Abdurahim Ashiku

Njerz q i dua

Botimet

Tiran, 2007 1

Botimet m&b Abdurahim Ashiku Njerz q i dua Publicistik Redaktor: Bujar Karoshi Korrektore: Miranda Goleci ISBN 978-99956-04-08-0

T gjitha t drejtat e autorit

Shtypur n shtypshkronjn albPAPER, Tiran 2007 Formati: 140 x 205 mm; Tirazhi: 300 kopje
2

Prkushtim!
Kto radh ua kushtoj prindrve t mi, Hajredinit dhe Defes, q m mbushn antn me buk misri dhe m vun tudhtoj rrugs s bukur t dijeve dhe dashuris pr njerzit...

Abdurahim Ashiku

RILINDJA E ABDURAHIM ASHIKUT

Dashuria sht m e fort se urrejtja. Urrejtja shkatrron, kurse dashuria ndrton, prandaj ajo sht m e fort - sht nj thnie e P.Abrahams, q t vjen vetvetiu n mendje, sapo mbaron s lexuari librin me publicistik t Abdurahim Ashikut. Shumkush prej lexuesve, ashtu si un, e kujtojn gazetarin dibran q ka dhn dhe jep nj kontribut t madh n shtypin e shkruar. Ai punoi n Dibr, n nj terren t vshtir t prcjelljes s informacionit dhe mendimit kritik. Abdurahim Ashiku ishte korrekt me lajmin dhe i qart n opinion, por realiteti q e rrethonte ishte mbyts e krcnues. Kshtu, 12 vite t shkuara, u detyrua t largohej n Athin, jo si shum emigrant t tjer pr bukn e gojs, por q t shptonte nga realiteti q e rrethonte, pr ti shptuar urrejtjes e smirs, t cilat nuk kishin ln vend pr dashuri n atdheun e tij. Por fati e takon me nj taksist alvanos, i cili i thot: Na jeshm skiptar nj qind pr qind, po greku na thithi. Nuk na la t vazhdonim skolin dhe nuk mundm me msue dhe me shkrue gluhn tn. Edhe juve kshtu do tju ndodh. Fmijt tuej nuk e msojn gluhn e mms, nuk kan disir t kthenen n Skipri, do bnen grekr si na. Dhe kjo kshill e ktij shqiptari 100% i tregojn Abdurahimit brengn, shqetsimin dhe mallin pr familjen e tij e pr Shqiprin Q nga ajo dit nj flamur t vogl kuq e zi e mban te koka e krevatit. Abdurahimi do ti prkushtohej veprimtaris publicistike. N shtypin e shkruar pr emigrantt, n Shqipri dhe n Athin, ai do t shkruaj pr dhjetra e qindra emigrant, pr hallet e tyre, problemet, sukseset, vshtirsit, gzimet, dashurit, pasionet,
4

jetn e prditshme, ndrrat, dshirat, mirsit, duke u ushqyer atyre dashurin pr njerzit dhe pr atdheun. I takon n kafe, u shkruan e-maile, flet n telefon, u kujton vendlindjen, malet, fushatU shkruan me pasion e dashuri, sikur t ishin fmijt e tij... Abdurahimi i merr emigrantt dhe i on larg, shum larg n vendlindjen e tyre. I ngjit n Bog, n ato pllaja t mrekullueshme ku vetm nj here ka qen n jetn e tij, pastaj i on m larg, n luginn e Valbons, duke i nanurisur me shkumzimin e atij uji t kthjellt e t ftoht. I ngjit grykave t ngushta, i fut n Shpelln e Dragobis dhe i ngrin bashk me krushqit e legjends n nj pllaj malore t Bjeshkve t Namura ku Zanat, Muji dhe Halili kan br rrnj n legjendn e madhe shqiptare. M tej i zbret but-but, si t shkel n nj shilte mbushur me lesh deleje rude, fushs s bukur t Kosovs... Pastaj i ngjit n Korab, n zemr t tij, atje ku ujrat e dbors shkrijn n burime t ftohta, mblidhen e humbasin midis shkmbinjve pr t dal diku n bjeshkt e Radomirs, duke formuar Veleshicn ujpastr. Ngjitet n Gram, n Bjeshkn e Zonjave, merr me vete blegrimat e deleve dhe qengjave, fluturon mbi Drin e ndalet n malet e Lurs, n Gjagjisht e Runj, pr t pir uj krojeve e pr tu lodhur me pamjen e zambakve t Liqenit t Luleve n sy. Pastaj, si manar, u ngjitet maleve dhe bjeshkve t Jugut. Udhton maleve t Skraparit, t Qaf - Devris, t Gjerbsit, Melovs e Rehovs, q n sy kan Tomorrin e lasht dhe malet e Kors e t Pogradecit, tutje pyllit t majave shkmbore. Ngjitet edhe n Ku, Kallarat, Bolen e Trba, lugins s bukur t Shushics. Ulet n breg t liqenit t Pogradecit e bredh fushs s Kors, asaj treve q ka ngjiz n shpirtin e t riut dhe plakut gzimin q sjell melodia e kitars N mnyrn e t shkruarit t Abdurahim Ashikut vihet re nj rilindje e tij. Ashtu si rilindsit tan q krenoheshin me bukurit e Shqipris dhe, nprmjet saj, u bnin thirrje shqiptarve t punonin e kontribuonin pr vendin e tyre, edhe Abdurahim Ashiku krkon t bj t njjtn gj, duke u rritur emigrantve dashurin pr atdheun dhe gjuhn shqipe... Kur e takova para pak kohsh, kishte ardhur n nj seminar q organizohej me msuesit e gjuhs shqipe n bot, mes t cilve ishte dhe ai. Abdurrahimi filloi t m tregonte pr jetn e tij t re
5

n Athin, pr punn, familjen, gazetarin, pr bashkpunimin e tij me gazetn Emigranti, por m shum m foli pr profesionin e ri t t msuarit t ABC-s fmijve t emigrantve. Vshtirsit, problemet, pengesat... Ato aste mu duk nj Rilindas i shekullit t ri... N kt libr gjith dashuria e tij nuk njeh diferenca n t shkruarin. Me t njjtn dashuri Abdurahimi ka shkruar pr artistin, doktorin, shkenctarin, emigrantin, qytetarin grek... N faqet e ktij libri prshkruhen me dashuri Vangjeli, shokut grek i klass n shkolln e mesme, Kureasi, Fiqreti, Agroni, Alketa, Foto, Kesnofoni, Brunilda, Ana, Vasilika, Vojsava, Englantina, Afrimi, Aleksi, Eqeremi, Lindita, Fehmiu, Grigori, Kastrioti, Jorgji, Lefteri, Mario, Novruzi, Panajoti, Ramazani, Gjergji, Kola, Mondi, Durimi, Nikolla, Lulzimi, Alekoja, Levisi, Serafina, ashtu si dhe portretet e intervistat e personaliteteve si Kadri Roshi, Dritro Agolli, Afrim Agalliu, Muhamet Liko, Agron Hamo, Sabri Fejzullahu, Cekes e shum e shum t tjerve T gjith kto personazhe i bashkon n librin e Abdurahim Ashikut ndjenja njerzore e dashuris, mirsis dhe respekti pr njerzit e Atdheun. Abdurahimi kujton me dhimbje edhe Fitimin, Pirron, Ilmiun, si nj dshmi t tranzicionit t vshtir shqiptar Dhimbje t ciln Abdurahimi e jep t gjall te do fytyr nne, gruaje, motre, te do tregim i ksaj prmbledhje publicistike. Kur mbaron s lexuari librin, donjri prej nesh zbulon nj dimension t ri t jets: dashurin pr njeriun, at dashuri q Abdurahimin e ka shndrruar n nj Rilindas Modern. Ata q dashurojn deri n fund, nuk plaken kurr - thot B. Franklin. Ata mund t vdesin nga pleqria, por vdesin t rinj. BUJAR KAROSHI

IM BIR DHE E KUQJA E FLAMURIT...

Kur erdhi n Greqi kishte disa muaj q i kishte kaluar t katrmbdhjet vjett e jets. Jetonte periudhn e kalimit nga fmijria n rini. ndrrat i ishin kputur n mes, ishin kputur si kputen litart e hekurt t nj ure t varur. Ishin kputur nga koha, nga pesha q solln vitet e vshtira nntdhjet, nga streset q e kishin prcjell jetn shqiptare n rezonanc. Kishte mbaruar klasn e tet... N Salamin ku u vendosm pas asaj ikjeje t nxituar t korrikut 96, filloi t punoj n ndrtim, bashk me t vllain. Nga ajo koh ruaj nj fotografi, ku ai mundohej t shtynte me lopat betonin me kraht si t zogut. E shikoj her pas here at fotografi dhe ndjej se dika m kputet n shpirt... Muaj m von lam Salaminn dhe u vendosm n Athin. Pronari i shtpis ku nism jetn e re ishte pronar i nj dyqani t madh kpucsh, n qendr t Athin, n qosh t sheshit Koia. E mori n pun. Ngrinte e ulte kutit e mdha me kpuc, kuti q vinin me kontenier nga Italia e vende t tjera. U shrbente edhe klientve, klient q josheshin m tepr nga mimet e ulta se sa nga cilsia, e cila ishte shum pr t dshiruar. E fillonte punn n orn tet t mngjesit dhe e mbaronte n orn 9 t darks. Nga shtpia ikte n orn 7 t mngjesit dhe kthehej n orn 10 t darks. Vinte i drmuar nga lodhja dhe fjalt e afendikojt q her-her nuk mungonte ti jepte edhe ndonj shuplak (m von do t bheshin miq) dhe kputej si
7

bar i njom n krevat, disa her pa ngrn dark. Nj dit, nga fundi i vers, m krkoi q t hynte n shkoll. E prita me gzim fjaln e tij dhe q t nesrmen, me nj mik timin q e zotronte greqishten shum mir, trokitm n nj zyr n katin e katrt t rrugs Sofokleus, n qendr t Athins. Pasi i paraqitm dokumentet e krkuara, mora nj letr, e cila prbnte nj urdhr regjistrimi pr n vitin e tret t gjimnazit... Filloi msimet... Ia mori dorn shpejt msimeve, fal bazs q kishte krijuar n Shqipri. N shkencat ekzakte ishte m i miri, kurse n ato q lidheshin me historin apo me greqishten e vjetr alonte ndjeshm... E mbaroi gjimnazin me mesatare 17 dhe mu lut q t futej n lice profesional. U regjistrua pr informatik. Edhe studionte, edhe punonte. Mesatarja prsri aq, tek 17-ta. Kur ika n Shqipri, aty nga fundi i vitit 1997, lutja e vetme e tij ishte q ti sillja nj libr pr historin e Shqipris. Mora nj libr historie t nivelit t gjimnazit dhe ia solla. E shihja shpesh ta shfletonte dhe t lexonte me vmendje t madhe... Tani ai sht n universitet, hyri n vitin e katrt dhe studion pr informatik. Vazhdon shkolln dhe punon, deviz kjo e njerzve t rinj, q emigracionin e shohin n lvizje, q lviz ekonomin, por q lviz e on prpara intelektin, dijet njerzore. Ka shum shok shkolle, me t cilt her pas here mblidhet n dhomn e tij n shtpi. Bn muhabet me ta, por edhe u kundrvihet her pas here, kur biseda fokusohet n Shqipri. Nj dit, kur kishte ditlindjen dhe biseda me shokt e shoqet ishte ngjitur lart, hyri n dhomn ton t gjumit dhe mori n dor nj flamur t vogl kuq e zi q e mbajm tek koka e krevatit. E mori dhe iku n dhomn e tij. Dgjuam zra t gzuar dhe brohoritje njerzore... I kisha harruar t gjitha kto. Mi kujtoi prsri djali nj dit shtatori 2005 n Tiran... Tek po t bnim gati plakat pr tu nisur, dika iu kujtua dhe me at rrmbim djaloshar q i karakterizon t rinjt sot,
8

m krkoi ti bleja nj flamur t madh t kuq me shkabn e zez dykrenore n mes. E mori i vllai pr dore dhe shpejt u kthye me flamurin t futur n nj qesk. Kishte marr me vete edhe nj stilolaps t kuq me shqiponj, edhe nj akmak nga ato me benzin apo alkool, edhe ai i kuq me shqiponjn e zez n mes. Flamurin e ka vn mbi kokn e krevatit, kurse stilolapsin dhe akmakun (nuk e pi duhanin) i mban gjithnj me vete, n antn e studentit... M gzoi veprimi i tij, m gzoi aq shum, sa nuk e shpreh dot. Ai, megjithse shqipen e flet me theks grek, mendjen dhe zemrn e ka t kuqe, si flamuri yn i bukur...

NJ EMIGRANT GREK N RININ TIME

-Nj grek, n korrik t vitit 1959, n fermn lirimi t Fierit, m dha nj amanet N korrik t vitit 1959 lash prapa Fierin me vitet e shkolls s mesme, pr tu ngjitur n vitet e universitetit dhe m tej n vitet e puns, n nj trev vrtebr e kurrizit t Shqipris e shqiptarve N vitin 1996 lash prapa Dibrn, pr t zbritur n ultsirat e Egjeut, pr ta lidhur jetn me Athinn Sikur jeta ime t mos kishte prshkuar kt trajektore, ajo flet e zverdhur blloku, me at fotografi t ngjitur me marmelat, me ato katr radh t shkruara greqisht, do t kishte mbetur e pakuptueshme Edhe kujtimet do t kishin mbetur t ngrira n frigoriferin e kujtess Akullin e ngrir, nj mbrmje t zakonshme do t niste t ma shkrinte nj fytyr n televizionin grek, nj fytyr deputeti. Ai, me nj cinizm dhe ksenofobi t egr tha: Ne shqiptarve u japim buk e ata na mundin. Ishte fjala pr nj ndeshje futbolli, ku Shqipria fitoi bindshm mbi kampionen e Evrops Akullin do ma shkrinin trsisht e do t lviznin vrullshm mullirin e kujtess bisedat e herpashershme me njerz ksenofob q nuk mungojn t na e prsrisim bukn q na
10

japin, pa e ditur se n raport t ndrsjellt ne u japim buk atyre. Krahu yn i lir i puns i ka gjallruar bizneset e tyre Bujqsia greke mbahet n masn mbi 80 pr qind nga krahu i lir i shqiptarve hallexhinj Bankat greke, si deklarojn vet ato, kan n kasaforta mbi katr miliard euro kursime t shqiptarve Pensionistt grek mbajn at nivel pensioni n saj t sigurimeve t detyruara (pa asnj shpres pensioni) t mbi 500 mij shqiptarve Ndrsa akulli i kujtess shkrihej, n pah m doln vitet e fundit 40-t, athere kur Greqia ishte n Luft Civile, ather kur n spitalin e Gjirokastrs (sipas nj dshmie publike t kohve t fundit t nj infermieri t kirurgjis) operoheshin e mjekoheshin mbi 12 mij grek t plagosur n betejn vlla me vlla. Mu kujtuan edhe grekt e gjor, jo pak, por mbi treqind mij, q asokohe kaluan kufirin shqiptar dhe u strehuan n familjet shqiptare. Asokohe, kush e ka jetuar, e mban mend mir: Shqipria prjetonte krizn m t rnd t buks pas krizs s Nemces, Lufts s Par Botrore Pas ksaj shkrirje akulli, mulliri i kujtess filloi t rrotullohet shpejt, duke nxjerr nj dor miell misri me t ciln gatuhej buka n nj konvikt t nj shkolle t mesme, ku bashk me ne msonin edhe dy grek, nga ata q kishin mbetur nga marshimi i t treqindmijve drejt Kazakistanit, ku shum prej tyre jetojn edhe sot Shqiptari kurr nuk ia ka kursyer dhe nuk ia ka prmendur bukn kujt *** N Fier, diku 100-150 metra posht godins s teatrit, n vitet 50-t, ka qen nj shkoll me karton, me nj lloj kartoni t trash dy gisht, me ati pupuliti t fort dhe me dysheme drrase q lkundej nn kmbt tona. Shkolla kishte form Uje me dritaret q shihnin agjencin e transportit nga njera an dhe rrugn Fier-Vlor, aso kohe ende e paasfaltuar, n dy
11

kraht e tjer. Oborri i shkolls i binte paksa djathtas ders s avllis s konviktit, i vendosur n nj ndrtes, sekuestruar nj tregtari fierak, ndrtes q edhe sot e ksaj dite sht ashtu si ka qen. Flinim n krevat druri nj mbi nj, n dyshek dhe jastk q i mbushnim me kasht tek lmi i ekonomis ndihmse, n dhoma t vogla, ngjeshur si dushku n mullar. Kishte edhe nj konvikt tjetr tek fusha e futbollit, aty ku m von do t ngrihej ndrtesa e gjimnazit N konvikt, n nj dhom me krevate tek hekuri me susta, e me dyshek e jastk pambuku, flinin edhe dy grek. Njri prej tyre, Vangjeli, ishte n nj klas me mua. Tjetri, emrin e t cilit nuk e mbaj mend, ishte dy klas m lart. I dyti dukej t ishte i pasur, ka e tregonte jo vetm veshja e tij q binte n kontrast jo vetm me ne, por edhe me msuesit tan dhe tr qytetin e Fierit. Thonin se i vinin shum para nga Amerika dhe se nj pjes t tyre i shfrytzonte pr t joshur femrat e bukura t qytetit. Vangjeli vishej m thjesht, sigurisht m mir se ne apo m sakt, vishej si msuesit tan. T dy grekrit hanin n nj dhom t vogl ngjitur me kuzhinn, ndrsa ne n nj sall paksa t madhe, n tre turne Mngjeseve dhe mbrmjeve hanim buk misri me aj. Nganjher mngjeseve i shtohej edhe nj pesdhjet gramshe marmalat molle ose ftoi. Qllonte q gjells me barishte dhe makaronave apo pilafit ti shtohej t dielave edhe ndonj racion mish dhe n dit festash t kishim edhe nga nj racion kabuni apo hallv t zez Grekrit hanin ndryshe. Mngjeseve e darkave nuk u mungonte asnjher qumshti apo kosi, djathi i bardh apo kakavall, veza e zier apo e tiganisur me gjalp, mishi dhe mblsira, shto mbi kto edhe bukn e grurit. Ishte koha kur Shqipria akoma nuk kishte dal nga sistemi i trisktimit dhe barku i njerzve ishte gjithmon i unshm. Mir q kishim nj ekonomi t vogl ndihmse diku prball uzins s pambukut dhe oku hanim ndonj domate apo qep
12

t freskt Mir q na onim n fermn e lirimit ose n kooperativn e Qenasit dhe, mes bimve t pambukut, vjeshts, t gjenim ndonj komisht, si u thonin vendasit pjeprave t njom, farat e t cilve i hidhnin gjat prashitjeve q vjeshts t shuanin etjen dhe urin, tek vilnin pambukun e bardh Duket sikur u larguam nga tema, duke i prcjell lexuesit t sotm dika q duket se i prket mesjets, dika ireale q bota e sotme shpirtrore dhe kamore e tyre nuk e honeps dot. Vangjeli, si thash, ishte n nj klas me mua. Trup shkurtr, me flok t dendur n ngjyr t zez rreth nj fytyre gjithnj serioze, veshur me nj xhaket kafe e me pantollona gri, n nj mosh t paktn sa dyfishi i moshs son. Ai, mes nesh, i ngjante nj burri n mosh, ulur n bank me nxns t shkolls fillore. Ishte studius dhe shqipen e fliste mjaft mir. Shoqrohej m tepr me Jorgo Milon nga Himara, me t cilin flisnin greqisht. Me ne t tjert nuk hynte gjat n bised, si t kishte frik se i hiqnim nga shpina, paksa e krrusur, barrn e halleve q dukej se fshihte. Vangjelin e kam n nj fotografi me t gjith shokt e klass s 3-t B, n nj moment pas ors msimore t mekaniks bujqsore, me traktorin BTZ prapa. sht i katrti n radhn e dyt duke filluar nga e majta, n mes t njrs prej motrave Mustafaraj, Sotiraqit nga Fieri (prapa), Dhionisit nga Piluri, Shefqetit nga Dibra dhe Lirionit e Llazarit nga Patosi. Vangjeli nj dit nuk u duk m n klas. U tha se e kan uar n Bashkimin Sovjetik pr studime, ashtu si kishin uar asokohe n ekosllovaki, Hungari e Poloni shum grek q ndodheshin n Shqipri. Asokohe ishim ende t vegjl dhe shum gjra q kishin lidhje me botn politike nuk i kuptonim. Kishim dgjuar se n Shqipri kishin ardhur shum grek, por arsyen pse kishin ardhur e kishim shum t mjergullt. M von do t msonim pr betejat e Gramozit, pr kalimin e kufirit shqiptar t afro treqindmij partizanve grek q kishin luftuar dhe kishin ln trupat e pavarrosur t shokve t tyre n malet e Gramozit,
13

pr prcjelljen e tyre n vendet e lindjes, ku, si na thoshin, kishte m shum buk N vitin 1958 e lam shkolln e kartonit, konviktin me mencn me tre turne dhe u larguam nga Fieri. Diku n mesin e hapsirs fushore q ndante fabrikn e tullave me fermn e lirimit, u ndrtua nj shkoll dykatshe me tulla t kuqe dhe nj konvikt me dhoma plot drit dhe menc t madhe q nxente dyfishin e konviktorve. Shqipria asokohe kishte kaluar periudhn e rnd t trisktimit dhe ushqimi n konvikt ishte rritur si n sasi, po ashtu edhe n cilsi. Edhe ekonomia ndihmse ishte m e madhe dhe m e organizuar, ka e kishte larguar goxha urin e moshs Fieri tashm ishte larg, afro tre erek ore n kmb, dhe ne sikur e prem daljen npr rrugt e tij, prvese kur luante ndonj film i preferuar pr kohn si Vagabondi apo Zotria 420. Kursenim kshtu edhe ndonj pes lekshe, por mbi t gjitha kursenim kpuct q rruga e kalldrmt i hante si t ishte shtruar me gur stralli. Kohn e lir e kalonim duke zbritur paksa posht, tek qendra e ferms, ku kishte nj kinoklub goxha t madh, nj kinema ku shpesh shihnim filma, nj sall lojrash me pingpong e bilardo Kishte edhe nj dhom t vogl ku punonte nj berber grek. Ishte nj njeri mjaft i mbl n z e n muhabet, megjithse shqipen e fliste keq. Duke pasur t bj gjithnj me kokat e njerzve, me vmendjen tek flokt, ai nuk kishte pasur mundsin e Vangjelit ton q t fliste me njerzit, t ishte i detyruar t krkonte e gjente fjaln shqipe pr ta prdor rndom. Megjithat, kjo gj nuk e pengonte q me t gjith t ishte i sjellshm, t dhuronte buzqeshje e njerzillk. Nj dashuri t sinqert kishte me ne konviktort. Ndoshta, sepse edhe jeta e tij ishte si n nj konvikt, larg njerzve t vet e mbi t gjitha larg atdheut, q asokohe e kishte br sikterr. Tani q i mendoj dhe i hedh n letr ato momente, larg vendit tim, n kushte krejt t tjera, e ndjej dhimbjen e atij njeriu dhe e
14

kuptoj pse-n e atij afrimi me ne. Duhet t them se qethte bukur, me shije dhe nami i profesionalizmit (sigurisht edhe n sajn ton) kishte shkuar edhe n Fier dhe shpejt, klient t tij do t ishin edhe shum gjimnazist Nuk do t ishin shkruar kto, as nuk do t hapej kjo dritare e rinis sime, sikur ai njeri q e thrrisnin Kureas, pa e ditur se ajo fjal nuk kishte t bnte me emr, por me profesion njeriu, nuk do t m kishte dhn nj amanet N korrik t vitit 1959, pasi dham provimet, n pritje t Mbrmjes s Maturs, pr t pasur me vete kujtime t shkruara t viteve t bukura t rinis, hapa, si shum t tjer nj bllok kujtimesh N at bllok nuk mungon as berberi grek. Ndaj Kureasit kisha nj respekt dhe dashuri t veant, ndaj nuk mund ta lija jasht kujtimeve t mia. Edhe ai ishte br nj cop e jets sime dhe copat e jets nuk ndahen Shkova pra, ditn e mbrmjes s maturs dhe i krkova t shkruaj dika n bllokun e kujtimeve t mia. Ai, pasi m buzqeshi dhe m shtrngoi me nj dashuri prindrore pas trupit t tij t bshm, mori bllokun dhe pasi ngjiti me marmelat (marmelata ishte n ato vite zamka baz me t ciln sajonim e ngjisnim zarfa e letra) shkroi katr radh n greqisht:

I dashur shoku Ashiku Ju jap fotografin time t vogl s bashku me urimet m m t nxehta t shpirtit tim
15

Un nuk i kuptoja ather ato fjal Tani i kuptoj dhe i ndjej Ndjej se Ai, ndonse kishte dyfishin e moshs sime, m konsideronte shok, ndjej urimet e tij t nxehta q buronin nga nj zemr e zjarrt Ather mua m mjaftonte pamja e atij njeriu n nj flet t bllokut tim t kujtimeve, nj njeriu serioz, veshur me nj kostum dopjopet, shum i prhapur n modn e asaj kohe, me kollaro Nj njeriu q tr pamja e tij rrezatonte dashuri dhe respekt. Ku sht sot ai njeri i mir, q as firma nuk m jep mundsin t di emrin e vrtet? Ai njeri, n korrik t vitit 1959 m dha nj amanet, nj shprehje dashurie dhe respekti n gjuhn e nns s tij dhe nj fotografi. Pas shum vitesh, i ndodhur tashm si refugjat n dheun e prindrve t tij, amanetin po e shkruaj. Mali me mal nuk takohet. Njeriu me njeriun qllon q nj dit, n nj tjetr koh e vend, edhe takohen

16

VAJZA E EMIGRANTIT
Ajo sht vajza e Ahmet Suls, q ka pesmbdhjet vjet q punon n Selanik. Alketa, e motra dhe nna e saj Kumria ishin pak koh atje, por nj dit preferuan t jetojn n Tiran dhe babai nuk l hapsir t ligjshmris s lvizjeve pa iu gzuar familjes. Ajo sht thjesht nj gjimnaziste... Kaq, sigurisht, sht pak q ajo, thjesht sepse sht vajza e nj emigranti, t jet pjes e nj tregimi apo reportazhi... Nuk sht kshtu. ...Kur miku im Spiro Dede i Shtpis botuese albin, n nj bised telefonike m prmendi emrin e saj si autore e nj romani t bukur e t kohs un nuk i rash n t, megjithse ai m tha se ajo m njihte, madje m kishte edhe gjak. M shum se nj dhjetvjear ikjeje dhe udhtimesh n Shqipri me flet leje na kan larguar nga gjaku me t mdhenjt e jo me t vegjlit, ata q i pam t lidhur n djep apo ata q nj mesazh telefonik na i sjell her pas here si gjak familjar q vazhdon t rrjedh... ... Kur daja i saj Luani, nj nga 3 Musketjert, si i quan ajo tre dajat e saj, m vuri n dor nj libr, romanin ERA, i lidha nyje koht dhe njerzit. M doli prpara Alketa, n t qarat dhe t qeshurat e para t nj fmije t bukur, n hapat e para n kuzhinn e vogl n nj qytet skajor t vendit, n Peshkopi. I hodha nj sy faqes s fundit t kopertins... Jeta sht xhungl dhe ne duhet t mbijetojm. Jeta sht
17

luft dhe ne duhet t luftojm! N sfondin e ksaj shprehjeje shoh njerzit m t rndsishm pr mua. Familja, pema ku ne rritemi dhe na ndihmon t bhemi t frytshm dhe t ndrgjegjshm pr jetn. Ajo sht filizi i par q ne na njeh me identitetin ton. Qllimi yn sht t rritemi si qenie njerzore, t vshtrojm brenda vetes ton, t ndrtojm jetn mbi kt burim paqeje, mirkuptimi e force q sht uni yn individual i veshur me dashurin dhe ngrohtsin familjare. Familja sht puthja e leht e nns n mngjes, ajo sht nj nga prrallat e gjyshes, ajo sht ninulla e stonuar e babait, ajo sht gjithka! Kush i thoshte kto fjal, kush i shkruante me kaq dshir kto rreshta me nj filozofi t thell brenda? I shkruante nj vajz gjashtmbdhjet vjee, nj nxnse gjimnazi. Prindrit m kan msuar se nuk sht e nevojshme t jesh e bukur, gjeni, e zonja pr m perfektin, por ajo ka sht m e rndsishme, sht t jesh e pranishme q zri yt t dgjohet diku, ndonse edhe nga nj person i vetm, mjafton q dikush ta njoh, ta dij kngn e zemrs tnde dhe m pas t jet i zoti t ta kndoj ty, ather kur ti i ke harruar fjalt. Dhe kt un e gjej tek familja ime, tek e shtrenjta ime... Nuk e lexova romanin n autobusin e linjs Tiran Athin, nuk m plqen leximi n udhtim, m duket sikur m fluturojn fjalt, m lodh. E lexova n qetsin e nj ishulli t bukur t Greqis, nn hijen e nj adre plazhi, me kaltrsin e detit n sfond. Pas tij do t lexoja nj tjetr roman, Njmbdhjet minuta t Koelhs, n Greqisht. Nuk do t krahasoj Paulon me Alketn, ata jan n pole t kundrta t moshs dhe t prvojs, por jo t asaj q shkruajn. Paulo Kolhe shkruan me fjalt e Maries, n vet t tret, kurse Alketa Sula shkruan nn emrin e Ers, n vetn e par, ajo sht n moshn e adoleshencs dhe shkruan me prvojn e gjall t nj adoleshenteje. Ajo shkruan pr njerzit e moshs s saj, njerz t gjall q i takojm kudo, me nj vrtetsi t habitshme. Ajo
18

shkruan pr prindrit dhe fmijt, pr kuptimet dhe moskuptimet e kohs. Adoleshenca! Nga erdhi dhe nga na hyri kjo fjal n fjalorin e prditshm? N fjalorin e madh t Gjuhs s sotme shqipe botim i vitit 1980 nuk figuron si fjal e gjuhs shqipe. Mund ta gjesh n fjalorin e anglishtes ose t frngjishtes n kuptimin e djalris apo t vashris. Grekt fjaln dhe moshn q i prkon e lidhin me Ivin, njrn prej perndeshave t Olimpit, e cila personifikonte rinin. N vshtrimin e nj njeriu t moshs s tret, n kushtet e kohs kur e jetoi kt mosh (adoleshencn, djalrin, vashrin), gjrat i vijn t mjegullta, aq sa i duket se kt periudh nuk e ka jetuar. Dhe kur nuk e ke jetuar, ndodh q nuk e kupton at, madje i kundrvihesh n mnyr t ashpr, deri n krim apo shtyrje n krim. Mos ia hiqni kt an, madje thelb, ngjarjeve tragjike q mbushin kronikn e zez t dits, dhuns n familje e hedhjeve nga katet e larta. A jan t prgatitur prindrit, t cilt n moshn e djalris apo t vajzris s tyre nuk patn mundsi t ndjekin masivisht at jet q ndjekin sot fmijt apo niprit e mbesat e tyre t ndjekin brezin e sotm? Me prjashtim t atij brezi t rinjsh q u shkolluan n vitet 80-t, koh e hapjes s shkollave t mesme, n t gjith hapsirn gjeografike shqiptare dhe q me gjith privimet e sistemit prsri knduan Let it bee, pr t tjert mund t them se ishin pa adoleshenc, pa djalri e vashri ose me nj mosh t till t mbyllur n kuvli. Adoleshenca apo djalria e vashria do t vinin si nj bum social n vitet 90-t, pr tu ngjitur n nj lartsi marramendse n vitet 2000... Kt an t jets na e nxjerr n pah n t gjitha ngjyrat n romanin e saj Alketa Sula nprmjet Ers, heroins s saj t ardhur nga nj zon e thell e verilindjes, nga Burreli, s cils i duhet t luftoj si kundr konservatorizmit, po ashtu edhe kundr orgjis s nj liberalizmi q vret e sakaton kohn dhe moshn.
19

I ka vn emrin ERA romanit, emrin e adoleshentes q i duhet t luftoj n t dy kraht pr t gjetur rrugn e vrtet t jets. I shumkuptimt emri. Nj er e re prshkon moshat n Shqipri. Jo vetm djalrin dhe vashrin, por edhe fmijrin, pjekurin dhe pleqrin. Pikrisht kt Er lipset ta lexojm, t vrasim kokn dhe ta kuptojm. Po nuk e bm kt, era shndrrohet n furtun... Ndoshta ky sht kuptimi i Ers s Alketa Suls. Ndoshta vetm pr kt duhet lexuar ky roman i vogl me nj mesazh t madh pr moshat, veanrisht pr prindr...

20

KUR BJN DASM DIBRANT

Meditim
At mbrmje t 14 gushtit, n at sall t madhe, ish magazin e ndrmarrjes ushqimore t Dibrs, shndrruar n aren gzimi e hareje, vler q prcjellin dasmat dhe dasmort, mendimi her merrte arratin e kalonte male e dete, her ulej n at amfiteatr dhe gzohej si fmij. Ajo dasm kishte dika t veant, dika q ende e krkoj dhe nuk ia gjej fillin e plot, nuk ia gjej fjaln e duhur. Ajo mbi t gjitha e pr t gjith ishte nj takim malli, nj takim pas vitesh. Ndoshta kjo gj e kishte br at sall si nj stadium lojrash me dor, me tavolina e karrike n formn e nj patkoi, me njerz q i qndronin njri-tjetrit sup m sup. Ndoshta kjo gj e kishte br t zotin e dasms q mallin q kishte dhe ka nga mrgimi n vend t huaj ta shuante paksa, duke thirrur t madh e t vogl, miq e dashamir n gjak t afrt e t largt, afro pesqind vet. E veant ishte se i zoti i shtpis, q ti grumbullonte t gjith bashk e t lexonte n sy gzimin e takimit, t gjente mjete transporti e t vinte nga Fusha e idhns, rreth dymbdhjet kilometra larg e ta bnte darkn n Peshkopi. Nj park i tr me furgona e makina t vogla bllokoi deri pas mesnate sheshin prpara lokalit... sht br zakon q emigrantt nga fshatrat deri 20 kilometra larg ti mbledhin njerzit e tyre n qytetin e Peshkopis e t gzohen.
21

Ajo q t ngroh e ta ndez zemrn prush sht se emigrantt e mbajn t gjall mallin e vendlindjes, e mbajn t gjall lidhjen me vendin e tyre, e mbajn t gjall traditn e martess popullore me djem e vajza t vendit t vet, t krahins s vet. Edhe Avniu i Markajve t Fush idhns, teksa shihte q i biri rritej e burrrohej n krah t tij diku n Rimini t Italis, teksa ndjente q dita dits i biri po merrte zanat e i qndronte krah n profesionin e ndrtuesit, mendjen e kishte ta lidhte me nj vajz dibrane, nj vajz q ti qndronte krah tr jetn. E gjeti at tek vajza e Nezirit n Zdojan, tek mbesa ime q mban emrin e nns son dhe gjyshes s vet, emr q ajo ia la sa ishte gjall dhe e rriti me dashurin e vet, tek Defja e bukur si lule bjeshke... Shqipria, nprmjet emigrimit, i ka shtrir rrnjt e veta n t gjitha kontinentet, rrnj q nuk jan shkputur nga trungu mm, rrnj q me lidhjet martesore e me lidhjet shpirtrore nuk do t shkputen kurr. Peshkopi, 14 gusht 2005

22

AGRON NOVRUZI
Udht bashkojn dhe ndajn njerz, i kthejn ata mbrapa n koh e hapsir, duke rrmuar thell n kujtes e duke i bashkuar hullinjt e jets, si bashkohet pal-pal toka e kapur nga plori dhe veshi i plugut duke ekspozuar ngjyrn e vrtet, at t brendshmen, at q mbledh e prcjell jet. Me Agron Novruzin jam njohur n udhtim. Kemi prshndetur diellin tek ulej kmbkryq mbi Istmin e Korinthit. E kemi kapur me dor kur ngrihej i kuq flak, pr t ndejt disa sekonda mbi malet n lindje t Mallakastrs. Jemi ulur e kemi mbushur gjymat me kafen e miqsis, at lloj kafeje q t shkul, ti bashkon zemrat e t jep krah. Agroni ka udhtuar shum, aq shum sa vshtir ta besosh e vshtir ta prshkruash. Nuk flas pr sot, pr at rrugn prej tetqind kilometrash nga Tirana n Athin, rrug q n koh piku t lvizjes s udhtarve ai e bn pa ndrprerje pr dit e net t tra. Jo me shofer t dyt, por i vetm. Flas pr t tjera rrug e pr t tjera treva. Agroni ka nj cilsi q pak njerz e kan. Ai t hyn n zemr, si sht, me kpuc mbathur kur i thon fjals. Nuk hyn vetm, por me njerz, me njerz q ti i njeh me emr e mbiemr, me rob t shtpis e me sofrn e shtruar me buk e krip. Nj dit, n shnimet e mia, dika shkruajta se si ai hyri n bised me nj fshatar t Kmishtajt t Lushnjs, si e pyeti at pr njerz q ai i kishte njohur dekada m par dhe se si iu lut
23

fshatarit tu prcillte atyre t falat e tij. Nj dit tjetr e pash se si hyri e zuri vend n kujtesn e nj zagoriti me njohjen aq t gjer e aq t thell t njerzve n ato male t larta, ku ajupi pat ngjizur at poemn q e dgjuar apo e lexuar nj her n fmini nuk t shkputet tr jetn Burrat nn hije/ Lozin kuvendojn/Pika q su bije/ Se nga grat rrojn Kur i thash nj dit se jam nga Dibra, ai nuk e zgjati, por nisi t m prshkruaj me aq gjallri rrugt dhe fshatrat sa, edhe un q i kam rrahur me tabanin e kmbve dhe i kam fiksuar n retinn e syve dhe t aparatit fotografik) n t gjitha stint e vitit, e ndjeva veten t befasuar. Ai ishte ngjitur t prpjets s fshatit Mustafaj, nj fshat q kmbt i lan n ujrat e Drinit dhe flokt i kreh me ern e maleve t Gjagjishtit t trevs s bukur t Lurs. Atje, n ato rrug q vetm rrug ske pse ti quash, ai ishte prball me heroizmin, me luftn e njeriut pr t shptuar veten dhe mjetin, nj kamion me tre diferencial, q asokohe ishte n organik t ushtris, por edhe t shndetsis. Atje kishte ndjer se si njeriu pr njeriun n male sht mik e i qndron krah tjetrit n dit rreziku. E kujton Agroni fshatin Mustafe dhe nuk rri pa lvizur nga karrigia dhe pa e shtrnguar fort timonin e autobuzit. N shenj respekti dhe n shenj prgjegjsie profesionale Nj dit, kur pasi m kishte ngjitur n Lan Lur e m kishte zbritur n Krej Lur, pasi m kishte dhn pak freski vere nga Pylli i Niks q lidh Lurn e Vjetr me Krej Lurn, pasi m kishte qarkuar npr tr liqejt e Lurs q nga Liqeni i Madh e deri tek Liqeni i Luleve, pasi m kishte ln t vrapoj mes luleve t qershorit n Fushn e Pelave, nj magji e vrtet e maleve t Lurs, pasi m kishte dhn uj t ftoht burimi n at kroin n krye t lndins q ti thyen katr copash shishet e birrrs kur i mbush me uj, pasi m kishte marr n udhtimin e tij me mend rrugs s ngusht q t on n Masdej e Stelush, m kishte treguar gjurmn e kalit t Sknderbeut mbi shkmb, m kishte zbritur lugins s Murrs mes pr mes Katrgrykve
24

t saj, m kishte hedh n Luzni. M la tek nj mik imi i vjetr, tek Sami Damzi dhe duke qeshur, si dijn t qeshin babaxhant, na ftoi t merrnin rrjetat e ti hidhnim n Drin pr peshk. Edhe Sami Damzin e njihte, nj njeri i mir, nj mjeshtr i hedhjes s rrjets pr peshkim, punonjs i spitalit t Luznis n koh t shkuara. Nuk e di se ku sht tani Samiu, nse sht n Katund t Ri t Luznis apo jeta e ka rrokullisur drejt bathoreve e knetave, getot e veriorve q n tranzicion mbetn pa pun e pa buk e q u detyruan t ikin natn pr ti shptuar ciklonit t varfris. Nj gj e di me siguri. Spitali ku punoi tr jetn Samiu nuk sht m, as n themele nuk ekziston Agroni ka punuar me nj ekip t shndetsis, nga ato ekipe q me makina e me aparatura t posame bridhnin Shqiprin maleve e fushave, nga veriu n jug, pr t kontrolluar shtpi m shtpi shndetin e njerzve, pr t prshkuar me rreze rontgen gjokset dhe pr t vlersuar mushkrit e tyre, pr ti kapur n koh e pr tu dal prpara smundjeve pulmonare Hern e fundit, tek udhtonim nga Tirana n Athin, at dremitje t leht q m kishte kapur nga udhtimi i gjat, ma shqeu me nj pyetje befasuese: A e din se Fiqiri Lika ka vdekur? Fiqiri Lika, mjek, drejtor i dispanceris s rrethit t Dibrs, nuk mund t mos ishte bashkudhtar dhe kallauz n udhtimet e ekipit t Ministris s Shndetsis npr t gjith trevn. Nuk mund t mos ishte mik i Agronit, miqsi q ai ta imponon me sjelljen dhe humorin e tij. Ndonse kujtimet e tij i prkasin nj kohe q i kalon t dy dekadat, nj pjes e madhe e ktyre viteve sht koh e shkuar (kto 15-16 vjet) pr Agronin ajo sht koh e shkuar vetm n gramatik, vetm kur prdor foljen Personat, njerzit me t cilt ka pir kafe e ka ngrn buk e krip, pr t jan koh e tashme, koh e ardhme N qoft se ndonj dit u takon t udhtoni me Agronin, i krkoni q t vej n videon e televizorit t autobuzit videokasetn m t dashur t tij. Cila sht ajo? Nuk po jua them, se ather nuk do t kishim surpriz.
25

FATI I NJ NJERIU T MIR

At dit, Halimi, shoferi i Albania Interlains, q n mesdit arrin n Shkodr e n mesnat e le at, arriti n piknisjen tek Zogu i Par, m shpejt se hert e tjera, madje t shkonte mendja se mund t thuash se kishte thyer nj rekord shpejtsie. Shkodr-Tiran e kishte br pr nj or Por jo Nga Shkodra ishte nisur vetm me nj pasagjer. Lezhn dhe veanrisht Lain, q ia merr do her shpirtin me ato gropat e rrugs dhe at ngadhtsi t agjentit, i kishte kaluar pa u hedhur syt. Agjentt e agjencive kishin njofuar se nuk ka asnj pasagjer pr t udhtuar drejt Athins. Kjo kishte qen arsyeja e hershmris s arritjes n Tiran. Se po t kishte pasur pasagjer n La, do t kishte qen i gozhduar t priste orn tre pa njzet dhe pasagjert e Tirans, ndonse n bilet e kan t shnuar orn tre t nisjes, t lumtur do t ishin po t niseshin n tre e gjysm Pasagjeri i vetm ishte ulur n vendin nj t autobusit. Pran tij u ula edhe un. Autostradn, Durrsin, Kavajn, Lushnjn i kaluam n nj dremitje mngjesore. N udhtimin drejt Fierit krcyem e hodhm valle sipas koreografis s kryeministrave t rrugs e t gropave, koreografi q do valltar do ta ngrinte n tavanin e skens. N at rrug t gjat lodhja mund t mposhtet vetm me muhabet. Bashkudhtari im ishte i heshtur. Humbte n mendime me vshtrimin ngulur pas dritave q lpinin gropat dhe gungat e rrugs. Mbyllte syt dhe dremiste, duke i dhn
26

fytyrs nj ehre t ngrysur. Kur mbyllte syt un ia lshoja krejt vendin dhe ulesha pran Gonit, i cili at dit ishte i vetm n timon... E ndjeja se dika kishte n brendsi t atij njeriu, hamendsoja mal m mal e fush m fush, e pyesja dhe merrja ose heshtje ose ndonj prgjigje q kishte brenda nj far hermetizmi, nj far ndrojtje se po t elej, dika do ti ndodhte. Diku, kur autobusi mori t rrokullis gomat n prdredhjet e Vjoss, kur dielli kishte hequr tr vellon e lumit, duke nxjerr n pah si shenjat e llumit mbi toka gjat tejmbushjeve t ditve t dimrit, ashtu edhe kaltrsin e ujit n nj dit prilli pa shi, ai lvizi nga vendi dhe u pam sy n sy. Ndjeva se dika kishte ndodhur n jetn e tij, dika q ia kishte ngrir buzqeshjen dhe ia kishte prishur ndrrat e jets. Ndjeva se po elej e po lpinte plagn e jets, pr ta ruajtur nga ndonj infeksion i ri. Porta e hekurt e kujtess krklliu mentesheve t ndryshkura dhe u hap. U hap aq sa mund t futet nj fmij ski, aq sa t dgjohej nj z i prcjell nga jehonat mal pas mali kur shuhet, kur bie n fush Kur e pash trsisht n drit tek gjerbte kafen n Greshic t Mallakastrs, me mendje i dhash moshn time apo disa vite posht saj. M tha se ishte 49 vje dhe se kishte lindur kur un filloja shkolln e mesme. Ishte i formuar si njeri, me dijen dhe kulturn e dy universiteteve t kohs s kaluar, asaj kohe q dikush e quan koha e diktaturs dhe dikush tjetr koha e Enverit. Kishte punuar n kohn e par si ekonomist dhe kishte fituar prvojn e nj njeriu t puns s ndershme. N kohn e dyt ishte marr me tregti. Qnia i majt n mendim e kishte rrnuar. Tr djersa dhe mundi i vet, i gruas, dy vajzave dhe djalit, ishte shuar. Nuk kishin qen pak, por dyqind milion. Kjo e kishte br q t rrmbente familjen e t zbriste n brigjet e Krets pr t punuar si bojaxhi T dyqind miliont i kam harruar, - m tha dhe ofshani, si t nxirrte nga vetja tymin e nj zjarri q e digjte dit pr dit
27

 Ishte kthyer n Shkodr pr t martuar vajzn. Ishte n ato ujra ku njeriu ndjen se gzimi po noton me t shpejt pr t kap brigje t reja t jets. Ishte edhe n merak t dasms q donte ti dilte si ia donte zemra. Ishte dasma e par, gzimi i par i madh i prindit Gjma ndodhi tri dit para dasms. Djali, vetm njzet vje, duke udhtuar me makin rrshqet dhe e sheh veten n kanal. Aty ku koka lidhet me trupin nprmjet qafs dhe palcs q nis nga trut pr t prshkuar shtylln kurrizore, dika kishte krcitur dhe tr trupi posht qafs nuk ndjente asnj lloj ngacmimi, sado i fort t ishte Nuk m tha se si u b ajo dasm. As un nuk e pyeta. E si mund t pyetet nj njeri pr nj gj q e ka prgjigjen vet n pyetje? Nj njeri q dasma iu kthye n gjm, q kngt dasmore iu kthyen n elegji dhimbjeje? E kishin uar urgjent n spitalin e Tirans. E kishin marr n dor jetn e djalit kirurgu m i njohur i operacioneve n sistemin trunor, profesor Petrela. Bisturia e holl kishte hyr n indet dhe nuk kishte dal pa rregulluar dika, por jo gjithka... M tha se djali, pas mjekimeve n Tiran dhe n Greqi, pas terapive t kushtueshme kishte filluar ti ndjej ngacmimet q nga qafa deri tek majat e gishtrinjve. M tha se e mbante n jet shpresa se nj dit djali do t ngrihet e do t ec n jet si gjith t tjert Tek tregonte e ndjeja, pa e par n sy, se i rridhnin lot. Tek e shihja me kokn mbshtetur n nnkresn e kolltukut t autobuzit, me syt mbyllur, me nj nur drite n fytyr, e ndjeja se shpresat i jepnin jet e gjallri Ai ka qen udhtimi im m i lodhshm, nj udhtim q nuk do tia uroja krkujt. Para se t zbrisnim n Athin e pyeta pr emrin. M tha se e quajn Fiqret Tiran-Athin, 5 prill 2006

28

FARA, RRNJT DHE DEGT E NJERIUT

Njeriu sht si far, lisi apo gruri qoft, molle apo portokalli. Farn e hedh dora e natyrs apo e Zotit diku, ku gjen tok t but, uj e ajr, lshon rrnj, dgzohet nn tok e mbi tok, nxjerr lule e lidh fruta e far dhe prsri nis nga e para, lshon rrnj e deg, nxjerr lule e lidh farra t tjera. Koha ka vetm nj drejtim ecn prpara. Edhe njeriu dhe njerzimi t njjtin sens kan ecin prpara. Ksenofon Shofiti sht nga nj fshat pa z n hartn gjeografike t Zagoris. Ma tha emrin, por un e harrova. Ama, Zagorin nuk e harroj. Kam qen atje para 44 vjetsh, n maj t vitit 1962. Studionim tokat n nj ekspedit t prbr nga pedagog, punonjs shkencor t pedologjis dhe student. I studionim pr t krijuar hartn e tokave acide t Shqipris. Toka u thnin atyre tokave. Nj pllmb dheu mbi shkmb. Dh i thnin atij dheu. Przjer me gur e gurika q hanin ploret e plugjeve dhe parmendave t trhequr, nga q q u numroheshin brinjt, t ngar nga grat. Vetm gra kishte n ato toka t varfra t Zagoris, gra t tabllos s njohur poetike t ajupit. Burrat ishin tek rrepet. Pinin raki me kmbt t zhytura n ujin e burimit, luanin domino dy e nga dy e katr e nga katr Ksenofoni, at pranver, nuk duhet t ket qen n fshat. Nga sa m tha n ato pak minuta bised m kmb, duhet t ket qen n shkolln e rezervave t puns, atje ku njerzit me nj kurs apo shkoll, si t doni quajeni, pas dy vjetsh bheshin
29

inxhinier. Vendi asokohe sapo kishte dal nga periudha e analfabetizmit total. Shkolla shtatvjeare ishte gj e madhe, els i sigurt pr t zn nj pun n administratat e mbushura me fillorist apo me njerz q kishin msuar t shkruanin e lexonin n pushimet midis lufts partizane pr t larguar pushtuesin nazifashist. Me diplomn e shkolls dyvjeare t rezervave t puns mund t drejtoje kantiere ndrtimi e montimi. Universiteti i par shqiptar, i cili kishte hapur dyert n vitin 1957, ende nuk plotsohej nga kontigjenti i vogl q dilte nga shkollat e mesme q numroheshin me gishtat e duarve dhe ekonomia ende ishte larg t t pasurit n drejtim njerz me dije e kultur t lart Ksenofoni kishte mbaruar shkolln e rezervave t puns pr mekanik. Si drejtues i ktij sektori e filloi punn n ndrmarrjen rruga ura n Elbasan. Drejtonte punn, por drejtonte edhe veten. Msonte t tjert, por msonte edhe veten. Nga shkolla kishte marr kategorin e pest, kategori e rrall kjo pr masn e asaj kohe t shkollimit, por e merituar n saj t nots teorike dhe praktike shklqyeshm. U rrit n kategori n Elbasan. Mori edhe patentn e shoferit Koha krkonte njerz q ti prshtaten tekniks e teknologjis s re q po hynte. I than t shkonte n La. Asokohe Lai po dilte nga korniza e nj fshati t vogl me kulla t bardha me frngji n nj qytet me dritare t gjera e me drit. Filloi punn n NSHNI, ndrmarrje e cila kishte nj baz t fuqishme mekanike e nevoj pr ti drejtuar makinerit dhe pajisjet n ndrtimin e nj vepre q n fillim do t quhej Uzina e Supefosfatit e m von do t quhej Kombinati kimikometalurgjik i Lait. Atje nisi shkolla e madhe e jets s tij, shkoll q shpejt do t transferohej n uzinn e re, duke e futur n labirinthet e proceseve mekanike e kimike Ksenofoni e kishte nj barr shpirtrore familjare. Barra t tilla n at koh ishin pjes e jets dhe moral i saj. Ai ishte i pari i gjasht fmijve t familjes Shofiti, tre djemve dhe tre motrave. I duhej ti shkulte nga ato male, ti fuste n shkolla e
30

tu jepte profesione. Por shkputja asokohe ishte e vshtir. Kjo, n saj t rregullave, ku pr do lvizje duhej marr leje nga kooperativa, por edhe pr shkak t nj mentaliteti t mom q lidhej me rrnjt n tokn strgjyshore. Kshtu ndodhi ikja, si shkulje rrnjsh, ikja nga malet pr t br rrnj n vende m t ulta e m t pasura Ksenofoni e lidhi jetn me nj vajz zagorite. N La pasaportizimin ia bn menjher. Bhej leht ather pasaportizimi n fshatin q po bhej qytet. Bhej pr specialist t ndrtimit dhe t montimit, pr njerz q kimia e jets ishte si nj reaksion i dyanshm. Mori shtpi menjher. Mori edhe prindrit me vllezrit, motrat-fmij n rritje. Ata morn malit t lart t shkollimit dhe u ngjitn majave t thepisura t tij, duke u br specialist e inxhinier t fushave t ndryshme t puns e t jets. Atje, n La, Ksenofoni lindi e rriti fmij, po aq djem dhe vajza sa kishte lindur e rritur nna dhe babai i tij Tek bisedojm n bulevardin Panepistimiu me t, harta e kujtimeve t tij zgjerohet e zgjerohet. Veanrisht, ajo merr ngjyra t thella nostalgjike kur takojm n emra t njohur njerzish q jan apo nuk jan gjall. Rrnjt e jets s tij n La jan shum t thella e shum t degzuara Ndrruan koht. Atij iu desh ta lr uzinn e superfosfatit, tashm kombinat kimiko-metalurgjik, ta lej at pjes t jets s tij q e kishte ngrit me duart e tij, q ia njihte tr sekretet N La mbeti vetm e motra, Arikloja me t dhoqin Fore oka. Atje sht edhe sot e ksaj dite. Fmijt i jan rritur; Arjani sht br inxhinier elektrik, vajza sht n Athin, kurse djali i vogl sht shofer. Lai mund t quhet qytet i harruar. Nuk ka m as kombinat kimiko-metalurgjik, as park t madh mallrash, as kombinat druri, as kombinat ushqimor, as Vllai i dyt, Kioja sht shkulur rrnjsh dhe bjellur n truallin grek, me t tre fmijt.
31

Arqileja, m i vogli vlla, sht inxhinier ndrtimi. Punon e jeton n Tiran, me nnn, Froson 86 vje, me gruan dhe tre fmij. E motra, Lepo ka zn Durrsin bashk me t shoqin Sofo Shakan. Vajza dhe nj djal kan zn Suedin, kurse djali tjetr ka br rrnj n Kanada... Ksenofoni i shkuli pr s dyti rrnjt. E mblodhi farn e jets s tij, djemt dhe vajzat dhe e hodhi t mbij e rritet n dh t huaj. Vet sht n Greqi, me gruan dhe djalin e vogl q i ka vn emrin e gjyshit, Kleanthi Shofitit t vjetr t Zagoris. Artani me t shoqen dhe fmijt sht n Itali, n Ravena. sht br specialisti i punimit t duraluminit. Atje sht edhe Majlinda me t shoqin. Djali m i madh, Vladimiri, ka thurur folen e tij familjare dhe jeton n Athin. sht br specialist i mir ndrtimi Ksenofoni ka marr nj pension n Shqipri, minimalen absolute t nj pensioni t ardhur pas tridhjet e pes vjetve pune t vshtir n nj kombinat kimiko-metalurgjik, nj pension q si baz fillestare ka 56 mij lek t vjetra. sht pensioni q morn ata q n vitet 90-t mbeten n rrug, ata q mbushn moshn e pensionit n kaprcyell t shekullit, ata q n dhjetvjearin e fundit t moshs s puns, pr shkak se kishin disa vite me zero t ardhura nga puna (se ishin t papun) ua shumzuan tr mundin dhe djersn e tyre me zero (-Katr vitet e fundit i ke zero, prandaj merr pension minimal absolut, pavarsisht se sa e ke pasur pagn m prpara - i than duke ia prer degt e puns me sopatn e dardharit). Ksenofoni punon. Po t doni ta takoni dhe t shkmbeni me t fjal miqsie, mund ta gjeni n fund t rrugs Panepistimiu n drejtim t Omonias, vetm pak metra larg stacionit t trolejve t linjs s Patisionit. Ksenofoni e ka gjetur burimin e jets s tij duke shitur llotari e bileta autobusi. N kt pun i hodhi farat e jets s tij n emigracion, fara, t cilat, ndonse jan mbufatur dhe kan
32

nxjerr filiza, rrnjt i kan ende embrionale. Rrnjt e vrteta ai i ka ende n Shqipri. Edhe pleqrin atje do ta kaloj, n shtpin e tij, n Tiran Koha ka vetm nj sens lvizje, vetm prpara. Edhe njeriu t njjtin sens ka - t ec prpara. Edhe fara n t njjtin drejtim lviz: mbufatet n dheun e ri, lshon rrnj embrionale e t vrteta, lshon lastar e el lule, mbarset e formon fruta. E gjitha kjo sipas nj ligji t dialektiks, atij t mohimit t mohimit Dhe t zhvillimit spiral... Omonia, Athin, 22 prill 2006

33

NJ MESAZH PR FOTO MALON

Jemi njohur von, i dashur Foti, n kaprcyell t moshs. Them njohur von n kuptimin e njohjes fizike, t shikimit sy m sy, t shtrngimit t duarve, t njohjes s zrit t njritjetrit, sapo ngrem dorzn e telefonit. Por njohja jon nuk fillon ktu, fillon vite e vite m par, kur si t rinj shkruanim n gazetat e kohs, kur si lexues hyja n botn e librave tuaj. Dy rrjeshta m lart, n vend t fjals receptor i telefonit prdora fjaln dorz e telefonit. I ndryshova gjinin, i dhash edhe kuptimin q ka n shqipen e bukur. N bisedat q kemi br n studion tuaj t sajuar, aty afr muzeut historik grek, tek shfletonim gazetat shqiptare, n zrin tnd ndjeja shqetsim sa her shihje fjal t huaja q barbarisht kan zn dhe po zn fjaln e bukur shqipe. E prdorin at politikant e lart q sipas Kushtetuts nuk kan prgjegjsi pr at ka thon e nxjerrin nga laringu i fytit. E prdorin edhe gazetart e medias s shkruar dhe asaj elektronike. Ktu ndalet shqetsimi yt, shqetsimi i nj shkenctari, shqetsimi i nj atdhetari. Pr ty (dhe pr mua) n shtypin ton t shkruar duhet t rivihet (detyrimisht) korektori letrar apo, si e quan ti me t drejt, korektori gjuhsor. Kuvendi (n shtyp kjo fjal gjithnj e m shum po ia le vendin fjals latine parlament-), duhet n mnyrn m urgjente t vendos rregulla t prera pr gjuhn shqipe, t ndaloj me ligj prdorimin e fjalve t huaja n vend t fjalve shqipe. Ju jeni minoritar, i nderuar Foti, keni kombsi greke, por
34

n zemrn tuaj kam vrejtur se Shqipria dhe fjala shqipe kan nj vend kaq t madh sa do t nxente tr botn e madhe t dashuris njerzore. Kur u ndam, m 9 gusht 2005, Ju m dhuruat nj radio t vogl xhepi. Un kam shum radio n shtpi, t vogla e t mdha, por ajo radio sht m e vyera, m e shtrenjta. Ju e dini pse-n, sepse ma shpreht me nj iltrsi t madhe. Lexuesi nuk e di, ndaj po e them. Duke m dhn radion e vogl ju m that: Hape kur t kalosh Kakavin, kur t udhtosh npr Shqipri. Hape t dgjosh kngt e bukura shqipe, t dgjosh gjuhn e bukur shqipe... Ajo radio, i dashur Foti, edhe sikur t ishte sajuar e tra me flori, nuk do t kishte kaq vler sa fjalt tuaja. Po t shkruaj nga shtpia ime n Tiran, me radion n krah, q prcjell kng popullore shqiptare. Po t them se me t n dor kam udhtuar npr Shqipri, duke dgjuar rrugs kng nga radio Gjirokastra, kng t Gjirokastrs tnde, q aq shum e do dhe aq shum e prmend n bisedat dhe n veprn tnde. M tej dgjova kng nga radioja e Fierit, Lushnjs, Durrsit, Tirans. E mora me vete edhe n Dibr dhe dgjova kng nga radioja e Burrelit dhe Peshkopis. Kur kalova Shupenzn ndgjova edhe kng nga radiot e qytetit t Dibrs s Madhe, koka e krahins e prer barbarisht nga shpata e ndryshkur evropiane n vitin 1913 t shekullit t kaluar... T kam me vete, i dashur Foti, dhe jam krenar pr miqsin q ka lindur mes nesh.

35

KRONIK E NJ HEROIZMI T HESHTUR

Athinn e lam n agonin e ndrrimit t dits me natn, n ato minuta kur dielli fshihet prapa kodrave n perendim e dritat e qytetit nisin t llmburijn. N timon ishte Petriti Prtej Elefsins, atje ku fillojn nj pas nj tunelet, nj shenj rrugore dhe nj barrikad kambalecash i detyronin makinat t merrnin djathtas, t linin autostradn e t futeshin mes shtpive pr t zbritur deri posht, pran detit, n rrugn e vjetr, rrug dykalimshe, q ta kyte parakalimin e t detyronte t ecje me shpejtsin e mjetit q ke prpara, maune apo autokarroc qoft. Kishte m se dhjet dit q, pr arsye punimesh, makinat mbrmjeve ndiqnin kt rrug. Ksisoj, nervozizmi i shoferit t linjs ndrkombtare shkrihej me nervozizmin e pasagjerve q ishin t detyruar t tejpritnin n Korinth pr udhtimin e largt drejt vendlindjes. T tetdhjet kilometrat q ndajn Athinn me Korinthin, n vend t nj ore bheshin n afro dy or N Korinth nuk u vonuam, madje edhe kafen e morm t nxeht n dor, pr ta gjerbur me nge n hapsirn q gjarpron rrugn drejt Patrs Tek ura q lidh Patrn me Rion, n timon u ul Samiu. Petriti shkoi nga fundi i autobusit pr tu shtrir e pushuar, pr t marr fuqi e qetsi pr udhtimin e mtejshm drejt Tirans Udhtimi natn sht i bukur. Pak automjete, pak parakalime, nj qetsi nanuritse q t ushqen dremitje. Samiu at pjes t rrugs q sheh nga e majta detin dhe Patrn nn
36

nj zjarr t madh dritash dhe nga e djathta shkmbinjt malor e nisi dhe e vazhdoi me jo m shum se gjashtdhjet kilometra n or. E kam merak kt pjes t rrugs, sepse fsheh shum t papritura, - m pati thn n udhtimin njohs t paradokohve, - ndaj nuk e mbush motorin me gaz. E kaloja vshtrimin her mbi rrugn q futej e dilte mes usekve malor e her mbi Samiun, q ishte i prqendruar i tri n pun. Pasagjert kishin var kokat n nj dremitje t qet. Qetsin e griste her pas here nj z fmije dhe knga nanuritse e nns Lam prapa usekun e fundit midis dy maleve dhe morm kthesn majtas, pr t marr t tatpjetn drejt Agrinjos, kur para nesh u shfaqn tri maune t mdha, dy n radh dhe e treta n parakalim. Distanca mes nesh e mauns q po parakalonte n t prpjet dy t parat, ishte e vogl. Mundsia e manovrimit ishte n kufijt e pamundsis. Maunia e par, si t mos shihte as para dhe as prapa, vazhdonte t ecte me t njjtn shpejtsi. Maunia parakaluese e kishte tepr t vogl hapsirn e parakalimit dhe lirimit t rrugs. Pr nj moment mendova se ky ishte fundi. Prplasja me at maune t madhe t ngarkuar rnd me materiale ndrtimi nuk do t linte asnj gjurm jete. E pash Samiun se si frenoi, si krkoi n ato t qintat e sekonds ndonj hapsir jete pr vete e pr ne t gjith, si manovroi me nj profesionalizm t jashtzakonshm dhe si na shptoi Nuk foli. Nuk fola as un dhe as ata tre - katr pasagjer n ndenjset e para q kishin prjetuar me dridhje zemre dramn. Dritat e makins nuk m lejonin ti shoh Samiut fytyrn, nse ishte zverdhur apo ishte nxir N Rrodhes, nj restorant pak kilometra para Agrinjos, e pash q krkoi dhe piu nj kafe shqeto Sami Sallakun e kam njohur n disa udhtime nga Tirana n Athin dhe nga Athina n Tiran. N njrin prej tyre i kisha br edhe nj fotografi prpara autobusit. Kishim hyr n bised e duke rrmuar kishim dal kushrinj, si thoshte shkrimtari
37

humorist Dionis Bubani, kur bnte analizn e AND-s t ballkanasve. Samiu ka nj jet t tr n timon, nj prvoj udhtimesh rrug pa rrug. Me kujtimet e tij nj dit m kishte marr me vete e ishim ngjitur n Zerqan e Trnov, n ato rrug dhish e n ato vende ku mrizojn zanat. M kishte uar gur mbi gur npr prroin e Bellovs e m kishte ngjitur n Cerjan, nj fshat q mban n shpin Skrtecin e bjeshkt e bukura n lindje t Dibrs. M kishte ngjitur edhe n t prpjetn e Zimurit, t atij fshati q sht si nj ballkon, nga ku Drini, nga Gjorica ku hyn n Dibr e deri tek Ura e Dods kur del pr t humbur n liqenin e Fjerzs, nga ku t nnt malet e Dibrs q nga Rei e deri n Gollobord i ke si n pllmb t dors. N tregimet e tij pr Kalan e Dods, Lurn, Selishtn e vende t tjera ku rrugt nacionale pak ndryshojn nga rrugt e dhive, pata lexuar CV-n e tij profesionale At q ndodhi at nat n kthesn q merr t tatpjetn drejt Agrinios pak vet e pan, pak vet e jetuan. Edhe udhtimin e mtejshm pak vet e ndjen. Samiu, si ra n fush nuk ia ndau t njqind kilometrat n or, madje, vende-vende edhe i kaloi. Nga Kakavia dolm shum hert. Edhe t prpjetat e t tatpjetat nga Tepelena n Fier i kaluan shum hert, aq hert sa asnjra nga kafe-restorantet e shumta nuk ishte zgjuar. N Tiran hym kur dielli ende nuk ishte ngjitur mbi Dajt. Tek Zogu i Zi, n at lkundje q t shkul brinjt, njerzit u zgjuan t gjith. Samiu, me at njerzillkun dhe kulturn q e karakterizon, pasi i uroi njerzit pr arritjen n Tiran, pyeti nse kishin ndonj vrejtje. T gjith i than t lumshin duart, me prjashtim t njerit, q iu ankua se nuk e kishte ndal autobusin pr t pir nj kafe rrugs. Kur u ndam, vshtrimi mu ngul n syt e gzuar, n at fytyr fisnike, ku e kuqja e gjakut ende nuk e kishte mundur t verdhn e atij momenti t vshtir q kaloi. Drejtoj nj kurs shoferash t rinj, - m tha i menduar. Sa e sa her u them t mendohen q t eleminojn edhe gabimet e t tjerve. E kishte
38

fjaln pr shoferin e maunes s par, q n vend q t frenonte e manovronte pr ti krijuar hapsir manovrimi mauns q kishte ndrmarr parakalimin fatal, vazhdoi t ec pa e ar kokn se far mund t ndodhte. I shtrngova dorn dhe e kapa prqafe si t kapja nj shok, nj mik, nj njeri q kishte br nj heroizm, q un e ndjeva dhe e prjetova si heroike t vrtet. E ndjeva pr detyr q ta shkruaja, jo pr vete, por pr t gjith.

39

BISED ME TONIN NDOKN N AMFILOKIA

Amfilokia m ka trhequr gjithnj n udhtimet e herpashershme drejt Athins - ditn, e drejt Tirans natn. Ditn m ka trhequr pr bukurin q merr dhe i jep vendit, detit t kaltr dhe amfiteatrit t ndrtimit t shtpive, rrugve q njra vjen nga Arta e tjetra nga Preveza, pr tu bashkuar n nj rrethrrotullim e pr t udhtuar drejt Agrinjos. Natn ajo t trheq me shfaqjen papritur, me at zbritje mes ndrtesash banimi e at qetsi orsh t vona t nj dite n ikjeje e nj dite n ardhje. Por ajo q m ka befasuar gjithnj n udhtimet natn sht nj parull e madhe me drita, drita q sundojn tr pamjen. Parulla sht n shqip: LOKALI I SHQIPTARVE. N ato or udhtimi (1 apo 2 pas mesit t nats), n lokal sheh vetm ndonj tavolin t rrethuar nga klient. Me siguri, n or t mparshme, lokali gumzhin nga njerz dhe kng, nga dolli dhe urime. Kjo gjithnj m ka trhequr, mbushja e lokalit, knga dhe gzimi q mbledh e shprndan ai. Nuk kam arritur ti kap. Autobust e linjs asnjher nuk ndalen atje as pr dark e drek, dhe as pr ndonj kafe, ndalen pak kilometra m par apo m pas (!) Nuk do t isha ndalur as n Amfilokia dhe as tek LOKALI I SHQIPTARVE, sikur nj z n celular, zri i Tonin Ndoks, t mos mos m kishte marr me vete e mos m kishte ndalur n at gji t bukur e at lokal q ka guxuar e flet shqip,
40

ditn dhe natn, me germa kapitale. Tonini sht nga Lezha. Nuk e di historin e shtegtimit t tij nga malet, kalaja apo bregdeti i Lisusit t lasht. Di vetm ata q m tha n ato pak minuta bised telefonike. Tonini sht nj lexues i rregullt i gazets Emigranti, madje sht i shqetsuar se ajo her vjen dhe her nuk vjen n Amfilokia. Pr kt krkon ndihm nga redaksia, q ajo do t premte t jet n dor t tij dhe t lexuesve t tjer. Tonini sht ndrtues (kshtu m tha), por sht edhe shum i dhn pas librave. Ai m tha se ka nj faqe t tr muri me libra n gjuhn shqipe, romane e libra t disiplinave t tjera t shkencs dhe jets. Tonini ka edhe nj koleksion t tr gazetash; t marra nga Shqipria apo t koleksionuara nga shtypi shqip n Greqi... LOKALI I SHQIPTARVE dhe Biblioteka e Toninit n Amfilokia mu dukn si nj sinonim, si binjak n nj koh kur fjala shqipe n tabela lokalesh sht nj gj tepr e rrall dhe libri shqip sht n skaj t jets emigrante. Ndoshta ndonj dit do ta prshkoj patkuan e shtpive n breg t detit n gjirin e Ambrakis n mbrmje, ather kur emigrantt, me rroba nga puna n ndrtim, ulen e pin ndonj birr t ftoht apo ndonj kafe si na plqen ne shqiptarve. Ather do ti prgjigjem pyetjes dhe krshris q m mundon pr LOKALIN E SHQIPTARVE dhe pr Bibliotekn e Tonin Ndoks.

41

SHNUAR M 25 MARS 2005

Sot sht 25 mars. Si sot, njqind e tetdhjet e katr vjet t shkuara, grekt, n shumic shum kapedan t mdhenj, t detit e t toks, arvanitas, pjes e gjakut t shprishur shqiptar, emrat e t cilve jan gdhendur n nj serial skulpturash monumentale n sheshin Pedhio Areos apo n rrug sheshe e mjedise t mdha publike greke, midis t cilve edhe stadiumi Karaiskaqi ku javn e ardhshme do t zhvillohet ndeshja midis Greqis e Shqipris, t gjith, armbashkuar, nisn betejn pr lirimin e Greqis nga pushtimi shekullor osman. Do t kalonte afro nj dekad luftrash e sakrificash njerzore e materiale q Greqia t merrte rrugn si shtet m vete Sot, n kt dit feste kombtare, kur t gjitha zyrat, supermarketet, ndrmarrjet e mdha e t vogla, madje edhe furrat e buks jan kyur, m shkrepi t udhtoj drejt Kifisias N kt or mngjesi pata prshtypjen se treni i linjs s par ndrqytetse do t ishte bosh. Ishte ora kur n dit t zakonshme trenat nuk merrnin frym, duke marr stacioneve t qendrs e prcjell stacioneve t periferis argat, burra dhe gra, njerz q, pasi zbresin nga treni, u hipin autobusve apo taksive q prcjellin n periferi t periferive. U gabova. Treni, n t gjitha vagonat, ishte plot. Por n kt plot, n ndryshim nga ditt tjera, vije re se kishte pak, shum pak burra. Trenat e ksaj dite mund t quheshin pa mdyshje trena t grave. I thash zonjs se nesr sht fest zyrtare, dgjova ti
42

thoshte nj grua shoqes s saj. E pastaj, - m ndrpreu ajo. Kjo sht fest kombtare greke, nuk sht shqiptare. Ne kemi fest e jo ju. Ma preu me sopat. As IKA nuk m jep, as dhuratat e festave, as leje pr t shkuar n shtpi. Jam e detyruar t shkoj. Burri sht pa pun. Fmijt duan t han Un nisi t thot tjetra Nuk e dgjova. Kalova nj karrige m lart dhe u ula n vendin e posaliruar. Kur udhtoj, preferoj gjithnj vendet n krahun e djatht. Nuk e di pse m sht fiksuar kjo. Ndoshta se dua t shoh njerzit kur zbresin e ngjiten, hapat, lvizjet, shprehjet e tyre. N sheshin e Kifisias, para trenit, ato u tretn npr autobust e vegjl t periferis apo npr taksit gjithnj n pritje. Edhe pr sheshin e Kifisia pata prshtypjen se n nj dit si kjo, pazari i krahut t lir t puns do t ishte mbyllur. Prsri u gabova. N shesh e njjta sken si n dit t zakonshme. Njerz, nga katra-pes bashk, me antat me vegla e rroba pune n krah apo afr kmbve prisnin ti marr dikush. - Edhe sot shpresoni se do t vij tju marr njeri pr pun? - Sot ? - qeshi nj burr duke m zgjatur dorn (sheshi na kishte br t njohur tashm). Sot kan marr m shum se do dit tjetr. Deri tani kan marr rreth njzet vet Rrethi u zgjerua. Edhe biseda hapi kraht. Gjuha dhe dhmbt u takuan atje ku na ther e na dhemb t gjithve, tek ligji i ri, tek kartat e gjelbrta, tek pamundsia pr t shkuar n nj dit t vshtir jete n vendin tnd. M pas gjuha u ndal tek nj tjetr dhmb, pikrisht tek ai q m dhmbi edhe mua sapo hypa n tren, tek e drejta e njeriut pr t pushuar n dit festash, tek e drejta e njeriut n kushtet e pashmangsis s puns pr tu paguar dyfish. Ky sht nj kapitull i mbyllur pr emigrantt, i mbyllur sidomos pr grat shtpiake, q kurr nuk paguhen dyfish sipas ligjit, as ditve t festave zyrtare, as t shtunave e t dielave. Nj form tjetr, krahas shum formave t shfrytzimit t puns dhe ndjenjave
43

njerzore, form e cila ende nuk sht vn n radh t krkesave t shoqatave, madje, deri m sot, sht trsisht n vesh t shurdhuar. Nj beratas na e mori gjuhn dhe e hodhi larg, shum larg prej kndej, n dheun ton. - Kta kan festat e tyre, kan 25 marsin, kan 30 tetorin, kan Po ne far kemi? Njzet e Nnt Nntorin, festn e lirimit t Shqipris nga fashizmi, festn kur vendi yn i vogl u radhit midis fitimtarve t mdhenj t koalicionit antifashist e kan vn n gryk t topit. Krahu i t mundurve e mohon. Krahu i fitimtarve e pohon. Greqia nuk ka fest t lirimit t vet nga fashizmi. Shqipria e ka, por duan tia heqin. Pazar po bhet edhe pr Pes Majin e dshmorve, edhe pr Ismail Qemalin e Shpalljen e Pavarsis Kombtare. Edhe pr Sknderbeun, kam dgjuar se dikush e ka shpallur tradhtar tislamizmit. Grekt e kan vn bustin e tij n muzeun kryesor kombtar dhe e quajne Jorgos Kastriotis Skndebeu, hero i Vorio Epirit Fjaln ia ndrpreu nj burr q sapo doli nga nj makin. Krkonte puntor. Beratasi dhe tre t tjer u futn n barkun e makins s vogl. Ma bn me dor t qeshur Hodha syt rreth e rrotull dhe pash q sheshi ishte boshatisur. Pazari ishte mbyllur. Krah t lir pune nuk kishte m. ava mes prmes lulishtes s Kifisias dhe dola n ann tjetr. N nj tribun t sajuar brenda dits ishin ulur autoritete t vendit, t cilt ndiqnin me duartrokitje paradn. N krye parakaluan katr burra, njeri prej t cilve mbante flamurin kombtar. Pas tyre vinte nj grua e vjetr, nj grua si e dal nga legjendat. M pas tre vajza shkolle, njra prej t cilave mbante me kokn lart flamurin grek. Sigurisht, do t ishte m e mira e shkolls s Kifisias. M pas Un mezi gjeta nj shteg pr t dal n ann tjetr t rrugs. Thell n lagje, n Kefalari, m priste kopshti im. Pronart m kishin rezervuar pr sot, ndr t tjera, prerjen e disa degve t
44

trasha t nj pishe t madhe. Prerje jo me sharr elektrike, por me sharr dore. Zhurmn e lvizjes drejtvizore t sharrs, zhurmn e dhmbve t saj n degn e trash e mbysnin zhurmat e avionave luftarak dhe elikopterve q sot kishin mbushur t gjith qiellin e Athins. Nn hijen e degve t larta t pishs ku isha ngjitur, pash t kalonte nj pajton me nj kal t bardh, nj karroc e stilit mesjetar, emblem e lagjes s pasur t Kifisias Tek kthehesha, mundohesha t rrok n nj fraz prshtypjen e ksaj dite t shnuar pr Greqin. Mundohesha, por nuk arrija dot. M pengonte ai beratasi me monologun e tij. M pengonte edhe ajo gruaja n tren me tregimin e saj. M pengonin partit politike n Shqipri q kan dal n fushat elektorale me nga nj shat t madh n krah. Duke krkuar q edhe festat kombtare, edhe simbolet kombtare ti bjn sipas shmblltyrs s tyre, duke rrmuar e trheq secila pas vetes, po krijojn nj hendek q vshtir ta kaloj kush.

45

NDRRA E BRUNILDS
Nj telefonat, midis shum telefonatave q koht e fundit kam marr, sidomos t premten kur EMIGRANTI pushton ishujt m t largt t Greqis, nj z i ndrojtur femre. M thot se ishte studente pr gazetari dhe se don ndihmn time pr nj tem sociale q lidhet me keqtrajtimin e fmijve. I jap numrin e telefonit t Dhimitra Malos N mbrmje, prsri po ai z meodioz. M falenderonte pr ndihmn, ishte lidhur me Dhimitrn. M trhoqi ai z, ajo dshir pr t zhbiruar jetn, ndaj i thash se po t donte mund t pinim nga nj portokallad. N tonet e zrit t saj ndjeva gzim. E prita n stacionin e trenit t Agios Nikolaos. M bri prshtypje gjallria e saj, vshtrimi deprtues, syt e qeshur rrethuar nga nj korniz transparente syzash q ngjanin me qerpikt e syve t shqiponjs. Kisha prpara nj vajz t re, nj njeri t vetm. Pas biseds, kur ajo mori trenin pr n Marusia, mu duk se nuk prcillja nj njeri t vetm, por nj brez t tr q, duke ln pas adoleshencn, hyn n rrugn e gjr t jets me guxim pr t ar prpara. Kjo hapsir e jets, ky prrua q zbret fuqishm nga malet duke mbledhur pik pas pike burimet e kristalta pr ti shndrruar n drit pr t ardhmen, pak sht i pranishm n median e shkruar, pak Un po sjell nj burim, nj krua q rrjedh, duke formuar prroin e vet t jets
46

- Bruna, Brunildapo mbiemri? - Llanaj. - Nga jeni? - Jam nga fshati Vasjar i Tepelens. - Kur keni ardhur n Greqi? - N vitin 1997, n kohn e rrmujave. - far shkolle mbaruat atje? - Mbarova klasn e shtat. Erdha n Greqi tek vllezrit e motra. M solli babai. Nj vit e gjysm ndenja pa shkuar n shkoll. Shikoja televizorin, mundohesha t fiksoj greqishten, dilja e dgjoja njerzit n rrug, prpiqesha t marr prej tyre shprehi t gjuhs. M pas u futa n gjimnaz, n vitin e par. Nuk dija as shkrim e as kndim. Mbarova gjimnazin me notn shtatmbdhjet dhe u futa n liceun e prgjithshm, t cilin e mbarova me notn nntmbdhjet. Pas ksaj u futa n konkurs dhe fitova t drejtn e studimit pr gazetari n Selanik. Jam e regjistruar n universitetin e atjeshm, ndrkoh q pr arsye ekonomike nuk i kam vazhduar studimet. Jam futur n nj shkoll dyvjeare gazetarie q t zhvilloj prirjet e mia dhe, pasi t marr diplomn, do t shkoj n Selanik, t gjej nj pun dhe t mbaroj universitetin pr gazetari. - Ktu jeton me familjen? - Rri me motrn, e cila ka nj vajz. Kam vllain, i cili ka nj vajz dhe shrben n nj familje greke. Kam nj vlla tjetr q rri n Korintho me gruan e dy fmij. sht ndrtues dhe ka br atje nj shtpi t bukur n bregdet pr vete e pr familjen e tij. Kam edhe nj vlla tjetr q sht n Itali, n Bolonja. Edhe ai ka nj fmi. - Nuk m prmndt prindrit? - Prindrit i kam n Shqipri, babain dhe nnn s bashku me vllain m t vogl q sht dymbdhjet vje. Jetojn n fshat. Kan br, me ndihmn e fmijve emigrant, nj shtpi t bukur n maj t kodrs prej nga duket Vjosa me luginn e saj t bukur. Jemi kshtu tet djem e vajza, pa llogaritur niprit e mbesat q i kan dhn bukuri jets familjare.
47

- Babai far pune ka br dhe bn? - Me tokat, me bujqsi, me blegtori. Tani rri n shtpi, punon pr qejf t vet, pr ta br jetn n fshat m t bukur. sht pak a shum n moshn tuaj. M ngjan sikur n kt moment kam prball at. - far t trheq n gazetari? - N fillim dshiroja ti futesha profesionit t diplomacis, por kisha nj t met; nuk shkoja mir n matematik. Kshtu q ju qepa dashuris s dyt t jets sime, gazetaris. Kur zgjodha kt deg, mendja m rrihte tek binomi Shqipri Greqi, lidhja midis dy vendeve, puna n Shqipri dhe n Greqi. Do t desha q ti ndrthurja t dy jett, vlerat q kan t dy vendet, t mblidhja e t bashkoja n nj dy t mirat e tyre. Jam shqiptare, jam pak patriote dhe e dua vendin tim. - Cila deg e gazetaris t trheq m shum, gazetaria e shkruar apo ajo vizive? - M shum e shkruajtura. Tek shkolla q po vazhdoj n plan t par kemi praktikn, vajtjen npr emisione t ndryshme tek ALPHA dhe MEGA, hulumtojm pr rrugt se si mund t bhet reportazhi. - M mort n telefon dhe krkuat ndihm nga ana ime pr nj tem q keni pr t zgjidhur. Pr far bn fjal tema? - N radh t par duam t studiojm fenomenin tashm t njohur pr fmijt e keqtrajtuar q m t shumtit vijn nga Shqipria, pr fmijt e fanarve pr grat emigrante, problemet e tyre, keqtrajtimin q u bhet, prballimin e jets nga ana e tyre. - Si do ti paraqessh ato? - Nuk jam vetm, jemi nj grup. Un jam e vetmja shqiptare midis tyre. - far t plqen nga letrsia? - Nga shkrimtart shqiptar m i dashuri pr mua sht Ismail Kadare. Kam ikur nga Shqipria n moshn dymbdhjet vjee dhe gjat ktyre tet vjetve t jets n Greqi m kan munguar shkrimtart dhe letrsia shqipe. Megjithat
48

un lexoj vazhdimisht. Kam lexuar disa shkrimtar grek dhe shkrimtar bashkkohor botror t prkthyer n greqisht. Ditt e fundit lexova romanin Njmbdhjet minuta t Holhes. far m bie n dor e lexoj. Kjo m ka ndihmuar t msoj m mir gjuhn dhe t zgjeroj horizontin, mbasi e di se q t bhesh gazetare duhet t kesh nj njohjeje sa m t gjr. - Po n Shqipri t ka pas plqyer letrsia? - Isha e vogl. Lexoja libra t moshs. Shkruaja hartime t bukura. Po, m ka plqyer. - Dshiron t bashkpunosh me gazeta shqiptare? - Natyrisht, m plqen shum. - Ather zgjidh temat q t plqejn dhe EMIGRANTI do ta ket pr nder q nj vajz e re q aspiron t bhet nj gazetare e madhe, hapat e para i bri n nj gazet t emigrantve. - Jam shum e gzuar! - far moshe ke? - Njzet vjee - Dika pr jetn private, vetjake? - N far kuptimi? - Po, njzet vje je dhe si thot knga Sot jam njzet vje/ Edhe jeta m thrret - Qesh. Nuk mund t them se kam nj jet personale, n kuptimin q t vete me synimin pr tu martuar. Kt akoma nuk e kam vn ndr mend. Dal me shoqrin, si dalin t gjith t rinjt, shkojm n ndonj klap apo kafenio, pijm ndonj portokallad, dgjojm muzik. Tani kam filluar t dal se m par kam qen e mbyllur n shtpi, jeta ime prmblidhej n hapsirn gjimnaz - shtpi apo lice - shtpi, ku studimi m zinte tr kohn e lir. - Do t bhesh gazetare. Jemi n nj vend t huaj q n nj far mase sht br edhe i joni. Sa dhe si prpiqesh pr ta njohur Greqin? - Kam arritur t njoh mir lashtsin greke, shkrimtart e mdhenj, poet, komedian, dramaturg, tragjedian, filozof,
49

ligjvns etj. T sotmen e krkoj, e msoj, m plqen. N vitin 2004 ndr dyqind t rinjt dhe t rejat pr Parlamentin e t Rinjve, i zgjedhur ndr tridhjet mij vet, isha edhe un. Bm veprimtari t shumta npr Athin. Shkuam n parlament dhe u ulm n karriket e deputetve. Midis atyre q u ngjitn n tribun isha edhe un. Fola pr t rinjt e t rejat emigrante, pr t drejtat e tyre, pr hapsirn q duhet tu krijoj shteti dhe shoqria greke pr tu integruar si njerz t barabart t Evrops s qytetruar. Njohm nga afr edhe deputett, duke prshir kryetarin e parlamentit dhe kryeministrin. Jam aktivizuar n veprimtarin E qeshura e fmijve dhe veprimtari t tjera. - Po me Shqiprin far t lidh? - M lidh babai dhe nna, m lidh fshati i bukur i lindjes, m lidhin kujtimet fminore. sht atdheu im. Dua nj dit t kthehem dhe t shkruaj pr t. Fatkeqsisht, tani pr tani, nuk shkoj dot. Shoqria greke ndonse m ka pranuar si nxnse, si studente madje edhe si parlamentare e parlamentit t t rinjve, nuk m ka pranuar n rrug ligjore. Nuk kam dokumente pr t shkuar dhe pr tu kthyer nga Shqipria. Kam zn nj avokat dhe po mundohem t marr lejen e qndrimit.

