SAJAK SUNDA

MAKALAH Disusun kangg ngalengkepan salah sahiji tugas Mata Kuliah Bahasa Jeung Sastra Sunda

Panyusun: Dila Januar Bestlian NPM. 01020301100448 Windy Wulandari NPM. 01020301100487 PROGRAM STUDI MATEMATIKA KELAS 3-C

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENGETAHUAN UNIVERSITAS SURYAKANCANA 2012

PANGJAJAP

Puji sareng syukur mangga urang sanggakeun ka hadirat Alloh SWT lantaran barkat rahmat-Na simkuring saparakanca tiasa ngarngskeun ieu karya ilmiah kanggo nuntaskeun pancn ti Bapa/Ibu Dosen. Sholawat sinareng salam mugia salamina kacurah limpahkeun ka jungjunan alam nyatana Nabi Muhammad SAW, teu hilap ka kulawargina sareng ka shahabatna sareng mudah-mudahan dugi ka urang sadayana. Amin Paparan makalah ieu di judulan ku SAJAK SUNDA. Panyajian anu aya dina paparan ieu nyata unsur-unsur sajak anu aya dina kasusastraan sunda, anu tujuanna pikeun nyumponan pancn ti Dosn Basa jeung Sastra Sunda. Tujuan anu sjnna nyata pikeun ngembangkeun kanyaho urang kana kasusastraan Indonesia khususna karya sastra sajak sunda. Saleres-leresna paparan ieu pasti wae aya kakiranganna anu teu di sadari ku simkuring saparakanca. Kumargi kitu simkuring saparakanca anu nyusun kana karya ilmiah ieu nyuhunkeun kritikan sareng saran ti Bapa/Ibu Dosn mata kuliah pikeun nyampurnakeun paparan makalah ieu pikahareupeun. Tungtung basa, simkuring saparakanca ngucapkeun hatur nuhun ka sadaya wargi anu parantos ngabimbing simkuring saparakanca kana nyusunna ieu makalah. Oge simkuring saparakanca salaku anu nyusun ieu karya ilmiah ngaharepkeun supaya ieu makalah th tiasa manfaat kanggo ngembangkeun katerampilan dina karya sastra Sunda, sareng tiasa manfaat kanggo anu maca pikeun diajar sastra khususna Sajak Sunda. Cianjur, 19 Sptmber 2012 Panyusun i

Daftar Eusi
Pangjajap ..................................................................................................... i Daftar Eusi .................................................................................................. ii BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang ......................................................................... 1 1.2 Watesan Masalah ...................................................................... 2 1.3 Maksud Jeung Tujuan ............................................................... 2

BAB II ULIKAN TIORI 2.1 Paparan ...................................................................................... 3 2.2 Wangnan / Unsur-unsur Sajak ................................................. 4 2.2.1 Unsur Wujud Sajak ........................................................... 5 2.2.2 Unsur Batin Sajak ............................................................. 6 2.3 Cara Ngarang Sajak .................................................................. 8 2.4 Conto Sajak ............................................................................... 8

BAB III PANUTUP 3.1 Kacindekan ............................................................................... 11 3.2 Saran ......................................................................................... 11

Pabukon ....................................................................................................... 12

ii

BAB I BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Dina kahirupan sapopo urang sarerea pasti wa pernah nguping istilah sastra atawa karya sastra, prosa atawa sajak. Tina maca karya sastra, urang sarra bakal manggihan harkat hirup. Tina basa lain, tina karya sastra aya ka manfaatan pikeun kahirupan. Karya sastra anu alus, biasana sok ngabogaan nilai (value). Nilai ta di wangen tina wujud wangnan karya sastra, anu sacara implicit sok aya dina galur, latar, tokoh, tma jeung amanat. Atawa dina larik, kuplt, rima jeung irama. Nilai anu di kandung tina karya sastra nyata : Nilai hedonik (Hedonic Value), nilai artistik (Artistic Value), nilai kultural (Cultural Value), nilai tis, moral, agama (Ethical, Moral, Religious Value) jeung nilai praktis (Practical Value). Salah sahiji karya sastra Indonesia nyata sajak. Sajak th nyata anu ngabogaan ciri mantra, rima, teu jeung rima, atawa kombinasi duanana. Katangtuanna, lamun di bandingkeun jeung sastra anu sjn nyata, dina basabasana anu topang-manopang jeung hubungan tina harti. Pamahaman jalma-jalma kana sajak bisa beda-beda. Ieu di sababkeun tergantung timana urang ngahartikeunna. Sajak mangrupakeun ekspresi jiwa atawa emosi panyair kana naon-naon masalah anu kapanggih dina ka hirupan. Jeung anu nyieuna kana sajak bisa saha wa heunteu kudu jalma-jalma anu palalinter. Tapi urang oge salaku jalma awam bisa nyieun og lantaran satiap jalma ngabogaan imajinasi jeung pangalaman-pangalaman anu bisa di jadikeun atawa anu bisa di larapkeun kana sajak. 1

1.2 Watesan Masalah Watesan masalah ieu dilakukeun supaya panalungtikan bisa luyu jeung tujuan anu di harepkeun. Watesan masalahna nyata: sakabh anu ngenaan kana sajak sunda. 1. Naon ari nu dimaksad sajak? 2. Naon ba anu janten unsur-unsur sajak?

