QD SULLARININ TLM

AYTULLAH MSBAH YZD

 :.............................................. :...................................... :............................................... :........................................................ . :..................................................5831 :...................................................... :.......................................................0003

Kitabn ad:........qaid sullarnn tlimi Mllif:.......................Aytullah Misbah Yzdi Trcm edn:.........................................M.lizad Tiraj:.................................................................3000 ap nvbsi:..............................................Birinci ap tarixi:.......................................................2006

964-5934-73-7

MQDDM sasl qid v dnclr agahlq zndn olubolmamasna baxmayaraq hr cr dyr sisteminin sasn, mtkkil bir ideologiyann bnvrsini tkil edir v insanlarn rftar, davran v mllrinin formalamasna sasl tsir qoyur. Buna gr d islami rftar v dyrlrin brqrar edilib mhkmlnmsi n brktli v gcl islam aacnn kkn tkil edn qid sullar insanlarn qlbind mhkm yer tutmaldr ki, onun rk oxayan irin meyvlri hmi ik asn v insann hr iki dnyadak sadt v xobxtliyini tmin etsin. Buna gr d islam alimlri dinimizin yarand ilk dvrlrdn etibarn qid sullarn mxtlif killrd v mxtlif slublarla byan etmi, klam alimlri (teoloqlar) mxtlif sviyylr uyun kitablar yazmlar. Masir dvrd d hr gn zahir olan yeni-yeni bhlri nzr almaqla mxtlif qid kitablar yazlm v hamnn istifadsin verilmidir. Bu kitablar bir-biri il tamamiil frqli olan iki sviyyd yazlmdr. Onlarn bzilri sad byanlarla v mumi sviyyd olur, oxlu izahlar verilir, digri is ox mrkkb byanlar, ar ifadlr v elmi istilahlarla yalnz mtxssislr sviyysind yazlr. Buna gr d orta sviyyd tdris olunacaq kitablarn yerind boluq hiss olunur. oxdan bri dini mdrslrd bel bir drsliy ox ehtiyac duyulur.
4

Buna gr d islam tbliat tkilatnn mhtrm msullarnn tklifi v Haqq yolunda mssissinin fziltli alimlrindn bir qrupunun kmyi il linizdki kitab yazld. Kitab aadak xsusiyytlr malikdir: 1. Sy gstrilmidir ki, kitabn mtlblri mntiqi trtib zr tnzim olunsun v msllrin byan olunmas mmkn qdr sonraya saxlanlmasn. 2. mkan olduqca sad v aydn ifadlrdn istifad edilmy sy olunmudur. 3. Hr hans bir mtlbin isbat edilmsi n nisbtn mhkm, aydn v az dlillrdn istifad etmy sy olunmudur. 4. Tlblrin ruhn yorulmasna sbb olan lav izahatlardan imtina edilmi, mtlblr xlas v qsa kild byan edilmidir. 5. Bu kitabn orta sviyyli tlblr n tdris olunmas nzrd tutulduundan, flsf, tfsir, yaxud fiqh elmlrindn myyn qdr mlumatl olma tlb edn bir ox mrkkb v drin sbutlarn gtirilmsindn kinilmidir. Zruri hallarda lazm olan mqddimlri byan etmkl kifaytlnilmi v mslnin baqa ynlrinin aradrlb tkmil edilmsi baqa kitablara hval edilmidir ki, tlblrd thqiq v thsilin davam etdirilmsin olan maraq snmsin. 6. Kitab ayr-ayr drslr blnm v tqribn bir drs saatna lazm olan mtlblr bir drs ad altnda myyn olunmudur. 7. Bzi drslrin mhm msllri v inc nqtlri glck drslrd tkidli kild, bzn d
5

ycam kild tkrar olunur ki, tlblrin zehnind daha yax yer alsn. 8. Hr drsin sonunda drsin daha yax yrnilmsin kmk edck suallar trtib olunmudur. bhsiz, bu kitabda zif nqtlr ola bilr. midvarq ki, mhtrm ustadlarn tklif v tnqidlrindn istifad edrk onlarn bzilri sonrak aplarda islah olunacaq. midvarq ki, bu kiik xidmt hzrti Vliyyi srin (rvahuna fdah v cclllahu frchu-rif) mqqdds hzurunda qbul olunsun v bizim elmiyy hvzlri v yksk mqaml hidlr qarsndak vziflrimizin bir qisminin yerin yetirilmsi istiqamtind myyn bir addm kimi qiymtlndirilsin. Qum, Mhmmd Tqi Misbah Yzdi. hrivr, msi 1365-ci il.

