ARSTOTELES'TE MUTLULUK KAVRAMI*

Sabri BYKDVENC** Sayn Bakan, Deerli dinleyenler, Tebliimde Aristoteles'te 'mutluluk' kavramn zmlemeye alarak insann eitilmesine ilikin baz belirlemelere ulamay deneyeceim. Aristoteles'in bu konudaki temel yargs k noktam oluturmaktadr; O'na gre tm insanlar mutluluu arar. Mutluluk insan yaamnn ereidir: "Mutluluk ya da insansal iyi ruhun mkemmel olana uygun biimde ya da eitli mkemmellikler arasnda en iyisine uygun olarak etkinliidir... Bu etkinlik yaam boyu srmek durumundadr" (Ethics, I, 7, 1098a), imdi nasl oluyorda mkemmel etkinlikleri srdrme drurumunda oluyoruz? Bu, doutan mdr? retimle mi yoksa alkanlkla m kazanlr? Aristoteles bunun doutan olmadn savlar; Tanrsal bir yetenek te deildir bunlar nk Metafiziinden anlald kadaryla (Tanr) herhangi birey yapan ya da veren olarak dnlemez. Duyusal yetkinlik dnda bunlar Tanr vergisi deildir. Doal donanmn dnda geri kalan eitimin baarsdr ya da baarszl. Aristoteles'e gre insan yaayan bir organizmadr; ruhu olan bir beden. Tpk gen mee aacnn tam olarak gelimi bir mee aac biim ve etkinliini kazanma istei ve abas iinde olmas gibi gelimemi, form kazanmam insan da glerinin mkemmel bir ileyiine ulamay amalamaktadr. Baka bir deyile, her varln ergo'nu (ilevi) kendi formunu elde etmek ve kendine zg uygun etkinlii yerine getirmektir. Daha fazlasn yapamaz. nsan-alt organizmalarda bu baar doal olarak gerekleirken insanda kendi
*. 1993 Felsefe Kongresinde sunulan bildiridir.

**. Ankara niversitesi, Felsefe Doenti. FELSEFE DNYASI, SAYI: 9, EKM 1993

42

ARSTOTELES'TE MUTLULUK KAVRAMI

abasnn ie koulmasna bal olmaktadr. Bu da zorunlu olarak bir dizi aamalar ierir. ok ksa bir yaam bu nedenle mutlu bir yaam deildir (Aristoteles'in, ocuklarn mutlu olamayacan sylemesinin nedenlerinden biri de budur; dieri ise onlarn henz mkemmel etkinlik iin yetkin olmamalardr.). Aristoteles, Etiinde, mutluluun ruhun mkemmele uygun etkinlii olduunu syledikten sonra unu ekler: "... ayet birok mkemmellik varsa bunlarn en iyisi ve en yetkinine uygun olan etkinlik" en mkemmel olandr. Bu noktada ortaya kan soru, ruhun hangi etkinliklerinin en mkemmel olduudur; Ahlaksal olan m yoksa anln etkinlii mi? Bu soruya ilikin zmlemeler Aristoteles'in Etiinin IL, VIL, ve X. kitaplarnda ve Politika'nn VII. kitabnda yer almaktadr. Bilindii gibi Aristoteles tr dnme ayrmaktadr; kuramsal, Uygulamal, Yaratc. Buna gre esas zihinsel erdem vardr: Birincisine Sophia, ikincisine Phronesis ve ncsne de 'techne' der. Saf entellektel etkinlik ahlaksal, siyasal ya da askeri etkinliklerden daha mkemmeldir. Anln mkemmel etkinlii ergonunu (ilevini) iyi bir biimde yerine getirdii etkinliktir. Ne zaman anlk ilevini iyi bir ekilde yerine getirmektedir? Anln erei hakikat ya da hakikati bilmektir. Hakikate ulama anln ilevidir. Kuramsal dnme hakikate ulatnda mkemmeldir. Bu en yksek kavramlarn bilinmesine Aristoteles 'theoria' der. Theoria'ya ynelmekle insan tam bir mutlulua ular. Bu ynelite 'sezgi' ve 'bilim' nemli yer tutar. Aristoteles'in sezgi ile kastettii temel kavramlar ve nclleri kavrama yeteneidir. Bilim ise sezgi ile kavranlan temel ncllerden geerli sonular karabilme yeteneidir. Bu sezgi ve tmdengelimi i akl yrtmenin birlemesiyle 'akl' birok alanda belirli bilgi sistemleri gelitirebilmektedir. Kuramsal akln konusu deien, rastlantsal olan deil, zorunlu ya da deimeyendir ve alanda yer alr: Fizik (Biyoloji ve Psikoloji'yi de ierir), Matematik (saylar, genler, vs.) ve Metafizik. Aristoteles, mutluluk tefekkr (dnm)dr dedii zaman demek istedii kuramsal akim bu alandaki ilemesidir. Tefekkr (dnm) yaam kendi iinde deerlidir ve meselenin zn bilmeye yneliktir. Pratik (uygulamal) akl ise ne yaplacan bilmekle ilgilidir. Kuramsal dnmede ama hakikati yalnzca kendisi iin bilmekken, Pratik dnmede ama hakikati ahlaksal ve siyasal eylemi de hesaba katarak bilmektir. Yaratc dnmede ise ama hakikati birey yapma amacyla bilmektir. Aksiyon adam, eylerin nasl olduklarn dnse bile asl ezeli olan deil, greli olan ve imdiyi dnmektedir.
FELSEFE DNYASI, SAYI: 9, EKM 1993