1.3 Maksud Jeung Tujuan Maksud tina makalah ieu nyata: Nyumponan tugas Mata Kuliah Basa Jeung Sastra Sunda Nganyahokeun salah sahiji karya sastra sunda anu tina jalur sajak Nganyahokeun unsur-unsur sajak

BAB II ULIKAN TIORI

2.1 Paparan Kecap sajak dipikawanoh dina kesusastraan Indonsia. Pamakan istilah ieu mindeng dicampuradukkan kalayan puisi. Padahal, puisi asalna ti basa Walanda, ti kecap poezie. Dina basa Walanda, dipikawanoh kalayan istilah gedicht. Sajak nyata karya sastra wangun ugeran (puisi) anu teu kauger ku patokan-patokan. Sajak henteu kauger ku jumlah padalisan (baris, jajaran) dina sapadana, jumlah engang dina unggal pada (bait) atawa sora tungtung dina unggal padalisan (jajaran) upama rk nulis sajak kudu nangtukeun jejer milih kecap nu luyu, jeung mak basa nu singget sarta jelas. Dina wangun kasusastraan Sunda, Sajak th kaasup dina katgori Sastra Modren. Mun mapay lalakon umur tina runtuyan sajarahna, Sajak Sunda geus lumayan kolot umurna th. Sanggeus sawatara waktu kamerdikaan nagara urang (1946) nepi ka ayeuna, "kitu soth mun diukur ti mimiti Kis. Ws. (Kiswa Wiriasasmita) nulis sajak", kitu pisaur Pa Abdullah Mustappa. Aya deui KTS (Kadir Tisna Sudjana) dina sastra Sunda nu nuturkeun nulis ditma ku polmik, ngeunaan hak hirup sajak, anu harita mah dianggapna injeuman ti deungeun. Ti saprak harita, Sajak Sunda anak-baranahan nepi ka kiwari. Sajak nyata puisi, tapi henteu sabalikna. Puisi bisa wa aya dina prosa kawas carpon, novel, atawa esai, ku kituna jelema mindeng ngomong yn kalimat-kalimatna puitis (boga sipat puisi). Nurutkeun Putu Arya Tirtawirya, puisi jadi hiji pengungkapan sacara implisit, samar, jeung harti anu tersirat, di mana kecap-kecap condong dina hartina anu konotatif. 3

Sajak ngabogaan harti leuwih lega. Henteu saukur hal anu tersirat, tapi geus ngait matri eusi puisi, komo nepi ka dina fk anu ditimbulkeun, kawas sada. Lantaran ta, manhna sakapeung og dimaknaan minangka sada. Di handap ieu aya sababaraha harti sajak numutkeun pamadegan para ahli sastra sewang-sewangan: Pikeun Subagio Sastrowardoyo, manhna boga pamadegan yen sajak nyata naon anu lahir sanggeus 'peuting anu hamil ku binih kuring. Nyata orok anu dicampakkan ka lant bumi'. Sajak kawas anak haram tanpa ibu mawa dosa kahiji dina tarangna. Sedengkeun Subagio Sastrowardoyo boga pamadegan yn sajak kapak pikeun ngingetkeun urang dina carita sarta keabadian. Mopohokeun ka pso sarta tali. Mopohokeun ka bunuh diri. Sajak pikeun Chairil nyata alamat kamana manhna nuju sanggeus lumpat ti gedong rubak halaman, sarta sabot kasasar teu meunangkeun jalan. Sajak pikeun Goenawan Mohamad nyata catetan urang pikeun tiis anu teu kacatet dina termometer. Sabot dayeuh baseuh, angin ngusir urang di sapanjang walungan, tapi urang tetep wa di ditu. Ngimeutan, nyatet. Kawas gerimis ngiles sarta urang saksian cahya ngojay ngoprek kelir. Manhna aya sabot urang ngarasakeun bagja cacak teu weruh naha.

2.2 Wangnan / Unsur-unsur Sajak Wangnan sajak di wangun ku sababaraha unsur anu ku panyusun di bagi kana 2 bagean, nyaeta unsur wujud sajak jeung unsur batin sajak.