BRNC DRS DN NDR

Din mhfumu suliddin v fruiddin Dnyagr v materialist lahi v maddi dnyagr Asimani dinlr v onlarn prinsiplri

DN MFHUMU Bu kitabn sas mqsdi dini terminalogiyada suliddin adlandrlan islami qid prinsiplrini byan etmkdn ibartdir. Buna gr d hr eydn vvl din klmsi v onunla laqdar olan digr klmlr bard bir qdr izahat vermyi lazm grrk. nki mntiq elmind deyildiyi kimi, tssvr ynn malik olan mqddimlr (triflr) hr eydn nc byan olunmaldr. Din itat, cza, mkafat v sair kimi mnalar ifad edir. Dini termin kimi is insan v dnyann yaradanna etiqad bslmy v bu qidlr mtnasib olan mli gstrilr deyilir. Demli, mumiyytl Yaradana inanmayanlar, almd mvcud olan hadis v varlqlarn tsadfi olaraq yarandn iddia ednlr, yaxud bunu maddi v tbii proseslrin nticsi hesab ednlr dinsiz adlandrlr. Amma kainatn bir yaradan olduuna inananlar, htta gr onlarn dini mrasimlri v qidlri inhiraf v xurafatla yana olsa bel dindar hesab olunurlar. Buna sasn insanlarn arasnda mvcud olan dinlr haqq v batil olaraq iki yer blnr. Haqq din real gerklikl mvafiq v dzgn qidy malik olan bir dindir. O, shihlik v etibarllq n kifayt qdr zmant vern myyn davran, rftar v mllri tvsiy v tkid edir. SULDDN V FRUDDN Din sznn terminoloji mhfumu barsind veriln izahdan aydn olur ki, hr bir din n az iki hissdn tkil olunur:
8

1. Onun sasn v kkn tkil edn qid, yaxud qidlr. 2. Bu qidvi saslara uyun olan mli gstrilr. Demli, hr bir dind qid blmsinin suliddin (dinin kklri), onun mli hkmlrinin is fruiddin (dinin budaqlar) adlandrlmas tamamil dzgndr. slam alimlri d islam qidsi v hkam bard mhz bu iki termini iltmilr. DNYAGR V DEOLOGYA Dnyagr v ideologiya klmlri bir-birin yaxn olan mnalar dayr. Dnyagr insan v alm, mumiyytl varlq almi barsind bir-biri il uyun olan mumi nzrlr v etiqadlar silsilsidn ibartdir. deologiya barsind is bunu demk olar ki, o, insann rftarlar il mtnasib olan mumi rylr silsilsidir. Bu iki mnan nzr alaraq hr dinin suli v qidvi sistemini hmin dinin dnyagr, onun mli hkmlrinin mumi sistemini is onun ideologiyas hesab etmk v onlar dinin sul v frusuna ttbiq etmk olar. Amma nzr almaq lazmdr ki, dnyagr istilah czi etiqadlara amil olmad kimi, ideologiya istilah da czi hkmlr amil edilmir. Bunu da qeyd edk ki, bzn ideologiya klmsi daha mumi mnada ilnrk dnyagr d aid edilir.1

1 Dnyagr v ideologiya barsind daha artq m`lumat ld etmk n birinci drsin ttbiqi ideologiya blmsin baxa bilrsiniz.

LAH V MADD (MATERALST) DNYAGR Qdim zamanlardan insanlar arasnda indiy qdr mxtlif nv dnyagrlr mvcud olmudur. Bunlarn hamsn tbitin fvqnd olan varlqlarn qbul edilib edilmmsindn asl olaraq iki mumi qism ayrmaq olar: lahi dnyagr v materialist dnyagr. Maddi (materialist) dnyagr ardcllar qdimd tbiilr, dhrilr, bzn d zndqlar v mlhidlr adlandrlrd. Bizim dvrmzd is maddilr v ya materialistlr adlandrlr. Materializmin mxtlif qismlri vardr. Onlarn n mhuru bizim srimizd olan marksizm ideologiyasnn flsf blmsini tkil edn dialektik materializmdir. Btn bunlardan aydn olur ki, dnyagr klmsi dini qidlrdn daha geni v mumi bir mna ksb edir. nki o hm ilahi, hm d materialist qidlr aid olur. deologiya klmsi d tkc dini hkmlr mcmusin mxsus deyildir. DN, ASMAN DNLR V ONLARIN PRNSPLR Din tarixilri v sosioloqlar arasnda mxtlif dinlrin nec yaranmas haqqnda mxtlif nzriyylr mvcuddur. Amma islami mnblrdn ld olunanlara sasn demliyik ki, dinin yaranmas insann yaranmas il eyni vaxtda tsadf edir. lk insan (Hzrt Adm ()) Allahn peymbri, tvhid cars olmu v yegan Allaha prsti etmidir. irkl qarm dinlrin hams da xsi, yaxud ictimai qrz v mqsdlrin onlara daxil edilmsi v
10