50

DHURATA E KRISHTLINDJEVE
Monologu i nj pastruesje
Un isha inxhiniere. Edhe sot inxhiniere jam. Isha inxhiniere n kombinatin e tekstileve n Berat. I mbani mend ato plhurat e pambukta, t brendshmet e pambukta q dilnin, mbushnin tregun, por mbi t gjitha mbushnin eksportet shqiptare? Nuk ka se si t mos i mbani mend. Sigurisht, n qoft se keni qen t paktn adoleshent, pr mos me thn i rritur apo e rritur. Erdhi nj dit q ma shkurtuan vendin e puns. Edhe un them kshtu! Nuk ma shkurtuan, po ma shkatrruan. Makinerit bashkkohore dhe me rendiment t lart i montuan ose m e udhs t them i shkuln vendsh dhe i drguan si hekurishte n Mal t Zi. Histori e njohur kjo n t gjith Shqiprin me Kombinatin e Autotraktorave n Tiran, Uzinn e Instrumenteve n Kor, uzinat e Shkodrs, Durrsit, Elbasanit, Vlors e k t numrosh m prpara. Edhe fushat e pambukut i bn copza-copza dhe pambukun e shpalln bim non grata... Nejse, kto i dini, ashtu si dini se n Shqipri nuk mbeti inxhinier, agronom, zooteknik, veteriner, kimist, biolog, filolog e ku ti numroj t gjith pa luajtur prej vendi, pa marr malet i infektuar nga virusi i mendis. Edhe un malet mora. Me burr, me djal e me vajz. Shyqyr q kisha qen e rregullt n zbor, dija ta bja rikonicionin e terrenit si nj ushtarake profesioniste, sigurisht, duke u konsultuar dhe bashkpunuar
51

n t gjitha rastet me komandantin e operacionit, burrin tim inxhinier pyjesh. Pra, un, Mimoza P. Kam qen inxhiniere, madje me prvoj gati nj erek shekullore. Isha, por edhe jam. Tani jam inxhiniere pastrimi, pastroj shtpira. Nj e kam n Kifisia, n Kefalari. Nj gjysm ore me tren e njzetepes minuta n kmb. Ndonjher, kur jam von, marr edhe taksi. E paguaj vet se sa pr zonjn e shtpis mos e thoni at fjal. Nuk i del leku nga grushti q e mban t shtrnguar, sikur do t m bjer turinjve. Punn tjetr e kam n Melisia. Deri n Kifisia i hyp trenit, kurse nga Kifisia hyp n nj autobus t vogl q krcen si karkalec edhe n asfalte tepsi t rrafsht. Rruga n total, me gjith pritjet n stacione treni e autobuzi e kalon nj or e gjysm n vajtje e po kaq n kthim. Tre or n dit vetm rruga: hip n tren e zbrit prej treni, hip m autobus e zbrit nga autobusi. Bereqavers punn e dyt e kam shum afr stacionit t autobusit, bile, kur sht vakti pr tu kthyer e mas lvizjen e tij nga ballkoni i vils. Bereqavers q edhe zonja ma ka ln elsin e shtpis dhe nuk e sheh orn e ardhjes dhe t ikjes si e sheh kefalarja. Punn e tret e kam n Agio Parashqevi, atje ku dikur arvanitasit vendas i kan pas thirr Lopz, sepse thon se ishin vende t bukura pr kullot e tashti i thon Glika Nera. Larg sht; tren deri n Manastiraq, metro deri te Ministria e Mbrojtjes apo Etniki Amina, si i thon me letra, autobus deri n Glika Nera, pesmbdhjet minuta n kmb deri tek vila... Punn e katrt e kam afr, njzet minuta me dy autobusa. Sigurisht, kur nuk ka lvizje t madhe. Edhe atje i kam elsat e shtpis. Zonja e shtpis sht pak si abdalle, nuk arrin ta shoh dot cilsin, sepse sapo iki un gjithka bhet rrmuj nga dy qen e dy mace q ndjekin njri-tjetrin e nuk pyesin se mua m ran kraht pr ta pastruar shtpin e vn gjrat n vend. Zonja i do shum qent sa n nj shtpi q ka diku andej nga kanxha ka br nj stan t tr qensh dhe ndrr ka q n
52

pleqri t ket nj pron t madhe e nj urdi me qen t t gjitha racave. Dhe tani m thoni me t vrtet: jam inxhiniere apo nuk jam. Edhe po nuk ma that, mua nuk m ngel hatri. Ky stan kt bylmet ka. Nuk na e ka fajin kurkush nse ne ndrruam inxhinierllqet. U zgjata shum, sigurisht pa nj arsye. N fund t fundit far u duhet juve se ku kam punuar e ku punoj un? far t reje u sjell un, duke ua numruar t gjitha gjrat nj pr nj? N fund t fundit, kt tablo t puns s gruas a nuk e keni t gjith n shtpi, a nuk e shihni si shkon pa gdhir e lodhur nga gjumi i pakt dhe si kthehet e kputur si filiz i njom mbi divan? Grat jan shpin kputura e punpadukura. Kt, pikrisht KT, e kan kuptuar zonjat dhe nuk na japin as IKA, as leje vjetore, as leje pr ditt e shnuara fetare q grekt i kan me aq bollk sa na dhemb kurrizi kur kemi pr t shtruar trapeza, dhe as dhoro, si jemi msuar tashm ti themi dhurats edhe kur shkojm n Shqipri e njerzit na shohin me krshri se far fshehim pas asaj fjale... ...Sot ka grev. Jan n grev shofert e autobusve, t trolejbusave, trameve, trenave, metros. Vetm taksixhinjt nuk jan n grev. Prve parave q u marrin hallexhinjve q jan t detyruar t udhtojn me to q t mos humbasin vendin e puns, n xham, q t duket si nga brenda, ashtu edhe nga jasht, kan vn nj lajmrim me shkronja kompjuterike dhe me ngjyra ku t thon se, prve euros s par, sapo hyp n makin, prve eurove q numron sahati q nuk ecn, por vrapon, duhet t paguash edhe nj euro si dhurat pr Krishtlindjet. Se nga e kan sajuar kt rregull askush nuk ta thot, ashtu si nuk ta thot se pse ne, inxhinierve t pastrimit, ne q prcjellim npr duart tona higjienn dhe pastrtin e familjeve greke, q mbajm pleq e plaka ulok, q rrisim me dashuri nne fmijt e zonjave q shtisin supermarketeve luksoze e buzuqeve, q nuk mungojn ti hedhin mbi pjatanc bakshishe kamarierve e hotelierve, nuk
53

na japin dhurat, nj bakshish fare t vogl, si shenj respekti pr at pun t madhe q bjm pr to... Sot ishte grev e prgjithshme. Ishte bllokuar cep m cep Athina. Pr t shkuar n Kefalari mora taksi. Me gjith euron dhoro t Krishtlindjeve rruga m shkoi 15 euro. Taksixhiut i mora dftes, t ciln ia lash zonjs n dor. M pagoi vetm ditn e puns. Parat e taksis nuk mi pagoi. M tha se nuk kishte. M tha se duhej ta kisha marr n telefon... M hipn nervat. Desha ti them se nuk do t shkoj m. Nuk ia thash. Inatin e mbrmjes thon lre pr mngjes... Sot, ndrsa u futa n metro drejt Agia Parashqevis, e qetsova mendjen. Do t shkoj prsri, n ditn dhe orn e caktuar, me tren, autobus apo me taksi qoft... far t bja, thoni ju? A nuk bjn t gjitha inxhinieret shtpiake t njjtn gj?

54

GUXIMI DHE FORCA E DIELA ANA PREKS

Sikur t isha djal... Kshtu ndrronte nj shekull m par gruaja shqiptare. Por Dija, n penn e Haki Stmillit n romanit me t njjtin emr, pasi do t mundohej ti binte bots me grusht, do t deklaronte: Dora q tund djepin, tund botn... Nuk e di pse mu kujtua ky detaj jete i nj periudhe jo shum t shkuar dhe jo shum t afrme. Isha n bised me nj grua dhe desha t gjej nj detaj t asaj pjese t shoqris q tund botn. Kisha kuvenduar lirshm me Diela Ana Prekn dhe krkoja t gjej rrnjt e forcs s saj n rrugn e vshtir t gruas drejt suksesit. Gruaja shqiptare sot nuk krkon t jet djal, ajo sht djal dhe vajz, sht burr n kuvendin e forcs s puns dhe dijes, sht grua q di mir ta tund djepin e shoqris. Diela Ana Prekn, shkurt Ann, si e thrrasin t gjith, e kam njohur ktu e gjasht vite m par. Kam kuvenduar me t disa her e pas do kuvendi gjithnj kam pyetur: Ku e ka forcn kjo grua? E kam krkuar prgjigjen tek familja e saj intelektuale n Shkodr. E kam krkuar tek formimi i saj arsimor dhe kulturor. E kam krkuar tek puna q ka br dhe bn. Dhe do her, dika apo shumka m ka mbetur mangt. Pyetja nuk ka marr prgjigje. Edhe n kuvendimin e para disa ditve kapa dika nga forca e saj, por prsri e ndjej veten bosh para asaj force q mbjell dhe korr ajo vazhdimisht.
55

Nga nj janari i ktij viti ajo nuk sht m vetm administratore e firms s madhe t transportit t udhtarve Balkania Lines, por sht edhe administratore e Albanian Interlines. E takon sa n Athin, po aq sa edhe n Tiran. Para disa ditve ajo organizonte nisjen e 10 12 autobusve n dit nga Athina n drejtim t Tirans e Shkodrs. Tani fluksi nga Athina ka rn n 3 4 autobus n dit, por sht rritur nga Tirana. Emigrantt tani m shum krkojn t vijn se sa t shkojn. Dhe Ans i duhet t fluturoj sa n Tiran, aq edhe n Athin. A nuk sht kjo nj detaj i gruas burr t kohs son? Por le t kuvendojm pr pak minuta me Diela Ana Prekn... * * * - N nj bised do koh m par m keni thn: Na grat shqiptare kena mend dhe me punn ton mundna me than Jena t zojat. Do t desha t di pse thua Jena t zojat? - Derisa arrijm t jena, jo njilloj si burrat, por shum her edhe ma t forta se burrat. Edhe nga ana e puns, edhe si i bajm ball jets, edhe me rrit fmijt, pr t gjitha ant, n do drejtim. - Dardha bie nn dardh - thot populli dhe Trandafili trandafila qet, - thon shkodrant. Rrnjt e trndafilit t jets suaj dalin nga nj familje e njohur intelektuale shkodrane: babai - Gjovalini ekonomist, kurse nna - Rozina, pedagoge e historis. far ngjyrash ka trashguar nga trndafili familjar Diela Ana Preka, ekonomiste me universitet? - Nga prindit kam prfitue shum, si nga ana intelektuale, ashtu edhe nga prejardhja. Kur rritesh n nji familje intelektuale mson edhe se si t sillesh me njerzit. I jam shum mirnjohse nans edhe babs, i cili nuk jeton ma, pr edukatn q m kan dhan, q m kan rritur shum mir. - Thoni Jam shkodrane me t tana...
56

- Pr ne shkodrant thon se i bajm t tana, shprehje kjo e hershme. Dhe ashtu asht. T gjitha i bajm, por me ndjenjn e mir. Kjo si pr punn, pr jetn, pr t gjitha. - Ku qndron forca e Diela Ana Preks? - Forca eme asht n radh t par tek familja, tek fmijt. N radh t dyt asht tek puna, madje punn shum her duhet ta vem n planin e par, sepse prej saj buron jeta n t gjitha prmasat e saj. Ndoshta kam vrejtje nga e gjith shoqria ime se punoj shum, por puna m jep jet. - far kuptoni me pun? - Me pun kuptoj me dhan at q ke mren, n shpirt, me i dhan t gjitha. N fillim ndoshta nuk dinim shum gjana, por po punove - mson. Puna asht msuesi ma i mir pr kdo q e don dhe e respekton at. Duke punue e duke msue. - Ju dini disa gjuh: sllavisht, italisht dhe greqisht, gjuht e fqinjve tan shekullor. Jeni ekonomiste me universitet. Si e mendoni rritjen e mtejshme t dijeve tuaja? - do dit jam n krkim t dikaje t re, t msoj m shum. Tani q punoj n t dy kraht, edhe n Shqipri edhe n Greqi, dshiroj t msoj ligjet, ti njoh ato mir, n mnyr q t jem korrekt me ta. Njohja e ligjeve, si e ligjeve t natyrs, t shoqris po ashtu edhe e ligjeve t shtetit sht domosdoshmri. Nisur nga kjo kam vendosur q n shtator ti futem puns pr ti njohur ato me dije e kultur bashkkohore, me studime universitare, do t vazhdoj fakultetin juridik. Kur shkova n Shqipri u prballa me shum gjra q nuk i njihja. Shum vite e larguar nga Shqipria m kishin shkaktuar nj boshllk n njohjen e ligjeve dhe t rregullave q sundojn aktualisht atje. U prballa me shum ligje e rregulla q nuk dija si ti kaloja. - Kjo do t thot q pr nj njeri q ka synime t mdha n jet, primare pr t sht t njoh ligjet, t njoh shoqrin, t njoh gjithka q lidhet me t sotmen dhe me t ardhmen. Dhe kt e synoni ju? - Po. Dhe kam dshir q ta njoh ma afr do gja, jo nga larg, por n thelb. Kt ma krkon edhe puna n Tiran, sepse
57

atje ligjet jan t lkundshme me gjra t tjera mbrenda q i din t gjith. Prandaj kam qejf q t jem n dijeni pr t gjitha. - Ju po m flisni pr dy pun: pr punn n Tiran dhe njkohsisht pr punn n Greqi. A mund t ma zgjeroni kt pamje t jets suaj? - Nga 1 janari i vitit 2007 kam filluar punn n Tiran si administratore e firms Albania Interlines, n nj koh q jam edhe n Greqi prap administratore e firms Balkania Lines. Jan dy firmat ma t mdhaja q merren me transportin dhe q punojn shum mir. Kjo lidhet n radh t par me mua, me at q gjithka ia kam dhan puns. Kam lan edhe pak pr fmijt, por gjithka e kam t lidhur me punn. sht e lodhshme, e di, nj lodhje e madhe, sepse jam gjithnj n udhtim Tiran Athin e Athin-Tiran. N muaj mund t baj edhe ma shum se njzet udhtime, nuk diskutohet me avion, se nuk m premton koha, autobust i kam n dispozicion. Kam nj lodhje, por q m knaq kjo lodhje kur shoh frytet e puns, kur shoh se si e gjeta n Shqipri Albanian Interlines dhe si e transformova, si vijon puna q nga janari i vitit 2007 kur mora drejtimin e saj. - Cili sht raporti pun familje? - Pun, familje! Un kam dy fmij, kt e dini. M ndihmon shum goca q sht 21 vjee n universitet... - Pr far vazhdon vajza? - Pr ekonomi - biznes. - N zanatin tuaj? - N zanatin ton, duke filluar nga baba im dhe gjyshi i saj, nga un dhe ajo. - Tre kate ekonomistsh. sht nj studente shum e mir. Djalin e marr me vete. Q nga muaji janar vazhdon msimet n Shqipri. N fillim e ova n nj shkoll greke, kurse pastaj e ova n shkoll shqiptare, sepse fal squetsis s tij i kapi shpejt msimet. - Doni ta mbash shqiptar nj qind pr qind... - Lodhem edhe nga kjo an, por kam edhe ndihmn e nans
58

sime, edhe t gocs time. - Nna n Shkodr, ti ktu. Cilt jan marrdhniet e vajzs me nnn? - Me telefona. - Vetm kaq? - Me telefona. far t bajm? Flasim do dit e na duket se jena afr, se kuvendojm n ballkonin e shtpis. - Kam dgjuar pr nj ndrr tuajn pr t ngrit dika n Shkodr... - Drejt asaj pune jam. Nuk e kam prfundue akoma. Shkodra asht vendlindja ime dhe kam dshir q t gjith ata q jan shkodran ta kishin mendimin dhe dashurin q kam un pr Shkodrn. Kam dshir q t hap dika q t jen edhe shum t punsuar, t hapi fronte pune. Nuk ia kam arrit akoma fundit. M duhet edhe pak koh. - far natyre ka ky investim? - E kam nji fije anonim. Ma von besoj se do ta bj publik. - M keni thn dikur se na shqiptart dim me jetue si njerz me qytetrim t lasht. far do t thot kjo shprehje e juaja, pr ju? - Nuk e di se sa njerz lexojn historin e Shqipris. sht mir q do shqiptar ta dij shum mir historin e Shqipris. Ta din se Shqipria nuk ishte ajo q thon disa se nuk kishim buk me hangr. Shkodra ishte dikur qendra ma e madhe tregtare e zons. Atje bahej pazari dhe e gjith bota e njihte si Scutari. Kjo nuk asht nj histori e bame para pesdhjet vjetsh por flasim pr histori shekullore. Kto i di prej nans time se un nuk kam studjue pr histori. Vetm pr Shkodrn, ba me e studjue historin e saj, do t msosh se si ajo jan pak vende n bot. Shkodra asht nji vend q ka lum, liqen, det, mal, hidrocentrale q i japin drit tan Shqipnis, lumenj q dikur u prmbytshim nga uji dhe tani themi se nuk ka uj (!). Shkodra ka nj kala me nj histori t thell luftrash pr mbrojtjen e vendit dhe etnokulturore. Rozafa e Shkodrs dhe historia e saj ma shum njihet jasht se sa njihet n Shqipri.
59

- Na fute n histori, n at pjes t historis q Shkodra prbn krenari kombtare, histori e lidhur me mbretrin e par shqiptare, me mbretreshn e par shqiptare Teutn e me nj varg t pambarim trimash e n veanti trimreshash q i dhan shklqim tr vendit, prfshir ktu Norn, Tringn e t tjera. Cilat nga kto jan n idealin e jets dhe t puns suaj si grua, q t bjn krenare q je shkodrane? - Femrat shkodrane kan qen t forta n rrjedha t historis, por edhe sot. Ka shum intelektuale, gra t formuara nga ana arsimore e kulturore, por q dikush mbet mbrapa, dikush i la mbrapa. Ka prej atyre q duke mos pas nj krah mbetn pa krah, ashtu si ka prej atyre q vetm n saj t krahut, pa asnj vler, u ngjitn lart. - Kam dgjuar pr nj biznesmen n jetn tuaj private... - Pr jetn private po e lam bisedn t hapur pr nj her tjetr. Pr sot ta lam me punn, at q prbn boshtin e jets s njeriut. Un jetn private e kam lan pak si n qoshe prball puns, fmijve, familjes. - S fundi, cili do t ishte urimi pr grat emigrante shqiptare, meq thua q grat shqiptare jan shum t zonja? - Do tu thosha q mos t rrin npr shtpia, por t lexojn, t msojn, t dalin n jetn e gjall dhe t guxojn. Shtpia nuk sjell asgja. Un n shtpi mund t rri vetm gjumin e nats, edhe at me or t reduktuara. T guxojn dhe t ecin prpara.

60

DY MOTRAT E ISOS LABE

I kisha par disa her, paksa nga larg, n at distanc q lidh spektatorin me aktorin, kngn me auditorin, n shum veprimtari n Athin. I kisha n krah, n nj udhtim t gjat pesmbdhjet orsh, nga Athina n Lushnje. I dgjoja se si e merrnin dhe e prcillnin kngn labe, si i lidhnin kngt n trkuzn pambarim t isos. Nuk e di a flejtn apo jo nja dy or n at udhtim knge. Di q hyn dhe mbetn n Lushnj si kng. Di q kur nisn bisedn e dhimbshme t Valbons emigrante me nnn e saj, njerzit bashk me duartrokitjet prcillnin edhe lot. Arrita ti gjej vetm mngjesin e 14 qershorit, nj dit pas festivalit, tek pinim nj kafe tek Pilo Lela pr tu rrmbyer pak nota nga zri i tyre njerzor... *** - Si e ke emrin? - Vojsava Hysenaj? - Ju? - Vasilika Sakaj. - Tek kndonit n skenn e festivalit nj spektator i befasuar nga knga dhe paraqitja juaj pyeti: Motra jan?. Ju motra jeni? - Po. - Si e filluat?... - Vojsava: Kngn labe?
61

- Po. - Vojsava: Kngn labe e filluam nga pasioni. E kishte kt pasion burri dhe motra ime, u b pasion edhe imi dhe i kunatit. Sa her q mblidheshim bashk n familje apo n shoqri kndonim. Motra ime dhe burri im e kishin n gjak dhe na e futn edhe neve n gjak. - Vasilika: Un desha t shtoja se nuk qe vetm pasioni pr t knduar kngn labe, por ishte edhe dshira e madhe q na e zgjonte emigracioni, ishte edhe mundsia q na u dha nga shum emigrant dhe n veanti t rapsodit dhe drejtuesit ton Kastriot Lekdushi, i cili me tekstet e bukura ka br q t ngjitemi me dinjitet n shum skena si n Greqi, po ashtu edhe n Shqipri. - Mbrm artdashsi lushnjar u mahnit veanrisht me dialogun e nns dhe t bijs, t Valbons emigrante dhe t nns s saj n Shqipri. do t thoshit ju pr Valbonn? - Vojsava: Pr Valbonn desha t thosha se me vargjet e Kastriotit ishte nj Valbon n emigracion, q n bisedn telefonike me nnn e saj foli n Lushnj pr hallet hallet e saj q jan hallet e mbar emigrantve. - Vasilika: Un, nprmjet fjalve t nns, oj mesazhet e t gjith nnave, t cilat i ka prvluar malli pr fmijt e tyre, pr vajzat, pr djemt n emigracion. Dhimbja e ksaj nne tregon mallngjim dhe dashuri. - Si e jetoni kt emocion knge? - Vojsava: Tani na sht futur n gjak, na sht br shum e nevojshme. Edhe telefonin kur e ngrem n bisedat me Kastriotin dhe njri-tjetrin themi: Kur do t bjm prova? Na sht br si nj smundje kronike. - Vasilika: Emocionet e kngs jan t vazhdueshme. Ato nuk jan vetm n skena ku na rrmben publiku me duartrokitjet apo me dgjimin e tyre t kndshm, por edhe emocionet q kemi ne pr kngn, q e ndjejm kt kng, t ciln e kemi knduar prej vitesh. - far roli keni ju si kngtare n grup?
62

- Vojsava: Un n grup si kngtare jam marrse, me pak rreshta, sepse at prballoj, si dhe me ison dhe me t tjera: - Ju? - Vasilika: Un jam marrse, si edhe motra ime. - N Greqi far pune bni? - Vojsava: Un nuk punoj. - Vasilika: Un punoj npr shtpia, ndihmse shtpiake, si i thon. - Sa fmij keni? - Vojsava: Kam dy djem. Ktu do t flas pak se nga ajo q e kemi shum qejf kngn pas kam edhe djalin e vogl, Alfred Hysenaj. E kam br pjestar t grupit. sht 20 vje dhe nuk erdhi ktu, se nuk kishte dokumente. Ai sht hedhsi i grupit. - Po ju? - Vasilika: Un kam tre vajza. E madhja studion pr ekonomi, e dyta mbaroi liceun, kurse e treta vazhdon shkolln. - Lidhen me kngn vajzat? - Vasilika: Kan dshir, dgjojn... N shtpi kndojn. Na kan shoqruar n grupe. Vajza ime sht prezantuesja e grupit polifonik, e cila n veshjen e saj ka flamurin shqiptar. Edhe ajo donte t vinte n Shqipri por... - Si e ndjet veten n Lushnj, n kt veprimtari t bukur? - Vojsava: Si n Shqipri. Si n vendin tim. Q m bukur nuk ka m ku t vej. Me njerz shum t afruar, shum t respektueshm. Tamam n Lushnj, njerz t but. - Vasilika: Nderin n Lushnj e kemi ndjer q n emigracion, sepse lushnjart na kan pranuar n gjirin e tyre, na kan mirpritur me kngt tona, pavarsisht se ato nuk jan t krahins s Lushnjs, por t jugut. Ne jemi pritur me przemrsi nga emigrantt lushnjar. Dje n Lushnj u ndjem dy her t gzuar, sepse Lushnja sht nj vend tamam historik, si e thot edhe rapsodi jon ku sht br Kongresi i Lushnjs. Populli i Lushnjs mbrm na ka pritur me duartrokitjet m t przemrta dhe jemi shum t knaqur. - Jeni dy motra. Cili sht mbiemri juaj i vajzris?
63

- Un kam mbiemrin e burrit, kurse Vasilika ka at t babait ton i njohur n Labri, Sakaj. - Ku keni lindur? - Me origjin jemi nga Smokthina. Kemi lindur n Vlor. *** - Cili sht mendimi i Kastriot Lekdushit pr dy motrat marrse t kngs labe? - Un do t thosha se, n qoft se ky grup sot ekziston dhe u paraqit si prfaqsues i komunitetit shqiptar n emigracionin n Greqi, merita e par u takon ktyre dy grave. U takon fmijve t tyre. U takon edhe burrave t tyre. Shtpit e tyre jan kthyer n vatra kulture: Fmijt e tyre n shkolla, kur ne bnim prova deri n ort e vona, i duronin shqetsimet dhe n t njjtn koh prparuan ata dhe kta vet. Dua t them edhe dika tjetr, q sht fakt se t dyja kto jan shum t sakrifics. Pr shembull, un mbaj mend nj rast t Vasiliks. Kur ne do t shkonim n 60 vjetorin e lirimit t Atdheut Vasilika, ndodhej e shtruar n spital. Ajo doli nga spitali dhe erdhi pr t knduar kngt pr Festn e Flamurit, pr Festn e lirimit. Vojsava, q sot nuk punon, ka humbur nj vend pune vetm e vetm se iku pr t ardhur t kndoj me grupin. Sakrificat e tyre jan t jashtzakonshme. Ndoshta ndonjher edhe un vet lodhem me pun duke punuar aty, por kto jan ato q mua m detyrojn t mos shkputem dhe pasionin e tyre ta kthejm n vepr. Jo n vepr thjesht pr momentin, por edhe n nj vepr historike pr jetn kulturore n emigracion. - Si i zbulove kto? - Rastsia sht mbreti i bots. (Qeshim) N nj aktivitet t 7 8 Marsit dgjoj Vasilikn tek kndonte n nj tentativ t shoqats Vllazrimi pr organizimin e nj grupi polifonik. Un u tregova paksa dinak, me terezi u futa n ato organizmat e shoqats, derisa organizuam grupin. Dhe po dinak u treguan ata t shoqats s Lushnjs dhe Federats s Shoqatave
64

Shqiptare m von, q na krijuan mundsi reale pr organizimin e veprimtarive, duke na ndihmuar dhe inkurajuar. Tani mendojm se kemi dal nga sfera e shoqatave dhe federats dhe ashtu si u prezantuam edhe mbrm, ne mbetemi nj grup folklorik i kngs shqiptare t shqiptarve t Greqis.

65

LOTI IKANAK I LAVDIE BISHS...

E kisha takuar edhe nj her tjetr ose m sakt t them ia kisha par lotin n sy tek recitonte vargjet e nj poeti, midis poetve, diku n nj lokal t vogl n afrsi t sheshit Koliatsu... E pash edhe sot, m 20 maj 2007, n ditlindjen e 55t t Spiro Xhavars n nj sall t madhe, plot drit, n afrsi t sheshit Viktoria. N nj dor mbante mikrofonin, n tjetrn mbante nj libr me poezi Qoshku i rrzuar. Nuk ia fiksova dot lotin n celuloid. E pash kur i doli nga deti njerzor dhe mori tatpjet mollzave mbi parket... Nuk e lash t bjer. Nxitova dhe e fiksova n nj tjetr celuloid, n at q as shkruhet e as fotografohet, por ndjehet, mbillet e mbetet n shpirt... - Tek recitonit pash lot n syt e tu, ndjeva nj gjendje shpirtrore q reflektohesh thell n pamjen tuaj. far jan lott pr nj aktore? - sht e vrteta, shpirti, loti... Mos ma qorto lotin, - thot poetja Englantina Kume, sepse ai del i lirshm, i dlir, ashtu i pastr, si sht nga brenda. Edhe kur sht i vrtet ai rrjedh pa u shtrnguar. Un mendova se sht e vrtet, sepse n poezin e zoti Spiro Xhavara edhe un gjeta vetveten. Ashtu si ia kan rrzuar atij qoshkun atje n Gjirokastr, edhe neve, nj pjese t mir t emigrantve shqiptar, na i rrzuan at qoshk. Vall kur do ta ngrem? - Ju jeni aktore. N jetn tuaj sa her keni qar?
66

- Sa her e kam ndjer t vrtet. - Mbani mend ndonj rast t veant? - T vrtet? N sken? Ha, ha, ha... Uuuu... t them t drejtn... Koht e fundit, n filmin q luajta, t mos zm ato t parat, por t vijm tani, nga fundi, pastaj t zm t hidhurat, q t mblat t jen n fund. N filmin q interpretova Ilios sto Egjeo (Dielli n Egje), film grek me regjisor grek, krah pr krah aktorve grek, ne jemi nj familje shqiptare q kemi ardhur duke mbartur mbi supe derte e halle dhe punojm n nj fidanishte, mbledhim mastika. M tej, ka edhe ngjarje t tjera. sht nj moment kur vemi n nj fest. Aty nis nj muzik pr t krcyer e knduar. Mblidhen shqiptart dhe, ndrkoh, ngrihen edhe djemt e mi pr t krcyer. Grekve nuk u erdhi mir kjo. Nuk u erdhi mir se diku-diku thell ekziston ai racizmi q nj shqiptar t ngrihet t krcej dhe t zr vendin e atij dhe aq m tepr t krcej aq bukur. Aty plasi sherri. Filluan t rrihen. N kohn q un u ngrita dhe u sula pr t ndar sherrin, pash djalin tim q e interpreton Laert Vasili, t gjakosur, t lemerisur, t grisur. Natyrisht, n at moment, cilado nn shqiptare kur shikon djalin t gjakosur, sepse un nuk e kisha par me grim, e pash kshtu, rastsisht, kur m doli prpara, ulrita me nj forc kaq t madhe dhe m doli nga shpirti nj duf, si nj ujk nga nj shpell mund t them, m ra t fikt dhe kur m dhan uj, un nuk e kaprceja dot... ... u mbyta, u mbyta. Cila nn shqiptare do ta duronte dot djalin t gjakosur nga nj dor e huaj? Aty m shprthyen lott dhe nuk e mbaja dot m veten dhe thrrita bir...bir...bir... ulrita dhe rash n gjunj. Mu prfytyruan fmijt e mi menjher. Mu prfytyrua vetja ime. Ja kta jan hallet tona, dertet tona. Ja, aty nuk ishte lot i vrtet? - Kjo sht sken e filmit apo...? - Kjo sht sken e filmit q un e interpretova dhe kur mbaroi filmi, skenaristja thirri: Bravo! Bravo! Bravo! Regjisori m mori prqafe dhe m tha: Si sht e mundur q e bre kaq bukur? I thash: Un nuk interpretova, luajta vetveten. Luajta
67

at q neve na ndodh do dit. Kshtu q loti prandaj ishte i vrtet. - A mund t prezantohesh pak. Kur e fillove kartert e teatrit? - Dgjo. Un ika nga shtpia shum e vogl, shum e vogl. Ika pr t ikur nj lug nga sofra, sepse ne mbetm katr motra t vogla jetime. Dhe nna ime thoshte: Kam katr vajza, katr male n kurriz. Dhe, vrtet, ashtu ishte. Nuk e di, ndoshta kishte lindur brenda vetes time ajo q un dika do t bhesha pr skenn. sht interesante. Kam nj shenj n kmb, e kam djegur aksidentalisht me mash, kur kam qen e vogl. Babai m thoshte: Babai do t t bj artiste. Babain un nuk e mbaj mend, se nuk e dija se fmijn e rrisin dy prindr, por ma thoshte m von nna se do t bj babai artiste, do t t vesh orape satapure, q t mos duket kmba e djegur. Dhe, uditrisht, kshtu erdhn ngjarjet. Un fillova t punoj q n moshn trembdhjet vje, akoma nuk dija se ishin skenat. Luanim me shkolln, recitonim, kndonim. Fillova t punoj n kombinatin e peshkut q u hap ather, n 55-sn a 56-tn, kur un akoma nuk i kisha br trembdhjet vjet. Dhe, ngaq isha shum e vogl, n fillim m vun t laj peshkun, por ato halat e peshkut mi shponin duart dhe mu enjtn. Pastaj m vun pr t ruajtur salcn. M ulnin n karrige. Bje hesap, isha kaq e vogl, saq kmbt nuk m ceknin n tok dhe shpeshher m zinte gjumi duke ruajtur sahatin q t mos digjej salca. N nj konkurs q u b n Tiran me repartet ushtarake un isha si valltare, kurse Petraq Karaja ishte si recitues. Aty na dhan flet lavdrimi. Ktu filloi ngacmimi i par. Pash Tirann, pash skena t mdha, njerz t kulturs e t artit.... Shpeshher, turp nuk sht ta them, (pshertin)... Ne e kishim shtpin lart n tarrac. Posht nesh ishte nj berberhane. Dhe kur na mungonin lekt pr buk, un zbrisja posht n berberhane, merrja nj fur dhe fshija nga mbrapa t porsaqethurit, t cilt m jepnin dy lek, tre lek, pes lek. Dhe kto un i mblidhja pr t nxjerr bukn e dits. Ishte
68

koha e zis s buks, e trisktimit. Se un isha m e madhja nga fmijt. Q t z hollsisht t gjitha ato, t zn t qarat. Bje hesap, kur zinte shiu, hipte ustai t rregullonte nj qeramidhe dhe thyente njzet. Dhe ne vinim posht legent pr t mbledh ujin... Fmijrin e kam pasur shum t hidhur. Nj nga ata t berberhanes q merrej me amatort diletant, m kishte ndjekur n shfaqjet me shtpin e pionierit ku un krceja, kndoja, recitoja, m tha shko n Tiran. M dha nj fragment nga nj dram ruse Dashuria n agim. Bashk me mua erdhn edhe katr pes t tjer, prej t cilve vetm un fillova n liceun artistik. Kjo ndodhi kur isha vetm 13 vje. Mbarova shkolln. U diplomova. Nuk po them shklqyeshm, se nuk dua ti bj qejfin vetes. Pas shkolls punova nj vit n estrad, sepse nuk e prballoja dot universitetin nga ana ekonomike. Nuk isha me pages, me burs isha, por m duhej t blija nj valixhe, nj pal kpuc, ndonj fustan... Dhe punova nj vit n estrad. M pas kalova n Institutin e Arteve. - Kur e mbaruat Institutin? - Un i ndrpreva disa koh studimet, sepse psova nj aksident automobilistik, mbi bazn e t cilit u b edhe skenari i filmit Flutura n kabinn time. sht nj ngjarje e jets sime, e hidhur edhe ajo... Si mbarova, pata disa propozime pr t punuar n Tiran, por un preferova Vlorn, vendlindjen time. - Kur e filluat karriern artistike? - N vitet 68 69 - Deri kur? - Deri n vitin 1992. Pastaj, mbas nj turneu q vajtm n Austri ika dhe erdha ktu me nj shfaqje, festival pr fmijt, teatri i kukullave. Ne ishim tre aktor q shkuam pr t ndihmuar amatort e teatrit t kukullave. Disa nga shokt tan ndenjn. Ishte koha e emigracionit. Un, duke pasur disa detyrime familjare, por edhe mosha ishte e till q nuk i
69

prballoja punt e vshtira n emigracion, u ktheva n Shqipri. Pastaj m mori vala, si shum t tjer dhe un u riktheva n Greqi. Erdha n fund t vitit 1995, mbas vdekjes s nns. Si humba nnn nuk m mbante m asgj. - Si e fillove jetn n Greqi? - Ktu pata fatin t punoj fillimisht tek nj aktore. Ajo kishte nj fmij pr t rritur. Un nuk dija asnj fjal greqisht. M prezantoi dikush tjetr dhe sa m pa tha: Do ta marr se jemi kolege. - Fillove rolin e grave shqiptare... - Rolin e grave shqiptare dhe rolin e nj aktoreje... Edhe atje kam psuar nj tragjedi. Ajo shkonte n teatr nat pr nat. Un n nj moment rrezikova jetn, edhe mund t vdisja pr problemet e shtpis... Kam lar shkallt. Nuk i kam lar me uj, i kam lar me lot. Kam br edhe pun t ndryshme si t gjitha grat shqiptare, t rnda... - Tani me se merresh? - Pata para pak kohsh nj propozim pr nj rol nga kanali ALTER, t cilin un nuk e pranova vet. E pyeta at q m mori n telefon pr rolin. M tha kshtu... kshtu... I thash nuk sht pr mua. Prderisa kam br nj hap prpara pse t bj dy hapa mbrapa? Kshtu nuk e pranova. Aktualisht punoj n nj familje. Zonja dikur ka qen pianiste, bashkkohse e Maria Kalasit dhe un jam ajo q e shoqroj. Kaloj mir n at familje. Nj nga djemt sht aktor. Parmbrm pata nj ftes dhe shkuam n teatrin Aliqi Vuluglaqi, ku luhej komedia Nuk jam un. M trajtojn mir. Jam e knaqur. - Me k jeton ktu n Greqi? - Jam me familje. Plot jemi. Shyqyr Zotit! Mbi t gjitha kam djalin, at q kam m t shtrenjtin e jets sime. - far pune bn djali? - N ndrtim. Ka mbaruar mjeksoren n Vlor, por punon n ndrtim. Hyjnor e ka emrin e vrtet, Hyjnor Qerimi, por
70

sht kthyer n Niko (qesh). Un e solla t vogl, kur akoma nuk i kishte dal pasaporta. Si t bjm? E morm me pasaportn e nj shoku. Nusen e futa n pasaportn time si t jet vajza ime. Ata ishin akoma t vegjl, sapo doln nga shkolla mjeksore... Me probleme me dokumentet, si t gjith shqiptart. far do t bhet, lesh e li e kasht e kokrr... - Si e sheh t ardhmen? - T them t drejtn... pak drit jeshile shikoj. Nj nga nipat e mi u kthye n Tiran, atje kam motrn. Ishte inxhinier kimist, erdhi n kohn e turbullirave ktu dhe atje ka dy vjet q nuk sht rregulluar me pun. Pr mua ndoshta nuk sht problem, sepse mund t luaj rolin e ndonj plake me flok t bardha, por... kam frik. Kam frik se far do t bhet. Makar t shoh nj drit jeshile e t kthehem nj dit. Un, jo pr atdhetarizm, pr tu dukur, t them t drejtn, por e dua shum Shqiprin, veanrisht Vlorn. Pa ern e detit un sjetoj dot... - Faleminderit! - Faleminderit edhe un!

71

MJEKJA Q DO T MSOJ SHQIP DHE...

M ka qlluar q ta njoh at grua. Ajo q m ka br prshtypje tek ajo sht kmbngulja pr punn, prkushtimi pr t futur n jetn e saj do dit nga nj rrnj t re, pr ta ujit e ushqyer q ajo t deprtoj thell truallit jetsor. sht nga ata njerz q i ngjiten malit t thepisur t jets, si thuhet, me thonj e me dhmb. Prindrit nuk i prcolln asnj lloj pasurie t paluejtshme. Nj gj po, ia dhan dhe ia treguan me dashuri e me krenari. I treguan rrugn e dijes. E pan q vajza ishte e dhn pas msimeve, q sa ngjitej n klasat e jets aq ngjitej edhe n dije e kultur. Vajza zgjodhi mjeksin si pasion dhe profesion pr jetn. E mbaroi universitetin shklqyeshm. Kaq e ndjente se ishte pak. Duhej m shum. Duheshin net t tjera pa gjum, dije e kultur profesionale e qytetare m e madhe. Iu fut dhe vijoi ngjitjen. U b kardiologe. U b pedagoge n universitet. Bri emr n mjeksi... Kaq sht mjaft pr nj njeri q nuk synon dhe nuk do t ngjitet n maj. Ajo nuk ishte prej atyre njerzve q e ndalin hapin, e presin ngjitjen dhe prehen t qet n komoditetin e formuar me mund t madh e me djers urg... ...Nj grua, nj shqiptare, q e merr n pun nj her n jav, i ka dhn elsat e shtpis dhe besim pr shtpin si t ishte vet, e bn portretin e saj me dy fjal sht n pun, gjithnj n pun. Sa n spital, sa n universitet, pran pacientve dhe studentve... ...Ajo ka shum pacient. E krkojn at n telefon, n
72

spital, n klinikn e saj diku pran sheshit Mavili. Midis pacientve t saj ajo veon shqiptart, si i quan, njerz me kultur e me personalitet.... Nj dit, n njrn ndr t paktat dit q takohet me shqiptaren, pasi shkumoi n xhezve dy kafe, u ul n kolltuk dhe mbushi filxhanat, e ftoi at t pinin kafe. Muhabeti u ndal tek hallet e dits, tek vajza e saj q ishte kthyer nga studimet n Amerik dhe tek brezi i ri q nuk i futej puns, nuk e donte dhe nuk e vlersonte at. I foli pr shqiptart, pr ato q i kishte njohur n punn e saj dhe pr ata q kishte dgjuar t fliteshin kudo me simpati, pr prkushtimin e fmijve ndaj prindrve dhe harmonin q lexohej n mardhniet mes tyre, mardhnie q i kujtonin asaj fmijrin dhe ngrohtsin q ekzistonte n familjen greke. Biseduan gjat... Kur u duk se hallet i kishin nxjerr n shesh dhe shqiptarja u b gati t ngrihej, ajo e kapi prkrahu dhe e uli n kolltuk. U ngrit dhe mori nj bllok shnimesh dhe nj stilolaps. Dua t m msosh shqip tha me vendosmri. Shqiptarja n fillim u habit dhe nuk u besonte veshve. Askush deri ather, n asnj vend ku kishte punuar, nuk ia kishte thn nj fjal t till. Un u shrbej shum shqiptarve- vazhdoi ajo. N mjeksi fjala shron m shum se do ila. Ti thuash tjetrit fjaln e mir, fjaln e ngroht sht si ti kesh dhn nj jet t dyt... Shqiptarja po e dgjonte me vmendje, paksa e habitur, por edhe me nj respekt miratues pr ato q thoshte. Prvoja e saj tridhjet e pes vjeare si msuese e dinte vlern e fjals s mir, fjal q ngre pesh njeriun jo vetm kur sht i smur. Dua, vazhdoi mjekja, q me pacientt shqiptar t flas shqip. Pr nj t smur fjala n gjuhn amtare ka vlera t jashtzakonshme shruese. Ajo, pr do mosh, fmij, i rritur apo plak, ka tingullin dhe kujdesin e nns. E kam ndjer kt gj kur ndonjher i kam folur pacientit me ndonj fjal shqipe q e kam kapur n bisedat e tyre. E kam par si u elet fytyra,
73

si buzqeshin, si t prcjellin me dashuri dhe respekt... Kaq tha mjekja dhe menjher filloi ta pyes shqiptaren. E pyeste greqisht dhe, pasi merrte prgjigjen n gjuhn shqipe, e shkruante at n bllok me germa latine, e prsriste disa her derisa merrte miratimin se do gj e kishte thn me tonin e duhur t fjals dhe t zrit... *** Kto mi tregoi shqiptarja q tash e tutje, do ti duhej q krahas puns n at shtpi ti fliste mjekes jo vetm greqisht, por edhe shqip. T njjtn gj do t bnte edhe ajo me msuesen shqiptare... *** Kjo ngjarje m vuri n mendime. Ne kemi ardhur n Greqi dhe nevoja e jets na detyron q t msojm t shkruajm, t lexojm dhe t flasim gjuhn e huaj. Greqishtja pr ne nuk sht nj gjuh e huaj, sht nj gjuh q n hapsirn gjeografike shqiptare sht msuar dhe kultivuar n t gjitha nivelet e arsimimit, q nga shkolla fillore, n t mesmen e deri n universitet. sht nj gjuh q e flet nj numr goxha i madh i bashkshtetasve tan, i minoritarve grek n jug t vendit. Shqipja, pr kt pjes t popullsis, ka qen prej dekadash gjuh e dyt, gjuh e cila sht msuar n shkolla t rregullta, me libra dhe fjalor t kohs. Kta libra e mjete t tjera msimore jan n prdorim edhe sot n t gjitha shkollat e minoritetit. Jan libra e mjete msimore t ngujuara vetm atje dhe nuk e kuptoj pse askush deri sot nuk ka thn nj fjal, (as partia q flet pr t drejtat e njeriut me theks helen), q kto libra, t botuara n nj tirazh t madh t kalojn kufirin dhe t jen n dispozicion t atyre q duan t msojn shqip. Besoj q ajo mjekja, por edhe t tjer grek, (ndonjri prej t cilve ndjek kursin n Shkolln Shqiptare t Athins), do ta dshironin nj
74

gj t till, do t kishin nj baz logjike t msimit t gjuhs shqipe. N Greqi, n frontistiriot greke msohen thuajse t gjitha gjuht kryesore t bots, t Evrops dhe t Azis. N rrug djem e vajza t reja t ngjisin n dor fletushka, ku t ftojn t shkosh n kurse e t msosh anglisht, spanjisht, italisht, frngjisht, gjermanisht, portugalisht, japonisht... Vetm shqip nuk t fton askush q t msosh... N librarit greke gjen fjalor e metodika pr msimin e gjith gjuhve t bots. Vetm shqip nuk gjen asgjkundi... Jemi gjiton, madje gjitont m t hershm n Ballkan. Gjuht i kan dhn vazhdimisht fjal, shprehje, gojdhna, njra-tjetrs. Ashtu si i kan dhn edhe gjak n momente t caktuara t historis kur ka qen e nevojshme. A nuk sht nevoj e dits shkmbimi i gjuhs dhe i kulturave mes dy gjitonve? Nj pyetje q e di se askush nuk i jep prgjigje. Politika dhe politikant n qelizat trunore kan vetm karrige e kolltuqe q rrotullohen rreth vetes.

75

NJE MOTER QAN PER VELLANE

M ndodh q dy-tre her n jav t gjendem n t njjtin autobus, at q i bie diagonal Athins, 608 tn. Ajo rri sipr e un posht sheshit Amerika. Ajo mban fmijt e nj ifti mjeksh e un pastroj shtpin e nj msuesje muzike. Kur qllon q ndonj ift karrigesh sht bosh, ulemi pran e pran dhe vem n mes furkn me bashkn e bardh t deles, lidhur me gjalm e tjerim lesh. Filli q nxjerrim sht i gjat dhe shrben pr t thurur trkuzn e jets q kalojm... At dit e pash t skuqur nga syt. Kur u ulm pran e pran ajo shprtheu n lot. I vura dorn mbi ball, i ngrita lart kokn e krrusur mbi prehr dhe e pyeta e shqetsuar? - far ke? far t ka ndodhur? - Vllai... - belbzoi dhe prsri uli kokn e ngashrimi shprtheu. - Vllai? far ka vllai? sht aksidentuar? I ka ndodhur ndonj e keqe? - Jo. Jo... Dhe prsri uli kokn mbi gjunj sikur donte ti shptonte nj dhune. - Po far ather? - E ka kapur policia. - Pseee?! - Kot. Duke punuar n ndrtim. Dhe duan ta dbojn nga Greqia. Si t rroj?! Si ti ushqej katr fmij?!
76

Ia ngrita kokn, nxora nga anta nj shami dhe i fshiva fytyrn mbi t ciln lot t nxeht kishin formuar brazda. E qetsova duke krkuar fjaln e duhur, at q shron plagt e than lott. ... E kishin kapur tek punonte n nj vil n Kifisia. Tre polic ishin prball me puntort dhe njeri prej tyre e kishte thirrrur me emr e mbiemr. Kishte thirrur vetm at, asnj tjetr, ndonse aty kishte edhe shqiptar t tjer, kishte edhe kurd. Vetm kryeustai ishte grek. I kishin vn hekurat dhe e kishin shtyr n pjesn e pasme t makins s vogl policore. E kishin zbritur dhe prplasur n nj qeli dy me dy metra katror, ku rrinin pes vet. Nuk kishte dokumente ose, q ta themi me saktsi, kishte nj karton jeshil nga regjistrimi i par n OAEDH. Nevojat familjare e kishin detyruar t kthehej pran fmijve dhe po kto nevoja u kishin dhn fuqi kmbve pr t kaluar malet e krahve forc pr t punuar n punt m t vshtira n bujqsi. Nga lvizjet e shumta nuk kishte arritur q t rinovoj letrat thjesht se kudo ku punonte nuk i jepnin ensima. Koht e fundit kishte gjetur nj pun t mir, pun e cila n saj t zgjuarsis dhe prvojs e kishte ngritur paksa ditpagn... ...Nj dit i kishte thn kryeustait grek se i duheshin ensima pr t br dokumentet, madje i kishte dhn n dor edhe kartonin e ensimave dhe bllokun e regjistrimit n ndrtim... ...Pas tre ditsh ia kishte behur policia. E kishte thirrur me emr dhe mbiemr dhe e kishte futur nn dh, n nj qeli t lagsht. ...Ktu ajo e mbaroi tregimin e saj, fshiu me dorn e vet lott q vazhdonin t mbushnin liqenin e syve dhe pyeti? - far t bj? Nuk dija se far ti thoja, prvese asaj fjalis s rndomt q na vjen n mendje e prfundon n goj. - Gjej nj avokat...

77

*** T pasnesrmen, se kshtu i kemi t alternuara takimet, prsri u ulm bashk. Lott i ishin thar n liqenin e syve, por brenga ia grryente mendje e shpirt. Tha se e kishin gjetur nj avokat. Se kishte krkuar shum para dhe ia kishin mbushur duart. Se e kishte uar punn n gjyq dhe se e kishte ndaluar prkohsisht dbimin... *** Dy dit m von, kur u prballm me njra-tjetrn n koridorin e ngusht t autobusit, pash ti prshkonte fytyrn nj hije gazi. - E liruan, - tha, - e liruan me kusht... - far kushti? - Me kusht q brenda dy javsh t dorzoj n polici vrtetimin se sht regjistruar n bashki si person i ligjshm. - Brenda dy javsh? Por qarkorja pr ligjin akoma nuk ka shkuar npr bashki... *** ... Qarkorja nuk ka shkuar dhe nuk dihet se kur do t shkoj. Ligji ka dal, sht votuar n parlament e sht botuar n gazetn zyrtare. Gjykatsi i ka dhn dnim me kusht q brenda dy javsh.... Dy jav kaluan... Ai, po ta ndjek kryeustai (nga frika se mos ai i krkon parat e puns s papaguar, parat e vjedhura) rrezikon ti humb t gjitha, t bhet i padshirueshm pr pes vjet... Pes vjet q lidhen me bukn e dits s fmijve t tij...

78

KUTIA E PANDORS DHE KUTIA E IKANAKVE

-Meditime duke ndjekur nj emision televiziv
Nj SMS n celular m 1 maj 2006: Ashiku! Gzuar festn! Sot n orn 23.00, n emisionin To Kuti tis Pandoras e Kosta Bahevanit me Jorgo Dalaras E kisha kaluar shum her telekomandn e televizorit mbi kt emision, por asnjher nuk isha ndalur. Kurioziteti then gurin e djeg drurin ndaj n orn 23. 00 u ngula para ekranit N ekran shfaqet Zagoria, antipodi i Zagoris son me bukurin binjake t maleve, t natyrs n gjelbrim e lulzim, t shum shtpive e pak njerzve. Taso Kurti lviz me t shpejt gishtrinjt mbi tastiern e fizarmoniks, ajri i s cils i fryn nj melodie q e shkrir me zrin e kngtarit shqiptar luan koht nga vendi. sht nj melodi e kng kurbeti, q flet pr shtpi e fshatra t braktisura, pr njerz q ikin natn pa kthyer kokn pas, pr mrgime t largta e malle t pashuara mrgimtarsh pushtues t bots. Nuk e di pse Bahevani e Dalaras zgjodhn Zagorin greke si els pr t hapur Kutin e Pandoras. Ndoshta, sepse braktisja e saj ka t njjtn pamje me braktisjen e simotrs n faqen tjetr t malit. Ndoshta, sepse, si zhot emigranti grek Dhimitr Xhimani, shtratin e vendasve po e zen t ardhurit e shkollat dhe ekonomia e fshatit jetojn nprmjet zrave t
79

fmijve t t ardhurve dhe duarve puntore t tyre Ktu nisin tregimet, me figur e z, n sinkron me t sotmen e t shkuarn Shqiptari Ishim pes vet. Udhtuam ditn e natn, npr shkmbenj, pyje e male me shum bor e me pak ushqime. Ditn e tret trastat ishin bosh. N nj dyqan krkuam buk e uj. I zgjatm pronarit njmij dhrahmi. Nuk na dha, na przuri. Vazhduam t ecnim pa buk e pa uj. N nj fshat tjetr takuam nj greko-gjerman, nj njeri q i dinte plagt e kurbetit, i kishte jetuar po aq dhunshm sa po i jetonim edhe ne. Na bleu buk, ushqime e uj. Na preu edhe biletat e na hypi n trenN Manastiraq blem kpuc e veshje t lira. Natn e kaluam nn nj ur n Akropol Greku Mbaj mend ditn e par t emigrimit n Keip Taun, n Johanesburg. Kisha vetm dhjet dollar n xhep. Pa njohje, pa gjuh, pa buk, m dukej vetja si i harruar n mes t oqeanit. U futa nn nj ur, u mblodha kruspull n nj qosh dhe qava. Kujtova vendin, familjen, fmijrin q lash pas. Shqiptari Kur erdha nuk dija asnj fjal greqish. Punoja e msoja GrekuKur shkova nuk dija asnj fjal anglisht. Tr ditn punoja n pun t rnda e tr natn mundohesha t msoj gjuhn Shqiptari I huaji sht i huaj. Na pyesnin se ku jetoni n Shqipri, n shtpia apo n shpella. Ksenofobia GrekuPronart e magazinave kur vinte ndonj kontroll n goj kishin shprehjen Ktu nuk ka as grek e as minj N ekran dalin fytyra emigrantsh, grek ish emigrant, shqiptar, afroamerikan, kurd. Del Jorgos Alivanos, nj personalitet publik grek dhe flet pr vitet e tij si emigrant. Del Janis Banis, Spiro Thomai, Nikos Vutas, Taso Kurti, Dhimitr Xhimani, Kristo Rasen (bullgar), Jorgo Dallaras Nuk i njihja folsit, por njihja brengn e tyre, breng e njjt me timen dhe t t gjith emigrantve, t t gjitha kohve e t t gjith vendeve, shikoja n ekran e pas ekranit, dgjoja n z
80

e nn z N nj moment m trheq vmendjen nj z dhe figur e njohur. N fillim n ekranin e nj televizioni privat, Televizionit 10 dhe m pas n shtpi e n shoqri me njerzit. Seferina Seranin, gazetaren dhe fotoreporteren, e njoh, madje para disa muajsh kisha br edhe nj bised me t. Krkova n kasetat e mia dhe e gjeta. Asaj q tha ajo, hapat e saj t para n Greqi, momentin kur u smur dhe vetm dora e nj fmije atje ku punonte lodhshm i voku paksa nxehtsin e ballit, biseda me mjekun human grek, q iu ndodh pran e gjykoj t arsyeshme ti shtoj dika nga ajo q nuk tha, at q ajo me durim e kmbngulje e krkoi dhe e arrriti Ja disa copa t shkputura nga biseda me t nj dit vjeshte, n mjediset e ekspozits s madhe fotografike Athinashekulli XX - Kush sht Seferina Serani? - Seferina Serani, tani n kt moment, sht fotografja Seferina Serani. sht, natyrisht, nj shqiptare q erdhi ktu dhe punoi vetm me kraht e saj. T gjitha mundsit ekonomike i krijoi vet dhe i depozitoi vetm pr t ngritur artin e saj n fotografi. Vazhdoi msimet private pr fotografi me profesorin m t mir t Greqis, zotin Platon Rivilis n Fotohoros. Rivilis sht edhe president i fotografve t Athins. Jam shum krenare q kam qen dhe jam nxnse e tij. Pas ksaj, me shpenzimet e mia i hyra shkolls s mediave televizive. Jam e specializuar edhe pr operatore, pr regjisore, dhe pr t gjitha kto kam marr kultur t plot n median televizive. I jam mirnjohse edhe fatit si dhe kmbnguljes q kam treguar ndaj vetes, e cila m nxori n drit. Sot jam n kanalin 10, ku jap lajmet n gjuhn shqipe. N temn time t diploms n shkolln e Antens kisha futjen e gjuhs s huaj n televizionin grek. Tre muaj pasi mbarova shkolln nga kanali 10, i cili ishte nj kanal i ri, m morn n telefon dhe, pasi m prmendn studimin, m than se e keni portn e hapur pr t punuar ktu. Tashm kam dy vjet n kanalin 10. Jam shum e
81

lumtur q lajmet e gjuhs shqipe i kam un, sepse e dua atdheun tim dhe i kushtoj vmendje jashtzakonisht t madhe puns sime. - Si erdhi Seferina n Greqi? - Erdhi si emigrante. Kam ardhur m 28 mars 1992, nj jav pas zgjedhjeve t 22 marsit, zgjedhje t cilat i fitoi Partia Demokratike. Erdha vetm pr tet dit, sa pr t par Akropolin dhe fatkeqsisht (dhe fatmirsisht) mbeta ktu kaq vite. - Nga jeni? - Me origjin jam nga Selenica e Pishes s Kolonjs, lindur e rritur n Tiran. - N Tiran far pune ke br? - Kam punuar nj far kohe n kombinatin e tekstileve t Tirans me stofrat e holla. - sht fotografia pr ju? - sht bota ime shpirtrore. - Si e konceptoni kt bot? - Kjo bot vjen nga fmijria ime. E kam adhuruar q fmij kt art. Kam qen shum apkne. Mami gjith jetn m ka thrritur apknia e nns dhe q t rrija urt diku ku shkoja me prindrit, duhet patjetr t m jepnin fotografi, t cilat i shihja dhe i rishihja derisa largoheshim nga vizita. Kisha dshir t madhe pr fotografin. - Cili fotoreporter ka qen idol pr ty n Shqipri? - Niko Xhufka, natyrisht. Vllezrit Xhufka jan m t vrtet emr i prvem n fotografin shqiptare. - N Athin sa ekspozita keni hapur? - Ekspozitat e mia nuk jan hapur vetm n Athin. N Athin un kam hapur n ambasadn shqiptare. Ekspozitat e Athins jan m tepr minore n krahasim me t tjerat. - Keni hapur nj ekspozit fotografike n Zvicr? - Pr ekspoziten e Zvicrs un mora pjes n nj konkurs ndrzviceran, n t cilin zura vendin e par dhe atje m dhuruan pr nj muaj galerin, meqense vija nga larg.
82

Konkursi ishte vetm pr zvicerant. M pritn jashtzakonisht mir. Bra nj ekspozit shum t mir me titullin Guxoj. E gjith ekspozita ime fillonte dhe mbaronte me Shqiprin. M pas kam prfaqsuar vendin tim n ekspozitn e par ballkanike n Selanik. N kt qytet kam marr pjes rreg ullisht n konkurset e organizuara, sepse Selaniku sht kryeqyteti i artit n Ballkan. Un e adhuroj shum Selanikun vetm pr kt gj. N konkurset ndrkombtare q jan zhvilluar n Selanik n vitin 2001 kam marr pjes me pes fotografi. Me pjesmarrjen e tetdhjet vendeve t bots, un mora mimin e nderit. Ishin tre mime t para (i pari, i dyti dhe i treti) dhe dy mime nderi. I pari u mor nga nj amerikane, i dyti nga nj hollandeze dhe i treti nga nj izraelite. Un dhe nj athinase morm dy mimet e nderit. Pr mua ishte nj arritje shum e madhe. - Cila ngjyr t plqen n fiksosh n celuloid? - Preferoj ngjyrn e Van Gogut, t verdhn, vjeshtn, t ciln e adhuroj shum. - Sa fotografi keni paraqitur n kt ekspozit? - Fotografit ktu jan shum dhe nuk jam n gjendje t them shifrn e sakt. Mund t jen shtatmbdhjet ose tetmbdhjet. Nuk e di ku gjenden t tjerat, sepse ua kam dhn disave pr ti ekspozuar. Un jam ftuar prej tyre pr t mbuluar temn e emigracionit, por kta gjetn n fotografit e mia edhe tem pr Athinn, i preferuan ato dhe un nuk e di saktsisht se n cilat salla gjenden. Prve ktyre un kam nj seri t madhe fotografish q ekspozohen me projektor, kryesisht portrete emigrantsh n Athin. Un isha ftuar t mbuloj emigracionin. - far emri ka kjo ekspozit? - Ekspozita quhet Athina - Shekulli XX, ndryshimet e mdha. I kan dhn nj rndsi t jashtzakonshme, si e sheh edhe vet, gjithshka sht ekspozuar n mnyr shum luksoze

83

Knga vallzon mbi tastiern e fizarmoniks. Kng dhimbjeje, kng e kohve kur njerzit ikin pa kthyer kokn mbrapa, kur njerzit kthehen dhe krkojn t lidhin rrnjt e kputura n koh e hapsira t pamata. Kutia e Pandors vjen nga legjenda n krkim t Kutis Ikanake

84

DITA ME DIELL E SOFIKA HODOS...

Ashtu si un e kam nderuar qytetin tim n aktivitetet ku kam marr pjes, ashtu m nderoi edhe ai me titullin e madh Qytetare Nderi e Fierit.
Sa vite kisha q nuk e kisha par, sepse zrin ia kisha dgjuar? E dgjova edhe sot n nj veprimtari t lushnjarve, kur na solli n sall melodin dhe fjalt e kngs myzeqare s bashku me Liliana Kaninn. Kisha... matur me vitet kur pr her t par u bra fierak, me vitin 1956 dhe tre vite q pasuan, bhen jo pak, por nj gjysm shekulli. Njeriu kur kthehet nj gjysm shekulli prapa dhe bhet nj 16 17 vjear, nuk ka se si t mos krkoj n rrnj t jets, n burime q gjithnj t kulluara mbeten... E dgjova kngn, e bashkova zrin e melodin n koh e hapsir, u emocionova, aq sa nuk mu dha t ngrija aparatin fotografik n lartsin e syrit dhe ta fiksoja. Kur iku, kur silueta e saj la salln pr t dal n rrug, u ngrita dhe bra hapa mes njerzve e karrigeve q vshtirsonin daljen. Nuk e arrita dot, kishte ikur. Desha t bisedoja... Mihal Jano, q mu ndodh pran, m tha se do t shkonim bashk nj dit n shtpin e saj... ...T dieln Mihali kishte pak koh. Kisha edhe un. Kishte edhe Sofika... ...Shtpia ku jeton Sofika sht n nj nga lagjet m t vjetra t Athins, n lagjen q e ka vshtrimin mbi Akropolin e lasht
85

dhe themelet n shkmbinjt e tij... ...Tek dera e pallatit bn para nesh hapa nj burr i vjetr i veshur shik, me shndet t mir pr moshn dhe dorn q rndonte mbi kmbn e tret t jets, mbi shkop. -Sofikn doni? tha dhe nxori nga xhepi nj els. E futi n brav dhe shtyu portn. - Ecni prpara, na tha, n katin e pest... Sofika na priste tek dera. Na dha dorn dhe na ftoi t ulemi. Pastaj hapi dern, e mori plakun prkrahu dhe e oi n dhomn e tij. Pr disa minuta rrmuam n kujtime, krkuam n ato vite ku edhe ajo edhe un, pa u njohur, kishim jetuar me njerz t njohur. Un i fola pr msuesin tim, Agron Floqin, kngtar i estrads s Fierit. Ajo m tha se Agroni nuk jeton m. Folm pr Marin Shestanin, virtuozin shkodran mbi tastiern e fizarmoniks, pr Nikollaq Bulon, pr Tashko Lakon e shum t njohur t prbashkt... 12 maj 2007 *** - Sofika Hodo n emigracion? - Si t gjith t tjert edhe un e mora kt rrug. Kam ardhur n nntdhjet e dyshin. U shkputa nga puna m shpejt se sa do t dilja n pension, mbasi kisha maman t smur dhe dola para kohe pr ti shrbyer asaj. Me ikjen e saj ika edhe un, erdha ktu me nipr e me mbesa q kam ktu n emigracion. N familjen ku rri ishte kushrira e par e mamas sime zonj e shtpis. Edhe ajo ka vajtur n t drejtn e Zotit, si i thon. Un tani rri vetm me xhaxhan. Qlloi q nuk kan edhe fmij, kshtu q jam e detyruar t rri deri n fund t jets s tij. - Ku ke punuar hern e fundit? - N estradn e Fierit.
86

- far ke ln n Fier? - Zemrn time atje e kam ln, sepse e gjith jeta ime ishte n Fier, pasioni im me estradn e Fierit. Prve njerzve t mi t dashur q kam atje kam edhe nj pjes t zemrs pr qytetin. - Kur e ke filluar kngn? - Kngn e kam filluar q e vogl. E nisa si amatore n veprimtarit e shumta q zhvilloheshin asokohe. Estrada profesioniste e Fierit u krijua m 1 maj t vitit 1957. Dy vjet m von, kur mbarova shkolln e mesme, fillova punn si kngtare profesioniste. Isha me kolegen time t nderuar q tani nuk rron m, kngtarja e par e Fierit, shoqja ime e ngusht e skens dhe e jets, Bilbili i Myzeqes Lefteri Sillo. Pr shum vjet ishim t dyja n sken. Dhe ishim nj duet q kemi ln mbresa tek publiku, jo vetm fierak, por edhe i gjith Shqipris. N t gjitha vendet q ka shkelur estrada e Fierit, njiheshim si dyshe myzeqare. M von erdhn talente t reja, skena erdhi duke u freskuar me kngtar e kngtare shum t mira. - Cili ishte pasioni juaj? - Un n fillim kisha pasion kngt e muziks s leht. Ajo ishte baza e kngs sime. Kompozitori m i preferuar pr mua ka qen Prodani. Kur hyra n estradn e Fierit, n bashkpunim me kngtaren Lefteri Sillo m hyri n gjak edhe knga popullore. N kt dashuri t re, shum t madhe t jets sime m futi Lefteria. Ajo m msoi se si kndohet, m msoi se si interpretohet knga myzeqare. Kshtu ne u bm nj duet. Un plotsoja duetet myzeqare me Lefterin dhe ajo plotsonte duetet e muziks s leht me mua. Kshtu u bm nj dyshe edhe e kngs myzeqare edhe e kngs s muziks s leht. - Mihal Jano: Dy motrat... - Po. Po. Dy motrat, kshtu na thrrisnin. - Sa vite kndove n estradn e Fierit? - Eh! Afrsisht tridhjet e shtat... - far kujton n kta 37 vite knge? - Kujtoj edhe t mira edhe jo t mira. Por mbresa m ln
87

gjithmon t mirat. T kqijat i lm mbrapa pa e kthyer kokn, shohim prpara. - Pr shembull? - U rrita n at ambient. U rrita n Fier, po nuk jam fierake... - Nga je? - Jam nga Gjirokastra, nga nj fshat i Gjirokastrs, nga Labova e Zhabs, ku kemi edhe Zhabat ktu n Athin. Zapio, si i thon. Erdha n Fier e vogl fare, pr arsye ekonomike, sepse tek neve kishte vetm gur. Kshtu q un jam FIERAKE. - Fierake? - Them jam andej, por...fierake jam. Mbresa kam shum, kam shum kujtime nga estrada, nga shoqria, nga ngrohtsia e kolektivit, nga ngrohtsia e publikut... Kujtime t kqija kam se gjat ktyre viteve m kan ikur disa pjestar t familjes, pjestar t dashur, prve prindrve; motr, vllezr. Jam e plagosur nga kjo an e jets. Por, sigurisht, kujtime kam plot dhe t paharruara. - Si e fillove jetn n Greqi? - Erdha drejt e tek kjo familje. Kisha vendosur t rrija pr pak koh, por vitet ktu ikn pa u kuptuar fare. Tani jam n kushte q nuk mund t largohem, derisa jeton xhaxhai im. Pastaj kuptohet: prfundimi sht Fieri... vetm Fieri... vetm Fieri. Nuk punoj. Puna q bj n kt familje quhet pun. T gjitha shprblehen nga xhaxhai. - Pse i thua xhaxha? - I them xhaxha, sepse gruaja e tij ishte kushrira e par e mamas time, nnat motra. Edhe un i them xhaxha. sht n nj mosh t madhe, sht 95 vje. Ju e pat. sht n gjendje t mir shndetsore. - Si e ka emrin? - Konstandin Ziro. Nga mbiemri t krijohet prshtypja se sht francez, por n fakt sht grek. - K keni tjetr ktu, mbasi shikoj se pran teje sht nj djal i vogl q flet shqip? - Ktu kam edhe niprit e mi edhe mbesn time. Kshtu q
88

nuk mund t largohem, nuk mund ta kuptoj qenien time pa pasur ata afr. Kshtu q e kaloj, e kaloj kohn. - Kndon tani Sofika Hodo? - Ju jeni n dijeni q Mihal Jano sht shum i dhn pas veprimtarive, do t bashkoj sa m shum fierak, sa m shum lushnjar, kshtu q thuajse n do aktivitet jam e pranishme. - Kur e ke filluar kngn n Greqi? - Nja tre - katr vjet pasi kisha ardhur. Fillova me grupet myzeqare. Jo grupe, sepse akoma nuk ka grupe t mirqena myzeqare, por aktivitetet q bnin emigrantt myzeqar, lushnjar e fierak, n festa familjare, kolektive, 7 e 8 Marsin, 28 e 29 Nntorin, e t tjera. - Ju dgjova bashk me lushnjaren... - Me Liliane Kaninn... - N festn e lushnjarve... - Q e bjn gjithnj, vit pr vit. Ne fierakt akoma nuk kemi vendosur se nuk mblidhemi akoma. Por besoj se Mihali do ta oj deri n fund, me iniciativn e tij dhe do t mblidhemi. M gzoi ftesa q m bri qyteti i Lushnjes dhe me Liliana Kaninn sollm mes njerzve kngn myzeqare. - Si e sheh t ardhmen Sofika Hodo? - E ardhmja ime sht vetm shndeti. T kem shndet t mir dhe nj dit t bukur me diell t kthehem n qytetin tim t dashur Fier, t shoh veprimtarit q zhvillohen atje. Tashti jam pensioniste dhe nuk mund t mbyllem n shtpi. - N Shqipri far nderesh ju jan br? - Nderi m i madh dhe knaqsia m e madhe pr mua sht pritja e spektatorit. Duartrokitjet e spektatorit nuk i harroj. Nderi tjetr i madh sht se tani s fundi u nderova me titullin Qytetare nderi e qytetit t Fierit. Ashtu si un e kam nderuar qytetin tim n aktivitetet ku kam marr pjes, ashtu m nderoi edhe ai me titullin e madh q m dha. - Nga kompozitort fierak k ke pas m t preferuar? - Kompozitor fierak ka qen Isuf Maloku dhe Nikollaq Bulo, t cilt merreshin me kngn popullore fierake, kng t
89

ciln e merrnin nga baza, n burim dhe, pasi e prpunonin dhe e orkestronin, e kndonim ne. - Cili sht urimi juaj pr gazetn EMIGRANTI, meq t gjeta duke e lexuar at? - Uroj q t ket sa m shum aktivitet dhe burime reale pr emigrantt...

90

ELEGJI PR VETE DHE PR FITIM DANIN

Thon se kur Zoti ia hodhi dhimbjen drurit - e dogji, e bri hi Thon se kur Zoti ia hodhi dhimbjen gurit e au, e bri cop cop Thon se kur Zoti ia hodhi dhimbjen burrit e mbajti m kmb N libra, n kanune q nga ai i Lek Dukagjinit, e t tjer me radh, thuhet se burri q sht burr e mban dhimbjen, nuk jepet, nuk qan. Kto nuk jan t vrteta. Nuk kan qen, por n veanti nuk jan sot, kur njerzit u ndan pr s gjalli, kur vdiqn at dit q ikn, kur jeta e tyre u kthye n nj vaj t prditshm pr njeriun q mbeti dhe njeriun q iku Ktu burri u lkund nga dhimbja, qau dhe qan si fmij, nn z e me z. Sot, m nj t gushtit 2005, n orn 09:22:17 nj SMS m sillte nj dhimbje t madhe njerzore. N t thuhej: Fitim Dani vdiq. Varrimi bhet sot n orn 5 pasdite M tej m thuhej se djali im, Altini, q e ka dasht Fitimin sa babain e vet, sht nisur pr n Peshkopi T faleminderit, djali im! Me veprimin tnd ma thave pakz lotin, ma lirove pak shpirtin Fitim Danin e kam pasur komshi. Un rrija n katin e pest e ai n t katrtin Fitim Danin e kam pasur shok e mik. Me t luanim shah deri pas mesnate dhe pinim nga nj teke nga ajo rakia e fort e
91

kumbllave t Dovolanit, fshatit ku kish lindur e kish kaluar fmijrin Fitim Danin e kam pasur vlla e shkuar vllait. N ditt m t vshtira t jets sime, kur ndiqesha e prndiqesha si gazetar nga lufta e klasave e periudhs s tranzicionit demokratik, ai m fuste krahun dhe dilnim e shtisnim n bulevardin e bukur t qytetit t Peshkopis, nn kurorat e blireve Fitim Dani m la at dit q un po shtypja ftesat pr martesn e djalit. Ai nuk do t vij n dasm, nuk do t m ulet pran e ti shtrngojm dorn njri-tjetrit Kt nuk e kisha menduar kurr Kur e lexova lajmin n ekranin e celularit nuk u besova syve, nuk i besova zemrs, shpirtit. Pyeta djalin e vogl q n at ast e kisha pran se si mund t ikte pa u ndjer nj njeri dy metra i gjat, nj njeri q bnte t luante vendi nga hapat e tij, nj njeri q n zrin e tij kishte nj mirsi prej msuesi, prindi, shoku e vllai,,, I rash telefonit dhe u lidha me t vllan, me Bedriun. E ndjeva q qante tek m dgjonte zrin, e dinte se sa t lidhur dhe sa t shtrenjt kemi qen pr njri-tjetrin. M tha se Fitimi kishte shtat muaj q tretej dita-dits nga nj smundje e pashrueshme. Kishim folur n telefon me Nifen, kishim folur n telefon me Fitimin. Nuk na kishin thn asgj. E kishin mbajt pr vete dhimbjen Kur telefoni u mbyll m mbrtheu ngashrimi. Mallkova kurbetin q na ndau e largoi, q na kputi shpirtrat e na i shprndau si strkala deti. I mallkova se nuk munda q ti jem pran shokut e vllait t jets n ditt kur ai kishte nevoj pr mua, pr ti dhn pak kurajo e pr ti zgjatur ditt e jets. I mallkova, sepse nuk mundem sot ti jem pran n ditn e lamtumirs, ti prek fytyrn, ti ledhatoj flokt, ti hedh nj grusht dheu t njomur me lot vllai. Kur erdha n vete dhe fillova t mendoj m gjer e m gjat, mu kujtua Nisa, vajza e vetme e Fitimit, krenaria e tij,
92

dashuria e tij e madhe prindrore. Niss ia kam telefonin, nj numr telefonik, prefiksi i t cillit fillon me 001 Un jam vetm nj mij kilometra larg nga Peshkopia, kurse Nisa sht shum e shum mijra kilometra larg, n Amerikn e largt, e nmur gjithnji n Vajet e kurbetit, kng q nisin e mbarojn me refrenin O kurbet, kurbet i zi. N Dibr, n raste fatkeqsish, n odat e burrave, tregohen histori dhimbjesh, histori q secili i fillon me fjalt Ka dhimbje por ka edhe dhimbje mbi dhimbje, ka keq, por ka edhe keq e m keq Dhe tregojn raste ku dhimbjet e dhimbjeve t mdha njerzore kan br me t vrtet q jo vetm burrat, por edhe grat ti prballojn si burra. Un jam n kurbet Edhe Nisa sht n kurbet Un kam dhimbje ... Nisa ka dhimbje mbi dhimbje Kur i nisa kto radh thash t bj nj elegji pr shokun, mikun, vllain tim Fitim Dani. Kur e prfundova, pash q kisha br nj elegji pr vete dhe pr t gjith ata q jeta i detyroi t largohen Nnt male kaptuar, si n legjendn e njohur t Konstandinit dhe Doruntins. U ngushllova se n gusht, n Gushtin e Shn Maris, kemi leje t dalim nga kafazi, t shkojm t hedhim nj dor dheu t lagur me lot kurbetliu Ka edhe m keq: Kur t vdes njeriu i zemrs dhe i shpirtit dhe nuk t japin leje q t shkosh e t kthehesh Nj varg ky (i rrall) n elegjin e kurbetit shqiptar n Greqi Athin, 1 gusht 2005

93

MBRMJE DHJETORI 97 ME KADRI ROSHIN ...

Kur mora vesh se Ai iku, ndjeva dhembje. Nuk e di se ku i kishte dhe sa i kishte dallgt; n tok, n det apo n shpirt. Kjo thjesht se Ai, njeriu - NJERI, kudo ku kishte shkuar kishte mbjell respekt e dashuri, nga ajo lloj dashurie q kur preket dhemb m shum se do dhembje tjetr... Me t kisha pir nj kafe, nga ajo lloj kafeje q n trevn ku linda dhe u rrita nuk vlersohet me lngun n filxhan, por me limfn e biseds, q m shum se kafe sht kuvend, jo thjesht kmbim fjalsh, por kmbim shpirtrash. Kur mora vesh se Ai iku, krkova kazmn dhe rrmova n kujtime, grmova thell n arn e madhe t qelizave trunore dhe m n fund dika gjeta, dika, dy rrjeshta shkruar n ditn E mart 16 dhjetor 97 n Athin, n nj Koh me vransira, si shnoja asokohe n ditarin tim t shkurtr, kt nuk e di pse, por ndoshta pr t paralelizuar motin e mbrapsht t atij viti plagmadh pr vendin dhe kombin shqiptar. Takova Kadri Roshin, shkruaja at dit, me t birin Klitin. Ndejtm me t m se dy or n kafe. Prej andej Kadriun e ova n agjenci, ku bleu dy bileta pr Tiran. Nesr do t shkoj tju rregulloj vendin. T nesrmen, m 17 dhjetor 97 shkruaja: Pasdite n orn 6 shkuam me Kriston tek agjencia. U takova dhe u sigurova bileta n vendin 3 dhe 4, Kadriut dhe Klitit. Kaq kam shkruar. Sot mendoj se duhej t shkruaja m
94

shum. T shkruaja pr kuvendin q bm, duke gjerbur kafe n at lokalin e vogl n Likurgu 9, ku qesh njohur me Klitin m se nj vit m par e ku, si qyqar, nduknim nga bashka mbi furk penjt e dhimbjes s vitit t mbrapsht 97 e t jets son jetime. T shkruaja pr dhunn shpirtrore q qeverimi i Berishs (kt e pata lexuar n shtypin e kohs) i kishte dhn njeriut t madh t skens e ekranit shqiptar duke i marr edhe telefonin familjar e duke i mbyllur edhe dyert e shtpis s tij t prjetshme, teatrit dhe kinematografis. T shkruaja se ky njeri i madh i filmit shqiptar kishte ardh pr t luajtur nj rol q, ndonse episodik, ishte perla m e muar e interpretimit q i kishte befasuar regjisort grek. Fjala sht, n mos gaboj, pr filmin Kaliandamosi, Mirupafshim... Un Kadri Roshin e kam njohur n vitet e mia studentore, ather kur u vu n sken pr her t par Ezopi - Dhelpra dhe rrusht. E kam njohur krahas Margarita Xheps n ato intepretime brilante t rolit t skllavit dhe t skllavopronares. E kam njohur, gjithnj nga larg, nprmjet skens e ekranit, n teatr dhe n kinematografi. E kam njohur si artist t madh, por nuk e kisha njohur si NJERI T MADH. Kt an t jets s tij, t pafilmuar e t padokumentuar e njoha n ato pak aste, kur prisnim q autobusi i linjs Athin Tiran t bnte vend e t niste futja e bagazheve dhe ngjitja e udhtarve. N at hapsir t shkurtr kohore pash Kadriun n jet, Kadriun n marrdhnie me njerz q nuk i kishte njohur kurr, Kadriun q merrte respekt e shprndante dashuri, shum dashuri. Pash se si i afroheshin t rinjt, emigrant q kishin dal pr t prcjell nj zarf, nj pako, nj amanet tek njerzit e tyre. Pash se si i prqafonte t rinjt, si i puthte n ball, si shkulte nga shpirti i tij dashurin dhe si e shprndante si shprndahet fara e grurit n tokn e mbarsur me jet. Pash se si i prgjigjej ftess s njerzve pr t br nj fotografi, foto t astit apo n celuloid. Nuk kam takuar n jetn time nj njeri q t mbjell n shpirtrat njerzor kaq shum filiza dashurie...
95

Un at mbrmje t 17 dhjetorit 1997 pata fatin t jem shrbtor pr pak aste i nj njeriu t madh, t shfrytzoj kartn e gazetarit pr ti siguruar atij nj vend n krye t autobusit, megjithse e dija se cilido udhtar do t ngrihej e do ti lironte vendin e par atij njeriu dhe artisti t madh. Un at mbrmje t 17 dhjetorit 1997 bra nj gabim q nuk m falet, gabimin q nuk pozova para syrit fotografik me Kadri Roshin. Sot do t ishte nj melhem pr at dhimbje q m shkaktoi IKJA e Tij... E kujt nuk i shkaktoi dhembje Ikja e tij fizike...