SABR BYKDVENC

43

Bu durumck ahlaksal mkemmel etkinlik kendi iinde mkemmel bir etkinlik olmasna katsn ayn zamanda bir ara olarak ya da sonulan nedeniyle de arzu edilir. Her pratik yapp-etmenin var olu nedeni yaratanda bulunur, yaratlm eylerde deil. Bu nedenle birey ortaya koymak amac tayan 'techne'nin erei kendi iinde deil, birey ortaya koymadadr. Bu nedenle, erei kendi iinde olan tefekkr (dnm) en yksek mutluluktur. Ahlaksal, siyasal ve askeri trden bir mutluluk oluturmaktadr. yleyse 'mutluluk' bir tr almayla ya da 'eitimle' kazanlr. Burada Aristoteles'in demek istedii; bir tr eitimle belirli erdemleri kazanarak kendimizi mkemmel zihinsel ve pratik etkinlie vermemiz durumudur. Bu durumda eitimin esi sz konusu olmaktadr: Doumla gelen, eitimle edinilen ve ak yrtmeyle renilen. Bu belirleme ayn zamanda mkemmel etkinliklere ulaabilmenin yolunu da gstermi olmaktadr. Bu belirlemeyi bir soru daha ekleyerek amak istiyorum. Hangi tr erdemler gelitirilmek durumundadr? Bu soruya Aristoteles'in verdii yant, iyi yaama yol aacak tm erdemler eklindedir. Bu konuda Polit ika'smda uzun bir liste vardr: Cesaret, lllk, adalet, doruluk, dostluk, hakszla kar koyma, espri yetenei, ruh ycelii, vb. bunlardan birkadr. Zihinsel erdemler retim yoluyla kazanlabilir. Bu nedenle zaman ve deneyim gerektirir. Dierleri ise yalnzca retimle gerekletirilemez. Alkanlk kazandrma ya da uygulama yoluyla retilebilirler. Yani, ahlaksal erdemler alkanlk kazanma sonucu ortaya kar; belirli duygu ve istemleri denetim altnda tutmakla gerekleir. Oysa insan iin en yksek ve gerek mutluluk, kuramsal bilim ve felsefede anln hibir kayt ve snrlama altnda kalmadan yaama geirilmesinde yatar. Ahlaksal erdemlerin doas ise 'altn orta' ya da bir tr dengedir. Bu nedenle doru eylemler kendilerine gre deil arlklarna gre deerlendirilebilir. Bu noktada Aristoteles'in ereki mi (teleologist) yoksa deontologist mi olduu tartlmaktadr. Bu konuda ayrntya girmek istemiyorum. Ancak O'na gre fke, para harcama, yemek yeme gibi konularda kii iki ekilde yanlabilir; arya kamak ya da eksik davranmak. Ve bu nedenle doru yol ll olmakta yatmaktadr. Her bir erdem iin iki kusur sz konusudur. Ancak 'altn orta' herkes iin ayn deildir; grecelik vardr. Sz gelimi, 'fke' meselesinde erdemli davran kzgnlk ile kaytszlk arasnda bir orta yoldur . Tehlike karsnda cesaret erdemi atlganlk ile korkaklk arasnda bir orta yoldur. Bu, nl 'altn orta' doktrinidir. Ancak gerekten bize ahlaksal mkemmel eylemin ltn vermekte midir? yle grlyor ki, iki arlk arasnda orta noktay bulacak matematiksel bir forml sz konusu deildir. Aristoteles'in bu konudaki yakam udur: "...Herhangi bireyde ortay bulmak gtr... herkes kzabilir... ancak doru kiiye, yeterince, doru zamanda ve doru bir ekilde kzmak kolay deildir..."
FELSEFE DNYASI, SAYI: 9, EKM 1993