thriflr nticsind yaranmdr.1 Hqiqi v asimani din hesab olunan tvhid dinind is mtrk v mumi prinsip vardr: 1. Yegan Allahn varlna etiqad bslmk. 2. Hr bir insan n axirt almind bdi hyatn varlna bu dnyada yerin yetiriln mllr gr o dnyada cza v ya mkafat verilcyin inanmaq. 3. Briyyti son kamala, yni dnya v axirt sadtin hidayt etmk n Allah trfindn peymbrlr gndrilmsin inanmaq. Bu prinsip hqiqtd hr bir agah insan n aada yaranan suallarn cavabdr: Varln mnyi ndir?, Hyatn sonu ndn ibartdir?, n yax yaay proqramn nec ld etmk olar?. Vhy vasitsil zmant veriln yoldan ibart proqramlar mcmusu, el ilahi dnyagrdn irli gln dini ideologiyadan ibartdir. qaidin saslarn mxtlif tsir, ntic v tfsillri vardr ki, bunlar mcmu halnda dinin qid sistemini tkil edir. Bu kimi etiqadlarda olan ixtilaflar mxtlif dinlrin, firqlrin v mzhblrin yaranmasna sbb olmudur. Elc d ilahi peymbrlrin bzilrinin nbvvtind, mtbr asimani kitablarn tyin olunmasndak frqlr d yhudi, msihi v slam dinlri arasnda sasl ixtilaflarn nticsidir. Bunun
1 Zalmlarn v padahlarn razln clb etmk n b`zi asimani dinlr artrlan thriflrdn biri d budur ki, dinin rivsini insann Allahla olan rabitsind v din hkmlrini xsusi mzhb mrasimlrinin yerin yetirilmsi il xlaslndirirdilr. Xsusil siyast v cmiyytin idar ilrini dini vziflrdn knar bir i kimi tqdim edirdilr, halbuki hr bir asimani din br vladnn dnya v axirtdki sadt atmas n ehtiyac duyulan btn msllri z hdsin alr v adi insanlarn qli onlar tanyb yoluna qoymaq n kifayt deyildir. (Bu mtlb z yerind byan olunacaqdr). Mtal Allah trfindn axrnc olaraq mb`us olan Peymbr (s) insanlarn dnyann axrna qdr ehtiyac duyaca msllr v maarif malik olmaldr. Buna gr d islam t`limlrinin mhm bir qismi ictimai, iqtisadi v siyasi msllrl laqdardr.

11

da ardnca bzi hallarda qid v mllrd etiqadn saslar il uyun olmayan digr ixtilaflar meydana glir. Msln, msihiyytd ly (Mqdds Ata, Oul v Ruhul-qds) olan etiqad tvhid prinsipi il uyun glmir. Halbuki, msihilr bu bard zlrin brat qazandrmaq istyirlr. Elc d Peymbrin caniinin Allah trfindnmi, yoxsa camaat trfindn tyin olunmas il laqdar yaranan ixtilaf slam dinind snn v ilrin arasnda sasl ixtilafa sbb olmudur. Bel ntic alnr ki, tvhid, nbvvt v mad btn asimani dinlrd sas etiqadlardr, lakin onlarn thlil olunmasndan, yaxud tfrratndan yaranan baqa etiqadlar xsusi terminlr uyun olaraq sl qaidin bir hisssi hesab etmk olar. Msln, Allahn varlna etiqad slam qaidinin bir sli, Onun vahid olmasna olan etiqad is bu qaidin ikinci bir sli, yaxud hzrt Peymbri-krmin (s) nbvvtin olan etiqad bunun digr bir sli saymaq olar. i alimlrindn bzilri tvhidin etiqadnn blrindn biri olan dalti mstqil bir prinsip, nbvvtin davam olan imamti is digr bir prinsip hesab etmilr. Hqiqtd sil klmsinin termin kimi bu kimi etiqadlarda ilnmsi sas rtlrdn hesab olunmudur v bu bard mnaqiy yer yoxdur. Demli, suliddin klmsini mumi v xsusi olaraq iki mnada iltmk olar. mumi mnada bu fruidinin v slam hkmlrinin mqabilind dayanr v btn mtbr etiqadlara da amildir. Xsusi mnada is n sasl etiqadlara mxsusdur. Btn
12

asimani dinlr arasnda mtrk olan tvhid, nbvvt v mad kimi bzi etiqadlar mtlq kild suliddin, onlara bir v ya bir ne digr prinsipi lav etmkl bu etiqadlar xsusi suliddin, yaxud ayrca kild xsusi bir firq ya mzhb aid olan bir ne etiqad da bu etiqadlara artrmaqla onlar din v mzhb prinsiplri, yaxud da bir mzhbin etiqad sullar hesab etmk olar. SUALLAR 1. Dinin lti v terminoloji mfhumunu byan edin. 2. Dnyagr v ideologiyann trifini deyin v onlar arasndak frqi byan edin. 3. Dnyagrn iki mumi nvn izah edin. 4. suliddinin mumi v xsusi olaraq iki mnasn rh edin. 5. Btn asimani dinlr arasnda mtrk olan prinsiplr hansdr? Onlarn hmiyyti ndn ibartdir?

13

KNC DRS DN BARD THQQAT

Thqiqatn mqsdi Din bard axtar aparman hmiyyti Bir bhnin hlli

14

THQQATDAN MQSD nsann ruhi v psixoloji xsusiyytlrindn biri d real gerkliklr v hqiqtlr bard mrift ksb etmy olan fitri v instinktik meyldir. Bu meyl hr insann uaqlq dvrndn etibarn zahir olur v mrnn axrna qdr davam edir. Bzn fitri olan v axtarlq hissi adlandrlan hqiqtaxtarma insan din rivsind irli srln msllr bard tfkkr etmy v dinl bal mrift ksb etmy vadar edir. nsan hm d bu fitri hiss il aadak suallara cavab tapmaq istyir: Hiss zvlri il hiss olunmayan qeyri-maddi varlq mvcuddurmu? Mvcud olduu tqdird qeyb almi il maddi v hiss olunan dnya arasnda bir laq varm? Bu laqnin varln frz etdikd maddi dnyan yaradan, z is zahird hiss olunmayan bir varlq varm? nsann varl onun maddi bdni il, hyat da dnyvi hyat il xlaslnirmi, yoxsa baqa bir hyat da vardr? Baqa bir hyatn varl frz olunduqda dnya v axirt arasnda bir ballq varm? Bu laqnin mvcud olduunu qbul etdikd hans nv dnya hadislri axirt ilrind tsirlidir? Hyatn dzgn proqram bard mlumat ksb etmk n bir yol varm? Hr iki dnyada insann sadtini tmin edn bir proqram varm? O proqram hansdr? Demli, insann hqiqt axtaran qrizsi (instinkti) insan btn msllrin, o cmldn dini msllrin aradrlmasna v haqq din bard mrift ksb etmy svq edn ilk amildir.
15