2.2.1 Unsur Wujud Sajak Aya sababaraha ciri wujud atawa wangun sajak, nyata: Perwajahan, nyata wangun sajak henteu kawas prosa anu dipinuhan ku kecap-kecap, pangaturan jajarna, nepi ka jajar sajak anu henteu sok dimimitian ku hurup kapital sarta dipungkas jeung tanda titik. Hal-hal kasebut pohara nangtukeun pemaknaan ka puisi. Diksi, nyata pemilihan kecap-kecap anu dipigaw ku penyair dina sajakna. Alatan kitu sajak nyata wangun karya sastra anu saeutik kecapkecap bisa ngungkabkeun loba hal, mangka kecap-kecapna kudu dipilih sacara tarapti. Pemilihan kecap-kecap dina sajak pageuh pakait jeung harti, nada, sarta runtuyan kecap. Imaji, nyata kecap atawa susunan kecap-kecap anu bisa ngungkabkeun pangalaman indrawi, kawas panempoan, reungeu, sarta rarasaan. Imaji bisa dibagi jadi tilu, nyata imaji sora (auditif), imaji panenjoan (visual), sangkan bisa ngarasakeun kawas naon anu dialaman panyair. Kecap konkret, nyata kecap anu bisa ditwak kalayan indera anu matak bisa mecenghulna imaji. Kecap-kecap ieu nyambung kalayan kiasan atawa lambang. Contona kecap kongkret salju: ngalambangkan kabekuan asih, kehampaan hirup, jeung sajabana, sedengkeun kecap kongkret rancaranca bisa ngalambangkan tempat kotor, tempat hirup, bumi, kahirupan, jeung sajabana. Gaya basa, nyata pamakan basa anu bisa ngahirupkeun/ningkatkeun fk sarta ngabalukarkeun konotasi nu tangtu. Basa figuratif

ngabalukarkeun sajak jadi prismatis, hartina mancerkeun loba harti atawa beunghar ngeunaan harti. Gaya basa disebut og majas. Aya rupi-rupi 5

majas diantarana metafora, simile, personifikasi, litotes, ironi, sinekdoke, eufemisme, repetisi, anafora, pleonasme, antitesis, alusio, klimaks, antiklimaks, satire, pars pro toto, totem pro parte, nepi ka paradoks. Rima/Irama nyata kasalarasan sada dina sajak, biasana di mimiti, tengah, sarta ahir jajar puisi.

2.2.2 Unsur Batin Sajak Tma Tema nyata pokok pasualan anu bakal di jntrkeun tina wangn sajak. Tma ta bisa di kembangkeun ku cara nagtukeun hal-hal anu rek di jenterkeun tina sajak. Tma bisa og disebut pokok pasualan pikeun panyair. Tma ngeunaan sajak biasana tersurat guratna atawa ngan tersirat seratnya, atawa ngan bisa tafsirkan wa salah sahijina. Meureun ieu minangka wujud kakariban atawa persembahan pikeun manhna sorangan. Makna /Harti Makna nyata kata anu dipak dina sajak. Makna sajak aya anu disebut makna dnotasi jeung aya anu disebut makna konotasi. 1. Makna Dnotasi Makna dnotasi nyata makna dasar, lksikal, kamus, umum, ntral, teu di campur nilai rasa lain, kiasan, atawa harti anu paling deukeut. Atawa disebut og makna anu sabeuneurna. 2. Makna Konotasi Makna konotasi nyata makna anu timbul tina akibat sikep sosial, sikap pribadi, jeung tina sikep tambahan, anu dikeunakeun kana salah sahiji makna konsptual atawa disebut makna kiasan makna 6

ditukangeun makna anu sabenerna. Rasa Rasa nyata sikep panyair kana pokok pasualan, nyata dangong penyair ka poko masalah anu aya dina puisinya. Pengungkapan tma sarta rasa pageuh pakait jeung kasang tukang sosial sarta psikologi penyair, contona kasang tukang atikan, ageman, gnder, kelas sosial, kalungguhan dina masarakat, umur, pangalaman sosiologis sarta psikologis, sarta kanyaho. Jejero pengungkapan tma sarta ketepatan dina nganggepan hiji masalah henteu ngagantung dina pangabisa penyairmemilih kecap-kecap, rima, gaya basa, sarta wangun puisi wa, tapi leuwih loba ngagantung dina wawasan, kanyaho, pangalaman, sarta kepribadian anu kabentuk ku kasang tukang sosiologis sarta psikologisnya. Lagu/Nada Lagu nyata sikep panyair kana macana sajak, nyata dangong penyair ka pamacana. Nada og nyambung jeung tma sarta rasa. Penyair bisa nepikeun tma kalayan nada mapatahan, ngadikte, digaw babarengan jeung pamaca pikeun mecahkeun hiji masalah. Amanat Amanat nyata salah sahiji perkara anu anu jadi tujuan panyair atawa fk anu tangtu anu di dambakeun ku panyair, og disebut talatah anu hayang ditepikeun panyair ka pamaca.