44

ARSTOTELES'TE MUTLULUK KAVRAMI

(Ethics, II, 9, 1109a.)- Baka bir deyile, 'ortayol'un ne olduunu anlamaya alarak 'doru'nun ne olduunu bulamayz; doru'nun ne olduunu anlayarak 'orta yol'u bulmak durumundayz. Burada doru eylem matematiksel bir forml ile deil geometrik bir orant ile belirlenmi bir 'orta yol'dur. Baka bir deyile, ahlaksal mkemmel eylemde benim lm bakasdr; sz gelimi, sindirim glerin normal insann ki gibiyse alman gereken besin miktar da normal insann gereksinim duyaca miktarda olacaktr. Konu ocuk olduunda cevap iin retmenine gidebilir, ancak retmenin lt nedir? Nasl bilmektedir? Zaman zaman Aristoteles'in verdii yant yledir; 'iyi insan' doru olann lsdr; yani, iyi insann doru olduunu dnd ey dorudur. Belki de byledir ancak o zaman ilk nce 'iyi insan'in kim oldunu belirlemek iin bir ltmz olmaldr ve problem de burada yatmaktadr. Grlen o ki, izlenecek orta yolu ya da yaplacak doru eyi belirlemede hibir lt ya da ilke bulunmamaktadr; bunu kii ancak her bir zel durumda bu tr sezgi ile, ahlak duygusu ile ya da tecrbe ve eitimle kazanlan mkemmellik duygusu ile syleyebilir. nemli olan doru ya da soylu olan yapmada zevk duyma eilimini gelitirmektir. ayet insan tm tercih ve eylemlerinde bu eilimi gsterirse kendisi ve eylemleri tam olarak doru ya da iyidir. Kukusuz insanlar ve eylemleri salt doru olan yapmaya altklarndan dolay ahlaksal olarak mkemmel deildir; ayn zamanda gerekten doru olan yapyor olmalar gerekir. Baka bir deyile, iyi niyet kadar bilgi de gereklidir. Burada kanmca ortaya kan sorun len, bien, hesapl bir akl tutumunun nerilmesidir. Bunun ise genlerden ok orta yallara uygun olduu da dnlebilir. Fedakarlk, kahramanlk durumlar sz konusu olduunda bu ilkenin yeterlii tartmal olmaktadr. zetle, insan yaamnn amac ve buna nasl ulalabilecei sorunu Aristoteles'in temel sorunudur. Bu soru ve sorun kanlmaz olarak bir eitim tartmasn da gndeme getirmektedir. nsann geliimi kendi ellerindedir. Bu noktada Aristoteles'te varoluu motifler gzlenmektedir. Akl gcne sahip bir varlk olarak insan kendi geliiminin ynn belirlemede bir ayrcala ve sorumlulua sahip olarak grlmektedir. 'Bat felsefesi Platon ve Aristoteles'e dlen bir dipnottan ibarettir' belirlemesi bu balamda da geerliini srdrmektedir. John Dwey incelendiinde bu daha da ak olarak gzlenmektedir. ' Yaparak-yaayarak renme' ilkesi buna bir rnektir. Oysa Aristoteles bu ilkeyi 'ahlaksal erdemler' alan iin ngrmektedir. Szn z, Aristoteles'in detii sorun hala nemini korumaktadr. ayet insann eitimiyle uraanlar birok meguliyetleri arasnda bir an iin durup 'tm bunlar ne amala yapyorum?' diye kendilerine bir soru yneltebilirlerse, sanyorum, ilevlerini daha yetkin klma yolu da alm olacaktr.
FELSEFE DNYASI, SAYI: 9, EKM 1993

SABRI BYKDVENCI

45

KAYNAKLAR
Aristoteles. Politika (ev. Mete Tuncay), Remzi Kitabevi yayn, st. 1983. Emest Barker. The Politics of Aristotle, New York: Galaxy Books, Oxford University Press, 1962. Bedia Akarsu. Ahlak retileri, Remzi Kitabevi, st. 1982. H.H. Joachim. Aristotle: The Nichomachaen Ethics, Oxford: The Clarendon Press, 1951. Mbahat Trker-Kyel. Aristoteles ve Farabi'nin Varlk ve Dnce retileri, DTCF Yayn, Ankara 1969. W. D. Ross, Aristotle, Cleveland: Meridian Book, Inc., The World Publishing Company, 1959. W.K.C.Guthrie. The Greek Philosophers-From Thaes to Aristotle, Methuen and co ltd, London 1967. F.E.Peters. Greek Philosophical Terms:A Historical Lexicon, New York University Press. Jacques Maritain. Education at the Crossroads, New Haven: Yale Paperbounds, Yale University Press, 1960. William K.Frankena. Three Historical Philosophies of Education, Keystones of Education Series, Scott, Foresman and Company, Glenview, Illinois, 1965.

FELSEFE DNYASI, SAYI: 9, EKM 1993