nsann hqiqtlr haqqnda mrift ld etmsin olan rbtini gclndirn digr amil d bundan ibartdir ki, hr biri bir, yaxud bir ne baqa fitri meyl (hqiqtlr yol tapmaq meylindn baqa) aid olan digr istklrin nail olmaqdan tr insan xsusi mrift ksb etmlidir. Nec ki, mxtlif maddi v dnyvi nemtlrdn bhrlnmk n elmi sylr tlb edilir. Tcrbi elmlrin inkiaf insann z istklrin nail olmasnda ox byk rol oynayr. Halbuki din d insann mnafe, mslht v istklrinin tmin olunmasna kmk edrk ziyanlarn, xtrlrin, thlklrin qarsn alar v onun n istniln sviyyd ola bilr. Mnfti ksb edib ziyandan uzaqlamaq qrizsi din haqqnda thqiqat aparmaqdan tr digr bir amil saylr. Lakin mlumat ld edilsi eylrin hcminin byklyn, btn hqiqtlr bard mrift ksb etmk n kifayt qdr raitin olmamasna diqqt yetirmkl insann el msllrl bal tdqiqat aparma mmkndr ki, onlarn hll olunmas daha asan, nticlri daha ox nzrarpan v ona nail olmaq ox asan olsun. Mhz buna gr d dini msllrin xsusi v mhm hmiyyt malik olduunu aradrmalyq. Htta, demk olar ki, he bir mslnin dyri bu mvzular trafnda aparlan thqiq v aradrlmann dyrindn az deyil. Qeyd etmk lazmdr ki, bzi psixoloqlar1 Allaha prstiin mumiyytl mstqil fitri bir istk
1 Maraqlananlar Mzhb hissi, nsan tannmam mvcuddur, Din v psixika kitablarna mracit etsinlr. (Fars dilind)

16

olduunu deyib onun mnyini dini hiss adlandrr, onu da axtar aparmaq, yaxlq etmk v gzllik hisslri il yana qeyd edir v insan ruhunun drdnc ynn tkil etdiyini qeyd edirlr. Onlar arxeoloji qazntlara v tarixi ahidlr istinad edrk xatrladrlar ki, Allaha prsti insanlarn arasnda mxtlif formalarda hr dvrd mvcud olmudur. Allaha prstiin hr dvrd btn insanlar arasnda mvcud olmas da onun fitri bir hiss olmasn gstrir. lbtt, fitri ynlmnin mumi mnas hmi v btn frdlrd fal olmas v insan agahlq zndn z istdiyin trf svq etmsi deyildir. ksin onun mhit amillrinin v dzgn olmayan trbiynin tsiri altna drk faliyytdn dayanmas, yaxud znn dzgn yolundan xmas da mmkndr. Bel ki, digr qrizlrd d bu kimi qafillik v inhiraflar myyn qdr mahid olunur. Bu nzriyyy sasn, din barsind tdqiqat mstqil fitri bir mqsd, stimula malikdir, onun dlil-brhan yolu il isbat olunmasna he bir zrurt yoxdur. Qeyd olunanlar dinin fitri olmasna dlalt edn Quran aylri v rvaytlrdn d myyn qdr isbat etmk olar. Lakin bu fitri meylin tsirinin agahlq zndn olmamas v bzi xslrin mbahis mqamnda bel meylin zlrind mvcud olduunu inkar etmlri mmkn olduundan biz bu byanla kifaytlnmir v dinl bal thqiqatn hmiyytini qli yollarla isbat edirik.
17

DNL BALI TDQQAT APARMAIN HMYYT Aydn oldu ki, bir trfdn hqiqtlr barsind mrift ksb etmy olan fitri meyl, digr trfdn is insann mnft v mslhtini ksb edib ziyan v thlklrdn amanda olmas il laqdar tfkkr etmsi onu elm v dnyagr ld etmy vadar edn gcl bir amildir. Demli, bir xs filan tarixd grkmli xsiyytlrdn bir qrupu brin hidayti v hr iki dnyada xobxtliy atmas n yol gstrmk mqsdil Allah trfindn seilmi v z szlrini atdrb briyyti hidayt etmkd he bir sydn kinmmi, hr nv tinlik v zabziyyt dzrk htta z canlarn da bu hdf yolunda fda etmilr kimi szlri eidib agah olsa, din barsind qeyd olunan mqsdlrl tdqiqat aparmaq fikrin dr ki, peymbrlrin iddialarnn dzgn v kifayt qdr mntiqi dlillr malik olubolmadn yrnsin. Xsusil, onlarn bdi nemt v sadtl mjdlyn, bdi zab v bdbxtilikl qorxudan dvtlri bard mlumat ld ets daha artq thqiqat aparmaq fikrin dr. nki onlarn dvtini qbul etmk ehtimal veriln sonsuz mnftlr nail olmaq, onlarla mxalift etmk is ehtimal veriln sonsuz zrrlr dmkdn ibartdir. Bel bir xs znn din bard qafil olub bu i laqeyd yanamasna, onun haqqnda tdqiqat aparmamasna dair hans bir bhan gtir bilr?! Bli, bzilrinin tnbllik v etinaszlq zndn tdqiqat aparmaq n zlrini zhmt salmaq istmmsi, yaxud dinin qbul edilmsind mxtlif mhdudiyytlr olduunu v onlar rklri istyn
18