96

KUR BIEN YJET

Pirro Gjei nuk sht m. Nga kostelacioni i art shqiptar i futbollit ai u shkput dhe ra papritur. Familja, gruaja, dy fmijt, ata q i qen pran n astet e fundit t jets tregojn se ai bri nj banjo, u ul n divan, u shtri dhe ra n gjumin e prjetshm. Nj atak i papritur n zemr i mori jetn m 11 maj t vitit 2006, n orn 11.30 n Athin. Ishte vetm 53 vje, kishte lindur n vitin 1953 n qytetin e Lushnjs, kishte vrar kmbt e zbathura rrugve t qytetit t tij, duke gjuajtur topat prej lecke. Ishte ngjitur n jet me mund e djers pr tu br nj dit yll i futbollit t Lushnjs, nj njeri q brezi q e pa dhe admiroi vlerat sportive dhe intelektuale t tij nuk do ti harroj kurr. N nekrologjin q prcolln pr shtyp miqt dhe dashamirsit e tij Jovan Mhilli, Kristaq Gogoni, Liliana Kanina, Mihal Jano, Afrim Karame, Ylli Sinovarfi, Kostandin Burizani, Aleks erepi, Begator Drogu etj. shkruhet: Pirro Gjei u lind dhe u rrit n nj familje lushnjare me tradita t vjetra atdhetare. Babai i tij Nikolla Gjei ishte nj ndr lufttart dhe organizatort e par t batalionit partizan t Myzeqes, nj partizan i vendosur pr lirimin e vendin nga pushtuesit nazi-fashist. Nna e tij, Vita, e cila jetoi kto dit dhimbjen e madhe t nns pr vdekjen e djalit t saj t zemrs, i dha atij msimin e madh q t jet nj njeri i denj pr shoqrin, i dha dijen dhe kulturn e popullit. Nikolla dhe Vita lindn dhe edukuan katr fmij:
97

Natashn, Elcn, Ilirin dhe Pirron. I vogli i tyre, Pirroja, u dashurua pas futbollit. N moshn 10 11 vje Pirroja prfaqsoi ekipin e Lushnjs n spartakiadn kombtare t pionierve q u zhvillua asokohe n qytetin e Durrsit. Atje ai u radhit midis pes lojtarve m t mir t futbollit. N moshn 17 vje Pirroja do t ishte pjes e pandar e ekipit futbollistik lushnjar Traktori. Ai luajti krah lojtarve t njohur t ekipit simpatik lushnjar, pran e me Gogonin, Xhoxhin, Naxhin, Karamen, Shefn, Nain, Qezimin, Burizanin dhe t tjer. Cilsit e veanta sportive t tij do t trhiqnin vmendjen e ekipit t madh t futbollit shqiptar Partizanit. Atje do t luante krahas dhe me Panajot Panon e madh, Kain, Vason, Berishn, Muratin, Brahon etj. Me Partizanin ai do t merrte pjes n ndeshjet pr kupn e Ballkanit, ndeshje t cilat u zhvilluan n Larisa t Greqis dhe n Zagreb t Jugosllavis. Ai do t merrte pjes edhe n kupn e ushtrive t kampit socialist n Kin M tej jeta e tij sportive do t lidhej prfundimisht me Traktorin dhe me qytetin e tij ku lindi dhe u rrit, me Lushnjn, jet t ciln e mbylli pas 16 vjet betejash sportive n t gjith vendin e n shum vende t tjera. N vitin 1992, si t gjith t tjert, Pirroja do ta krkonte vazhdimin e jets s tij n kurbet, si emigrant ekonomik n Greqi M 11 maj 2006 u shua jeta e nj njeriu, nj sportisti t njohur, nj babai, nj biri q la krcure nnn e tij 83 vjeare, nj vllai q la me lot n sy dy motrat e tij t dashura, Natashn dhe Elcn, vllain e tij Ilirin. N kt moment t vshtir pr familjen e tij, pran, pr 48 or n morgun special t varrezave t Kalitheas i qndroi shoku i tij m i ngusht i fmijris dhe i tr jets, Afrim Karame. I qndruan pran t njohur e panjohur, t cilt me dshir e me respekt, nga kursimet e tyre n emigracion, me nga 10-20-50 e 100 euro secili, mblodhn shumn e nevojshme pr ta prcjell trupin e pajet n qytetin ku lindi, pr tu prehur
98

pran babait t tij Nikolls, pr t marr pas nderin dhe respektin e mbar lushnjarve q e njohn t gjall dhe do ta mbajn mend t gjall, nj njeri model n jet e model n sport. Shoqata Lushnja, e cila mori prsipr tr veprimtarit prcjellse t Pirros pr n banesn e fundit n Atdhe, organizoi m 13 maj homazhe pran trupit t tij dhe e prcolli pr n Lushnje. M 14 maj 2006 n orn 12.00, arkivoli me trupin e t ndjerit Pirro Gjei u vendos n hollin e muzeut t qytetit ku qytetart dhe autoritetet lokale e qendrore bn homazhe dhe morn pjes n prcjelljen e tij n banesn e fundit.

99

HOMAZH PR ILMI LATN DHE PUSHTETIN SHQIPTAR

- N 15 vjet, me 2 3 kalime n vit, Ilmi Lata nga Katundi i Ri i Dibrs, ka kaluar maleve t Greqis 30 40 her, nj rekord i emigracionit shqiptar...
E kam n sy Luznin, q ditn q vshtrimi im u b i ndrgjegjshm, q kur fmij ende i vogl dilja n kodr pak metra larg shtpis time dhe vshtroja fushn e apit, shelgjishtet dhe vrrinishtet n deltn e Drinit, kur hapte kraht i liruar nga ngushtica e Hoteshit dhe i mbyllte ato kur futej n ngushticn e Muhurrit. M von, kur kapa metrin e gjatsis trupore, kur munda t kaloj shelgjishtet dhe vrrrinishtet e t hyja mes dallgve t Drinit me dy kunguj ujz n t dy ant e mesit, mjeti praktik i kohs pr t msuar notin, kur nj dit gushti do t arrija ta kaloj lumin e t futesha mes lajthishts pr t mbledhur kokrrat e arrira, do t shkelja pr her t par n tokn e Katundit t Ri. M von, n rinin time, kur do t emrohesha agronom n lokalitetin e Muhurrit, do t shkelja pr her t par fshatrat e Luznis: Katundin e Ri, Arapin e Poshtm dhe t Eprm, Lishanin e Poshtm dhe Eprmin dhe t fundmin, Hoteshin, prapa nj zabeli dushku do t futesha n klasn e par t shkolls s Luznis.
100

Do ti kthehesha ods s ksaj shkolle disa vite m von, kur isha burrruar dhe kisha msuar t lexoja e t prktheja fjaln fluturake t ksaj shkolle, t gjeja midis fjals alegorike fjaln e menme t popullit q ishte rritur e prcjell brez pas brezi. Luznia sht nj nga vendet m t varfra t Dibrs. Katundi i ri, at cop tok q ia kishte falur natyra, e kishte n mshirn e Drinit. Ujrat e tij her ia jepnin e her ia merrnin, her ia prcillnin Cetushit, Ushtelencs e Brezhdanit e her ia kthenin atij. Kjo derisa nj prit e betont ia ndali hovin e uji mori t rrjedh mes pr mes delts s gjer. Hoteshi n at cop q zotronte mbillte misr e perime. Qept, specat, kastravect...e Hoteshit ishin n krye t tregut. Dy Arapt, i Poshtmi dhe i Eprmi, Dy Lishant, i Poshtmi dhe i Eprmi dalloheshin pr arrat dhe dardhat dimrore, q me rrnj mbanin mejat e tarracave dhe me fruta Bukn e fmijve. Them bukn, sepse (si do t msoja kur t formohesha me dije shkencore, vlera e nj kilogram arrash sht e barabart me vlern e shtat kilogramve mish gjelle dhe ato katr kokrra nj vole arra q nna i fuste fmijs n ant pr ta ngrn n pushimin e gjat t msimeve ishin baras me katr qofte)... Me kaq sa u kishte dhn natyra atyre fshatrave, jeta ishte e vshtir. Ata, pr ta prballuar at, pr ta mbajtur n kmb, i ngjiteshin malit t Pratit dhe prisnin drurt e mdhenj t ahut pr lnd ndrtimi e dru zjarri, zbrisnin n Miniern e Mermerit dhe prisnin kubet e mdhenj disa tonsh, q merrnin rrugt e Evrops e shkonin deri n Japonin e largt. Damari i kuq i atij mermeri ishte i famshm dhe i krkuar edhe n nj vend t till si Greqia, edhe n nj vend t till si Italia t prmendur n mijvjear pr karrierat n qiell t hapur t mermerve t bardh. Luznakt ishin t lidhur me mirmbajtjen e pyjeve, me krkimet gjeologjike, madje edhe me vepra t tilla t mdha si ato t Vaut t Dejes, Fierzs e Komanit si ars t zot t tuneleve. Kishin edhe nj spital n Katund t Ri. Kishin edhe nj shkoll t mesme n Lishanin e Poshtm...
101

I kam jetuar dhe studiuar kto n udhtimet dhe n bujtjet e shumta n familjet luznake, i kam studiuar e ruaj shum shnime pr jetn dhe njerzit e ksaj treve ku ka lindur dhe ka rrnj t thella Alegoria Dibrane. Nuk e di n se i din lexuesi rrnjt e njrit prej romaneve m n z t shkrimtarit devollit Dritro Agolli. Njeriu me top u mor nga Luznia pr tu prcjell n historin e Lufts Antifashiste Nacionallirimtare si personazh i veant popullor. Emrat e heronjve t Dritro Agollit jan emra t fiseve t Luznis, emra t fisit Mate e Gruda, Fizi e Mera... Dritro Agolli mortajn q hodhi predhn nn shnjestrn e nj puntori rob italian nga Arapi i Poshtm n Lishanin e Poshtm, n drejtim t kulls s fisit Mere, e bri TOP. Plaku Mere dhe Mato Gruda jan pjes e nj historie t gjat vllavrasjesh q thon se ka marr 36 jet, nga njra e tjetra pal... U zgjata shum n histori, n kujtime t hershme. U zgjata pr t thn se Luznia e varfr n burime jetese nj dit, kur do burim pune n zon do t shuhej, kur do t mbyllej miniera e Mermerit t Kuq dhe puna n pyjet e Pratit, do ta ndjente veten t varfr e m t varfrve. U zgjata pr t treguar se vendi ku lindi dhe u rrit Ilmi Lata, ku i ka mbetur me duar n gji familja, pa plng e pa shtpi, pa der ku t trokas pr nj cop buk, sht i harruar. Dhe po t mos kishte ndodh q nj plumb pistolete i nj ushtari grek t mos kishte goditur n kok e ti kishte marr jetn n moshn dyzet e pes vje Ilmi Lats, askush nuk do ta kishte prmendur. As media, as gazetat, as televizionet vends e t huaj, as Ministria e Jashtme... As edhe deputeti i zons z. Kaleci nuk do t ishte ngjitur n tribunn e parlamentit e t fliste duke e prmendur me emr e mbiemr. M erdhi mir q pr her t par pas kaq vjetsh dgjova e lexova pjes t nj proteste t Ministris s Jashtme Shqiptare pr nj ngjarje n kufi. Vese, pasi e dgjova dhe e lexova at, ndjeva pak ftoht, t ftoht q m hyri n shpirt dhe m
102

bri t mendoja thell. N media flitet se Ilmi Lata kishte 15 vite q emigronte n vendin fqinj pr t mbajtur me buk familjen, se ishte baba i 5 fmijve dhe la pas nj gjendje t mjeruar ekonomike, se kishte marr para borxh pr tu nisur pr n Greqi ku e priste i biri i tij 16 vjear edhe ai emigrant n Greqi, se ai e bnte 2 3 her n vit rrugn pr n Greqi... Kt detaj tragjik t jets s Ilmi Lats nuk e dgjova e lexova t prshkruhej as n komunikatn e Ministris s Jashtme dhe as n prononcimin publik n Kuvend t deputetit t s djathts shqiptare n Dibr. Ky nuk sht nj detaj i veant i nj njeriu t veant, nuk sht vetm i Ilmi Lats nga Luznia, por i dhjetra e mijra Ilmi Latave nga e gjith Shqipria. Ai ishte baba i pes fmijve. At e priste nj djal 16 vje (nj fmij q sht dislokuar diku n hapsirn greke pr t punuar pr bukn e vllezrve dhe motrave t veta, pr veshjen dhe mbathjen e nns s tij !!!???). A ka moment m tragjik se ky pr jetn e nj brezi q vjen e hyn n jet pr bukn e gojs n vend q t hyj pr bukn e dijes?! Ilmi Lata kishte 15 vite q shkonte e vinte n Greqi 23 her n vit . Ilmi Lats i bie q gjat ktyre viteve t ket br 30 40 udhtime maleve, pr t punuar pr disa muaj e pr tu kthyer pr disa dit tek familja pr drut dhe zahiren e dimrit! ... N bot ka lloj - lloj rekordesh ginis, t t gjitha llojeve e ngjyrave deri tek ai se kush ha m shum sandui n nj njsi kohe t caktuar. Ilmi Lats i takon nj rekord i till, i takon t shkruhet n librin e rekordeve t udhtimeve t dhimbshme t jets. Por ajo q i takon atij dhe pushtetit e shtetit zyrtar n Shqipri sht fakti se ky njeri q ka punuar e jetuar pr pesmbdhjet vjet rrugve t vshtira t kurbetit duhet t ishte trajtuar si emigrant, duhej q ai dhe fmija e tij duhet t ishin legal, njerz q me djers dhe gjak i jepnin jet puns dhe jets n fqinjin tim jugor.
103

Fakti q n Greqi ka nj numr t madh emigrantsh pa dokumente, faktet se shteti grek vazhdon ti trajtoj emigrantt si peng, si skllevr t puns s zez, ti rrah, ti torturoj (kujto skandalin e publikuar pak dit m par), tu gris pasaportat, ti urrej dhe ti vras, duhet t kishte trhequr me koh vmendjen e shtetit dhe pushtetit n Shqipri. Fakti q Shqipria edhe pas shtatmbdhjet vjetsh i prcjell djemt dhe burrat e saj me qefin n kok deteve dhe maleve dhe rrjedha e gjakut t ri shqiptar formon lum, duhet t kishte shqetsuar si t majtn, po ashtu edhe t djathtn shqiptare n ngjitjet dhe zbritjet n karriget e shtetit dhe t pushtetit. Ministria e Jashtme e Shqipris, me z t ult, luts, lyps, m n fund e tha nj fjal. E tha npr dhmb, nuk e dgjoi kush, nuk e dgjoi as ajo vet. Deri kur shqiptart do t jen peng t nj shteti, t shtetit t vet pa sy, pa vesh e pa z ? Deri kur shqiptart do ta krkojn bukn that n vende t tjer nn shnjestra pushksh t vendeve t tjer?

104

NJERZ T PUNS
Afrim Karame: M plqen t jemi t bashkuar Ishim par disa her, por fort e fiksova n nj veprimtari t shoqats s lushnjarve. U fol shum pr t. U fol si futbollist dhe si njeri. E lam q t takohemi kto dit. M mori n telefon t martn n mngjes. M tha se at dit ishte paksa m i lir. M dha adresn. M priti n stacionin e Dhafnis me fiatin e tij. U ulm e biseduam. Pastaj dolm dhe pam shtpin e tij, nj vil e bukur. Njoha ktu Afrim Karamen, njeri t puns njzetekatrorshe...Njoha nj njeri me vler njzet e kat karat... - Ku linde Afrim? - N radh t par ju falenderoj q erdht dhe m pat ktu n fund t Greqis. Kam lindur n Lushnj n vitin 1951. Kam punuar e kam jetuar atje. Kam luajtur futboll rreth njzet vjet. - Me k? - Me Traktorin e Lushnjs. Kam qen nj nga lojtart e Traktorit. Pr meritat e mia nuk dua t flas, por kam lojtur me ekipin e par njmbdhjet vjet. Tani punoj dhe jetoj ktu n Greqi, bashk me familjen time. - Stadiumi i Lushnjs ka pas emrin e nj lojtari t madh t skuadrs s Partizanit, q ka shklqyer n vitet 50-t dhe fillimin e viteve 60-t. - Roza Haxhiu...
105

- Po. E mban ende stadiumi emrin Roza Haxhiu ? - Roza Haxhiun e kam pas trajner kur isha pionier. Ishin vitet e para t futbollit. Ishte, pr mua, nj futbollist i paarritshm, ishte nj figur e madhe. M kujtohet momenti i prcjelljes s Rozs. Ishte nj varrim madhshtor n Lushnje. Stadiumi e mban edhe sot emrin e tij. Me ardhjen e pushtetit t demokratve ia hoqn emrin stadiumit pr dy vjet. Tani ia kan rikthyer prap. - M the se ke ardhur para gjashtmbdhjet vjetsh. Si erdhe? - Erdha me kmb si t gjith t tjert. Kalova kufirin dhe erdha drejt e n kt dyqan, ku po bisedojm. M pruri kunati, m njohu me pronart e dyqanit, i cili merrej kryesisht me kurorat pr varrime, dyqan lulesh. Fillimisht punova si puntor i thjesht. Punova si memec se nuk dija asnj fjal greqisht. I dhash kurajo vetes, shkruaja fjalorin, fjalt, fjalit dhe ia thoja t nesrmen n mngjes pronarit ose pronares, e cila ishte nj grua q m ndihmonte shum. Msova zanatin mir. Nuk kisha dshir t rrija prgjithmon, ashtu si nuk kishin dshir t gjith shqiptart, e kishja mndjen t ikja. Grumbulloja para q t bja nj dika. Bleva nj tok n Lushnje. Doja t bja nj dyqan t till edhe n Shqipri. Futa parat n piramida, para t cilat i humba t gjitha, ka m preu rrugn pr tu kthyer n vendlindje. - far shkolle ke mbaruar? - Kam mbaruar arsimin e mesm elektrik e mekanik. - Nga elektrikja tek lulet! A ka ndonj lidhje? - Asnj lloj lidhjeje. Kjo pun q kam filluar un nuk m lejon t bj asnj lloj pune tjetr. E kam humbur punn e elektricistit. Edhe shtpin time kur e kam br, se kam br shtpin time ktu, kam marr nj shokun tim nga Tirana q ka qen n Lushnje inxhinier elektrik. - Ku e keni br shtpin? - Ktu, n Athin, pesdhjet metra prej ktu. Ajo atje lart, trekatshe, sht shtpia ime dhe e fmijve t mi. E kam br bashk me fmijt.
106

- Kur thua bashk me fmijt far do t thuash? - Vitet e para t miat ishin shum t vshtira. Punonim or e pa or, sepse kjo sht nj lloj pune q nuk njeh orar. sht pun njzetekatrorshe. Un, prvese punoj n kt magazin, bj do dit edhe pun t dyt apo t tret. Merrem kryesisht me varrime. Merrem me grafi teleton, me njerz q m thrresin dhe u bj punn. Po kto pun nuk i kam br vetm, i kam br bashk me fmijt. Djali i madh e ka filluar punn bashk me mua q dhjet vje. E quajn Amarildo... - Paska emrin e futbollistit t madh brazilian, atij q luajti n kmb t Peles. - Emrin ia vuri daja i tij, sepse sht tifoz i Brazilit. Djali sht futbollist shum i mir. sht nj futbollist pa shpres, si jan t gjith shqiptart. Ka qen me ekipin e Shpress s Shqipris. Djali i dyt Endri, edhe ai pasi u b dhjet vje, filloi t punonte me mua. Ai nuk u b futbollist, pavarsisht se ishte m i talentuar se i madhi, thjesht se nuk e kishte qejf. Djali tashti punon n nj dyqan si ky i imi, ktu afr, n t njjtin profil. - Sa vje i keni fmijt? - Djali i madh sht 26 vje, i vogli sht 24, vajza sht 14 vjee. Vajza sht n vitin e fundit t gjimnazit. - Po gruaja? - Gruaja sht ajo q m ka dhn krah e forc, sht ajo q ka qen ekonomia e shtpis. sht ajo q m ka ndihmuar n t gjitha proceset e jets. sht ajo q m ka mbajtur. Puna jon sht nj pun njzetekatrorshe, pun q nuk njeh as t shtun, as t diel dhe as dit pushimi. T gjitha ditt ishin njlloj pr ne, dit e net pune t vazhdueshme. Vetm me pun dhe me ndrgjegje t pastr, duke br sakrifica jo n dm t shndetit. Ne e mposhtm at unin e shqiptarve, punuam kto vite dhe un jam munduar tu le dika fmijve. Puna ka qen e prbashkt. - Si e quajn gruan? - Gruan e quajn Pranvera, shkurt Vera. Ka punuar n
107

post n Lushnje. Ishte ajo q m dha gjith ato q kam sot. Ka punuar n dyqan, ka rritur fmijt n shtpi, na ka lar e ndrruar, na ka br ushqim t ngroht. - Shtpin si e bre? - Nuk kisha ndrmend t ndrtoja shtpi ktu. M humbn lekt n firmat piramidale. U kthyem nga Shqipria pa asnj lek n xhep. U kthyem dhe iu vum puns me trefishin e forcave, kur i thon, pa shikuar dit pushimi apo festa argtimi. Bleva tokn. E bleva lir, e gjeta ktu afr, 170 metra katror. M lejonte t ndrtoja. Hodha themelet dhe nisa ngritjen ngadal-ngadal, duke ndrtuar e duke punuar. Tani kam ndrtuar dy kate. Jam futur brenda. Djali i madh sht fejuar dhe jeton n shtpin e tij. Un jam n shtpin time. Tani po ndrtoj katin pr djalin tjetr... - Mort ndonj kredi pr ndrtimin e shtpis? - Nuk mora kredi. Shtpin e ngrita me punn e prditshme timen dhe t familjes sime. Merrja para dhe jepja para. - Je n nj pun t respektuar, por jo t preferuar, nj pun q... - E kan si frik. - Si keni ecur midis ktyre dy anve? - Un n fillim e kam pas t vshtir. Ishte ai mentaliteti, t merresh me t vdekur. Sot them q do lloj pune ka rndsin e saj, ka nderin dhe dinjitetin e saj. Puna sht ajo q na mban gjall. N qoft se nuk do t punojsh nuk do t kesh as t mira materiale, nuk do t kesh asnjeri. Ky sht koncepti im pr punn. - T shoh q je aktivist i shoqats Lushnja. Si e ndjen veten n kt veprimtari shoqrore? - Aktivizimi im me shoqatn Lushnja nuk sht rastsi. Un jam marr me veprimtari gjat gjith jets sime, n radh t par si futbollist, por edhe si veprimtar n Shqipri. M bren dshira q t merrem me dika, t merrem me njerzit. Shokt dhe miqt e mij si Jovani, Mihali, Jorgji dhe t tjer m dhan dorn dhe m trhoqn. M plqen t jemi t bashkuar. M
108

plqen t dgjoj zrin ton t pastr. M plqen shoqria, t flasim e kndojm shqip, t bjm ndonj gj t mir pr atdheun. - N Greqi jeni marr me futboll? - Jo. Jam marr vetm me strvitjen e dy djemve, me kujdesin pr ta. - Faleminderit pr bisedn. Ju uroj ju, familjes, n veanti Amarildos q t bhet nj Amarildo Karame i madh, nj Amarildo shqiptar. - Faleminderit.

109

ALEKSI
Sa kilometra rrug mund t bj njeriu n dit7? E kam fjaln pr nj njeri q del nga shtpia n orn dhjet t mngjesit dhe kthehet nga ora 10 11 e mbrmjes? Nj njeri q ecn me nj hap monoton, t ngeshm, q ecn duke krkuar me sy, q hyn n biseda me njerzit Nuk e kam fjaln pr nj kmbsor q ka nj objektiv t caktuar dhe u mshon kmbve q t arrij sa m shpejt Aleksi, me t cilin bisedoj, nuk m jep prgjigje. Eci, thot, gjith ditn u bie rrugve dhe rrugicave t Athins, nga Agio Nikolao ku banoj, n Omonia, Sintagma, Manastirion, Thision e deri n Akropoli. Po nuk luejte kmbt, - thot populli yn, nuk luan dhmbt Me Aleks erepin kemi qen komshinj pr disa vjet, komshij q i kishim dyert pa elsa e tenxheret pa kapak. Tani jemi larguar ndonja pesqind metra larg, por prap se prap jemi komshinj. Un zakonisht e takoj rrugve e shesheve, kurse grat mblidhen e kuvendojn deri von t paktn njher n jav. Mblidhemi edhe ne me nga nj got raki Shqiprie prpara, por pak m rrall, me sebepe. Ai ka dy fmij, nj djal dhe nj vajz, fmij puntor, t sjellshm, mbi t gjitha t etur pr dije. T dy fmijt mbaruan ktu shkolln e mesme, liqion, si i thon vendasit, dhe tani po prgatiten pr tu futur n universitet. Lols i plqen mjeksia, puna n laboratort mjeksor, specialitet q e mori n shkolln e mesme, por q dshiron ta prvetsoj n nivel universitar. Djalit, Lencit, i
110

plqen informatika, punt elektrike e elektronike. Aleksi n Shqipri ka punuar si saldator, ka qen pjes e montatorve t kombinatit metalurgjik t Elbasanit. Shpresa ka br nj specializim n Kin pr analiza laboratorike t metaleve. Ktu punon si ndihmse shtpiake, si i quajn grat q punojn npr shtpit e grekve. Fmijve kan dshirn e madhe tu japin arsim universitar. E kush prind nuk e don fmijn mbi veten? M t kulturuar, m t arsimuar, m t aft pr t prballuar sfidat e jets? Aleksi shet llotari. Me shitjen e tyre e ka lidhur jetn e vet, t ardhurat e familjes dhe bazn ekonomike pr ti futur denjsisht fmijt e vet n shoqri. Ankohet se q kur u hoqn nga qarkullimi ksistot, ato karta fati q n Shqipri quhen Grvisht e fito, puna ka ra dhe t ardhurat jan ulur. Shpreson se qeveria do t bie nj dit n ujdi me pronarin e tyre, miliarderin Kokali, pr ti rivn n qarkullim. Kt ma ka thn sa her jemi shtruar duke pir kafe. Iku nj qeveri dhe erdhi tjetra, iku nj parti dhe erdhi tjetra. Ai shpreson. Shpresa pr njeriun shuhet e fundit. Por, me sa duket, qeverit dhe miliardert e kan vshtir t merren vesh. Duke qen t nj race, t nj ngarkese elektrike apo manjetike, ata shtyjn njri-tjetrin. Viktima t ksaj shtyrjeje jan njerzit e puns, ata q bjn dhjet-dymbdhjet or pun n dit pr t marr prqindjen sadaka t plutokracis. Aleksi vazhdon do dit rrugn e tij. Dymbdhjettrembdhjet or rrug n shi e dbor, n vapn e prap athinase. Ai nuk e ka matur se sa kilometra rrug prshkon n dit. Un, me at mas hapi q hedh, them se Aleksi bn m shum se njzet kilometra. Ky sht mendimi im. Po ju sa thoni bn?

111

KRKOI NJ ELS E NDEZI NJ DRIT...

E njoha n nj veprimtari letrare, tek kujdesej pr bashkatdhetart, q ata t ndjeheshin t qet e t gzuar. E pash kur u ngjit n tribun e foli fjal me pesh, me mend e me vend. Krkova ta njoh m shum, pr vete dhe pr emigrantt. E gjeta n zonn e Marusit, n Agiu Konstandinu 57, n nj mjedis komod - Ku ke lindur? - N Vlor. - Kur ke lindur? - N vitin 1967. - far shkolle mbarove n Shqipri? - T mesmen gjeologjike. Mbarova teknikumin n Qytetit Stalin ather, sot Kuov. - far profesioni? - Gjeologji nafte. - E ushtrove n Shqipri punn e gjeologut? - Jo. - Kur ke ardhur n Greqi? - N dhjetor t 90-ts. Kam ardhur athere kur nuk kishte shqiptar, ishin vetm ata q ishin arratisur. - Si erdhe? - Si turist. - far mban mend nga dita e par e ardhjes n Greqi? - Do ta them n mnyr artistike. U futa n nj dhom t errt. Krkoja nj els pr pak drit. Me vshtirsi e gjeta elsin.
112

Megjithat nuk mendova asnjher q nuk do ta gjej. - Ku e gjete kt els? - N nj faqe muri. - Po n jet? - N faqe t saj gjeta elsin q mund t hapi do der. - Ditn e par t puns si e ke prjetuar? - Shum e kujtoj. E vshtir, shum e vshtir. E mbaj mend shum mir, tek kisha ngel pa asgj. Kam punuar n vjeljen e portokalleve n Argos. E fillova punn n bujqsi, n nj lloj pune e n nj vend q nuk e kisha menduar kurr. Kushtet e jets t detyrojn at q nuk e ke menduar ndonjher. - Sa portokalla ju kishin detyruar t mblidhnit? - Nuk e mbaj mend sasin, por kohn e mbaj mend: Nga mngjesi deri n dark. - Sa u paguanin? - Katr mij dhrahmi. - Nga Argosi ku vajte? - Mora at shum q m duhej pr fillimin dhe erdha n Athin. - Po ditn e par t puns ktu e mbani mend? - Po. N nj frigorifer ruajtje frutash. Transportonim, lviznim arkat e konteiniert, paketonim portokalla, moll, mandarina e fruta t tjer. - Kur erdhe ishe vetm apo me familje? - Vetm, vetm. - M tej si vazhdove? - Msova greqishten. - far metode ndoqt? - Vet. Duke lexuar, duke shkruar, duke fiksuar detaje nga jeta, duke ndjekur emisionet televizive. Kngt n veanti m ndihmuan shum. Vetmia krkon shoqri. Un nuk kisha asnj me vete. U mundova q t krijoj nj bagazh t till nprmjet emisioneve dhe kngve q t ishin shoku im i dits. - M tej si vazhdove, pr t ardhur deri ktu, n Interamerican? - Njoha gjuhn greke, jetn greke ktu. M trhoqi kjo,
113

sepse njeriu ka dshira, nga ata q ne i kishim t vuajtura nga sistemi i mparshm dhe krkoja t lirohesha me rinin time me formn q gjeta ktu. Fillova t krkoja dika m t mir. Shfrytzova njohurit dhe shoqrin, derisa erdhi momenti q u futa n kt shoqri t madhe. - Si erdhi ky moment? - Momenti erdhi, ndr t tjera edhe t asaj q thash m par, se njeriu po qe se sht i drejt, i sinqert dhe puntor do ti gjendet dikur nj dor q ta marr e t bj punn e duhur. - Cila ishte kjo dor pr ju? - Njohja me zotin Parangopulos. - Kush sht ky? - sht drejtori im. - Si u njoht? - Diku, n nj vend, me an t nj mikut tim, u takuam dhe biseduam. Atij i plqeu biseda, sinqeriteti dhe horizonti im. M tha: A do t doje t bashkpunonim bashk? I thash: Ju me t vrtet m ftoni, por un e ha nj pjat grosh tani. Ju m premtoni q t ha dashin? Ai m tha Ju mund ta hani edhe dashin, por kur ta vendosni vet. Mbani groshn dhe, kur t mendoni se erdhi koha e dashit, ather do ta ham dhe at. - far viti ke filluar punn n Interamerican? - Para pes vjetve. - Cila sht detyra juaj ktu? - Detyra ime sht q t informoj njerzit. Ajo nuk ka t bj shum me biznesin se sa ka t bj me humanizmin, me ndihmn ndaj njerzve n nevoj kushdo q t jet; grek, shqiptar, polak, rus t t gjitha kombeve e kombsive. Mua m vjen mir q erdhi dita q katakteri im gjeti vetveten pikrisht n kt pun. N karakterin tim halli i tjetrit sht edhe halli im. Vij atje ku duhet. N qoft se ai m thot nj hall, jo t m krkoj ti bj dika, por menjher, duke u njohur me problemin, menjher ingranohem t gjej mnyrn se si mund ta ndihmoj. Dhe n t shumtat e rasteve kam pasur
114

mundsin q ti ndihmoj pr arsye se e till sht puna dhe dshira ime. Dje takova nj shqiptar, Murat Alia e quajn, i cili m bri krenar pr fmin e tij. Djali i tij sht n Shqipri. Ai mbaroi shkolln e mesme, duke qen i shklqyeshm n rang kombtar, por edhe ndrkombtar. Ai ka marr medalje t arta n fizik n konkurset e zhvilluara n Meksik, Malt, Qipro e diku tjetr. Ai ka marr tre medalje ari dhe nj argjendi n fizik. Un i tregova rrugn pr ta uar djalin prpara. I thash q djali juaj me tr kto medalje dhe tr kto gjuh q flet rrjedhshm i ka dyert e hapura kudo. E drejtova n ambasadn amerikane ktu dhe nga sa kam komunikuar do dit, rrugt e djalit t tij jan hapur e po shtrohen. - Jeni i martuar? - Po. Kam edhe nj djal 12 vje, Nikoln. - Po gruaja? - sht nga Vlora. Ka mbaruar pr floktari. - Djali si sht me msime? - sht n nj shkoll franceze. Mua m ka plqyer gjithmon sistemi francez i edukimit. sht paksa i rrept, por sht krkues. - Si e sheh t ardhmen? - E ardhmja ime sht e mir. N qoft se ather kur krkoja drit ishte vetm errsir dhe gjeta elsin pr t hapur dritn, tani gjithka sht m e thjesht. do gj varet nga dshira dhe mundsit e mia. - Tani e ke dritn - T plot. Vetm se tani do ta drejtoj atje ku dua un, edhe n kthinat m t errta q nuk i kap drita e prgjithshme. Do marr tani edhe nj drit dore dhe do t shikoj se duhet t grmoj m tej. Dshira ime pr t ardhmen sht q t bjm dika. Kjo sht modeste, mos keqkuptohet nga ata q do ta lexojn, se far un mund t bj pr bashkatdhetart e mi nprmjet ktij profesioni. Dhe jam n gjendje t bj shum m tepr n qoft se t gjith do ken mirsin q t
115

bashkpunojn me mua. Ata m japin forcn q un t krkoj akoma m tepr. - Je n Athin. Kur dikush prmend emrin Vlor, si e ndjen veten? - Menjher fluturoj n Vlor, n vendin tim, n fmijrin e n rinin time, n rrugicat, kmbzbathur, kur luanim n plazh. Kujtoj shoqrin, at shoqri q ishte aq e pafajshme, aq e iltr q sot nuk e gjen. - Pr lexuesin e Emigranti-t, far mesazhi keni? - U uroj t gjithve n profesionet e tyre suksese, lumturi n familje dhe mbi t gjitha shndet se pa shndet nuk ka suksese n jet. Uroj q t jen sa m mir n t ardhmen, t krkojn dika nga jeta e tyre. Ka shum q mund t krkojn vetm ata t hapin, t grmojn. T ndjekin porosin e plakut si n at mesazhin e mom Nj baba, para se t ndrronte jet i thrret tre djemt e tij dhe u thot: N arn tek burimi kam fshehur nj qyp me flori. Grmojeni se do ta gjeni dhe do t jetoni t lumtur. Djemt, menjher pasi prcolln babain n banesn e fundit, rrokn kazmat dhe filluan ta grmonin arn thell e m thell. Grmo e grmo, por qypi nuk po dukej. Kur e mbaruan grmimin, ndrsa ishin ulur n krye t ars, t lodhur e t djersitur, vllai i vogl tha: E punuam se e punuam; a nuk e mbjellim vresht? Ashtu bn. Kur kuckat e hardhive u mbushn me rrush e botet me ver, ather e kuptuan mesazhin e babait, gjetn rrugn e vrtet drejt floririt, gjetn qypin e fshehur n ar

116

EQEREMI DHE LINDITA

Kur hidhte hapat e para n at pjes t jets kur njeriu qndron vet n kmb dhe nuk ia ka qejfi ta kap kush prdore, shorti i ra t bhej msues. E donte kt profesion me t cilin njeriu prballet pr her t par n jet, ather kur i msojn dhe mson grmat e para n rrugn e rritjes drejt dijes Pasion kishte edhe penelin. Bukuria e Shkumbinit kur i hyn n mes qytetit duke e ndar m dysh, epika e maleve q tjerrin ret, Strava, rrnjz e t parve, me pyjet e pamat dhe livadhet ku kndojn n kor bilbilat, ngjyrat e natyrs veanrisht n vjesht kur ajo l petkun e gjelbrt dhe nis t hedh supeve jorganin e bardh e ngacmonin q ti merrte ngjyrat dhe ti hidhte n fillim n letr e m von n kanavac. Veanrisht kjo dshir iu b pasion kur, msues n zona t thella, n Letm e gjetk, vzhgonte jetn n tr prmasat e saj Shkolln e lart e mori me korrespondenc, ashtu si e merrnin t gjith ata q matematika e jets i detyronte t punonin dhe msonin. ndrra q nj dit t ulej n bangn e Institutit t Arteve, t msonte pikturn dhe skulpturn e vjetr dhe t re, mbeti n kufijt e utopis U martua. Lindita, nga nj familje soji, u b pjes organike e jets s tij. E njohu n Letm ku ishte msues. Prindrit, dhe vearisht e ma, bij e Letmit, vinin shpesh n fshatin e bukur midis maleve t lart e pyjeve pambarim. Atje u kryqzuan
117

vshtrimet e syt u than shpirtrave se jan pr njri pr tjetrin, prjet. Veanrisht lidhja e tyre u b nyje e fort kur n jet erdhi fmija i par. Ia vun emrin Erlis. Midis lisave t lart ai ecte mngjeseve kur shkonte n shkoll e masditeve kur kthehej. Aroma e tyre, sidomos n pranver kur plas gjethi, ia mbushte shpirtin me gaz e hare. Mori Ern, mori edhe Lisin. I vuri bashk dhe ata formuan emrin e djalit Er-lis, Erlis Elezi Shpejt do ta linte djalin dhe gruan. Rroga e msuesit, e atij profesioni q duhet t jet kryeprofesion e duhet paguar si i till, ishte kaq e ult sa nuk mbulonte dot as qeran e shtpis e jo m t tjerat Nj shok i fminis, m i miri dhe m i ngushti, Shptim Hyka, e thirri t vij n Greqi. Shptimi kishte kaluar shtat her malet, derisa nj dit kishte arrit t ngulej n fillim n Thiva e m pas n Athin. E la klasn, i la nxnsit q i donte dhe e donin dhe u ra maleve n kmb. Eci dit e nat derisa arriti n Thiva. Atje e priste Shptimi, atje e lidhi edhe ai jetn. N fillim n bujqsi e m von, kur zbriti n Saranta, n at gji t vogl kundruall Korinthit e Ksilokastrs n bregun tjetr, me peshkimin, u b peshkatar n nj kaike t vogl Punonte pa par kur lind e perndon dielli. I mungonte familja, fjala e ngroht e Lindits, e qeshura e Erlisit Shptimi kishte marr letrat dhe nj dit u nis drejt Librazhdit. Do t shihte prindrit e do t mallej me lumin, malet, shokt, ata q kishin mbetur. Por do t shihte edhe Linditn dhe Erlisit, pr ti sjell habere shokut q ishte i ngujuar n at fshat t largt, pa letra e hapsir lvizjeje. Por jo vetm habere, donte edhe ti sillte ato n Greqi, t rrinin bashk e t punonin bashk. Bleu nj viz, nga ato viza q shitsit betohen n soj e sorollop se e kan marr me para e mundime n konsullat dhe se sht e origjinale. Kompiuterat n ann tjetr t Kapshtics ia nxorrn fallco dhe ai u detyrua t kthehej prsri n Librazhd me barrn e rnd q ngarkon momenti Prova e dyt doli me sukses. Nj taksixhi nga Elbasani
118

kishte pas bes, por edhe miq q e kaluan gruan dhe fmin leht n kufi dhe e zbritn shndosh e mir n fshatin e bukur buz detit Ktu hodhn rrnj. Jo rrnj t vrteta, por nga ato rrnj q biologt i quajn rrnj embrionale e q jan t prkohshme, se rrnjt e vrteta ai i ka ln dhe i mban n vendlindje, n Librazhd. Zun nj shtpi t vogl nja dhjet metra larg bregut t detit. Ai vazhdoi t punoj n peshkim. Lindita zuri nj pun dy her n jav gjat gjith vitit, dhe gjat gjith javs n sezonet verore kur fshati mbushet me turist e plazhi i vogl me at uj t pastr e ajr t mbushur me oksigjen gumzhin deri natn von. Erdhi nj ast q familja u shtua njhersh me dy frym. N jet erdhi Dhimitra dhe Jani. Nuk ua prishn Lamit q i kishte kaluar t nntdhjetat e jets, me t dhe me familjen e t cilit e lidhi gjuha. Lami sht arvanitas dhe flet shqip, sht me rrnj t vjetra shqiptare i ardhur kushedi sa breza m par. Por shqip flasin edhe shum fshatar t Sarants dhe t tjer t zons s Thivas, nj shqipe q sht kaq pran shqipes s sotme sa befasohesh. Binjakt, Dhimitra m e shndosh dhe Jani m i dobt tashm jan rritur, bredhin pa i marr kush prdore, i on babai mngjeseve n nj kopsht fmijsh n fshatin disa kilometra larg dhe i merr n mbrmje. Kur Lindita na tha se i kishte lindur binjakt pa u shkputur nj minut nga puna, nga lokali drejt e n maternitet, mu kujtuan nnat tona, grat shqiptare, ajo pjes e jets s tyre q pak sht prekur e pak sht luftuar q t ngrihet n piedestalin e heroiks, grat q n rrjedhn e shekujve dijtn t ngasin qet n ar, t rrokin pushkn e n istikame, t gatuanin bukn, t lindnin e rritnin fmij Eqeremi dhe Lindita tashm e kan thurur folen e prkohshme t jets. Them e prkohshme sepse ata, edhe pse larg, edhe pse kaq vjet mrguar, prsri i trazon n shpirt e kaluara, jeta dhe puna n Librazhd. Eqeremi nett i kalon n peshkim, kurse ditt n pun t ndryshme n fshat. N oborrin
119

e shtpis pak m t madhe se e para ku tashm jeton me qera, n nj qosh do t shohsh nj sr veglash bujqsore, midis t cilave edhe nj prerse bari e ferrash, motorike, nga ata korrse q n maj t nj shkopi t gjat metalik kan nj sharr disk q, duke e futur mes barrave t lart e ferrrave, pret dhe pastron. Duart e Eqeremit kan nj vij t formuar nga frkimi i litarve tek trheq rrjetat, kan edhe shenja plagsh t vjetra e t reja t formuara nga puna n bujqsi. Nj jet n pun e me pun, nj jet q nuk din dit pushime e feste. Eqeremi e ka nj merak, nj plag nga e kaluara q n nj ast t biseds u fut pr t br vend n kujtesn time. Ai e ka dashuruar punn e msuesit, e ka dashuruar si dashuron prindi fmijn. I duket se duke ikur ai u ka atyre voglueshve nj borxh. I duket se i tr sistemi arsimor n Shqipri vuan dhe do t vuaj nga i njjti borxh. Msuesit, n periudhn e kalimit, n nj mas t vogl apo t madhe, si t doni mateni, iu larguan fmijve, i ran n qaf profesionit, ikn nga t qnit msues, dhe u kthyen n matrapaz, n njerz q i shikonin fmijt pr xhepash, si mall tregu, si burim t ardhurash e fitimesh. E ka kt plag n shpirt e don ta shroj n mnyrn e vet origjinale. Ka br nj list t fmijve parashkollor e shkollor t Sarants e t fshatrave pr rreth. Syrin e ka q nj dit ti mbledh n nj sall, ti ul n banga e tu msoj t shkruajn e lexojn gjuhn e bukur shqipe. E ka futur n kt ndrr edhe realiteti ku jeton, njerzit autokton prej shekujsh t ardhur nga malet e Shqipris dhe t vendosur aty. Ata e kan ruajtur gjuhn shqipe. Ai m mir se kushdo e njeh dhe e din kt gj. E din se nj dit ata kt do ta humbin. Dhe do ta tresin, si tretet vesa e mngjesit, sepse ata nuk e kan shkruar kurr at, nuk jan ulur kurr n bankat e msimit t saj. Jo se nuk e kan dasht, por se nuk i kan ln. Edhe shqipja e shqiptarve emigrant, n qoft se nj dit fmijt nuk do t ulen n banka e nuk do t shkruajn e lexojn shqip, dalngadal do t tretet. Shoqrit e hapura synojn lulzimin e nj gjuhe t prbotshme, duke zvjerdhur e thar gjuht e
120

tjera, si zverdhen, thahen e bijen prdhe gjethet e ahut n vjesht duke krijuar shtresa q kalbzohen e kthehen n humus. Me siguri, nj dit do t shkruajm pr klasn dhe nxnsit e Eqerem Elezit n Sarant t Thivs. Me siguri, nj dit do t shkruajm edhe pr pasionin tjetr t Eqeremit, pr pikturn. Do t shkruajm se si duart e tij me vraga litarsh rrjetash peshkimi dhe me plag nga ferrat dhe drizat mbajn dhe prdorin penelin, hedhin n kanavac ngjyrat e jets ikanake. Me siguriMe siguriMe siguri

121

KTHIM N DASHURIN E PAR

Sa pak i dham atdheut, vlla, sa pak i dham...
N qoft se doni ti drgoni nj mesazh, pyesni pr numrin e celularit t tij tek VATRA SHQIPTARE Patision 25. M 24 shtator 2007 mbush 73 vjet largsi nga vitlindja e tij, 1934... N qoft se doni t msoni se kush ishte Dashuria e par e tij, prsri shkoni tek VATRA SHQIPTARE Patision 25 , trazoni librat dhe mes tyre do ta gjeni at. N qoft se doni t dini se kush sht, ather po ju them q sht nj burr q n pamje nuk e nxjerr n pension, q n gjallrin e trupit, t lvizjeve dhe n mimikn e fytyrs dhe t shpirtit t trheq e t bn pr vete. Quhet Fehmi Oshafi, me prindr t ardhur nga Dibra e Madhe n vitet m t vshtira t kombit ton, ather kur n nj tavolin t madhe n Londr fuqit e mdha t bots, me indiferentizmin e kriminelit profesionist, e ndan Shqiprin pr palcs s kurrizit, pren dhe morn kokat e krahinave, Dibrn, Prizrenin, Gjakovn... Kosovn, Pologun, Ulqinin, Tivarin... N qoft doni t dini dika nga jeta e tij, ather me siguri rreth boshtit t saj do t shohsh t marr mish e t rrotullohet: Nj koh e shkurtr si aktor i Teatrit Popullor, Nxns n Liceun Artistik Jordan Misja n degn e regjisurs , Regjisor i estrads profesioniste t Elbasanit. Ndrkoh punonte edhe studionte me korrespondenc,
122

duke marr diplom n Universitetin e Tirans n degn gjuh letrsi. ...Si asistent regjisor n disa filma t Kinostudios Shqipria e Re ai do t aktivizohej edhe si aktor n disa role t dors s dyt, ku ndr m t goditurit do t ishte roli i bashkpuntorit shkencor n filmin Prse bie kjo daulle, sipas romanit t Kadares Dasma. ...M pas do t vinin filmat e tij artistik t pavarur. Kinospektakli Estrada n ekran i dha elsin e hapjes s dyerve t mdha t kinematografis. Kapedani, aq i njohur dhe aq i dshiruar nga spektatori shqiptar, sht vepra e tij e par e madhe, vepr e cila do t pasohej nga kinokomedit ndrr pr nj karrige dhe Zvendsi i grave. Filma t tjer t tij t njohur t regjisorit Oshafi jan Thirrja, Dshmort e monumenteve, Dritat e qytezs, N emr t liris, Pas takimit t fundit... Shoku yn Tili jo vetm u b nj nga filmat m popullor t regjisorit Oshafi, por pr vlerat artistike dhe pr mesazhin q prcillte u nderua me medalje ari n Festivalin Ndrkombtar t Salernos n Itali... Dashuria ime e par sht nj prmbledhje poetike e Fehmi Oshafit, tashm emigrant, nj njeri i privuar nga puna dhe profesioni, nj njeri q dashurin e tij t vrtet ia kan mbyllur n kafaz. Rrnja e pems s tij poetike ka gjetur truall dhe sht zgjuar, ka thyer muret e kafazit dhe ka el nj lule arom mir... Po cila sht Dashuria e par e njeriut Fehmi Oshafi? At do ta gjesh n do fjal, n do varg, q nga faqja e par deri tek ajo e fundit, q nga vargu i thyer deri tek ai klasik... Por, e prmbledhur, e koncentruar, e lidhur me shpirtin e tij, ajo sht ngjizur tek N vend t parathnies Dashuria ime e par, nj parathnie n vargje, nj biografi e shkurtr n vargje, nj dashuri e shprehur n nj form q, t paktn un, e has pr her t par. Kur nisa vargje t thur poezi, e nis biografin e tij poeti,
123

Kur isha i ri, M dehn m tepr aromat e saj, Se lulet n maj... Por nj dit djaloshit t ri Vargjet q shkelnin n shtigje t reja, iu vran n beteja. Atij do ti ftohej muza dhe, si thot me zemr t vrar , nj dit e braktisa, dhe rrug tjetr nisa... Po pse e braktisi poezin ? far bukurosheje i doli prpara dhe ia mori mndt dhe e oi n tjetr shtrat jete ? Poeti thot: Mu shfaq si vegim shpirti m poetik, N fenerin Magjik. M hodhi drithijet n imagjinat, Muza e artit t shtat. Ai do ta linte poezin pr kinematografin... Megjithat, pr njeriun Fehmi, pr kinematografin Oshafi, ...plag e pa mbyllur do t mbes gjer n varr, Dashuria e par. Nj plag q me vargje e lidh, e fashoj, Sa her q krijoj ... Pas biografis dhe zbulimit t dashuris vargjet e poetit ndalen tek Atdheu, tek brenga e njeriut q mendon se sa pak i dham atij: Sa pak i dham atdheut, vlla, sa pak i dham. Gnjenim veten duke thn: se mjaft i dham. Gnjenim veten dhe Atdhen, sa her i tham, Se dham sa mundm, kur e dinim sa pak dham... Dhembja e njeriut poet ngushet e shprthen, si shprthen lumi i fryr digat, si shprthen shpirti i vrar ndjenjat: Pa drit e lam, n drit t syrit, m se pam, Ndaj kombet tjer te derdha e gardhit,
124

shpesh i pam. Lvdonin veten, se n qaf askujt si ram, Dhe hapur dern pr t huajt, vet e lam... Brenga e njeriut, poetit, intelektualit vjen e rritet, rritet dhe n rezonanc vjen e n nj ast shprthen: Rnkon Atdheu se pa gjak t ri, e lam. Ndaj anemik, kur ikm larg prej tij, e pam. Pa gjak n trup, pa mend n kok, Pa shpres e lam. Ndaj dhe nj fjal me vend se thot, dhe fjaln vram. Dhe pa t djeshmen dashuri, Atdhen e lam, Ndaj se prfill m asnjeri, madje e sham. Dhe pak nga pak, pa dinjitet, Atdhen lam. N sarkofag dhe shtetin vet, nj dit e pam... Sa pak i dham Atdheut, vlla, i dham. Sa pak prbrenda nesh, vlla, Atdhen e pam. Ishte kjo nj elegji, nj kng vaji, nga ata lloj kngsh vaji q vetm vajtojcat e maleve din ti thurin e ti nxjerrin nga thellsia e shpirtit. Vaji sht me adres t prveme - (Kushtuar vllait tim, kompozitor) posht shkruan autori, por sht edhe pr mua, edhe pr ty, edhe pr ne, edhe pr ata q jan atje dhe jan ktu. Nuk e di nse ndonj kompozitor e ka marr dhe hedhur mbi pentagram. Dhe n qoft se nuk e ka marr, dhe n qoft se nuk e ka lexuar, do t bj mir ta marr. I bn mir vetes, por i bn mir e m mir Atdheut t cilit Sa pak i dham...
125

Vjen nj moment tjetr q poeti, nga thellsit e qelizave t ndjenjave t tij pyet veten: po ndodh kshtu me mua, ktu n vend t huaj? T njjtn gjuh flasim dhe prap jemi t huaj, T huaj t nj gjuhe, t huaj t nj gjaku, T huaj t nj dere, t huaj t nj pragu! ... Libri poetik sht befasues n t 91 faqet, nga e para tek e fundit, n poezit e shkurtra, n elegjit, n poema, n filozofi e humor. Fjala e dal nga jeta e moluskut shqiptar, her del si ujvar bjeshksh, her si dbor e bardh majmalesh, her si xhevahir i rrall. Por del edhe nga gryka e pushks s jets. Nuk del si plumb, nuk vret, por matet t shroj plagt e kohs. Se si thot nj fjal e vjetr e trimris popullore: Plumbi del me plumb nga plaga xherah! Dhe kjo, ndoshta m e qart, m e dhimbshme, por plumb pas plumbit del n poezin Vshtir, koleg kushtuar, si nnvizon ai Kolegut tim, kinoregjisorit t mirnjohur Viktor Gjiks Vshtir koleg, vshtir t jesh artist i ndershm, Q nderin mos ta shessh pr tituj dhe para. T bhesh shrbtor pushtetarsh t pandershm, Ti bsh parrullat art, madje, vepra t mdha... Pr autorin sot sht vshtir ta shoh n sy realitetin, t mbrosh t vrtetn, t jesh poet dhe qytetar, t jesh njeri i barabart me veten n do ast... T kesh fytyrn tnde dhe n qofsh gjeni, Edhe n se lavdia t ndjek nga pas... U zgjata paksa n krkim t fjals flori. Mora nj dor pr lexuesin e gazets dhe lash nj thes pr lexuesin e librit...

126

DOSJA E GRIGOR KONDURIT

Ka ardhur n Greqi n vitin 1991. Ka ardhur ather kur lumi i ikanakve sa vinte e fryhej, sa vinte e prmbytte brigjet. Po far ka n jetshkrimin e ktij njeriu t cilit sot jo vetm i heqin kapelen por edhe i prkulen me respekt grekrit e thjesht dhe ata me pozit? Pas m se nj or bisede rreth filxhanit t kafes miqsore, pasi mi kishte nxjerr n sheshin e prroit t ikjes ato gur q nj emigrant i nxjerr si dika t zakonshme Ai m tha dika q m bri jo vetm ta veoj e ta ruaj si nj gur t muar, por edhe tia prcjell lexuesit. Ai sht inxhinier, arkitekt, nga ata njerz q e mbajn punn n pllmb t dors dhe nuk e lshojn, e ngren lart pr ta par t tjert dhe nuk e ulin. sht formuar n shkolln shqiptare t viteve shtatdhjet, asaj kohe kur nj studenti t inxhinieris, ashtu si edhe i studentve t tjer n t gjitha disiplinat, u krkohej q para se t merrnin diplomn e inxhinierit t merrnin diplomn e puntorit specialist, t dinin t ngrinin mure me tulla e me lla t ngrinin kolona e t hidhnin trar t fort betoni. Ishte kjo pjes e maskuar e jets s tij si specialist q e ka br dhe e bn njeri mbi t tjert, specialist mbi specialistt. Nj dit t fillimviteve 90-t atij i tha mendja t futej n nj konkurs n nj ndrmarrje t madhe e me shum z n ndrmarrjet ndrtuese t Athins. Shkoi, mori tezat, i pa nj nga nj dhe dha prgjigjet, prgjigje q fal dijeve, studimeve
127

t literaturs s gjr n gjuh t ndryshme dhe prvojs s puns rreth 15 vjeare n Shqipri, iu dukn t lehta. N at konkurs nuk ishte i vetm, ishin m se dyqind kandidat, inxhinier ndrtimi, t diplomuar n Greqi dhe n universitete n z n Evrop q luftonin vetm pr nj vend pune. E prsris: Vetm pr nj vend pune. I dorzoi flett dhe priti nj prgjigje. Nuk i erdhi as pas nj jave sa ishte afati dhe as pas nj muaji Mori n telefon dhe i than se kandidati fitues ishte zgjedhur dhe se ai ishte midis atyre q nuk kan fituar. U tha se donte t shkonte pr t trhequr pas testin q kishte paraqitur. I than se mund t vinte kur t donte. Kur shkoi e vun prpara nj muri t madh me dosje q e kalonte lartsin e tavolins. I than q t krkonte dosjen e tij dhe ai nisi ti zbres ato nj nga nj. Krko e krko dhe m n fund e gjeti dosjen e tij. Ishte n fund. Mbi t ishte shkruar me germa t shtrembrta greke fjala Alvanos. E mori dosjen dhe e shfletoi. Titullarit t zyrs i shprehu dyshimin se prgjigjet e tij nuk ishin lexuar fare. Titullari, njeri kopetent n profesionin e tij, e mori fletn me prgjigjet dhe filloi ti lexoj nj nga nj. I lexonte dhe bri secils prgjigje vinte shenj e zakonshme t vlersimit pozitiv. Lexo e shno, lexo e shno derisa nuk mbeti prgjigje pa shenjn miratuese. Kur mbaroi, e pa me vemendje dhe nisi ta pyes gjr e gjat. N fillim e pyeti pr t shuar kuriozitetin. M von, n saj t prgjigjeve tepr t sakta e kopetente nisi dalngadal t prqndrohet, derisa m n fund u ngrit n kmb e i tha: Q sot je i punsuar n ndrmarrjen ton. Inxhinjeri yn i tha se ai e kishte nj pun, e kishte nj zyr projektimi Fjala nxori fjaln dhe titullari i ndrmarrjes iu lut q ai ti projektonte brenda nj muaji nj kompleks banesash n nj lagje n periferi t Athins, n ato lagje q pr athinasin e thjesht quhen lagje t pasura I mori t dhnat q krkoheshin, shkoi e pa me kujdes vendin, u konsultua me ligjet dhe rregulloret e shtetit dhe nisi
128

punn projektuese Pas dhjet ditsh mori ndrmarrjen n telefon dhe u tha se projekti ishte gati. Pas vlersimit t testit t vonuar dhe befasis s prjetuar, kjo prbnte nj befasi q i kalonte parashikimet. I pan projektet nj nga nj, me hollsi dhe imtsi, me lup zmadhuese kur i thon fjals. Dhe, kur nuk gjetn asgj pr t kundrshtuar, i than : Q sot e tutje do t kesh pjesn tnde n ndrmarrjen ton. Ka kaluar koh q ather. Inxhinieri i ri, arkitekt shqiptar, n projektim e m pas n zbatim, u tregoi specialistve grek se ai ishte i aft pr gjra t mdha. Inxhinieri q kishte fituar konkursin, q tashm bashkpunonte me inxhinierin ton si varts, shpesh e m shpesh shkonte pr t marr kshilla e pr t msuar nga alvanos-i. Tani, pas shum vitesh, ai nuk sht m pjes, nuk ka prqindje n at ndrmarrje ndrtimi. E kundrta ka ndodhur, ai ka pjes n ndrmarrjen e tij, tashm me nj potencial e autoritet t lart n projektime dhe ndrtime n t gjith zonn lindore t Atikis. Kto mi tha Grigor Konduri, mi tha si dika t zakonshme, si nj pjes jete t kaprcyer pr t n saj t nj pune me t vrtet titanike n profesionin e projektuesit dhe ndrtuesit n nj qytet t madh si Athina, ku konkurrenca dhe lufta pr vende t tilla pune sht n shkall siprore.

129

KU E MORE KT FLLAD KASTRIOT LEKDUSHI?

Si buron ujt nga gurra, Nga shpirti u buron knga, Ilain q sta jep mjeku, Ta jep knga, ta merr zemra. Knga labe n mrgim Nuk sht nj fllad i zakonshm, me er detesh e arom lulemalesh. sht nj arom kngsh labe, nga ajo lloj arome q t hyn n shpirt, t shkul vendit dhe t ngjit n parajsn toksore. Duke lexuar vargjet e kngve t Labris, vendosur si gur qiklopik kshtjellash nga dora e Kastriot Lekdushit, murator i kngs labe, prap pyes veten, pyes botrisht edhe Kastriotin: Ku e more kt Fllad e kng Labrie? E bj kt pyetje se Kastrioti qenka lindur e rritur n qytetin e Kuovs, mes ers s nafts q buron nga toka e t gazit q shprthen n flak n furnelat e gatimit, nn zhurmn e avionave supersonik fare pran. Si profesion t jets ka pas zgjedhur tezgjahun, endjen e plhurs n kombinatin e njohur t Beratit. Ktu ndalem dhe meditoj, ngul kmb dhe pyes veten: Mos vall ka lidhje mes thurjes s plhurs dhe thurjes s fjals? Se t projektosh e t vesh n prodhim nj plhur t bukur (mos m thoni se nuk qen t bukura plhurat e Kombinatit t Tekstileve t Beratit, sidomos ato t pambuktat q sot krkohen m shum se kurr), t gjesh ngjyrat dhe
130

format, sht njlloj si t gjesh fjalt dhe metaforat e ti hedhsh n varg e vargjet ti lidhsh n kng. Ndoshta gaboj. Megjithat un them se ka nj lidhje midis plhurs s puns s Kastriotit dhe plhurs s shpirtit t tij n kng Midis tyre ka fllad, ka nj lloj freskie q vjen jo nga fushat e Kuovs dhe Beratit, por nga malet e Labris, freski trndeline. Kt ma thon rrnjt e jets s Kastriotit. Ai nuk ka lindur n Labri. Ai sht, si shkruan, me prejardhje nga Krahina e Kurveleshit. Jan pikrisht kto dy an t jets s tij, rrnjt dhe degt, ata q n procesin biologjik t jets japin dhe marrin. Rrnjt prcjellin n deg, n gjethe e n fruta ujin dhe kriprat ushqyese minerale. Gjethet prcjellin n rrnj dritn e diellit Ai, edhe n Kuov, edhe n Berat, ka lindur dhe sht rritur mbi rrnj t thella, mbi melodin dhe ison e kngs labe. Ai, edhe larg Labris, ka marr rrezet e diellit dhe flladin e saj Dhe jo vetm ather. Edhe sot, larg vendlindjes dhe vend origjins, nga ai diell i merr rrezet, ai fllad e mban gjall nd jet. Trembdhjet vjet n emigracion nuk e kan zbehur mallin dhe dshirn e tij q shpirti t kndoj me iso labe. Libri, prov e par e tij si rapsod dhe poet publik, nuk sht voluminoz nga faqet, ka vetm 142, duke futur parathniet e prapathniet, fotografit dhe pasqyrn e lnds. Por, pr mua, ai sht shum voluminoz, kur pas tij dgjoj zrat dhe ison e grupit lab Vllazrimi. A nuk e keni dgjuar sa e sa her n takime emigrantsh e n jubile t mdhenj historik t popullit ton? Thjesht, a nuk e keni dgjuar n do mjedis kur mblidhen tok e trokasin gotat tre lebr? Cili autor nuk do t ngrohej n zemr e n shpirt n qoft se krijimet e tij i marrin dhe i lexojn duke knduar? E para, ndr t parat e kngve sht Shqipja e shqipeve O shqiponj dykrenore, Pesqind vjet si sfluturove? Q kur vdiq Sknderbeu N sepete qysh durove?
131

sht ky refreni q prsritet n do katr vargje dhe n do vit kur vjen 28 Nntori, ajo dit e madhe e shqiptarve q e nxori shqiponjn sepeteve dhe e hodhi mbi sfondin e kuq pr t fluturuar prgjithmon. Befasuese, me nj aktualitet trondits vjen strofa e fundit e kngs Gjuha shqipe mjafte mbl: Kurbeti, fmijve tan gjuhn e nns u treti. Abetaren duan pran, Shkolla shqipe ndrr mbeti! Figurat e mdha historike kan qen, jan dhe do t jen prjet pjes e kngs dhe isos labe. Sknderbeu, Fan Noli, Sali Nivica, Mustafa Matohiti e deri tek Major Spitro Moisiu jan n buz t kngs s Kastriot Lekdushit, ashtu si jan edhe Datat e mdha historike si Ngritja e Flamurit, Kongresi i Lushnjs, Lufta e Vlors. Dita e lirimit, kng, t cilat jan krijuar dhe jan knduar pr her t par n emigracion, pr mallin dhe zemrn e prvluar t ikanakve shqiptar n Greqi. Ka n kngt e Kastriotit vargje q t shkulin nga vendi e t marrin n krah, vargje q t mallin, duke t malluar m shum, vargje q t japin uj dhe ta shtojn etjen. N moshn e fmijris Me ty, kng, u dashurova. Kng, m bre prvete, Tok me ty n yje shkova! Ose O ju, borshiot fisnik, Vini dor mbi at perl, Se do vijm t dehim shpirtin Dhe n dimr, si n ver!
132

Emocionuese jan kngt e kurbetit. Kur i lexon nuk ka sesi t t mos t dridhet trupi, t t mos plagoset shpirti. Personazhet ktu jan t njohur, nna q lajn me lot gjurmt, motra e nuse t mbetura qyqe si n balada, fmij q presin t trokas dera e t hidhen n kraht e babait, njerz t humbur maleve me dbor e akull e deteve me shtrngat. Deti mbuloi malin, Mali mbushi detin. O ju bijt e nns, Ju hngri kurbeti I prekshm deri n dnes sht dialogu i nns me t bijn n kurbet. Nna: Bie zile e telefonit, Ngrihem, e marr me shpejtsi, Dgjoj zn e sime bije, E mrguar n Greqi. Vajza: Nn e dashur, jam Valbona, Po t flas pr hallet tona, Po t tregoj t vrtetn: Kurbeti t shkurton jetn. Nna: O vajz e nns manare, Pr kurbetin dika dija, Ndaj ditn q t prcolla, Breshr van lott e mia.
133

Vajza: Nn, m par t t thom Nuk po flasim gjuhn ton! Sikur jemi tjetrsuar: As shqiptar e as t huaj. Nna: Vajz e nns trimresh, Hidhi syt nga Shqipria, M mir buk e shllir, T shptosh nga skllavria. Kastrioti nuk mnon t ngrej kng pr ata q ikn pr t mos u kthyer kurr m, as n shtpin e tyre dhe as n emigracion. Elegjia pr Edison Zahajn nga Levani i Tepelens q u vra barbarisht me 17 thika mesnatn duke ardh Viti i Ri 2006 n Rrethimno t Krets sht tronditse, ashtu si sht knga tjetr, ajo pr Ilirian Shtrmenin nga Elbasani, pr Daut Dollin nga Progonati i Kurveleshit Kng ai do t thur edhe pr valltarin popullor Alush Milori, pr poetin Zaho Balili, pr Maliq Liln e t tjer. N ison e kngs labe nuk mungon dashuria njerzore dhe kurora e saj, dasma, kngt humoristike dhe urimet me nga nj bisht t shkurtr prapa. Ja si i uron Kastrioti drejtuesit e shoqatave t emigrantve shqiptar n Greqi: Pr t mir a pr t keq, juve ju kemi, t par. Shtpi me dy kryepleq, Na keni ln t prar! Urojm Viti n hyrje, T na sjell mbarsi.
134

T bashkuar n nj Lidhje, Bota t na ken zili! Ndjen fllad, ndjen aromn e trndelins, gurgullimin e krojeve, fshfrimn e pyllit, zrin e dheut t babs e t nns kur lexon krijimet e Kastriot Lekdushit. Por, kur ato i dgjon nga grupi lab Vllazrimi, n zrin e solistes s par t grupit Vasilika Sakaj, t kthyesit Haris Hysenaj, t Fatmir Kurtit, t Vojsava Hysenajt dhe t tjerve, flladi, aromat, fshfrimat, zrat e dheut t ngren lart, ta ngrohin shpirtin e t bjn t fluturosh hapsirave t pamata. Athin, dhjetor 2006

135

KTHIMI I JORGJI MUZAKES NE SHQIPERI

Nj zyr n Hankondili 19, n katin e katrt, n qendr t Athins, ndonja dyqind metra larg rrethit t Omonias... Nj zyr goxha e madhe, ku her pas here mblidhen lushnjart e shoqats, por edhe t tjer... Nj zyr rreth tavolins s madhe, t s cils dy her n jav mblidhen voglush pr t litur grmat e shqipes s bukur... E premte 20 prill 2007, ora 19.00... Sot ajo nuk sht zyr, sht auditor, sht nj Od Burrash, nj Log Kuvendi me burra dhe gra nga e gjith Shqipria, q e marrin dhe e prcjellin fjaln drejt t njjts pik, drejt t njjtit njeri, drejt Jorgji Muzaks. Po kush sht Jorgji Muzaka? Pr sot do t them vetm kaq: sht nj njeri q n t gjashtdhjet vjett (muajin tjetr i mbush) e jets s tij ka udhtuar midis dashuris profesionale e njerzore, ka dhn shum e ka marr pak. Sot sht fjala pr nj kronik. N numrat e ardhshm, kur tarrij ti mposht emocionet e ndarjes (q pr mua sht mirseardhje), ndoshta do tarrij t bj nj skic t jets s tij. Nj skic t thjesht, sepse tablo nuk arrij dot ti bj. Kjo, thjesht, sepse krojet e jets s tij duan shtrat t gjr lumi q ti mbaj pa vrshuar... Flet Mihal Jano, q e njeh jetn e tij n Lushnje ku ka lindur dhe sht rritur. Flet Ndreka, q e njeh n bangat e shkolls s mesme
136

bujqsore t Fierit. Flet Ramazan Sula, q ka kaluar me t pes vjet n auditoret dhe laboratoret e Institutit t Lart Shtetror t Bujqsis... Flet Ramadan Bigza, q e njeh si sportist, portier t skuadrs s Sopotit t Librazhdit. Por me emocione t thella flet Afrim Karame, futbollist i Traktorit t Lushnjs, shok dhe mik i tij. Flet Harilla Kote, q i kujton vitet m t mdha t jets s tij, vitet kur nga agronom i thjesht do t bhej bashkpuntor shkencor e doktor i shkencave bujqsore, nj shkenctar i fushave t bardha t pambukut. Madje, e fton pr nj thirrje drejtuar t gjith shkenctarve q punuan n Institutin e Studimeve Bujqsiore I.V.Miurin t Lushnjs, q t mblidhen n nj prvjetor e t kujtojn vitet e puns s tyre vetmohuese... Flet Elca Gjermeni, kunata, motra e gruas s tij t dashur, Natashs, e cila, pr nj ironi t fatit t emigrantit n Greqi, nuk ndodhet ktu, por tek djali i tyre n Amerik... U fol edhe pr punn e tij n emigracion. Foln t gjith, por m shum se gjithka foli nj gjest i Jorgjit, foln zarfet e tij me fotografi, zarfe pr secilin individualisht e pr shoqatat e jetn e emigrantve n veanti. Pr t gjith ai kishte nga nj zarf. Kishte pr shkodranin Paulin Shestani, pr tiranasin Ramazan Sula, pr prmetarin Vasil Llogo, pr... Por zarfi m i madh, nj album me mbi njqind fotografi, ishte pr Afrim Karamen... Nj dashuri e jets s tij q nuk mund ta kaloj me nj apo dy fjali... Jovan Mhilli, kryetar i Shoqats Kulturore Lushnja e shpalli Jorgji Muzakn Nderi i emigracionit shqiptar, titull q Jorgji e vlersoi si m t madhin, m emocionuesin e jets s tij. Dikush, pas ksaj, u ngrit e tha se... Nuk po e citoj. Sot, titujt e mdhenj, dekoratat e larta, i
137

marrin... Vasili i shoqats Vllazrimi ka sjell nj shishe me ver Prmeti... Aleks erepi sht kujdesur q tavolins t mos i mungoj jo vetm rakia ball kazani shqiptare, por edhe anekset e tjera q nga frutat e thata e deri tek mezet e urgjencs. Ilir Thaka, kryetar i Federats s Emigrantve Shqiptar, nip i Jorgjit, nuk flet, por filmon me dy kamera, me t vetn dhe me t Jorgjit, me dy aparate fotografik, me t vetin dhe me t Jorgjit. sht hera e par n jetn e Jorgji Muzaksemigrant q e filmojn dhe fotografojn. Ai gjithnj ka filmuar dhe fotografuar t tjert... E shtun 21 prill 2007 Me njerz q i do dhe t duan nuk ka nevoj pr lajmrim. Nj telefonat e Jorgjit dhe, si ta kishim br me fjal, ne u gjendm larg njri-tjetrit vetm disa dhjetra metra. Ai sot ka shum pun, aq pun sa nuk ka pas kurr n jetn e tij. Krkon t takoj t gjith njerzit q i do, krkon t pij kafe e t fotografohet, krkon tu jap dashuri... N mbrmje, n Agio Konstandinu 44, tek ngjitej n autobuzin e linjs Athin-Tiran, n syt e tij pash ti rrjedh nj urg lotsh. Ishin lot malli e dashurie pr njerzit me t cilt kishte jetuar e ishte dashuruar...

138

LEFTERI DHE DJEMT

Nj lokal i vogl. Ball pr ball dy tavolina pune. Mbi ta dy makina qepse me penjt e ngjyrave t ndryshme q thuren rrotkash sa her gjilpra bn ngjitjen zbritjen shoqruar me zhurmn karakteristike. Me syt mbrthyer mbi tegel bab e bir, dy breza njerzor. M tej, m kmb, nj djal tjetr i ri, bir i t parit dhe vlla i t dytit, me hekur n dor. Tre vet n nj lokal t vogl fizikisht, por t madh shpirtrisht. Voglsin ia dhan arkitektt q e ndrtuan dekada m par. Madhshtin ia dha Lefter Anagnosti me t bijt... Lokali ndodhet n Patision - 25, n krahun e djatht kur zbret tre shkall n tunelin midis lokaleve t shrbimit. N qoft se doni t vrtetoni ato q shkruhen m posht, shkoni nj dit. Un po u paraqes paksa nga ato q msova n ato pak minuta tek Lefteri punonte me dor dhe fliste me goj... - Un jam nga Saranda, nisi t prezantohet Lefteri. Kam 46 vjet n profesion. Kam br specializim n Tiran. Kam qen prgjegjs reparti n Livadhja t Sarands, me nj fuqi puntore prej dhjet vetash. Ishte reparti i tret pr zonn Sarand, Delvin, Konispol n sasi e cilsi pune. N 92 shin erdhm ktej. Punova n nja dy - tre lokale si zanati dhe n vitin 1998 hapa aktivitetin tim, ktu, si e shikon. Kam krijuar nj klientel t qndrueshme. Kam fituar nj respekt t madh nga klientt vendas si pr gra, po ashtu edhe pr burra. - Si e fitove kt respekt?
139

- Me cilsin e puns, me korrektsi dhe me mirsjellje, nj gj q ndr lokalet e Athins nga zanatinjt vendas mungon. Ne trashguam disiplinn e puns q kishim atje. Kjo na bri q t jemi t disiplinuar n pun. Kjo na doli pr mir. Trashgojm nga sistemi socialist, nuk dua ta mohojm, profesionin, shkolln dhe edukatn e puns. - far shkolle ke mbaruar? - T mesmen. - Je n dyqan bashk me djalin? - Po. Jam vet me djalin, me djemt. - Si e quajn djalin? - Artan. Djali ka me mua rreth tet vjet. Ka avancuar shum n pun. Ecn mir. Un pr pak koh plotsoj moshn e pensionit dhe djali do t vazhdoj n gjurmt e mia. - Djali ktu e mori profesionin? - Ktu. - Atje far pune ka br? - Atje ka qen n shkoll. Vajti deri n klasn e tret gjimnaz. M pas u hap kufiri dhe iku. Punoi n disa vende pa stabilitet pune e profesioni, si t gjith. - Kur e ke filluar punn si rrobaqeps? - E kam filluar n vitin 1962, n maj - qershor t 62-shit. - Si t lindi dshira pr tu br rrobaqeps? Ishte trashgim apo jo? - E kam trashgim. - Nga kush? - Nga vllai im i madh. Ai kishte msuar n Delvin me specialistt m t mir q ka pasur aso kohe, me Andrea Rakn, i cili pastaj ka qen kontrollor i cilsis n Tiran pr t gjith Republikn. E kishin trhequr n ministri. Ishte nj njeri shum i mir, me influenc, me autoritet. Me vllan punova disa vjet dhe pastaj vazhdova vet. Bashkpunova me kolegt e vllait q ishin n Sarand. Me t gjith kta fitova shum gjra, shum shprehi t puns e t profesionit. Gjithashtu edhe n kursin e kualifikimit q vajta fitova shum gjra. Ktu hym n natyrn
140

e nj pune q ndryshon nga ajo e puns n Shqipri. Ktu ka makineri m t shumta e me teknologji m t lart, ka materiale ndihmse q bn q puna t dal m shpejt dhe m me cilsi. Nga prvoja e fituar n pun shpejt u ambientuam me vendin, teknologjin dhe me preferencat e njerzve ktu. - Konkretisht far shrbimesh bni? - Un, me prvojn e puns q kam andej, bj t gjitha llojet e shrbimeve. Ktu qepim kostume, por jo shpesh, sepse edhe nuk na leverdis, sepse na konkurron e gatshmja, e cila del me kosto m t ult. Kshtu klienti nuk e frekuenton porosin me prjashtim t ndonj njeriu q nuk gjen t gatshme, si dhe ndonj qejfli. N mas t gjer kemi riparimet dhe prshtatjet sipas trupit. Nga mosha 40 vje e lart trupi i njeriut pson ndryshime. Jo do ket prkulje trupore, dhjamosje, do t ket bark dhe kshtu t gatshmet nuk i prshtaten plotsisht dhe ne bjm prshtatjet sipas trupit. Meq neve njohim mir porosin hyjm m kollaj atje dhe kemi rezultate. Nga prvoja e puns kemi fituar nj autoritet t madh sidomos nga grat, t cilat gjejn vetveten n punn ton. Kam nj klientel shum t mir. Gjat ktyre dhjet viteve krijova nj klientel q m ndihmoi jashtzakonisht shum. - far ke ln n Sarand? - N Sarand nuk kam ln ndonj gj. Kam ln nj shtpi q do nj investim t mir. N Livadhja kam nj dyqan rrobaqepsie. Kam nj shesh ndrtimi ku kam ndrtuar nj pjes. - Jetn, pas pensionit ku e mendon? - Me kushtet e sotme, me ata q dgjojm dhe shikojm, me rregullimin e rrugve, autostradave e kto, meq do t jem edhe pensionist nj pjes t kohs gjat vitit do ta kaloj n Shqipri. N pranver dhe behar do t jem atje, kurse dimrin ktu, sepse n fshat ku jemi nuk jan kushtet e duhura. - Po fmijt si e mendojn t ardhmen? - Fmijt tani pr tani e mendojn ktu. T shohim se si do t vijn punt. Kjo gj nuk sht e prer, sepse edhe ne nuk
141

mendonim se do t vinim ktu. - Njrin djal e ke rrobaqeps, tjetrin m ke thn se merret me librat... - Djali tjetr, Leonardi, punon n nj librari. Ai, me t dal un n pension, do t vij t m zvendsoj. - E din edhe ai zanatin? - E din edhe ai. Edhe i treti, Dhimoja, e di zanatin. - Ku sht tani? - Tani pr tani e kam ktu, por s afrmi do t ngrej nj katharistirjo. - Faleminderit dhe ju uroj shndet e t gjitha t mirat. - Faleminderit juve dhe kt e uroj pr t gjith patriott tan q t ecin mir dhe t jen nikoqir. Kam shum patriot q vijn dhe kan respekt pr mua, ashtu si kam edhe un pr ta. Gjat bisedave q bjm i kshilloj si i moshuar q jam dhe nga eksperienca e puns dhe e jets q tu tregoj rrugn e drejt dhe fjaln e mir. Kt e kam pr detyr jo vetm pr patriott tan, por pr do njeri, do lloj ngjyre e besimi dhe etnie q t ket. Un kt e kam si parim. Pr mua nuk ka rndsi se sht njeriu, pr mua ka rndsi vetm t jet njeri. Kt e vlersoj dhe kt ua l edhe fmijve t mi q ta ken amanet. Pr njeriun t jen gjithmon t dashur, ta respektojn dhe ta ndihmojn pr do gj.