2.3 Cara Ngarang Sajak Cara atawa tknik ngarang sajak diantarana : Ku kecapan dina sajak kudu dipilihan , ulah siga prosa anu nulungan sadayana Nepikeun maksud sajak, pangarang sajak sok tara nepikeun maksud sajak ta th

2.4 Conto Sajak Sunda TUKEURAN IEU SAJAK Tukeuran ieu sajak Ku salambar simbut atawa samak sahelay Heug rungkupkeun ka barudak nu teu kaburu heuay Pating golepak dina trotoar Tukeuran ieu sajak ku beas wuluh atawa heucak Heug sidkahkeun kanu haropak Anu marangkuk di saung atawa di kolong sasak Tukeuran ieu sajak Ku sababaraha siki pelor Heug tembakkeun kana genggerong koruptor manipulator Sina enya kalojor Tukeuran ieu sajak Ku beubeutian tina kalbu anu rido Keur nyebor anu balangsak (Lamun teu kitu sasaak) (Yus Rusyana, Ciliwung, 19 Juli 1966) 8

WASIAT KONGLOMERAT Lamun Apih paeh pangbungkuskeun ku salambar boeh ladang ngeleketek tina rupa-rupa proyek Lamun Apih nemahan pati pangmesenkeun padung jati ladang ngumpulkeun komisi jeung rupa-rupa korupsi Kontrak-kontrak nucan diteken Jeung SPK-SPK nu can dilaksanakeun awurkeun luhureun paesan na tetengger heug tulisan : parantos mulang ka kalanggengan Apih, konglomerat tuladan (Taufik Faturahman, 1992, Galura No.38)

PANGBALIKAN Iuh, iuh gunung kuring angin ulin dina embun-embunan sawaktu-waktu kuring kudu nepungan dumeh hirup halabhab cinta di maranehna nya ayana Aya sababna kuring tibelat aya sababna kuring pegat tapi nu ahir lain kaabadian kakasih dina hate ngawih deui Iuh,iuh gunung kuring nyata, nyata tanda-tanda ngabalungbung jalan hirup nepi ka nyawa rek asup ka maranehna kuring rek balik ka maranehna kuring rek pamit (Wahyu Wibisana, Ciawang ,28-7-56, tina Kanjutkundang)

10

BAB III PANUTUP

3.1 Kacindekan Dina paparan data anu baris dipidangkeun ku panyusun kana sajak sunda, bisa dicindekkeun sababaraha hal nyaeta: (a) Sajak nyaeta karya tulis anu, lamun di bandingkeun jeung karya tulis anu sejenna, miboga pirang-pirang ciri kaunggulan saperti kaorsinilan, kaartistikan, sarta kaendahan tina eusi jeung ungkapanna. (b) Sajak Sunda teh nyaeta salah sahiji karya sastra Indonesia. (c) Unsur-unsur sajak sunda teu beda jauh jeung sajak-sajak anu sejena nyaeta miboga tema, makna/harti, rasa, irama/lagu, jeung amanat.

3.2 Saran Pikeun ngembangkeun kanyaho kana karya sastra khususna sajak sunda anu leuwih ngembang, saena kedah ngalakukeun sababaraha kagiatan, diantarana: 1. Aya pangajaran kana bidang sastra khususna sajak sunda di tiap-tiap tingkatan sakola. 2. Supaya lewih di tingkatkeun kana kagiatan ngenalkeun sajak. 3. Supaya kudu di lobakeun kana latihan-latihan sastra. 4. Ngayakeun hiji pasanggiri anu ngenaan kana sastra supaya leuwih resep kana sastra-sastra Indonesia.

11

Pabukon

AnneAhira.com, 2012, Sajak, [online], (http://www.anneahira.com/puisisajak.htm, diakses kaping 17 September 2012)

AnneAhira.com, 2012, Sajak Sunda Hilang Ditelan Zaman, [online], (http://www.anneahira.com/sajak-sunda.htm, diakses kaping 17 September 2012)

Taufikampera, 2008, Kumpulan Sajak Sunda Pikeun Barudak, [online], (http://tradisidongeng.blogspot.com/2008/09/kumpulan-sajak-sundapikeun-barudak.html, diakses kaping 17 September 2012)

Wikipedia, 2012, Puisi, [online], (http://id.wikipedia.org/wiki/Puisi, diakses kaping 17 September 2012)

Wikipedia, 2012, Sajak, [online], (http://su.wikipedia.org/wiki/Sajak, diakses kaping 17 September 2012)

Wikipedia,

2012,

Sajak

Sunda,

[online],

(http://su.wikipedia.org/wiki/Sajak_Sunda, diakses kaping 17 September 2012) SundaNet, 2002, Kumpulan Sajak Sunda, [online],

(http://www.sundanet.com/?p=102, diakses kaping 17 September 2012)

12