bzi ilrdn saxladqlar n din barsind tdqiqat aparmaqdan imtina ed bilmlri mmkndr.1 Amma bel xslr bu kimi tnblliyin v etinaszln ar v acnacaql aqibtin dzmli, nhayt bdi zab v bdbxtiliyi qbul etmlidirlr. Bel xslrin vziyyti ac drman qbul etmkdn qorxaraq hkimin yanna getmyn v qti lm raz olan nadan xst uan vziyytindn qat-qat ardr. nki bel uan qli znn fayda v ziyann ayrd etmk n kifayt qdr inkiaf etmmidir. Hkimin gstrilri il mxalift etmsinin zrri d dnya hyatndak bir ne gnlk hyatdan mhrum olmaqdan baqa bir ey deyildir. Lakin hddi-blua atm v agah olan insan znn fayda v ziyan haqqnda fikirlrk tri lzztlri bdi zabla mqayis etmk qdrtin malikdir. Buna gr d Qurani-krim qfltd olan bel xslri heyvanlardan da alaq sviyyli olduunu bildirrk buyurur: Onlar heyvan kimidirlr, htta yolunu onlardan da ox azmlar. Qafil olanlar da mhz onlardr.2 Baqa bir ayd onlar canllarn n pisi kimi tqdim edilrk buyurulur: Hqiqtn, Allah drgahnda canllarn n pisi hqiqti drk etmyn karlar v lallardr.3
1 Qiyamt sursi, ay 5. 2 `raf sursi, ay 179. 3 nfal sursi, ay 22.

19

BR BHNN HLL Bzilri bhan gtirib dey bilrlr ki, bir mslni hll etmk n gstriln sylr o zaman bynilr ki, insan onun hll yollarn tapmaa midvar olsun. Lakin biz din v onunla laqdar msllr bard dnmyin ntic vercyin o qdr d midvar deyilik. Buna gr d vaxt v qvvmizi nticlrin daha artq midvar olduumuz ilr srf etmyimiz daha alabatan idir. Bel xslr demk lazmdr ki: vvla, dinin sas msllrinin hll olunmasna mid he bir vch il digr elmi msllrdn az deyildir v bildiyimiz kimi elmi msllrdn oxunun hll olunmas alimlrin apardqlar uzun faliyytlr v sylrin nticsind myssr olmudur. kincisi, ehtimaln dyri yalnz ehtimaln miqdarna tabe deyil, ksin ehtimal olunan eyin d miqdarn nzr almaq lazmdr. Msln, bir iin fayda v qazancnn ehtimal be faiz, baqa birininki is on faiz olsa, lakin birinci id ehtimal veriln qazancn miqdar min manat, ikinci id is yz manat olsa, birinci i ikinci idn be mrtb yuxardadr. Halbuki onun miqdarnn (be faiz) ehtimal ikinci id olan ehtimaln miqdarnn (on faiz) yarsna brabrdir. Dinl bal axtar aparmaq bard olan ehtimal mnfti sonsuz olduundan ondan qti nticlr ld etmk ehtimal n qdr zif olsa da, o yolda alman dyri yen d yetrli nticy malik olmayan hr hans bir id sy gstrib alman dyrindn qat-qat artqdr. Dinl bal tdqiqat trk etmk qln o zaman zrl saylr ki, insan dinin
20

dzgn olmamasna, yaxud onun hr hans mslni hll etmy qadir olmadna tam min olsun. Amma, grsn, bel bir inam haradan ld oluna bilr? SUALLAR 1. nsann hqiqtlri tanmaqda mqsdi ndir? 2. N n insanlar btn hqiqtlr bard tdqiqat aparmr? 3. Dini hiss ifadsindn mqsd ndir? Onun varlna hans dlil gtirmilr? 4. Dini prinsiplr (suliddin) bard tdqiqat aparman zrurtini byan edin. 5. Dini msllrin qti hllin mid bslmmk bu bard tdqiqatn trk olunmasna bhan ola bilrmi? Niy?

21

NC DRS YAAMAQ NSAN N RTDR!

Mqddim. nsan kamillik dalncadr? ql tabe olmaq insan kamilliyinin gstricisidir. qli surtd olan faliyyt nzri mnby saslanr. Ntic.