142

NJ JET MIDIS DY DASHURIVE

Nuk e njihja. Dhe as m njihte. Un dika kisha lexuar n nj reklam n gazet. Jo pr t, por pr Shkolln Shqiptare t Athins. Ai dika kishte lexuar diagonal n shkrimet e mia n gazet. Kaq sht pak pr t trokitur e hyr me ndrojtje n portn e jets s njeriut M pran, nja tre metra larg, u ndodhm m 12 korrik, n hollin e Ambasads Shqiptare n Athin. Ai fliste pr fmijn e tij, jo pr djalin q i ka lindur n Tiran n 97-tn e tani sht 9 vje, por pr nj tjetr lloj krijese, asaj q quhet Shkolla Shqiptare e Athins. Tek fliste u mundova ta fiksoj n memorien e aparatit dixhital. Nuk arrita dot. Portretet q fiksova ishin flu, t pabotueshm Dy dit m von, m 14 korrik, m mori n telefon. M ftonte n nj udhtim me Shkolln n gji t Peloponezit, n Nafplio. Kisha qn nj vit m par n Nafplio, madje edhe m tej, n Epidavros. Jo n Epidavrosin e ri, at buz detit, por n Epidavrosin e vjetr, shum t vjetr. Atje, ulur n shkallt ku ishin ulur njerzit e antikitetit, pash Orestien, ose m mir me thn shkriva vetveten me heronjt e mdhenj t Iliads s Homerit, heronj t cilt pr her t par i kisha dgjuar t lvizin n skenn e jets sime n vitin 1955, nga msuesja e letrsis, nj vajz e bukur q e thrrisnim Penelopa E pranova me dshir ftesn, madje i thash se do t marr me vete edhe gruan N at udhtim, pr t cilin dika kam shkruar, u ndodha
143

m pran Lorit apo Lencit (nuk e di si i thrrasin njerzit e tij t dashur). Pran tij m trhoqi dashuria e tij pr njerzit. Kt e pash t reflektuar jo m shum tek ai se sa tek nxnsit e tij, jo pak, por diku tek njqind, q udhtuan me dy autobuz turistik, q qeshn e gzuan, q me flamurin shqiptar u ngjitn n Kala e me t vallzuan n drek, gjithnj nn tingujt e melodit e kngve shqiptare Me kaq pr mua ishte pak pr t formuar portretin e tij, jo pr ta fiksuar n memorien kompjuterike, por pr ta fiksuar e prpunuar n memorien njerzore. Ndaj i krkova nj takim. Trokita n portn e jets s tij dhe ai m ftoi t hyja me gjith kpuc Nj tavolin, dhjet kompjutera, nga pes e nga pes n t dy ant, nj projektor, syri i t cilit ishte fiksuar drejt perdes s bardh, libra, aparate. Nj mjedis ku flitej shqip e msohej shqip Ktu e nism bisedn, bised t ciln nuk do ta jap n mnyrn klasike t pyetje prgjigjeve, megjithse t till e zbardha nga diktofoni. Do ta jap duke krkuar t hyj n botn e tij, n dashurin apo m mir t them n dy dashurit e jets s tij. I thash t m hapte nj flet nga fmijria e tij. Ai nuk m hapi nj flet, por nj fashikull fletsh, ma hapi jo si i rritur, por si fmij, me at bot t bukur q tashm sht larg dhe nuk kthehet, por q sht jona dhe e askujt tjetr. Kur tha Vitet e fmijris ishin t bukura ai disi u tjetrsua, i qeshi fytyra, i qeshi zemra. Kishim nj shtpi diku n qendr t Fierit Pran saj kopshtet e shkolla ishin nga m t mirat Kujton me respekt t veant msuesen e klass s par n shkolln Naim Frashri, Safete Shehun nga Shkodra, pak e ashpr, por q na dha bazat pr t vazhduar m tutje. M tej sheh nj ift pllumbash me t cilt ishte i dashuruar dhe duke u kujdesur pr ta shqetsonim edhe komshinjt q kishim lart e posht. M tej ai del nga Fieri. sht rritur dhe apknllqet kan mbetur pas. I plqen t bj nj erek ore rrug m
144

kmb dhe t dal kodrave e fushave q rrethojn qytetit, t njihet me natyrn e egr Ktu e ndrpret paksa kujtimin e atyre viteve dhe, duke u kthyer n Athin, thot: Mua m vjen keq q fmijt e mi rriten n nj qytet ku nuk ke se ku t shkosh. Qytetet n Shqipri ishin vrtet qytete t vegjl, por n qoft se ecje nj erek ore m kmb, dilje n fushat e punuara. Pr fmijt kishte shum variacione Diku nga klasa e shtat, kur i lindi dshira e madhe pr t lexuar ti vinte n dor. Ai dhe msuesit zbuluan dshirn dhe talentin e tij pr matematikn dhe fizikn. N nj olimpiad q u zhvillua asokohe me klasat e 8-ta, ai zuri vendin e par Janaqi Kilica, gjimnazi q si thot ai, ishte m i miri n republik, ishte nj shkoll me msues q me t vrtet bnin pun me pasion. Ndr ta ai ndalet tek msuesi i fiziks, tek Bardhul Kalaja. Ai ishte tmerri i gjimnazit, - thot Lorenci. Dhe q t argumentoj tmerrin e tij, ai sjell nj shembull q matur me kutin e sotm duket si paradoksal. Nj her, - thot ai, - ngrita dorn n msim. Msuesi m thrret n drras t zez dhe un i prgjigjem pa asnj gabim, shum mir. M thot me nj z t prer: - Shko, ulu! Shtat. U preva Pas dy javsh vjen pr inspektim drejtori i gjimnazit. Un, pr t treguar dijet e mia dhe pr tu hakmarr ndaj vlersimit t hers s kaluar, ngrita prsri dorn. U prgjigja prsri shum mir. Msuesi m thot: Mir, ulu! Tet Kshtu n lndn e tij kisha nj shtat dhe nj tet. Nj shoku im kishte dy nnta. Ai ishte m i duruar, nuk e ngrinte dorn. N nj provim me shkrim q bm, pa asnj gabim, m vuri notn nnt. Ishte nnta e vetme, nota m e lart q u muarr n provim. N prfundim, me nj shtat, me nj tet dhe me nj nnt prfundimtaren ma nxori dhjet!... Msuesit dinin t t bnin q t msoje, dinin edhe t t vlersonin si dhe sa duhet. Un kam respekt pr gjith profesort e Janaq Kilics, por jo vetm un, t gjith nxnsit q jan ulur e kan kaluar nga bankat e ksaj shkolle. Shum gjra ua kemi borxh profesorve tan, t cilt bnin nj pun shum serioze.
145

Gjimnazi i nxiti fantazin pr shkencat ekzakte, fantazi e cila e oi jo vetm n olimpiada n shkall rrethi ku gjithnj zinte vendin e par, por edhe n olimpiada n shkall kombtare. Ndr ta ai veon olimpiadn e Sarands, jo vetm pr vlern q ajo prcolli n fushn e matematiks, por pr faktin se Olimpiadat ishin festa t bukura jo vetm pr ditn e zhvillimit, por veanrish pr veprimtarit q zhvilloheshin para dhe pas tyre, pr ekskursionet, njohjen me natyrn dhe me njerzit, pr veprimtarit socialkulturore N at mosh, flasim pr fundvitet 80-t, ai kishte lexuar dika pr informatikn, kishte dgjuar edhe pr kompjuterat, por ata do ti shihte me krshrin dhe zilin e t riut. N olimpiadn e matematiks t zhvilluar n Tiran n vitin 1989 ata i uan n Institutin e Informatiks, institut i cili sapo ishte hapur. N Shqipri, por edhe n bot, kompjuteri ende nuk ishte futur masivisht n jetn e njeriut. Edhe Universiteti i Tirans ende nuk e kishte shtruar trasen e shkencs s re t informatiks. ndrra e tij pr tu marr me kompjuterat dhe informatikn do t mbyllej n sirtar. Kjo ndikoi tek ai q ti nnshtrohej presionit t familjes dhe t t afrmve dhe t trokiste n dyert e mjeksis. E vrteta sht, - thot ai, - un isha shum i mir edhe n biologji, madje profesori i matematiks dhe ai i biologjis ziheshin njri me tjetrin se kush do t m merrte pr t prfaqsuar shkolln e rrethin n olimpiadat prkatse. Nj rregull i vn aso kohe nj nxns nuk mund t merrte pjes n dy konkurse Kshtu, ai n vitin 1989 do t niste fakultetin e mjeksis, megjithse, si thot: M plqente biologjia, por mjeksia nuk ishte biologji, ishte dika m shum. Ishte nj deg jo vetm teorike, por donte t kishe edhe zemr t fort dhe t prballoje dhimbjen e tjetrit. sht gj e bukur t ndihmosh, por n radh t par nga ana psikologjike duhet edhe ta prjetosh dhimbjen e tjetrit N vitin 1995, me nj mesatare note 8.5 mori diplomn e mjekut, profesion t cilin e ushtroi vetm n praktikn
146

msimore studentore. Orieta, me t ciln ishte njohur gjat viteve studentore, fmija q erdhi n jet, nevoja pr t qen pran prindrve q kishin mrguar n Athin q n vitin 1991, e kthyen cfratin e jets s tyre larg Tirans t viteve studentore e larg Fierit t viteve t fminis e t rinis, e drejtuan n dh t huaj. Erdhi familjarisht n Athin Provoi t njoh diplomn e mjekut n DHIKACA. Studioi pr muaj t tr n nj koh q punonte her kamarier, her kopshtar n nj hotel e her shiste rroba n pazar. Pr t punt q mund t bj nj emigrant n nj vend ku diploms s tij nuk i jep kush uj, nuk e vlerson, jan t rndomta. Provova t aj, por u ndesha me nj mnyr funksionimi t gjrave ku nuk llogariteshin vetm dijet, duheshin edhe t tjera gjra, mbi e nn rrogoz Ndrkoh, me zhvillimet e reja, nga sirtari i jets s tij kishte grmuar dhe kishte nxjerr dashurin e par, informatikn. E dini si e mori dhe sa i kushtoi kompjuteri i par? Gazeta Kathimerini n nj lajmrim reklam njoftonte se n qoft se bleje gazetn pr disa muaj radhazi dhe siguroje n numr t caktuar kuponash, merrje kundrejt nj mimi simbolik nj kompjuter komplet. E kishte bler vazhdimisht gazetn, kishte siguruar edhe t gjitha kuponat. Kishte paguar edhe kompjuterin. Dhe shpenzimet kishin qen dyfish. Ishte koha kur edhe n Greqi kompjuteri ishte ende nj mjet simbolik, ende i rrall pr prdorim masiv. N vitin 2001 vendosi t shkputej nga puna si kamarier, kopshtar apo shits ambulant npr pazare. Vendosi ti futet studimeve pr informatik. Trokiti n disa dyer, por m n fund u ndal tek Univeriteti i New Yorkut n bulevardin Amalias. Pr t dhe pr familjen e tij ishte nj sakrific e madhe, por ishte nj sakrific q ia vlente, sepse bra at q n radh t par dshiroja, q kisha pasion dhe nuk jam pishman pr kt Modeli amerikan i studimeve, i kohs dhe i mnyrs, sht se programin e ndrton vet studenti. Rndsi ka q t marrsh
147

nj numr t caktuar kreditesh. Me 125 129 kredite merr diplomn. Duke rn n kontakt me dekanin amerikan, msova se nj pjes e provimeve q kisha dhn n Universitetin e Tirans e q ishin n programin e studimeve, mund t m njiheshin. Diploma ime u drgua n Amerik ku u vlersuan si t vlefshme gjasht lnd. Kjo bri q un, krahas puns q bra duke avancuar kreditet, ti mbaroja studimet pr pak m shum se dy vjet e gjysm, nga katr vjet q sht normalisht. Ndrsa vazhdonte universitetin amerikan, n vitin 2003 ai bri hapin e par drejt pasionit t tij tashm t gjallruar e n pjekje e sipr. Hapi nj biznes t thjesht: nj zyr pr programime kompjuterike dhe shrbime interneti. Ra n kontakt me njerz t njohur e t panjohur, hyri n biseda me ta, studioi dshirn e shum njerzve, veanrisht ata t moshs s mesme, njerz me universitete e shkolla t larta q n kohn e studimeve t tyre kompjuteri dhe interneti ishin dika imagjinare. Vrejti dshirn e tyre pr t msuar, por edhe ndrojtjen q ndjenin ata kur uleshin n kurse kompjuterike krahas djemve e vajzave t reja, boshllkun gjuhsor dhe t tjera an q e bjn njeriun ta ndal paksa hapin pr t ecur me kohn. Kjo e ngacmoi q t krijonte nj klas pr msimin e kompjuterit dhe t aksesorve q lidheshin me t si interneti, programimet etj. M 4 shkurt t vitit 2005, pasi kishte marr leje nga Ministria e Ekonomis dhe kishte siguruar t gjith dokumentacionin e nevojshm, nisi ora e par e msimit shqip t kompjuterit. E theksova shqip pr faktin se si msimet, po ashtu edhe literatura e siguruar nga Shqipria apo e prkthyer nga gjuh t huaja ishte shqip. N ver t 2005 erdhi momenti i prfundimit t kursit t par dhe i shprndarjes s diplomave, moment i cili u kurorzua me nj ceremoni t bukur ku morn pjes nxns, prindr e bashkshort t kursantve. Tashm nuk kemi t bjm thjesht me nj kurs, por me nj shkoll, e cila ka edhe ekskluzivitetin q prve nj qendre msimdhnie pr kompjuterat sht njkohsisht edhe nj qendr testimi e dijeve pr informatikn kompjuterike. N shtator t vitit 2006
148

mjediset n katin e 8-t n rrugn 3 Septemvriu 18, m pak se dyqind metra larg rrethit t qendrs s Athins, Omonia, u zgjeruan. Nj klas rreth tavolins s rrumbullakt mblodhi njerz q donin t msonin me baza anglishten. Msuese e anglishtes u b e shoqja, Orieta, e cila njeh me provime pasuniversitare prve anglishtes edhe italishten e frngjishten. M pas, rreth tavolins s rrumbullakt u mblodhn biznesmen grek e midis tyre edhe nj prift katolik, Moratini, t cilt msonin shqip. Prifti sot, pasi kaloi kursin e shqipes n Athin, sht vendosur n Kor pr t shrbyer e pr t perfeksionuar m tej shqipen Kaq nuk jan pak pr nj shkoll q ende nuk i ka mbushur dy vjet jet, nj shkoll pr msimin e kompjuterit shqip, msimin e anglishtes dhe t shqipes. Por Lorenci nuk sht i knaqur. Atij i rri mendja tek nxnsit, moshatar me djalin e tij dhe m t mdhenj, q jan larg Shqipris dhe larg shqipes, t shkruarit dhe t lexuarit e saj si bashkmoshatart e tyre n Shqipri. Ai ka shpall para emigrantve nj program modest pr t kaluar n msimin e gjuhs shqipe pr fmijt emigrant n Athin, pr organizimin e programit msimor E shtuna e fmijve. E ndjen kt si nevoj, si nj detyrim shpirtror dhe krkon mbshtetje t komunitetit shqiptar n mrgim Para se t ndahemi, ndrkoh q tashm kishim kaluar n zyrn e tij komode ngjitur me t ciln ishte tavolina e rrumbullakt e msimit t shqipes, e futa midis dy dashurive t jets s tij, mjeksis dhe informatiks. Nga fjalt e ndjeva se i ka t dyja nn sqetull, i mban dhe i ruan, do ti bj pjes t jets s tij. I formuar si intelektual n fushn e mjeksis, i dashuruar n t njjtn koh pas informatiks dhe i diplomuar nga nj universitet i njohur n bot, ai dshiron q nj dit ti kombinoj t dyja, t jet pjes e asaj lvizjeje q ka lindur diku n vende t zhvilluara si Anglia, Amerika etj., ku kto dy shkenca studiohen pr ti ardhur n ndihm n mnyr t sofistikuar njerzimit. Ka shum pr t br n kt fush, thot ai i zhytur n detin e ndrrs s tij, t paktn nga ato q
149

kam studiuar un. Do t doja tu futesha studimeve pasuniversitare n kt fush, por pr momentin kjo pr mua sht n kufijt e pamundsis. E pyes nse ka br ndonj hap, qoft edhe t shkurtr rrugs s ksaj ndrre. Kam br disa, - thot. - Nisa nj master n fushn e informatiks. Megjithat kjo sht pak. Prfundimtarja pr mua sht t gjej nj master t t dy fushave t shkrira n nj, t mjeksis dhe t informatiks, dhe t specializohem n kt fush. Duke zbritur nprmjet ashensorit q lidh qiellin e jets s ktij intelektuali t ri me rrugn e gjr ku glojn njerzit, ndrrova nj dit shtatori 2006 nj klas t mbushur me fmij q msojn shqip ndrrova Lorenc Kokn jo vetm doktor n mjeksi, por edhe doktor n informatik, i shkrir n mnyr organike midis dy dashurive t jet s tij. Ndoshta ndonj dit do t kem fatin q t shtrij radht e fjalve t mia n nj reportazh me kt tem. Athin 25 korrik 2006

150

MARIO I VOGL, GJYSH JOVANI DHE

Fmijt tuej nuk e msojn gluhn e mms, nuk kan disir t kthenen n Skipri, do bnen grekr si na
(Brenga dhe kshilla e nj arvanitasi) Mario ka katr vjet t plota jet dhe ka hyr n t pestin. Ka nj mnyr origjinale pr t prezantuar moshn. Katr vjett ti thot me goj, shqip. Pr pjesn e ditve dhe muajve mbi katrn nuk e ka gjetur ende shprehjen me goj, por ka gjetur at me shenja. N fillim t tregon katr gishtat e dors e m pas pes sht, ndoshta, shqiptaro-amerikani m i ri n Athin. Babai dhe nna e tij, Lorenci e Nevina, javn e kaluar ishin pjes e ceremonis dhe e kokteit q u organizua n bashkin e Detroitit me rastin e shprndarjes s dokumenteve t qytetarit amerikan pr t huajt. Disa muaj m par gjysh Jovani fluturoi mbi Atlantik dhe u ul n aeroportin e madh amerikan. Shkonte t takonte djalin dhe nusen, q disa vite m par kishin aplikuar me llotarin amerikane dhe ishin futur n procesin e legalizimit t plot dhe e marrjes t t drejts s banorit t shtetit m me prestigj n bot. N aeroport u befasua nga nj z fmije, nj z q i erdhi si nj kng, si nj melodi e njohur e vendlindjes. Gjysh Jovani! - kishte thirrur fmija dhe i ishte hedhur n qaf. Ata nuk e kishin par kurr njri-tjetrin, prve nprmjet
151

fotografive e vidiove. Mario kishte lindur n Amerik. Prindrit e tij, babai dhe nna, e kishin mkuar do dit, krahas me qumshtin e gjirit dhe me ushqimet e dits edhe me fjaln e bukur shqipe. Me t n familje flisnin vetm shqip. Kur i treguan gjyshin n hollin e aeroportit, ai nuk priti, por vrapoi dhe iu hodh n qaf. I thirri shqip dhe bisedoi me t shqip Gjysh e nip nuk ndaheshin. Shtisnin bashk, bisedonin bashk e nganjher flinin bashk. Lidhja midis niprve, mbesave e gjyshrve sht nj lidhje e uditshme, nj lidhje q psikologjia e kohve e ka studiuar, por nuk ia ka gjetur arsyen. Populli kt lloj lidhje e dashurie e ka quajtur Mjalti i Mjaltit. Ndoshta kto dy fjal flasin m shum se volume t tra librash. Erdhi koha q gjyshi duhet t kthehej n Athin ku kishte pjesn tjetr t familjes dhe nipr me t cilt ishte lidhur po aq fort. Mario nuk donte ta lshonte U gjet nj tjetr rrug. Mario do t udhtonte s bashku me gjyshin n barkun e avionit pr t zbritur n aeroportin e Athins N Athin u b me dy gjyshr dhe me dy gjyshe, me gjysh Jovanin e gjysh Mitatin, me gjyshe Lefterin dhe gjyshe Mimozn. Shkon her tek njeri e her tek tjetri, por gjysh Jovanit nuk i ndahet as n shtpi, as n rrug dhe as n sheshin Agio Nikolaos, ku do ta gjesh t luaj me moshatart e tij n ort pak para mesdits. Nj mngjes, tek pinim kafe me Jovanin n ballkonin q sheh rrugn Olympias dhe dgjon trokun e trenit elektrik tek kalon n rrugn e hekurt n stacionin e Agio Nikolaosit, e pyeta se si i thon mirmngjes n anglisht. M pa me kuriozitet dhe pasi ngrysi vetullat m tha me nj ton t prer: Ktu, m ka thn gjyshi, duhet t flasim vetm shqip. E flet bukur dhe pastr shqipen a thua se ke prpara nj fmij n Lushnj, vendlindjen e babait t tij, q nuk ka dgjuar kurr n jetn e tij nj fjal t huaj. Jovani m tregon se her pas here ia on sinjalin satelitor n ndonj stacion me prralla n gjuhn angleze. E ndjek me
152

vemendje dhe e shikon se si gajaset s qeshuri nga shprehjet anglisht t personazheve t filmit. M tej ai m tregon se si punon ai dhe e shoqja, e cila greqishten e ka gjuh t nns pr ti msuar atij gjuht e bots. Jovani flet me nipin shqip. Lefteria flet me nipin greqisht. Mimoza dhe Mitati i flasin shqip. Nipi u prgjigjet atyre n moment her n shqip e her n greqishtMario q ende nuk i ka mbushur pes vje, komunikon me njerzit n tre gjuh Tek gjerbnim kafen n ballkon e Marioja her futej brenda e na mbyllte dern duke qeshur, e her dilte e i ulej gjyshit n prehr, biseda ra pr fmijt dhe gjuhn e nns, pr shqipen e bukur dhe shqiptart prindr e gjyshr, q nuk duan t flasin shqip me fmijt e jo m tu msojn atyre shkrim e kndim. N gazetat shqip q dalin n Greqi, n do numr t tyre gjen dy e m shum lajmrime nprmjet t cilve shoqata t ndryshme n Athin, Selanik, Volos e vende t tjera ftojn prindrit q ti sjellin fmijt e tyre t msojn falas t shkruajn e lexojn shqip. Meraku i drejtuesve t ktyre shkollave sht se me gjith masat e gjithanshme organizative, prsri frekuentimi i ktyre msonjtoreve sht tepr i ult. Jovani m foli pr nj bised telefonike q kishte pasur me nj ift shqiptar, njerz me arsim universitar dhe pr shqetsimin se dy fmijt e tyre, njeri 10 e tjetri 12 vje, nuk dinin t flisnin shqip. Ata, me dy fmijt e tyre, n shtpi e n mjedise t tjera nuk flisnin kurr shqip. E si mundet q dy njerz t formuar nga ana arsimore, njerz q gjuha e nns dhe e babait denbabaden sht gjuha shqipe, njerz pr t cilt prindrit kishin sakrifikuar pr tu dhn arsim t plot universitar, t mos flasin me fmijt e tyre shqip, t mos u msojn atyre gjuhn e nns dhe babait? Mjerisht, n jetn e prditshme raste t tilla takojm jo rrall. Fatmirsisht, shembuj si ai i nj mikut tim q ka m se dyzet vjet q jeton n Greqi, q sht martuar me nj greke, q ka dy fmij me arsim universitar, me t cilt flet n familje e n mjedise publike me ta vetm shqip, shembuj si ai i djalit t
153

Jovanit, i cili nga prtej Atlantikut, nprmjet Marios s vogl, na sjell nj mesazh t madh shqip, shembuj t tjer t shumt q i takon n rrug, n autobuz, n tren, ku nnat e reja u flasin fmijve t tyre mbi karroc shqip, dominojn Ndrsa meditoja rreth ktyre fakteve mu kujtua udhtimi n taksin e nj arvanitasi rreth t pesdhjetave, biseda me t nga Neo Kosmosi n Kato Patisia n gjuhn e t parve t tij, n shqipen arvanitase. Mu kujtua brenga dhe kshilla e tij Na jeshm skiptar nj qind pr qind, - tha ai, - po greku na thithi. Nuk na la t vazhdonim skolin dhe nuk mundm me msue dhe me shkrue gluhn tn. Edhe juve kshtu do tju ndodh. Fmijt tuej nuk e msojn gluhn e mms, nuk kan disir t kthenen n Skipri, do bnen grekr si na

154

EDHE NJQIND DRITRO AGOLLI!

Ishin koh t vshtira, ndoshta m t vshtirat e jets sime. Kishte ndodh vjedhja m e madhe e vullnetit t popullit, 26 MAJI 1996. Kishte ndodh rrahja dhe gjakosja m e frikshme e kohs q kalonim, n sheshin Sknderbej, prpara syrit t kamerave dhe aparateve fotografike nga e gjith bota, 28 MAJI 1996. Nuk ka nevoj t bj ndonj koment. Jan dy dit q flasin dhe do t flasin gjat n historin e kohs son, dy data q do tu paraprinin DIMRIT T MADH 1997 ... Ditt q pasuan, n at qoshe t harts gjeografike ku kish br rrnj jeta, i ngjanin nj mengeneje q do dit shtrngohej, i ngjanin nj kazme q krkonte t m shkulte rrnjt... Nj dit t meskorrikut e ndjeva se po m prisnin rrnjn boshtore t qnies sime. Vendosa dhe ika natn. N ant tona shprehja Ikje natn ka n thelb dhimbjen m t madhe njerzore, shkuljen nga vendi ku ke par pr her t par dritn e diellit me dshirn ta shohsh edhe pr her t fundit. Pr dore kisha djalin q nuk i kishte mbushur ende t katrmbdhjetat... Drita m kapi n Tiran. Kisha nj viz nj mujore. M duhej t udhtoja drejt nj vendi q i njihja njeriun e lasht, por nuk i njihja njeriun e ri. Ve ksaj, kisha mbi supe edhe barrn e nj emri arab q kryeredaktori i gazets m pat thn se sht i papranueshm pr vendin dhe fen e atjeshme. M duhej nj fjal e ngroht, nj njeri q t m jepte zemr n aktin e madh t ikjes. I rash nj zileje. Dgjova nj z t
155

ngroht, nj mirseardhje zemre. U ngjita n katin e tret. Dern e gjeta t hapur. Prball ishte Sadija. Emrin ma kishte dgjuar, por fytyrn ma shihte pr her t par. Dy hapa m tej, n kmb, si nj lis rrnjthell e degbardh nga bora e par e vjesht s dyt, buzqeshur e krahhapur ishte Dritroi. E kisha takuar shum her, me nga nj got raki ball pr ball e me zemrn njerzore n dor. Djali e kishte lexuar, e kishte recituar, por kaq pran nuk e kishte par asnjher. U ulm n at sallon t thjesht rrethuar me piktura e me libra, n at sallon q nuk e hiperbolizoj po t them se ka nxn dhe nxen gjith vendin, ashtu si nxen tr botn zemra e shkrimtarit dhe poetit ton t madh.... Pim nga nj got raki nga ajo q Dritroi e ka zjer nga mushti i manave jo dy, por tri her n kngt e tij pr truallin ku lindi dhe mori vrapin e jets. Nuk ndejtm gjat. Ikm duke marr me vete disa adresa dhe numra telefoni, t Aristidh Kols n Athin, t Dino Kubatit n Salamin... kurajon dhe ngrohtsin njerzore pr t kaprcyer kufirin e nj jete n krkim t nj jete tjetr... ... T nesrmen, m 21 korrik 1996, lam diellin mbi majn e Dajtit dhe ikm n dh t huaj... *** ...Kaluan muaj. Kaloi edhe Dimri i Madh. Kaloi edhe Pranvera e Mbrapsht. U shkatrrua Shqipria. Kuota Zero shnoi temperaturat m t ulta n historin e kombit. Sa ishte Minimalja absolute e dimrit shqiptar? Askush nuk e di ose m mir t themi nuk e thot. Dhe as do ta thot ndonjher, sado komisione parlamentare e ndrplanetare t formohen... ...N tetor udhtova drejt Shqipris. Nn frikn e pusive, t pritave, kallashnikovve. Shqipria ishte e plagosur. Prpiqej t hiqte fashot e zeza mbi plagt q rridhnin gjak t kuq... M 13 tetor 1997 isha n Tiran. Kisha marr q nga Athina
156

nj shishe t bukur me uzo. E pata menduar q me t n dor t trokas n dern e Dritro Agollit. Ia kisha nj borxh, at lloj borxhi q t jep kshilla e mir, fjala e ngroht, zemra e iltr. Ma kishte dhn nj dit korriku dhe desha tia ktheja nj dit tetori. Jo t gjith, as gjysmn, se borxhi q lidhet me fjaln e ngroht dhe kshilln e mir nuk ka mim, nuk mund t kthehet kurr. ...U ngjita n katin e tret dhe si hern e par prsri u gjenda ball pr ball me Sadijen, njeriun dhe bashkshorten e mir n kuptimin absolut t fjals. Mbi majn e malit t letrsis shqipe Dimri i Madh kishte hedh shum bor. Nj kmish roz e hapur paksa n kopsn e par, nj triko q kishte marr nga kaltrsia e qiellit, nj pal pantollona kafe prbnin veshjen e njeriut q u mat me malet p tu ngjitur e br edhe vet MAL m vete. Para meje ishte Dritroi i letrave shqipe, pr mua m i madhi, m i thjeshti, m njerzori... Nuk kishim zn ende vend kur ra zilja e dera u hap, duke sjell me vete nj kng devollite, nj grup njerzish t qeshur. Gjasht ishin, nga ata vetm njrin njihja, shokun dhe mikun tim t viteve studenteske, gazetarin e njohur Fuat Memelli. Ishin prfaqsues t Shoqats Devolli. Kishin ardh ti uronin kryetarit t tyre shpirtror, Dritroit, prvjetorin e lindjes. Nuk e dija se at dit Dritroi mbushte 66 vje. Jetova disa aste q nuk mund ti harroj kurr. Mora pjes n gazin e tyre, bashkova zrin tim n kngn e bukur devollite, qesha si asnjher n takimet me njerz t zemrs. Disa dit m von do t udhtoja prsri drejt Athins. Kisha marr me vete ngrohtsin shpirtrore t nj njeriu q tr jetn ngrohtsi ka prcjell dhe prcjell. Nuk kaloi asnj muaj dhe n adresn time n Athin dy fotografi t prcjella nga Fuati do t m prjetonin nj dit t paharruar... *** Dritro Agolli, shkrimtari dhe njeriu i madh i kohs son,
157

m 13 tetor mbush 75 vjet jet. Do t desha t isha prsri pran tij. Do t desha q kto radh tia prcjell n adresn e tij elektronike. Nuk e di. Po ia prcjell nprmjet gazets EMIGRANTI , n mijra kopje. Pr t dhe pr t gjith ata q e duan dhe krenohen pr vlerat q Ai i ka sjell kombit shqiptar. Edhe NJQIND Dritro Agolli! Mos u plaksh kurr! Athin, 11 tetor 2006

158

SHTEGTIMI I NDUE NIKOLLES

Prsri nj letr. Prsri nga Kavalla-Klitu 10. Prsri nga Ndue Nikolla. Ksaj radhe jo me nj libr q t sjell n shpirt bukurin e Fanit dhe maleve t Veriut t Shqipris. Ksaj radhe me nj letr, mes s cils nj fotografi, e lidhur me t me kllapa, me nj form lidhjeje q e bnim un e Ndue Nikolla (dhe brezi yn) kur nuk donim t prdornim zamkn, at lloj zamke q ua merrnin lotve t qershis apo t pishave. Fotografia sht autoritare, tipike pr nj msues t shkolls s mesme, kur shkon e vjen nga shkolla. Nj njeri me kostum, xhaketmbrthyer, me kollaro, me kpuc t lustruara dhe me antn nn dor mbushur me hartimet e nxnsve. Ndue Nikolla nuk e ka harruar zakonin e vjetr, me nj ndryshim: pamja nuk vjen nga Mamurrasi ku kaloi vitet e jets para se t ikte, pamja vjen nga Kavalla, prball nj shtpie ku zverdhin agrumet. Faleminderit Ndue Nikolla dhe pr shakan tnde, nj shaka e shndetshme q na mungon prej kohsh, shaka q n mos ti shuan, ti ul paksa streset e ikjes larg vendlindjes Ju falnderoj shum pr fjalt shum t mira folur dhe shkruar n gazet pr mue dhe librin tim t vogl, por q ti e bane t madh. Asgj Ndue Nikolla. T madh e bre ti kur i vure emrin e Fanit, vendlindjes tnde, mallit pr dheun e lindjes dhe rritjes s njeriut. N pamundsi me i shtyp, po t lodh me dorshkrime 159

m shkruan Ndue Nikolla dhe, pr diitur t fotografis s tij m prcjell humorin e tij t titulluar SHAKA MIDIS NESH shkurt 2007! M ktheve pas Ndue Nikolla, n koh e hapsir, maleve t trevs ku linda dhe u burrrova, odave dibrane ku flitet me radh e ku iftelia n vargje rapsodike dgjohet m me qetsi se sa operat e kompozitorve t mdhenj n salla luksoze. T bukura jan rapsodit e maleve Ndue Nikolla! Jan pararendse t epeve me kreshnik e zana, prolog, monolog dhe epilog i tyre. Pa ta, pa rapsodt popullor q kndojn odave mbi tela iftelie, shkrepave e luginave mbi tela sharkie, nuk do t kishim eposin ton t kreshnikve, Mujin e Halilin, Gjergj Elez Alin e Halil Gashin. M vjen mir q edhe ktu, larg Fanit e maleve t Mirdits, t atyre maleve kala t natyrs, ku lindi Kanuni i Lek Dukagjinit dhe ku nuk shkeli kmb turku, ti lvron rapsodin, e lvron dhe n hullinjt e saj mbjell shpirtin tnd, humorin e zemrs, ani se dikujt mund ti duket, si thuhet n ditt e sotme, seksi. Po i prcjell ato... Ky asht Ndue Nikolla viti 07 Tash ma, nuk ia varin grat. Mezi i pret ort e nats, Me u ngroh n gji t plaks. Dikush thot: I asht djeg siguresa, Ky me djem, me nipa e mbesa. Dhe shih me gjuh na flet, T gjith t rrin n hesap tvet. Burri fardo moshe tket, Dorn do me e mbajt nvend tnxet. Pr e nj burri ra nji grue e vjetr, I tha: - Mos ik. Kam dhe nji dhmball nann tjetr. Thon: Qndrimi me gra e humori E zgjat jetn, sa t doni.
160

Tu rritt ndera Ndue Nikolla! Humor e mjalt t buroft goja! *** Sa larg sht Kavalla me Athinn? Nuk e di, ndaj po e l ndezur kompjuterin dhe po rrmoj n bibliotekn gjeografike t emigrantit... E gjeta. Letrat thon se sht plot 677 kilometra... N kt llogari m futi prsri Ndue Nikolla. Ai t premten i kishte prshkuar t tra kto kilometra, ku me autobus e ku me tren. M mori n telefon nga shtpia e Salvatores dhe m krkoi takim. M tha se nuk e njihte Athinn dhe se nuk dinte ku t ngujohej pr tu takuar. I thash Salvatores ku dhe n far ore t takohemi, t nesrmen, t shtunn e 26 majit... ... E pash nga larg. Ishte i veshur me nj kostum gri, i mbrthyer nga nj kollare me vija e mbuluar sysh me syza t errta dielli. Do ta kisha njohur edhe sikur t mos e kisha par n fotografi. Qndrimi paksa i ndrojtur, vshtrimi i prqendruar i kalimtarve t shumt n sheshin qendror t kryeqytetit grek n krkim t asaj q donte, fliste se ishte ai dhe askush tjetr. Kur iu afrova hoqi menjher syzat dhe portreti i tij u b i plot. I shklqenin syt dhe i gufonte zemra... ...Shtitm npr rrugt e rrugicat e qendrs s Athins n shoqri t Salvatores, mikut t tij t ri n mosh, q n fillim t viteve 90 ishte diplomuar pr inxhinieri mobiliesh e tani punonte n ndrtim. M pas u ulm dhe, pasi vum mbi furkn e kujtess bashkn me lesh rude, nism t tjerrim kohn ton, at koh q jetuam dhe at q jetojm, at q lam dhe at q gjetm. Salvatorja na tregoi disa fragmenti nga ikja dhe riardhja e tij n kt bot hallesh. Na tregoi si ishte aksidentuar, si kishte kaluar n koma dhe si fal nj ndrhyrje profesionale mjeksh ishte rikthyer n jet. Ndueja m tregoi pr jetn n Kavalla, pr djemt dhe nuset e djemve, pr gruan, niprit e mbesat, pr at lidhje shpirtrore karakteristike shqiptare midis
161

brezave n familje, at lloj lidhje q i ka mbajtur jo vetm njerzit, por edhe malet n kmb. Ndueja tash po i afrohet t shtatdhjetave t jets s tij. Disa vjet ka punuar, i sht br krah dhe shtyll familjes. Tani nuk punon. Punojn djemt dhe nuset. Ai u gzohet niprve e mbesave, ushqehet me mjaltin e mjaltit t jets njerzore... U ndava von me Nduen. Ai do t nisej pr n Nafplio, tek nj mik i tij. Nuk ishte hera e par q udhtonte drejt kryeqytetit t par t Greqis s re. Atje shkonte vit pr vit, tek shoku, tek miku, tek gjaku. M gzoi edhe ky detaj i jets s tij, nj detaj karakteristik malsor, shqiptar. Nj detaj q ka br rrnj e mbijeton edhe qindra kilometra larg toks ku u mboll e lidhi fryte. *** T martn, m 19 qershor, prsri nj telefonat, prsri Ndue Nikolla. Ish kthyer nga Nafplio dhe nuk donte t nisej pr n Kavalla pa e pir nj kafe, nga ajo lloj kafe q bn miq, q i fut njerzit n zemrat e njri-tjetrin dhe i bn nj. Nuk e di nse ndonj dit do tia kthej miqsin, do t shkoj n Kavalla, do t shkoj bashk me t n Fan t Mirdits e do t ulem n odn mirditore. Nuk e di. Zemra ma do... Athin, maj-qershor 2007

162

TU RRITT NDERA NDUE NIKOLLA!

Nj lajmrim postar rekomande. Nj letr, brenda s cils nj libr i vogl i prmasave 18 me 13, mbushur n t tridhjetedy faqet me nektar shpirti, poezi. Brenda librit dy kartolina; njra me pamjen e Kavalls natn dhe tjetra me Kavalln n breg t detit (Sa e bukur qenka Kavalla!) N njrn nga kartolinat shkruhet: Zonja e zotrinj t redaksis dhe ata q i prkasin beqaris! Gzuar Vitin e Ri 2007. T jet nj vit i begat n gazetari dhe shndet e lumturi personale e familjare. Nj mij t fala nga Kavalla! Nga Ndue Nikolla, ish msues i letrsis. N futboll admirues i Vllaznis! Brenda zarfit dy letra n dorshkrim. N t parn shkruhet: Po u drgoj kt libr me vjersha, q e nxora nga botimi n shtator 2006... N letrn e dyt nj urim n vargje: Gazeta Emigranti Shkruen pr t thjeshtit, shkruen t vrtetn. O gazeta Emigranti, Tek ti gjejm vetveten. Si punojm ne pa orar, Ti rri zgjuar gjer natn von, Bisedon me mrgimtar
163

Q kan halle e smun ti thon. Sikur gonxhja q el s pari, Gjith arom e largpamsi, Ti je shpres e do shqiptari Q ndeshet me padrejtsi. Ndue Nikolla, Kavalla-Greqi Po kush sht Ndue Nikolla? Ka lindur n Fan t Mirdits kur erdhi pranvera e vitit 1938. Shtatvjearen e mbaron n Kuks. N vitin 1959 mbaron Pedagogjiken n Shkodr, kurse n vitin 1966 mbaron Universitetin e Tirans n degn gjuh e letrsi shqipe. N vitet 1966 1974 mson voglusht e vendlindjes s tij, Fanit, kurse n vitet 1974 1994 gjendet mes fmijve dhe banorve t Mamurrasit, si msues dhe veprimtar shoqror. Nga vitin 1994 emigron n Kavalla t Greqis, ku punon e jeton mes gzimit njerzor, si thot: Jam rrethue me nipa e mbesa Dhe u flas pr shqiptarin, Se t gjith jetojm me shpresa Se nj dit atje do t vijm... Kopertina e librit, ku pas katr grmave kapitale FANI dhe (Kuvendim n vargje), t ngrin n sy nj pamje fotografike q e shndrruar n kartolin do ti bnte nder do shtpie botuese. sht Fani i Mirdits n at pamje epiko legjendare q vetm Zanat e Maleve dijn ta lexojn. Posht dhe djathtas nj lum i kaltrt, nj uj kristal q luan me gurt e shkumbzon. M lart, vetm dy tre metra, nj fush e gjelbr n krye t s cils, n nj breg tjetr degzimi ujor zbardhin kulla t mome. T gurta, me dritare frngji, me oda t mdha kuvendesh historik. M lart - nj pyll i vogl me nj oaz gjelbrimi n mes. M lart - livadhe e pyje, gjer atje ku
164

gjelbrimin e mbulojn bashka t bardha delesh rude q kullosin n kaltrsit qiellore... Tu rritt ndera Ndue Nikolla! Ma rinove shpirtin e ma ngrite kokn lart. Un nuk kam qen n Fan. Ma kan treguar ku bije nj dit t 23 gushtit 1964, kur n karrocerin e nj kamioni gjeologsh udhtova t prpjets s Oroshit pr t mbushur grushtin me ujin e burimit n qendr t Fush Lugje dhe n mbrmje pr t kundruar, ulur prpara nj adre gjeologjike me shpatullat mbi Nnshejt, at arkitektur madhshtore majash malesh q e ka vetm Mirdita. Aty, nj gjeolog, q m von do ta bja shok e mik, Gzim Shima, q i njihte malet e banort e tyre m mir se sa njihte lagjen e Varrit t Bamit ku kishte shtpin dhe banort e saj, duke m prshkruar vendin dhe vendbanimet e zgjati dorn drejt Fanit, tutje maleve. Fanin, m von, pr shkak t largsis dhe thellsis, pata dgjuar se si rrethi i Kuksit, po ashtu edhe ai i Mirdits, e shtynin drejt njri-tjetrit. Nuk e di se sa her ty si msues dhe banorve t tjer t Fanit u sht dasht t shkojn pr nj vul her n Kuks e her n Rrshen... M fal, i dashur Ndue, pr ligjrimin paksa t gjat, ligjrim q m doli nga shpirti dhe nga zemra dhe nuk e mbajta dot. Na mungon vendi yn i dashur Ndue. Na mungojn malet, krojet, prrenjt e lumenjt. Naimin, ajupin, Mjedn, Nolin... besoj se i kupton m mir sot, n terrenin e tyre, n mrgim se sa n ...malet e Shqipris, fushat, kodrat dhe pyjet e gjelbruar. Qingjin e Naimit q an... edhe n qoft se rrugn ia presin njzet a tridhjet vet... un e gjeta n rreshta e midis rreshtave kur ti ligjron: Sa her mue mka pyet ndonjani, Jam prgjigj jam prej Fani. NFan tMirdits, atje rraz Zeps I kam un fillimet e jets. NXhuxhn e Madhe jetoi i pari, Gjysh mbas gjyshi, djal mbas djali,
165

Shpi e stan Dardhaz Lari. .... Kur merr rrugn me u ngjit pr Fan Porta e hyrjes n Bargjan, Nt dy ant e lumit, fshatrat mbjell, Ku naltojn Zep e Munell, Guri i Nus e mali i Rruns, Ka njerz t menjes, ka njerz t puns. ... Vasha tbukura shtojzovalle, Nana trime me zemr t madhe. Dhe jo vetm kur ligjron pr Fanin e Mirditn, por edhe pr Lumn Krenaria e Kombit, pr Kuksin q ma shtrin dorn, shkoll m dha, pr Tirann dhe bisedn tek liqeni, pr humorin tek bisedon me Vllaznin e Shkodrs e deri tek kurbeti i zi n tok t huaj... Nga Kavalla turistike Ktu n brigjet e Egjeut, O ti mall na zhurite, Tfala shum i bajm Atdheut... E ke mbyll siparin e par t kroit t shpirtit tnd me Syt e tu, e shkruar n maj t vitit 1959. Nga sa kuptoj ata sy jan t shoqes tuaj t jets, ajo q n fotografi, n krahun e djatht tuajin mban n krah nj voglushe 2 3 vje veshur si nuse... Ata sy porsi ulli, Kur gazmor mi drejton, M magjeps, o moj Hyri, E pesh zemrn ti ma on... Tu rritt ndera e tu bft mal Ndue Nikolla! Nuk e di n
166

se un e ti do t mrrijm t mos vdiremi n kurbet, q t mrrijm t kthehemi n male, n ato vende ku jetojn Zanat, t hapim dyert e kullave t mome e t ulim botn rreth e qark n Odat e Kuvendit, mbi lkur shekullore deshsh e do tu flasim turistve n t gjitha gjuht e bots, ashtu si i foln t part e maleve tona Edith Dyrhamit, Lord Bajronit e t tjerve. Nuk e di, por pr nj gj jam i sigurt, n mos e mbrrifshim na, do ta mbrrijn djemt, vajzat, niprit e mbesat tona... Kuvendoj me shpirt e zemr t malluar me urimin GZUAR VITIN E RI 2007!... Athin, 19 dhjetor 2006

167

KU JE NOVRUZ ABILEKAJ?
Ta kam nj borxh Novruz Abilekaj. Borxhin nuk e tret as dheu. N fakt, t gjith ata q un njoh, t njjtin borxh t kan, at lloj borxhi q rrjedh nga mirsia jote, nga respekti pr t tjert, nga prkushtimi n pun, cilsi q n ditt e sotme, kur mes njerzve ka hyr ndjenja e prons dhe cmira bren hekurin, pak njerz i kan. Ti ishe msues n Shqipri, Abilekaj, nj msues q praktikat e para msimore i bre n nj qytet t lasht t vendit ton, qytetit nn hijen e Rozafs, t asaj nne, q me gjirin jasht u jep qumsht fmijve, brezit t ri prej shekujsh, qumsht i rrjedhur nga sindromi i bess, t atij virtyti q i ka mbajt shqiptart n shekuj n kmb dhe ua ka ngritur kokn lart. U linda m 1945 n Trba t Vlors, shnon n faqen e fundit t librit t tij me poezi Vjen fjala tjetr. Fmijrin e kalova n Selenic, ndrsa vitet e rinis (1959-1965) n Vlor e Shkodr, ku msova msuesin dhe poezin. Aspirova t bhesha Buri e Partis, por radha ishte shum e gjat. Aspiruesit shtyheshin. Asnjher nuk kam preferuar t shtyj e t shtyhem. M 7.12.1963 m botuan nj nga pes poezi t drguara. Nuk e prsrita kurr krkesn pr botim, megjithse nuk e braktisa kurr poezin. Zgjodha prkushtimin n punn e prditshme dhe publicistikn vullnetare. M 1971 shkruaja pr minatort kt jetshkrim: Linda n mesnat Krkova nj rrug,
168

Ndoqa nj yll, Ylli ishte Partia. M von, pasi bra edhe shkoll partie, shkrova: Rruga mu vithis Ylli ish i tjetrit. Nga viti 1995 jetoj n Athin. Pr fmijt e emigrantve shqiptar kam prgatitur metodn Gjuha shqipe n familje, botuar m 2001. M falni q u vetprezantova, vese pr njerzit anonim askush nuk mund t bj jetshkrim dhe nuk doja t lija hapur gojn e fajit. Njoh shum njerz n Athin, njerz q kan qen n institute marksiste leniniste dhe kan prcjell npr duar, kan redaktuar e dorzuar pr botim veprat e Enver Hoxhs, njerz me pesh n shtypjen dhe mbyllgojn e kohs, njerz q ulen n kafene e ankohen se n oborrin e shtpis s tij u kan prer akacien, njerz q me poezin dhe prozn e tyre krijojn iluzionin se ata kan qen t vrar, t prer, t prndjekur. Njoh edhe Novruz Abilekajn. E njoht edhe ju n at cop t shkurtr t biografis s tij, tek ndoqi nj yll, por ylli ishte i tjetrit, ishte i atyre q sot bjn mullare me libra e shkrime, me shpres se nj dit do ti thrasin tek ylli i tyre, jo tek ai i kuqi, simbol i pes kontinenteve, por tek ylli blu. Novruzi nuk ulet t shkruaj n kafe, t thith nestcafe-n me akull e shkum. Ai ngrihet hert do dit, para ors pes t mngjesit. Prcjell n pun nusen e djalit, djalin, gruan dhe pastaj ulet e shkruan poezi e proz. M tej, kur ora e kalon shtatn, merr antn e mbushur me vegla pune dhe shkon larg, duke i rn Athins n diagonalen e saj, shkon n Kifisia pr t punuar, ujitur e prashitur kopshtet e t pasurve. Rimimi i fjalve kshtu kalon, npr kallo duarsh q marrin e prcjellin arom lulesh.
169

M ka befasuar personaliteti i tij, m sht br pjes e mendimit n dingn e t cilit merr form baruti i poezis. Novruz Abilekaj i do fmijt. Pr ta, q t mos harrojn gjuhn e nns, gjuhn e Naimit dhe t Fishts, vrau gjumin e nats dhe bri nj libr, metodn Gjuha shqipe n familje. Ishte msues Novruz Abilekaj. sht prsri msues Novruz Abilekaj, msues jo n klasa, por n shtpi fmijsh emigrant. E dini prkushtimin q Novruzi bn n prmbledhjen me poezi Vjen fjala tjetr? N qoft se nuk e dini, merrni librin e tij dhe lexojeni: Gjithka t mir ua kushtoj fmijve dhe nxnsve t mi, q i desha aq shum, sa u preva flatrat e i mkova me ushqim kafazi n shenj dashurie dhe ndjese. Nj msues, nj kopshtar n kopshtet e borgjezis s Athins u krkon ndjes fmijve se i mkoi me ushqim kafazi. E far duhet t bjn t tjert, ata q i shkaktuan, dhe i shkaktojn edhe sot aste tragjike vendit? E bukur sht poezia e Abilekajt, nj shpatull nga trupi i s cils po jua jap edhe juve. Por mua, q nuk jam poet, m tepr m plqen proza e tij, filozofia e tij pr jetn. Doni t bindeni pr kt ? M ndiqni n parathnien e tij n librin me poezi nga pylli i gjallesave q lindn brenda qenies sime rrita e dhurova vetm mund t mbijetonte jasht meje. Pjesn tjetr e ngjesha n shpellat e brendis sime deri n frymznie. Ato nuk vdiqn kurr dhe, kur mblidhen n kuvend apo kacafyten midis tyre, un e shoh veten t fundosur n mendime N an t rrugs bn nojma nj lule e bukur. Njra nga gjallesat brenda meje prplitet deri n ulrim pr ta br t sajn at lule, pormorali, ligji, q e hartoi Ai q e brohoritm ne, e ndalon kputjen. Ather un hap luft mbi at gjalles, i hedh prsipr gjallesa t tjera t mirbindura, q e shkelin, sakatojn dhe e burgosin atje ku jan dhomat m t errta dhe ku nuk arrin kurr as ngjyra, as aroma e lules. Askush nuk m penalizon nse kryej krime t tilla. Pr t garantuar
170

bashkjetesn, kt krim duhet ta kryeni edhe ju, edhe ata, kushdo q sht njeri i zakonshm. Kshtu luajm rolin ton t siprshnuar. Vetm perandort mund t dalin nga roli. Vetm ata mund t kultivojn n pyllin e tyre do pem, edhe pemt e ambicjes dhe lakmis. Gjallesat q mbyten e burgosen nga perandort ndodhen jasht qnies s tyre, prandaj ata nuk tjetrsohen. Ne, po, tjetrsohemi. Ky sht kushti i par pr t mbijetuar pa qen perandor. Dy njerz, qoft edhe brenda nj qenieje, nuk mund t mendojn njsoj. N t kundrt, bots do ti mungonte nj njeri ose, m s paku, nj melodi, nj pshertim, nj tingull. E prsri ne duhet t luajm n nj sken t prbashkt, e cila asnjher nuk sht e ndrtuar sipas dshirs son, duhet t lvizim sipas nj trajektoreje, q thuajse prher nuk sht e jona. Vetm perandort prbjn prjashtim, qofshin edhe perandor t letrave Duke qen njerz t zakonshm, un dhe ti kemi t drejtn t tjetrsohemi, t jemi tjetri Nga poezit, nga tjetrsimi i Novruz Abilekajt, zgjodha dy: Njra titullohet Krkoj, kurse tjetra Epopeja e Rrapit. Prej tyre zgjodha disa strofa, duke ia ln n sy lexuesit q ti fiksoj n retin e n tru t tjerat KERKOJ Si gjith shqiptart, edhe un peripato bj n Athin: hedh kmbn e majt, hedh kmbn e djatht, mbij buz trotuarit, n dor shtrngoj nj mendim Buz trotuarit un. Atje thell, n asfaltin e zi, vazhdojn rrokullisjen:
171

trolejbus, autobus, motor, motor, motor, makin, makin, makin. Prap trolejbus, autobus, Policbus. N grusht shtrngoj mendimin. Ndrkaq, pas meje, sipr meje, Posht meje, turma sht br pirg, m prek me vithe nj putan, (putan se zbulohet nn mini!) M hapen grushtat, mendimi m bie, pjerrsohet trotuari, n asfalt rrjedhin t gjith. Trak-trak izmet e putans, Shijn. Mendimin tim shijn. .. Ha-ha-ha dua ta gjeeeej mendimin tim. Harroj q mbi sheshkrkim politikani me benz, Me nj fantazm- ide ngjeshur n brez, t bler, t falur, t vjedhur n Amerik, Evrop, Azi, Afrik. Turmn shkeli me nxitim. Fajsoj putann me mini, qenien e pafajshme
172

q t vetmen forc e pasuri ka gjinin, q dredh me prapanic aq mendime t lira, sa e lakmojn politikat, kulturat dhe vijat. I plasi pr mendimet e mija. EPOPEJA E RRAPIT (Legjend pr ata q bn 50 vjet histori) 1. Ai u kujtua i pari ans rrugs mbolli nj rrap. M par kishin mbjell dafin, Shegmollqershi Pem pa trung t trash. Ai u kujtua i pari, Zgjodhi farn e mbolli nj rrap. Ish djal i bukur: Trup t hedhur Buzqeshje trheqse. Sy deprtues, (i menur?!) mendimi e rrmbeu lart. Rrapi thelloi rrnjt, Shtriu degt, u hap u hap u hap
173

10.07.2000

Sa bim rreth tij sythonin Luteshin pr jet, shihnin nga qielli, nga nntoka, n horizont: Rraprraprrap t mjerat thaheshin Pluhur, balt, pleh bheshin t strmadhohej rrapi. 10. Ora sht or, ha veten, ha kafsh,ha gur dhe perandor. Rrzoi nga maja e rrapit dhe mbjellsin e madh me zhurm e trsllim, sa toka u a, sa gjethe e deg u shprndan. Lotbritmashpres, Hata. 11. Legjenda, legjend sht, e thon edhe ndryshe (e thash kshtu), por fjalt e mposhtme, thuhen gjithmon, kudo, dhe kshtu: Mbjellsi hijernd i lumtur iku pa fund turma nga pas
174

deg, degza zogj, gjethe, gjethe miza, miza, miza bisht i gjat Kujtoni u solli Shum apo pak? Korrik 2000 P.S. T kisha nj borxh Novruz Abilekaj. Po ta paguaj me shkronja t gjuhs shqipe, q ti aq shum e don, grma q dikur, dikush, n nj film, nj artist i madh (Sandr Prosi ), i ka quajtur flori e shkuar floririt. E di q nuk mjaftojn, e di q borxhet e shpirtit kurr nuk lahen. Do t takohemi prsri. N Kifisia, ku i kemi kopshtet pran e pran. N Federatn e Shoqatave t Emigrantve Shqiptar, ku ti je violin e par. N rrug, n kafe Dhe pse jo, derisa jemi gjall e jemi n jet, n Trbain tnd, n muzeun e t cilit shkruhet se t part, ata q mbolln rrapet ku togat e zeza t inkuizicionit pushtues shekullor shqiptar varn bilbilejt, kan ardhur nga Trbai i Dibrs. Trbai i Dibrs i lan kmbt n ujrat e Drinit dhe tret vshtrimin kurrizit gjeografik t shqiptarve, pr tu ndalur n qytetin e Dibrs s Madhe, t prer e t hedhur nga perandort e zinj t kohs. Trbai i Vlors i lan kmbt n Shushicn ujkristal dhe mban mbi shpatulla ipinin, ku legjendat kan arat e tyre t begata. Athin, 20 shkurt 2006

175

NJ NJERI MIDIS NJERZVE

- Meditime pr NJERIUN dhe mjekun Panajot Kolomihali

Ka njerz q t hyjn n zemr e t shkrihen n shpirt dhe nuk dalin, nuk ti nxjerr as vdekja, i merr me vete n botn tjetr. Nj prej ktyre njerzve e njoha n janar, n nj ceremoni n Titan, tek merrte nj dekorat i mallngjyer e i lotuar, tek lexonte shqip, tek ecte midis njerzve e trokiste gotn e vers. N nj moment u gjend edhe pran meje. I trokitm gotat dhe prgjysmuam lngun e kuq. Bm edhe nj fotografi bashk. E pyes, pas gjith asaj gjeografie udhtimesh q prezantuan njerzit q e njihnin nga afr, nse ka qen n Dibr dhe n Lur me sigurin q do t m thot jo. U gabova. Kishte qen, kishte par t shtat liqenet q i lidh zinxhiri i gjelbrt i rrugs malore. Kishte par Fush- Lurn, Lurn e Vjetr dhe BorieLurn, n at govat t gjelbr ku notojn kullat e bardha. I kishte par tek zbriste e ngjitej t prpjets s Lan Lurs, nj fole tjetr e bukuris shqiptare, ku bilbilat ushqejn zogjt duke knduar. Kishte bujt n shtpin e Shklqim Canit n idhn, fshat q sot ka si kuror kanalin e famshm me emrin e fshatit q au Gjalicat e pakalueshme, i piketuar me plumb pushke nga Gani Tuepi i madh i veprave ujore nga Dibra e deri n Sarand. Kishte bujt n idhnn - Qytet, q prjetoi masakrn dhe themelshkuljen m t madhe mesjetare pas vdekjes s Skndebeut
176

Pas asaj njohjeje midis njerzve, m lindi dshira q ta njoh larg njerzve. Krkova celularin e tij, derisa m n fund nj dit e gjeta. E mora n telefon. Mendova se do t ishte diku larg, n ndonj ishull apo n ndonj pik turistike pr t pushuar. Gusht ishte dhe n gusht Athina tjetrsohet nga njerzit, nga makinat, nga lvizjet. U gabova. Ai ishte n Ipokratos, n spital, mes njerzve. M dha koordinatat e vendndodhjes dhe un u ngjita n katin e tret t spitalit, n krkim t tij n zyrat 9 ose 12. E prita jo shum gjat. Erdhi i veshur me bluzn e bardh dhe me buzqeshjen e bardh. I dhash dy fotografi, njra n momentin kur atij i vun n gjoks dekoratn e akorduar nga Presidenti Moisiu dhe tjetrn kur kishim dal bashk. U mallngjye. M falndroi dhe m krkoi ndjes. I duhej t futej n salln e operacionit. Pyetjet q kisha prgatitur n greqisht humbn n kujtes. Diktofoni mbeti n fillim t shiritit magnetik. Ai ishte midis njerzve Pas nj jave u lidha prsri me t. M dha orn dhe adresn e njohur t takimit, kati i tret i spitalit Ipokratus. Shkova para kohe. E prita. Erdhi me saktsin e Filias Fogut t Zhyl Vernit. Mbylli dern e zyrs dhe filluam t bisedojm. Krkoi t bisedojm pa mikrofon prpara, thjesht si miq. E solla bisedn n udhtimet e tij. Me prjashtim t udhtimit n idhn e n Lur pr udhtimet e tjera nuk foli ose m sakt sht t them se nuk donte t fliste. M tha se i ishte betuar babait t tij q kishte zbritur n fund t viteve 30-t nga Malet e Lunxhris n Athin e q kishte ndrruar jet nga mesi i viteve 90-t, se do t ndihmonte me fuqin e trupit dhe t shpirtit shqiptart. Ai kishte br dy betime n jetn e tij, nj para Hipokratit, mjekut t madh t lashtsis pr profesionin e tij dhe nj prpara babait. T dy betimet i kishte mbrehur n shpirtin e tij n trheqje t parmends s humanizmit dhe dashuris pr rrnjt e t parve t tij. Nga biseda e shkurtr dika nxora nga rrnjt e jets dhe t profesionit t tij, nga lidhjet e tij me Shqiprin dhe shqiptart. Ai nuk kishte udhtuar n Shqipri vetm n vitet
177

90-t. Kishte qen edhe shum vite m par, jo njher, por disa her. Kishte par edhe Lukovn, edhe Ksamilin, edhe Jonufrin edhe n dy koh. Dhe pr kto i dhimbte zemra Ndrsa po futeshim n thellsi t jets s tij, n ato labirinte q shpesh e shpeshher prania e mikrofonit i largon, prsri nj zile telefoni, nj zile e fort si zilet e telefonave t vjetr Tesla q t shkulnin nga vendi E thrresin n operacion, n nj rast urgjent. Para se t m jap dorn doli nga zyra pr tu kthyer me nj kartvizit n dor, nj kartvizit intime, ku shnohej adresa e plot n Nea Jonia dhe t dhna t tjera private. M tha se do t telefononte pr t biseduar n shtpi, me nj got raki prpara. T premten e javs s kaluar m mori n telefon. M tha se at dit nuk mund t takoheshim se kishte nj rast urgjent. M tha se do t takoheshim t nesrmen. E shtuna sht dit pushimi pr zyrtart por jo pr mjekt M mori n telefon n mesdit. M tha se kishte qen deri pas mesnate n nj operacion t vshtir, tepr urgjent. Kishte ardhur nga mngjesi n shtpi dhe prsri n mngjes kishte shkuar n spital. M tha se m priste n shtpi, madje donte t dilte q t m merrte n stacionin e trenit. I thash se do ta gjeja kollaj shtpin e tij dhe kshtu ndodhi M priti n katin e fundit t nj ndrtese shumkatshe t re, karakteristike pr ndrtimet n lagjen Nea Jonia. Ishte vetm me t shoqen Maria Zumbeti, mikrobiologe prgjegjse n spitalin Amalia Fleming n Marusi, me t ciln ishte njohur n vitet studentore, ishte martuar me t menjher pas mbarimit t universitetit n vitin 1971 dhe kishte dy djem, tashm t rritur e t martuar U ulm dhe nism t kuvendonim. Pa mikrofon, sepse ai nuk donte q t flisnim shum pr t Tek bisedonim pr gjra t zakonshme, zbulova ose m mir t them hyra n nj nga dashurit dhe pasionet e mdha t jets s tij. N fakt, kjo dashuri dhe ky pasion ishte prmendur n vlersimin q iu b ditn e dekorimit. Por tjetr
178

sht ta dgjosh shkarazi e tjetr ta prjetosh e ta shohsh se si ai e mban ndr duar me kujdesin e nns pr foshnjn e vet t dashur. Nga nj raft ai mori dy albume t mdhenj. N njrin album ishin koleksionuar me nj pasion t madhrishm mbi dy mij kartolina t mome shqiptare, kartolina pasioni pr ti mbledhur dhe pr ti br pron t vetes e ndonj dit t shqiptarve, i kishte lindur diku n Zvicr tek kishte marr n dor nj prej perlave t natyrs shqiptare. I shfletonte flett e albumit me nj kujdes e dashuri q t bnte t drithroheshe e t apasionoheshe pas tij. N nj moment e fiksova n fotografi. Ai me Albumin e tij n dor dhe Maria n tavolinn e puns. N at shtpi jetohej dhe punohej Nuk ishte vetm ai album kartolinash pasuri e pamueshme e jets s tij. Ishte edhe nj tjetr me fotografi nga syri fotografik i Marubit t madh t fototeks s madhe shqiptare. Nuk ishin vetm Albumet me fotografi e kartolina. Ishte edhe nj koleksion i tr me piktura q diku, n nj kaset ruajtjeje, qndron i mbyllur pr tu hapur e br publik nj dit. sht edhe nj bibliotek me mbi treqind libra sht edhe nj cikl dosjesh me letrkmbime me prmasa t mdha shqiptare e m gjer. sht edhe Ktu bie prsri zilja e celularit. E fort, drithruese, si kmbanat e alarmit E thrrasin prsri n spital Ngrihet e nga nj raft merr e m v prpara nj tuf me letra t fotokopjuara apo t printuara. M thot se n to mund t gjej prgjigjet e pyetjeve t mia *** Udhtuan bashk deri tek Sheshi i Ameriks. Para se t zbrisja m krkoi ti gjej ndonj shqiptar q ka ndonj kartolin
179

t vjetr. I thash se kam nj mik q merret me numizmatik Tani q po shkruaj kto radh, kam prpara dosjen e tij, at faqe q ka shkruar ai e q thot se ka lindur n Athin n vitin 1946, sht diplomuar mjek n vitin 1971, sht i martuar dhe ka dy djem- Nikolaon 33 vje dhe Dhimitrin 31 vje. At pjes t jets s tij q lidhet me titullin e mjekut ORL dhe shrbimet n spitale t ndryshme, me dekorata e vlersime. Kam n dor edhe shnime t tjera shumica e tyre t njohura pr mua q m par. N at dosje nuk i gjeta pyetjet q doja ti bja. Dhe, edhe sikur me doktor Panajot Kolomihalin t bj njqind takime, prsri nuk do ti gjej. Kto thjesht se ai nuk mund t jet kurr pr shum or me nj njeri, me nj gazetar apo shkrimtar, pr faktin se ai ka lindur dhe rritet midis njerzve.

180

NOTA MBI PENTAGRAMIN E NJ JETE

Bised me muzikologun Sandri Cefa
Nuk e njihja dhe, ngaq pak jam marr me jetn e njerzve t mdhenj q mprehn qet dhe pluguan muzikn shqiptare, nuk ia kisha dgjuar zanin. Rasti e solli q nj dit t takoheshim dhe t kmbenim kartvizitat. M tha ather q ka qen pedagog n Konservatorin e Tirans. E vura kartvizitn mnjan, me iden q ta takoja dhe t lundroja n pentagramin e jets s tij Pr s dyti do t na takonin Dy CD t e Spartak dhe Anthulla Tilit, CD t prezantuara n nj tubim muziko-letrar, n nj tubim ku poett dhe muzikantt i flasin njri-tjetrit dhe bots me fjal dhe nota mbi pentagram. Ai u ngrit dhe foli me kopetencn e nj njeriu q i di mir gjrat, jo n siprfaqe, si i di un dhe shum t tjer, por n thellsi, n rrnj, madje n qimet thithse t rrnjs Kt radh nuk e lash t m ikte. E mbrtheva dhe i krkova takim N at mesdit t nxeht gushti ai erdhi pak i djersitur m tepr nga vapa, sesa nga rruga q kishte br m kmb nga shtpia e tij n sheshin n qendr t Kalitheas. Ndonse i ka kaluar t shtatdhjetat, ecte si filiz i drejt, aq drejt dhe aq bukur sa do ta kishte zili edhe nj tridhjetvjear, ndonse, si do ta shohim n tregimin e tij, dikush kishte dasht me ja prer filizin n rrnj. U futm thell n gjelbrimin e lulishtes. U
181

ulm n nj stol ku kishte shum drit e pak hije Fliste me theksin karakteristik shkodran, theks t cilin nuk e luan as topi. Her-her shprthente n at lloj qeshje q sht pron vetm e humorit shkodran. Edhe fjalt, ndonse tre t katrtat e jets s tij kan kaluar n Tiran e Elbasan, ruanin dialektin dhe muzikalitetin shkodran Kur e pyeta nse e quanin Sandr apo Aleksandr, ai, me at humorin karakteristik shkodran q buron nga zemra e mbush liqenin e syve, m thot se n pasaport e ka Lek, por tr jetn e kan thirr Sandr. Dhe, duke i qeshur tr qenia, tregon se si ia kishin ngatrruar emrin n nj konkurs dhe i kishin thn se Dy vet nga e njjta familje nuk mund t pranojm. Emrin ia kishte ln babai n vitin 1935, nj njeri q ishte shkolluar n Austri, por pa e mbaruar shkolln, fliste gjermanisht e kishte nj bibliotek me libra t sjella nga Gjermania. I ati kishte qen msues, nga ata msues q ishin n frontin e par t lufts kundr analfabetizmit dhe shkollimit t brezit t ri, nga ata msues q nuk than kurr jo, por e quajtn pr nder kur udhtonin maleve t Shqipris, nga Shkodra deri n fshatrat e Maliqit e t Kors, n rrug dhish, pr tu ngujuar e msuar vocrrakt, nga ata msues t brezit t Ndrec Ndue Gjoks Ai flet me krenari pr baban, Gjonin (edhe i biri quhet Gjon), pr kulturn e tij dhe pr dshirn q ai t bhej si Leka i Madh, kujton kohn kur babai e merrte me vete dhe shkonin fshatrave ku ishte msues Rritjen e vet intelektuale ai do ta fillonte n shkolln e jezuitve, pr t vazhduar m tej shkallve t zakonshme t arsimimit shqiptar. Muzikn e ka filluar q n vitet e vegjlis: N kish, thot, si e kan filluar t gjith (qesh). Me Prekn, me eskun, me Tishin, Toninin. N kish ather sht luajt muzik e kompozitorve t mdhenj. E pyes si e zhvilloi pasionin e muziks dhe ai vijon: Edhe me fmijt, po edhe me mbesn q kam, u them gjithmon, se
182

kan kushte t tjera ktu. I jati dhe e ama jan muzikant, violinist, kan mbaruar akademin. Edhe kah djali t dy muzikanta jan. Sandrit t vogl i kan ble violinelin me koh, i ndihmojn edhe i jati, e ama e kontrollon, kta dy tjert q jan violinista, nga vajza, dhandrri dhe u them njiqind her pse e merrni kaq lexhero. Fmijt do rriten, do vazhdojn shkolla t tjera, por muzika t ban dy her njeri, t tan e din se muzika zbut gjithka Mua nuk m ka ndihmue as baba, as nana, asnji skam pas muzikant. Fillova te kisha, mandej n shtpi t kulturs, te Preka. Ai m linte elsin n nji vrim. Shkojshe n zheg e merrsha, punojshe n piano. Vet jam mundue. N lice artistik desha me hy, por n at koh Tonin Arapin e prjashtuen nga Liceu Artistik dhe erdhi n Shkodr. Fillova me Toninin, me Gjon Simonin. Ata t shkrett nuk jetojn ma, por kan lan personalitetin, figura shum t mdha muzikore. N vitin 52 a 53, nuk e mbaj mend mir, mbarova gjimnazin dhe erdhm n Tiran. M doli bursa pr Institutin Ekonomik, sepse isha shum mir me msime t prgjithshme, vetm marksizm kam pas tresh (qeshim) Erdha ktu, me at valixhen prej drrase dhe fillova. Kur bahej mbramja e vallzimit, i bija fizarmoniks. Knaqeshin rinia, vallzonin. N fakt, nuk m plqente profesioni i ekonomistit, megjithse sot po ta kishe pasur do t kisha qen ma mir se muzikant, por un nuk e desha dhe vendosa me ik. Nuk m lejshin me ik, sepse kisha krijuar edhe grupin e muziks. Dasht pa dasht ika me nji kushririn tim n Kor, ku bahej bonifikimi i fushs M thot njri se krkojn nj oboist banda e ushtris. M dha emrin e drejtorit t Shtpis Qendrore. Shkova, hala isha ather me pantollona t shkurtna, hyra n zyr, i thash se i njoh shum mir notat, se i bie edhe pianos M dha nji letr dhe shkova te Kristaq Panduku, drejtuesi artistik i bands ushtarake. Fillova me msue klarinet, sepse oboe nuk kishte, erdhi ma von Kur u krijua Estrada e Ushtarit fillova atje me piano, shoqroja kangtart Prej aty n Ansamblin e
183

Ushtris. Iku Kozma Lara. Vendi bosh i pianistit Nikolla Zoraqi m ka dasht sa nuk e harroj kurr. M bani nji prov Fitova Me Gaqo Avrazin N Ansambl n fillim isha ushtar e manej me rrog Kisha edhe rrethin e pianos t Shtpis Qndrore, ku msonin fmijt e ushtarakve t lart, gjeneralve. T gjitha punt i kam ba me lezet e me seriozitet. Erdhn n fund t vitit nanat e fmijve. I thon njena-tjetrs: Ta ojm kte Sandrin n Mosk. Nj dit ma thon edhe mue. A do me shkue pr studime n Mosk? U thash: A ka qorr q sdon sy? Kshtu shkova n Mosk, n Konservatorin ajkovski, shkoll fantastike, nuk di a t them. Shkoll ma t mir un skam pa, por si thoshin edhe t tjert, ai asht nji ndr ma t mdhenjt n bot. Atje studiova teorin e muziks, muzikologji, njikohsisht edhe piano. Pata edhe fatin shum t madh q m dhan msim pedagog shum t mdhenj t muzikologjis, ndr ta Ana Nikollajevnn, q na jepte historin e muziks. M hyni vet n qejf, dit e nat punonim. Ishte nj rregull pr t plotsue normat e sportit. Kush donte, kush nuk donte merrte raport mjeku dhe nuk i bante. Tonini q ishte i shndosh, Kozmai e la, kurse un thash due. E kam pas gjithmon qejf sportin. Duheshin br normat e skive, t vrapimit Po kishte edhe kushte N at koh ka ken Tonin Arapi, Kozma Lara, Nikolla Zoraqi, ndr kangtar ka qen Irena Gjergo, Gjinovefa Heba ishte nji grup shum i mir q edhe profesorat e drejtuesit ishin shum t knaqun, jo vetm me sjelljen, por edhe me punn q bajshim Kur faap u mbyll rubineti. Sikur na e ndinte zemra se nuk do ta mbarojm dhe e kemi frytzue jashtzakonisht kohn. Hanim drekn me Toninin n restorantin e studentve n konservator, pushojshim nj ik dhe ngjiteshim nalt e punonim. Bam edhe provimet e vitit t dyt dhe erdhm n Shqipni. Albert Paparisto, me iniciativ shum t fort hapi
184

konservatorin, n 62-shin. Aty studiova, dhash msim, bana edhe diplomn. N vitin 1964 mora diplomn pr muzikologji. Studiova gjith muzikn simfonike instrumentale shqiptare q n origjin sht botuar n at koh n gazetn Drita dhe revistn Nntori, komplet. Vazhdova pedagog n konservator deri n vitin 1975. Erdhi asokohe nji furtun e madhe dhe pr 14 vjet punova n Elbasan, gjasme pr qarkullim e ndihm, por si doli ma von ishte pr t mos u kthye ma kurr. N Elbasan punova msues n shkoll muzike. Jepja harmoni dhe morfologji e analiz muzikore N vitin 1988 erdha prsri n Tiran Kur u zbut (qesh). Fillova punn n Teatrin e Operas, udhheqs artistik i studios s Operas nja katr vjet dhe katr vjet t tjera me Ministrin e Kulturs me Dhimitr Anagnostin, q m ka vlersuar shum pr t gjitha gjrat. Me kt rast shtita edhe Evropn me Ansamblin e Kangve dhe Valleve, me shrbime, kam ken edhe ktu n Greqi disa her. Kur e pyes se kur erdhi n Greqi, ai ngre dorn lart dhe thot: Lene si t doj t largoj dika q e bezdis M pas vazhdon: Kam ardh edhe para 97-ts n nj sesion shkencor, pr t lidh marrdhniet me operan. N 97-tn erdha me nji grup. Erdh edhe grueja ktu te fmijt q kishin ardh q n 91-shin. Mbasi m mbaroi viza tremujorshe, m 22 gusht t 97-ts u nisa pr n Shqipni. M 23 n mngjes kalova kufinin Na doln prpara maskat, hyn n autobus, filluan grabitjen me radh, na doli prpara nji postbllok, ata u tremben, un lviza nga vendi kurpampam dhe un rash n shkallt e autobusit i mbytun n gjak. M plagosn n t dyja kambt, por pr vdekje. Kam shptuar kot. Jo kot, por vetm pse hyna n Greqi shpejt Npr spitale, n fillim n Janin, pastaj n Art pes jav, n Athin, operacione t vshtira, heqje pjessh t trupit nga nji vend e vendosje n vend tjetr, shih si e kam trupin, tan varra Ktu kam nj mik, nj muzikolog, Jorgos Leocakos, mik i Shqipnis. Ka ba nji histori t madhe muzike, q as neve nuk na ka shkue n
185

mendje me e ba. Ai foli me doktort dhe punt shkuan mir. Tre vjet kam ndejt me paterica. Dhe me paterica fillova punn n nj pianobar n Halandri. Punova atje tre vjet. Kur u mbyll punova n nji shkoll baleti, shoqroja n piano pjest. Edhe atij lokali i ra plani, u b atje nji ndrtes shumkatshe. Pastaj fillova me nxansit, shumica shqiptar, por edhe grek. Shkoj npr shtpira dhe u baj msime, sepse un nuk kam piano, as mundem me e ble. Punoj me nji tastjer, ku edhe filloj msimet e para. Vazhdoj prsri me nxansit. Kam pas shum, tash kam ma pak, por n vjesht do t kem prsri ma shum.

186

FATI I NJERIUT
N telefon ai m tha se m njeh. Un i thash se njoh nj Ramazan Sula, shofer i tregtis q me Zis-n e tij nuk pat ln vend pa shkelur n tr Dibrn nga Llanga n Re e nga Korabi n Masdej. Kur u takuam, me kmbnguljen e tij, vrtet m njihte. M tha se kur ju keni mbaruar Universitetin e Bujqsis n kodrat e Kamzs, ai sapo e kishte filluar at dhe, si do fillestar n studime universitare, syt i ishin ndal tek ata q at vit merrnin diplomn, ndrr kjo e do studenti q hyn n auditoret universitare. Atje m kishte gjetur mua M tha se i ishte br qejfi kur kishte gjetur n gazet numrin e telefonit, ka ia shtoi dshirn t takoheshim. Ramazan Sula sht nga nj fshat i dgjuar i Tirans, nga Selita. sht i prmendur fshati i tij, i prmendur pr ujin e ftoht, n t cilin kristali sheh vetveten si n pasqyr. Uji i Selits, m shum se nj gjysm shekulli m par, n vitin 1951 ishte shndrruar n drit pr kryeqytetin, n jet pr Tirann e asaj kohe, kishte mbyllur prfundimisht puset e vjetra. Ai mbetet dhe do t mbetet gjithnj uji i par, m i miri, m i shndetshmi dhe m i krkuari n Tiran. Para tij Fushkuqja dhe Bovilla bien n gjunj e falen me respekt. Erdhi n Agio Nikolaos me tren nga Pireu. sht nj burr trupshkurtr, me sy q i shklqejn e me nj z ku siguria ka rrnj t thella. Pr her t par n Greqi kishte ardhur maleve n vitin
187

1992. Nuk kishte ndenjur gjat, sepse rruga e kishte lodhur e pun nuk kishte gjetur. N 2001-shin kishte ardhur e ishte vendosur prfundimisht n Athin, pran djalit. Kt radh, si punonjs i Ekonomis Didaktike t Universitetit t Bujqsis kishte arritur t gjej nj ftes nga Universiteti i Selanikut, ftes e cila i kishte dhn mundsin t udhtoj si njeri. N Selanik nuk kishte qen, ka i kishte mbetur merak. Kur erdhi nuk e kishte vendosur t qndronte n Greqi pr nj koh t gjat. Donte t kthehej n vendin e puns, vend t cilin e kishte fituar me vshtirsi t mdha. Tranzicioni kaotik e kishte nxjerr profesionin e agronomit n rrugn e madhe dhe ai, duke iu prshtatur asaj, shiste qumsht, t cilin e merrte t freskt nga nj ferm lopsh n Kamz. Djali, vajza, gruaja kishin kmbngulur q ai t rrinte. Por Ramazani e kishte nj hall, kishte ln nnn n t nntdhjetat e jets n shtrat e donte ti mbante ballin me dor. Ishte koha kur n Greqi rifilloi procesi i legalizimit e nj shans sy ky q vjen tepr rrall nuk duhej humbur. Bri dokumentet dhe i shkoi pran nns s dashur. Ia mbajti dorn n ball derisa ai u ftoh dhe bashk me vllezr e motra e prcolln n udhtimin e prjetshm Agronom, madje me prvoj t gjat n profesion, Ramazani iu drejtua kopshteve e vilave n diametra larg baness s tij. Ka mbijetuar me kopshtet, ani se askush nuk i dha nj dit t vetme siguracion. E pagoi vet sigurimin n prpjestimin n 100 euro pages 40 euro siguracion, mas kjo q e prjetojn t gjith ndihmsit shtpiak, ku prfshihen grat dhe kopshtart. Ksaj nuk mund ti shptoj askush n don q do vit t marr lejen e puns dhe ti hapet rruga pr riprtritjen e dokumenteve. Por Ramazanin e bren shum gjendja e pashpres shndetsore e dhndrrit, aktualisht n Shqipri. Vetm 38 vje ai i nnshtrohet nj kure t shtrenjt q e ka mbajtuar deri tani n jet. Ai mbledh para pr t mbajtur familjen e tij, ka mbledhur edhe dika pr t dhndrrin, me shpres se nj dit
188

do ti jepet nj viz e t mjekohet ktu n Greqi. I dhmb n shpirt mosha e re e tij, aq sa i dhemb edhe jeta e tre femrave si thot ai, e ardhmja e vajzs dhe e dy mbesave t veta. Ka hall e hall, por halli m i madh sht se ato, n koht tona po shumohen n progresion gjeometrik. Ramazani sht n shpirt nj letrar i lindur. Ai ka nj pen t fort q operon si nj bisturi e mpreht n shoqrin e sotme. M par shkruante n gazetat n Shqipri, tani shkruan n nj gazet n emigracion. E ftova q nj dit firma e tij t hyj edhe n faqet e EMIGRANTIt. Ai, koht e fundit, ishte br lexues i rregullt i gazets dhe i plqente shum prmbajtja e saj, lehtsia q t shpreh mendimet e veta pa censur, smundje kjo e pashrueshme e gazetave shqipshkruese n Greqi. T dieln pasdite me Ramazan Suln pim kafen e miqsimit, kafen e bashkpunimit t vazhdueshm. Do ta takoj edhe her t tjera Ramazanin. Nuk do t shkruaj m pr t. Do t shkruaj ai pr jetn e emigrantve, duke prezantuar denjsisht vetveten dhe kohn q jetojm.

189

TU NGJATT JETA GJERGJ XEKA!