22

MQDDM Ken drsd din bard thqiqat aparlmasnn v haqq dini tanmaq n sy gstrmk zrurtinin insann fitri olan mnft ld edib ziyandan qamaq istyin saslandn sad yolla sbut etdik.1 Bel bir istyi hr ks z daxilind mahid ed bilr. Baqa szl desk, insann fitrtind he vaxt xtaya yol vermyn elmi-hzuri (he bir yardm vasitnin kmyi olmadan insann daxilind olan biliklr mcmusu) adlanan daxili hiss vardr. Bu drsd is hmin mtlbi daha dqiq msllr sasnda qurulan baqa bir yolla isbat etmk istyirik. Onun nticsi bundan ibartdir ki, gr bir xs din barsind dnms, shih dnyagr v ideologiyaya inanmasa, he vaxt insani kamilliy atmayacaqdr v mumiyytl, onu hqiqi insan hesab etmk olmaz. Baqa szl desk, insan kimi yaaman rti dzgn dnyagr v ideologiyaya malik olmaqdr. Bu dlil mddaya saslanr: 1-nsan kamillik axtaran bir varlqdr. 2-nsani kamillik qlin hkmndn qaynaqlanan urlu davran saysind hasil olur. 3-qli faliyyt xsusi nzri mrift saysind formalar ki, bu da dnyagrn sas prinsipindn ibartdir. 1) Varln mnyini tanmaq
1 Qeyd olunan dlil bundan ibartdir: gr mnft ld etmk v ziyandan qamaq insann fitri istyidirs, o zaman sonsuz mnft qazanmaq v sonsuz zrrlrdn amanda qalmaa doru shih bir yol gstrmsini iddia edn bir din barsind tdqiqat aparmaq zruridir. Mnft atb zrrdn amanda olmaq da insann fitri istyi olduu n bel bir din barsind tdqiqat aparmaq zruridir. Qeyd olunan bu qli dlil urlu faliyyt barsind olan xsusi mntiqi thlil sasndadr. gr insani kamala atmaq fitri bir istkdirs, ruhun tkaml n mhm rtdn ibart olan dnyagr prinsiplrini tanmaq da zruri olacaqdr. Kamala atmaq fitri bir istkdir, demli, hmin prinsiplri tanmaq zruridir.

23

(tvhid). 2) Hyatn sonu (mad). 3) nsan sadt atdran proqramlar ona gstrmkdn tr zmant verilmi vasit (nbvvt). Baqa szl desk, varlq almil tanlq, insanla tanlq, yolla tanlq. ndi is bu mddan aradrrq. NSAN KAMLLK AXTARAN BR VARLIQDIR Hr ks znn ruhi meyllrin v batini mqsdlrin diqqt yetirib onlar bard bir qdr fikirls, onlarn oxunun tkaml meyilli olduunu grckdir. mumiyytl, he ks z varlnda hr hans bir atmazln olmasn istmz. O daim alar ki, mmkn qdr hr nv atmazl, eyb v nqsan zndn uzaqladrsn ki, istniln tkaml ata bilsin. Nqsanl hallar v atmazlqlar aradan qaldrmaqdan qabaq onu baqalarndan gizldir. Bu meyl, znn fitri yolunda cryan etdiyi tqdird insann hr nv hm maddi, hm d mnvi tkaml v trqqisinin amili olmaldr. gr insan myyn sbb v raitlr nticsind dzgn olmayan yola ds riyakarlq, tkbbrlk v s. kimi rzil siftlrin zn bruz vermsin sbb olacaqdr. Bir szl desk, tkaml olan meyl insan ruhunun drinliklrind olan gcl fitri bir amildir ki, ksr hallarda o, agahlq il yana diqqt mrkzind olur, lakin azacq diqqt yetirmkl onlarn hamsnn sasnn kamillik axtarmaq olduu mlum olur.

24

NSANIN KAMLLY ATMASI QLN TABE OLMAQLA MMKNDR Bitkilrin inkiaf edib tkaml atmalar xarici sbb v raitlrin varlna bal olub icbari xarakter dayr. He bir aac z ixtiyar il inkiaf etmir v z istyi il meyv vermir. nki onun ur v iradsi yoxdur. Canllarn tkamlnd d az-ox irad v seim grmk olar. Amma bu irad kor-koran heyvani qrizdn qaynaqlanmaqla yana, ox mhdud v tbii ehtiyaclar sviyysind olub heyvani hisslr v instinktl mhdudlar. Amma insan heyvanlarn v bitkilrin xsusiyytlrindn lav iki ruhi frq da malikdir. vvla, onun fitri istklri tbii ehtiyaclarla hdudlanmr, digr trfdn d ql qvvsin malikdir ki, onun vasitsil mlumatlar dairsini sonsuzlua trf genilndir bilr. Mhz bu xsusiyytlr sasnda onun iradsinin hddihdudu tbitin mhdud srhdlrini ar v sonsuzlua doru meyl edir. Bitkinin tkamlnn xsusi nbati qvvdn, heyvann is qriz v hissi idraklardan qaynaqlanan irad saysind olduu kimi insann xsusi tkaml d (onun ruhi tkaml) agahlq zndn olan irad, elc d istniln v byniln eyin mxtlif mrtblrini tanyan v bir-biri il mqayis etdikd onlarn n yaxsna stnlk vern qlin yol gstrmsi saysind hasil olur. Buna sasn, o rftar mhz insana mxsusdur ki, hmin rftar insana mxsus olan meyllrdn
25