Nuk e di pse zilja e telefonit mu duk e veant, me tjetr timbr, me nj jehon t largt. Ndoshta se e kisha futur thell xhepit, si ta kisha futur n nj galeri t thell, ndoshta... Edhe zri nann tjetr mu duk i veant. Ai ma prmendi emrin me t tra rrokjet e tij t shumta, si nj njeri i shtpis, njeri q ishte rritur n t njjtn lndin jete. Ai kmbngulte q un, vetm nga notat e zrit, ta njihja se kush ishte. Un bridhja rrugicave e rrugve t jets. E krkoja, por se gjeja dot. E kapja, por m rrshqiste duarsh, si rrshqet zogu e hidhet duke cicritur qiellit t kthjellt. U dorzova... - Jam Gjergj Xeka - tha dhe heshti. At ast mendja mori malet. Nuk e di nse teknika do ta arrijn ndonjher shpejtsin e mendjes. Nuk e besoj. As Naimi i madh i emigrimit fizik dhe poetik shqiptar kur thoshte M le ktu tek jam mua dhe me vrap e dshir, vjen n viset e tua... nuk e besoj t ket udhtuar kaq shpejt, kaq larg, thell e larg sa n at ast udhtova un. Gjergj Xeka m kishte marr e m kishte uar, n t miliontn e sekonds, maleve t Bulqizs, m kishte zbritur n nivelin e dhjet t Pusit nr.2, m kishte futur labirinteve t zons D, m kishte ngjitur n Dhoks e Batr t Martaneshit, m kishte ul n lndinat e gjelbrta t Trnovs, nn t cilat nxirrej krom... - M ka marr malli, m tha, dua t takohemi dhe t prqafohemi. - Edhe mua m ka marr malli shum. E dshiroj kt takim
190

sa ska ku t shkoj. M thuaj kur dhe ku t takohemi dhe m ke gati. - Do t takohemi n shtpin time. Jo ve e ve, por me gjith familjen. - Po... - Nuk ka po e por. Do t takohemi ktu. Dua ta ngrem nj got e ta kndojm nj kng jo tek e tek, por t gjith bashk... *** ... Sa vite kan kaluar pa u takua me Gjergj Xekn, inxhinierin e talentuar t miniers s Kromit Todo Mano t Bulqizs? Koh, shum koh kan kaluar pa pir me t kafen dhe frnetin e detyrueshm para Pusit nr. 2. Pa folur pastaj pr dushin n ashensorin zbrits drejt nivelit t 5-t apo udhtimeve labirintheve e dishenterive pr t kapur nivelin e 10-t, ku asokohe shkohej drejt kromit me 48 52 pr qind prmbajtje. Pr t mos folur pr Pusin nr. 1, ku ai ka prekur pr her t par damart e kromit e Zonn D, ku ka br hapat e par n jetn dhe punn e inxhinierit t miniers. Kur ka ndodhur kjo? Nga fundi i viteve 80-t? Jo, pak m par, sepse n fund ai u b drejtor i miniers s re t Trnovs e prej andej iku drejtor n nj minier n vendlindje, n Kor. Tu ngjatt jeta e viti tu bft dekad Gjergj Xeka! Ma ngrohe shpirtin, ma gufove zemrn, ma shtove jetn... Dit t tra udhtova me Gjergjin e me shokt e tij maleve t Bulqizs, Martaneshit, Trnovs, Selishts, zbrita puseve e rrshqita dishenterive. Piva nektarin e atyre miqsive q ishin kaq t iltra e t shndetshme. Kjo, derisa nj dit e ndam t takoheshim. Ai vazhdonte t krkonte q ti shkoja n shtpi. Jo vetm, por familjarisht. Nuk ma jepte adresn e plot. M thoshte q ti hyp tramit dhe t ndalem n stacionin Agio Parashkevi. Atje, tek kisha, do t dilte djali dhe do t m merrte me makinn e tij. Aq shum e theksonte kt gj sa un ndjeva
191

se atij dika i ka ndodhur dhe nuk lviz... ... Kur bashk me gruan u ndala n stacionin e tramit dhe pash para kishs s vogl t ndaloj nj ford e prej tij t dilte Gjergji i tr, u lirova. U shtrnguam pas njri-tjetrit. U prqafuam fort. Pastaj u shkputm dhe syt lexuan hieroglifet e kohs, rrudhat e fytyrs dhe thinjat mbi flok. Edhe ai, edhe un ishim zgjeruar n mesin e trupit. Aq shum ishim zgjeruar, sa do t ishte e vshtir t futeshim dukave n kalimet nga njeri kat n tjetrin, damarve t kromit. Me trup jo, por me mend po. Kjo do t ishte prologu dhe epilogu i biseds n at shtpi ikanaku n Palio Faliro. Natasha do t takohej me Elenin n ort e msimit. Msuese, e para n Peshkopi dhe e dyta n Bulqiz, ato do t hynin e dilnin klasave e n koridoret e tyre do t takonin shum t njohura, msuese t reja e t vjetra. Shqipria sht e vogl gjeografikisht, por sht e madhe shpirtrisht. Kudo q t jesh, kdo q t takosh, po grmove paksa do t gjesh nj t njohur q ta lidh bisedn e ta shton dashurin... Ato flisnin me njra-tjetrn. Ne flisnim her duke u par sy m sy e her her duke i hedhur krahun n qaf njri-tjetrit. Gjergji ka qen bashkpuntor i rregullt i shtypit lokal dhe qendror. Shkruante me kopetenc jo vetm pr probleme t profesionit t tij, por edhe n gjini t ndryshme t publicistiks.Veanrisht t bukura ishin prshkrimet dhe reportazhet, portretet e njerzve t puns, miqsit. Nuk do t befasohesha kur ai do t ngrihej e nxirrte nga nj raft i biblioteks disa vllime me dorshkrime. Ai, prej dekadash, q kur kishte filluar punn si inxhinier i ri n Bulqiz, mbante ditar. Nj pjes t madhe t fletve t ditarit t tij i kishte futur n kompjuter, i kishte shtypur dhe i kishte lidhur. Ai mban edhe sot e ksaj dite ditar. Ndjek jetn e prditshme, gzimet dhe privimet e jets n emigracion, politikn shqiptare n t gjitha prmasat. Tek flisnim pr ditart e jets n Bulqiz, pika e prbashkt e takimit t jetve tona, nuk mund t linim pa prmendur emra.
192

Gjergji n nj moment m pyeti pr Jorgo Koln. Ku sht Jorgo Kola, kryegjeologu i miniers, q ku vinte majn e lapsit rridhte krom? E kisha takuar Jorgon s fundi n vitin 1996 n nj qosh t ngusht n takim t bulevardit kryesor t qytetit dhe rrugs q lidhte Bulqizn e Vjetr me Bulqizn e Re. Shiste paqeta cigaresh, imakiz, shkrepse e t tjera voglsira. Pata br asokohe edhe nj skic, ku e krahasoja me inxhinierin e Orve t Kremlinit, q shiste shkrepse t fabriks Llapshin... Bulqiza kishte vdekur dhe njerzit q e mbajtn n kmb at ishin hedhur n rrug t madhe. I thash Gjergjit se ai m kishte thn se n Athin ishin vendosur disa nga shokt e tij inxhinier, njrin prej t cilve Vasil Jovanin, fal adress q m dha, e kisha takuar. Ktu u ndez kujtesa. Gjergji m tha se n Athin ishte Jani Paskoja, ishte edhe Margarit Vasija ekonomisti i planit t miniers, q ishte aq i ndrgjegjshm dhe i prgjegjshm n pun, sa, kur fliste apo t jepte n dor t dhnat, nuk e diskutonte askush. Ishte edhe Shefqet Kllogjri dhe shum t tjer... ... Gjergji ka tre fmij, dy djem e nj vajz. Levisi sht 32 vje. sht i martuar me Ann dhe ka nj vajz t bukur, Elenin. N Greqi punon me ushqimet e veanrisht me mishin. Madje, ka shkuar ta ushtroj kt profesion edhe n Kor. Kishte shum para- thot, - por nuk kishte rregull e qetsi, ndaj u ktheva prsri n Greqi. Kosta sht 30 vje. sht br nj zdrukthtar q i kndon druri n duar. Vajza, Bianka sht nxnse n vitin e fundit t liceut. Nusja e djalit, Ana, ka mbaruar shkolln pr msuese n ciklin e ult. Gjergji jeton me gruan, djalin e vogl dhe me vajzn. Shpejt do t martohet djali dhe do t marr shtpi m vete - thot Gjergji. Tre shtpi sht br Gjergji. Por shtpit ktu n Greqi nuk i llogarit. Jan t prkohshme kto, - thot. Shtpia n Bilisht t Kors, shtpi s cils i vum shpatullat dhe e bm vil t tre
193

vllezrit, sht shtpia ime. At nuk e ndrroj me asgj tjetr. sht vendi im, sht Shqipria ime. ...Na duhet ta ndrrojm vendin. Ashtu, larg e larg, ulur n kolltuqe, me nj tavolin mbushur me t mbla e t thata q shoqrojn uiskin e kafen, Gjergjit i duket se rrim ftoht. Ngrihet e na mbledh rreth nj tavoline, pran e pran, sup m sup. Vera e kuqe me zemr t bardh!... ...Gjergjit nuk i rrihet. Ngrihet dhe merr n dor kitarn, ajo lloj vegle q korart e kan n shtylln kurrizore t jets s tyre, dridhet telash e melodit mbushin dhomn. Kndon e pastaj ia jep djalit. M trhoqi ky gjest pr simbolikn q prcjell, pr stafetn q ndjell. Kitara shkon nga babai tek i biri. Ktu nuk mu ndejt. Po hy n rol, - thash, - jam mik, por edhe jam gazetar... Dhe nxora nga anta e vogl aparatin fotografik. Nuk mund ti lija pa fiksuar n celuloid shprehjet q merrte fytyra e djalit t mikut tim sa her ecte udhve njra kng, pr ti hap rrug nj knge tjetr. E filloi me nj serenat korare, nga ato serenata q edhe memec t jesh, do t luash vendit e do t kndosh. Kndonte ai, kndonim t gjith. Gjergji, nga ana tjetr e tavolins, e ndiqte me nj shprehje q i buron nga zemra. Kshtu mu duk ather. Kshtu m duket edhe tani q prjetoj momentin duke par fotografin, fytyrn e tij t shkrir n kng. M pas knga fluturon nga Kora pr tu ndalur n Bulqiz. Gjergji dhe Eleni mund t kishin paksa nostalgji pr Bulqizn, ku kaluan rinin e tyre, pr shoqrin e sinqert dhe dashurin njerzore q shkrinte dborn dhe hejt e akullit q tr dimrit vareshin streheve t shtpive e barakave pran galerive. Mall dhe dashuri paska edhe Levisi, i cili lindi n Bulqiz dhe u rrit mes njerzve t saj. Ndryshe nuk ka se si ti mbij knga bulqizake n goj e ti shtrij rrnjt n shpirt... Sa koh ndenjm ashtu pran e pran, me kng n goj e me zemr n dor? Dy or? Tre or? Fizikisht, ndoshta po. Shpirtrisht jo. Shpirtrisht ndejtm vetm disa minuta, vetm
194

disa sekonda. Koha me njerz q i do dhe t duan kalon vrik, ka shpejtsin e zrit, drits. sht koha q njeriu krkon ta ndaloj, ta mbaj n vend, mos e lej t ik... Von ikm nga shtpia e Gjergj Xeks. Na tha se do t na prcillte deri tek stacioni i tramit. Nuk na prcolli deri atje, por deri n shtpi, nga Palio Faliro n Kato Patisia... Nuk e doja t m prcillte deri ktu. Doja ti jepja nj adres trami dhe t dilja ta prisja me makinn e djalit tim. Na u rritn fmijt Gjergj Xeka! Na jan br krah jo vetm pr ne, por edhe pr miqt tan. A ka gj m t bukur se kjo? Athin, mars 2007

195

NJ DHMBJE NGA DHEMBJET E KURBETIT

do pes minuta, n stacionin skajor t Kifisias, urbani elektrik an barkun duke derdhur n shesh, pa kujdes, n rrmuj, nj mizri njerzish. T moshave t ndryshme, t sekseve t ndryshme. T veshur me rroba t puns Secili nxiton me kmb dhe vrapon me mend. Ka ardh nga Pireu, Neo Kosmos, Omonia, Patisia nga nj cep i Athins n tjetrin. Ka udhtuar nga nj bot e zhurmshme, nga rrug e rrugica ku pallatet rrin n qaf t njri-tjetrit e makinat e vogla nuk kan vend ku t qndrojn, n nj bot m t gjer, me gjelbrim e lule, me vila q nuk i kalojn t tre katet e garazhe barkgjer, ku lvrijn makina t prodhimeve t fundit. N sheshin para trenit taksixhinjt kapin qiellin me ftesat e tyre pr udhtime drejt Kefalarit, Ekalit, Agios Stefanos N barkun e vogl t taksive ulen nj nga nj gra e vajza, shrbtore t dors s par, t cilat me nj greqishte me theks nga lindja e largme apo lindja sllave, tregojn adresa lagjesh e vilash t pasura. M tej nj radh autobussh t vegjl, dymbdhjet vendsh, t ulur e tre her m shum n kmb, mbushin barkun me shrbtor t dors s dyt. N ort pik t mngjesit barku i autobusve i ngjan barkut t nj kutie sardeleje, ku vetm ajri bn diferenc midis qenieve. Shofert e autobusve nuk brtasin. Ulur n ndenjsen para timonit ata presin minutn kur duhet t shtypin butonin e nisen drejt Melisias, Politias,
196

Adhamesit, Krionerit Shpejt sheshi zbrazet pr tu rimbushur pes minuta m von, kur treni i radhs do t sjell turnin tjetr t shrbtorve N kt lvizje brauniane njerzish, n kto ikje e ardhje t nxituara njerzore, nj sy i ngeshm nuk ka si t mos dalloj dika q nuk lviz ose m sakt dika q rri n kmb e lviz kokn. E lviz n nj gjysm apo tre erek rrethi, kreh rrugt q vijn tek treni n krkim t ndonj amaksi q hap barkun e vogl pr nj, dy apo e shumta tre argat. sht ky nj krkim q zgjat disa or, nj krkim q lind hert n mngjes e perndon aty nga mesdita, kur shpresat zbehen deri n shuarje. N kt ikon t ngrir sot vshtrimi u ndal tek nj i ri, me laps e letr n dor, me nj gazet Hrisi Efqeria nn lapsin q v kryqe. Shtojcat e ksaj gazete, m e volumshmja n Athin, ajo pr veturat luksoze e t prdorura, shtojca tjetr ajo q informon pr shitje e blerje shtpish e trojesh jan hedhur shuk mbi barin e platis. Pr lexuesin ata jan nj luks. Ai krkon pun. sht ndrtues, suvaton e patinon, lyen dhe zbukuron shtpi. Njeri nuk ka ardhur ta marr dhe ai shkruan adresa e regjistron n letr numra telefoni. Pastaj i drejtohet telefonit publik dy metra larg, fut kartn dhe u bie numrave nj nga nj. Askush nuk ia ka varur, askush sot nuk i ka ofruar pun E fiksova n fotografi si e prshkova m lart. M pas hyra n bised. M tha se quhej Artan Berberi dhe se ishte nga Kora Duke biseduar me t rrethi u zgjerua. U fut n mes edhe Lutfi Shahaj nga Fieri, u fut edhe nj tjetr, i cili m tha se ka qen ushtar n Ploshtan t Dibrs e se shrbimin veror kufitar e bnin n Rrafsha t Korabit. I njihja mir kto vende, bukuria e t cilve sht tepr e virgjr pr syrin e njeriut dhe pr syrin e fotografit. Kjo hollsi i dha shkas nj kuvendi pr bukurit e vendit ton, bukuri q kishin dhe kan nevoj sot m shum se kurr q t zhvirgjrohen nga duart e ndrtuesve, nga syri i
197

turistit dhe syt e aparateve fotografike e televizive. Artani e kishte nj merak, ndaj e ndau mes nesh n copa t vogla. Ca e morn, ca e lan prdhe t coptuar. Meraku i tij ishte tek bashkimi i shqiptarve, bashkimi n mmdhe e bashkimi n emigrim, lufta me mjetet demokratike t kohs pr t drejtat tona. Biseda, si n t gjitha rastet nuk mungoi t ndalet tek qeverimi dhe antiqeverimi, tek Nanoja e Berisha, t ndalej edhe tek skandali m i ri i Vjens ku Berisha dhe Dade n forumin m t lart evropian, n OSBE, e prezantuan vendin ton n mnyrn m t keqe t mundshme, u zun me brir si dhit n ur, duke prdor fjal rrugsh. Politikanve t lart n Shqipri, kryeministrit n pushtet apo kryeministrit q ndrron pushtet, kto gjra nuk u prishin edhe aq pun. Emigrantve po, ktyre njerzve q presin pr pun me dit t tra, q krkojn ushqimin e dits pr zogjt e foles s tyre familjare, u prishin, madje u prishin shum. U ulin kokn, u mbyllin gojn, u shuajn krenarin. I bjn edhe t padshirueshm pr pun. Grekt kan filluar t preferojn gjithnj e m shum argat kurd. Pr ta, ata jan shum t urt, me shum pak krkesa pr jetn, me pretendime t pakta pr pag. N dheun e t parve t tyre nuk ka as Nano e as Berish q t dalin me kordh n dor rrugve t Evrops, duke br duele mesjetare. Nuk e di pse kt radh mora trenin e kthimit nga Kifisia zemrvrar. Ajo pamje, ato shprehje m kishin shkaktuar nj lloj tjetr dhembje nga dhembjet e njohura t kurbetit.

198

KOLA Q U B SOTIRIOS
Lexova historin e Shklqimit q u b Jorgo dhe t mbiemrit t tij q u transformua nga Hyka n Gjika. Qesha. Nuk qesha me t, por qesha me veten time. Historia e tij e vendosur n koh dhe hapsir sht nj me historin e Augustos q u b Agush. E keni lexuar Njeriu me top t Dritro Agollit? Fshatari i nj zone t thell malore t vendit, italianit q i kishte mbetur n der, nga kapitullimi i Italis fashiste dhe q e trajtonte si pjestar t familjes nuk i thrriste Augusto, por Agush? E kujtoni skenn q prshkruan Dritroi i madh i letrave shqipe, dialogun mes italianit dhe Mato Gruds kur ky i fundit, pasi nuk e prtyp dot emrin Augusto i thot tr solemnitet: Un do t t thrras Agush! Historia e Augustos Agush dhe historit e Shptimit Jorgo, nuk jan kurgj para historis sime Mua m kan pagzue Kol. Baba kam Nduen dhe gjysh Prengn. Kuptimi i emrit tim sht Kola i Ndue Prengs, thjesht Kol Ndue Prenga. Kur erdha n Greqi, kur m pyetn pr emrin, un u thash se m quajn Kol. Sapo nxora tingujt e emrit tim, n fytyrat e bashkfolsve shprtheu si gejzer e qeshura. U tremba dhe u tuta. Kontrollova me mend fjalt q kisha thn, por nuk gjeta ndonj gj pr t qeshur. Personi q m kishte pyetur, pasi e shkarkoi tr t qeshurn m tha, duke i rn fort prapanics n t ndenjura. - Kolo, koloafto.
199

Dhe qeshi, prsri sikur t kishte zbuluar fjalfundin e humorit botror. Nuk donte shum mend e kalem t msoj kuptimin e emrit tim n gjuhn greke. Emri im do t thoshte b - Sotirios! shqiptuan t njjtat buz, duke ma drejtuar gishtin tregues n fytyr emri yt, Sotirios. Kshtu u shndrrova nga Kol n Sotir. Pak nga pak u msova me emrin e ri. Aq shum u msova, sa m dukej q kshtu isha thirrur q kur m regjistruan n gjendjen civile. Keq e kisha kur paraqitesha pr t br dokumentet, kur u hap legalizimi. Kudo q shkoja vreja me bisht t syrit nj cep nnqeshje n buzt e grave dhe nj hapje qosh m qosh e buzve tek burrat. Un ulja kokn si t kisha br ndonj turp, q nuk e mban dheu Kaluan vitet. U msova me vendin. U msova me emrin. Msova edhe gjuhn me t folur, me t lexuar e me t shkruar. Kt t fundit e bja dhe e bj me shum gabime. M ngushllon fakti q me gabime e bjn edhe grekt, madje kam dgjuar q her-her, kur nuk jan t sigurt se me far duhet shkruar me ita apo me jota apo me omikron apo omega bjn telefonata pyetse. Nj dit njoha nj vajz greke. E urt, familjare, e bukur, me nj z melodioz, q t hynte e t ngelte thell n shpirt. Ajo ma mori mendjen dhe zemrn. U dashuruam. U martuam dhe sot kemi dy fmij, m i madhi n klasn e par t shkolls qytetse. Me letra vazhdoja t isha Kol, kurse me t gjitha t tjerat isha Sotirios. Gruaja, kur e msoi emrin tim t vrtet buzqeshi dhe mu duk se e hodhi pas krahve. Sotirios m thirrte ajo, Sotirios m thrriste babai, nna, vllai dhe t gjith gjaku i saj. Kol m thrrisnin njerzit e gjakut tim. Me emrin Kol regjistrova edhe biznesin q hapa, nj minimarket ushqimor prej ku n mos rridhnin, pikonin aq para sa t mbaj gjall familjen. Koha kalonte. Fmijt rriteshin. N dokumentet e tyre atsia
200

nuk kishte si t shkruhej ndryshe, vetm se me emrin Kol. Gruaja filloi t shqetsohej. Ky shqetsim u trash, veanrisht kur erdhi koha q djali t shkonte n shkoll. E dinte se do ta qeshnin dhe prqeshnin fmijt kur t shqiptonte emrin tim. Filluan znkat. M krkonte me do kusht t ndrroj emrin. Edhe un desha ta bj nj gj t till, por nuk dija si ta bja. Nj dit gruaja m futi n dor nj shuk me para dhe m tha prer. - Me para ndrrohet gjithka e jo m nj emr me katr germa. Nuk kisha se far t bja. Mora n telefon baban n Mirdit dhe ia tregova si ishte puna. U shtova atyre parave edhe aq sa m dha gruaja dhe i nisa me postn m t shpejt. Babai sht i njohur n fshat e n tr krahinn, i shkon fjala. Si msova m von kishte shkuar e ishte ulur n nj karrige prball kryetarit t komuns, djali i nj miku t fminis. I kishte treguar t gjith ngjarjen. Kishin qeshur me njri-tjetrin. M pas kishin thirrur npunsin e gjendjes civile. - Do tia ndrosh emrin djalit t Ndues - i kishte thn. - Bji gati dokumentet dhe na i paraqit n mbledhjen m t par t kshillit t komuns. - Si tia v emrin? - kishte pyetur npunsi duke qeshur, pasi kishte marr vesh ngjarjen. - Si tia vem? - i ishte drejtuar babait kryetari i komuns. - As un nuk e di. Pa ta marr djalin n telefon Kur pash n celular numrin e babait me shkoi mendja se dika kishte ndodhur. - Si e do emrin? - m pyeti. - Sotirios! - i them. - Si si? Sotir? - So-ti-ri-os. rrokzova un, duke e prsritur disa her derisa ma tha plotsisht. - M drgo nj prokur nga ambasada dhe t gjitha far duhen q t t bj pasaportn e re, m thot. Ia drgova prokurn dhe fotografit. Brenda muajit m erdhi pasaporta e re me emrin Sotirios Prenga...
201

Thash se me marrjen e pasaports s re mbaroi maratona ime, por isha gabuar. Biznesi, vula, AFM-ja, librii i shndetit, libri i IKA-ve, regjistrimet n bashki, n prefektur e ku ta di un ishin me emrin Kol. T gjitha kta duheshin ndryshuar I bra t gjitha. Sa koh dhe sa para jan dashur pr ti ndryshuar kto nuk e kam br llogarin. Afrsisht mund t them se me aq para do ta kisha br nj shtpi t re pr prindrit e mi n malet e bukura t Mirdits. Tani e ndjej veten t lir. Nuk jam m Kol, por jam Sotirios. Edhe gruas i ka ardhur e qeshura n buz Ah! Harrova t them m t bukurn, m t gzueshmen. N gusht do t martohem! Kisha ka pranuar q me emrin e ri q mora t na bj celebrimin. Fustanin nuses do tia mbaj vajza gjashtvjeare, kurse lulet do tia jap djali trevjear. Kjo e fundit, sipas zakonit t maleve tona, ku n prehrin e nuses ulin nj djal q t bj shum djem. Kjo q ju tregova sht pr t qeshur, por edhe pr t qar. Ju merreni si t doni, merrni ose t parn ose t dytn, ose, m e mira, merrni t dyja bashk: QESHNI dhe QANI!

202

KRENARI GREKE!
Nj gazet e vogl greke, nga ato gazeta q shprndahen falas dhe kan nj numr t vogl lexuesish, n nj nga numrat e saj prpiqej ti prgjigjej pyetjes se Pse grekt jan krenar, kryelart? Prgjigjet kan brenda edhe humor edhe sarkazma edhe t vrteta botrisht t njohura Pse dhe pr far jan krenar grekt? Grekt thon se jemi krenar - Sepse jemi kampion t Europs n futboll! - Sepse shalqinin e blejm komplet dhe jo t ndar n pjes! - Sepse nett greke mbarojn ditn! - Sepse kafen ton e pijm dalngadal, duke pir cigaren dhe jo me rufitje t shpejt! - Sepse flirti sht hobi jon kombtar dhe seksi sporti jon kombtar! - Sepse t gjith akuzojm sektorin publik, por t gjith synojm si t jemi pjes e tij! - Sepse pr hatr t nj gruaje bm dhjet vjet luft! - Sepse kudo q t ngresh nj gur, n t gjith planetin, posht tij jemi ne! - Sepse kur t huajt nuk arrijn t gjejn fjaln e prshtatshme prdorin fjaln ton! - Sepse Sokrati, Platoni dhe Aristoteli ishin grek! - Sepse zbuluam teatrin! - Sepse lindi Demokracia dhe Logjika! - Sepse jemi krenar pr kulturn ton dhe jo pr fitoret
203

tona luftarake! - Sepse, kur t gjith zbuluan mishin, ne ishim gjith kolesterin! - Sepse, kur ne ndrtuam Parthenonin, t tjert flinin nn pem! - Sepse momentet tona t kqija dhe t mira i ndajm me familjen dhe me miqt dhe jo me psikiatrin! - Sepse japim gjithka pr dashurin! - Sepse mijra gra udhtojn do ver n Greqi vetm e vetm pr t gjetur dashurin! - Sepse dashuria ka qen Zoti i grekrve! - Sepse kur t gjith visheshin me lkura ariu, ne visheshim me pallto t endura me fije t holl! - Sepse aq shpejt sa inatosemi, po aq shpejt na kalon! - Sepse Homeri shkruajti Iliadn para tremij vjetsh dhe Hollivudi mezi e bri film tani! - Sepse marrim rrogn t premten dhe hyjm borxh t hnn! - Sepse kemi nj atdhe t vockl t mbushur me njerz me zemr t madhe!

204

MONDI Q U B MARIO...
N qoft se ndonjher do t krijohet ndonj institucion studiues i onomastiks bashkkohore shqiptare, prfundimet q do t dalin me siguri do t bjn vend n librin e rekordeve Gines. Nuk e kam fjaln pr ata emra q lidhen me fet, ardhjen dhe qndrimin e tyre ndr shekuj, me ato emra q lidhen me apostuj e bestytni e besime mono e politeiste, por me ato emra q lidhen me aste kalimtare t jets s sotme. Fjala vjen, t gjith ata q quhen Aliosha apo Natasha, po ti hulumtosh n kohlindje, do t zbulosh se jan nj prjetsim i dy heronjve sovjetik n filmin me dy seri Rnia e Berlinit, dy t dashuruarve q, pasi prshkojn tr udhn e mundimshme t lufts, e gjejn njri-tjetrin n Berlin... Pr t mos thn pastaj pr emra futbollistsh e artistsh q pushtuan fushat e blerta t kampionateve botrore dhe ekranet e kinemave. N Shqipri, si n asnj vend tjetr t bots, emrat e artistve q kan vizituar skenn shqiptare jan prjetsuar n moment me emra t prvem fmijsh. E ilustrojm kt me nj shembull q lidhet me kngtaren greke Marinela. Knga e saj n skenn shqiptare, kur m n fund akulli i marrdhnieve greko-shqiptare do t niste t shkrihej, do t pasohej me dyzina t tr emra vajzash Marinela. Sa vajza n Shqipri kan marr emrin e Zades apo t Paloms? Kosovart mund t themi se jan pjesa m vitale e kombit, q pushtimit serb iu prgjigjn jo me emra arab, por me emra shqiptar t mirfillt, me prmbajtje nga gjuha shqipe, me
205

kombinim t fjalve shqipe, me gjeografi nga e gjith Shqipria. Emrat Berat, Vlora, Saranda, Dibran, Elbasan, Shkumbin, Vjosa, Buna etj., etj., jan pjes e nj onomastike tashm t shkruar e publikuar me botime dhe n internet. Dolm paksa nga tema e dits, nga historia e Mondit q u b Mario, thjesht pr faktin se edhe emri i heroit ton nga nj dekik i till i onomastiks shqiptare i ka rrnjt. N fakt, at e quajn Edmond, por shkurt, si n t gjitha rastet e emrave t shkurtueshm, at, q kur lindi edhe sot e ksaj dite, t gjith e thrrasin Mondi. Edmondi lindi n nj familje intelektuale me prindr njohs t gjuhve t huaja dhe t letrsis botrore. Kur lindi ai, n librarit shqiptare qarkulloi romani n dy vllime Konti i Monte Kristos t Aleksandr Dumasit, roman i cili, pr hir t s vrtets duhet thn se ishte i njohur n shqip dy dekada m par nga masa e pakt e lexuesve t kohs, t asaj kohe kur Shqipria rreth nntdhjet pr qind t banorve t saj i kishte analfabet. Edmondi, heroi i romanit, q m von do t bhej Konti i Monte Kristos, do t ishte nj emr n emrat e fmijve q lindnin, ashtu si do t ishte edhe emri i Kozets nga T mjert e Hygoit... Mondit ton, tashm i rritur dhe me arsim universitar, i takoi q t ler qytetin e lindjes dhe, pasi kaloi n odisen e njohur t dallgve t kalimeve maleve me dbor e lumenjve t turbullt, t vendosej n Athin. N fillim do t punonte me nj usta grek n pastrimin e oxhaqeve, pr t kaluar gradualisht n nj pun, vrtet t lodhshme, por me pag t lart dhe me sigurime gjithashtu t larta. Ai q e mori n pun e pagzoi me emrin Mario, emrin e nj shoku italian, me t cilin kishte punuar n rinin e tij n nj minier n Gjermani. I ndrroi jo vetm emrin, por edhe mbiemrin, ndonse si emri dhe mbiemri i tij n regjistrin e gjendjes civile n Shqipri nuk kishin asnj lidhje me onomastikn arabe apo turke t vn n shnjestrn e onomastiks ortodokse. Kshtu vazhdoi ai pr vite t tra. Punonte jo vetm me krah, por edhe me mendje, fal dijeve
206

t tij universitare, ka bri q t prvetsonte n shkall t lart zanatin, duke u br mjeshtr n makinerit q drejtonte n thellsi t nntoks s kryeqytetit grek, paka se asnjher nuk paguhej me kategorin e vendit dhe t mjeshtris s puns, por me kategorin e t huajit... Kaluan vite. Mondi-Mario u martua dhe lindi fmij. I duhej q ti regjistronte fmijt. Gjeti rrug, bri dokumentet prkatse n ambasad dhe i regjistroi n vendlindje. Sigurisht, me emrin Edmond dhe me emrin e gruas s tij. Por kjo nuk mjaftonte. Iu desh q t bnte bashkim familjar me gruan dhe fmijt... Duhej ndrruar emri... Po cilin emr t ndrronte? Ta kthente n Shqipri emrin Edmond n Mario? Ishte e vshtir n mos e pamundur, sepse duheshin ndrruar jo vetm emri, por edhe mbiemri... Zgjodhi nj tjetr rrug... Kapi nj avokat (e dini se si kapet avokati)... Shkoi n gjyq (e dini se sa her duhet t paraqitesh para nj gjykatsi q m n fund t thuash fjaln tnde) dhe u kthye prsri n Edmond, u kthye nga Mario n Mondi... Sa i kushtoi ky rikthim? Jo pak dhe jo vetm n vlera monetare... Megjithat ai sht i gzuar. sht kthyer prsri n rrnjt e veta, n emrin dhe mbiemrin e vet, n identitetin shqiptar.

207

KUR VIJN E IKIN PASHKT

Ato erdhn dhe ikn. Krishti u kryqzua Krishti u ringjall T premten qan t gjith ata q prjetuan, n shfaqjet kishtare, gozhdimin, ekzekutimin e tij makabr T dieln qeshn dhe u gzuan t gjith ata q prjetuan, n shfaqjet kishtare, ringjalljen e tij. Dhe jo vetm qeshn dhe u gzuan, por doln n rrug dhe brohoritn, mbushn qiellin me fishekzjarre dhe, me to, vun n rrezik jet fmijsh e t rriturish. M pas ngrehn hellet dhe rrotulluan mbi prush qingja e keca t njom, kukurec trkuz t gjat Krishti u ngjall! - thirrn t gzuar njra pal. Vrtet u ngjall - thirrn t lumturuar pala tjetr. Jezu Krishti (Hazreti Isai pr islamistt) i biri i Maries (Havas) s virgjr dhe i Zotit (q sht Nj pr t gjitha fet e besimet njerzore) ka hyr n mijvjearin e tret t njerzimit si simbol i paqes dhe i mirsis. Kshtu do t hyj edhe n mijvjeart e tjer, derisa njerzimi nuk do t gjej shtyll tjetr ku t mbshtes shpresat e tij pr nj jet t gzuar e t barabart pr t gjith, pr nj parajs n kt bot e jo n bot tjetr. Krishti u kryqzua t premten m 14 prill ... Krishti u ringjall t dieln m 16 prill ... N pikn e kalimit kufitar t Kakavijs, media publike dhe private shqiptare njoftoi se t shtunn kaluan traun e kufirit tetmij besimtar q shkonin n vendlindje (Shqipri) pr pashkt katolike
208

Pr pikkalimet kufitare detare t Durrsit dhe t Vlors nuk u dha asnj lajm. Tragetet e radhs kishin hapur barqet e mdhenj dhe kishin hedh n platformat e porteve makina dhe njerz t dits. Nga Italia q sht qendra botrore e klerit katolik, nuk kishte ardh asnj shqiptar pr t festuar pashkt katolike n Shqipri. As nga Gjermania, vendlindja e Paps s ri t Vatikanit. As Q kan ardhur njerz nga vendet perendimore ku sundon katoliizmi pr t qen pran njerzve t tyre kt nuk e ve n dyshim. Shyqyr arritm ditn q t lvizim kur t duam e si t duam npr bot. Kuptohet, aq sa bota na e ka br masn e kapistrs Krishti u kryqzua t premte m 21 prill Krishti u ringjall t dieln m 23 prill N pikn e kalimit kufitar t Kakavijs dhe Kapshtics nuk numroheshin njerzit q kalonin kufirin papushim gjat 24 orve. Media publike dhe private ishte e pranishme n sinkron duke na treguar se pr t marr nj vul symbyllurazi, si e ven polict grek n dalje, ishin dashur katr or pritje n nj vargan kilometrik makinash n radh. Nga t gjith ata q u intervistuan, asnjeri nuk tha se shkonte pr pashk. Meraku i tyre ishte jo dalja, por hyrja pas disa ditsh n Greqi, njohja nga policia greke e veveosit! t marr me mundime e shpenzime t mdha nga bashkit n qendra t mdha e n periferi Krishtin, n historin e gjat tashm mijravjeare t njohjes s Tij, kryqzimin dhe ringjalljen, njerzimi besimtar e ka ndar n dy parcela t mdha, n Krishtin Katolik dhe Krishtin Ortodoks (dhe n disa dhjetra ngastra t vogla). Me flamurin e Krishtit Katolik n dor u organizuan katr kryqzata t mdha, njra prej t cilave (e katrta) dogji dhe shkatrroi me themel qendrn m t madhe kohore t kulturs, arsimit dhe dijes, Konstandinopojn, shkatrrim i cili (uditrisht) nuk prmendet t paktn si i barabart (ndonse ishte m i madh) me djegien dhe shkatrrimin e biblioteks s
209

famshme t Aleksandris. Me po at flamur n dor u dogj n turrn e druve Xhordano Bruno dhe u linuan personalitet e mdhenj t shkencs dhe kulturs. Me po at flamur n dor sot n disa vende t bots kristiane bhen beteja me arm e humbin jeta njerzish n duelet e prgjakshme midis katolikve, protestantve e ngastrave t tjera Jezu Krishti sht nj realitet historik, mistik, ashtu si jan realitet historik dhe mistik piramidat e Egjiptit, q teknika dhe teknologjia e sotme e ndrtimeve mbetet e mahnitur dhe e paaft q t ndrtoj qoft edhe nj kopje t vetme t m t vogls s tyre. Kleri kristian e ka prdorur dhe e prdor emrin dhe simbolin njerzor t Jezu Krishtit pr interesa t caktuara, t astit apo t prespektivs. sht e drejta dhe liri e tij q ta prdor si t doj dhe kur t doj, ashtu si sht e drejta e besimtarve ta pranojn ose jo kt lloj t drejte e lirie Por, kur shteti q i thot vetes se sht shtet demokratik t drejtn fetare e kthen n t drejt shtetrore, t drejtn mistike e kthen n t drejt juridike dhe e saktson me ligje e urdhresa, kur shteti n vend q t prshpejtoj dhnien e dokumenteve t rregullta mbahet n disa vrtetime (q tash i quan jeshile) dhe hap e mbyll kufijt pr mbajtsit e tyre Pr Pashk, Pr Krishtlindje, Pr Shn Marin e Gushtit ather ndodh prdhosja e besimit, kryqzohet biri i Perendis, jo nj dit por prdit Njerzit q kaluan traun e kufirit grek pr t shkuar n shtpit e tyre pr Pashk po kthehen. Njoftimet e prnatme, sinkron n z dhe figur, na japin tablon e dhimbshme t kthimit, radht kilometrike t makinave t vogla, gra e fmij n ndenjset e makinave me lott n shprthim. Na flasin edhe pr sportele q nuk prballojn fluksin dhe pr kompjutera q nuk funksionojn Njerzit, me dshprimin n rezonanc, thon me z t mekur: Krishti u ngjall!? Vrtet u ngjall!?
210

QESH SE NUK QAJ DOT

- Ikanaku Durimvogli prball biznesmenit Vuvaqi
Mua m quajn Durim. Kshtu ma kan vn emrin (se emrin gjithnj ta ven t tjert) dhe dua sdua, jam i detyruar ta mbaj. Nofkn e kam Vogli. Nuk sht e familjes sime. Edhe at ma kan vn nisur nga karakteri im shprthyes. Graflloj si grafllon qumshti n zjarr. Dhe, kur derdhem, e paguan gruaja, duke punuar me or t zgjatura pr t pastruar e shklqyer pllakat e sobs. sht e vrteta kam edhe nj vlla binjak. Edhe at Durim e quajn, por n ndryshim nga un ai sht i qet si deti n mngjeset e gushtit. Edhe sikur t plas furtuna, ai det pa dallg sht. Ndaj edhe llagapin e ka Madhi. Thjesht un quhem Durimvogli, kurse ai quhet Durimmadhi Sot, ndrsa prisja ndeshjen e par t dits s pest t botrorit, shtypa butonin e aparatit satelitor dhe n ekranin e vogl, n vend t emisioneve muzikore q sundojn kt hapsir kohore mesditore, m doli komisioni parlamentar Sollaku, i vendosur n formn e nj (lambe) greke ku n t djatht ishin t majtt e n t majt ishin t djathtt. Komisioni kishte thirrur t dshmonte grekun Vuvaqi. Se kush sht dhe far sht ky Vuvaqi un nuk e mora vesh, por m duket se as ata q e thirrn dhe e dgjuan nuk morn vesh gj. Un do ta kisha marr qet e qet si deti i vllait tim binjak at seanc hetimore parlamentare, si i kam marr gjithnj kur kam pasur nge ti dgjoj, sikur n nj moment, Vuvaqi t mos
211

i kishte fry kaq shum zjarrit t kusis s qumshtit t durimit tim e llava e tij t mos kishte mbuluar sobn Grafllimin e par e mora kur nj deputet djathtas ekranit e pyeti se kur kishte ardhur n Shqipri. Vuvaqi, si t ishte para nj (lambe) greke me emigrant shqiptar q i luteshin pr pun tha pa teklif: Nuk e mbaj mend. Ktu grafllova, sepse mu kujtua nj nen i ligjit m t fundit t parlamentit grek pr legalizimin ton ku thuhet se emigranttt, q t legalizohen, duhet t ken nj dokument ku t vrtetojn se kan qen n Greqi para fundit t dhjetorit t vitit 2004. Dhe ky dokument nuk duhet t jet as dftes shkolle, as shtrim n spital pr t lindur fmij dhe asgj tjetr prvese pasaport n fuqi me viz t vulosur n dalje nga Shqipria dhe n hyrje n Greqi. Mu kujtua nj shoqja ime (pr t ciln dika kam shkruar), e cila megjithse mbaroi gjimnazin dhe liceun n Greqi, madje sht regjistruar pr t vazhduar edhe studimet universitare pr gazetari n Selanik, nuk i sht njohur asnj lloj firme e vule dhe n liridaljen e fundit q u dha pr pashk nuk shkoi dot n Vasjar pr t par nnn e babn, me t cilt nuk ishte prqafuar prej vitesh q nuk mbahen mend. Grafllimin e dyt e mora kur nj deputet nga krahu i majt i ekranit e pyeti se sa ishte kapitali fillestar q ai kishte investuar n Shqipri. Vuvaqi, pasi u ngatrrua disa her ngaq nuk e dinte se far sht kapitali fillestar dhe e ngatrronte me pullat e ertifikatave noteriale dhe taksn e vendimit t gjykats pr dhnien e lejes s ushtrimit t veprimtaris, m n fund dha nj shifr. Tha se ai dhe ortaku i tij q zotronin: Ai 20 pr qind dhe shoku i tij 50 pr qind t kapitalit kishin investuar njzet mij dollar. (Sqarim: E shkrova me shkronja q t mos ndodh ndonj gabim shtypi e shifrs 20.000 i shtohen nj apo dy zero dhe kushedi se far kapitali na del). Ktu qunshti i kusis mori jo vetm kuzhinn, por edhe sallonin mbar. Mua fakirit, emigrant prej dhjet vjetsh, me tre libreza kursimi n bankat greke, pse nuk arrita t vrtetoj se kam gjashtdhjet mij euro n banka nuk m dhan t
212

drejtn q t hap nj lokal t vogl pr t ngrys vitet e pensionit (pension i thnin atij q m dha Nanoja e Berisha, q duke mi shumzuar me zero t t tridhjet e pes vitet e puns si njeri me universitet, pr arsyen banale se nuk kisha punuar n Shqipri katr vjett e fundit para mbushjes s moshs, m dhan minimalet absolute, prej pesdhjet e gjasht mij leksh t vjetra, q i bie m pak se pesdhjet euro n muaj). Mua nuk ma dhan liencn grekt, kurse Vuvaqit ia kishin dhn. sht e vrteta kjo gj kishte ndodhur n vitin 1995 apo 1996 (Vuvaqi nuk e mbante mend), por kjo pak rndsi ka. N t tretn qumshti i kusis graflloi kaq shum, sa e gjith shtpia ime e vogl pr t ciln paguaj treqind euro n muaj (pa qinokristot e t tjera) u b shkum e bardh. Nj deputet (harrova se n far krahu flinte) e pyeti Vuvaqin se sa lek kishte derdhur n entin e tatimeve gjat periudhs nga viti 1994 e deri sot. Vuvaqi, nuk e di nse tallej me komisionin apo ishte budalla i dal nga t gjitha llojet e defterve (un them se sht e para) tha se kishte paguar para pr hyrjen e mallit n dogan (!) Vuvaqi m kujtoi sikletin tim (dhe t gjith emigrantve q bjn dokumentet n prgjithsi dhe ata pr bashkim familjar n veanti), kur shkojm n zyrat e financs greke dhe bjm dhilosin (deklaratn) e t ardhurave. Sa siklet kemi pr ta plotsuar, sa dokumente origjinale duhet t paraqesim n mnyr q t tregojm se mund t jetojm ne dhe familja jon me t ardhurat nga puna. Ai njeri gjat gjith viteve t zhvillimit t veprimtaris s vet nuk kishte paguar asnj lek tatim fitim dhe nuk kishte br asnj deklarat pr t ardhurat e biznesit t tij n Shqipri. N Greqi, n baz t ligjit, n qoft se nuk i deklaron me prgjegjsi t ardhurat e tua, n qoft se nuk i ke paguar nj pr nj t gjitha detyrimet financiare gjej vrim ku t futesh. N t katrtn grafllova aq shum, sa u shkri e mori dheun edhe kallai dhe kusia nisi t nxjerr edhe bakrin, t formoj anash at lnd kimike ngjyr qielli q ia kam harruar emrin kimik, por i mbaj mend dmin organik deri n helmim t njeriut.
213

Kjo ndodhi kur u tha se shtja Vuvaqi ishte pezulluar, sepse ai n krkes-padin e tij nuk kishte dorzuar as dokumentet origjinale dhe as fotokopjet e noterizuara. Un i ziu, pr nj gj t vogl, pr nj AFM ( numr amze) pr gruan hngra dynjan. N zyrat e financs m krkuan ertifikatn e martess n mnyr q t vrtetojn se mbiemri i gruas ishte ai q deklaroja un dhe jo tjetr. Pr kt, mua fakirit, pas dyzet vjet martese, mu desh t lviz vetm dollapet e arkivit t qarkut (por edhe ato t xhepit), derisa u gjetn t dhnat prkatse, t dhna t cilat u regjistruan n nj Certifikat-martese, e cila kishte vlerat e informimit n pes gjuh t bots, ndr t cilat edhe n greqisht. Kt ertifikat n zyrat e eforis (financs) greke nuk ma pranuan pa e vrtetuar n ambasad, prkthyer n greqisht (me germa t alfabetit grek) dhe pa e noterizuar. Un fakiri (dhe ne t gjith fakirt) nuk bzajm pr kso gjrash. Na thon vulose n ambasad. Lepe e peqe! Na thon prktheje. Urdhro e si urdhro! Na thon paguaj. Ne e malista! Nuk na ka shkuar ndonjher mendja t ngrem ndonj padi e afr mendsh t ngjitemi deri atje sa t dshmojm n nj komision parlamentar grek pr gjra jo t tilla me nj banalitet t skajshm, por edhe pr gjra kardinale q kan t bjn me jetn ton. sht e vrteta edhe parlamenti grek nuk ka ra aq posht sa t merret me nj durimvogl q derdh pa teklif qumshtin e vet. Grafllova edhe disa her t tjera, por m nuk kisha se far t derdh, sepse edhe bakri e kishte nxjerr tr helmin e vet. Vuvaqi at dit u ngrit e doli nga salla i falenderuar nga kryetari i komisionit hetimor pr mundimin dhe sakrificn q kishte br pr t ardhur e dshmuar para tyre. Falenderimin e mori edhe pse ai arriti deri atje sa ti thot nj deputeti se pyetja juaj sht idiote, thnie e cila u tha pa asnj lloj redaktimi, drejtprdrejt n sistemin satelitor, n t gjith botn, greqisht e prkthyer n shqip Grafllova prsri dhe n pamundsi t qaja, zura t qesh me t madhe, aq sa gruaja kujtoi se luajta nga fiqiri. N fakt,
214

nuk kisha luajtur un, por kishte luajtur mendsh politika jon, parlamenti yn, i cili duke dashur t baltos me dshmin e nj biznesmeni injorant grek nj figur t lart juridike t vendit t vet bajgos (pr t mos prdor nj fjal nga fjalori i shqipes s rrugs) vetveten. I ul kokn Shqipris, shqiptarve brenda dhe jasht kufijve shtetror, duke prfshir t gjith emigrantt e sidomos ne q jetojm n Greqi. t bjsh! Migjeni thoshte n t ri t vet Ah sikur t kemi nj grusht/ ti bie malit q sbzan! Ne, fakir fukaras, na e kan kputur jo grushtin, por krahun n rrz, si i kputet krahu puls s pjekur n tavolinn e ngrnies!

215

SA KUSHTON IKJA NGA BURGU ?

Un, Ti, Ai, Ajo, Ne, Ju, Ata, Ato kemi dorzuar dokumentet, nj pr nj, n dy kopje t legalizuara me firm e vul, kemi paraqitur origjinalet si dshmi se jemi njerz t rregullt, kemi paguar edhe treqind euro paravolo, si i thon n gjuhn vendase Dhe kemi marr nj veveos, si jemi msuar ta zvndsojm fjaln shqipe vrtetim Ky, veveosi ka vler vetm brenda kufijve shtetror t Greqis. Askush nuk ka t drejt t lviz, pa leje t veant, pa urdhr suprem t dikasterit policor T vdiq nna (larg qoft) nuk ke t drejt t shkosh ti hedhsh nj dor dh nga toka q e priti dhe e prcolli Ulu, atje ku je, qaj nnn, qaj edhe fatin tnd t zi Po ike mendou mir kufiri sht i mbyllur Ke nj dasm; marton djalin, vajzn, nipin, mbesn? Dasmn ta bsh o pr pashk, o pr krishtlindje, n hapsirn e 10 deri n 20 ditve q krijon leja e posame Dasmat, pr t kursyer kohn e lejes, ti bni gjat gjith ditve t javs. Kt prvoj mos e krkoni n Greqi, por n Shqipri. N Gollobord, fjala vjen, n koh jo shum larg t shkuara, n Trebisht sidomos, dasmat i koncentronin javn q lidhej me 1 Majin dhe at q lidhej me 10 korrikun. Mjeshtrave gollobordas t ndrtimit, q punonin n t gjith Shqiprin, u viheshin n dispozicion autobus t parqeve e t ndrmarrjeve pr t mos humbur asnj dit dasme. Vinin ata dhe i nisnin
216

menjher ahengjet. Nuset dilnin nga dera e prindrve gjat gjith ditve t javs; t dieln, t hnn, t martn, t mrkurn Jasht ktyre afateve, jasht pashks, krishtlindjeve dhe lejeve t posame t gushtit, deri tani t ardhura me lutje speciale (lexo prkulore) t ndonj ministri, diplomati, apo titullari t lart (prfshir edhe kryeministrin) n drejtim t autoriteteve policore greke je i ndaluar. Kjo fjal, pra i ndaluar, e prkthyer nga gjuha juridike n gjuhn popullore, do t thot as m pak e as m shum i burgosur. Veveosi, ksisoj nuk sht gj tjetr, vese nj vrtetim burgimi. Dhe leja q na jepet 2 3 her n vit nuk sht gj tjetr vese liridalje nga burgu, liridalje q e marrin n raste festash, por edhe n raste gzimesh apo hidhrimesh familjare t gjith t burgosurit q kan sjellje t mira E par holl-holl, t burgosurit kan privilegje m t mdha se emigrantt n Greqi. Marrin leje t posame disa ditore edhe n raste fatkeqsish familjare. E mbani mend ktu e dhjet vjet t shkuara? Fatos Nanos, kur i vdiq e ma, iu dha leje e posame nga Berisha, megjithse ai konsiderohej personi m i rrezikshm pr regjimin dhe ruhej n nj burg t siguris absolute, si ishte ai i Tepelens. Pr t arratisurin nga burgu nuk ka mas t re dnimi Pr t arratisurin nga emigracioni ka mas dnimi. Kt deri n janar t vitit 2005 nuk e dinim. Tani po. T gjith ata q ishin larguar nga Greqia para dats 15 dhjetor 2004 u dnuan. Masa e par e dnimit ishte kthim i menjhershm n Shqipri. Askush nuk mori leje hyrjeje. Pas bujs, do t thonim ndrkombtare, masa e ndshkimit me ndalim hyrjeje u zvendsua me paraqitje para ambasads pr viz. E par trash-trash, kjo prbn nj lshim, nj dhnie t re rasti, si thuhet rndom n raste kur prgatitet t dal ndonj ligj apo urdheres e re. E par trash holl, kjo prbn nj ndshkim t ri, nj gjykim q si dnim ka
217

gjobn. Nuk e kam fjaln pr gjobn e rnd q kta njerz humbn dhe vazhdojn t humbin me mungesn n pun, as humbjen e vendit t puns, gjetk fle lepuri T gjith emigrantt q ikn para 15 dhjetorit, q ikn pa leje, jan t dnuar me gjob. Dhe kt gjob jan t detyruar ta paguajn duke paguar vizn. T gjith e din mir se vizat greke nuk jepen gratis LAJTHITJA NUK SHT FAJ N dhjetor, n nj nga sallat e hotel Titan n Omonia t Athins, kreu i partis n opozit u takua me emigrantt Ai foli si emigrant, me t njejtn gjuh dhe t njejtat halle q i kishte prjetuar vet, shum vite m par. Edhe emigrantt foln si emigrant, me t njejtat halle dhe probleme q shoqria dhe qeverisjet greke u kan hedhur mbi kurrizin e tyre t prkulur prtok. Pr tu mbajtur mend sht krkesa e nj shqiptari, fjal e shkurtr, jo nga podiumi, por nga salla. Ai sht n kryesin e nj shoqate shqiptare me z t fort n arje e thyerje shoqatash. Ai i krkoi kreut t partis n opozit q n Greqi t ndrtohej nj kish, ku t psallej n gjuhn shqipe. Pr t dhe pr shoqatn e tij, problem kardinal pr emigrantt shqiptar n Greqi na qenka psallja kishtare n shqip! Seneka, I Riu, shum e shum koh m par thoshte, Lajthitja nuk sht faj KUR LUAN ME MACEN PRIT GRVISHTJET N televizionet private shqiptare, nj dit pas krishtlindjeve 2004, u dha nj telelajm, me z e me figur. N Memaliaj t Tepelens, me njqind pr qind popullsi
218

bektashiane, qenka ndrtuar nj kish ortodokse greke! sht ngritur me parat e Patriarkans, si sht ngritur n Kavajn myslimane nj kish madhshtore katolike me parat e Vatikanit. Dihet se shqiptart, historikisht, nga xhepi i tyre, asnjher nuk kan ngritur as kisha e as xhamia. Ngritja e institucioneve t kultit n Shqipri tashm nuk prbn lajm. Kisha e xhamira ndrtohen e prurohen prdit. Pas Universitetit Katolik n Shqipri do t hapet edhe nj Universitet Mysliman Dhe pas tij, me siguri do t hapet edhe nj Universitet Ortodoks. U tha se do t hapen me parat e besimtarve dhe t Kto gjra tashm n Shqipri nuk prbjn lajm Ajo q prbn lajm, madje kryelajm, sht se n Memaliaj, n ditn e Krishlindjes, n prani t disa fmijve dhe t ndonj udhrrfyesi minoritar, mesha u zhvillua greqisht. Pr kt solemnitet kishin ardhur enkas dy priftrinj nga Greqia! Miku yn, antar kryesie n nj shoqat me emr krkoi q n Athin t ndrtohej nj kish ortodokse, ku t psallej shqip N Memaliaj t Tepelens u ngrit nj kish ortodokse ku psallet greqisht. Kush ka qejf t luaj me macen, e presin grvishtjet thot populli i urt.

219

RRIM SE RRIM A SHKULIM UROF?

- Jemi se jemi a bjm nj shoqat ?
Shum e shum vite m par, kur shoqria ishte m e iltr e njerzit m zemrbardh, kur individi dhe kolektivi kishin nj lloj lidhje shpirtrore pa prapaskena, n nj dit vere, n nj ar n malsi, ishin mbledhur e kishin bashkuar kraht pr t prashitur misrin burrat e mhalls mbar. Ujitja e tokave bhej sipas nj radhe q nuk ndryshonte e nuk dhunohej kurr. Misri i ujitur sot, bhej pr shat pasnesr. Askush, me forcat e krahut mashkullor familjar t puns (se grat n at krahin nuk futeshin n prashitje) nuk mundte q pr nj dit tia dilte n krye ngastrs me misr. Ta lije at pr nesr ishte si t lije xhenazen pa varrosur. Ksisoj, njerzit kishin gjetur nj rrug origjinale, thrrisnin argat. Fjala vjen, ti ke nevoj pr t prashitur dy dynim misr. Pr ti dal n krye puns n nj dit duhet t thrressh dhjet argat. Puna bhej pa shprblim n para, por me shprblim n natyr. Secilit person q erdhi e punoi i kishe borxh nj dit argati, dit t ciln do tia paguaje kur ai t t thrriste pr t prashit arn me misr apo edhe pr pun t tjera t ngutshme n bujqsi apo edhe n ndrtim Nj dit korriku ishin mbledhur e kishin vn kraht mbi shat e po prashisnin misrin e fqinjit dhjet burra. I ran ars, krah pr krah, nga fundi n krye nj her, i ran dy her T tretn erdhi vakti i dreks, u uln nn hijen e manit n kodr nga dukej i gjith fshati dhe hngrn byrek t ngroht, dhall
220

e gjiz me tlyen. Si mbaruan, ndezn nga nj cigare dhe nisn t bisedojn pr hallet e dits. Hija e manit binte mbi nj ar t mbjell me urof, nj bim bishtajore q mbillet hert n pranver pr ti marr kokrrat, t cilat jan t pazvendsueshme n ushqimin e qeve t puns, u japin atyre forc, si thon bujqit, n ver. Urofi, pr ti marr kokrrn, shkulet me gjith rrnj. Argatt ishin ul, si t thuash, mbi urof. Secili mjaftonte t zgjaste krahun dhe tr rrethi i prshkuar bnte goxha pun. I zoti i shtpis, ai q kishte fut argat, i njohur pr tamaqarllk, iu drejtua njerzve: - Jemi q jemi a shkulim urof? Kjo ngjarje, q nuk i mbahet mend koha dhe nuk i dihet adresa jo vetm e fshatit, por edhe e krahins, mu kujtua nj dit korriku n hollin e ambasads son n Athin. Titullari kishte thirrur nj grup intelektualsh t suksesshm n biznes pr tu vjel mendimet se far duhet t bjm pr tu integruar n shoqrin greke. Foln shum ose m mir t them prashitn pa shat njerz t profesioneve t ndryshme. Midis tyre u ngrit edhe nj person, i cili u prezantua si inxhinier mekanik dhe si nj njeri q kishte arritur suksese n punn e vet n shtetin ku fati na ka ngujuar. Inxhinieri, pa br asnj lloj hyrjeje tha: - Jemi se jemi mbledhur, kush sht dakord t bjm nj forum *** Nuk e di se si u ka ardhur argatve nn hijen e manit dhe mbi arn me urof propozimi i fshatarit. Di vetm se ai pyeti Prgjigjen jo. N rastin q u b shkak i ktij tregimi, di se askush nuk ngriti dorn pr t pranuar ngritjen e nj shoqate t re Arsyeja sht se shqiptart jan ngopur deri n fyt me shoqata, me forume

221

QESHIM KUR QESH SPEKTATORI

Bised me humoristt vlonjat Afrim Agalliu, Muhamet Liko dhe Agron Hamo
Ata erdhn nga Vlora, nga ai qytet me histori Shqiprie n koh e hapsir, nga ai qytet ku lindn dhe u rritn, q i ngjiti n sken dhe i duartrokiti duke qeshur me lot, q e prcolli humorin e tij n mbar Shqiprin e tash n mbar botn, atje ku flitet e qeshet shqip. Ata kan ardhur disa her n Athin, mbajn mend shum takime me spektatorin emigrant, dy prej t cilave n nj stadiuum t madh lojrash me dor, shfaqje q i kan befasuar dhe ua kan mbushur syt me lot. Un i pash ato n skenn e nj buzuku n Dhafni, n bulevardin Agiu Dhimitriu 46, nn shoqrin e Andrea Alushit. I pash se si qeshnin emigrantt spektator, si ngjiteshin n sken e kndonin bashk me kngtart dhe se si vallzonin n sall e podium Kto, n formn e nj meditimi do ti prcjell n nj fotoreportazh numrin e ardhshm. Sot, nga holli i Hotel President, duke pir nj kafe ekspres me ta, me Afrim Agalliun, Muhamet Likon dhe Agron Hamon, krkova t hyj n miniern e humorit t tyre. Hapa nj galeri Nga ajo po i prcjell lexuesit paksa nga floriri q kta BURRA i kan dhn popullit Dhe do ti japin edhe shum vjet t tjer - Kur keni lindur? - Afrimi: Un kam lindur m 9 tetor t vitit 1949. - Muhameti: Un jam gaforrja, 25 qershor 1955. - Agroni: Bricjapi, 15 janar 1950.
222

- Kur jeni lidhur me humorin? - Afrimi: Lidhjet tona jan t hershme. Fillimisht jam lidhur un me Agronin, rreth vitit 68. M pas n vitin 74 erdhi Maneja, kurse n 76-tn erdhi Meti. U bm kshtu katr - Meti: Un jam lidhur me humorin n shtpin e pionierit n Vlor, n veprimtarit e shkolls dhe t pionierit n shkoll, n qytet dhe m gjr n Sarand dhe vende t tjera. Pasi mbarova ushtrin, fillova n ndrmarrjen e prpunim-drurit me veprimtarit kulturore, me estradn e ndrmarrjes. N vitin 1976 kalova si amator n estradn profesioniste. N vitin 1980 u bashkuam t tr si profesionist. - Agroni: N nntor t vitit 1967 m zbulon i madhi Piro Sarasi, aktor. Isha n uzinn e sods kaustike. N 68 kalova direkt aktor n estradn profesioniste. Q ather nuk i jam ndar skens e humorit. - Si t zbuloi Pirro? - N ato kohra kishte nj lvizje shum t madhe kulturore n qytetin ton. Diku e kam thn edhe n nj vend tjetr: Atje mund t gjeje shum Agrona, shum Afrima, shum Mete, shum Mane. Pastaj ajo q thot Meti Desh Zoti dhe na bashkoi t katrt. - Kur keni qeshur m shum n jetn tuaj? - Afrimi: T qeshim ne sht e vshtir, n qoft se bhet fjal pr art. Por ne kemi qeshur. Kemi qeshur dhe do t qeshim kur kemi evenimente, kur kemi gzime n familjet tona. Kur shohim njerzit tan t afrt q gzojn dhe qeshin dhe jan t lumtur, natyrisht edhe ne jemi t qeshur e t lumtur. Nuk sht kollaj t qeshim, sepse profesioni jon sht q duhet t bjm t tjert t qeshin. Qeshim n momente kur ka tipa interesant q tregojn bukur barcoleta. Sinqerisht, un qesh e knaqem, kur shoh q kolegt e mi artist bjn gjra t bukura - Meti: Un them se ne qeshim m shum kur qesh spektatori. Po u knaq ai, ndjejm edhe ne knaqsi. Por m shum, q kemi qeshur s bashku me spektatorin, ka qen kur n konfidenc me njri-tjetrin kemi br ndonj lapsus n
223

material. E kemi dalluar q t tre q Agroni gaboi. E ka kuptuar edhe spektatori dhe ka filluar t qesh. Athere kemi qeshur s bashku. Qesh ata e qesh ne, sa ka arritur q materiali sht ln prgjysm vetm nga e qeshura. - Kur ka ndodhur kjo? - Ka ndodhur Pr 8 marsin n Vlor n pallatin e sportit kur i ra lexhia kolegut ton me gjith partitur. Ai nuk e kishte shkruar atje tekstin, por te partitura. I ra E ngriti I ra prsri E ngriti prsri Duke qeshur psh-psh, nga nj ik e nga nj ik ne, fillojn t qeshnin grat. Avash - tha ai, - se na prisht vmendjen, sikur ia kishin fajin ato. Ather qesh ne me lot, qesh grat U la prgjysm materiali, sepse ishte parodi me t knduar. Kur kndon edhe qesh nuk kndon dot, sht e pamundur. - Agroni: Si tha Meti raste ka plot. Edhe n sall brenda na ka br vaki me publikun. Kur ai e ka marr vesh se ne br ndonj lapsus apo edhe ndoshta mund t kemi harruar ndonj gj dhe kemi futur ndonj batut q nuk ka qen fare, ka qen stropjo, ka plasur nj gaz q na ka thyer brinjsh. - Po, e kundrta: kur keni qar n sken? - Afrimi: Un mbaj mend t kem qar kryesisht kur kemi qen pr shfaqje n emigracion. N Greqi, n Amerik, n Kanada, n Angli apo edhe n Itali, kudo q kemi qen, kur shohim emigrantt, motrat, vllezrit tan, t afrmit tan, bashkqytetart, bashkatdhetart q na ndjekin n shfaqjet q organizohen, kur ata qeshin dhe n t njejtn koh edhe qajn edhe ne reflektojm. Ata pika lot na dalin edhe neve nga syt. Kur shohim bashkatdhetart tan q qajn. - Meti: Un pr t qar nuk para kam qar, prvese n raste gzimi, kur kemi takuar ndonj shok t vjetr jasht shtetit, nga emocionet, nga fjalt e tyre, nga respekti i madh ndaj nesh.Vetm lot gzimi, jo qarje. - Agroni: Un nuk u heq asnj presje atyre q tha Afrimi dhe Meti. Lot emocional me thn t vrtetn, un dhe padiskutim edhe tre shokt e mi, kemi derdhur kur jemi
224

dekoruar me titullin e lart Naim Frashri i Art. Ishte nj vlersim i puns son mbi 35 vjeare. Ato momente kan qen emocionale, kur na u dorzua dekorata e lart nga ministrja e kulturs e asaj kohe. - Kujtoni ndonj moment q lidhet me kulmin e t qeshurit n sall? - Afrimi: Momente t bukura ka plot. N sall e qeshura sht masive dhe nuk mund ti ndash spektatort kur ata qeshin t gjith s bashku. Momente t veanta pasatj duhet t kujtohemi Mbaj mend nj rast shum t bukur n Tiran, para shum vitesh, kur Meti tregonte monologun e Qypit dhe ne ishim duke ngrn e pir me disa shok miq t Tirans. Kur arriti Meti tek momenti i pordhs, njri nga miqt tan qeshi aq shum, sa i shptoi shurra n brek dhe iku. Nuk duroj dot m, - tha, dhe duke mbajtur dorn nn shal iku. Ky ka qen momenti q ne kemi qeshur shum. (qesh) - Meti: Ather sht qeshur shum, sidomos n Vlor. Monologun e Qypit un e kisha xhiruar n 86-tn. Meq ishte pak si banal nuk u dha. I njjti xhirim sht dhn n 91shin. Ndrkoh, kt un e futa n sken n 90-tn n Vlor. Aty kam dhn tridhjet shfaqje, sepse n Vlor vinin dhe iknin, nga fillimi i eksodit. Vinin dhe m thonin: Do t na e tregosh at sot, sepse jemi pr t ikur pr andeja. Nuk m harrohet, nj burr rreth t pesdhjetave, i cili si mbaroi shfaqja mu afrua dhe m tha: Dal t t shikoj tamam se nuk m linin lott t t shikoja surratin. M prqafoi, m puthi, m tha rrofsh dhe iku. Ka pasur shum raste t tjera q kan qeshur tamam. - Agroni: Pyetja sht nj ik e vshtir. Neve n tr karriern ton na kan shoqruar t qeshurat e mdha n sall dhe ndoshta kjo sht ajo q ne kemi mbijetuar edhe sot e ksaj dite dhe publiku na ndjek me t qeshurat e tij, sepse po t mos na ndiqte, me thn t vrtetn ne mund t ishim shprbr si grup. - Jeni krijues dhe interpretues. Ku buron, cilt jan krojet e
225

humorit tuaj? - Afrimi: Ne mbshtetemi te populli. Nj ambient dasme, gzimi apo ndonj ambient shoqror, apo edhe n nj bar a bufe. Njerzit q na rrethojn jo vetm na dgjojn, por edhe i dgjojm ata. Marrim shkas nga njerz, nga karaktere, qoft edhe personazhe q nuk i kishim njohur m par, q i takojm rastsisht. Kushdo artist, jo vetm ne, prgjithsisht artistt e mir, tek populli mbushin kovat e humorit dhe t artit. - Met! Qypin ku e ke gjet? - Qypin? (qesh) Kur isha amator, e kam dgjuar nga i madhi i estrads s Vlors, nga t part, i pari fare, Gaqi Vishi. Po ua tregonte kolegve t tij. Un e dgjova, ma kapi veshi. Dhe n at rastin q tha Afrimi, q u prmor n brek nga t qeshurat, kemi qen tek Vjosa n Tiran, te taverna posht, duke pir e duke ngrn. Po tregonim barcoleta. Un thash me vete: Ta tregoj njher! Ishte si prov pr vete. Atje ai ra prmbys. E la tavolinn. Iku t ndrroj benevrekt se ishte burr i moshuar. Erdhi pastaj. Je kshtu e je ashtu N fakt, neve veprimtarin ton e marrim kudo. Her pas here na bashkojn shum tavolina, shum njerz. Mua kur m pyesin se me k je ti, far krahu je? U them se jam partia e karaqejfit, e tavolins me nj fjal. N nj tavolin, me miq t dashur e shok plot, aty njerzit tregojn gjra t bukura. Ajo q na plqen e marrim dhe e kthejm n material, n ske, parodi etj., sipas vlers q ka. Kjo sht krijimtaria. Nga njerzit i marrim, nga jeta. -Agroni: Aktori ka nj lloj dhuntie t till q hulumton, heton, ta quaj kshtu, nj thnie q ju mund ta thoni pa ndonj teklif ne na ngacmon. E diskutojm me njri-tjetrin. Ktu e gjejm pikn mbshtetse n frymzimin ton. Temat shoqrore prbjn edhe elsin e suksesit ton. Ka t tilla tema populli yn, sa t t mbrthejn shum shpejt. - N mnyr figurative: matur me kilometrat e rrugs q keni br; detare, ajrore, toksore, sa sht kilometrazhi i humorit tuaj? - Afrimi: Ne kemi br shum kilometra. N kuptimin
226

figurativ, si thoni ju, t humorit, do t vazhdojm t bjm aq kilometra, sa t shohim q spektatori t ket t qeshurn e tij t zakonshme. N qoft se do t kuptojm se spektatori nuk do t na buzqeshi, ashtu si na ka buzqeshur, ather kilometrat tona do t shkurtohen. Deri tani e ndjejm veten se jemi mir dhe besoj se kontribuojm dhe do t kontribuojm akoma. - Meti: Un them se nuk mund ta masim dot humorin me kilometra, se duhet t ishim edhe gjeometra. Muhabeti sht ktu q ne do t vazhdojm me kt humor edhe pr aq kilometra sa t shkojm deri n fund t rruzullit. Do t vazhdojm, do t vazhdojm, derisa t kemi fuqi. - Agroni: Deri m sot, n mnyr kshtu pr t qeshur pak, kemi mbi tridhjetepes vjet kilometra. Kur t mbaroj ajo pika e fundit e benzins, ather do t themi se mbaruam, e lam punn pr karburant. - Mir, por karburanti sht shtrenjtuar shum? - Agroni : Eh! Edhe ne jemi br t shtrenjt. - Nj fui humor sa ka shkuar? - Meti: Edhe humori, edhe qejfi skan t paguar, ndaj jan shtrenjtuar. - Sa her keni ardhur n Greqi? - Afrimi. N Greqi ne kemi ardhur shum her. Por ajo q vlen pr t theksuar sht ardhja e dy herve t fundit, para nj vit e gjysm dhe kto dit, dje dhe pardje. Kt t fundit e ka br t mundur Andrea Alushi me kompanin e tij t njohur kulturore Univers. - Agroni: Pa u heq asnj presje atyre q than shokt e mi. Ne Shqiprin e kemi rrahur n t gjitha trevat. M duket, nuk jemi keq, jemi mir edhe n trevat e Greqis dhe ato t Italis, deridiku ato t Anglis dhe Ameriks dhe Kanadas. - Cila do t ishte prshndetja juaj humoristike pr lexuesin emigrant n Greqi? - Afrimi: Problemi sht se ti i bn kto pyetje dhe krkon prgjigje pa na ln koh t mendohemi.
227

- Ather bjm nj pushim dhe mendohu. (Pas pushimit) - Meti: Mesazhi im pr emigrantt sht ky: Lexoni dhe punoni greqisht, por fmijve tuaj dhe vetes i flisni shqip, mos e harroni shqipen. - Agroni: Mjaft emigrim! Tani duhet t jeni migruar njqind pr qind n jetn tuaj. Ato pes pare vini n vendin ton. Do t ken vler akoma m t mdha. - Afrimi: Urimi im pr t gjith emigrantt, jo vetm n Greqi, por n t gjith botn, sht t ken jet e shndet dhe t kthehen sa m shpejt pran njerzve t tyre, n shtpit e tyre, t kontribuojn jo m pr grekun, italianin, gjermanin, anglezin, amerikanin, por pr vendin e vet. - Meti: Do t desha t shtoj dika pr t qeshur Si dihet, gjahtart gnjejn. Edhe ne kemi nj shok gjahtar. Nj dit, katr-pes vet ishim ulur rreth tavolins, kuptohet me ndonj ik raki e salc kosi. Ai filloi t mburrej: Kam ca pllumba, tha, nja dyzet ifte pllumbash fantastik. Ca kmblesh, ca afkular, ca larash, ca t kuq, ca blu, ca t zinj Kan nj gj fantastike: - ia jap tjetrit nj ift e pr nj or ifti m vjen n shtpi. Mi krkoi njri n Lushnje. Aman a t keqen, mu lut, duke m rn n gjunj, m jep nj ift se i ke shum t bukur. Ia dhash. Pr tre dit pllumbat m erdhn n shtpi. Mi krkoi nj shkodran. Tu bfa, ta mara, m jep nji ift. Ia dhash. Pr nj jav m erdhi ifti n shtpi, n Vlor. Nuk mbahen. M krkoi nj ift nj dibran, prej Dibrs s Madhe n Maqedoni. Allejshkn, di plluma mep, ni voc e ni cuc, m tha. Ia dhash. Pr pesmbdhjet dit pllumbat direkt e n shtpi Kushedi se n far vendi t Evrops e Ameriks do t kishte shkuar me pllumbat e vet sikur mos tia priste llafin nj shok i tavolins. Kishte pir nj ik mir shoku yn. Boll na prrallise, - i tha duke prplasur gotn mbi tavolin,
228

sa strkalat e rakis i ran n sy. Po pse? - ia ktheu gjahtari. Po ty ka dy vjet q t ka ikur plaka n Greqi dhe nuk po t kthehet. Tu kthekrkan pllumbat ty nga Shkodra e Dibra! (qeshim). Athin 17 korrik 2006

229

GRUAJA SHT SHOK I SHPIRTIT

Intervist ekskluzive pr Emigrantin e kngtarit t madh kosovar Sabri Fejzullahu, n Ditn e t dashuruarve
- Prshndetje Sabri Fejzullahu dhe mir se erdhe n Greqi! Si e le Kosovn? - Kosova historikisht asnjher nuk ka qen ma mir. Kosova sht e lir, mbi t gjitha. Kosova pr her t par i ka instiutucionet e veta, e ka Kuvendin, ka deputett, delegatt, ka ministrit, ka kryeministrin, ka presidentin. I ka trupat mbrojtse t Kosovs, q tani jan shndrruar n ushtrin e Kosovs, ushtrin e rregullt me forcat mbrojtse t Kosovs. Kosova dita me dit, ngadal - ngadal sht duke u integruar dhe do t integrohet n t gjitha instancat europiane dhe euroatlantike, natyrisht, me prkrahjen e miqve tan m t mdhenj, Shteteve t Bashkuara t Ameriks. - The q kishe emocione. Nga t erdhn, si t erdhn, ku burojn? - Isha i emocionuar. Edhe tani kur m pyetni jam i emocionuar. Un kndoj qe dyzet vite dhe gjithmon, t premte dhe t shtun jam diku n diaspor, n bot: diku n Gjermani, Suedi, Zvicr, Holand, Luksemburg, Austri, Angli e tjer, e tjer, por kt przemrsi t njerzve, shqiptarve t mij, kta sy t prmalluar pr shqetsimet, pr buzqeshjen me sy, mos flasim edhe me gojn plot me buzqeshje, m bn t emocionohem akoma pa filluar, sepse, ndoshta, edhe vitet e

230

bjn t vetn. Kur e shoh shqiptarin duke buzqeshur dhe duke iu ngritur n kmb nji Un jam nji shrbtor, si t them, i ktyre njerzve, nji njeri q mirrem me nji zeje q shpeshher thuhet se sht shpirti i nji populli, kultura. Dhe nji segment i vockl i kulturs s nj populli sht knga. Kta njerz, kur u ngritn n kmb pr Eli Farn, pr mua dhe pr kngtart e tjer m ngjalln shum emocione, siqerisht ju them. Un e bj kt pun pr para, mos ju gnjej as juve dhe asknd, por paraja sht aq e pavler kur i sheh kta njerz, se paraja sot vjen e nesr shkon dhe asnjiher nuk i dihet jets s njeriut. Kjo mikpritje q na sht br sonte nuk harrohet, asnjiher n jetn time. Nuk e di sa paraqitje kam, ndoshta tet mij, ndoshta dhjet mij qe dyzet vite, por nji dika t till q t na mbulojn me lule do nji gjysm minuti, nuk m ka ndodhur asnjher. Dhe kjo t on n at q kan thn edhe t tjert se gjaku nuk bhet uj. At q jemi NJ dhe q kan than edhe m par. Ndoshta dikush e merr si nj dogm ose si folklorizm patriotik Nji komb nji qndrim . Sinqerisht, kjo sht ajo q un Sabriu, nga Prishtina, kosovar, erdha ktu, mendoja se njerzit nuk m njofin, kurse ata u ngritn t gjith n kmb. A ka dika m t madhe, m sublime, m njerzore Un kur i shoh yjet e mdhaja botrore q u ngritn n kmb them: O Zot! Por neve kngtarve shqiptar na prisnin ksi publiku? Dhe kjo u pa. Dhe shifet dhe, sdi si ta them, sdi si ta shpreh: U qoft nder atyre t gjithve, ktyre shqiptarve q e bn sot ktu pr neve! - Vjen pr her t par n Greqi - Po, pr her t par. - Si e kishit imagjinuar nj udhtim n Greqi? - Un kam qen n Greqi me familjen time para njizet viteve. Po kto vitet e fundit nuk kam qen. Por pr t kndue un nuk kam qen. Pr t kndue sht hera e par n jetn time. Un e di se ka shum shqiptar. Dikush thot shtatqind mij, dikush thot pesqind mij. Kta njerz jan t hequr, si me than t vuajtur, sepse ktu nuk kan ardh pr luks. Ktu
231

kan ardh pr t br pun, pr t derdhur djers. Jo n at kuptimin folklorik pr t derdhur djers, por nga shpirti pr t derdhur djers. Prse? Pr nji t mir t familjeve t tyre, se familja sht shtet n miniatur, shteti sht familja. Ai q derdh djers pr familjen, derdh djers edhe pr shtetin, sepse kur ta rregullon shtpin e tij, me oborrin e tij t rrethuar, rregullon nji pjesz t shtetit, i kontribuon shtetit. Dhe ne shqiptart q jemi emotivisht, emocionalisht edhe kushedi edhe sa vite t tjera q do t vijn. Kot q mendojn njerzit, ne do t lidhemi me kohn, do t jemi t moderuar gjithmon dhe t integruar gjithmon. Gjithmon do t na rrij nji damar ktu n trurin ton q ne duhet t bjm, t sakrifikojm dika pr vllaun, motrn, prindin, pr dajallart, pr axhallart, pr farefisin e sidomos pr vendin ton. - The q je shtat her gjysh? - Po. - Po bab sa her je? - Bab jam dy her. Un kam qen edhe njiher i martuar dhe e kam nji djal dhe nji ik me gruan e par. sht nj kng popullore: Sohet jeta me inat Fol me goj o syri i zi Mos ke frik se bn mkat. Edhe jeta nuk ohet me zor. N bashkshortsi un e kam zgjedhur, ka qen shoqe e studimeve me mua, ka qen shum e bukur dhe kam gjithmon pr jet e mot respekt se sht nna e fmijve t mi, por n jet nuk shkohet me zor dhe nuk sht tem tabu. Sot asgj nuk sht tabu pr t mos folur. Nuk e kemi kaluar. Deri atje ka qen e shkruar ose si t them, me at ka prfunduar, deri aty. Un jam martuar edhe njher. Me gruan e par kam Armendin dhe Adelinn q kan mbaruar fakultetin n Londr. Djali i madh ka mbaruar pr gjuhn angleze dhe punon n qendrn sociale n Londr. Vajza ka mbaruar akademin e arteve t bukura n Londr, dega
232

pr art, film, televizion dhe teatr. Kam dy fmij me gruan tjetr; Bulzn q sht studente n Tiran n Akademin e Arteve dega koreografi, me Kozeta Bakiun. Kam djalin, Ermalin q sht n vitin e katrt n kolegjin amerikan n Prishtin. - Ku i gjett gjith kta emra t bukur shqiptar pr fmijt? - Nna Shqipri na i ka msuar t gjitha. - A ka ndonj lidhje midis dashuris s nj gjashtdhjetedy vjeari, sa jeni ju, dhe dashuris s Shn Valentinit? - Tju them t drejtn at lloj t dashuris q sht dika e madhe fillimisht, pastaj shndrrohet n nj dashuri rutinore si thohet, n nji dashuri q E kam ndigjue nji kng Moj e keqja e domosdoshme. N pleqri gruas duhet ti thuash Moj e keqja e domosdoshme. Dhe sado i keq do t jem un, ajo do t m thot Mor i keqi i domosdoshm. Dhe ajo sht m e mira e domosdoshme, sepse, nse n rini kam patur nevoj pr gruan si qenie njerzore, si bukuri, tani kam ma se nevoj pr gruan si shok t shpirtit, si nji dika q m prcjell n pleqrin e shtyr, n moshn shtyr. - N kt kuptim Shn Valentini, 14 shkurti sikur sht m i madh pr t vjetrit se sa pr t rinjt? - Gjithmon pr t vjetrit. Pr t rinjt sht dika si me thn: sa pr ta thn. Un kshtu mendoj dhe mos m hidhrohen t rinjt. Kjo thot dika shum provizore, dika shum t tejdukshme. E kjo e jona sht sinqerisht nga shpirti se tani jan nipat, mbesat... - Cili sht mesazhi i Sabri Fejzullahut pr ata pesqind a shtatqind mij emigrantt shqiptar n Greqi, nprmjet ksaj bisede ekskluzive pr gazetn EMIGRANTI? - Pr gazetn Emigranti kisha me ju prgzue pr kt titull t gazets dhe tju falenderoj n emr t gjith shqiptarve q i rrahni problemet e tyre n kt gazet, jetn e tyre, hallet, prosperitetin, punn, djersn e tyre. Bni nji pun shum t madhe dhe nuk besoj se keni nga shteti ndonj prkrahje financiare. Asnjiher jo, asnjiher. Njerz t mdhenj si ju e bjn nji gj t till pr tu njiohur shqiptart, pr t lexuar pr
233

vetveten. Shteti jon, se kemi shum respekt pr shtetin shqiptar dhe pr shtetin e Kosovs. Nuk e njoh mir se far bn shteti shqiptar pr diasporn, pr njerzit q i kemi jasht, por sa shoh e dgjoj n televizion dhe n radio, shum pak ka br dhe bn pr njerzit tan q jan n diaspor. Mos flasim se edhe ne n Kosov, pr ta marr nji pasaport dy jav q nj njeri vjen nga diapora pr t pushuar i duhet t humbas edhe nj jav t puns pr ta marr nji pasaport. Dhe kta njerzit e diaspors e ndihmojn aq shum shtetin, por pr ta rregulluar nji dokument i humbasin sa dit edhe n Shqipri edhe n Kosov. Un e mendoj se shteti shqiptar dhe shteti i Kosovs, njerzit, duhet t bjn m shum pr njerzit q jan n diaspor. Ata, kur t vijn nga dy jav e tri jav, duhet t mallen me antart e familjes, me vendin e tyre e jo t ngarendin pas dokumenteve q duhen rregulluar duke u dhn ryshfet npunsve. N Kosov e Shqipri, pr ta rregullue nji dokument zvarriten punt. Dhe thon ata npunsit kta kan para, kta fitojn atje, sikur nga qielli i fitojn ato para jo me djers, me mundin m t madh t trupit e t shpirtit t tyre. - Faleminderit pr bisedn. - Ndera sht pr ju dhe pr t gjith emigrantt shqiptar, lexues t gazets.

234

NJ NJERI Q LSHON RREZE T ARTA N MJEKSI

Ai sht gjithnj i zn. sht i zn me shndetin e njerzve, me hallet e tyre q lidhen me shndetin. Kur arrin ta kapsh pas syzave transparente, vren dy sy ku reflektohet mirsia njerzore dhe zgjuarsia intelektuale. Un, pas shum dit telefonatash, arrita ta kap n disa minuta koh para operacionit. Ai fliste me mua dhe mendjen e kishte gjetk. N sall e priste pacienti i gatshm pr nj ndrhyrje t rnd n zemr. Biseda me t kisha dhe kam prshtypjen se ishte si biseda e nj gazetari me nj atlet q kmbt i ka mbi pedan dhe mendjen n shiritin e finishit t gars... - Rezart Deveja mjek, kardiokirurg i dgjuar, vetm kaq? - Jam i datlindjes 1960, 45 vje. Kam mbaruar Fakultetin e Mjeksis para njzet vjetsh, n vitin 1985, n Universitetin e Tirans. Jam specializuar n kirurgjin e zemrs dhe t mushkrive. Specializimin e kam filluar n Shqipri, e kam vazhduar n Paris dhe e kam prfunduar n Greqi. - far viti ke qen n Paris? - Kam qen n vitet 1992-1993. Nga viti 1995 jam n Athin. N vitin 1999 kam marr lejen e ushtrimit t profesionit si kardiokirurg n Greqi. Q nga ai vit punoj n nj spital privat q quhet Jatriko Qendro Athinon, n Marusi. Fillimisht fillova punn si kirurg i inkuadruar n nj grup kardiokirurgsh dhe q nga viti 2002 jam bashkpuntor primar
235

i ktij spitali. Me pak fjal, puna ime sht kardiokirurgjia, trajtimi kirurgjikal i smundjeve t zemrs si bay-pas-et, smundjet e aorts, t valvolave dhe disa smundje t tjera m t rralla. - Cila ishte rruga pr njohjen e profesionit t kardiokirurgut n Greqi? - Njohja e profesionit t t huajve si dhe t grekve q mbarojn jasht kufijve t Greqis ka nj procedur t caktuar. Fillimisht duhet njohur diploma e universitetit nprmjet disa provimeve q jepen, t cilave un iu nnshtrova. N Ministrin e Shndetsis ekziston nj organ i caktuar, i cili, pasi shqyrton gjith specializimin e kryer jasht kufijve t Greqis, prcakton mbi bazn e ligjshmris greke, se far duhet plotsuar pr t t dhn t drejtn e ushtrimit t tij n Greqi. Pas mbarimit t universitetit duhet ti nnshtrohesh nj procedure q zgjat shtat vjet pr t marr t drejtn e profesionit si kardiokirurg. Nga i gjith aktiviteti q kisha br jasht mu njohn pes vjet. U detyrova t plotsoj edhe dy vjet n Greqi, n specialitet. Pas ksaj iu nnshtrova nj provimi dhe mu dha e drejta e ushtrimit t profesionit. - Pate vshtirsi n kt rrug? - Nuk pata vshtirsi n dhnien e provimeve dhe n kalimin e gjith ktyre procedurave, sepse kur erdha n Greqi n vitin 1985 kisha dhjet vjet mjek, me nj prvoj t madhe n mjeksi n prgjithsi dhe n kirurgjin e toraksit. Prve specializimit n Shqipri kisha br edhe nj specializim dyvjear n Franc. Kshtu, njohurit e mia t gjera mjeksore dhe praktika m ndihmuan t mos kem shum vshtirsi n testet e bra. - far gjuhsh dini? - Di anglisht, frngjisht, greqisht dhe di shum mir shqip (qeshim). - Ku e keni msuar greqishten? - Greqishten e kam msuar ktu. Kur erdha nuk dija asnj fjal greqisht. Isha i detyruar t msoja greqisht, sepse provimet
236

jepen n gjuhn greke. Emrtimet mjeksore n greqisht ndryshojn shum nga emrtimet n latinisht q prdoren n mjeksin shqiptare. Pr shqiptart sht pak e vshtir ti japin provimet n gjuhn greke, sepse ktu prdoret vetm terminologjia greke, nuk prdoret latinishtja fare. Ndrkoh q ne, si gjuh mjeksore kemi gjuhn latine, por kemi edhe terma t greqishtes s vjetr. Gjuha mjeksore sht e prbr nga dy deg, gjuha latine dhe gjuha greke. sht m vshtir t japsh provime n greqisht sesa ti japsh n anglisht, frngjisht etj., sepse pjesa e terminologjis greke, e cila nuk futet n mjeksin e prgjithshme, nuk futet n gjuhn ndrkombtare t mjeksis, sht goxha e madhe. - Nga jeni? - Un vet jam me origjin nga Kora, i lindur dhe i rritur n Tiran. E quaj veten tiranas, sepse nuk kam ndonj lidhje me Korn. - Familja juaj? - Jam i martuar q n vitin 1987. Kam nj djal pesmbdhjet vje, i cili sivjet mbaron vitin e tret t gjimnazit. - Nga e ka syrin djali, nga i jati apo? - Djali syt i ka m shum nga un. Gruaja ime sht ekonomiste. Djali m shum ka tendenc pr mjeksi, megjithse sht akoma hert. - Gruaja punon n profesionin e vet? - Gruaja nuk punon tamam n profesionin e vet. Punon n nj ndrmarrje private ADIDAS, sht llogaritare n firm. N fillim nuk ishte llogaritare, thjesht punonte n arktim. Dalngadal, me prvojn e puns, me nivelin universitar t dijeve, zurin kt vend. - Kush jan klientt tuaj n Jatriko Qendro Athinon? - Klientt e mi jan kryesisht shqiptar, shqiptar q banojn n Greqi. Nj pjes e madhe jan shqiptar q vijn nga Shqipria pr tiu nnshtruar ktij lloj operacioni dhe pastaj kthehen n Shqipri. Pjesa m e vogl pastaj jan grek.
237

Ata q vijn nga Shqipria far hapash bjn pr t ardhur deri ktu? Ne kemi pas nj bashkpunim me ambasadn greke n Tiran pr problemin e vizave si hallk kryesore. Pasi prcaktohet diagnoza dhe u thuhet se duhen br operacion, bhet kontakti me mua. Shoh dokumentet. Pjesa m e madhe e ktyre t smurve jan prej atyre q kan fmijt n Greqi, q kan t afrt. Nprmjet tyre bhet komunikimi m i sakt. Nprmjet spitalit ne ndihmojm pr marrjen e vizs, sepse gjithmon ambasada greke v si kusht q t jet nj spital apo nj mjek si garanci n mes, q t marr prsipr trajtimin. Pastaj sht procedura q ata vijn, bjn analizat dhe n qoft se vrtet duhen operuar bhet ndrhyrja. Megjithat, kto koht e fundit kemi pasur disa vshtirsi me ambasadn dhe konsullatat. Kam prshtypjen se problemi i vizave pr shqiptart shkon si me fushata, njher lirohet e nj her shtrngohet. - Sa sht detyrimi financiar pr nj t smur q operohet n spitalin privat Jatriko Qendr Athinon? - Pr t br vetm koronarografin shkon rreth nj mij euro. N rast se do t duhet ti nnshtrohet ndrhyrjes kirurgjikale operacioni kushton rreth dhjet mij euro, n t ciln prfshihet vet operacioni, pagesa e mjekve, spitali, shpenzimet pr t br bay-pas ose operacione t tjera. - Si e shihni t ardhmen tuaj si mjek? - E ardhmja ime mund t jet n Greqi ose n Shqipri. N Shqipri t ardhmen time e shoh n kushte m t favorshme pr t punuar, jo se ne jemi msuar n kuptimi se nuk mund t bjm dot. Kirurgjia e zemrs sht kirurgji e madhe, e cila don shum hallka t tjera ndihmse, sepse sht e lidhur me nj reanimacion t fuqishm, me shrbimin e transfuzionit t gjakut q duhet t jet shum i fuqishm. N Shqipri funksionon nj shrbim universitar, i cili me gjith vshtirsit q ka, bn nj pun t mir. N nj moment t caktuar, nj aktivitet privat
238

kardiokirurgjikal q mund t zhvillohet ashtu si sht zhvilluar n fushat e tjera dhe q mund t siguronte premisa pr nj aktivitet normal dhe bashkkohor kardikirurgjikal, do t krijonte mundsit q n nj moment t caktuar t kthehesha n Shqipri. Vetm, duhet t kesh parasysh se nuk di t bj gj tjetr, vese t operoj. Nuk mund t shkoj n Shqipri dhe t merrem me gjra rutin. Edhe arsyeja q u largova nga Shqipria ishte se n ato vite puna filloi t shthurej, kishte shum mungesa dhe fatkeqsisht mblidheshim n kafe dhe diskutonim pr politik n vend q t punonim. N qoft se nuk operon dy jav nj kirurg fillojn dhe i ngathtsohen duart. Kjo na ndodh edhe kur kthehemi nga pushimet e vers. Ditt e para pas pushimeve kemi pak vshtirsi, derisa futemi n shkathtsin e prditshme t puns. - Me far studimesh shkencore jeni marr apo merreni? - Grad shkencore nuk kam pr faktin se u largova nga Shqipria dhe u detyrova t ndjek nj tjetr linj. Ktu n Greqi jan dy linja t aktivitetit, sht linja univeristare, jan mjekt q merrem m shum me studime shkencore dhe linja e mjeksis praktike, linj e mjekve q i kushtohen m tepr veprimtaris praktike t profesionit t tyre. Fakti q un u detyrova t ndryshoj shtet, tu nnshtrohesha disa provimeve, disa specializimeve t reja, bri q t mos merrem me punime t mirfillta shkencore, n kuptimin q t mbroja grad shkencore. Kuptohet, nj gam shum e madhe e veprimtaris praktike, nj prvoj shum e madhe e puns, bn q prvoja praktike dhe ajo shkencore t jen n nj shkall t lart. Veprimtaria praktike shkencore bhet nprmjet pjesmarrjes n kongrese, nprmjet botimeve t artikujve n revista shkencore dhe punimeve q bjm ne n vazhdimsi. Klinika jon sht nj klinik q prbhet nga pes kardiokirurg me nj aktivitet goxha t madh. Ne operojm rreth 450 klient n vit. Gati do dit bjm dy operacione. - Si sht Rezarti mjek, n raport me mjekt e tjer n Greqi?
239

- Un harroj se jam nga Shqipria. Jo n kuptimin se jam shqiptar, por trajtimi dhe bashkekzistenca me kolegt e tjer grek sht fare e barabart, pa asnj problem. Mnyra e t sjellurit dhe e bashkpunimit sht e till q n asnj moment nuk m shkon n mend se un jam i huaj n kt pun. Kjo sht merit e atyre q kan koncepte t drejta lidhur me t huajt, nuk kan element t diskriminimit. Por, nga ana tjetr, sht edhe merit e imja se, n qoft se nuk e mendon, nuk e ke brenda iden se un jam i huaj dhe pse m flet kshtu. Un brenda vetes sime nuk e ndjej veten inferior karshi kolegve t mi, nuk e ndjej veten si i huaj. Kjo m ndihmon ti shoh t gjith t barabart dhe puna vazhdon. Mos harroni se n kt veprimtari private shum mjek dhe personel paguhen nga puna ime, nga pacientt e mi. - N nj spital privat t rejat shkencore hyjn m shpejt se n nj spital shtetror. Sa jeni lidhur ju me t rejat dhe far rruge ndiqni pr njohjen dhe prvetsimin e tyre? - N spital privat ritmet e prparimit dhe t puns jan shum m t larta sesa n spital shtetror. Fatkeqsisht, shteti sht kudo njsoj, me ato burokracit e veta, me grevat. Kryhet e njjta pun me nj numr shum t madh njerzish q n ann praktike e vshtirson shum punn. Ju e shihni edhe sot q po bisedojm me far ritmesh punohet. Un jam ktu i ulur, por jam gjysm i ngritur, sepse kam t smurin n sall. Kjo bn q ritmet e puns n spitalin privat jan jashtzakonisht t shpejta, jashtzakonisht t larta, kjo pr faktin se n aktivitetin privat nuk je i sigurt pr punn e nesrme. Duhet t punosh mir sot, q t sigurosh t nesrmen, duhet t punosh vazhdimisht. Prsa i prket t rejave shkencore ne i marrim nga literatura e vazhdueshme, botimet periodike dhe traktatet shkencore me t cilat jemi abonuar, sht kompjuteri dhe interneti. sht pjesmarrja n kongrese. Na sht krijuar mundsia pr t shkuar n t gjitha kongreset jo vetm n Europ, por edhe n Amerik e gjetk. Sot, me t mbaruar
240

operacionin, do t shkoj t ndjek punimet e nj kongresi q zhvillohet n Greqi. Po ashtu, nj burim tjetr prvoje sht edhe kontakti me specialistt e vendeve me t prparuara. - N Shqipri ka klinika private, por nuk kam dgjuar t ket spitale private, pse? - Me sa di un edhe ana ligjore ishte e mangt, nuk lejonte, por kam dgjuar se u rregullua para disa kohsh. Por spitalin nuk e hapin mjekt, e hapin siprmarrsit, biznesment. Mendojn t hapin, por akoma ngurojn, sepse do nj prvoj t caktuar dhe nuk sht gj e leht. Mendoj se fitimi n mjeksi sht i knaqshm, sht nj fush n t ciln sektori privat do t ec shum mir. - N Greqi 83 pr qind e aktivitetit kardiokirurgjikal zhvillohet n sektorin privat. Ky numr sht domethns. - far porosie do tu jepje lexuesve t EMIGRANTI-t? - T ken suksese n pun. Shqiptart e kan ndryshuar totalisht iden dhe mendimin e grekve pr ta. N shum fusha kan prparuar, jan fuqizuar shum nga ana ekonomike. Nuk sht m emigranti q krkonte nj pun dosido dhe jetonte n nivele t ulta strehimi e jetese. Shqiptarin sot e gjen t jetoj n t gjith Athinn, edhe n lagjet m t pasura e t shtrenjta t kryeqytetit grek, jan t sukseshm n shum fusha. Do tu jepja nj kshill: Problemet n emigrim fatkeqsisht maten me pesvjear. T ken pak durim. Nuk mund t emigrosh n nj vend dhe pas dy-tre vjetsh ti kesh t gjitha. - Faleminderit. - Nderi sht imi.

241

DY NGA DHJET VLLEZRIT TASHO

Ata ishin dhjet vllezr, t Janit dhe t Viktoris. Lindn n Leskovik. U rritn, burrruan dhe u trashguan n Kor. Dy prej tyre, Panajotin dhe Spiron i takova tek Dy pllumbat, n shoqri prkatsisht t nipit dhe t djalit q ka nj lokal ku ndjehet dora pastrtore dhe shrbimi i kulturuar korar. I bashkuam kafet dhe e lidhm nyje kuvendin. Ata jan pjes e atij brezi q din t kuvendojn, din ta ven lafin tull mbi mur e t ngren atin e jets... PANAJOTI... Ai ka qen shofer. Ka dshir t t marr e t t shpjer n do qosh t Shqipris. Mua pr disa sekonda m oi n Bulqiz e n Dibr me skodn e tij t ngarkuar me mall tutje e me krom kndej. Linj m t dashur t jets s tij ka pas rrugn Kor Sarand, me njerz n barkun e autobusit t tij. Ka tre fmij, Almn, Brunildn dhe Petrikn. Brunildn, Tashon e ekipit korar, sportdashsit e brezit tim nuk kan si mos e mbajn mend kur ngrihej e gjuante mbi rrjetn e volejbollit. T tre fmijt kan mbaruar universitetin; ekonomikun, agronomin dhe fizkulturn. Djali, ktu n Greqi, ka marr zanatin e babait, sht shofer, kurse vajzat punojn n komotirio... - E pyes: Sa nipr keni? Mendohet... Ndoshta pr t marr paksa nga buzqeshja
242

e tyre. Kt e shoh se elet n fytyr e gjallrohet n trup. - A a, nipr ? Nipr kam dy... gjasht, katr upa e dy djem. - Si e ndjen veten gjyshi midis niprve e mbesave? - Gjyshi rri pas tyre, tr ditn. Kam edhe kt nipin ktu, djalin e vllait, t m rroj sa malet! Vij e rri ndonjher, mallohem. M ka ardhur edhe ky byrazeri nga Kora, kemi ardhur ktu n lokal, po pijm nga nj kafe dhe kalojm ditn. - Kur erdhe n Greqi ke punuar? - Kam punuar n fabrikn e okollatave. Kam punuar edhe n ndrtim, lla e tulla. Kur mosha m kaloi, nuk punova m. Tani merrem me fmijt, me niprit e mbesat. far t bj? - Si e sheh t ardhmen tnde ktu? - Un do t kthehem n Kor. N Leskovik ku kam lindur nuk kam asgj, kurse n Kor kam shtpin time. - Kujt ia ke ln shtpin? - Askujt. Kyit. Kam vllan atje q kujdesohet. Vete beharit dhe rri nga dy muaj. Tashi mendjen atje e kam se kam shoqrin, kam njerz plot. - Kalamajt ku e kan mendjen? - Kalamajt? Ktu ku han buk, t bjn? Kan ardhur t vegjl ktu. T vegjl jo, por nga 24 25 vje. Na rrofshin fmijt! far t bjm? Shtatmbdhjet vjet na u bn ktu. - Si erdht? - Me viza ardhm. Erdhn fmijt dhe pastaj erdha edhe un ti shikonja. N fillim vuajtm shum. Tre vjett e para vuajtn shum, por tani u stabilizuan. Erdhm pa gjuh. Tashti dijn edhe gjuhn dhe t tra i dijn. Mir jan, mir. Pr fmijt, pa neve tashti, sa kemi mundsi tu vijm n ndihm... SPIROJA Spiro Tasho sht m i madh se Panajoti. I ka kaluar t tetdhjetat. E ndjej se mbahet mir. Kt e shoh kur i vjen n krah i biri. E pash edhe kur erdhi mbesa dhe nipi, kur e
243

prqafuan dhe e puthn. Pr ta nuk do t shkruajm sot. Ndonjher tjetr po. Se t shkruash pr tre breza, tre hapa n jetn njerzore nuk sht e mundur n nj shkrim t vetm. Sot po shkruaj pr Spiron, brezin e par t njerzve n jet... - Kur ke ardhur ktu? - N fillim fare ardha nga nntdhjet e njshi. Dhe shkoj e vij Athin-Kor-Athin. Jam n pension. Kam dal n pension q n vitin 1986. - Sa pension merr? - Un marr, me para t vjetra, plot njqind mij. Marr edhe 34 mij pension lufte, si veteran i Lufts Antifashiste Nacionallirimtare. - far moshe ke? - Janar 1926, m 22 janar, 81 vje. - N far formacioni partizan keni qen? - Kam qen me njsitet guerilje t Kors. - Veterant sot sikur i kan harruar? - Ne do t bjm si thon ata. Boll q marrim at pak pension. - Sa fmij ke? - Un kam dy fmij, nj up e nj djal. - far pune ke br n Shqipri? - Kam qen ndihmsmjek n spital. M von kam shkuar n shkolln e mesme bujqsore Irakli Trova n ndihm t shndetit t nxnsve. Kam punuar atje 25 vjet. Punn n mjeksi e kam filluar q n vitin 1947. - Mban mend ndonj gj nga ardhja e partizanvet grek pas humbjes n Gramoz? - I mbaj mend, posi. I pritm mir. - Thon se n Gjirokastr jan mjekur 12 mij partizan grek. - Nuk e di atje, por n Kor erdhn shum t plagosur, shum t gjymtuar, erdhn edhe mjek grek. Atje kryem shum operacione ansore e kryesore, operacione lufte. - Shkon e vjen n Shqipri, k ke atje? - Kam nj vlla dhe ca nipr.
244

- Sa vllezr jeni? - Ne kemi qen dhjet vllezr. Tashti jemi pes. Pes kan vdekur. - M i madhi kush sht? - M i madhi ka qen Koo Tasho. I dyti ka qen Ligor Tasho. Ka qen partizan i Brigads s Par. I treti ka qen Stefan Tasho. Ai sht marr me tregti, shits. Pas atij vij un. Pas meje vjen Apostol Tasho. Ka qen partizan i Brigads s Dyt. Ai ka vdekur nga pasojat e lufts. Pas atij vjen Sokrat Tasho. Edhe ai ka vdekur. Pas atij vjen Panajot Tasho q e kemi ktu. Shofer ka qen. Ka shtitur t gjith Shqiprin, me kamion e autobus. Pas tij vjen Mitro Tasho, mjek, kirurg ortoped. Punon n Selanik. Ka qen n spitalin e Kors, emigroi dhe shkoi n Selanik. Pas atij vjen Gaqo Tasho. Ka qen arsimtar, drejtor i shkolls Themistokli Grmenji t Kors. Pas atij vjen Nesti Tasho, inxhinier mekanik. Edhe ai ka punuar si pedagog n shkollat e mesme t Kors. Kaq. Dhjet vllezr. Tani nga dhjet jemi gjall pes. Tani mbetem un m i madhi. Motra nuk kemi pasur asnj. Dhjet vllezr. T dhjet t pandar. Me nj harmoni t jashtzakonshme edhe sot e ksaj dite vazhdojm me nj harmoni dhe dashuri t jashtzakonshme. Kshtu neve, kshtu edhe grat tona. Edhe ata duhen si motra. E ndihmojm njri-tjetrin, qoft ne si vllezr, qoft ata, duam gjithmon t mirn e njri-tjetrit... *** U bra nj fotografi me urimin q t rrojn e t gzojn jo vetm me djem vajza nipr e mbesa, por edhe me strmbesa, jo n tre breza, por n katr. Pse jo? Niprit dhe mbesat jan rritur...

245

NJ DIT ME NIK(I)OLLA LAUDA(RI)N

Sipas biseds me Kristo Zharkalliun
Kristo Zharkalliu sht nj emigrant i vjetr. Dyzet e katr vjet m par ai sfidoi grykat e kallashnikovve, t ftohtit, pjerrsit e thepisura dhe honet e maleve dhe u vendos n Athin. Jeta e tij sht nj enciklopedi e gjall. Pena e tij (ai shkruan bukur) sht nj pasuri q pak e njohin. Tregimet e tij jan kaq t gjalla dhe jetsore, sa t duket vetja protagonist i radhs s par. Nj dit, tek po pinim nga nj got raki, si gjithnj e ngacmova, se po nuk e ngacmove thesi i tij nuk hapet. - Do t na tregosh sot nj prrall! - i them. - Prrall?! Un nuk tregoj prralla, tregoj vetm t vrteta, tregoj pr ato gjra q i kam par, i kam ndjer n shpirt, i kam jetuar. Prralla i tregoj vetm mbess sime, Kristins Di m the nj dit pr Niki Laudn, pr takimin me t S pari dua t t them se at nuk e quajn Niki Lauda, por Nikolla Laudari. sht shqiptar e bir shqiptari, rrnjt i ka n Lavdar t Beratit e degt n Austri. S dyti, dua t t them se takimi me t sht kaq real sa takimi me ty Vetm kaq? - mundohem ti zgjidh grykn thesit t kujtimeve t tij pafundsisht t gjra. Dhe thesi hapet Me Niki Laudn, po prdor emrin publik t tij, kam nj
246

histori q duket si prrall. Nuk besoj t ket sportdashs automobilash n bot q t mos ket dgjuar pr pilotin legjendar, austriakun Niki Lauda. Pr shum vite ky njeri kishte hyr n legjenda, sepse sa her merrte pjes n garat automobilistike e kishte t sigurt vendin e par. Kur u njoht me Niki Laudn? U njoha n Vjen, n fillim t viteve tetdhjet. M habiti popullariteti dhe respekti q gzonte n kryeqytetin austriak. M ngjante se pas historis perandorake t s kaluars, krenari e dits pr austriakt ishte Niki Lauda. Kudo, n hyrje t restoranteve, bareve e lokaleve t tjera publike shikoje stenda me fotografi t pilotit t famshm, ku me krenari thuhej se Ktu ka ngrn Niki Lauda! Ktu ka pir Niki Lauda! Ktu ka vallzuar Niki Lauda! Ktu ka shkelur Pse kishit shkuar n Vjen? Kisha shkuar n nj takim q bhej me albanolog. M duhej t udhtoja t nesrmen pasdite pr n Zurih, por nuk kisha siguruar bilet avioni. T dshpruar, me nj mik timin shqiptar, me Ilirin, ia kishim shtruar n nj restorant me pul t pjekur e me birr. Ishte ver dhe lokali ishte i mbushur plot. Tek po pija birr, vura re se mbi got ishte stampuar fotografia e Nikit. Po ky nuk na ndahet asgjkundi? - thirra i dshpruar. Ose Niki Laudn ose Moxartin do t takojm kudo! Akoma edhe n okollata! Iliri u hodh prpjet. Goditi me dor ballin dhe thirri i entuziazmuar. Eureka! Si nuk e mendova m par? E shikova si guak, si t vinte nga Marsi. E njeh? pyeta pa mundur ta besoj. Si e njeh ti Nikin? Nuk e di ti q e mban veten si njohs i gjithshkaje mu hakrrua. Niki Lauda sht shqiptar. Sigurisht, nuk e besova. Ai m la n shoqrin e birrs dhe iu drejtua nj telefoni n banak. U kthye pas pes minutash dhe, pasi e rrklleu me fund gotn e birrs, tha: Do t na
247

pres nesr n mngjes n zyrn e tij. Si e mbushi prsri gotn me birr dhe shuajti me buz shkumn, vazhdoi Niki Lauda quhet Nikolla Lavdari dhe sht nga Lavdari i Beratit. Mban pr mbiemr vendin e t parve. Ka lindur n prill t vitit 1949 ktu n Austri dhe ka nnshtetsi austriake. As un nuk e dija se sht me origjin shqiptare. E msova nga nj i afrm i imi nga Berati. Ai m shkruante q ti them Nikit se nj kushri i tij e krkonte dhe nse ishte e mundur ta takoja ose ti krkoja adresn. Me letrn n dor i shkova n zyr, n shoqrin ajrore q ka. Ishte e vshtir t takoheshe me bosin, ndaj i thash sekretares se isha nj i afrm i tij nga Shqipria. Ksisoj, besoja se do t m drgonte nga kisha ardhur. Kur u hap dera pash kasketn e tij dhe shikimin plot kureshtje t shqipos. Ju jeni ai shqiptari? m pyeti gjermanisht. Un jam - i thash pa u besuar syve dhe zrit. M dha dorn dhe m tregoi dern e zyrs, ndrsa sekretarja m shikonte me ndrojtje sikur t kishte frik se nuk m kishte trajtuar mir. M foli thjesht, duke m thn me keqardhje se shum pak dinte shqip, dhe kjo, tha, jo pr fajin ton, se vendi yn - kshtu tha -vendi yn i ka mbyllur dyert, duke mos lejuar t kemi asnj kontakt Kshtu u bm miq. E kam njohur edhe me shqiptar t tjer. Kemi dal disa her e kemi ngrn bashk. Ai prpiqet t msoj sa m shum shqip. Kjo ishte historia e Ilirit me Nikin. Po e juaja? Un digjesha nga dshira pr ta njohur. Gjithnj kisha pas dshir t njihesha me shqiptar t veant, t njohur n bot, madje, po t m thoshte dikush se Don Karleone ishte shqiptar (q tek e fundit ishte), un do t vrapoja ta njihja. E veanta m josh. T nesrmen, korrekt si gjithnj, erdhi e m mori Iliri n hotel Kongres. Pas nj gjysm ore arritm n zyrn e Nikit. Na priti tek dera. Me Ilirin u prqafua, kurse mua m shtrngoi fort dorn. Vura re se n zyr nuk kishte njerz t tjer dhe ather u kujtova se ishte e diel dhe se ai kishte ardhur enkas
248

pr ne. Pasi pim kafen karakteristike vjeneze, ai tha: Meqense sot sht e diel, mendova t shtisim, t shoh miku Vjenn dhe t ham diku jasht. Mos kini ndonj pun? Pastaj pyeti nga jam dhe kur i thash se banoja n Athin, sikur e humbi pak qejfin. Kam ardhur shum her n Athin, - tha, sepse ortaku im i par n shoqrin ajrore ishte grek. M von msova se kishte pasur nj histori aspak t kndshme me ortakun grek. Si pim kafen zbritm me nj ashensor t madh n thellsi t toks ku kishte parkingun e makinave. Hapi dern dhe na ftoi t hyjm n nj mercedes, jo t ri, por t mirmbajtur. E ngiste makinn me nj kujdes fantastik. Nuk ecte m shum se tetdhjet kilometra n or. Shumica e shoferve q kalonin e prshndesnin me dorn lart. Kshtu ecn gjithnj? - e pyeta. Jo, jo gjithnj, qeshi. Mos harroni se iu afrova treqind kilometrave n or. Mirpo, kur jam n rrug, m plqen t ec ngadal, t sodis pamjet, njerzit. Njeriu, deri n tetdhjet kilometra n or e ka n duart e veta makinn, e manovron si t doj. Pas tetdhjet kilometrave nuk e ka m n dor, t komandon ajo. Ecnim dhe merakun e kisha tek bileta, tek takimi me albanologt gjerman. E pyeta me kujdes. Qetsohu, m tha. Na kalon fjala pr nj bilet. Apo do t t drgoj n Zurih me nj nga aviont e mi? Si kaluam npr disa bregore t pyllzuara nga ku dukej Vjena dhe Danubi si n pllmb t dors, na oi n nj vend ku ishte ngritur nj hidrocentral prej t cilit merrte drit Vjena. M shpjegoi se turbinat ishin vendosur n thellsi t lumit, q t mos cnohej madhshtia e rrjedhjes s tij. Disa vite m von, mes nj grupi albanologsh, do t shihja se si ishin vendosur turbinat dhe si jepte drit hidrocentrali i Komanit. N mesdit na oi n nj restorent kinez Kshtu, duke biseduar kaluam at dit t nxeht vere. Niki prpiqej t thoshte ndonj fjal shqip. Qeshte me shpirt kur
249

shqiptonte ndonj fjal gabim. Kur mbaruam i krkoi garsonit kinez t na sjell disa kartolina e fotografi t lokalit dhe disa shkopij me t cilt hanin kinezt. Ai ia plotsoi menjher dshirn. Kartolinat dhe shkopinjt i ruaj ende n nj sirtar bashk me relike t jets sime. Kur arritm n qendr t qytetit, falenderimeve tona dhe krkess q t na jepte koh pr t shkuar n aeroport, - iu prgjegj duke qeshur. Do t pim kafe m par!- tha prer. Atij njeriu ishte e pamundur ti kundrshtoje. T impononte me nj buzqeshje. Si pim kafen na tha t futemi n makin. Do tu oj un n aeroport. Kundrshtimeve tona ai iu prgjigj, duke qeshur me zemr. T dini nj gj, - tha. Kjo ka qen nj dit e veant pr mua. Kalova disa or t bukura me dy bashkatdhetar, pa telashe e pa strese. Mos kujtoni se ju bra ndonj favor t madh. Nj bilet pr mua ska rndsi. Mund t gjej kudo dhe kurdo. Shrbim i bn dikujt kur e bn me vshtirsi. Do t jem i lumtur tju takoj prsri Nuk e takova her tjetr

250

AJO Q U MUNGON SHT LUSHNJA...

Bised me Albert Sanxhakun, kryetar i Bashkis s Lushnjs
Ai erdhi nga Lushnja. Ishte nj ftes e bashkqytetarve q e donin t ishte midis tyre n Pranvern lushnjare, nj fest q tashm sht br e prvitshme, nj fest n t ciln vit pr vit do t takosh t vijn drejtues t pushtetit lokal n bashki e komuna, pa dallime partiake. N veprimtarit e shumta q u zhvilluan, veprimtari q pasqyrohen n nj kronik t veant, nn hijen e nj ekualipti t madh, e zura dhe zhvillova me t nj bised... - Keni ardhur posarisht nga Lushnja pr t par Lushnjn tjetr ktu n Athin? - Ata q na mungojn n Lushnje jan ktu t gjith. - Ju mungojn shum? - Jashtzakonisht shum. - N cilin drejtim? - sht pjesa q sht larguar pr arsye ekonomike, q normalisht ne e presim q t kthehen prap. - Si e ndjeni veten ktu n Lushnjn e vogl? - Si lushnjar i vrtet. Shum shok e miq t mi q nuk i kisha takuar prej vitesh i gjeta ktu dhe i takova. Jam shum i knaqur. Shikoj q edhe ata jan t mobilizuar e t knaqur q bashkohen bashk, takohen familjarisht, miqsisht. - far mesazhi sollt nga Lushnja?
251

- Lushnja sht nj qytet q krkon vmendje nga t gjith, jo vetm nga qytetart, por edhe nga qeverisja. At q kta nuk e kan gjetur n Lushnje do t dim ta sigurojm nprmjet drejtimit t mir t bashkis, n mnyr q ta gjejn veten edhe emigrantt, q ata t investojn n qytetin e Lushnjs, t investojn n Shqipri. - Nj fest e bukur! Burra e gra, djem e vajza, nipr e mbesa, gjyshe e gjyshr... A ka ndonj tradit t nj bashkimi t till? - Kur vazhdonim studimet, n Universitetin e Tirans apo at t Kamzs, bashkoheshim nj dit n vit, gjat periudhs shkollore, q nga shtatori deri n qershor. Kjo m tepr bhej n muajt e par t vitit shkollor, n tetor nntor. Takoheshim t gjith, pavarsisht nga brezat dhe nga vitet. T gjith lushnjart akomodoheshin n nj takim t till dhe me kngt dhe humorin e asaj kohe kalonim momente t mrekullueshme. Gjetm nj tradit q vinte nga brezat e mparshm. Edhe ne kshtu e lam. Takimi kishte vlerat e veta, sepse shkmbenim prvojat pr shkolln dhe jetn. Mund t them se ishte nj gj shum e bukur. Shikoj se kjo vazhdon edhe sot. Ktu qenka ndryshe. Ne atje ishim vetm student, kurse ktu jan brezat, fmijt, prindrit, gjyshrit, t gjith bashk. Kto jan takime t bukura. Dje, n nj moment familjar lushnjar, pash t njjtin komunitet, shokt e mi q ishin t dy lagjeve kryesore t Lushnjs, lagjja lirimi dhe lagjja Loni Dhamo, shok t nj brezi apo t ndryshm, por q ishin t gjith lushnjar. Kjo ishte nj gj e bukur. M plqen q nj pjes jan sistemuar n pun, jan rregulluar dhe kan krijuar nj ekonomi, at q ata nuk e gjetn dot n vendin e tyre, e gjetn ktu tek vendi fqinj. Pr kto motive ne duhet q edhe n marrdhniet e fqinjsis s mir t gjejm ndonj mundsi t binjakzimeve me ndonj nga minibashkit e Athins apo t periferis s saj. Ktu me t vrtet sht Lushnje. - Lushnja, atje n Lushnje, a ka nj dit q ti mbledh lushnjart bashk? - Shum e bukur (qesh) Lushnja atje n Lushnje! (qesh).
252

Jemi mbledhur, jemi mbledhur... - Atje shihni shum si i majt, i djatht, i qendrs, i ekstremeve? - Jo. Jo. Ajo kaloi. Ishte faza politike e zgjedhjeve. Tani sht faza e bashkpunimit e t gjitha forcave pr t patur nj transparenc m t mir me qyetetart, n mnyr q Lushnja t ket jo vetm imazhin, por t ket edhe mundsit e investimeve n ekonomin dhe kulturn e saj. - Ky moment ktu mos sht nj mesazh edhe pr lushnjart atje q t rrin m pran gjat gjith kohs, edhe n kohn e zgjedhjeve? - Kt her ne kemi br nj fushat politike jo t ndar, por t bashkuar. Nga vet mnyra e futjes s kanditavve q erdhi nga nj e djatht e bashkuar dhe nga nj e majt e bashkuar. Ishin dy bashkime pr t nxjerr nj rezultat, ishte gj e mir. Jan hapat e para jo t ndarjes s qytetarve, por t bashkimit akoma m shum t tyre, t nj bashkimi jo mekanik, por t atij lloj bashkimi q jep mundsi q idet t kthehen n alternativa, n zbatime praktike. - Ju ktu merrni edhe mesazhin e bashkimit? - Patjetr. Kjo sht m kryesorja. T gjith kta q jan mbledhur ktu kan nj gj t prbashkt, u mungon i njjti element, u mungon e njjta gj q u mungon t gjithve, ajo sht Lushnja, vendi i tyre, prandaj jan t bashkuar. Atdheu fillon tek shtpia ime. Kjo atyre u mungon. - Kush e thot kt, republikant? - Edhe ata kan gjra q na takojn t gjithve. - Dini se sa emigrant lushnjar ka n Greqi? - Ka rreth gjashtmij emigrant. Nj pjes jan n Itali. Kto jan nga qyteti i Lushnjs, brenda. N fakt jan m shum, por pr fakt t burokracive apo t mungess s orientimeve nga strukturat prkatse, nuk kemi prcaktuar se sa sht numri i tyre i vrtet. - Ju numroni vetm?... - Vetm qytetin, vetm ata q votojn.
253

- Po ata q jan shtuar... - Prandaj thash q jan m shum... Jovani ka ardh vet i treti apo i katrti. Tani nuk e di se sa sht shtuar? - Petro Nushi: Un erdha vet i dyt, kurse tani jam br vet i dhjeti. T dy unat kan nga dy fmij. Bashk me grat bhen tet. Shto edhe dy prindrit, bhemi dhjet. - Albert Sanxhaku: E bukur sht se me fmijt q jan parashkollor dhe me ata q jan n shkolln fillore, un kam komunikuar shqip pr t testuar se sa ata e kan msuar gjuhn shqipe. sht gj e mir se t gjith fmijt kan msuar shqip, flasin shqip. Kjo sht nj tranzicion i mir q ruajn gjuhn, at trashgimi q na lan t part. Megjithse jan n tok t huaj dhe prindrit e tyre jan t zn n pun nga mngjesi deri n mbrmje dhe nuk e kan kohn e edukacionit t gjuhs, shikoj se ata e kan msuar gjuhn shqipe shum mir. - Megjithat, shteti yn sikur e ka harruar gjuhn shqipe n emigracion, m duket mua? - Kjo sht nj nga politikat q shteti yn duhet t bj q tu krijoj mundsi edukimi brezit t ri ktu, t edukohet me gjuhn shqipe, sepse brezat nuk jan larg, jan fmijt dhe prindrit, fmij t vegjl dhe prindr t sapoardhur nga Shqipria. Nuk sht se jan katr - pes breza dhe harrojn gjuhn. Kta jan fmijt tan dhe duhet t edukohen medoemos me gjuhn dhe zakonet tona. sht e domosdoshme q instrumentet shkollore t gjuhs shqipe duhet t funksionojn edhe n emigracion, q fmijt jo vetm t lexojn e shkruajn shqip, por edhe t komunikojn me njri-tjetrin n gjuhn amtare. - Jovani, n nj studim q ka br flet pr 35 mij fmij shqiptar t moshs shkollore dhe 1500 msues me diploma msuesie. A duhet shfrytzuar nj potencial i till? - Kjo sht e vrtet. Fmijt aktualisht jan nn rrezen e edukimit n kopshte e n shkolla dhe nuk kan mundsi t praktikojn gjuhn shqipe. Ndoshta vitet e para ata nuk e
254

ndjenin kt fenomen, gzoheshin kur fmijt msonin gjuhn greke, por kur e pan q mezi flisnin shqip, u detyruan q ti nnshtrohen msimit t shqipes n familje. - Un nuk di nse ka ndonj kopsht apo erdhe t hapur ku t flitet vetm gjuha shqipe. Rust, polakt etj., kan hapur kopshte e erdhe pr fmijt e tyre ku flitet n gjuhn amtare? - sht nj problem q duhet t zgjidhet me shpejtsi. sht imediate q fmijt q jan ktu t mos mbesin analfabet t gjuhs shqipe. Vrehet q edhe ata q flasin artikulimin e fjals shqipe e bjn me theksin e greqishtes. Kta kopshte, q duhet t krijohen dhe duhet t insistohet edhe nga prfaqsia jon diplomatike n Athin, q kta fmij n kopsht t msojn gjuhn e pastr shqipe. N familje dhe n kopsht hidhen bazat e t shqiptuarit dhe t folurit drejt t gjuhs shqipe. sht e domosdoshme q kjo situat t kaprcehet. Besoj se n politikat e afrta do t shtrohet pr zgjidhje dhe duhet t zgjidhet.

255

NJ DOKTOR SHKENCASH N ATHIN

As njqind metra larg qendrs s Athins, Omonias, n rrugn Stadhiu 51, n katin prdhes t nj ndrtese karakteristike athinase, ka qendrn e vet ILIRIA TRAVEL, e para dhe e vetmja qendr e shrbimit turistik pr shqiptart dhe m gjer. Nj telefofonat n 0030 210 3223465, nj Urdhro, nj prgjigje kurdoher n shqip, do tju ngroh zemrn e zgjidh problemin Atje, t shtunn paradite, ndrprer disa her nga telefonatat q vinin edhe nga Australia dhe Brazili, zhvillova nj bised me nj shkenctar shqiptar, me nj doktor t shkencave mekanike - Kush sht Lulzim Molloholli? - Kam mbaruar Fakultetin e Inxhinieris Mekanike n vitin 1981. Kam qen nj ndr nxnsit q kam mbaruar gjimnazin me mesatare dhjet. Krkova t studioj pr inxhinieri mekanike n nj koh q preferenc e kohs ka qen juridiku, mjeksia, shkencat politike. Meqense mbarova me rezultate shum t mira edhe universitetin, m caktuan n Institutin e Studimeve Mekanike dhe si pedagog n Universitetin e Tirans, n Fakultetin e Inxhinieris Mekanike. Kam mbaruar studimet pasuniversitare n Franc, ku kam mbrojtur edhe disertacionin. - Pr far teme? - Pr organizimin e industris mekanike n baz t punimeve n grup. - N cilt vite?
256

- N vitin 1986. U ktheva n Shqipri n vitin 1988 me gradn shkencore Doktor i shkencave mekanike. Fatkeqsisht pr mua dhe pr ata q investuan pr mua, n vitin 1991 u largova nga vendi. - Pr far arsye? - Pr arsye ekonomike dhe t nj presioni t gjithanshm ndaj intelektualve. N Institut isha n listn e njerzve pr tu hequr. Nuk mund t them t njjtn gj pr n Universitet. Nga t gjith dashamirsit e mi t asaj kohe, mu rekomandua si alternativ e vetme ikja nga Shqipria. Ika, gjithmon me iden pr tu larguar prkohsisht, pr dy apo tri jav si koh pr t menduar dhe pr t vendosur se far rruge do t marr. Fatkeqsisht rash viktim e propagands greke. Q n momentet e para na njohn se jemi intelektual, q dinim shum gjuh dhe filluan premtimet Rri me mua se do t hap hotelin, ti do t drejtosh hotelin, ti do t drejtosh restorantin Edhe sot e ksaj dite, atje ku thonin, nuk ka as hotel e as restorant personi q na premtoi. Brenda tre muajve q ndejta ktu, tre her m krkuan nga Universiteti nse do t kthehem ose jo. Kemi ardhur n tetor t vitit 1992 dhe prfundimisht n dhjetor t atij viti vendosm q t mos largoheshim nga Greqia. Humba vendin e puns me dashjen time. U detyrova tu nnshtrohesha rregullave t emigracionit. - N nj takim para katr vjetsh n Sintagma, n nj takim t dyt n hotelin Caravel n Kavuri n bregdetin e Glifadhs, n syt tuaj kam lexuar dshirn e madhe q nj dit n Greqi tu shrbeni shqiptarve n fushn e turizmit. sht realizuar kjo ndrr juaja? - Kalova nj stazh gjashtmujor n ndrtim M tej fati, dshira, m trhoqn pr t bashkpunuar n fushn e turizmit. Kshtu, nga nj maji i vitit 1993 kam filluar punn n Sintagma, atje ku jemi takuar pr t parn her s bashku. Pavarsisht se nuk ishte fusha ime, m plqeu q n momentin e par dhe gjeta mundsit q t shprehja aftsit e mia n gjuh, informatik
257

- far gjuhsh dini? - Di anglisht, frngjisht, italisht, pr turizmin spanjisht, greqisht dhe shqip. N fillim pronari m mori pr punt e jashtme. Si stazh njohje punova nj muaj n zyr dhe pas pes muajve m bri prgjegjs t zyrs. Nga viti 1993 deri n vitin 2001 kam punuar n Sintagma, n zyrn turistike 24 Or dhe duke filluar nga nntori i vitit 2001 kemi hapur zyrn ton turistike ILIRIA Travel, e cila sht zyra e par turistike shqiptare q e kam hapur n bashkpunim me mikun tim doktorin Vasil Llajo, ku punojm un, gruaja ime dhe gruaja e Vasilit. Misioni yn sht t ndihmojm sa m shum bashkpatriott tan q punojn e jetojn n Greqi. - Gruaja juaj far niveli intelektual ka? - Gruaja ka mbaruar pr histori dhe gjuh spanjolle. Flet spanjisht, italisht, greqisht edhe shqip. Gruaja e doktorit flet anglisht, kupton frngjisht dhe flet sigurisht edhe greqisht e shqip. Kemi krijuar nj grup, me dshirn dhe dashurin pr pun, pr tu shrbyer klientve tan n mnyr shembullore, n mnyr patriotike dhe kuptohet edhe n mnyr sa m ekonomike. - N zyrn tuaj shoh tre flamuj t vegjl shqiptar, nj hart t bots, nj pamje nga Australia - N zyrn time ka panorama nga e gjith bota, prvese nga Shqipria q mbulon. Dy her kam shkuar n Ministrin e Turizmit n Shqipri dhe kam marr prgjigje se nuk ka pamje. Shum her, edhe me ndihmn e ambasadorit, jam prpjekur q t gjej ndonj pamje nga Shqipria, por pr momentin kemi mbetur vetm tek dshira. Kam flamujt shqiptar mbi do tavolin pune dhe n sfond, por pamjet nga Shqipria mungojn. Kemi nga Australia, nga Italia, Dubai po jo nga Shqipria. - Koht e fundit jan br disa promovime t turizmit shqiptar n Prishtin dhe Shkup - sht shum e vshtir pr momentin t gjesh materiale pr turizmin n Shqipri. Nuk ka nj libr t plot. Nuk ka nj
258

hart t mirfillt turistike. Harta ka, por nga ata q kam gjetur un jan t gjitha prodhime t huaja. Nuk ka asnj botim shqiptar q t pasqyrohen t gjitha vlerat turistike t Shqipris. - Kt e sheh si nj domosdoshmri pr zyrn tuaj dhe pr - Ky sht minimumi q duhet br pr turizmin shqiptar. Ne i kemi t gjitha. Kemi detin, kemi malin, kemi born, por nuk kemi pr momentin infrastrukturn dhe nuk kemi pr momentin reklamimin pr kt vend. Shqipria sht n Ballkan dhe t gjith vendet rreth e rrotull jetojn me turizmin, sht sektori ekonomik m fitimprurs. Shembull sht Greqia ku jemi, por edhe Sllovenia, edhe Mali i Zi q n treguesit kryesor t t ardhurave turizmin kan si baz. sht gjynah, sht krim ekonomik q vendit ton t mos i bhet hyzmeti n kt drejtim. - Cila sht veprimtaria e agjencis Iliria Travel? - Ne kemi nj veprimtari t prgjithshme turistike. Kjo nnkupton bileta avioni, bileta anijesh, akomodime npr hotele, organizim paketash turistike, dhnie makinash me qera, bileta autobusi T gjitha kto jo vetm pr n Shqipri, por pr n t gjith botn. - Me k bashkpunoni? - Me t gjith kompanit ajrore, pasi jemi antar (nprmjet nj kompanie tjetr) t AJAT-s dhe me t gjitha kompanit q kan t drejtat e rezervimeve, t hoteleve, t makinave me qera. - Po me shrbimin e autobusve pr n Shqipri? - Bashkpunojm me t dy kompanit private q veprojn n Greqi si me Ballkan Line, po ashtu edhe me Klid Ballkan. Nuk bashkpunojm me shoqrin shtetrore OSE, sepse nuk na jep bileta. - Cila sht perspektiva e zhvillimit turistik shqiptar n Greqi? - Si zyr turistike si objektiv kryesor kemi n radh t par tu shrbejm shqiptarve. Reklamat i kemi vendosur vetm n gazetat shqiptare q dalin n Greqi. Fatkeqsisht, tek gazeta juaj nuk e kemi vendosur, por shpejt do ta vendosim edhe n
259

kt gazet. Ne jemi t hapur koht e fundit edhe n fushn e INKAMit, t ardhjes s turistve t huaj n Greqi. Pr kt kemi nj bashkpunim shum t mir me zyrat turistike n Shqipri, duke u shrbyer nga afr turistve shqiptar q vijn n Greqi. N t njejtn koh kemi bashkpunim me zyrat n Brazil, eki dhe n Franc. Po mundohemi t rrisim rrjetin ton, nprmjet internetit, njkohsisht edhe nprmjet reklamave q bjm n masmedia. - Dika nga jeta juaj private. - Jam i martuar, kam dy fmij. Rreth 90 pr qind t kohs e kaloj n zyr dhe pr kt borxh fmijt kur t rriten do t m shajn. Djali sht 17 vje, kurse vajza 8 vje. Mundohemi t paktn, kur kemi mundsi, t jemi sa m pran fmijve, n kohn e lir, pr pushime brenda Greqis, por edhe jasht saj, duke prfshir edhe Shqiprin. Gjat gjith kohs punoj me fmijt q n gjak t ken iden se jan shqiptar, pavarsisht se djali erdhi shtat muajsh n Greqi dhe vajza lindi ktu. Dhe, fatmirsisht, pr mua dhe pr ata vet, kushdo q i pyet thon me krenari se jemi nga Shqipria. Vajtja n Shqipri sht gjithnj nj knaqsi pr familjen ton. Pr pushime preferojm Sarandn, por edhe Prmetin, vendlindja e gruas sime. Kur isha hern e fundit me pushime pash se Shqipria ka ndryshuar shum, por ka edhe shum pr t br. N radh t par n konceptin e njerzve q punojn me turizmin dhe n radh t dyt n infrastruktur. - Si do ta mendoje nj transferim t ksaj prvoje n Shqipri? - Nuk mund t them se po punoj n kt fush, por po ju them se sht nj dshir e madhe, e jashtzakonshme. Por ende nuk ka ardhur koha - far i ka ngelur peng Lulzim Mollohollit n jetn e vet? - M ka ngelur peng moszbatimi i t gjitha ndrrave t mia profesionale n fushn e inxhinieris mekanike. Ne sapo kishim
260

filluar (n Kombinatin e Autotraktorve) zbatimin e teknologjis pr t ciln studiova n Franc dhe mbrojta dizertacionin, kombinat i cili, me sa di un, jo vetm q nuk ekziston, por sht shkatrruar dhe shprfytyruar tjetr pr tjetr. Kishim nj industri mekanike, pavarsisht se dikush mund ta quaj absurde, t mir. - Pse thoni absurde? - Them absurde, sepse mendohet se do gj q kishim ishte e keqe. Ne si intelektual mund t themi me plot gojn se kishim nj industri m se t mir. Punohej n mnyr shkencore. Kishte bashkkonkurenc edhe me botn. Ky sht realiteti. Dhe kt e vrteton ndr t tjera fakti se t gjith ata q shkonin pr studime jasht shtetit dilnin me rezultate shum t mira. Kjo tregon se kishim nj shkoll shum t mir, se kishim nj kultivim t kulturs profesionale m se t mir pr kohn. - Si do ta ndjente veten nj inxhinier shqiptar, i shkolluar n Universitetin shqiptar, prball nj inxhinieri grek t t njejtit nivel shkollor? - N fillim e ndjen veten t barabart. Dhe mund t them se pas nj periudhe t shkurtr kohe pune bashk me t e ndjen veten m sipr. Kt e kan vrtetuar m s miri t gjith intelektualt shqiptar q jan n Greqi. Nuk dua t prmend shum emra, por do t veoja doktorin Rezart Deveja, i cili punon n Jatriko Qendro. Mbaroi studimet n Shqipri pr mjeksi dhe sht nj ndr mjekt kryesor n kt qendr m shkencore dhe m t kushtueshme n Greqi. Mund tju prmend mikun dhe kolegun tim n fushn e turizmit Vasillaq Llajo, i cili sht nj ndr anesteziologt m t mir n Greqi, t cilin lexuesit e gazets EMIGRANT-i e kan njohur m gjer nprmjet intervists q i keni marr ju. Ajo q m ka ngelur peg, prve ans profesionale sht edhe ana morale, ana njerzore. Fatkeqsisht njerzit kan ndryshuar. Nuk sht m shoqriia e para 90-s. Ka hyr n mes leku, ka hyr n mes interesi, ka hyr n mes biznesi. Mosha jon nuk e kupton dot se si njeriu mund t transformohet
261

n kt dor dite. - Shum njerz t njohin si Lulzim Molloholli dibran. far lidhje ke me Dibrn? - Me origjin jam nga Elbasani. Mbiemri Molloholli sht nga Elbasani. Kemi lidhje shum t ngushta me Dibrn. Nj goc tezeje e jona, q para disa ditsh u b qytetare nderi e Peshkopis, Nevrez Manjani, sht e martuar n Dibr. Rrethi i saj nga i shoqi sht m se i dgjuar n Dibr. sht kjo arsyja q un, kur jam n mjediset dibrane, e ndjej veten si dibran dhe prezantohem me knaqsi se kush jam dhe me k kam lidhje n Dibr. - far do t shtoje m tej? - At q do t doja t theksoja sht ajo q kam thn sot e dhjet vjet, nprmjet miqve t mi, nprmjet rrethit tim q prfshin ambasadn, njerzit e shtypit shqiptar jasht shtetit. Un u bj thirrje gjith shqiptarve se ka ardhur koha t krijojm LOBIN ton n Greqi, t ndihmojm njri-tjetrin, sepse kemi nj potencial ekonomik dhe intelektual n duart tona shum t lart. Ju bj thirrje t gjithve q ta shohin veten se jan shqiptar. Kjo sht pika m e dobt q mundohem, por nuk po e realizoj. Ne duhet t nxjerrim n pah aktivitetet tona, kulturn ton dhe t fshijm imazhin e keq q na sht krijuar ktu, imazh q pak nga pak po shuhet. T tregojm se jemi nj komb, kemi nj kultur, kemi nj identitet dhe jemi njerz me vlera t mdha, kemi vitalitet t lart. Kjo pr mua nuk sht kshill, por merak. - Faleminderit pr mundsit q m dhat pr t komunikuar me lexuesin e gazets son. - Nderi sht i imi dhe do t dshiroja q sa t mundni t reklamoni shum e m shum sukseset e shqiptarve n Greqi. Athin 14 maj 2005

262

NOTA MBI PENTAGRAMIN E PUNS S LEVISIT

E kisha par tek gishtat e tij lviznin mbi tastiern e kitars dhe tundnin telat n t gjith notat e pentagramit. E kisha dgjuar tek zri melodioz hynte mes sokaqeve t kalldrmta korare, duke krkuar dashurit njerzore... E shoh tek gishtat e tij futen mes gjoksit, krahve e kmbve t shpendit e thika zhvesh mishin si t zhvishte nj dor garsoni pallton e muar t nj zonjusheje. E dgjoj tek flet pa e ndar vmendjen nga un e pa e ndar shikimin n pun... Ky sht Levis Xeka apo Leonidha, si e thrrasin n Hartaqi, nj njsi n rrugn Eleftherios Venizellos 68 t Pireut, njsi tregtare, e cila merret me prgatitjen e mishit gjiro, suflaqe etj., me t cilat furnizon pothuajse shumicn e zons s Pireut. Pronari, Jorgo Karamani, me rrnj t mome shqiptare ka edhe ndrmarjen e tij, nj ferm pr prodhim mishi n Lepohara dhe Megara. sht vet i treti vlla. Punojn q t tre bashk. N Pire kan punishten q sht katrkatshe. Kan edhe nj sulfaxhiko m posht, ku ka shum pun... ...Levisi punon. Un e pyes. Diktofoni regjistron... - Kur ke ardhur n Greqi? - N Greqi kam ardhur n vitin 1996. Erdha me viz, por kjo ka qen hera e dyt. Hern e par, n vitin 1993, erdha m kmb n Greqi, thjesht pr ta provuar. M kmb nuk m eci. Punova n Veria, vilnim pjeshk dhe bnim pun t tjera n

263

bujqsi. Nj dit na kapn polict dhe na kthyen mbrapsht. N vitin 1996, meqnse kisha gjyshen me origjin greke, mora viz dhe pastaj bra dokumentet. - Ku e fillove punn? - N fillim fare n Pire kam punuar, n Agio Nikola, me t njjtn pun. Q kur kam ardhur e deri tashti nuk kam ndrruar pun, kt kam br. - Ke marr zanat? - Zanatin e mora. Nuk sht vetm ta msosh, por edhe ta vjedhsh, se kta grekt nuk ta japin zanatin. - Si e vodhe? - E vodha ca me t par e ca me t punuar truri. Po t punoj truri sht kollaj. - Ktu sa vjet tu bn gjithsej? - Dy vjet isha n Shqipri, ku hapa nj veprimtari me t njjtat produkte si ktu. - Ku e hapt? - E hapa n Elbasan. - E bleve dyqanin apo e more me qera? - Jo, jo. Dyqanim e kishim se ishte i gruas. E kishte n shtpi, n pjesn e poshtme t saj. Si fillim, me vshtirsi, por mir. Pastaj dalngadal puna filloi t ecte gjithnj e m mir. N Shqipri ka pun dhe shumica e ktyre punve q bjm neve ktu jan t panjohura n Shqipri. Ka shum produkte mishi q akoma n Shqipri nuk jan futur. As kukurec, as gardhupaqia, as gjiro e produkte t tjera. - far produktesh fute pr her t par? - Un futa rolo, me mish derri e me mish pule, bra qofte me dhjam prej deleje, si i bjn nga Qipro q i thon sevdalie. Bra edhe kukurec e gardhupaqia q n Shqipri rrall mund ti bjn. - Ku i drgoje? - Isha lidhur me disa pika furnizimi. I oja deri n Tiran dhe n zona t tjera prrreth. Ngaq ishin prodhime cilsore, sepse prparsi t puns time i vura cilsis, pastaj t tjerat.
264

Kshtu puna po m ecte shum mir. - Ku i merrje furnizimet? - Furnizimin e merrja nga t mdhenjt. Nuk isha dor e par, por dor e dyt. Pavarsisht se je dor e dyt, po t dish zanatin dhe t kesh cilsi puna ecn. - Si vendose t iksh? - Filloi konkurrenca. Ishte nj moment q filluan t m krcnonin, sepse n ato pika q oja un onin edhe t tjert. Por, ngaq prodhimet e mia ishin m t shijshme dhe m cilsore ndodhi q t isha m i preferuari dhe prodhimet atyre u mbeteshin n vitrina. Filluan t m krcnonin me jet. M thyenin xhamat e lokalit. Punova mbi katr muaj dhe u ktheva. - N Shqipri shkove me gjith familjen apo vetm? - Me gjith familjen. Shkova me mendjen t bja nj pun jo si ktu, t mos punoja pr t tjert, por pr veten time. Erdha prsri n Greqi, prsri n t njjtin vend pune. - Kjo pun t plqen? - Po ti futesh nj pune me qejf, ajo t plqen. Kjo sht nj pun q jo vetm t trheq, por sht edhe nj pun komode kur e krahason me punn n ndrtim dhe sektor t tjer. Ka pun, ka lodhje, por nuk vritesh si n punt e tjera. - Pr shum njerz t qnit kasap sht nj pun e zakonshme, e rndomt, jo profesionale. Pr ju si sht? - sht nj pun q do shum ustallk. Un nuk lodhem shum, sepse jam br usta dhe kjo tashti m duket mua si nj pun prej zyre. - Ju e keni flejt mendjen pr t ndenjur n Greqi? Kshtu? - Qejfi ma kishte q t bja dika n Shqipri, jo vetm pr veten time, por edhe pr t paktn t punsoja edhe ndonj tjetr atje. Mirpo, kur t ndrrohen kushtet, edhe mund t filloj prap. Nuk m ka ikur mendja, sepse n Shqipri pash q kishte zhvillim. Nga bizneset e sotme n Shqipri ndrtimi dhe ushqimi jan m t suksesshm. N Shqipri vetm me kto t dy biznese mund t ash e t ecsh prpara. - Si shkon me afendikoin?
265

- Afendikoi sht arvanitas, ka tre fmij, sht njeri familjar dhe m konsideron si shok, si koleg dhe jo si varts. Shnim: Kur u ndam, Jorgoja, tepr dashamirs, m ftoi q t shkojm nj dit n fermn e tij, t takoj babain q flet n gjuhn e t parve, n artvaniteshn e pavdekshme.

266

KUR BISEDON ME ALEKO ZEQON...

Disa muaj m par, nj z i largt do t m shnonte n kujtes zrin e nj shkodrani, t ri n mosh (nga toni q prcillte), i cili kishte dshir q shqiptart e Kavalls t tuboheshin e t bnin z n hallet e dits n emigracion. Asokohe, publikisht, nprmjet nj interviste, e prezantoja me Jovan Mhillin, nj intelektual q prej disa vitesh kishte formuar prvojn e organizimit dhe drejtimit t shoqats Lushnja N fundvitin e kaluar, n tubimin q ishte organizuar me rastin e 600 vjetorit t Lindjes s Heroit ton Kombtar Gjergj Kastrioti-Sknderbeu, njoha jo vetm zrin, por edhe pamjen simpatike t Alekos. Duke shkputur nj fragment nga prezantimi q i bra shum muaj m par Alekos n Emigranti, po prcjell njkohsisht edhe nj bised me t, t br n Athin pak koh m par. Aleko Zeqja nga Kopliku i Malsis s Madhe, s bashku me shokt e tij n Kavalla, shum larg Athins, kan vendosur q shoqrin e tyre n t ciln bjn pjes shkodran dhe emigrant nga e gjith Shqipria, ta bjn legale, t zhvillojn veprimtari kulturore e artistike, t krkojn me nj z t vetm t drejtat e tyre si emigrant. Alekoja sht nj lexues i rregullt i Emigranti-t. Ai m mori n telefon dhe krkonte t dinte rrugn se si ta legalizonte shoqrin e tyre. Un, nisur nga veprimtarit e bukura atdhetare e kulturoro-artistike t shoqats Lushnja, i rekomandova t bisedoj me Jovan Mhillin,
267

drejtuesin e saj. Ata kishin komunikuar bashk, madje Jovani ishte shprehur i gatshm t shkoj e ti ndihmoj atje - Aleko Zeqo, ardhur nga Kavalla e largt n Athin, a mund t prezantoheni me lexuesin e Emigrantit? - Un jam Aleko Zeqoja nga Kopliku i Shkodrs. Jam kryetar i Shoqats s Shqiptarve n Kavalla. - Pak nga jeta juaj? - Jeta ime andej ka qen e lidhur me shkolln. Dy vitet e fundit atje kam punuar si ndihms veteriner. Kam mbaruar shkolln e mesme n La, kam br edhe nj kurs n FushKruj pr veteriner. - Kur keni ardhur n Greqi? - Kam ardhur n muajin maj t vitit 1991. Fillimisht u vendosa n nj fshat t Selanikut, Langalla, pr dy jav. Pastaj, nga ajo dit n Kavalla. - far pune bn atje? - Tani pr tani punoj si magazinier n nj firm biskotash etj. Prej tre vjetsh bj kt pun. N dhjet vjett e mparshme kam br pun nga m t ndryshmet. - Ju keni formuar atje nj shoqat. Cila sht gjeografia e shoqats suaj? - Shoqata sht e t gjith shqiptarve. T 13 antart t kshillit drejtues mund t them se jan nga t gjitha viset e Shqipris: Gjirokastra, Tepelena, Kora, Vlora, Shkodra, Tirana, Fieri, Mirdita, Kurbini nga t gjitha skajet e Shqipris. - Keni qen prpara n Athin? - Kam ardhur pr pun, me ndonj shrbim brenda dits. - Sa rrug keni br nga Kavalla pr t ardhur ktu? - Mbi shtatqind kilometra. - Me far mjeti keni udhtuar? - Me makinn time, me familjen, me fmijt. - Cila sht prbrja e familjes suaj? - Kam gruan q quhet Valbona Zeqja, vajzn Selvie Zeqja
268

tet vjee dhe djalin, Emiljo Zeqja katr vje e gjysm. Gruaja sht me origjin korare, banuese n La. Atje jemi takuar, njohur, dashuruar dhe kemi lidh jetn bashk. Gruaja punon si t gjitha grat shqiptare, ndihms shtpiake. - Ju erdht pr t marr pjes n nj veprimtarri kushtuar 600 vjetorit t lindjes s Sknderbeut. Si e prjetuat kt moment? - Erdha me ftes t Jovan Mhillit, kryetar i Federats s Emigrantve Shqiptar, q tashm e kam mik. M bhet qejfi q marr pjes n nj veprimtari q prkujton 600 vjetorin e lindjes s Heroit ton Kombtar Gjergj Kastrioti Sknderbeu. Ishte hera e par q vij si prfaqsues i nj shoqate shqiptare. Nuk e prisja nj pritje kaq t ngroht. M plqeu organizimi. Me than t drejtn m plqeu shum, mu ngritn qimet e koks prpjet kur dgjoja muzik shqiptare, kng patriotike e popullore shqiptare knduar me pathos nga Liliana Kanina dhe grupi lab. Liliana, me kngn e saj, m solli n shpirt mallin pr Vae Zeln. - Ktu jemi n nj veprimtari, n ditn ndrkombtare t emigrantve ku ka njerz nga t gjitha kontinentet, nga t gjitha racat dhe besimet, nga t gjitha moshat. Cila sht prshtypja juaj? - Kt veprimtari e organizon PASOK-u. Un si organizat shoqrore nuk mbaj asnj krah politik, por me q mu dha rasti, u ftova edhe ktu nga kryetari i Federats s Emigrantve Shqiptar n Athin Jovan Mhilli, erdha dhe po marr pjes. Pavarsisht se at e organizon PASOK-u dhe jan ktu zoti Papandreu dhe personalitetet e lart t ksaj partie, un nuk e shikoj si nj organizim politik. Thjesh erdha t marr pjes dhe t prezantoj at pjes t shqiptarve q mbulon shoqata jon n nj cep t largt t jets n Greqi, n Kavalla. Pata fatin t njoh gjra t reja, t dgjoj kng nga t gjitha kontinentet, t shijoj gjellt e amvisave emigrante nga vende q kan bijt dhe bijat e tyre n Greqi. T gzohem bashk me ta. - far mund t thuash pr shqiptart e Kavalls? - Shqiptart e Kavalls jan mosh e re. N prgjithsi nuk e kan at botkuptimin e shqiptarve t vjetr. Ata u rritn m
269

shum n Greqi. Ka edhe shqiptar-shqiptar, por edhe shqiptar t ngatrruem, si i thon. Me kto t fundit kam parasysh psikologjin e nj pakice q u duket vetja se u bn grek, evropian. Ne kemi br shoqatn dhe ka disa q na shikojn si parti politike. N prgjithsi njerzit jan t mir, jan puntor, nuk kemi pas sherre me shtetin, me grekt, me policin. - Si i prjetoni problemet e dokumenteve pr legalizim? - Tani, pr ligjin e ri, n nj kanal televiziv lokal t qytetit jan paraqitur kushtet, pr shum prej t cilve ne kemi vrejtjet tona. Shum kushte jan n kufijt e pamundsis pr tu plotsuar. Deri tani, nga emigrantt pa dokumente, kan arritur t aplikojn rreth tre pr qind t tyre. - far veprimtarish regjistron shoqata juaj? - Jemi nj shoqat e re. Menduam t bjm nj veprimtari pr Ditn e Flamurit. Kemi pasur probleme me vendin, me shpenzimet pr lokalin dhe t tjerat. Q t bsh nj veprimtari duhet vendi, duhen shpenzime t ndryshme. Ne, meqense jemi nj organizat e re, kishim shpenzime pr gjyqet e legalizimit, kartave, vulave, avokatit etj. - far thirrje do tu bje shqiptarve t Kavalls? - T vijn n shoqat, ta bjm at sa m masive e t fort, t bhemi publikisht m t dgjuar, t ndihmojm njri-tjetrin n rastet n nevoj, t gzohemi me njri-tjetrin n ngjarjet e rndsishme. Shoqata sht e t gjith shqiptarve, pa asnj dallim fetar, krahinor e bindjesh politike. Dhe s fundi, nj urim pr t gjith: Pain fat!

270

RASTI IM PRBN NJ SKANDAL T VRTET POLITIK

Bised me intelektualin GAZMEND KAPLLANI
Personalisht Gazmend Kapllanin e kam njohur m 29 mars t vitit 1998, kur n nj mbledhje t shoqatave t emigrantve shqiptar n Athin u vendos t krijohej nj Komitet pr Koordinimin e Emigrantve Shqiptar, mbledhje n t ciln ai u zgjodh njzri drejtues i ktij Komiteti. Si student ishte br i njohur pr mbrojtjen aktive q u bnte publikisht emigrantve dhe pr qndrim n krye t situatave. Fatkeqsisht, si ka ndodhur dhe ndodh rndom n organizimet e mrgats shqiptare, nuk kaloi asnj jav dhe ndaj tij filloi nj luft e paprincipt brrylash q oi n vdekjen e Komitetit dhe n nj pjellshmri marramendse shoqatash fantazma. Asokohe un e ndjeva pr detyr q ti qndroj krah Sot, kur ndaj tij jan ngritur e rrokullisen shkrepat e zinj t racizmit e t ksenofobis, kur filizat e rinj t s ardhmes demokratike shqiptare krkojn ti shkulin sapo lshojn rrnjt e para, nisur edhe nga nj prvoj jetsore imja, e ndjeva pr detyr ti vihem prsri n krah Pr mua, njerz si Gazmend Kapllani, jan e ardhmja e politiks demokratike shqiptare. Me njerz t till n drejtim t shtetit e t shoqris shqiptare e ardhmja evropiane e
271

Shqipris sht n themele t sigurta. E quaj pr nder, q Gazmend Kapllani m dha mundsin e biseds, n nj moment tepr delikat pr t dhe pr tr emigracionin shqiptar n Greqi dhe m gjer. - N vizionin optik ikanak shqiptar Gazmend Kapllani prfytyrohet si nj i ri q kapton male me nj ant me pak buk e shum libra. A mund ta zgjeroni paksa kt vizion? - Imazhi q jepni ju sht pak a shum epiko-heroik. E vrteta sht q un kam kaluar kufirin para m shum se 12 vjetve, duke mos patur asnj ant buke me vehte, por vetm nj metod pr msimin e anglishtes... Ajo q kisha me shumic sht e prbashkt me t gjith Shqiptart e tjer: ne kishim me vete barrn e padurueshme t jetimit dhe t hiit. Dinim q po iknim nga nj atdhe, i cili ishte kthyer n nj burg t tmerrshm, por nuk dinim se ku po shkonim, nuk dinim se far na priste, ndoshta nuk dinim edhe se far kkonim. Shkonim drejt nj bote, e cila ishte shndrruar pr ne pak a shum n nj planet tjetr. Mendonim se po t kaloje kufirin t gjitha problemet tona do zgjidheshin. M vjen keq q letrat shqipe nuk jan marr shum me kt moment eksodi t shqiptarve drejt Perndimit, sepse sht nj nga momentet m t dhembshme t shqiptarve... Nejse q t kthehemi tek pyetja juaj, nj nga mijra shqiptart q kalonin kufirin n fillim t vitit 1991 isha edhe un. Dhe kuptova q n ditt e para q bota ku kishim shkuar nuk ishte bota ngjllore q kishim kujtuar se do gjenim. Se edhe kjo bota ktu, bota e liris, kur bhet fjal pr t skamurit, si ishim ne, prdor pa teklif shkopin e goms, arrogancn policore dhe autobusin e policis pr t t kthyer andej nga ke ardhur. Mbaj mend q kam qndruar n nj stadium t kthyer n kamp refugjatsh n Filiat pr nj jav, n kushte t tmerrshme, pa buk dhe pa uj. Autoritetet vendosn t aplikonin metodn: Trajtoji sa m keq q t kthehen andej nga erdhn.
272

Mbaj mend q kisha shum krshri t shihja nj librari perndimore. Dhe vrtet n Filiat kishte nj librari t vogl, por q mua m dukej dika e jashtzakonshme, sepse kishte mjaft libra n gjuh t huaj. Isha duke par librarin bashk me nj shok, kur ndjeva nj dor t m mbrthej n zverk, nj z t ulrij dhe un t trhiqem zvarr. Ishte nj polic q m nxirrte me dhun nga libraria, duke m uar tek autobusi i policis. Ata q ishin brenda n librari u llahtarisn nga kjo pamje. At nat polict vendosn q mos t linin m asknd t lvizte i lir n qytet. Me sa msova m von, vendosn t kthenin pas gjith refugjatt shqiptar. Un jam arratisur nga ky kamp fal ndihms s disa kineastve grek. Nj kineast grek, Lefteris Haronitis, kishte ardhur n kamp q t filmonte ardhjen e shqiptarve. I duhej dikush q t fliste anglisht dhe ta ndihmonte n komunikimin me disa prej emigrantve q gjendeshin n kamp. U gjeta un dhe, ndrsa operatori xhironte, filluam t bisedonim me Lefteri Haronitin pr gjra t ndryshme. Lefteri ishte i dshpruar tek shihte pamjet e emigrantve. - A e di q un kam besuar dikur tek idealet e atdheut tuaj? m pyeti. - Shih rezultatin ju prgjigja un. Duke par pamjen e emigrantve, Lefteri kishte pamjen e nj njeriu q kishte psuar disfatn m t madhe t jets s tij. - E pabesueshme, e pabesueshme. Por far bt 50 vjet? Punuat vetm pr t shkatrruar vehten tuaj? m pyeti. Nuk kisha far ti prgjigjesha dhe ngrita shpatullat. Pas pak, Lefteri m propozon t m marr me vete n Athin, t m mbaj n shtpin e tij derisa t gjej pun, derisa t rregullohem. Por polict nuk linin asknd t dilte prej kampit, sepse kishin urdhr t rrept ti kthenin pas t gjith shqiptart. Kshtu q me t vrtet jam arratisur nga nj prej bashkpuntorve t Lefterit, i cili i tha policis q do m merrte t shkoja tek minibusi i xhirimit ta ndihmoja q t merrte dika. Kshtu u futa n minibus dhe m mbuluan me nj batanije,
273

derisa t kalonim postoblloqet e policis rreth kampit Kjo ishte njfarsoj arratisja e dyt: e para ishte ajo nga ushtart shqiptar, t cilt ishin ende me kallashnikov. E dyta ishte nga polict grek. Ktu kuptova se lam kufinj t vjetr, por kufinj t rinj ngrihen para nesh. Pr kufinjt e rinj ne ishim t padshiruar dhe t prmuar Kshtu pak a shum filloi jeta ime greke. Qndrova 3 muaj n shtpin e Lefterit, msova me shum zell greqishten, ndrkoh, pr t mbijetuar, fillova t bja t gjitha punt: ndrtim, larje pjatash, pastrim pallatesh, hamall n nj fabrik plastike etj. Nj dit prej ditsh m lindi dshira t hyja n Universitet. Fal Perndis u gjetn njerz q m ndihmuan dhe kshtu n shtator t vitit 1991 hyra n fakultetin e filozofis. I lash punt e rnda, sepse nuk ishte e mundur t studioja dhe fillova t punoj n nj kiosk. Kjo pak a shum sht historia ime personale dhe praktike. - Cili sht bagazhi intelektual i Gazmend Kapllanit? - Hezitoj pak ndaj ktyre koncepteve, si jan bagazhi intelektual etj. Un si thash, kam mbaruar fakultetin e filozofis n Universitetin e Athins dhe tani jam duke mbaruar doktoraturn n Universitetin e Pandios. Megjithat, at q ju quani bagazh intelektual nuk matet edhe aq me vitet q ka kaluar kush n bangat e universitetit. Esht dika q prftohet me koh, duke u rrahur me realitetin. Shumicat e librave q kam lexuar nuk kan t bjn aspak me fakultetet q kam mbaruar. Pr m shum, idet e mia jan mbruajtur shum m shum prej rrugs do t thosha, prej eksperiencave t mia personale, prej regjimit totalitar q prjetova n Shqipri dhe prej situats s t degdisurit q prjetoj n Greqi. Prandaj, edhe n ato q shkruaj koncepte si kujtesa, kufijt, racizmi, dhuna e mekanizmave represiv, por edhe prpjekja e njeriut pr t ruajtur dinjitetin dhe identitetin e tij, zn nj vend t konsiderueshm.
274

- Para disa vitesh ju kam br nj fotografi n krye t nj demonstrimi masiv antiracist. far penelatash do ti shtonit sot portretit t njohur t racizmit ktu? - Racizmi sht nj fenomen i njohur. Vet grekt e kan provuar mbi vetvehten, sepse jan nj popull q ka provuar momente t dhembshme dhe emigrime t mdha si nj aksident. Un mendoj se shoqria greke, pavarsisht nga kontradiktat dhe fobit, po fillon pak nga pak t msohet me fenomenin e emigracionit. Problem i madh jan institucionet. Ato e konsiderojn emigracionin si aksident historik. Prandaj n Greqi sot ndodh nj prej fenomeneve m skandaloze n t gjith Europn: n Greqi nuk ekzistojn emigrant t paligjshm dhe t ligjshm, por emigrant t paligjshm dhe gjysm t ligjshm. Kjo bhet q emigrantt mos t ndjehen kurr t sigurt, q t kalojn me lehtsi nga gjendja e emigrantit t ligjshm tek ai i paligjshm, q t prdoren si t duan pundhnsit e tyre dhe policia. Q ta themi me pak fjal, q t jen qytetar t dors s katrt, pa t drejta dhe pa t ardhme. Mos t jen subjekte, por objekte. Pr sa i prket racizmit popullor, do t thosha se ai pasqyrohet n britmat e prindrve t cilt bhen xhind kur shohin nj nxns shqiptar q del m i miri i shkolls dhe duhet t mbaj flamurin grek. Dikur racizmi n Greqi, si gjithkund n Ballkan, shprehej nprmjet asimilimit t dhunshm, ndrsa sot shprehet nprmjet prjashtimit t dhunshm. Racizmi sot nuk do q shqiptari t ndjehet i barabart me grekun, do t ruaj stereotipin e emigrantit, i cili sht i destinuar t luaj rolin e skllavit dhe jo at t qytetarit. Kjo prbn sot sfidn m t madhe pr shoqrin greke dhe emigrantt. - Gazmend Kapllani; filozof, poet, publicist, nj intelektual i ri shqiptar me formim t gjithanshm, befas u ndodh n syrin e ciklonit t zi: Si dhe pse? - Kjo sht nj pyetje shum e gjat. Si ndoshta e keni msuar, nj mngjes lajmrohem prej Zyrs s Emigracionit q Leja ime e Qndrimit nuk riprtrihet, sepse policia greke
275

m konsideron si t rrezikshm pr sigurin kombtare t Greqis. Sipas ksaj, un duhet t largohesha nga Greqia, madje me nj damk kaq t rnd. Gjendja bhej akoma m problematike, sepse policia refuzonte t jepte do lloj shpjegimi dhe ende refuzon t jap do lloj shpjegimi. Kshtu, un u gjenda befas n nj bot kafkiane. Kulmi arriti kur u arrestova vetm katr dit pas nj takimi q pata me sekretarin e prgjithshm t Ministris s Rendit. U drgova n burgun e t huajve. Tashm sht gjithka e qart pse u b kjo. Arrestimi u b ditn e shtun dhe un isha n at moment i paligjshm dhe u b me qllim q t m przn nga Greqia shpejt e shpejt, duke m futur n listn e personave t rrezikshm. Pra, ata q sajuan persekutimin ndaj meje mendonin se kshtu do ta mbyllnin shtjen. Pas ndrhyrjeve shum dinamike nga gazeta TA NEA dhe nga Universiteti i Pandios u lash i lir, ndrsa eprort e justifikuan arrestimin duke thn se un nuk kisha paguar nj gjob n vitin 1997! Komentin bjeni vet... E kam t vshtir t shpjegoj armiqsin primitive q personi im u ngjall disa segmenteve t mekanizmave represiv n Greqi. Ndoshta nprmjet meje duan ti japin nj mesazh t gjith emigrantve shqiptar q ata do t tolerohen n Greqi vetm nse pranojn t bhen qytetar t dors s katrt. Nga ana tjetr rasti im tregon se n mekanizmat represiv n Greqi mbijetojn doza shqetsuese t nj nacionalizmi ballkanik q t kujton shekullin e XIX-t. Problemi sht se ky mentalitet tolerohet. Pa dyshim q veprimtaria ime, ato q kam shkruajtur dhe ato q kam thn, kan ngacmuar disa segmente brenda mekanizmave represiv. Por, kur n nj vend institucionet fillojn dhe bezdisen apo friken prej fjals, ather duhet br shum zhurm, sepse gjrat kan mbrritur n nj pik shum t rrezikshme dhe kritike. Nga ana tjetr, rasti im prbn nj sfid pr demokracin greke. Metoda t tilla t kujtojn regjimet diktatoriale, prandaj edhe reagimi i shoqris greke pro meje qe i menjhershm.
276

N personin tim shoqria greke mbronte principet demokratike pr t cilat ka luftuar shum q ti fitoj dhe ti konsolidoj. Reagimi i shoqris greke pro meje m dha rastin t zbuloj edhe nj her, Greqin tjetr, e cila sht edhe Greqia ime, Greqin e demokracis dhe t bashkekzistencs dhe jo at t ksenofobis primitive dhe t totalitarizmit nacionalist. Esht pr tu uditur q n nj koh q shoqria greke ecn prpara, q emigrantt ecin prpara, segmentet t caktuara brenda mekanizmave represiv kthehen shekuj pas. Prandaj edhe konflikti nuk sht mes meje dhe shoqris greke, por mes shoqris greke dhe ktyre segmenteve, t cilat prbjn rrezik serioz pr demokracin n Greqi. Un i bezdis kto segmente, sepse nuk i korrespondoj stereotipit q ata duan t mbizotroj pr emigrantt shqiptar, sepse nuk i korrespondoj stereotipit t tyre nacionalist. Un jam shqiptar dhe jam shum krenar pr kt, por n t njjtn koh ndjehem antar i shoqris greke dhe dua me pasion t mirn e Greqis, ashtu si dua me pasion edhe t mirn e Shqipris. Kt e bj duke qndruar larg nacionalizmave primitiv, madje shpesh duke u ndeshur me ta. Kjo besoj se i shqetson pa mas segmentet nacionaliste. Un besoj se rasti im prbn nj skandal t vrtet politik, prandaj edhe jam i vendosur ta promovoj shtjen pavarsisht nse ajo zgjidhet brenda dhe jasht Greqis, n mnyr q t sensibilizoj opinionin pr gjendjen e emigrantve n Greqi. Kur kto gjra ndodhin me mua, q nj far soji prbj nj person publik dhe t njohur n Greqi, far ndodh vall me emigrantt anonim? Rrnqethem vetm kur i bj pyetjen vetes... Mendoj se testi i vrtet, bankoprova pr demokracin greke jan emigrantt, sht trajtimi i tyre, respektimi i t drejtave t tyre dhe intregrimi i tyre n shoqri. Ktu do duket nse Greqia sht br me t vrtet nj vend europian apo sht peng e segmenteve nacionaliste, ksenofobe, t cilat jetojn n nj epok tjetr.
277

Edhe dika tjetr dua t shtoj. Nj prej arsyeve q nguroja ta bja publik rastin tim ishte edhe fakti se mos emigrantt friksoheshin, se mos fillonin dhe thonin kur ia bjn Gazmend Kapllanit kt, mendo far mund t na bjn neve. Por ndodhi e kundrta. Jam prekur shum nga emigrantt q m telefononin ose m ndalonin n rrug dhe m thoshin: Gazi na ke pas. Ta bjn ty kt, sepse duan q ne t tjert t ulim kokn, por ne nuk do ta ulim kokn.... Nga ana tjetr, reagimi i shoqris greke pro meje duhet tu jap rastin emigrantve shqiptar t kuptojn se nj pjes e mir e shoqris greke krkon t bashkekzistoj me ta, sht aleate e tyre. Prandaj edhe emigrantt shqiptar duhet t organizohen me mir q t komunikojn n mnyr m efikase me shoqrin greke. Duhet t kuptojm se bashk, emigrant dhe grek mund t krijojm nj shoqri m njerzore, me m pak racizm, me m pak histeri nacionaliste. - N takimin e kryeministrit Nano me nj grup t vogl intelektualsh n Greqi, Gazmend Kapllani nuk foli, preferoi heshtjen, n nj koh kur heshtja sht larg natyrs s tij. Keni ndonj koment? - Besoj se nuk jam nga ata q kam nevoj t flas pr t folur. Kuptova se skisha gj pr t thn ose ishte e kot t thoshe dika n at takim, prandaj nuk fola. N do rast, prej qeveritarve tan, un do krkoja gjra shum minimale. E para: pasaporta pr emigrantt dhe E dyta: t ndalet kjo tortur e pamas npr radht e ambasads e konsullatave. Shqiptart ndjehen t huaj edhe kur kan t bjn me shtetin e tyre. Radh n prefektuara, radh n dogana, radh n ambasad, kudo radh ofenduese, kudo bakshishe pr gjra minimale, kudo humbje e dinjitetit njerzor. Un kam arritur n konkluzionin se politikant tan, t cilt gufojn prej patriotizms, nuk i duan emigrantt. Emigrantt pr ta jan persona non grata. E para, sepse
278

emigrantt kan prftuar, qoft edhe n kushte minimale, nj kultur politike demokratike. E dyta, sepse jan t pavarur nga ana ekonomike dhe politikant tan nuk i fusin dot n sistemin e tyre t korruptuar mafioz dhe klientalist. Prandaj ata do t donin q emigrantt t qndronin sa m larg Shqipris. Prandaj edhe emigrantt nuk duhet tua plotsojn dshirn. Emigrantt q gjenden n vendet fqinje, Greqi dhe Itali, duhet t jen t pranishm n Shqipri, mund t bhen lokomotiv pr zhvillimin demokratik dhe ekonomik t Shqipris. Ata duhet t kuptojn se jan nj forc e madhe. Ktu sht prgjegjsia e vendeve europiane: ato duhet t krijojn kushtet q emigrantt shqiptar t ndjehen qytetar t vendeve t tyre dhe jo ti ln n kt gjendje gjysm t paligjshm, si ndodh n mnyr skandaloze n Greqi. Emigratt duhet t ken mundsin t lvizin me lehtsi maksimale, sepse kshtu mund t ndikojn shum pozitivisht n ekonomin dhe politikn shqiptare. Kjo sht n interesin e Shqipris, por edhe t vet Europs. Edhe dika tjetr, krkoj prej qeveritarve tan mos t na bjn t skuqemi. Sepse, personalisht, skuqem kur gazetar apo politikan grek m thon q qeveritart tan kalojn tre erekun e kohs s tyre n Greqi duke u zabrahinosur npr stritize dhe qendra dfrimi popullake, ku harxhojn shuma marramendse. T bsh kaq qejf kur ke nj popull kaq t varfr nuk sht vetm skandal, por edhe krim...