qaynaqlanan irad v qlin himaysi altnda ba vermi olur. Heyvani mqsdlrl yerin yetiriln rftarlar heyvani, elc d mexaniki qvvlrin tsirindn insan bdnind vcuda gln hrktlr is sadc olaraq, fiziki hrktlr olacaqdr. QL FALYYT NZR SASLARA EHTYACLIDIR xtiyar zndn olan rftar lazmi nticy atmaq n bir vasitdir. Hmin rftarn dyri onun nticsinin v onun nzrd tutulan hdfinin n drcd hmiyytli olmasna baldr. Bu ruhun tkamlnd tsir qoyur. Bel ki, gr hr hans rftar bir myyn ruhi kamilliyin ldn verilmsin sbb olsa, mnfi dyr malik olacaqdr. Demli, ql ixtiyari rftarlar barsind o zaman mhakim yrdb onlar dyrlndir bilr ki, insan kamillikdn v onun mrtblrindn agah olsun, insann nec bir varlq olduunu, onun hyat dairsinin alarnn hara qdr gedib atdn v kamilliyin hans drcsin ata bilcyini baa d bilsin. Baqa szl desk, onun vcudunun hans imkanlara malik olduunu v onun yaradlnda hdfin n olduunu bilsin. Buna sasn dzgn ideologiyann, yni urlu davrana hakim ksiln dyr sisteminin myyn olunmas dzgn dnyagr malik olmaa v onun msllrini hll etmy baldr. Bu msllri hll etmyinc rftarlarn dyri barsind qti mhakim yrtmk olmaz. Elc d hdf mlum olunmaynca ona trf gedn yolun myyn olunmas da mmkn deyildir. Demli, dnyagrn
26

sas msllrini tkil edn bu nzri mriftlr hqiqtd qli faliyytin v dyr sisteminin sasn, bnvrsini tkil edir. NTC Bu mqddimlr diqqt yetirmkl dinl bal axtar aparmaq, dzgn ideologiya v dnyagr ld etmk n sy gstrmyin zruri olmasn bel isbat edirik: nsan fitri olaraq znn insani kamaln axtarr v myyn ilri yerin yetirmkl hqiqi kamilliy atmaq istyir. Amma hans ilrin onu z istdiyi hdfin yaxnladrdn bilmsi n ilk nvbd znn son kamilliyini tanmaldr. Onu tanmas is z vcudunun hqiqti, onun mnyi v sonu haqqnda mrift ksb etmsin baldr. Sonra kamalnn mxtlif mrtblrini v elc d mxtlif mllr arasnda msbt, yaxud mnfi rabitni ayrd etmlidir ki, znn insani tkaml n dzgn olan yolu tapa bilsin. Bu nzri mriftlri (dnyagr prinsiplrini) ld etmyinc dzgn rftar sistemini (ideologiyan) qbul ed bilmz. Demli, dzgn ideologiyaya v dnyagr malik olan haqq din bard mrift ksb etmk n almaq zruridir v bu i olmadan insani kamilliy atmaq olmaz. Elc d urlu faliyyt bel nzriyy v dyrlrdn qaynaqlanmasa o, insani rftar olmayacaqdr. Haqq din bard mrift ksb etmk zmind olmayanlar, yaxud onu tandqdan sonra inadkarlq edrk kfr yolunu senlr, hminin, zlrini yalnz tri maddi lzztlr v
27

heyvani istklrl qane ednlr hqiqtd heyvandrlar. Bel ki Qurani-krim buyurur: Kafirlr (dnyada) sfa srr, heyvan kimi yeyib irlr.1 z insani istedadlarn pu etdiklrin gr drdli czalara mbtla olacaqlar: Qoy (kafirlr) hl (istdiklri kimi) yeyib-isinlr, (dnyadan) lzzt alsnlar, arzular-midlri balarn qatsn. (Dar olacaqlar msibti) sonra bilcklr.2 SUALLAR 1. Dinl bal tdqiqat aparman zrurtin dair ikinci dlilin hans msllri vardr? 2. nsann kamillikaxtarma hissini byan edin. 3. nsann sas xsusiyytlri hanslardr? 4. Bu xsusiyytlrl insann hqiqi tkaml arasnda hans laq vardr? 5. deologiya hans dnyagr saslanr? 6. kinci dlilin mntiqi yolunu byan edin.