279

NJ LLAMP Q NDRIOI SHQIPRIN

Bised me mjekun Vasil Llajo
- Dashuria pr Atdheun fillon nga dashuria pr vendlindjen. - Greqishtja pr mua sht mma, kurse shqipja sht fmija. - Tirana sht e ardhmja e jets sime. - Vasil Llajo, nga Dhivri, lindur n Sarand ku ka kaluar fmijrin dhe ka mbaruar shkolln e mesme t prgjithshme me mesatare dhjet, student pr mjeksi n Universitetin e Tirans, diplomuar me mesatare shum pran dhjets, mjek n Athin. far rrjeshtash t tjer do ti shtoni jetshkrimit tuaj? - Si mjek, pr her t par fillova t punoj n qytetin e lindjes, n Sarand. Punova disa muaj n spitalin e qytetit. M pas shkova n zonn e amris; n Markat, Pinat, Janjev dhe n Konispol. Pas dy vjetve n baz, sipas nj rregulli t athershm q studentt q kishin mbaruar shklqyeshm i merrnin n institucionet qendrore, fillova punn n klinikn e neurokirurgjis n spitalin nr. 2. - Me k ke punuar atje? - Si anestezist kam punuar me Tritan Shehun, Sokol Omarin, Ilir Rrokon, Arben Finon etj., t cilt jan korifejt e anestezis n Shqipri. Si anestezist i neurokirurgjis kam punuar me mjek t till q kan br histori n neurokirurgji si Arian Xhumari, Xhelal Kurti, Mentor Petrela etj. Ariani nuk sht m, por emrin e tij mban klinika e neurokirurgjis. Me Profesor Mentor Petreln, q sot sht shef i neurokirurgjis,
280

vazhdojm t kemi marrdhnie profesionale e shoqrore, ashtu si i kam edhe me anestezistt e njohur, t cilt ishin msues t mi, kurse tani jemi koleg. - N cilt vite keni punuar n neurokirurgji? - N neurokirurgji kam punuar nga 1985 deri n vitin 1992. N vitin 1992 erdha n Greqi vetm. Punova deri n vitin 1995 n spitalin KAT, spital me drejtim kirurgjikal e traumatik. - That q n Greqi erdha vetm, si ta kuptojm? - Duke qen n Greqi asnjher nuk e kam shkputur vmendjen nga Shqipria. Ndiqja ritmet e zhvillimit n Shqipri, shihja perspektivn, ndiqja ent komunikuese t saj me Evropn. Ajo dalngadal po hynte n shinat e saj, shina n t cilat do t ecte edhe arsimi, kultura, shkenca, shndetsia etj. Kshtu n vitin 1994 u ktheva, lash Athinn dhe u ktheva n Tiran. Mendova se ishte koha q edhe n Shqipri t investohej n teknika dhe teknologji t reja mjeksore. Mendova se ishte e domosdoshme q n Shqipri t instaloheshin aparatura mjeksore elektronike, njra prej t cilave sht skaneri. N Shqipri n at koh nuk ekszistonte diagnostikimi i smundjeve nprmjet skanerit, nuk kishte skaner. Duke qen edhe n neurokirurgji dhe duke par se shum pacient shkonin jasht shtetit pr t br kto ekzaminime, me inisiativn time private dhe n bashkpunim me disa koleg n Tiran, n vitin 1995 hapm klinikn e par private dhe instaluam skanerin e par. - Ku e mort skanerin ? - Skaneri ishte prodhim i nj kompanie gjermane, i kompanis s mirnjohur Siemens. Kur vajtm n Gjermani, n qytetin ku prodhohen aparaturat kryesore mjeksore t Siemens-it q quhet Erlanger, n salln kryesore t ktij institucioni t fuqishm gjerman, kompani q ka 40 pr qind t tregut botror pr aparatura mjeksore, vmendjen na e trhoqi nj hart e madhe e bots, mbi njqind metra katror. N hart ishin vendosur llampushka n t gjith vendet e bots ku kishte skaner. Deri n at koh Shqipria ishte fush e zez. Ne ishim ata q ndezm llampushkn e par n at hart t
281

madhe gjigante. Ne vum nj llamp q ndrioi Shqiprin. - Sa ndejtt n Tiran? - Lash Greqin, lash spitalin ku punoja, lash Athinn dhe shkova n Shqipri, n Tiran. Ndejta atje dy vjet, n vitet 19951997. Punova n neurokirurgji si shef i anestezi-reanimacionit dhe ndrkoh paralel punoja edhe n klinikn mjeksore q quhet Intermedica ku shte instaluar skaneri. M pas realizuam nj bashkpunim me francezt pr t br mbulimin e t huajve permanent n Shqipri, si ata t ambasadave, t krkimeve t nafts etj. Me nj ekip tjetr greksh hapm nj laborator me eko dhe endoskopira. Ky aktivitet vazhdoi deri n vitin 1997. Me ngjarjet e asaj kohe un u riktheva n Greqi me gjith familjen, u riktheva n KAT si anestezist, por nuk prisha aktivitetin q kisha n Tiran. Vazhdova kt aktivitet, t cilin akoma sot e kam. Vete e vij her pas here, aq sa un e gjykoj t arsyeshme prezencn time atje. - Ku sht kjo qendr ? - sht afr Fakultetit t Shkencave t Natyrs. Midis maternitetit t vjetr dhe trenit sht ngritur nj pallat, n katin e dyt t t cilit kam bler rreth katrqind metra katror ambiente. Ktu sht instaluar qendra diagnostikuese q quhet Intermedica. Aty sot sht nj laborator i pajisur me t tra aparaturat pr kryerjen e analizave. far analizash bhen n bot sot, nisin aty. Kuptohet, aty bjm aq sa mund t bhen, nj pjes t analizave, ata q jan tepr specifike, q kan t bjn me ADN-n dhe me biopsin molekulare, n bashkpunim me Universitetin e Athins, i bjm ktu. - Ju keni nj diplom mjeku t Universitetit t Tirans. Si e ndjen veten nj mjek i UT n institucionet mjeksore t Greqis? - E ndjen si kolegu mes kolegve. Diploma e Universitetit t Tirans, n vitet q ne mbaruam, mund t them se ishte nj diplom e barabart me t tjerat nga niveli i prgatitjes son krahasuar me nivelin e vendeve t tjera perendimore. Flas pr at koh, sepse sot nuk e di si mund t jet niveli i studentve, mund t jet edhe m i mir, sepse sot kan hyr edhe teknikat
282

dhe teknologjit e kohs, kompjuteri, aparaturat elektronike etj. Nj mjek i vjetr shqiptar ka sy edhe vesh pr t diktuar smundjet, shqisa q jan zhvilluar nga mungesa e shqisave teknike, ndrsa nj mjek ktu prdor m tepr mjetet teknike Ne mjekt shqiptar q erdhm ktu, arritm t kryqzonim njohurit tona me mungesn e mjeteve q kishim aty me ekzistencn e mjeteve ktu. Ky lloj kryqzimi, ky hibrid doli m i mir se sa ishim ne vet aty. Ne arritm t kombinonim t dy kta faktor, edhe aparaturat moderne, dhe njohurit q kishim nga shkolla dhe nga prvoja e puns. Nj mjek shqiptar, me dijet dhe prvojn q ka, hyn shum shpejt n tregun mjeksor t kohs, hyn me nj siguri t plot kudo, n Greqi, Itali Gjermani, Franc, Amerik, kudo. Fakti ka treguar q shum mjek q jan larguar nga Shqipria dhe kan vajtur n Perndim kan treguar nivel shum t lart dhe jan koleg t nderuar midis mjekve n klinika t nivelit primar me kardiokirurgji, me neurokirurgji, me angioplastika etj. Ata jan atashuar aty fare mir. - A ua kan krkuar ktu diplomn ose si i thon lejen pr ushtrimin e profesionit? - Un kam barazuar diplomn shqiptare me diplomat evropiane n vitin 1991, pa pas synimin q t vija ndonjher n Greqi. Mendova q meqense Shqipria u hap, duhet t hapeshim edhe ne, t barazohesh diploma jon me diplomn e Evrops. Mund ta barazonim nprmjet shoqats s anenstezistve t Evrops ose me ndonj shoqat t anestezistve t nj shteti ku ne mund t shkonim. Un e bra n Greqi. E mbrojta n institucionin shtetror q quhet DHIKACA, i cili bn njohjen e diplomave nprmjet dhnies s provimeve. Un dhash ather pathologji dhe kirurgji. Pas dhnies s provimit t mjeksis s prgjithshme q barazohet kjo me diplomn e mjekut t prgjithshm, dhash provimet pr marrjen e diploms s anestezistit, pr njohjen e specialitetit tim. Provimi ishte shum i vshtir. Megjithat, un isha nga ata q e morn provimin me her t par. N Greqi jepet nga dy, tre e katr her, deri sa ta marrsh. sht provim i vshtir
283

se do t prgjigjesh tashm jo n nivelin e mjekut t prgjithshm, por n nivele t larta specialiteti e si i till krkesat jan shum t larta. - Tani ku punoni? - Me marrjen e provimit ika nga sektori shtetror dhe kalova n sektorin privat, sektori i cili ka rrisqet e tij, por sht m i mir jo vetm nga shprblimi, por edhe nga ajo q nj mjek e tregon veten e tij m mir. N sektorin privat duhet t jesh m konkurrues, m luftarak, duhet t jesh gjithmon n korrent t t rejave t shkencs dhe t tekniks, sepse anestezia sht nj specialiteti i till q shpesh krkon edhe teknika t reja. N sektorin privat teknikat e reja futen t parat. - Po aktiviteti n Tiran? - N vitin 1997, kur u riktheva n Athin, lash t hapur aktivitetin n Tiran, aktivitet t cilin e shoh si t ardhmen e jets sime. - Ju bashkpunoni edhe n turizm? - Duke punuar pr vete mendova se duhet t punoj edhe pr familjen time, pr gruan dhe fmijt. Gruaja, Anila, ka mbaruar pr matematik. Pasi i rriti fmijt erdhi momenti q edhe ajo duhet t punonte. Kshtu bashkuam dshirat, bashkuam bizneset dhe s bashku me Lulzim Mollohollin hapm nj agjenci turistike, agjencin ILIRIA TRAVEL. Atje punon edhe gruaja ime, bashk me gruan e Lulzimit. - N takimin me intelektualt ju shprehet dshirn pr tu kthyer n Shqipri. Ju jeni minoritar - Ju kuptoj. Un do t hiqja nj paralele t till: Gjuha amtare pr mua sht greqishtja, ajo sht mma, kurse shqipja sht fmija. Pr njrn kemi dashurin pr nnn dhe pr tjetrn kemi dashurin pr fmijn. Ne dhe fmijt tan jemi lindur e rritur aty, jemi ushqyer me dashurin pr at vend, me dshirn pr ta par at vend t ec paralel me Greqin edhe me t gjith Evropn, me dshirn e mir q secili t vr nga nj gur n ato mure q po ndrtohen avash-avash, n at konstruksion q ka vshtirsit e veta t rritjes. Un mendoj se
284

gjithsecili, duke kontribuar aq sa mundet, duhet t vr nj tull q t bhet nj ngrehin e till ku t gjith ne t ndjejm krenari, ta ndjejm Shqiprin se sht nj shtet q i takon Evrops, nj shtet me ligjet dhe normat e ksaj Evrope t prbashkt. Nuk e kam par asnjher veten t ndar n minoritar apo shqiptar. Un jam nj njeri q kam lindur n Shqipri, jam rritur n qytetin e Sarands dhe si i till, si ka thn dikur ajupi, dashuria pr atdheun fillon nga dashuria pr vendlindjen. Vendlindja ime sht Saranda dhe paralel dashuria ime pr Sarandn sht rritur edhe pr Shqiprin. - Sa fmij keni? - Kam dy fmij. Djali sht 20 vje. Sot sht student pr mjeksi n Rom n fakultetin La Sapienca. Vajza sht 15 vjee dhe sht n klasn e 8-t. Djalin e quajn Ari, kurse vajzn Polina. - Nga vshtrojn fmijt? - T dy fmijt flasin fare mir shqipen, sepse ne n shtpi flasim shqip. Gruaja, Anila Treska (Llajo) sht me origjin nga Kora, e lindur e rritur n Tiran, sht mbesa e prkthyesit t njohur t frngjishtes Misto Treska. Asnjher nuk kam jetuar dilemn pr fmijt se ku do t jetojn n t ardhmen. Ata le ta vendosin vet ku do t jetojn n Greqi, Shqipri apo diku tjetr. Detyra ime si prind sht q ti edukoj ata me dashurin pr t dyja vendet, edhe pr Shqiprin edhe pr Greqin, sepse dashuria nuk prcaktohet nga faktori ekonomik. Duke qen me origjin t dyfisht. fmijt e mi duhet t duan t dy vendet njsoj. N kt prizm nuk kemi br ndarje se ku do t jetojn. - N mbyllje far mesazhi ka pr lexuesin e EMIGRANTI-t mjeku Vasil Llajo? - Ka ardhur koha q ne duhet t paraqesim ann e mir t medaljes son. N qoft se dikur ishin n prqindje t vogl ata q punonin n institucionet shtetrore e private, ata q kishin bizneset e tyre dhe balanca e puns anonte nga puntort, tani dika ka ndryshuar, nj pjes e shqiptarve dhe minoritareve kan hapur bizneset e tyre, kan edhe shtpit e
285

tyre, jan inkluduar n shoqrin greke, kan kuptuar se adaptimi n kt shoqri nuk sht thjesht adaptim n shoqrin greke, por sht adaptim n shoqrin evropiane. Lvizja e lir do t bhet si lvizja me diferencn e presioneve. Nj pjes e jona do t vej n Shqipri, nj pjes do t mbetet n Itali e vende t tjera dhe gjithsecili do t marr me vete n mnyr t pashmangshme kulturn nga ka ardhur. Kshtu do t kmbehen kulturat. Ambasador m t mir ne nuk mund t gjejm. Evidentimi i ktyre elementve pozitiv q kan filluar t shfaqen, evidentimi i individve t cilt jan duke br t tilla aktivitete q krkojn nivele t larta t tekniks, teknologjis, shkencs etj., n t gjitha fushat, sht nevoj e kohs. Sot jan fmijt tan krenar pr hapat q kemi hedhur ne, q kemi arritur jo vetm t integrohemi, por t bjm prpara. Avash avash do t jemi ne krenar pr fmijt tan, t cilt studiojn e shum fmij jan t shklqyer n shkollat e ktushme. Mir sht q t evidentohet se sa fmij shqiptar jan n shkollat ktu dhe sa kan vajtur n universitet. Ka ardhur koha q t paraqesim dinjitetin ton, njerzit ton t kohs evropiane. N qoft se n emigracionet e mparshme shkonin vetm burrat, shqiptart kan shkuar n emigracion bashk me grat e fmijt, duke i dhn nj kuptim tjetr emigrimit. Kemi shkuar me njerz me arsim t mesm dhe arsim t lart. Nj pjes kan marr edhe fmijt me arsim t lart, pavarsisht se n fillim u sht dashur t punojn n pun q nuk prkojn me profesionin e me nivelin e tyre arsimor. Gradualisht, gjithsecili ka gjetur vendin dhe vetveten. Kjo sot duhet t evidentohet, kjo duhet t dal n vend t par, kjo duhet t dal n pah edhe n mass-mediat. Fatkeqsisht, masmediat shqiptare i qndrojn larg ksaj t vrtete t madhe q na nderon t gjithve e na nxjerr para bots krenar. - Faleminderit. Me siguri do t takohemi prsri, si shqiptari me shqiptarin, jo si mjeku me pacientin. - Nderi sht i imi.

286

NJ MESAZH I CEKES NGA SKRAPARI

N qoft se ti si prind nuk i mson fmijs t flas shqip, pr mua sht e dhimbshme
- Bised para faqjes n Dhafni t Athins m 4 mars 2007 - Mirserdht n Athin! Si e ndjen veten Cekja midis emigrantve? - Pr mua sht knaqsi e respekt, sht nder q ndodhem sot n mes t shqiptarve, miqve t mi, vllezrve dhe motrave t mia. Sinqerisht jam shum i knaqur, shum i lumtur. Ne humoristt kemi nevoj pr njerz, jemi njerz, sidomos n emigrim ku jeni ju, miqt dhe vllezrit tan, ne ndjehemi m t ngroht dhe humori yn deprton shum thell, kjo sepse me t lidhen malli, dashuria pr artin, pr njerzit e larguar. Ne na presin jashtzakonisht mir dhe un jam shum, shum i knaqur dhe e bj humorin me shum dshir, me shum knaqsi, me shum qejf dhe me shum vullnet. - Si e ndjen veten Cekja kur qeshin spektatort? - Shiko, nj artist, i do lloj zhanri, qoft i humorit, qoft i drams, i baletit, n t gjitha llojet e gjinive, n t gjith bagazhin e viteve t humorit t tij, knaqsin e ndjen kur spektatori e mirpret, e duartroket. Ajo sht knaqsia m e madhe q i jepet nj artisti. - Po vet Cekja kur qesh? - Qesh. Cekja qesh kur nuk qesh (he, he, he... qesh). - Po kur qan?
287

- Zakonisht un jam tip i ndjeshm, shum i prekshm. Edhe nj film q ka nj dram, edhe nj video m bn t lotoj. Kjo sht e vrtet, sht shum e sinqert. - N karriern tuaj t gjat, disa dhjetravjeare, cili ka qen asti m i gzuar? - asti m i gzueshm n karriern time ka qen lindja e djalit mbas dy gocave... Un isha n shfaqje n Skrapar kur m vjen haberi: Ceke, gzohu fort, se t ka lind un! Shfaqja ishte n orn gjasht. N at koh pinim frnet. Nga gzimi i madh ia fus me frnet dhe piva aq sa nuk mbaja mend asgj. Un kisha ngarkesn m t madhe, skeet e humorit i kisha un, gjasht materiale. Kolegia ime Pranvera Veizi, q sht n Amerik, m lajmron Ceke hajde si filloi shfaqja. Salla ishte mbushur plot e prplot. Pan gjendjen time. U alarmua regjisori dhe t gjith. Filluan me uj. M lan kokn, bra dush... Nuk dilte pija pr qamet. Prit e prit... Nxorn kngtarin e par, t dyt. Salla thrriste Cekja, Cekja.... - Dal un... Mirmbrma!- un. Mirmbrma!- ata. A jeni mir? - un. Mir, o mir, si skraparllinjt - ata. T tr jeni mir? - un, Mir, o mir - ata. Nga shtpia mir?, Mir - ata. Kaq kisha un - u thash. - Natn e mir!. Ata Biz... e dinin numr ata. Biz e biz... Dola prap un dhe krkova nj karrige. U ula n karrige dhe qesh ata, qesh un, dhjet minuta pa folur. Un u thoja: Ju jeni t tr budallenj, ata ha...ha...ha . E dinin numr ata. Dy krah dhe m nxorn prjashta. I krkuan falje spektatorit. U than na falni t dashur spektator. Cekja ka nj gzim shum t madh, i ka lindur un. E gjith salla Ti rroj uni! Nuk ka problem Ju tha spektatorve se do t takohemi nesr prap. Edhe tani m emocionon kur e prshkruaj at. Shfaqjen e kemi br t nesrmen. Kjo ka qen ngjarje pr mua. Pr her t par n jetn time q kam dal i dehur n sken. - Kur ka ndodhur kjo?
288

- N vitin 1982. - T kritikuan? - Po, po. M kritikuan paksa. Megjithat m faln. - N Greqi sa her ke ardhur? - N Greqi kam ardhur disa her, por pr koncert kjo sht hera e dyt. Kam ardhur para katr vjetsh me nj aktor t Beratit, Aleksandr Rrapi q jeton ktu n Greqi dhe ka luajtur edhe n nj serial filmi grek. Kjo sht hera e dyt q vij pr koncert. Jam i pakonsumuar. E ruaj paksa veten sht e vrteta, nuk vrapoj shum. Vrapoj me aq sa kam hapin tim. Nuk jam lakmiqar. E ruaj paksa veten n kuptimin e mir t fjals. Jam n gjendje jo t keqe. Jetoj normalisht. Jam as i pasur dhe as i varfr. Jetoj shum normallisht. Jam i lumtur me familjen time. I pasur nuk bhem dot se babai duhet t m linte prona trashgimi q t bhesha i pasur. Arti nuk t bn t pasur, por t jep knaqsi nga ana morale, shpirtrore, takimet me njerzit, sht nj knaqsi. - Sa vje jeni? - Ah! Ktu m kape pak ngusht. Po t m pyessh sa vje jam me mendje jam njzet e pes vje, kurse me mosh pes pik pes. - Qenke i ri? - Po t prdor batutn e filmit Nj baba tepr q thot H! I mir t duket? Pak i lodhur - thot ajo, kur martohet ifti me at plakn, gruan e vjetr. Por a mbahesh? - m thot mua ajo. Un i them Po t m mbajn-mbahem. Me nj fjal mbahem mir (qesh) - Mir. Po far ishte ai truku i Cekes me familjen? - Ajo ka qen nj kamer e fsheht origjinale dhe nj shaka e rnd me familjen. Jo dokush mund t bj nj shaka kaq t rnd me familjen. Por, duke ditur q kam nj grua shum t mir dhe nga ana shpirtrore me nj forc t jashtzakonshme, me nj karakter t pabesueshm, q di t fal, kur thot Mirush Kabashi Kjo sht grua q di t fal. Dhe m kujtohet momenti, tani jam i emocionuar dhe kur e shikoj them Un e
289

paskam br kt budallallk?, kur i them gruas: T m falsh nj gj. far? - tha ajo. T kam tradhtuar njher n jetn time. Po ska gj, - tha ajo. T bhesh mir ti, po kush po pyet. Kjo ishte fjala m e mrekullueshme q ka lshuar nga goja, se po t ishte ndonj tjetr grua: Qen bir qeni do t thoshte! far? Ke tradhtuar? M plasi... dhe mbaroi ajo pun. - Kur e ka ndjer veten m ngusht Cekja? - Ngusht e kam ndjer veten tek filmi Nj baba tepr, n momentin q m var Behar Mera n pem. Kam ndejt katr or i varur. M doln syt si topa ping-pongu nga dielli, koha. Filmi ka momentet e tij, por atje e kam ndjer veten m pisk. Thash un: O do e bj tani, o nuk kam pr ta br kurr. U nervozova paksa. Xhiruan. Mir doli. E kam ndjer veten ngusht nga ana skenike, vshtirsi. - far do tu prcillje emigrantve nprmjet gazets EMIGRANTI? - Do tu prcjell nj mesazh shum t sinqert. Mos harrojn nj gj. Fmijt q kan lindur dhe po rriten MOS T HARROJN GJUHN SHQIPE. Un kam tre motra, kam nipr e mbesa dhe u bra keq kur fmija, uni katr-pes vje, vetm greqisht fliste dhe nuk komunikonte asnj fjal shqip. Kjo sht e dhimbshme. I thash motrs: Motr! Mos harro nj gj. Je nga Skrapari. Tani un jam br gjysh vet dhe kur thoshte plaku Bir! T duash vendin tnd, nnn, baban se po nuk deshe nnn e baban nuk do krknd, por ama gjuha sht gjuh. N qoft se ti si prind nuk i mson fmijs t flas shqip, pr mua sht e dhimbshme. - Cekja nga Berati sht? - Jo un jam nga Skrapari, puro me nn e me bab. Jam nga nj fshat i thell malor, ku dhia zbret me frena dore, Visock, n Qaf, n rrugn e Potomit. - Ceke! Faleminderit! Pa shndet e gzime n familje e kudo. - Faleminderit!

290

IRODHIO I LASHT KNDON SHQIP

Meditime
Ulur n nj nga shkallt e gurta, shkall q prej m se dymij vjetsh kan mbajtur t ngrir vshtrimin e miliona njerzve, ardhur n koh e hapsir, mbi at hark q prbn skenn e at sfond q prbn historin e artit t t gjitha kohrave, hap flett e kujtess dhe shkruaj... Nj ecje e leht, nn vshtrimin e syve modern dritprcjells, ma ngrin lapsin diku thell n flett qeliza t pashkruajtura t trurit. Jan hapat e Alpaslan Ertungealp, dirigjent turk, q akustika e mrekullueshme e teatrit i prcjell shkallve t mermerta, duke i ngjitur lart, majave t gurta t Akropolit t lasht... Salla ka ngrir zrat, celulart, aparatet fotografike e televizive. Dirigjenti ngjitet lart, bn vend para tavolins dirigjuese, hap fletn e par t nj libri t madh prej nga nxjerr, me nj t drejtuar t shkopit kroje melodish... Nj gjmim daulleje, si gjmimet n honet e thella t Olimpit - Fron t Perndive, si trmetet zanore n Bjeshkt e Namura, m ngre lart, m merr me vete, m prcjell n vende t njohura e t panjohura, m bn shqiponj krahhapur mbi qiejt e kohs son. Instrumentet n duart dhe gojn e Orkestrs s Ngjyrave, njerzve, virtuoziteti i t cilve sht i njohur, her ia marrin solo e her her buasin, gurgullojn duke nxjerr ujin kristal
291

t burimeve, vrungullojn duke marr e prplasur theqafjeve furtunat e orteqet malore, marrin e ngren n qiell kngt e zanave, prplasin e fusin dymbdhjet pash nn tok kokat e bajlozve t zinj... - Ku jam? Ku jemi? N nj teatr ku luheshin tragjedit e lashtsis apo n teatrin e madh t maleve, luginave e fushave ku kan knduar zanat e jan luajtur tragjedit e mdha t jets s vendit tim? Ku m on Vasil Tole me notat e mrekullueshme muzikore? Ku m on Ismail Kadare me at prkthim dhe prkim n koht moderne t nj tragjedie t lashtsis greke? Ndjej n shpirt uverturn e mrekullueshme... Ndjej se si ngjiten n sken e kndojn shqip... Po, po shqip! Nj shqipe me theks japonez t Hiroyuki Naritas e Michiko Hayashit, kinez t Wei Long Taos, sllav t Katerina Hebelkovas, Anna Taneevas e Tatiana Rubinskajas, grek t Vula Amiradhakit, meksikan t Monica Guillen Chaves... N monitor, lart, mbi kolonat mbi dymijvjeare, shqipja transformohet n greqisht... Hedh vshtrimin mbi sken, nxjerr vjedhurazi aparatin dhe ngurtsoj pamjen. E kthej shikimin majtas, djathtas, lart dhe ndjej se si njerzit, grek, shqiptar, kinez, japonez, evropian, njerz nga t pes kontinentet e bots jan shkrir nn melodit e vendit tim. Vasil Tole nuk m le ktu, m merr n krah me melodit e tij dhe m on larg, shum larg n vendin tim. M ngjit n Bog, n ato pllaja t mrekullueshme ku vetm nj her, disa or, kam jetuar n t rit tim. M on lart e larg, lugins s Valbons duke m nanurisur me shkumzimin e atij uji kaq t kthjellt e kaq t ftoht, melodin e t cilit e kam n shpirt prej m se dyzet vjetsh. M ngjit grykave t ngushta, ku edhe zogjt nuk i hapin plotsisht flett se mos u takohen me shkmbenjt. M fut n Shpelln e Dragobis, m ngrin bashk me krushqit e legjends n nj pllaj malore t Bjeshkve t
292

Namura ku Zanat, Muji dhe Halili kan br rrnj n legjendn e madhe shqiptare. M tej m zbret but-but, si t shkel n nj shilte mbushur me lesh deleje Rude, fushs s bukur t Kosovs... Nuk don t m lshoj Vasil Tole. As edhe un nuk dua t m lshoj. Ai bredh e m sjell nga larg melodit e vendit tim kurse un, si t zgjidh nj fjalkryq apo t dal nga nj labirinth i lasht, vazhdoj t udhtoj npr vendin tim. Ngjitem n Korab, n zemr t tij, n at vend q quhet Panair, atje ku ujrat e dbors shkrijn n burime t ftohta, mblidhen e humbasin midis shkmbenjve pr t dal diku n bjeshkt e Radomirs duke formuar Veleshicn ujpastr. Ngjitem n Gram, n Bjeshkn e Zonjave marr me vete blegrimat e deleve dhe qingjave, fluturoj mbi Drin e ndalem n malet e Lurs, n Gjagjisht e Runj, pr t pir uj krojeve e pr tu lodhur me pamjen e zambakve t Liqenit t Luleve n sy. Nuk m l rehat Vasili sot, nuk don t m lr, por edhe un nuk dua ta l. M merr pr dore dhe un si manar i shkoj pas pr tu ngjitur maleve dhe bjeshkve t Jugut. Jam ngjitur atyre maleve n t rit tim, jam ngjitur dhe n pentagramin e fsheht t shpirtit m kan mbetur notat e maleve t Skraparit, t Qaf - Devris, t Gjerbsit, Melovs e Rehovs q n sy kan Tomorrin e lasht dhe malet e Kors e t Pogradecit tutje pyllit t majave shkmbore. Kam hyr edhe n pentagramin e gryks s ngusht t Prmetit, ku mbret i instrumentit sht Javer Bariu e perandor i kngs lirike shqiptare sht Mentor Xhemali. Jam ngjitur n t rit tim edhe n Ku, Kallarat, Bolen e Trba, lugins s bukur t Shushics. Kam fut n shpirt bilbilejt e ison madhshtore labe... Jam ulur edhe n breg t liqenit t Pogradecit e kam bredhur fushs s Kors, asaj treve t vendit tim q ka ngjiz n shpirtin e t riut dhe plakut gzimin q sjell melodia e kitars dhe serenata korare. Atje ku kam qen e ku nuk kam qen m ngriti e m oi me muzikn e tij Vasil Tole...
293

Nga orkestra q na sjell jehonn e bubullimave dhe shtrngatave n malet e vendit tim? Nga vjen kjo shkreptim? Nga dritat q lpijn skenn apo nga rrufet e legjendave t vendit tim? Nga vijn kto pika uji? Nga shiu apo nga lott e nns s Doruntins? Nga shiu apo lott e motrs s Gjergj Elez Alis q prej nnt vjetsh lan plagt e vllait pr ta shruar e ngritur n kmb pr ti dal prpara e pr ta futur shtat pash nn dh Baljozin e zi t ardhur prej prtejdetit? ... U largova nga Irodhio, ndrsa qielli siste holl lott e legjendave. Me vete mora mbresat e nj mbrmjeje t madhe t muziks shqiptare, mora edhe disa fotografi me autorin e opers, me Vasil Tolen, n shoqri t Leokakos, mik i Shqipris dhe i shqiptarve, muzikolog, i cili ka shkruajtur parathnien e operas dhe Antifaros, botues i revists m t rndsishme muzikore n Greqi. Me vete mora edhe shpresn, dshir e madhe e autorit, q opern ta shoh nj mbrmje n teatrin ton t operas. Athin, 30 shtator 2005 DY FJALE PER EUMENIDET Opera Euminidet, i vetmi fragment i tragjedive greke q mbyllet me nj fund t lumtur, sht prkthyer nga shkrimtari i shquar Ismail Kadare dhe shnon nj prej majave t shklqimit t artit antik. Opera sht shkruar pr solist, kor, recitues, valltare dhe orkestr. Vasil Tole dhe opera Eumenidet, e cila u ngjit n skenn e teatrit t lasht Irodhio t Akropolit n Athin pr her t par m 30 shtator 2005 n orn 20.30 fitoi mimin e par pr kompozim n konkursin ndrkombtar Dimitri Mitropoulos, zhvilluar n Athin n nntor 2001. Jam krenar q pr her t par nj oper shqiptare n gjuhn shqipe do t kndoj madhshtin e antikitetit t lasht ballkanik, t ngjizur mbi shkmbinjt e bardh t Olimpit,294

thot kompozitori Vasil Tole. Opera Eumenidet i kushtohet ngjarjes m tragjike t njerzimit, aktit mmvrass t Orestit, i cili zbulon vrasjen e t atit, Agamemnon, nga e ma e tij Klitemnestra. Prballja e fmijs - birit me zgjedhjen e vshtir mes nns dhe babait, mes dashuris pr gruan q e lindi dhe e mkoi dhe hakmarrjes pr baban e vrar dhe t tradhtuar njeriut prijs, vendimbrs, Zot, prmbyllet tragjikisht n nj goditje thike, me zgjedhjen e t drejts pr sundimin e burrit. Patriarkati merr n kt vepr legjitimitetin hyjnor, duke sunduar prrallshm brenda gjykimit t nj hyjneshe si Athina, e cila nuk sht lindur nga nj grua dhe nuk vuan nga kompleksi i varsive instinktive ndaj nns. Fundi i lumtur i ksaj tragjedie, kur Athina arrin t zbus ndshkimin pr njeriun mmvrass, duke shenjtruar Erinit dhe duke i shndrruar n Eumenid, i jep ksaj vepre nj vler t jashtzakonshme pr t kuptuar ligjsit e zhvillimit t arsyes universale njerzore n koh dhe pr t lexuar t shkuarn n dritn e t drejts natyrore, q antikiteti grek themeloi. Premiera botrore e opers Eumenidet ose Opera e toks n Athin, prbn nj kulm pr opern shqiptare dhe gjithashtu nj risi n prpjekjen pr t zhvilluar n nj shtrat t ri n ndrkomunikimet ballkanike lidhur me kulturn antike, q gjeneroi rajoni yn. Prkthyesi i veprs, Ismail Kadare, u b i mirnjohur rreth nj dekade e gjysm m par, ndrsa prezantoi prkthimin e tragjedive t Eskilit, shoqruar me nj ese origjinale, ku gjallonte bindja se shqiptart mbartin ende t gjalla n traditn e tyre etnokulturore gur t muar tiparesh nga pasuria e rrall e antikitetit. Kompozitori dhe studiuesi Vasil Tole sht nj emr i njohur pr publikun shqiptar. Ai sht autor i shum monografive, ku spikasin Odiseja dhe Sirenat, grishje drejt viseve iso-polifonike t Epirit, CLUSTER, The Albanian Intangible Heritage in CD realizuar n bashkpunim me UNESCO-n, Folklori Muzikor - monodia shqiptare

295

I dashur mik! Jam Vasil Tole. Sinqerisht t uroj q nprmjet shkrimit tnd, edhe un munda t bja nj udhtim s bashku me Ty, npr Shqiprin ton t vjetr dhe t re. Urime dhe prshndetje. Sinqerisht Vasil S. TOLE www.vasiltole.com I dashur Vasil! Faleminderit pr respektin. Para se t udhtojm n ato vise ku m ove ti me muzikn tnde t mrekullueshme, ani se at nat ra shi dhe shfaqjen nuk arrita ta shoh t plot (shiu i fundit i erinieve t zeza t s kaluars q Ju me muzikn e mrekullueshme i kthyet n Eumenidet e s ardhmes), do t desha t pim s bashku nj kafe ktu n Greqi. Athin, 13 tetor 2005

296

MIDIS GJELBRIMIT DHE KALTRSIS S HYDRAS

Nuk e di si sht Hidra n muajt e tjer t vitit, n far raporti jan gjelbrimi dhe lulet ikanak t ishullit me kaltrsin e prjetshme t detit. Pr mua, n qoft se nj udhtim i dyt n stin t tjera nuk do t mi prziej ngjyrat, ai do t mbetet nj ishull i gjelbr, mbuluar me lulet e majit, nj ishull ku kaltrsia e thell e detit t hyn n shpirt, t fiksohet n retinn e syve e t bn prjetsisht t lidhur me t Kshtu m kan br edhe syt e bukur t maleve t Lurs, ato sy t kaltr mes gjelbrimit t prjetshm t arnenit e bredhit q i japin dhe i marrin ngjyrn qiellit. Liqenet e Lurs nuk mund ti shkpus nga arkivi pamor i jets sime, ashtu si nuk mund t shkpus liqenet e Kacnis, liqene t virgjr para fokusimeve fotografike, liqene q i shohin vetm barinjt e Selishts n tok dhe Zoti n qiell. Dhe po t vazhdoja me arkivin e fotokujtess sime nuk do t leja mnjan as bukurin e Korabit, t bjeshkve madhshtore, t burimeve kristal, t pyllit e t liqeneve, q pr mua jan m t bukur se bukurit e Lurs Nuk e di pse, sa her shoh, n vendin e ri ku jeta m ka detyruar t jetoj, bukurit e vendit, kujtesa m bn prapa dhe m kthen n bukurit e vendit tim. Ndoshta se ato bukuri jan t virgjra, t paarrira nga syri jo vetm i t huajit, por edhe i vendasve paksa larg. Ndoshta, sepse dshira pr ti virgjruar ato vende, si i kan virgjruar grekt bukurit e detit dhe t
297

malit, pr ti treguar ato bukuri nudo, m sht br nj lloj xhelozie. NJ FLET HISTORIE Pr Hidrn e Salaminn kisha dgjuar shum vite m par, n rinin time t hershme. Pr t parn na pati fol me nj pathos t jashtzakonshm, Penelopa, msuesja jon e vitit t par t gjimnazit n vitin 1955. Nuk ia mbaj mend emrin asaj vajze t kulturuar, q thuajse e dinte prmendsh Iliadn dhe Odisen t shkruar me nj gjuh gegrishte. Di q t gjith e thrrisnin Penelopa, emr i vn nga klasat m t larta q kishin kaluar npr rrezen e dijeve t saj t gjera. Ajo, midis t tjerave m kishte ngulitur emrin e ishullit t Hydras. Salaminn n kujtes e kam lidhur me betejn e njohur kundr persianve, me shkmbenj t nnujshm q shkatrruan flotn pushtuese dhe me Kserskin q pati urdhruar t rrihej deti me krba. N Salamin jetova tet muaj. Anijet e lashtsis dhe shkmbinjt e nnujshm nuk e gjeta dot. Gjeta, ndr t tjera njerz t gjall q flisnin shqip, madje flisnin me nj krenari si t tregonin floririn e s kaluars s tyre. Atje takova nj grua arvanitase, Parashqevuln. Ecte drejt t shtatdhjetave, ashtu si ecte e ma drejt t njqindave. Do ta kisha harruar Parashqevuln sikur ajo t mos m kthente nj dit rrufeshm n vitet e fmijris... Parashqevula, tek sa sodisnim nga maja e kodrs s Kamateros fshatin prkarshi, Ambelaqin, befas shprtheu me nj shqipe t pastr. Kur jeshim t vogla, n dit festash, dilnim ktu n maj t kodrs dhe u kndonim vashave n kodrn tjetr: Ambelaqi gropa, gropa I ka vashat porsi lopa... U trondita. Ato dy vargje ishin si dy pika uji burimi me
298

vargjet q cucat e mhalls sime u kndonin cucave t mhalls tjetr n romuzet e ndrsjellta n Ditn e Vers apo pr Shngjergj. Nuk e kam harruar dhe nuk do ta harroj kurr at ast intim jete. N ato vargje gjeta nj grusht dh nga vendi im, nj grusht dheu t shprishur ai gjaku i shprishur i arbrit N Hydra jetova vetm 16 or, jetova midis kaltrsis dhe luleve, jetova midis njerzve t rinj q kishin populluar shtpit e vjetra hydriote, mes emigrantve, duart e t cilve i kishin dhn kuptim t ri jets dhe jetess n ishullin e bukur. N nj enciklopedi popullore, botim i vitit 1976, t titulluar , ndr t tjera msoj se Hydra sht populluar nga mesjeta nga shqiptar t Peloponezit N librin Historia e Popullit Shqiptar, tek flitet pr mrgimet masive t shqiptarve gjat shekujve XIV-XV, ndr t tjera theksohet: Shum stratiot shqiptar, ndr ta edhe Krokodejl Klada, pas paqes veneto-osmane t vitit 1479, u detyruan t braktisin Moren. Nj pjes e t ikurve u vendos n ishullin Hidra, Specie, Kuluri (Salamina), Poros etj., ku ende sot flitet gjuha shqipe. T tjer u vendosn s bashku me familjet e tyre n Mbretrin e Napolit. Kujtimi i ktij eksodi drejt Italis, q prkoi edhe me eksodin masiv nga Shqipria t po ksaj kohe, ruhet akoma sot n vargjet e kngs s hershme t arbreshve t Italis: O e bukura More (f. 464) Nj defter osman i vitit 1458, q bn regjistrimin e popullsis s Peloponezit qendror, ndr 198 fshatrat e regjistruara, 155 i cilson shprehimisht si fshatra shqiptare. Nj tjetr regjistr i vitit 1461 veon si shqiptare 16 ndr 20 qendrbanime q kishte zona e Korintit. Akoma n vitit 1668, udhtari turk Evlia elebi konstatonte se banort e krahinave q shtrihen nga Kalavita, Voshtica e Troplica deri n Korint jan arbr q flasin arbrisht. Prej Peloponezit, shum kolon shqiptar u hodhn n ishujt e afrt t Egjeut, n Salamin (Kulur), Hidra, Poros, Specie etj.
299

SHQIPTAR N HYDRA Kur anija mori kthesn dhe u fut n patkuan q formon molin e Hydrs, majtas, mbi nj shkmb, nj shkmb tjetr i derdhur n bronz, Andrea Miauli, kapedani i madh i arvanitasve, njeriu q bri epok me anijet dhe trimrit e tij dhe t hydriotve n revolucionin grek, ishte i pari i konakut mikprits E mora kapedanin e madh dhe e futa n celuloid. Kur ta nxjerr ndonj dit do ta pyes pr kapedanen e madhe arvanitase, Bubulinn, do ta pyes nj pr nj pr t gjith kapedant e tjer arvanitas q udhhoqn fitoren e popullit grek n dekadn e dyt t shekullit XIX Radht e mposhtme po i l t mbushen me t gjallt, me heronjt e heshtur q i japin Hydrs jet e gjallri Hotel Argos sht nj thumb n patkuan e limanit t Hydras. Nj ndrtes tipike hidriote, me mure guri e dritare q nga njra an shohin gjiun e detit dhe nga ana tjetr rrpirn q naltohet duke mbajtur mbi banesa nj mbi nj q n vshtrim t par t kujtojn nj mbi nj ndrtesat dhe nj mbi nj dritaret e Beratit. Hydra e till sht nga bregu i detit n lartsit e malit. Gjithka e vjetr, me ndrtesa t mome, me rrug t kalldrmta, pa nj dor asfalt gjkundi, pas asnj makin t vogl apo t madhe. Transportin ktu e bjn me kuaj, mushka e gomar, kafsh t cilat shrbejn edhe si taksi n stere pr turistt. Maria ka pr mbiemr fshatin e vet n fush t Kors, Bulgarecin. Ajo na priti dhe na prcolli nga hoteli Argos. Nj vajz e re q me pun t palodhshme ka fituar respektin e pundhnsit t saj dhe t klientve t shumt q frekuentojn hotelin. Nj vajz q, kur kujton Bulgarecin, i mbushen syt me lot. E ka djeg malli. Uji i detit sht i pamjaftueshm pr t shuar mallin e emigrimit. E kan provuar emigrantt e mdhenj me Naimin, Samiun, ajupin, Mjedn, Shirokn... Po
300

e provojn edhe emigrantt e rinj... N mbrmje shkelm npr kalldrmet e gurta dhe zum nj tavolin n restorantin Kristina dhe Manoli. Malli i Marias, para mallit t Tritanit q i kishte apo jo t shtatmbdhjet pranverat, ishte si deti prball oqeanit. Dritani punonte ktu prej katr vjetsh. Punonte s bashku me t vllan. Nuk e kishte par fshatin e lindjes diku n fush t Kors q kur kishte ardhur. Nuk i kishte par babn e nnn prej vitesh. M ka qlluar ta prjetoj vet mallin e nj fmije katrmbdhjet vje, kur erdha me t n korrik t 96-s... Syt e Tritanit, kur msoi se ishim shqiptar, kur i folm gjuhn e nns se tij, shklqyen me nj reflektim dbore n nj dit me diell mbi malin e Morav. E keni provuar ndonjher reflektimin e dbors n nj dit t kthjellt janari me diellin n zenit? Po ta keni provuar m jepni t drejt n ndjenjn time t atij asti. Ishte e para her q n lokalin ku shrbente si ndihms kamarier uleshin turist shqiptar. Shkoi me t shpejt dhe i tha t zonjs s restorantit, Kristins, se kishin ardhur nj gazetar shqiptar me t shoqen. I tha me krenarin e nj fmije q do ti prezantoj dikujt babain e nnn. Sa her e kujtoj at detaj t jets sime n emigracion, nj drithrim m prshkon shpirtin, nj mall shqiptar ma mbush e ma shprthen gjoksin... Mngjesi sht i bukur n Hydra, sidomos kur e kundron ne perndim t patkoit, kur syrin ta mbrthen si me karfic kaltrsia e n veanti taksit e detit q marrin e prcjellin pasagjer nga njri gji n gjirin tjetr. Taksit jan varka t vogla me motor q hidhen mbi kaltrsin e ujit si silur detare, duke ln prapa nj vije gjarpruese, bardhsia e s cils shkrihet dalngadal n kaltrsi... N sheshin e ishullit, atje ku ankorohen anijet e udhtarve, Art Kafe sht nj lokal q ruan vlerat e t gjitha lokaleve t vjetra t ishullit. Shqiptart jan klientt m t rregullt t tij. N pritje q dikush ti ftoj n pun ata ndonj mngjes gjerbin kafen e nxeht apo frapen e ftoht...
301

Spiro Kanaci eshte nga lagjja Hoxhias e Elbasanit, punon n ndrtim. sht 40 vje. Fatos Merka sht nga Zheba e Skraparit. Elton Kullolli sht nga Gramshi, i ri, tek t 25 pranverat. Ylli dhe Daut Brisku, q ktu i thrrasin Sokrat e Kristo, jan nga fshati i prmendur i Kors, nga Drithasi. Kastriot Petriti sht nga Tirana, kurse shoku i tij Gramos Merko sht nga orovoda n prehr t maleve t Skraparit. Xhimi Jashari sht sarandjot, mjeshtr n bojatisje, kurse Spiro Tota sht nga Himara, mjeshtr n ndrtim... Pasiguria n pun, por edhe pengesat e mdha pr legalizim, i kan br ata q t jen pran njri-tjetrit, ta pin kafen duke biseduar e lexuar gazetat q nuk mungojn t vijn her pas here n ishull, prfshir edhe EMIGRANTI-n. Problem edhe ktu sht puna me dokumentet. Prpos zvarritjeve t njohura si ajo Paguaj parat dhe mos merr leje qndrimi, ktu ka edhe nj vshtirsi mbi t gjitha t tjerat. Ishulli administrativisht varet nga Pireu. Q t bsh dokumentet duhet t shkosh n Pire, t humbassh dit t tra pune e shpenzime t tjera qndrimi. Disa kan preferuar tua besojn lejeqndrimin e tyre ndonj avokati, pazari me t cilt i kalon t treqind eurot pr njeri... Kan t drejt emigrantt e Athins kur ankohen pr zvarritjet burokratike pr marrjen e lejeve t qndrimit. Por, n qoft se ata do t din se sa vuajn emigrantt n ishuj pr t njjtn gj, do ta ulnin zrin pr vete pr ta bashkuar me zrin e bashkvuajtsve t tyre. N Hydra nuk ka as edhe nj bank bujqsore ku t paktn atje t derdhin parat pr siguracione, si ndodh rndom n ster... ...N mesdit, t liruar nga patkoi dhe nga vshtrimi i artileris ishullore t kapedan Miaulit, dalngadal e humbm Hydren nga syt pr ta ndal vshtrimin srish n bregdetin e Peloponezit, n ishullin Paros, Egjina, Salamina q n perndim t diellit flakrohen e marrin nj pamje trheqse... ...T bukur jan ishujt. Mua kjo mu ngul n sy e n shpirt ashtu si mu nguln edhe hallet e banorve t tyre t prkohshm, emigrantve...
302

PENELATA SHQIPRIE VER 2007

Nuk jan hedhur n kanavac nga asnj dor piktori, jan kapur nga syri i nj njeriu t zakonshm kto dit tejet t nxehta vere, jan kthyer n rrym elektrobiologjike dhe vendosur n qeliza t t gjith hapsirs trunore; n vatrat e shikimit, dgjimit, nuhatjes, shijes... Po i nxjerr disa nga ato, nga kujtesa ime dhe e juaja... KU SHT DETI? Qlloi q nga fundi i qershorit, tre dit e tre net, t qndroj n nj hotel n plazhin e Durrsit. Nuk po ia them emrin, jo pse sht nj emr i huaj, jasht fjalorit t gjuhs shqipe, por sepse mos sot, nesr atje do t ngulen qiramarrs t rinj e hoteli mund t ndrroj jo vetm emr, por edhe form. Thjesht po them se atje dikur ka qen nj kamp pushimi, pas t cilit vinte nj fush e tr me rr e prtej saj vinte deti... Hoteli, nga ana e detit sht i rrethuar me mure e me disa baraka. Nga ajo an nuk mund t shkosh drejt kaltrsis. Drejt saj mund t shkosh pasi t pyessh gjat e pasi t kalosh shum labirinte e porta, shum pallate e grumbuj mbeturinash. Pasi t ecsh ndonj nj erek ore do t takohesh me nj rrip rre t pushtuar nga krevat e adra private. Pas tyre nj tjetr rrip rre, vese ky i shkelur e strshkelur aq shum, sa t duket se ecn mbi asfalt. Pas asfaltit nj rrip tjetr, jo ranor, por ujor i cili i ka t gjitha ngjyrat e ylberit me prjashtim t ngjyrs s
303

kaltr. Pas tij, pasi ke ecur ndonja dyqind metra m n fund mund t shtrihesh mbi uj e t provosh t notosh. Edhe ktu me frikn se mos molepsesh nga mikroorganizmat e shumt patogjen q glojn. N Durrs t krijohet prshtypja se mungon deti, se at e kan ngrn bashk me plazhin... jashttoksort. NJ FSHES E HEKURT MBI HISTORI M qlloi q me nj grup msuesish t ardhur q nga vendet nordike e deri n vendet mesdhetare t prshkoj tr hapsirn e Muzeut Historik Kombtar. Nuk do t ndalem n voglsira, t cilat t befasojn q n hapat e par. Tjetr gj m vrau mua, por me sa pash dhe dgjova vrau edhe msuesit kosovar n Evrop q hynin dhe dilnin atje pr her t par. N muze mungonte nj periudh e tr historike e Shqipris, periudha nga 29 nntori i vitit 1944 (lirimi i Shqipris nga fashizmi) e deri n vitin 1990 (fillimi i periudhs s demokratizimit t vendit). N Shqipri, gjat 46 vjetve, nuk ishte br asgj. Nuk ishte luftuar analfabetizmi, nuk ishin hapur shkolla shtatvjeare e t mesme, nuk ishin hapur institute dhe nuk ishte formuar Universiteti i Tirans (sivjet ai mbush pesdhjet vjet), nuk ishte krijuar Akademia e Shkencave, Opera, Baleti, Ansambli i Kngve dhe Valleve (q n Dizhon t Francs mori gjerdanin e art), Filarmonia. Gjat ktyre viteve n Shqipri nuk ishte ndrtuar asnj metr hekurudh, nuk ishte ngritur asnj hidrocentral, asnj uzin e fabrik, nuk ishte bonifikuar asnj pllmb tok e nuk ishin krijuar plantacionet e mdhenj t fruta-agrumeve e ullinjve q nga Jugu deri n Veri t vendit... Thuhej se historiant e ndar n dy kahe politike kundrshtonin njri-tjetrin n mnyr vrastare... duke vrar pjesn m vitale t historis s popullit shqiptar, pjes e cila sht e popullit prpara se t jet e nj apo disa personaliteteve politike...
304

MBRMJE N PARKUN RINIA Un e kam jetuar at park n rinin time. Jo ather kur me pun vullnetare (si m tregonte vite m par lulishtari Agush Selishta - zbatues i gjelbrimit), por m von. Ishte nj mrekulli e kohs, ashtu si ishte edhe liqeni artificial dhe pylli rreth tij m se nj dekad m von. E kam jetuar parkun edhe n vitet nntdhjet, kur shum pisha e drur dekorativ t rrall u pren dhe mbi rrnjt e tyre hodhn themele kioskat q kundrmonin er. Nuk po flas as pr Lann dhe as pr lulishtet rreth sheshit Sknderbe ... ... Nj dor i transformoi ato me nj guxim dhe qytetari t papar. M vjen keq q ajo dor tani nuk merret me Tirann, me parqet rinia, por merret me politikn e madhe, pr karrigen e madhe. ...Un shtis npr parkun Rinia me nipin pr dore. Ai m ikn nga dora dhe vrapon mbi barin e gjelbr. I sht qepur nj goce t moshs s tij, e josh me nj biskot. Un kujtoj koht kur iftet fshiheshin midis gjelbrimit t parkut. Jo vetm un dhe jo vetm pr nostalgji. Jeta ka nevoj pr gjelbrim dhe gjelbrimi ka nevoj pr duar dhe zemra njerzish... ZHURMAT E DITVE TONA Ti ecn rrugs s Durrsit, rrugs s Kavajs, t Elbasanit apo t Dibrs dhe z hundt me dor. Ke dal pr pun, pr shtitje apo thjesht sepse nuk t rrihet n shtpi dhe... z vesht me dor. Higjenistt thon se Tirana sht qyteti me ajrin m t ndotur n bot... Zhurmstudiuesit thon se Tirana sht qyteti m i zhurmshm, me ndotjen akustike m t madhe n bot... Ajrin thon se e ndotin ndrtimet pa kriter dhe pa asnj mas mbrojtjeje. E ndotin makinat q vjellin nga skapamentet jo shtllunga, por bashka t tra tymi t zi. Veshin thon se e godasin fort n daullen e tij topuz t
305

mdhenj motorsh n grahmat e fundit, bori makinash, jerrje altoparlantsh... Ti ecn rrugs s Durrsit, Elbasanit, Kavajs, Dibrs pr pun apo pr shtitje. Hundn ta vret era e tymit. Vesht ti an krcitja e motorve me dy koh... Jan ndotjet e reja t dits, jasht serie, si politika, si politikant. Tirans, kur i mungon drita e syve, i shtohet era e benzins dhe e tymit, zhurma e motorve... BISEDAT E DITS... Po bisedoja me vajzn n telefon. Po e pyesja nse defekti i madh i djegies s transformatorit (nuk e marr vesh se si digjen kto transformatort n Shqipri, si digjen pyjet dhe kullotat q as siguresa kan dhe as garanci fabrikash), e kish shtrir krahun edhe n lagjen e saj. Nuk arrita ta marr prgjigjen, sepse mu ngrdhesh gruaja. Pse nuk pyet si sht nipi q ishte i smur nga grykt? - m tha dhe ma mori trupin telefonik nga dora... Kishte t drejt. Po edhe un nuk them se nuk kisha t drejt. N Tiran (dhe n gjith Shqiprin) bisedat me telefon apo n rrug kshtu nisin. Nisin me pyetjen A keni drita? , A keni uj? Un dy dit qndrova n Tiran dhe nuk dgjova nj njeri t pyeste ndryshe, t pyeste pr shndetin e njerzve, pyetje kjo q ka qen (por nuk sht) elje e biseds njerzore... PSIKOLOGJI FMINORE... U fikn dritat. Nat hert. Errsir. Fmija q po ndiqte Aventurat e ufos nisi t prplas kmbt, t brtas, t qaj. Gruaja, duke ecur me tahmin, m n fund gjeti nj akmak, e shkrepi dhe theu paksa errsirn. Duke ecur me kujdes shkoi drejt komos ku u dha flakn tre qirinjve. Dhoma mori pak m shum drit. Fmija e pa dhe pr udi pushoi s qari. Fshiu me dor lott dhe u drejtua nga e ma. E shikoi me mblsi dhe
306

me fytyr t qeshur nisi t recitoj: ...Shum urime pr ty... U afrua tek tabakaja me qirinj dhe u fryu. Dhoma prsri u zhyt n errsir. E ma prsri u vuri shkrepsen qirinjve dhe dhoma mori drit. Fmija kishte prjetuar nj moment jete, momentin kur para tij ofrohet tufa e qirinjve t ditlindjes dhe ai, duke fryr bullijt, me sa forc ka, i shuan ata. ...Qirinjt n Shqipri nuk jan m simbol i gzimit t ditlindjeve... Shqipri, ver 2007

307

MALL DHE BRENG PR SHQIPRIN...

Sa her ngrihet trari i kufirit dhe truprisht e shpirtrisht kaloj nn hijen e tij, ma ka anda t krkoj ndryshimin, t ren, at q t ngroh e t ngre lart, at q t bn krenar se je shqiptar, je pjes e atij trualli dhe kombi q i ka rrnjt n trullin e vet dhe q askush nuk ka arritur tia prek at q n biologji quhet Rrnj Boshtore... E kalova traun e kufirit natn, duke u gdhir 31 dhjetori 2006. Arrita n Tiran kur Dajti ende nuk ishte prer nga rrezet e diellit... Gjat nj jave krkova copza jete pr nj reportazh, nga ato lloj copzash q ta ngrohin shpirtin e t bjn me krah. Nuk gjeta. Ose m mir sht t them se ato q gjeta ishin nn ferra, si manushaqet n poemn e njohur t Naim Frashrit... ...M falni q n repotazhin tim do t gjeni shum ferra. Po provoj ti pres e ti shkul, duke gjakosur duar e shpirt, me shpres se manushaqja do t marr drit e do t bhet me shum shoqe. NJ PARRULL PR ... Shqipria sht n errsir, sht n theqafje. Hidrocentralet, e vetmja pasuri e s kaluars q i shptoi kuots zero, po shkojn drejt vdekjes teknike. Stacionet e shumta televizive, n sinkron t zrit me pamjen, flasin pr grahma t fundit t Fierzs, Ulzs, Komanit, Shkopetit, Vaut t Dejs...
308

Un nuk e kam dgjuar me vesht e mi, ma kan treguar shum bashkbisedues n takimet familjare e n mjedise publike. Ata citonin t tjer, por nga tingulli i zrit dhe nga shprehja e fytyrs them q nga brenda shpirtit e thonin vet. Dhe kjo ndodhte sa her, pas 2-3 orsh nn dritn e qiriut, skuqej platini i holl n qelqin hermetik t varur n tavan e fytyrat e njerzve merrnin drit. Thon se n ato aste shprthente thirrja e hershme: Parti Enver. Ajo koh nuk vjen m. Kjo, jo thjesht se koha ecn vetm n nj drejtim dhe nuk kthen as kokn e as hapin prapa, por edhe se fal privimeve q preknin t gjith, nuk e do m njeri... Fakti q kan kaluar tashm gjashtmbdhjet vjet dhe kemi hyr n t shtatmbdhjetin pa shtuar asnj kilovator energji elektrike n rrjet, fakti q termocentralet e mdhenj dhe t vegjl, fakti q hidrocentralet e vegjl (vetm n Dibr ato jepnin 16 milion kilovator energji elektrike n vit) jan shkul themelesh ose jan katandisur n fole kukumjakas, nuk thot asnj fjal t mir as pr t majtn dhe as pr t djathtn shqiptare. Gjat gjashtmbdhjet vjetve, nga viti 1946 e deri n vitin 1962, n Shqipri, me kazma e lopata, u ndrtua nj hidrocentral n Tiran, dy hidrocentrale mbi lumin e Matit (Ulza dhe Shkopeti) dhe dy mbi lumin e Bistrics. Pas tyre do t vinte Vau i Dejs (pas t cilit do t vinte 25 tetori i vitit 1971), kur drita elektrike do t shkonte n do kasolle shqiptare, pr t ecur m tej drejt Fierzs, Komanit, Banjs (emri i s cils prej kohsh nuk dgjohet m) drejt Skavics, Bushatit, Vjoss... Shqipria sht vendi m i pasur n bot me ujra natyrale pr siprfaqe territori e pr frym popullsie, shfrytzimi i t cilve pr prodhim energjie elektrike dhe pr uj t pijshm prbn nj privilegj q nuk e ka kush. Pse hidrocentralet e vegjl lokal u shkatrruan? Pse energjia elektrike e atyre q jan n gjendje pune nuk pranohet n rrjet (pushtetart thon se nuk ka ligj !)? Pse termocentrale t till t fuqishm si ai i Fierit, Kors dhe termocentrale t tjer t vegjl n qytete e zona industriale e minerare nuk
309

punojn? Pse zvarritet marrveshja pr ndrtimin e termocentralit t Vlors? Pse zvarritet marrveshja pr ndrtimin e hidrocentralit t Skavics? Pse ministri Ruli anatemon firmn q po ndrton hidrocentralin e Kalivait mbi Vjos? Pse... E kaluara nuk mundet me llafe, me sharje, me mllefe. Ajo mundet vetm me pun, me rendiment m t lart, me mirqenie m t madhe, me drit dhe jo me errsir. Enver Hoxha pati shansin historik q t kishte prball nj popull nntdhjet pr qind analfabet, nj popull q ndriohej me dritn e pishs e t kandilit. Kt shans ai e prdori pr ti vn njerzit n rrjesht pr t ndrtuar njri pas tjetrit hidrocentrale t fuqishm. A sht e mundur sot ti vsh njerzit n rresht e ti fussh me kazma e lopata t ajn tunele e t ndrtojn hidrocentrale? sht anakronike, madje budallallk edhe ta thuash. Por a sht e mundur sot q tu hapsh horizonte firmave t mdha ndrkombtare e vendase pr t ndrtuar termocentralin e Vlors, hidrocentralin e Skavics e centrale t tjer t vegjl? sht, por politika shqiptare nuk e ka br dhe nuk po e bn, duke e ln vendin n errsir e duke i kthyer njerzit tek parulla e politizuar e dekadave t shkuara... NJ PLAK DHE DY VAJZA Ajo mezi mbahej n kmb. Ecte mes rrugs me balt midis nj pallati dhjetkatsh dhe nj katrkatsh duke u mbajtur pr krahsh nga dy vajza q nga pamja duhet t ishin midis moshs dhjet e dymbdhjet vje. Vajzat, duke ndihmuar plakn t qndronte mbi kmb, qeshnin njra me tjetrn dhe thrrisnin: Koha pr ndryshim! Plaka, q si dukej kishte formim intelektual, por nuk kishte formim trupor, u thrriste:
310

I marshi t keqen Saliut! U befasova nga nma e plaks. Thash me vete si sht e mundur q nj plak, q me siguri i kishte kaluar t tetdhjetat, u thot dy vajzave ende fmij: I marshi t keqen Saliut? Pse ato dy vajza n prag t adoleshencs s jets duhet ti marrin t keqen nj kryetari partie, nj kryeministri, nj presidenti q sot sht n karrige e nesr ulet prtok? Pse ajo plak e regjuar nuk thot: I marsha t keqen! dhe t ik me t n botn tjetr, por u krkon dy filizave t njom t jets q ato tia marrin t keqen. Pesdhjet vjet qem msuar me kt parull, me kt thnie mbledhjeve, kongreseve, bisedave pr Enverin. Pse duhet ta kujtojm e ta shtrijm edhe sot? BUKUR POR... Nj dit, aty nga ora dhjet e paradites, shkova n Kamz. Nj vit pa kaluar asaj rruge m befasoi me ndryshimin. Dy korsi nga nj krah e dy n krahun tjetr, ndar n mes me mur betoni do t m shoqronin deri tek shinat e tenit. Dy korsi t tjera, nga t dy kraht e kishin br urn mbi lumin e Tirans t till q nuk mund ti vije asnj minus ashtu si e kishin br edhe t prpjetn nga ura tek Universiteti i Bujqsis. M tej, deri n qendr t Kamzs, rruga zbriste npr nj peisazh ndrtimi rrugor. Hern tjetr, edhe ky segment q lidh kt qendr tashm intensivisht t banuar me kryeqytetin, do ta shoh me dy plus dy korsi. Para nj viti kto kan qen pikat m t ngushta t lvizjes, pika ku gozhdoheshe pr or t tra pa br nj rrethrrotullim prpara. T gzojn kto hapa prpara por... ...Tek kthesa pr Kamz n at or korsia nga njri krah ishte e lir. Nga krahu tjetr, ai q takon autostradn TiranDurrs, vargu shkonte deri tek shinat e trenit... ...Nj or m pas, kur u kthyem bishti i fundit i autokolons ishte pak m tej sheshit tek kthesa pr n Universitetin e Bujqsis.
311

Rrugn e bukur t Kamzs e zhvleftsonin tre pika ku lidhen e bhen nyje vargu i makinave q hyjn e dalin nga Tirana. Nyja e par sht ajo q lidhet e zgjidhet me autostradn ku thuhet se do t bhet nj kalim, por deri tani nuk sht br asgj... Nyja e dyt sht ajo q takohet dhe stakohet me unazn e re. Nj rreth rrotullim, nj polic q nuk di nga ta drejtoj shkopin dhe nj rrmuj makinash... Nyja e tret sht ajo e Zogut t Zi, zog q fluturoi dhe ra i ngordhur duke marr me vete nj milion euro q prve popullit taksapagues nuk i mban mbi kurriz askush. Edhe aty sht br nj rrethrrotullim. Makinat rrotullohen n kaos duke qarkuar nj rreth q brenda nj jave ndrroi ngjyr, nga i gjelbr u b i zi. Nj lejlek vazhdon t grmoj duke prhapur n ajr her re pluhuri e her strkala lluce. Nuk e di se far do t bhet. Dikush tha se po grmohet pr t nxjerr fosilet e Zogut t Zi. Nj tjetr tha se do t bhet nj shatrvan i madh dhe nj basen me peshq blu. Askush nuk tha se nga do t merret uji dhe energjia elektrike pr strkalat e shatrvanit, pasi Tirana i ka me sahat t dyja e peshqit nuk marrin frym me programim. N ikje vshtrimi m mbrthehet pas nj karabinaje dymbdhjetkatshe n dalje t sheshit. Nuk e di se kush arkitekt bri projektin e saj dhe kush zyrtar dha leje ndrtimi kaq n disarmoni me mjedisin. Nuk e di pse e afruan kaq pran sheshit kur godina prball saj sht shum larg dhe n harmoni me t. Ajo godin kishte vend pr t shkuar disa dhjetra metra mbrapa. Zbythja e saj, e domosdoshme edhe sot pr urbanistikn e hyrjes n zemr t Tirans, nuk duhet t ishte br shkas pr shkatrrimin e nj ndrtimi, q sado i shmtuar t ishte, do t zgjidhte nj ndr nyjet e hyrjes n Tiran...

312

*** N kaprcyell t dy viteve isha n Shqipri, isha n Tiran. Shkova i malluar... ...U ktheva me nj breng n shpirt. Do t shkoj prap, kur t na japin leje n prill, pr pashkt... Do t doja q radhn tjetr t m krijohej mundsia t bja nj reportazh pr vendet ku punohet pr ndrtime termocentralesh, hidrocentralesh, ujsjellsash, rrugsh t reja... Nuk e kan fajin gazetart q nuk e ngjyejn penn n bojn e ndrtimit t nj Shqiprie tjetr, nj Shqiprie europiane. Na jepni mundsin, zotrinj politikan, q ta tregojm se sa t zott jemi ta vem si tull t paluejtshme fjaln ton n muret e nj Shqiprie tjetr. Janar 2007

313

SHQIPRIA IME ... JA KU SHT!

sht vargu i nj knge, i nj knge t viteve 70-t, nj knge kur Globi rrotullohet. Globi i jets s shqiptarit sht rrotulluar. Dhe n rrotullimin e tij shqiptari ikanak sheh her pas here Shqiprin, vendin q e la fizikisht, vendin q e do shpirtrisht. Shqipria ime... ja ku sht!, ky varg, i knduar n kor, n sken dhe n sall, ishte n rezonancn e nj emocioni t prjetuar nj dit marsi. Vlera e tij qndronte n faktin se ai ishte inicuar nga rinia studentore... E kisha prjetuar edhe njher emocionin q prcjell atdhedashuria rinore. E kisha prjetuar kur ata u tubuan pr t festuar dy ngjarjet e mdha t historis moderne t Shqipris, 28 Nntorin, Ditn e Flamurit e t Shpalljes s Pavarsis Kombtare dhe 29 Nntorin, Ditn e Fitores Historike mbi fashizmin, dit q e radhiti Shqiprin midis fitimtarve t asaj lufte heroike. E prjetova edhe sot kur ata i ftuan emigrantt t festojn s bashku 7 Marsin, Ditn e Msuesit dhe 8 Marsin, Ditn Ndrkombtare t Grave... ...Tre fmij mbajn n duar tufa me trndafila t kuq. Me buzqeshje e respekt t iltr ata shkpusin nga tufa nga nj trndafil t mbshtjell me celofan dhe ua dhurojn duke iu prkulur me respekt grave e vajzave q hyjn n sall. Nj gjest q me simbolikn e vet flet m shum se leksione t tr t mbajtur nga lektor kopetent. Anisa dhe Evisi ngjitn n sken. Jan t emocionuar e fjala
314

oku u rrshqet duke e prcjell emocionin tek t gjith... 7 Marsi i ktij viti prkon me nj prvjetor t plot, me 120 vjetorin e hapjes s shkolls s par shqipe, asaj t Kors. Ka arsye q t bhet nj bilanc, t udhtohet n kt periudh t shkurtr t lvrimit thell t nj gjuhe nga m t vjetrat n Ballkan, Evrop e gjetk. Ka arsye q t pranishmit, midis tyre shum msues e msuese, t emocionohen tek shohin n ekran fragmente nga filmi Udha e shkronjave dhe Msonjtorja. E vshtir ka qen rruga e shkronjave shqipe, me shum pengesa. E prpjet ka qen rruga e arsimimit t shqiptarve q nga Shkolla e Par Shqipe e deri tek Universiteti i Par Shqiptar, ai i Tirans q kt vit mbush 50 vjet jet... 8 Marsi sht Festa e Gruas dhe e nnave n t gjith botn. Ajo ka hyr n jetn e gruas shqiptare pr t mos dal m kurr. Dhe gruaja, dhe nna, kt dit jan t nderuara... Anthulla Tili, nj kngtare virtuoze, dje n Shqipri e sot n emigracion, e nis albumin e kngve t saj me Kujtimet e studentit, nj kng q ngjall emocione t ata q e jetuan n notat e para kt kng e q e kndonin rrugve t jets. Ndrkoh q ajo kndon n ekranin e bardh shfaqet Bashkimi Rinor e Studentor shqiptar - ju uron gzuar 7-8 Marsin , nj urim ky q prbn boshtin e t gjith takimit. N sken ngjiten fmijt. Ndonj edhe i paftuar q krkon t cicrij si zog fjalt e poezis shqipe. Vijn edhe t tjer. Ndonj edhe harron ndonj rresht poetik. Salla e ndihmon me duartrokitje. Ai merr guxim dhe vazhdon. Prsri harron dika dhe prsri duartrokitje. T duket sikur je n nj mjedis familjar, n ato aste kur prindi i mson fmijs t vjershroj e ku kthimet prapa e udhtimet prpara jan t natyrshme... Kndon Durim Zhupani dhe prshndet sekretari i par i Ambasads Shqiptare, z. uka. N podium ngjitet Argjiro Thani, msuese e vjetr q i kthen t gjith t pranishmit nga kolltuqet e salls n ndenjset e drunjta t bangave t msimit. Salla nuk piptin, a thua se nuk ka njeri brenda. Salla ndrron me vshtrimin prapa n
315

koh e hapsir... Ajo i fton nnat dhe baballart, gjyshet dhe gjyshrit q tu msojn fmijve gjuhn shqipe, t flasin, lexojn dhe shkruajn gjuhn e nns... N podium ngjitet Dhimitra Malo, dikur msuese, kurse tani nj ndr aktivistet m t shquara t gruas n emigracion, pjes e Forumit t Gruas Emigrante q ngre zrin pr t drejtat e grave. Sotir Goxha, emigrant humorist, do tu ngjiste t pranishmve n buz e n shpirt buzqeshjen tek prshkruante jetn dhe punn e gruas n emigracion, hallet dhe privimet e saj. Mjalti i takimit ishte nj duet, nj studenteje, tashm grua dhe kngtare e njohur, Anthulla Tili dhe nj pedagogu t Akademis s Arteve, Sandr Cefa, tashm emigrant. Anthulla, duke prcjell aste nga koha kur ajo ishte studente dhe ai pedagog thot se N figurn e profesor Sandrit un shikoj tr ata q na kan kushtuar dashurin, menurin, tr mendimet e tyre dhe i fton t gjith q t mos i harrojm kto figura q i kemi kaq t mdha, ti kujtojm e ti respektojm. Sandri ulet n piano e tingujt e kngs Lule bor, kng aq e dashur dhe e prhapur edhe jasht vendit n vitet 50-t bashkohen me zrin e Anthulls e duartrokitjet nuk pushojn. Ndrsa Kosta Papa dhe Lubanka Hanxhari, dy organizatort e ktij tubimi emocionues ngjiten n podium pr t thn fjalt e fundit, drejtuesi i ndrpret. Studentt organizator q qndrojn prapa kuintave i kan krkuar Sandrit dhe Anthulls t kndoj Lemzn, at kng q kndohej nn z e mbi z n t gjitha mjediset studentore, at kng q Vae Zela e madhe e kngs s leht shqiptare e pat kthyer n nj hit t nxnsve dhe studentve. Nuk ka se si salla t mos ngrihet n kmb, t kndoj e duartrokas pianistin Cefa, kngtaren Tili, por mbi t gjith brezin e ri studentor q nuk i harron rrnjt e veta.
316

Mbyllja vjen natyrshm, kaq natyrshm dhe kaq emocionuese, sa do t ishte befasuese pr cilindo regjisor. Vjen me kngn Shqipria ime - ja ku sht, knduar nga t gjith. Vrtet: A nuk ishte kjo Shqipria ime... Shqipria jote... Shqipria jon, q me aq dashuri, kultur e dinjitet na e solln ato t rinj dhe t reja t Forumit Studentor Shqiptar?

317

UDHTIM MBI DALLGT E ISOS LABE

Isoja labe m ngjan me dallgt e detit; dallg q i ledhaton flladi i mngjesit, dallg q i ngren dhe i prplasin stuhit... M ngjan me ern e malit; er mngjesore q i bn gjethet t tundin kmbort e simfonis s jets, me furtun q fshikullon e grryen malet... M ngjan me re puplore n qiell t kaltr; me shtllunga t zjarrta shkreptimash e bubullimash q t luajn vendit... Dikur, n rinin time, pata dgjuar se nj i huaj kishte hipur e zn vend n autobusin e linjs Gjirokastr Tiran. Flas pr fundvitet dyzet e fillim vitet pesdhjet. Asokohe rruga kalonte npr kthesat e Salaris, t prpjetave e tatpjetave t maleve t Kurveleshit pr t ngrn drek n Sevaster apo n Vlor. N autobus, n at udhtim t gjat e t lodhshm kish qlluar t jen edhe nj grup labsh, nga ajo gjini lebrish q, kur bhen dy e ia thon isos, tundin e marrin me vete kdo q kan pran. Isoja kishte nisur n Gjirokastr e kishte sosur n Tiran. I huaji q nuk dinte as fjalt dhe as kufijt e kngve, kishte thn: Kng kaq t gjat nuk kisha dgjuar kurr n jetn time... Kto mu kujtuan pikrisht kur autobusi i firms Osumi travel la Athinn e mori rrugn drejt Shqipris, kur isoja deri n t gdhir nuk pushoi, kur ajo zgjoi mngjeset shqiptare lugins s Drinosit, kur ajo si nj pupl zogu u ul e bri vend n skenn e Lushnjs pr t sjell e prcjell dallgt e malit dhe mallit t emigracionit...

318

MIKPRITJE LUSHNJARE Alfred Dhamo, drejtor i arsimit, kulturs e sportit n Bashkin e Lushnjs ishte i pari zyrtar me t cilin pim kafen e mirseardhjes dhe morm prgjigje profesionale pr at q kishim ardhur dhe do t bnim. Muzikant, njeri me horizont dhe kultur ai, n pak minuta bised shuajti krshrin ton... ...Kjo e nisi bisedn ai, sht nj veprimtari kombtare, e veant n llojin e vet, sepse sht nj veprimtari kombtare folklorike tipologjike e valles popullore. N llojin e vet sht e veant jo vetm n Shqipri, por edhe n Ballkan, sepse ka t bj me t gjitha vallet burimore, t pakoreografuara, t paartistikuara, thjesht, ashtu si vijn nga koht. Hapsira e veprimtaris sht gjith Shqipria, ka t ftuar nga Lee e Italis, t ftuar special nga Athina, grup prshndets si dhe grupe nga Mali i Zi, nga Kosova, Maqedonia. Mbase vitin q vjen ne do t kemi nj mundsi tjetr, sepse nuk sht se e organizon Lushnja. Lushnja sht vendi organizator, e cila e ka marr me status nga Qendra Kombtare e Veprimtarive Folklorike, d.m.th. nga Ministria e Turizmit, Kulturs, Rinis dhe Sporteve dhe me zhvillimin e ktij edicioni t dyt ne marrim statusin e nj aktiviteti kombtar, mbase mbarkombtar ose ballkanik tradicional, q do t zhvillohet n qytetin e Lushnjs, mbase me prformanca m t dukshme dhe m t mdha sesa Festivali Folklorik i Gjirokastrs. Veprimtaria e Lushnjs sht vetm valle burimore tipologjike. Festivali vazhdon tri net e tri dit rresht... NJ FTES N ZYRN E KRYEBASHKIAKUT Alfred Sanxhaku, kryetari i Bashkis s Lushnjs, at dit ishte m i ngarkuari n pun. Dhe ndr t tjera i duhej edhe t priste e prcillte shum njerz. I miqsuar me ne dhe me grupin folklorik lab q n takimin e 6 majit n festn tradicionale t lushnjarve n emigracion, ai do t gjente koh q t na priste
319

dhe zyrn e tij pr disa minuta do ta mbushnin jo vetm njerzit me kostume labe, por edhe isoja e kngs s pavdekshme labe. Ndr t tjera ai tha: ...E filluam festivalin vitin e kaluar dhe do ta kemi tash e tutje vit pr vit, mbarshqiptar e m gjer, mbar ballkanik. Kemi vn themelin e vlerave shum serioze. Lushnja ka nxjerr vlera t mdha n fushn e artit dhe t kulturs. Margarita Xhepa, Vae Zela, Hysni Zela, Vath Koreshi... jan krenaria jon. Ju falnderoj q keni ardhur pr t marr pjes e t bheni pjes e ksaj veprimtarie t madhe. Kastriot Lekdushi e informoi pr formimin dhe veprimtarin e grupit, kurse Jovan Mhilli, drejtues i grupit falnderoi n emr t tubimeve shqiptare n Athin. Pastaj Knga labe n mrgim mbushi zyrn e doli pr t mbushur sheshin ku do t zhvillohej festivali. TU RRITT NDERA GJERGJ LLAQI JANO! Grupi organizator i festivalit i kishte marr t gjitha masat q pjesmarrsit ta ndjenin veten si n shtpin e tyre, t hanin, pinin dhe t pushonin n mnyr t denj. Kt do ta msonim e prjetonim gjat dits e nats q ndenjm. E veant, madje befasuese, pr ne ishte pritja q na bri sapo vum kmbn n sheshin n qendr t Lushnjs, Gjergj Jano, njri prej vllezrve t shumt t shokut ton t emigracionit Mihal Janos. Ai nuk na u nda, derisa na ngjiti n nj lokal t madh n qendr t Lushnjs, pron e Pilo Lals, sistemoi prkohsisht n hotel grupin dhe na ftoi pr drek. Nuk e njihja Gjergjin. Njoh Mihalin. Njihja, madje, ishim miqsuar shum me njri-tjetrin n muajt e par t ardhjes sime n Greqi, babain e tyre, Llaqin, q i kndonte zemra pr atdheun dhe i buronte mjalt goja pr shokt dhe miqt. Kur iku prfundimisht n Lushnj, her pas here m prcillte t fala nga njri apo tjetri i njohur i prbashkt, madje me Tajarin
320

m kishte drguar nj shkrim, ku prmendte edhe miqsin mes nesh dhe ditt e bukura q kishim kaluar duke biseduar e gjerbur kafe n qendr t kryeqytetit grek. At dit u gzova. Do t gzohesha m shum po qe se n krye t tavolins do t ishte Llaqi e ai ta ngrinte dollin e mirseardhjes. Ai kishte ikur pr t ln pas djem t mir e t respektueshm, djem q me veprimet e tyre e ngrej lart nderin e vet dhe t babait t tyre. MBRMJA MAGJIKE E FESTIVALIT Kur dielli u fsheh pas pyllit t Divjaks dhe humbi pas dallgve t Adriatikut, qendra e Lushnjs u prflak nga dritat, nga projektort q shikonin skenn e njerzit q vrshuan me nj harmoni befasuese... ...Nj mozaik vallesh, valle burimore nga gurra e pashtershme e popullit, valle t Veriut e t Jugut, valle t Shqipris mm dhe t krahve t hapur t saj n Ballkan e bot. Ato ishin nusja dhe dhndrri i dasms s re lushnjare, dasm, e cila tash e tutje do t jet e prvitshme, mbarkombtare e mbarshqiptare, madje edhe mbar ballkanike dhe evropiane. A nuk flet pr kt pjesmarrja e grupeve nga Kosova, Mali i Zi dhe Maqedonia? A nuk e dshmon kt edhe grupi shum simpatik i Lees s Italis q i foli festivalit italisht? Hysni Zela do t ishte korifeu i festivalit, pr tu pasuar nga Liliana Kanina q ka ardhur apostafat nga Greqia, Gzim Xhaja, tenori i suksesshm, q me zrin e tij melodios (O sole mio) solli notat e skenave t mdha n Itali dhe n bot, t filizit m t ri lushnjar Kastro Zisos, q solli kngn moderne t tij, kng e njohur n Itali e n shum vende t bots dhe q i ngriti pesh jo vetm t rinjt e t rejat q mbushnin amfiteatrin e sajuar veror, por edhe pleqt. Kur mbaruan grupet prshndetse si dhe grupi lab i shoqats Vllazrimi, i prbr nga: Niko Curri, Xhezmi
321

Hysenaj,Vojsava Hysa, Vasilika Sakaj, Emro ela, Kamber Dajko, Servet Selimi, Lelo Qori dhe Hajredin ela, grup i cili drejtohej nga poeti, rapsodi e organizatori i talentuar i kngs labe Kastriot Lekdushi dhe n sken doln burra, djem, vajza dhe fmij (veanrisht ata t minoritetit grek n Gjirokastr) dhe e hodhn vallen burrrishte ndjeva n shpirt se si gurgullon uji nga burimi e si merr rrug vallja nga mali i krijimtaris popullore. DINJITETI I NJ GRUPI KNGSH NGA KURBETI Kur m n fund prfunduan duartrokitjet dhe brohoritjet pr grupin lab dhe n veanti pr dy motrat Sakaj q ditn ta presin ison e ti japin rrug kngs, veanrisht asaj q lidhej me bisedn e Valbons emigrante dhe t nns s saj t prvluar, zgjatm mikrofonin dhe morm disa mendime nga drejtues dhe organizues t ktij evenimenti t madh. Fatos Tushe, nnkryetar i Bashkis Lushnje: Prfaqsimi i grupit tuaj, i emigrantve shqiptar q punojn e jetojn n Greqi ishte nj mrekulli dhe la mbresa tepr t veanta n kt festival tipologjik t valles popullore. Flamur Shehu, drejtor i prgjithshm n Ministrin e Turizmit, Kulturs, Rinis dhe Sporteve, kompozitor i njohur: sht nj eveniment me rndsi edhe pr qytetin e Lushnjs por edhe pr Shqiprin n veanti se vijn atdhetart e famshm q kan shkuar n Athin, t cilt kultivojn edhe n dit t vshtira t tyre artin shqiptar, folkun shqiptar dhe kngt e bukura polifonike shqiptare. Ju uroj me gjith mend nga zemra dhe besoj se mund ta zgjerojm edhe m tepr kt aktivitet n vitet n vazhdim. Nga Ministria e Turizmit do t keni mbshtetjen totale sipas mundsive q kemi, si dhe nprmjet ambasads son n Greqi. Kastriot Lekdushi, rapsod dhe drejtues artistik i grupit lab: Ishte nj knaqsi e veant. E vrteta sht se ne kemi nj detyrim q ia kemi vn vetes son, t vrtetn se knga
322

nuk sht nj akt krijimtarie dhe kulture, por sht edhe nj misionare, sht edhe nj prcjellse e historis. Ne evidentuam nj fakt t till kt radh, por e veanta sht se ajo q na dha m tepr knaqsi sht mikpritja, angazhimi i njerzve. Ishte nj bum atdhetarizmi si nga pjestart e grupit, po ashtu edhe nga t angazhuarit me kt pun. N mnyr t veant do t gjej rastin t falnderoj dy shokt tan emigrant lushnjar, t angazhuar me shoqatat, pr zotin Jovan Mhilli dhe Mihal Jano. Bile Mihal Janoja ishte nj ndr sponsorizuesit kryesor si nga Greqia, po ashtu edhe ktu n Lushnj, ku na pritn njerzit e tij. N nj mjedis kaq miqsor dhe kaq dashamirs knaqsia nuk mund t prshkruhet. Kt e plotsuan edhe antart e grupit t cilt demonstruan profesionalizm. Jovan Mhilli, drejtues i grupit: Shpreh knaqsin time q komuniteti i emigrantve shqiptar n Greqi u prfaqsua n nj festival kombtar. Ajo q m gzon sht se ky festival organizohet n qytetin tim ku un kam lindur, jam rritur, kam dhn mundin dhe djersn dhe nuk e kam harruar dhe nuk e harroj asnjher. M bhet qejfi q qyteti im i lindjes pagzohet me emrin Qyteti i Festivalit t Valles Tipologjike. Knaqsia m e madhe sht se takova miq dhe shok. Gjej rastin t falnderoj kryetarin e bashkis z. Albert Sanxhaku, i cili, nprmjet ftess, na dha mundsin t vijm, duke na premtuar se komuniteti shqiptar n Greqi do t jet i pranishm edhe vitet pasardhse. I faleminderit edhe gazets EMIGRANTI, q e ndjek jetn shpirtrore, kulturore, artistike t emigrantve jo vetm atyre qosheve t Omonies, por edhe n atdheun ton, n Shqipri. Falnderoj mikun tim emigrant Kastriot Lekdushi pr punn shum cilsore q ka br pr arritjen e suksesit me grupin polifonik lab. Ajo q m gzoi m shum sht shtrngimi i duarve dhe thirrjet e qytetarve q thrrisnin bravo, bravo, emigrantve! E madhe ishte ajo q na than: Ju lumt juve q bni m shum se ne ktu n vendin ton!

323

*** M von, kur nata do t krkonte dritn e dits, mbasi hngrm, pim, ia tham kngs dhe valles n lokalin e madh t Pilo Lals n kufirin ndars mes Lushnjs dhe Kavajs, fjetm disa or t rehatshme, pr tu zgjuar hert e pr t marr rrugn e kthimit pr n Athin... Lushnj, 13 qershor 2007

324

CICRIMA POETIKE 2006

Nuk e di pse, tek isha ulur n nj nga radht e para t nj auditoriumi n katin e dyt t Veranzeru-1, tek shihja t ngjiteshin n sken aktor profesionist, debutues t rinj dhe fmij, tek prezantoheshin emrat e prvem t poetve t njohur e t panjohur, mendimi mu ndal tek cicrimat e zogjve n degt e pemve apo n fluturim N jet ka poet q i pezantojn krijimet e tyre vet, duke nxjerr bashk me rimimin e vargut edhe rimimin e shpirtit. Ka t tjer poet q rimn e shpirtit e mbajn brenda, nuk e nxjerrin jasht. Ose m mir me thn: e nxjerrin pr tua dhn t tjerve, pr ta vn n gojn e aktorve q din ku ti gjejn krojet e shpirtit t poetit dhe tu japin njerzve ujin e burimit dhe flladin e jets. Ka pastaj t tjer poet q n jet kan br rrug e emr t gjat e poezia e tyre merret pa e dhn. Marrsit n kt rast kan meritn se din ta krkojn muzn poetike dhe guxojn ta prcjellin at, duke shkrir shpirtin e largt t poetit me shpirtin e tyre. Kto cicrima poetike i mora nga nj konkurs i fjals artistike, konkurs q tashm i ka mbledhur dhe i ka shprndar n katr festivale. N tre t tjert nuk kam qen, n t katrtin po. Konkursi, tashm i prvitshm, organizohet nga shoqata e mirnjohur n mrgim q mban nj emr kuptimplot: Vllazrimi dhe Liter art. Ksaj radhe organizohej me rastin e festave t fundvitit dhe t 70 vjetorit t lindjes s shkrimtarit t madh shqiptar Ismail Kadare.
325

Isha nga fillimi n fund. U lodha. Hoqa paksa nga shpirti streset e jets larg dheut t nns e t babs. Tani, duke medituar pr ato aste knaqsie q mora, po u jap paksa nga tingujt e cicrimave t bilbilave n festival. Brikena dhe Anastasi, veshur bukur, n nj trup t bukur, me nj fytyr q rrezaton buzqeshje e nj z q i shkon pr shtat poezis, hapin siparin duke lundruar n vlerat e fjals shqipe, duke i nxjerr ato n breg e ngjitur maleve e bjeshkve, n lugina e mrize zanash. Gjinovefn, artisten e njohur t teatrit vlonjat, e kam njohur n nj takim krijuesish t Liter Art. Ia pata dgjuar timbrin e zrit n nj auditor t vogl. N kt auditor t madh, me poezin e Pirro Lolit n buz ajo ngrihet lart, duke prcjell emocione q nuk harrohen. Armando shkruan pr her t par. Dhe del n podium e reciton pr her t par poezin Dua t njoh pyllin. Daniela, me nj profil poetik e z melodioz sjell n auditor ZOGUN e njohur t Naim Frashrit, at ZOG q nuk ka njeri q n vitet e para t shkolls t mos e ket marr n gji e t ket fluturuar bashk me poetin e madh t Kombit ton. Mina Caushi ka marr nj grusht dheu ndr duar. sht dheu i saj, nga vendi i bukur i shqiponjave, dheu q emocionoi deri n dnes autoren tek recitonte, dhe n lot salln q e dgjonte. Xhoana e vogl ka sjell Jani Durin n nj nga krijimet e tij poetike-humoristike, duke u ngjitur t pranishmve humorin n buz e tingullin e bukur t zrit n shpirt. Ornela, Makeliana, Vangjelia, Anisa do ta mbushnin salln me poezi nga Naimi, Martiko dhe krijues t tjer q thurn vargje larg mmdheut, n mrgim Fatos Vrenoi i jep nj tjetr mesazh salls, mesazhin q vjen nga knga dhe muzika, nga vargjet e poetve mbi pentagramet ku hypin dhe zbresin tingujt magjeps. Ismet Zusi, aktor profesionist, e ngre salln n kmb, e ngjit shpirtin shqiptar atje ku nuk ka m ngjitje, n majn e mallit dhe t dashuris pr mmdheun. N zrin e tij vjen si
326

kushtrim Pashko Vasa me poezin hymn O Moj Shqypni Maks Roshi, nprmjet poezis s Nase Janit sjell n sall genin e artit shqiptar, at lloj geni q i lindur prcillet brez pas brezi, genin e gjyshit t tij t madhit, Kadri Roshi Sotiri, msues letrsie, na sjell Beratin nj nga krijimet e tij t prmbledhjes n 6 vllime , poezin Poeti dhe rinia. Sotir Goxhaj apo si njihet n poezin e tij humoristike Tiro Trbai, prcjell me humor poezin Elegjia ime, jetn n emigracion, marrdhniet e emigrantit me afendikojt, kurse Festim Zae sjell Kng dhe vaje nga Spiro Gjikondi. Seferina Serani e njohur prmes krijimeve t saj n fushn e fotografis ka zgjedh lirikun Ali Asllani, n nj nga perlat e tij Zonja Lu, ashtu si e ka recituar n fmijrin e saj. sht nj elegji, Larg syve t mi, q Dodona Qose e kndon ose m mir ta themi e vajton. Nga fundi, por jo n fund, n podium ngjitet nj ift i moshuar; Xheni dhe Babi. Kan ardh nga New Yorku dhe Babi nuk mund t mos e thot at ka n zemr, me nj shqipe me theksin e kontinentit e Kontinent t Madh. Xhoana, Anisa, Mina do t marrin n prfundim Diploma nderi. Festim Zae do t marr mimin e tret, Markeliana Pinderi mimin e dyt, Daniela Hoxha mimin e par, kurse Kupn e Festivalit t Katrt t Fjals Artistike e meritoi voglushi Maks Roshi. *** Nj e diel mbreslnse, shpirtngritse ajo e 10 dhjetorit 2006 n Athin

327

JU LUTEM, KTHEMNI N TOKN TIME

Jemi njohur nprmjet fax-it apo fax-eve q nuk mi ndan. Shkruan bukur, me ndjenj, me zjarr, me shpirt. N rreshtat e prozs dhe poezis s tij sht vshtir t gjesh vend pr redaktim. Edhe shqipen, edhe frazn e tjerr bukur Nj dit trokiti n der dhe hyri nj njeri me nj pako n dor. Shqiptoi emrin tim dhe, pasi i treguan tavolinn ku rrija, m zgjati nj letr. Firmos ktu, - m tha dhe me dorn tjetr m zgjati nj zarf t fryr, n t cilin ndr t tjera dallohej embleme e shrbimit Kurier dhe nj pull pagese prej 12 eurosh Shkarravita emrin tim dhe i befasuar grisa nga njeri krah zarfin Ishte nj libr. Mbi nj fotografi, ku nj mal i lart prziente ret ishte shkruar Labirinthi i ndjenjave dhe sipr tij, Eduart Ymeri N mes t librit n nj letr t vogl shkruhej: Do desha t vija por nuk mundem. Do dshiroja shum, por si e di, jam larg dhe me fmij t vogl Nj dhurat pr ju miku im. Lexoje librin, kritikoje dhe pres mendimin tnd. Labirinthi i zemrave sht libri im i par. N fund t vitit del nga botimi Realiteti n vargje, sigurisht n poezi M befasoi sinqeriteti i tij, veanrisht ato dy fjal: Lexoje dhe kritikoje Un nuk jam kritik letrar dhe e kam vshtir ta kritikoj nj vepr letrare. Jam gazetar dhe, si i till, m bri prshtypje fjala e sinqert e ktij njeriu dhe poeti t ri q fidanin e krijimtaris s vet e do q t rritet i shndetshm, t
328

zgjas drejt qiellit filizat e t el lule e lidh fryte. Ky pr mua sht nj hap i mir, nj shtitje n kopshtin e bukur t poezis. Kt hap e hedhin ata njerz q krijimtarin e tyre e duan t rritet e tu ngjitet maleve t thepisura pr t arritur majat. Nuk e di nga e morn frymzimin prindrit pr ti vn birit t tyre, m 3 shkurt t vitit 1977 emrin EDUART. Shumkush do ta prcillte imagjinatn tek mbretrit anglez t mesjets. Un, nisur nga zvndsimi i germs D me T do t ulesha e hulumtoja me fjalt e bukura t shqipes, me foljen me dasht (dua, e dua) dhe emrin art. Bashkimi i t dy fjalve formon emrin EDUART. Nuk do t kisha hyr n kt analiz fjalsh n qoft se, n koperinn e fundit, posht fotografis s tij ku nj jetshkrim i shkurtr na njeh me Eduartin, t mos m mbrthenin shpirtin shtat vargje t nj poezie, vargje t llojit naimian. Ku shkoj? Nga vend vij? Kush m solli n tok t huaj? Ju lutem, kthemni kthemni Se po tretem si dbora. Ju lutem, M ktheni n tokn time Nuk i thot nj gjashtdhjetepes vjear si un, nj njeri q kur ka ikur ka ln n truallin e jets rrnj q e lidhin dit e nat me vendlindjen. I thot nj i ri, nj njzet e nnt vjear, nj njeri q punon dhe jeton n nj ishull t largt t Egjeut, nj baba q ka rrok prqafe nj krthi t jets s tij, nj rrnj, nj filiz, nj lis t s ardhmes N t kundrtn e botimeve t sotme, ku shkrimtart e poett krkojn piktor e disenjator pr kopertinat e librave t tyre, ai, me nj shkrepje aparati ka marr me vete dhe ka sjell mes ujrave t kaltra t Egjeut ishullin e jets dhe ndrrave t tij, malin e Nemrks. Mbi kt ishull punon,
329

n kt ishull jeton, ktij ishulli i kndon Koh t shkuara, kur isha student, n pranver t vitit 1962, m pat qlluar q Nemrkn e Dhmbelin ti kundroja nga ana e Pogonit e Zagoris, t prehesha nn rrepet e Sheperit e t prjetoja t vrtetat e poezis s ajupit. I kam kundruar edhe nga Klcyra, Prmeti e arshova. Jan kala t natyrs q lindin frymzim pr poezi. Strmbecin nuk e di ku sht, nuk e di nse sht vendlindja apo vendorigjina e Eduartit. Di vetm nj gj: Ai i kndon Strmbecit me nj dashuri e pasion t madh. Lajmtari i emigrantit ashtu si edhe Toka e t huajve jan poezit m t ndjera dhe t arrira n vllimin poetik t Eduartit: O zogjt fluturak Ku qiellin prshkoni, Tju pyes pr Shqiprin, Por me lajme t hidhura Ju lutem, mos m lndoni. O qelizat e shpirtit, Ku ret arrini Nga emigranti, Keni nj porosi Dhe ju pyet: A jetohet n Shqipri?! Pr Eduart Ymerin Ska knaqsi m t madhe se libri. Ai at e lind, e torturon dhe e knaq. Ai sht mblsir e ditve t tij, helm i prgatitur q po e vdes pak nga pak, reshje shiu q ujit trupin e tij, dhurues gjaku n vena t boshatisura, anije kozmike n udhtime fantastike. Ai sht prindi i tij i dashur q e prgjon para dijes dhe q ai i lutet t mos e largoj nga familja e tij e madhe. Ai i vikat librit prind:

330

M bind realiteti yt Prind m dgjo Jam shkronj e alfabetit tnd Prindi im duhet t m thuash, Sepse jam fmija yt i br pis n plehrat e Por pr Eduartin nuk sht prind vetm libri, sht edhe gazeta. N nj letr q m drgonte para disa ditsh ai m shkruante: Leximi pr mua nuk sht kalim kohe. Ka shum mnyra pr t kaluar kohn. Koha nuk kalon duke lexuar, por duke luajtur futboll, shah, duke shetitur. N qoftse lexohet pa shnime, un prap mund ta quaj argtim. Marrim nj shembull: Si veproj un me leximin e gazets? Gazetn, pasi e marr, ulemi n sotolin e parkut me disa shok dhe kuvendojm n prgjithsi rreth saj. Pyetje e prgjigje dialoguese ndikojn m s miri n vrtetsin e kuptimit t kapitullit. Gazeta shfletohet deri n faqen e fundit. Mbyllja dhe palosja e gazets kryhet me knaqsi dhe aspak me veprim t rndomt. Ndahem dhe marr rrugn kryesore ku kalon prmes Paqiras, qendrs s Parosit, ku t on tek shtpia ime brenda disa minutave. Hap dern e shtpis, futem, puth fmijn, ulem n tavolinn mikpritse, marr silolapsin n duar. Kur marr stilolapsin n duar, e prsris, un athere lexoj. Gazeta shfletohet faqe m faqe duke mbajtur shnime. Mbasi e lexoj t gjith gazetn, do faqe e vendos tek dosja me emrP.sh. faqen ku flet pr politikn e vendos tek dosja e politiks, at t letrsis tek dosja e letrsis, at t ekonomis tek dosja e ekonomis, at t emigracionit tek dosja e emigracionit...N kt mnyr mbledh t gjith dokumentacionin n nj enciklopedi t vetme. Sipas ktij veprimi gazeta nuk flaket, si po mbushen sot kutit e plehrave. Ajo mbetet e arkivuar n dosje, n raftet e mija, n mendjen time.
331

Nj dit shoku im Izguru nga Shkodra erdhi n shtpin time. E plqej si njeri, sepse ka vetm nj fytyr Kur pa arkivin e stolisur n rafte mu lut tia jepja ta lexonte. Vrtet i mungonte, sepse ai tani kishte ardhur. Ia dhash, por me zemr t ngrir se mos m humbte ndonj faqe Me Eduartin, q punon e jeton n ishullin e Parosit, vetm nj her kam biseduar n telefon. Nuk ia di numrin, ndaj nuk e mora m 3 shkurt pr ti uruar 29 vjetorin e lindjes. Deri n 3 shkurtin e vitit 2007, n prvjetorin e 30-t t lindjes, besoj se do t jemi takuar e do ta kemi pir nj kafe e nj got raki Prmeti me urimin Edhe njqind vjet jet e poezi Eduart Ymeri! 3 shkurt 2006

332

KALI I LEGJENDS NIS FLUTURIMIN

Meditim
Kur lind nj fmij, gzohen t gjith, luajn nga vendi edhe trart e shtpis, si thon. N jetn e njeriut ky sht momenti m i gzuar, m i dshiruar. Nj vajz bhet grua, bhet nn. Nj djal bhet burr, bhet baba... Vae Zela, e madhja, e paarritshmja e kngs s leht shqiptare, kur i lindi vajza, nj vit pas martess me festivalin e par t kngs n radiotelevizion, doli n skenn e festivalit t dyt me thirrjen: O miqt e mi! M lindi nj fmij..., thirrje q u b hymn pr nnat, t cilat e kndonin me z apo n surdin sa her ndjenin vikamn e t porsalindurit... N Athin, n vern e vitit 2006 lindi nj fmij. Babai, Grigor Jovani, i vuri emrin Pegas. E mori at nga legjendat po aq greke, sa edhe shqiptare, nga legjenda e Kalit Fluturues. Dikush, n nj tubim modest njerzish i bri vrejtje pr emrin. E kishte fjaln se do t ishte mir ti kishte gjetur nj emr q t flas shqip. Un nuk jam dakord me t. Cili emr flet m shqip se sa emri PE GAS? Pse kt fjal nuk e zbrthejm me rregullat e shqipes s lasht dhe t shqipes s sotme? A nuk sht dika madhshtore t shohsh nj kal q fluturon dhe ti thuash vetes PE-GAS? N Athin, n vern e vitit 2006 (nuk ka dat t caktuar, ka e afron me legjendat), doli n qarkullim nj revist, lindi nj fmij, mbarsur nga muza poetike, doli n qarkullim nj revist.
333

Letrsia dhe artet, nj mnyr tjetr pr t thn t vrtetn sht nntitulli i numrit t par cituar sipas E.G.Avlerer. Botues sht Grigor Jovani, i njohur si shkrimtar e poet, por mbi t gjitha i njohur pr dshirn dhe kmbnguljen e tij pr t arrir nj gj q e di se e duan t gjith. Angazhimit tim, t gjithkohshm n fushn e letrave, e nis rrfimin ai, bashkpunimit t kahershm me organet e shtypit, ngjante se i mungonte dika, si shtpive tona n fshatrat e vendlindjes, q edhe pse burimet ndodh q t mos i ken dhe kaq larg, pa puset e oborreve t tyre, duket se dika u mungon. Pastaj, organet e tjera, sado t dashura jan, ngjajn, megjithat, si shtpit me qira. Duhet t pyessh pronarin pr t ngulur qoft edhe nj gozhd... Kshtu, vendosa t ngre nj shtpi t re, me pus n oborr, ku t shuaja etjen e frymzimeve t mia dhe t miqve. E bra publike kt dshir, n ato mbledhjet e zakonshme t t dielave npr shoqrit tona letrare t Athins. Ua rrfeva ndrrn e shtpis s re edhe miqve t letrave, n Atdhe dhe aneknd diaspors. Dhe ndodhi ajo q sm shkonte kurr n mend. Menjher, thua se e kishin marr t tjert kt vendim e jo un, u mbush posta ime elektronike me krijimet e tyre m t fundit... E kuptova, ndrkaq, se bela kisha vn mbi kok. Kjo revist u b preokupimi kryesor i jets sime. Aq sa edhe ime shoqe, prkundrejt ktij prkushtimi t pazakont, filloi t bj njrin sy qorr, thuajse nuk e vinte re ngujimin tim t prditshm, muaj me radh. Kurse ime bij, filloi t m vinte n loj: Lreni, ai tashm po lind nj fmij... Dhe ja ku lindi... Pegasi tani ka hapur flatrat e tij mitologjike dhe ka filluar t fluturoj. Po ndjej: Agoni, shpres, frik? Kurrkush nuk niset pr tu mbytur n det/ por, pr t kaluar detin... m shkruajti nj vjersh nga ana e tejme e Atlantikut, pr t m dhn zemr gjat udhtimit t par, Kolec Traboini...
334

Ishte ky meditimi i Grigor Jovanit n numrin e par t Pegas-it, meditim q pasohet me nj strof sa t arrir artistikisht, aq edhe domethnse: Do ta shes kt kal. Nuk ia dal. Kaq pr ushqim... Kaq pr patkoj... Por prit, Kush do t m mbart N qiejt lart, Kur fluturoj? Skam bj, do ta mbaj Le t kushtoj... Revista ka n gjirin e saj t gjer poezi, tregime, ese, reportazhe, letrsi t huaj, komente, teatr dhe kinematografi... nj gam t gjer krijimesh nga t vjetr e t rinj t letrsis dhe arteve n Greqi, por edhe nga nj hapsir e gjer gjeografike mbarkontinentale. ...N Athin, n vern e vitit 2006, lindi nj fmij. Ai ka nj emr t mom mitologjik, q lidhet me gazin dhe haren e njerzve q shikojn si fluturohet drejt qiejve, drejt horizonteve t reja. N Athin, n vern e vitit 2006, emigrantve iu shtua nj dritare nga ku mund t shohin si lind dielli i shqipes, si fluturon dhe ulet n pezulin e dritares s shtpis me qira, shtpi gjithsesi ku flitet shqip, lexohet shqip dhe kndohet shqip. Urime Grigor Jovani!

335

KU TI KRKOJ RRNJT E TUA SHQIPRI?

Nuk e di nse poeti yn i madh do ta niste prsri kshtu poemn e tij! Por nj gj e di, ashtu si e din t gjith shqiptart, rrnjt e Shqipris i gjen n do cep t bots, n do vend. Nuk e di nse ka nj vend n bot, nj vend t vogl me m pak se tridhjet mij kilometra katror, nj popull t vogl disa milionsh, q t ket kaq rrnj t shprndara, n koh dhe hapsir Hulumtime t siprfaqshme t historianve t bots kan folur e flasin pr etrusk q flisnin shqip, pr skocez q e kan origjinn prej albanve t lasht, pr Alban n Ukrain dhe n Gjeorgji, q edhe sot nuk e kan humbur gjuhn e strgjyshrve t tyre t lasht, pr arvanit, arbresh Kto le tua lem historianve, t huajve, por veanrisht shqiptarve, q sot kan dije, kultur dhe mundsi pr t peshuar mir historin Le t ndalemi n kohn ton, n ditt tona pr t shkruar nj faqe t vogl me fjal, me shifra, me fotografi Nj anket e Institutit t Statistiks, i vetmi institucion serioz dhe i besueshm n kt koh kur fjalt dhe shifrat jan br si fara e hithrs q fluturojn dhe bien vend e pa vend, na jep nj pasqyr t emigracionit shqiptar sot. Anketa sht e bazuar n intervistat me familjet dhe t afrmit e emigrantve. Sipas studimit, 54.7 pr qind e emigrantve jan vendosur n Greqi, 30.8 pr qind jan vendosur n Itali, 4.1 pr qind n
336

SHBA, 3.9 pr qind n Gjermani, 1.1 pr qind n Zvicr, 0.9 pr qind n Franc dhe 4.5 pr qind n vendet e tjera t Evrops, Azis, Ameriks, Afriks, Australis. Po si jan shprndar emigrantt sipas gjinis? Beqar jan 49.4 prqind e meshkujve dhe 12.4 pr qind e femrave. T martuar jan 50.2 pr qind e meshkujve dhe 86.2 pr qind e femrave. T ndar jan 0.3 pr qind e meshkujve dhe 1.1 pr qind e femrave. T ve jan 0.1 pr qind e meshkujve dhe 0.4 pr qind e femrave. Karakteristik e emigracionit shqiptar sht emigrimi i moshave t reja, ku peshn m t madhe specifike e z grupmosha 20-24 vjeare, ndrsa pr femrat grupmosha 3034 vjeare. Mosha mesatare e emigrantve rezulton t jet 30.6 vje pr meshkujt dhe 32 vje pr femrat. Karakteristik e emigracionit shqiptar n bot sht niveli relativisht i lart arsimor. N kt z nuk jepen shifra. Nga nj anket q mu dha mundsia t zhvilloj me 56 emigrant nga zona t thella fshatare t Shqipris n nj fshat t Volosit, msova se 28 ishin me arsim t mesm, 26 me arsim tetvjear dhe dy me arsim t mesm t pambaruar, me nj mesatare t prgjithshme prej 10 viteve arsimim. Nga institucionet greke, t cilt kan n dor regjistrimet e emigrantve, ende nuk kemi nj statistik t plot pr treguesit demografik, arsimor e profesional t emigrantve. Nj publikim i fundit i dy universiteteve n z vendas, universitetit t Patrs dhe atij t Janins, del se bujqsia greke mbahet n kmb n saj t djerss s emigrantve dhe n veanti t emigrantve shqiptar...

337

NJ MESAZH PR KUKSIANIN E RI
Nj pyetje q shpreh nj breng, nj shqetsim. sht i ri, vetm nntmbdhjet vje. Tet muaj m par ka ardhur nga larg, nga ato male ku tash jan mbuluar me bor e akull, nga ai truall ku vetm muajt e vers mund t lidhesh me punn. Me punn n ato qindra metro tok pr frym q u ndan sipas ligjit t vendit. Me punn me delen rud n ato kullota e ato vende q do ti kishte lakmi do vend pr turizm veror e pr turizm dimror, pr gara me kuaj vers e sllallome gjigante skijimi pr dimr Ai i ka ln t gjitha kto ose m sakt koha e detyroi q ti lr, t ik prej atje natn, se natn koka prapa nuk t krijon asnj mundsi t shohsh at q le dhe at q qan me lot t nxeht, po aq t nxeht sa lott e tu. Ai sht i ri, vetm nntmbdhjet vje. Me siguri ka kaluar maleve, aleatt e prjetshm t tij dhe t brezave paraardhs. Me siguri ka prapa goj pr t ushqyer. sht br baba pa u br dhndrr. N pyetjen e tij ka breng, shum breng Ka lutje, shum lutje Lexojeni: Jam nj djal nga Kuksi. Kam 8 muaj ktu n Greqi, n Santorini. A mund t m thoni si mund t rregulloj letrat? Pasaportn e kam. Jam 19 vje. Pres prgjigje. 6931807133. Kush mund ti jap prgjigje atij djali t ri? Kush mund tia zgjidh hallin dhe ti kthej n buz buzqeshjen e moshs? Do t desha q t jem un, meq mu drejua drejprdrejt me
338

nj pyetje, me nj lutje. Nuk mundem. Projektligji i ri, shtes, miratuar nga Kshilli Qeveritar, por q nuk sht ende ligj, nuk ka kaluar n parlament (dhe nuk dihet kur do t kaloj), thot q n rreshtat e nenet e veta (pr kuksianin e ri dhe kuksiant nga e gjith Shqipria) ka vetm nj kusht: Paraqitjen e nj dokumenti q vrteton se ke qen n Greqi deri m 31 dhjetor 2004. A e ka kuksiani i ri (dhe kuksiant e tjer t rinj) nj dokument t till? Me siguri jo. Nuk sht i vetm. Jan me dhjetra mijra si ai, q edhe pas miratimit t ligjit shtes nuk do t mund t bjn asnj hap prpara drejt legalizimit Ai, si individ, me siguri, po t gjej nj avokat t mir, po tia mbush mir xhepin mund t bhet edhe vorio-epirot, mund t marr kartn e homogjenit, mund t aplikoj edhe pr nnshtetsi greke dhe me siguri nj dit mund edhe ta marr. Nuk sht i pari. Dhe as i fundit. Thash si individ, nuk thash si grup. Dhe nuk mund t them as sot dhe asnjher. E kishim dgjuar shprehjen n kalendat greke, kuptimi i t cils sht KURR. Tani po e jetojm. Mos t rnt n hise q t hysh n vorbulln e saj. Megjithse sht e pamundur q t t mos rrmbej shtjellimi q krijon ajo pr emigrantt. M fal Kuksiani im i Ri, komshiu im gjeografik, q ta ngriva shpresn q kishe kur vendose t m drgoje at mesazh. Megjithat (thoshte Xhordano Brunoja) Bota rrotullohet. Le t shpresojm q politika e vendit ton ti lr mnjan cicmicet e mrit e do t na ngrej kokn pr t vshtruar drejt Evrops, pr t qen pjes organike e saj, ashtu si jemi pjes gjeografike. Athere (dhe vetm ather), problemi yt dhe problemet tona nuk do ti shtyj dot askush n kalendat greke. P.S. Krkova n internet dhe gjeta disa fotografi t Kuksit. Prej tyre zgjodha njrn, at q fikson liqenin e bukur, kodrat e malet me dbor. I bukur sht Atdheu yn...

339

KNGA EUROPIANE DHE ATDHETARIZMI SHQIPTAR

Knga shqiptare, knduar nga Frederiku dhe Aida, nj balad drithruese, n nj interpretim brilant, nuk kaloi n natn e dyt t festivalit europian t kngs... Mund t mos kalonte nisur nga fakti se gara ishte e fort dhe kngt ishin t bukura. Por mund e duhet t kalonte n qoft se n ann e pasme t gars do t ishin shqiptart dhe atdhetarizmi shqiptar. Kt e them se si sht ndrtuar dhe si veprohet pr vlersimin e kngs europiane, gjeoetniciteti sht primar. Kush e ndoqi natn e par t festivalit, zarfet q u hapn pas votimeve, nuk mund t mos konstatonte faktin se n natn e dyt do t kalonin kngt e vendeve n kufi me njri-tjetrin, kngt sllave. A mundej Shqipria, q me t njjtin els t hapte dern e nats s dyt, madje edhe t qndronte brenda kornizs s saj? Prvoja e ktyre pak viteve tregon se mundej. N t parin takim mbareuropian t kngs ne u prezantuam me nj vajz t re, t panjohur e pa prvoj n skenn kombtare e jo m n at ndrkombtare. Konkurruam me Anjeza Shahinin e dal nga Ethet e t premtes mbrma me Imazhi yn. Anjezs dhe kngs shqiptare asokohe iu b nj publicitet i madh, brenda dhe jasht vendit, me radio e televizion, me takime njri me tjetrin e me nj tifozllk do t thoja atdhetar t
340

papar deri ather. Shqipria, me hapjen e viteve 90-t kishte dhe ka nj arm q e on n fitore, ashtu si n vendet europiane e ka edhe Turqia. A nuk e vut re q vende t tilla si Gjermania, Franca, Austria etj., i dhan Turqis pik maksimale? Mos vall ato pik ia dhan francezt e Sarkozis q nuk e duan Turqin n Europ apo katolikt gjerman, austriak etj? Jo. At ia dhan milionat e turqve, q megjithse numrohen deri n brez t tret e t katrt emigracioni, prsri kan ngelur t dashuruar t prjetshm me vendin e tyre. A mund t bhej kjo edhe me mrgatn shqiptare me t drejt vote pothuajse n t gjitha vendet europiane pjesmarrse n festival? Them se po, n qoft se shqiptart n emigracion dhe n trojet e tyre shekullore n Maqedoni, Mal t Zi dhe Kosov do t ishin ftuar n votim. A sht br kjo? Ktu fle lepuri. Shqiptart n emigracion dhe n trojet e tyre mund t them se nuk e dinin as datn dhe as se si duhet t shprehnin atdhetarizmin e tyre nprmjet vots s lir nprmjet valve satelitore. Prsri kthehemi pak vite pas, ather kur pr her t par u ngjitm n skenn e eurokngs. Asokohe n valt satelitore ishte vetm nj televizion shqiptar, RTSH. Ata q hynin n kto val nuk kishte se si t mos familjarizoheshin me kngn shqiptare, nuk kishte se si t mos dinin datn e shfaqjes dhe rregullat e votimit. Propaganda pr kngn ton mund t themi se asokohe ishte n kulm t saj. Kthehemi n ditt e sotme, ditt q futen n kornizn fund dhjetori 2006 dhe fillim maji 2007. Zgjedhjen e kngs pr eurosong e bn radiotelevizioni publik shqiptar nprmjet festivalit tradicional t fundvitit, festivalit t kngs s muziks s leht shqiptare, si quhet. Kjo form zgjedhjeje, kjo pronsi e fut kngn shqiptare n korniz pr t mos thn n kasafort. Meqense Radiotelevizioni Publik Shqiptar, pr shkak t konkurrencs dhe ngushtsis s programeve, madje edhe t orve (sht i
341

vetmi radiotelevizion satelitor shqiptar q nuk punon 24 or) sht gjithnj e m pak i shikueshm edhe knga do t jet gjithnj e m pak e shkueshme. Kush e ndoqi festivalin europian nprmjet RTSH-s nuk mund t befasohej kur edhe pas prfundimit t votimit n spotin publicitar bhej thirrje pr t votuar pr kngn shqiptare (!) Madje kjo thirrje bhej jo vetm at nat, por edhe t nesrmen kur u b ritransmetimi i nats s par t festivalit (!) Thyerja e kornizs s Kngs s RTSH-s, zgjedhja e saj nga nj hapsir e madhe festivalesh e kngsh do ta bnte kngn shqiptare m popullore, m t njohur. Nga ana tjetr, paraqitja nat e dit e kngs shqiptare jo vetm nprmjet televizioneve t shumt satelitore n Shqipri, por edhe nga stacionet lokale n Maqedoni, Kosov, Mal t Zi e gjetk, do t zgjonte krenarin kombtare pr ta ndjekur dhe votuar at. A sht br nj gj e till? Un them me plot bindje se jo. Knga jon sht konceptuar si pron e RTSH, si vler e tij dhe jo si pron, si vler kombtare. Kt e them se stacionet satelitore shqiptare, duke filluar nga m i shikuari, ai TopChannel, lajmin e mos kalimit e dhan me figur disa sekondshe. N asnj televizion satelitor shqiptar, knga q prezantoi Shqiprin n Eurovizion, nuk sht transmetuar e plot. Shikuar n kt knd, kngs shqiptare i mungoi ajo q prbn thelbin e saj, atdhetarizmi. Media shqiptare, ajo e shkruar, e dgjuar apo e shikuar, nuk shfaqi asnj shenj atdhetarizmi dhe prgjegjsie atdhetare. Kngs shqiptare n festivalin europian i mungoi edhe dshira e drejtuesve t radiotelevizionit pr ta propaganduar at jasht kufijve t Shqipris, pr ta sjell midis emigrantve t etur pas kngs e muziks shqiptare, midis emigrantve n Greqi, Austri, Gjermani, Zvicr, Holand, Franc, Angli, Spanj dhe n vende t tjera ku mrgata shqipfolse ka peshn e miliona shqiptarve nga Shqipria, Maqedonia, Kosova, Mali i Zi etj. N Greqi nuk ka jav q t mos vijn grupe kngtarsh
342

e humoristsh, grupe q sponsorizohen nga shqiptart emigrant. Pse mos vinte n Greqi edhe knga q do t prfaqsonte vendin ton n Europ? Pse mos shkonte ajo n t gjith Europn? I ndoqa Frederikun dhe t shoqen si dhe muzikantin dhe poetin natn finale t festivalit n nj bised n studion e RTSH disa minuta para fillimit. U befasova dhe pyeta veten: Vrtet kaq t varfr qenkemi, sa ktyre katr njerzve q prfaqsuan Shqiprin tu mohohej prania n natn finale t nj festivali t madh europian? Pyeta... dhe, pasi u mendova, mu kujtua q kryeministri yn i nderuar ka t depozituar n llogarin e vet bankare pak m shum se nj euro dhe pak m pak se dy euro... Vrtet t varfr jemi... Jo pr para... Por pr mend.

343

DY NDODHI LARG, N KOH E HAPSIR

1. Kthimi i ikanakut Kt ngjarje e kam dgjuar n odn dibrane, n at institucion popullor q e kan quajtur Universiteti i Dibrs e ku jan shkolluar pa laps e pa fletore breza t tr. Nuk e mbaj mend se ku e kam dgjuar pr her t par. Mundet n kullat e Dy Zalleve t Kalisit, njri q lidhet administrativisht me Sllovn e me Uj e Mujn e Dibrs dhe tjetri q lidhet me Kalisin e Lumn e Kuksit. Mundet n Dardh e n Re. Mundet n idhn apo Lur. Nuk ka rndsi se ku e kam dgjuar dhe sa her e kam bluar, sa fort e kam ngjeshur kutellen n thesin e kujtess... ...Dy burra, t nj moshe e t nj gjaku, q nuk i ndante as arusha e malit, t dy t martuar e me fmij, t dy me nn e me bab, nj dit, duke luajtur me njri-tjetrin u shprthen pushka dhe njri bie prtok, si bie filizi i njom nga kosa e kostarit. N fshat shprtheu gjma. Qan t gjith, por m shum lot e dhimbje pati n syt dhe shpirtin e shokut. Zakoni i vendit e donte q, ani se vrasja kishte ndodhur me pahir, midis dy familjeve t hynte n mes gjaku... Mbrmjen e asaj nate q u b varrimi, shoku i vu drynin shtpis, mori grue e fmij, nan e bab, ngarkoi disa plaka n kal dhe mori rrugn n tok t huaj. Tregimtart nuk e tregojn vendin ku u ngul, nuk thon nse ishte larg nnt male kaptuar, si n legjendn e
344

Konstandinit dhe Doruntins. Thon se atje ku u vendos toka ishte e begat, delet pillnin dy her n vit e fal duarve t tyre puntore ekonomia rritej dita-dits. Punonin, ani se e shihnin se t huajt u rrinin ftoht, ani se zakonet nuk putheshin me njri-tjetrin e hyrje daljet ishin t akullta... Kaluan shum vite. N fillim i vdiq babai. Komshinjt i erdhn n varrim, por nuk i erdhn n shtpi as at dit n mbrmje dhe as n ditt e tjera. E mbylli fort n zemr dhimbjen dhe vazhdoi t punonte tokn e t mbarshtonte blegtorin. Nj dit i vdiq nna. E njjta gj. Prsri komshinjt i erdhn n varrim. Dhe aq. Prsri i vuri nj gur zemrs dhe vazhdoi punn. M pas i erdhi nj kob, nga ato lloj kobesh q si thuhet Zoti ia hodhi gurit dhe e au, ia hodhi bims dhe e thau, ia hodhi drurit dhe e dogji, ia hodhi njeriut dhe e mbajti... i vdiq djali... N mbrmje mbeti vetm me robt e shtpis. Qaj gruaja, qaj vajza, qaj djali... Kshtu nj dit, dy, dhjet, nj muaj, nj vit... Lott dhe dhimbja nuk shternin, prkundrazi, rriteshin do dit... ...Nj nat mori kazmn dhe lopatn dhe u zhduk n errsir. Doln gjindja ta krkojn, por nuk e gjetn. U kthye n t gdhir me tre thas n shpinn e krrusur m shum nga halli sesa nga pesha. U tha njerzve t shtpis q t mblidhnin far kishin m t muar e t bheshin gati pr rrug... ...Udhtuan shum dit e shum net, derisa nj nat von arritn n fshatin e tyre. Dera e shtpis krciti nga pesha e dors q e shtyu. I hodhn dosido plakat dhe u uln anash oxhakut, ku shkarpat lshuan m shum tym se sa flak... ...Babai i djalit t vrar, kur dielli kishte kapur majmalin e vshtrimi iu ndal n shtpin e komshiut t vjetr, nuk u besoi syve kur pa oxhakun e shtpis s braktisur prej dekadash t nxirrte tym. Mori shkopin me t cilin mbante vitet e pleqris dhe bri hapa drejt shtpis. Nuk qe nevoja t trokiste, sepse dera ishte e hapur n t dyja kanatat. Kur syt iu msuan me errsirn, rreth zjarrit, t mrdhir, pa vrassin e djalit. Pa se
345

si ai u ngrit si t mbante mbi kurriz peshn e nj mali. Pa se si iu afrua dhe me vshtirsi drejtoi trupin. Pa se kokn e mbante varur dhe syt i kishte ngulur prtok. Dgjoi ti thot: - Erdha me barrn e eshtrave t babait, nans dhe t djalit mbi shpin. N tokn e huaj i kisha t gjitha t mirat pr jetes. M vdiq baba dhe kush nuk ma piu kafen e idht. I vura zemrs nj gur. M vdiq nana dhe prsri nuk m erdhi kush n shtpi. I vura zemrs nji shkmb. M vdiq djali dhe prsri e njjta gj. Nuk dija far ti v m zemrs, ndaj mora rrugn dhe u ktheva. Thash m mir t m vrassh ti se e di se do t t dhmb aq sa m dhmb mua kur vrava djalin tnd. Thash m i varfr n truallin tim, sesa i pasur e i vrar pr s gjalli n tok t huaj... Nxori nga brezi nj nagant me dorez t fildishte dhe, duke ia zgjatur, i tha: - Vram, varrosm mua, varros eshtrat e babait, t nans dhe t djalit dhe hallall t gjitha... Plaku nuk e zgjati dorn t marr armn. I rndoi shkopit dhe drejtoi trupin. - Ngrehuni - tha - ngrehuni t shkojm n shtpin time. Kjo kull ka nevoj pr tu rregullue... 2. Rikthim n truall t huaj... Ngjarjen e dyt e dgjova nga tre vet, n tre variante t njjta, me t njjtn adres... Kishte ardhur n Athin kur ran piramidat shqiptare, n rrmujn q pasoi e q mbushi malet e Greqis me ikanak t kputur shpirtrisht e ekonomikisht... Kishte filluar punn, nj pun q i siguronte t ardhura t mjaftueshme pr t mbajtur familjen. Gruaja i qndronte n krah, nuk lodhej s punuari shtpive edhe n skajet e kryeqytetit grek. Dy fmijt, nj djal e nj vajz, i futn n shkoll, njri n klasn e par dhe tjetri n klasn e tret n shkolln fillore. Kur u hap porta e par e legalizimit u regjistruan dhe morn n fillim kartn e bardh e m pas jeshilen. T ardhurat nga
346

puna rriteshin dita-dits e llogaria bankare fryhesh me kursimet. Nj dit i morn parat nga banka dhe i investuan n vendlindje. Bn nj shtpi t mir n truallin e tyre t mom n breg t detit... I qante zemra pr shtpin, pr shokt pr njerzit. Vendosi t kthehet n vendlindje. Shiti far mund t shiste nga mobiliet e teprta t shtpis. T domosdoshmet pr jetn e re i ngarkoi n nj kamion dhe i mori me vete... Krkoi e me vshtirsi sajoi nj biznes n profesionin e vjetr t hidraulikut, profesion q e kishte ushtruar edhe n emigracion, i varur nga afendikoi. N fillim puna i shkoi mbar, por m von nisi t bie. Mungonte energjia elektrike pr or t tra e klientela ra, aq sa edhe buka e dits sa vinte e racionohej. Gruaja nuk gjeti pun si msuese... Do ta kishte prballuar kt me vullnetin q e karakterizonte pr pun, por dika tjetr e frenonte, e mrziste, e bezdiste. Djali dhe vajza nuk shkonin mir me msime. I pengonte gjuha. Afro nj dekad n vendin e huaj ua kishte fshir nga kujtesa gjuhn shqipe. E kishin vshtir t lexonin, t shkruanin e t prgjigjeshin n msime. Mbi t gjitha, pr do fjal q thonin, n klas e jasht saj, krisnin t qeshurat tallse t bashkmoshatarve. Prindrit e nuhatn gjendjen e fmijve. Mundoheshin ti msonin, ti vinin t lexonin, por nuk arrinin. Fmijt krkonin shokt e miqt e vjetr... Gjendja sa vinte e rndohej, derisa nj dit fija lidhse kaloi n rezonanc dhe u kput... Mbylln shtpin, morn me vete rrobat e trupit dhe u kthyen n Athin... Krkuan nj shtpi me qira dhe e gjetn. Tani po e kompletojn me pajisje e orendi. Burri gjeti pun, kurse gruaja sht n krkim. Fmijt kan filluar shkolln atje ku e lan... Thon se burri, kur e pyesin, vetm nj fjali blbzon, fjali q ka n damar dilemn e njohur shekspiriane: T jetosh apo t mos jetosh... n dheun tnd!, n nj atdhe q ta bjn t huaj...

347

RRUGET E JETES
Ai m kapi prkrahu, nga prapa. Ma shtrngoi fort me vendosmrin e nj njeriu q ka gjetur dika t shtrenjt dhe nuk e lshon. Kthej kokn. Kthehem i gjithi, n tr pamjen. Para meje nj njeri me nj vandak flet llotarish n dor e me nj ant ksistosh varur supit. Mbi fytyr i shumfishohej nj buzqeshje q buronte nga shpirti. - Kush jam un? m befasoi me pyetje, kur ende nuk e kisha marr veten. E pash me vmendje. Syt i qeshnin, fytyra i rridhte gaz, trupi i jepte gjallri. Trokita der m der n qelizat e kujtess. Ishin t mbyllura. Krkoja t gjeja elsin e tyre. Nuk e gjeja dot, edhe ai ishte i mbyllur. - Jam m i vjetr se ti dhe sapo t pash t solla n mend. m tha - Ti m i vjetr se un? Nuk e besoj - vazhdova. - Ti dukesh si djal i ri. - Urdhro pasaportn! tha dhe ma la n dor. E hapa. Pash vitlindjen. Vrtet, ishte m i vjetr se un, ishte i 38-s, ndrsa un isha i 41-shit. - Jam Ylber Qelepiri, - tha, pa m ln koh t lexoja emrin n pasaport. elsi u gjet. Qelizat e kujtess u hapn dyersh e dritaresh. Fytyra e tij erdhi nga rinia dhe u bashkua n pleqri. M tha se kemi dyzet e pes vjet q nuk jemi takuar. I thash se un qllon q ti harroj fytyrat, por datat nuk i harroj.
348

At dit data shnonte 23 shkurt 2007. I thash se kemi plot 41 vjet dhe 7 dit q nuk jemi par. Kur i thash kto kisha parasysh ceremonin e ndarjes s diplomave, 16 shkurtin 1966 Kmbnguli t pim nj kafe. Megjithse nxitoja, e fshiva takimin q kisha ln me nj SMS dhe u ulm n nj bar t vogl, fare pran stacionit hekurudhor n Kato Patisia Pr nj or t tr rrahm rrugt e jets. Ai ishte emruar n Gramsh, atje kishte krijuar familjen, kishte lindur e rritur dy djem e nj vajz. Prej andej kishte ardhur edhe n Greqi. Me shndet m dukej mir. Kt ma pohoi, duke shtuar se kishte br nj operacion bay-pas n zemr dhe nj n kok. Fmijt i kishte t sistemuar n pun e me nivel arsimor t lart. U ndam pr tu takuar prsri, pr ta vaditur e prashitur kujtesn m me nge. M ngrohu ai takim, m ngrohu veanrisht fakti q ky njeri, ndonse troket n t shtatdhjetat e jets, nuk i ndahet puns, bredh Athinn nga njra qoshe n tjetrn me nj ant n krah e me llotari n duar, duke prcjell mesazhin se llotarin e fiton njeriu nprmjet puns, llotarin n vlera monetare dhe shndetsore.

349

NJ KNG HELENE PR FLAMUR PISLIN

Premiera e filmit artistik PENGUn STUDIO NOVO
Nj z nne, z i malluar pr djalin, nnt male kaptuar, si n balada, si n mitet e mome heleno-shqiptare Nj muzik q t luan vendit. Nj djal i ri hedh antn krahve dhe ecn me hap t vendosur rrugve t Nea Makris, diku n veri t Greqis, diku pran Selanikut diku n koh dhe hapsir Kur ka ndodhur kjo ngjarje? Dikush i v nj dat, vitin 1999 I v edhe nj emr, Elion. I jep edhe adresn e banimit, Tirann. Nj tjetr thot se nuk e quajn Elion dhe as sht prej Tirane. E quajn Flamur dhe sht prej Klosi t Matit, prej Patini. sht nj djal i ri, n pranvern e njzetepest t jets q i kan thurur kng, nj kng epike me ifteli Rreth nj muaj prpara, ngjarjen e prshkroi deri n hollsi nj televizion prestigjioz privat grek. Solli n kujtes Flamurin n tr odisen e tij. I thirri n kujtes grekt q prjetuan dramn dhe tragjedin e tij. Ata flisnin me krenari pr at djal. N historit e shumta t pengmarrjeve nuk ka ndodhur asnjher q pengjet t flasin me respekt pr pengmarrsin Edhe filmi OMIROS, titulli i t cilit na duket sikur po sjell n sken Homerin e lasht t Iliads dhe Odises dhe jo pengun apo pengmarrsin, jo robin apo robmarrsin, si ka kuptimin n gjuhn e re greke, pr bosht ka pikrisht nj ngjarje t vrtet, ngjarjen e djaloshit nga Patini q nderin dhe dinjitetin e humbur
350

e gjen n mnyrn e tij, duke rrmbyer nj autobus me pasagjer. Zgjedhja sht e tij, sht vetjake, e shtyr nga motive individuale, nga nj gjendje psikologjike momentale. Askush nuk sht prapa tij Pengjet, n zbrthim t ngjarjes, shpejt do t kuptojn se nuk kan t bjn me nj kriminel, nj njeri q rrmben pr para. Kjo del q n skenat e para t rrmbimit t autobusit. Nj pasagjer, i friksuar deri n menduri, i hedh prpara Elionit portofolin me para n kmbim t lirimit. Ai ia refuzon n mnyr dinjitoze dhe po n at mnyr e flak nga autobusi, duke shtyr me kmb portofolin me para Vetm shtat vet mban peng. T tjert i l t lir. Ata q ikin, nuk ndjejn inat pr t, mshir po. Nj nn i thot e prlotur: Mos kshtu se do t marrsh veten n qaf Ata t shtat, n vijim t ngjarjes, bhen hetuesit, prokurort, avokatt dhe gjykatsit e vrtet t tij, gjykatsit popullor q nuk njohin nene e llogje npunsish, por njohin drejtsin njerzore. Ata e nxjerrin at t pafajshm Nuk do t ndalem t shpjegoj t gjitha skenat e filmit, as t bj kritikn e tij. Tashm filmi, pas prezantimit n festivalin ndrkombtar t Berlinit dhe pas blerjes s shpejt nga shum vende t Evrops dhe Ameriks, q nga 4 marsi do t jet i prezantuar n kinemat e Athins dhe t gjith Greqis. Nderin pr prezantimin e par n Athin, para intelektualve grek dhe shqiptar, m 22 shkurt, e pati kinema STUDIO NOVO, n Stavropulu 33, pran sheshit Amerika, kinema, e cila, si m thot nj emigrant i vjetr, Kristo Zharkalliu, ka qen historikisht kinema e premierave Filmi sht nj krijim artistik i Konstandin Gianarit dhe i bashkpuntorve t tij Stathis Papadhopulos, Theodhora Tzimu, Janis Stankoglu, Minas Hatzisavas etj. N film, krahas artistve t njohur grek, pam t spikas loja e bukur e Rajmonda Bulkut dhe Ndriim Xheps, aktor tashm me nj kontribut t madh n kinematografin shqiptare, por edhe i aktorve m t rinj, t cilt i kemi par t luajn n
351

disa seriale greke si Laert Vasili, Armando Dauti, etj. Pas prfundimit t filmit, me iniciativn e gazets Ta Nea nn drejtimin e gazetarit t saj, intelektualit shqiptar Gazmend Kapllani, u b nj diskutim serioz, ku u pasqyruan vlerat e filmit dhe mesazhet q prcjell ai pr shoqrin greke n radh t par, por edhe pr shoqrit e tjera q jan t lidhura ngusht me Greqin (dhe jo vetm me at) nprmjet urs s emigracionit. Disa intervista n kmb na japin disa nga mendimet e t pranishmve. Armando Dauti, aktor. Them se filmi pati sukses. Gjykimin pr t do ta jap spektatori. Ne aktort, si grekt po ashtu edhe shqiptart, jemi shum t knaqur me at ka doli n ekranin e kinemas sot. sht nj histori e vrtet, filmi i qndron besnik duke e pasqyruar shum qart at dhe duke iu kundrvn asaj q u fol e u prfol nga media, gazetat dhe televizionet greke n at koh. Gazmend Kapllani, gazetar. Pr regjisorin Gianaris filmi nuk sht nj riprodhim i plot i historis, ashtu si ka ndodhur. Ajo q ka prcjell ai sht nj metafor pr shoqrin shqiptare dhe shoqrin greke. Ai grmon n nj far mase pasigurin e t dyja shoqrive q erdhn n kontakt n nj mnyr pak a shum t dhunshme, pas vitit 1991. Nj vajz shqiptare: Se far sht e vrtet dhe far nuk sht, pr mua ska shum rndsi, sepse me gnjeshtrat jetojm n kt shoqri t gjith ne. Mos fshihemi pas gishtit ton. Jemi dy popuj q na bashkojn shum gjra dhe me gnjeshtrat biem n kurthet e atyre q duan t na ndajn. Pr mua Shqipria dhe Greqia, mendimi im personal, do t ishte e mira t mos kishin kufij, t bashkoheshin dy kulturat me nj mnyr t till q t mund t na bnin t lidhur me njri-tjetrin, kjo nse duam apo nuk duam t biem n grackat e thurura . Urime nga ana ime. M plqeu shum. Ju lumt atyre dhe uroj q njerzit e kulturuar, q shikojn larg, t mos shohin ndodhi t tilla dhe ne njerzit e thjesht, q jetojm n kt shoqri t
352

shohim t vrtetn e emigrantve q shpirti yn t ndryshoj, gj kjo sht shum e rndsishme. Karanicani Vasilis, spektator grek: Filmi e sheh Greqin dhe Shqiprin si t ishin kundrshtar. Duke par nj pem, humb pyllin. Pylli nuk jan vetm shqiptart, jan t gjith t huajt. T huajt q kan ardhur n Greqi, vitet e fundit i shikojm si t ishin nj bot tjetr. Ajo q m shqetson n film sht se duket sikur rrmbyes i autobusit mund t jet vetm shqiptar. Ai mund t ishte grek, mund t ishte kushdo i huaj. Artur Hoxha, emigrant. Filmi sht origjinal, shpreh realitetin, nj film q na e ngre kokn ne shqiptarve. Blerim Hoxha, emigrant. sht treguar me realizm e drejta. N pah ka dal racizmi i qarqeve t caktuara ndaj nesh, poshtrimi q na kan br, si na trajtonin kur na kapnin kot n rrug dhe na fusnin n burg, na linin pa uj, pa buk, flinim n imento, pa kuverta, pa asgj. N kt film secili emigrant sheh dika nga vetja, nga vuajtjet e tij. Albert Nasti, emigrant. M plqeu shum filmi. Bisedova me disa grek ktu. Pr ta sht historia e nj personi dhe nuk besojn se godet emigracionin n trsi dhe marrdhniet midis shqiptarve dhe grekve. Ajo q m plqeu sht se n mes t filmit, marrdhniet e Elionit me grekrit e marr peng u ngrohn. Racizmi ktu n Greqi nuk sht kaq shum nga njerzit dhe nuk sht aq shoqror, sa sht nga shteti vet. Endri Hide, student. Ishte film shum preks dhe e dha realitetin ashtu si duhet ta jepte. Efrida Bedaj, gazetare. Regjizorit Gianari i them bravo pr kt hap q bri, hap q e prisnim prej kohsh. U dha nj shuplak, n kuptim t plot, dmth grusht, t dy qeverive, si asaj greke, po ashtu edhe asaj shqiptare. Kt donte t thoshte sipas mendimit tim dhe ia arriti. Njerzit se sa do ta kuptojn sht dika q nuk mund ta dim. Shpresoj q ti prek zemrat e tyre, ti zgjoj ato, sidomos popullin ton. Brisida Doko. M plqeu jashtzakonisht filmi. E quaj nj fillim t mir pr t trajtuar kto probleme mjaft kruciale.
353

Un jam lindur dhe rritur n Shqipri, por jam nga familje greke. Pr mua do t ishte mir q t trajtoheshin edhe problemet q lidhen me minoritart dhe grekt q kan jetuar n Shqipri. U larguam nga atmosfera e krijuar pas faqjes s filmit me nj ngrohtsi n zemr, por edhe me nj breng. Pse n premiern e ktij filmi, me prjashtim t ekipit t gazetarve t EMIGRANTI-t, nuk u ndodhn me mikrofonin e tyre gazetart e BBC-s, Doje Vele-s, Franc Internacional-it, ata t gazetave shqipshkruese n Greqi, si dhe drejtues t shoqatave t shumta n Athin? Po nga ambasada, pse nuk erdhi njeri? Munges informacioni apo ?

354

DUART DHE INTELEKTIT I SHQIPTARVE N BUJQSIN GREKE

Para disa vjetsh, nj botues i fuqishm grek, n nj bised t ngusht bnte udin se Q kur kan ardhur shqiptart, ullinjt n Greqi prodhojn vit pr vit. Si njohs i biologjis s ullirit, me ndihmn e nj mikut tim q e njihte greqishten mir, i shpjegova se ulliri sht nj drufrutor q i plqen ta prkdhelsh gjat tr kohs, por prkdhelin m t madhe e krkon kur jep frytin e tij t muar, kokrrat, q, kur i shtrydhim, rrjedhin vajin aq t muar n jetn e njeriut. Ulliri nuk e duron dajakun n degt e veta, nuk e duron, pr faktin se shkopi, duke goditur kokrrat, godet edhe degzat e vogla, sythet frutor q fshehin n vetvete lulet e pranvers, prodhimin e s ardhmes. Ulliri n kt koh duron q npr degt e tij t kaloj vetm dora e njeriut, krehri q merr kokrrat dhe le sythat frutor I thash intelektualit grek se prania e shumt e emigrantve shqiptar n fshatin grek, n bujqsin greke nuk ka sjell vetm krahun e fuqishm t puns, por edhe trurin e strvitur q deprton n biologjin e bims, sepse shqiptart, n nj mas t madhe, kan mbaruar shkolla t mesme t profilit bujqsor dhe njohin biologjin e bimve Nuk e di nse m kuptoi intelektuali grek, por prej asaj kohe m ka ngacmuar mendimi pr t njohur jo vetm forcn e krahut, por edhe t trurit t emigrantve shqiptar n bujqsi,

355

ndihmesa e t cilve, ndonse sht tepr e vshtir t matet e t pasqyrohet n shifra, sht e pranishme dhe e kapshme. Nj studim i universiteteve greke t Patras dhe t Janins konkludon se 70 pr qind e ekonomive bujqsore greke mbijetojn vetm n saj t puns s emigrantve. Shumica e tyre, saktsisht 90 pr qind, sipas studimit, jan shqiptar. Ky fakt ka br q t pohohet me plot gojn se bujqsia greke, fshati grek, mbijeton n nj shkall t madhe n saj t puns s shqiptarve. Ktij studimi mendoj se i mungon nj detaj cilsor, pikrisht niveli arsimor e profesional i emigrantit shqiptar. sht nj fakt i pamohueshm se, n Shqiprin e mbyllur pr shum gjra, shkolla ishte e hapur. Arsimi tetvjear ishte i detyruar. Arsimi i mesm, megjithse nuk ishte i detyruar, kishte marr nj shtrirje masive. Shkolla e mesme profesionale, sidomos ajo e profilit bujqsor dhe zooteknik, ishte e shtrir edhe n zonat m t thella e t largta t Shqipris. Ishte shtrir n at mas sa fshat t bashkuar pa shkoll t mesme profesionale nuk gjeje. Mrgata ekonomike shqiptare, djemt e rinj q n vitet 90 kaluan kufirin grek, stacion t par t puns s tyre patn fshatin grek, bujqsin dhe blegtorin greke. Ata morn nga kjo bujqsi, por edhe i dhan asaj, ishin jo vetm objekt, por edhe subjekt i saj. Dshira q t msoj se sa sht kontributi intelektual i emigrantit shqiptar n bujqsi, sa ai ka qen subjekt i saj, m shtyu q gjat nj vizite n fshatin Agio Georgiu Feron t Volosit t intervistoj nj grup emigrantsh q punonin n fermat bujqsore t fshatit. Intervistova 56 emigrant shqiptar. Ata ishin t gjith fshatar, madje nga fshatra t thell e t varfr malor t Shqipris. Mosha mesatare e t 56 t intervistuarve ishte 25.7 vje. Prej ktyre, t moshs 17 - 20 vje ishin 7 vet, 21 - 25 vje ishin 22 vet, 26 - 30 vje ishin 17 vet, 31 - 35 vje ishin 5 vet.
356

T moshs 36-40 vje ishin 2 vet dhe mbi 40 vje ishin 2 vet. I moshs s mitur, 16 vje, ishte vetm nj. Emigrantt n studim, si theksuam m sipr, ishin t gjith fshatar. Prej tyre 26 ishin nga fshatrat e Dibrs, 9 nga fshatrat e Tirans, 7 nga ato t Beratit, 5 nga ata t Kurbinit, 3 krutan, 2 elbasanas, 2 kuksian, nj shkodran, nj mirditor dhe nj tropojan. N fshat ishin 4 familje; nj nga Shkodra, nj nga Prmeti dhe dy nga Rumania. T 56 emigrantt shqiptar n Agio Georgiu Feron kishin bashkrisht 565 vite shkoll, me nj mesatare 10 vjet arsim secili. Me arsim tetvjear ishin m pak se gjysma, 26 vet. Me arsim t mesm t pambaruar ishin dy vet, kurse me arsim t mesm t plot 28 vet. Prej ktyre t fundit 20 ishin me arsim t mesm bujqsor, 7 ishin me arsim t mesm t prgjithshm dhe nj me arsim t mesm miniere. Nuk mendoj se kemi nj rastsi n nj nivel t till arsimor, do t thoja t lart, n nj fshat t zakonshm t nj zone bujqsore si sht ajo e Thesalis. Raporte t tilla gjykoj, me ndonj diferenc t vogl m lart apo m posht ktyre t dhnave, gjen n tr fshatrat e Greqis. Do t ishte me interes q institucione prestigjioze si universiteti i Patras, Janins apo qyteteve t tjer, t hulumtonin edhe n peshn arsimore q bujqsia greke (por edhe sektort e tjer t puns dhe t prodhimit) marrin nga mrgata ekonomike shqiptare. Theksojm q emigrantt shqiptar q punojn n bujqsi (dhe n sektort e tjer) kan dhn shum, por kan marr po aq shum: Nuk e kemi fjaln pr parat, por pr teknologjit. Kush udhton n Shqipri nuk mund t mos i trheq vmendjen se shum emigrant, kryesisht nga zonat fshatare, tashm kan kaluar stadin e mbushjes s trastave me rroba t dhuruara e kutit me elektroshtpiake t prdorura. N antat dhe kutit e tyre shpesh e m shpesh do t gjesh farra e fidan nga m cilsort, q ata kan mbledhur apo kultivuar me duart e tyre.
357

sht kjo nj shprehje e kmbimit t kulturave. Dhe kmbimi i kulturave bhet gjithnj sipas nj ekuivalence n baraspesh. Ligji i njohur i enve komunikuese nuk vepron vetm n natyr, por edhe n shoqri. Athin, 31 janar 2005

358

NJ DOR E THAR NJOLLOS VENDIN TIM

Sot sht 9 Maji. Si sot gjashtdhjet vjet t shkuara njerzimi, pasi pagoi mbi dyzet milion jet njerzish, kryesisht n Bashkimin Sovjetik, kryesisht n Europ dhe pjesrisht n t gjith kontinentet q nga Lindja e Largt Aziatike, Amerika, Australia dhe Afrika, merrte frym lirisht. Nazizmi kishte rn. Mbi Reishtangun gjerman nj ushtar i thjesht sovjetik ngrinte flamurin e lar me gjak, flamurin e fitores m t madhe t njerzimit. N Holland, Presidenti amerikan Bush vendosi nj kuror me lule n varrezn e madhe ku flejn n gjumin e liris tetmij ushtar e oficer amerikan, pjestar t lufts heroike t boshtit antifashist. N Londr, dje n mbrmje, n nj koncert madhshtor, kndon nj grua, zri i s cils ishte kushtrim lufte, ishte frymzim heroizmi pr ushtart n frontin e madh t lufts kundr nazifashizmit. Mosha nuk e ngjit dot n nota siprore zrin e saj. Ajo kndon me z t ult, shoqron nj kngtare t re. Nuk kndon vetm ajo, kndojn t gjith t pranishmit, n nj kor t prmasave t pamata. N Mosk, mbi makina ZIS t kohs s Lufts s Madhe Patriotike, jan ulur e parakalojn gra e burra me gjokset mbushur me dekorata. Jan ish lufttar t fronteve t mdhenj t Lufts n Stalingrad, Leningrad, Kursk, Ukrain...Berlin.

359

Parakalojn, ashtu si parakaluan gjashtdhjet vjet m par, me t njjtt flamuj... N Mosk ndjekin paradn personalitete m t mdhenj t Globit, udhheqsit e mdhenj t koalicionit antifashist SovjetoAnglo-Amerikan-Francez. N Mosk ndjekin paradn edhe udhheqsit e Gjermanis, Italis dhe Japonis. Ndjekin ushtart dhe oficert e veshur me t njjtn uniform si gjashtdhjet vjet m par me t njjtat arm si gjashtdhjet vjet m par. Topat e ruajtur n muze, q nga koha e lufts, zgjohen, nxjerrin tym dhe flak si gjashtdhjet e ca vjet m par. Vendi im prfaqsohet n Mosk nga Presidenti i Republiks, babai i t cilit ka qen nj ndr lufttart dhe organizatort e mdhenj t Lufts Antifashiste Nacionallirimtare Shqiptare. Vendi im, me gjakun e njzet e tet mij dshmorve e radhiti veten midis fitimtarve t mdhenj t lufts m t madhe q ka par njerzimi. Asnj kmb shqiptari nuk e kaloi kufirin e vet t sulmoj e nnshtroj popuj t tjer n lindje e n perndim. Asnj kmb ushtari t koalicionit t madh Antifashist nuk hyri n tokn shqiptare si lirues. Shqipria ishte dhe sht vendi i vetm n Evrop dhe n bot q lirimin nga zgjedha nazifashiste e bri me tytn e armve t veta rrmbyer armikut, me forcn e bashkuar t shqiptarve. Nj pjes e ushtris shqiptare liroi krahina t tra n Jugosllavi. Nj partizan shqiptar, nj dibran, ra n front kundr nazistve n veri t Jugosllavis ditn, n frontin e Sremit m 9 maj 1945. T gjitha kto t bjn krenar, t bjn evropian, ani se Evropa edhe dje edhe sot na mban larg... Nuk do ti kisha shkruar kto radh, thjesht sepse kto i din i madh e i vogl, e di Evropa mbar. Nj botim n greqisht, botim i shtpis s njohur botuese Pataki, ma prishi humorin, m detyroi t shkruaj, t protestoj, ani se nuk e di se ku ta adresoj protestn: ndaj shtpis botuese Pataki, ndaj redaktorve t botimit, ndaj segmenteve t
360

caktuara keqdashse t popullit tim, ndaj...? Botimi sht nj libr i vogl xhepi, q n do flet q shfleton t jep nj informacion telegrafik pr historin botrore q nga lashtsia e deri sot. Nuk do t ndalem n t kaluarn para Krishtit e as pas Krishtit, do t ndalem n Luftn e Dyt Botrore, n faqen 126, n nj hart t teatrit t luftimeve dhe t forcave t asaj periudhe. Harta sht e ngjyrosur n katr ngjyra. N t bardh jan vendet neutrale: Turqia, Spanja, Portugalia, Zvicra, Suedia. N Mavi jan ngjyrosur vendet nn pushtimin nazifashist: Franca, Greqia, Jugosllavia, Bullgaria, Rumania, Bashkimi Sovjetik deri n Stalingrad e Leningrad. N t verdh jan vendet e papushtuara nga nazizmi si Lindja Sovjetike dhe Anglia. Ajo q m shqetsoi dhe m nervozoi ishte ngjyra portokalli, ngjyr q simbolizon boshtin nazifashist. Nj dor e nj mendje e oroditur ka ngjyrosur me portokalli edhe vendin tim, edhe Shqiprin ton... N Berlin, dita e fitores mbi fashizmin u festua me madhshti. Ndrsa populli gjerman i gzohej fitores s madhe t prbotshme, shenj kjo qytetrimi, nj grup i vogl naziskinsh doln n rrugt e Berlinit me simbolet dhe me dhunn hitleriane. N Greqi, nj dor e vogl vetm me pes gishta, njollos Shqiprin, duke e radhitur midis nazifashistve. N Greqi, po ajo dor, ka koh q ngrihet lart n Parlament dhe v veton kundr heqjes s t ashtuquajturit Ligj t Lufts me Shqiprin... Veprimtarit me rastin e 60 vjetorit t Fitores Historike mbi Nazifashizmin dhan nj mesazh t madh, krijuan nj front t gjer antifashist, n t cilin marrin pjes edhe fitimtart edhe t mundurit e 60 vjetve t shkuara. Prball ktij fronti ajo dor e thar q ngjyros n t keq Shqiprin sht shum e vogl. Megjithat, ekziston. Si ka thn Julius Fuiku, m se gjashtdhjet vjet m par: Popuj! Ju dua! Jini vigjilent! Athin, 9 maj 2005
361

PAS AGIMIT N ARN ME MISR

At mngjes t s premtes s fundit t qershorit, kur shkmbeva fjalt njohse, ai kishte n duar nj deng t madh gazetash. E hapi, duke e prer spangon me grshr dhe nisi ti marr dhe vendos n stend nj nga nj. Kur dora, aty nga fundi, i kapi gazetat shqiptare, pash ti ndriohej fytyra nga nj drit q vinte nga pusi i thell i shpirtit. - Ja edhe gazeta jote - m tha duke qeshur. - E lexoj vazhdimisht. M plqen, sepse her pas here gjej vetveten, gjej vendin tim dhe mallem. Do t m bsh nj fotografi? - Me dshir dhe respekt - i them dhe shtypa butonin. - Faleminderit! m tha, sikur ti kisha br me t vrtet nj dhurat t madhe. Jemi larg e na merr malli pr njerzit, pr fjaln e bukur shqipe. M merr mua, por m shum merr gruan time, Klodiann, q deri natn von ndjek kanalet satelitore shqiptare... - Kur ke ardhur? - e pyes, duke krkuar t hyj n rrnjt e shkulura t jets migratore. M 25 qershor t vitit 1993 kam filluar pr her t par punn n Greqi. - A e mban mend at dit? - E mbaj mend si t ishte sot. - Tre dit m par jan mbushur katrmbdhjet vjet. - Mir e llogarite. Dhe nisi t tregoj... ... Katrmbdhjet vjet e tre dit m par dola nga nj ar
362

me misr. Pas shtat dit e net maleve, shkurreve e ferrave, kisha ra n gjum t thell n nj ar me misr. U zgjova nga zhurma e nj makine, motori i s cils bnte nxehjen pr ditn e gjat t puns. Dola duke ar me t dy duart bimt q sapo kishin nxjerr xhufkn dhe pash n an t rrugs nj maune t madhe t ngarkuar me shalqinj. I lodhur, i uritur, i palar e i parruar bra drejt saj. I mora parasysh t gjitha: edhe policin, edhe kthimin mbrapsht. I zoti i makins m pa si t shihte nj fantazm. M mati nga koka tek kmbt me syrin e tij hetues dhe lvizi buzt. Nuk e mora vesh se far tha n t gjith ato fjal q nxori, por nj fjal e kuptova, at fjal q do emigrant e prtyp dhe e riprtyp n udht e largta, fjaln dhulja. Krkuaka t punoj, i thash n gjuhn time vetes, dhe i shqiptova nj po, q nuk mu duk se doli nga goja ime. Ma bri me dor q t ngjitem n kabin dhe, pasi prplasi me forc dern e mauns s vjetr, e vuri n lvizje. Fillova t shkarkoj, duke ndjer nga pas, anash e prpara vshtrimin hetues t grekut. Kur shalqinjt ishin stivuar n hyrje t nj magazine e kamioni ishte boshatisur, pasi m vuri n dor pes mij dhrahmi, ma bri me shenj t ulemi tek nj lokal i vogl aty pran. Porositi ushqim: suflaqe, shishqebap, buk, nj shishe birr dhe pasi hngrm, m tha: - Do t punosh me mua? - Po, i them, pa e kuptuar mir se far donte t m thoshte. I thash me fjal e me shenja se kisha udhtuar shtat dit e net dhe doja t punoja. - Mir, - tha dhe m mori pr krahu. Fillova punn me t dhe nuk iu ndava pr dhjet vjet, deri m 1 prill t vitit 2003, kur erdha n Santorini. - I keni shkputur lidhjet me t. - Jo. N asnj mnyr. Un atje u bra i shtpis. E shoqja e tij m lante e m ndrronte. Fmijt e tij, n nj mosh me mua, m donin si vlla. Nuk mund ti harroj. Nuk shkelet buka e dhn se t vret. Ai u mrzit shum. U mrzit aq shum, sa
363

m tha se po u ktheva, nuk do t m pranonte as n shtpi dhe as n pun. Un nuk u ktheva, por sht kthyer ai. Fmijt dhe ai do ver vijn e pushojn ktu. Ai rri n shtpin time, nuk e l t shkoj n hotel. Fmijt duan qetsi e dshirat e moshs, flen n hotel, por kur jam i lir nga puna vijn e mblidhemi si dikur. Edhe kt vit i pres. M kan lajmruar se do t vijn nga mesi i gushtit. Kam br gati dhomn n shtpi. Kam zn pr fmijt dy dhoma n nj hotel... - Ku banojn ata? - N Aleksandria, n zonn e Imathias, n afrsi t Selanikut - Si ke ardhur n Santorini? - N Santorini kam ardhur pasi kam jetuar dhjet vjet atje. Nj lidhje telefonike nprmjet nj kushririt tim me pronarin e supermarketit m solli ktu. U njoha me t nga afr n nj takim q bm n Athin. Ishte interesi ekonomik ai q na trhoqi dhe zbritm n Santorini. - Tani jeni i ngulur n Santorini? - Tani jam i ngulur, me dokumentacion t rregullt, me gruan, me djalin. Ktu rri dimr ver. Ktu, si e dini, puna sht sezonale. N dimr mbyllet supermarketi, nga fundi i tetorit. Pas ksaj bjm ndonj muaj pushim ose ikim n Atdhe. Kohn tjetr merremi me meremetime e prgatitje pr sezonin e ardhshm. - far arsimi keni marr n Shqipri? - Kam mbaruar arsimin e mesm bujqsor n Labinot Fush. - Sa vjet tu bn ktu? - Ky sht sezoni i gjasht. - Ktu do t rrini gjat? - Njher pr njher jemi t vendosur ktu, nuk do t lvizim. - Do t kthehesh n Shqipri? - Po. - far mendon t bsh atje? - T hapi ndonj pun q t jetojm edhe ne...
364

*** Vasilin dhe t shoqen Klodiann do ti takoja vazhdimisht. M trhoqi jo vetm buzqeshja dhe malli, por mbi t gjitha puna, prkushtimi. Ishte ky elsi q u kishte hapur dyert n Aleksandria t Imathias, at mngjes kur doli nga gjumi n arn me misr dhe shkarkoi maunen me shalqinj, mori pagn e par nga puna n tok t huaj. Ishte ky elsi q pr dhjet vjet e mbajti n dor me besimin e njeriut t mir pr gjithka ka n shtpin e tij. sht pikrisht ky elsi q i sht dhn n dor dhe hap dyert e supermarketit. Njerzit i besojn atij dhe ai u beson atyre. Nj nyje e fort lidhjeje q e ka Vasil Rani dhe shum e shum shqiptar t tjer n mbar Greqin... ...At dit q do t ikja Vasili kmbnguli q t m merrte e t m onte n portin e Firas, n orn kur nisej trageti. Mu lut q t niseshim nj gjysm ore prpara. Mendova se ka ndonj pun ndaj pranova... ...Nuk kishte pasur pun. Tjetr gj kishte menduar. Makina e tij nuk mori rrugn e shkurtr drejt portit. I ra gjat e gjat prqark ishullit, duke m treguar vendet e tij t bukura... ...N port nuk iku pa e pir nj birr t ftoht n nj lokal ku kameriert flisnin shqip... M fute n borxh Vasil Rani, at lloj borxhi q ta jep filxhani i kafes kur gjerbet midis njerzish q i do dhe t duan.

365

TREGUESI I LNDS
Im bir dhe e kuqja e flamurit...................................................7 Nj emigrant grek n rinin time ............................................10 Vajza e emigrantit. ................................................................17 Kur bjn dasm dibrant .....................................................21 Agron Novruzi... ...................................................................23 Fati i nj njeriu t mir ..........................................................26 Fara, rrnjt dhe degt e njeriut ............................................29 Nj mesazh pr Foto Malon .................................................34 Kronik e nj heroizmi t heshtur ..........................................36 Bised me Tonin Ndokn n Amfilokia .................................40 Shnuar m 25 mars 2005 ................................................42 ndrra e Brunilds ............................................................46 Dhurata e Krishtlindjeve ......................................................51 Guximi dhe forca e Diela Ana Preks ....................................55 Dy motrat e isos labe .............................................................61 Loti ikanak i Lavdie Bishs... ................................................66 Mjekja q do t msoj shqip dhe... .......................................72 Nje moter qan per vellane .....................................................76 Kutia e Pandors dhe Kutia e Ikanakve .........................79 Dita me diell e Sofika Hodos... ..............................................85 Elegji pr vete dhe pr Fitim Danin ........................................91 Mbrmje dhjetori 97 me Kadri Roshin ... .............................94 Kur bien yjet ...........................................................................97 Homazh pr Ilmi Latn dhe pushtetin shqiptar ....................100 Njerz t puns ....................................................................105
366

Aleksi ...................................................................................110 Krkoi nj els e ndezi nj drit... .........................................112 Eqeremi dhe Lindita ............................................................117 Kthim n dashurin e par ...................................................122 Dosja e Grigor Kondurit ......................................................127 Ku e more kt fllad Kastriot Lekdushi? .................................130 Kthimi i Jorgji Muzaks n Shqipri .....................................136 Lefteri dhe djemt ................................................................139 Nj jet midis dy dashurive ..................................................143 Mario i vogl, gjysh Jovani dhe ..........................................151 Edhe njqind Dritro Agolli! .................................................155 Shtegtimi i Ndue Nikolls ...................................................159 Tu rritt ndera Ndue Nikolla! ................................................163 Ku je Novruz Abilekaj? .......................................................168 Nj njeri midis njerzve ...................................................176 Nota mbi pentagramin e nj jete .............................................181 Fati i njeriut ......................................................................187 Tu ngjatt jeta Gjergj Xeka! ..................................................190 Nj dhmbje nga dhembjet e kurbetit ......................................196 Kola q u b Sotirios ............................................................199 Krenari greke! .......................................................................203 Mondi q u b Mario... ........................................................205 Kur vijn e ikin pashkt ...................................................208 Qesh se nuk qaj dot ..........................................................211 Sa kushton ikja nga burgu? ..............................................216 Rrim se rrim a shkulim urof? .........................................220 Qeshim kur qesh spektatori ...................................................222 Gruaja sht shok i shpirtit ...................................................230 Nj njeri q lshon rreze t arta n mjeksi .......................235 Dy nga dhjet vllezrit Tasho ...................................................242 Nj dit me Nik(i)olla Lauda(ri)n .............................................246 Ajo q u mungon sht Lushnja... .........................................251 Nj doktor shkencash n Athin ..............................................256 Nota mbi pentagramin e puns s Levisit ...............................263 Kur bisedon me Aleko Zeqon... ...............................................267
367

Rasti im prbn nj skandal t vrtet politik .........................271 Nj llamp q ndrioi Shqiprin............................................280 Nj mesazh i Cekes nga Skrapari ..........................................287 Irodhio i lasht kndon shqip ...................................................291 Midis gjelbrimit dhe kaltrsis s Hydras .............................297 Penelata shqiprie ver 2007 .................................................303 Mall dhe breng pr Shqiprin... .........................................308 Shqipria ime ... ja ku sht! ...................................................314 Udhtim mbi dallgt e isos labe .............................................318 Cicrima poetike 2006 .........................................................325 Ju lutem, kthemni n tokn time .......................................328 Kali i legjends nis fluturimin ................................................333 Ku ti krkoj rrnjt e tua Shqipri? .......................................336 Nj mesazh pr kuksianin e ri .............................................338 Knga europiane dhe atdhetarizmi shqiptar ........................340 Dy ndodhi larg, n koh e hapsir ...................................344 Rruget e jetes ........................................................................348 Nj kng helene pr Flamur Pislin ...................................350 Duart dhe intelektit i shqiptarve n bujqsin greke .........355 Nj dor e thar njollos vendin tim .......................................359 Pas agimit n arn me misr ...................................................362

368