1 Mhmmd sursi, ay 12. 2 Hicr sursi, ay 3.

28

DRDNC DRS SASLI MSLLRN HLL YOLU

Mqddim Tanlq yollar Dnyagrn nvlri Tnqidlr v aradrmalar Ntic

29

MQDDM nsan dnyagrn sasl msllrini hll etmk v haqq dinin qid prinsiplri il tanolma mqamna gldiyi vaxt ilk nvbd bu suallarla qarlar: Bu msllri hans yolla hll etmlidir? Shih v sasl nzriyyni hans yolla ld etmk lazmdr v mumiyytl, tanlq n hans yollar mvcuddur? Tanlq ld etmk n bu yollardan hansn semlidir? Bu mtlblrin trafl v pekar sviyyd aradrlmas flsfnin mriftnaslq (epistimologiya) blmsinin hdsin dr. O, insan tanlnn (mriftinin) mxtlif nvlrini aradrb myyn edir. Bu kitabda onlarn hamsnn aradrlmas bizi z hdfimizdn yayndrar. Buna gr d ehtiyac duyulan mtlblrdn bzilrini qeyd etmkl kifaytlnir v bu bard trafl tdqiqat aparma oxucularn zn hval edirik.1 MRFTN (TANILIIN) NVLR nsan mriftini drd nv blmk olar: 1.Elmi v tcrbi mrift. Bu cr tanlq hiss orqanlarnn kmyi il ld olunur. Lakin hiss orqanlar il yana bu tanlqda qlin d znmxsus rolu var. Tcrbi mrift fizika, kimya v s. kimi elmlrd istifad olunur. 2.qli mrift. Bu cr mrift flsfi mfhumlar vasitsil formalar v onun ld olunmasnda sas rolu ql ifa edir. Amma bzi hallarda deduksiyadan
1 lav m`lumat almaq n Amuzei flsf kitabna v Pastari z ngarhayi ideolojik kitabnn enaxt mqalsin v deolojiye ttbiqi kitabnn 5-16-c drslrin mracit edin.

30

da istifad olunmas mmkndr. Bu mriftin hdudunu mntiq, flsfi v riyazi elmlr tkil edir. 3.Tbbdi mrift. Bu ikincilik (sanvi) ynn malikdir v etimad olunan mnbyin ilkin mrifti sasnda olub v mxbiri-sadiqin (doruu, sadiq xbrvernin) verdiyi xbr vasitsil ld olunur. Din ardcllarnn dini rhbrlrin szlri sasnda qbul etdiklri, bzn d hiss v tcrbdn qaynaqlanan etiqadlardan qat-qat gcl olan etiqadi mtlblr bu qbildndir. 4.hudi mrift. Bu nv mrift yuxarda qeyd olunan nvlrin ksin olaraq zehni mfhumlarn v surtlrin vasitiliyi olmadan v he bir xta v shv yol verilmdn birbaa mlumun eyni zatna aid olur. Amma z yerind izah edilcsi kimi irfani v hudi mrift adlanan bu ey hqiqtd mahid olunan eylr barsind zehni bir mlahizdir. Shv v xtaya dmsi mmkndr.1 DNYAGRN NVLR Mrift barsind qeyd olunan tsnifata sasn dnyagr d aadak nvlr blmk olar: 1.Elmi dnyagr. Yni, insan tcrbi elmlrin nailiyytlri sasnda varlq almi barsind mumi bir nzr ld etmi olur. 2.Flsfi dnyagr. Bu da qlin sylr v elmi dlillr vasitsi il ld etdiyi nzriyyy saslanr. 3.Dini dnyagr. Bu, din rhbrlrin iman gtirmk, onlarn szlrini qbul etmkl hasil olur.
1 Amuzei flsf kitabnn 13-c drsin mracit olunsun.

31

4.rfani dnyagr. Bu da kf, mahid v iraq yolu il hasil olur. ndi bu drd yolun hr birinin dnyagrn sasl msllrini hll edib-etmmsi v bu drd yolun birbirindn stn olub-olmamas mslsini aradraq. TNQD V ARADIRMALAR Maddi v tbii varlqlar v hadislr rivsind mhdud olan hissi v tcrbi mrift diqqt yetirmkl aydn olur ki, dnyagr prinsiplrini v onunla laqdar msllri tkc tcrbi elmin nailiyytlri sasnda tanyb hll etmk olmaz. nki bu kimi msllr tcrbi elmlrin hdudlar xaricinddir v he bir tcrbi elm onlarn isbat v ya inkar olunmas barsind sz demmidir. Msln, Allahn varln laboratoriyalarda aparlan analiz v tdqiqatlar vasitsil isbat etmk, yaxud (nuzu billah) inkar etmk olmaz. nki hissi tcrb o qdr mhduddur ki, he vaxt tbitin fvqnd olan eylr yol tapa v maddi varlqlarn v hadislrin hdudlarndan xaricd he bir eyi isbat, yaxud inkar ed bilmz. Demli, (vvld qeyd olunan) elmi v tcrbi dnyagr ilmdan baqa bir ey deyildir v onu tam mnada dnyagr adlandrmaq olmaz. Onu tkc maddi alml tanlq hesab etmk olar v bu cr mrift dnyagrn sasl msllrin cavab ver bilmz. Amma tbbdi yollarla ld olunan mrift, qeyd olunduu kimi, ikinci drcli yn malikdir v bu mrift onun bir v ya bir ne mnbyinin etibarl
32

olmasnn sbut olunmasndan sonra glir. Yni ilk nvbd bir xsin peymbrliyi isbat olunmaldr ki, onun szlri mtbr saylsn. Bundan da vvl peymbri gndrnin, yni Mtal Allahn varl isbat olunmaldr. Aydndr ki, peymbri gndrinin varln peymbr v hminin, peymbrin peymbrliyini onun szlrin istinad edrk isbat etmk olmaz. Msln, he vaxt Quran Allahn varl bard biz xbr verdiyin gr Onun varl bizim n isbat olunub dey bilmrik. lbtt, Allahn vcudunun isbat olunmasndan, slam Peymbri (s) bard mrift ksb edib onu tandqdan v Qurann haqq olmasn bildikdn sonra fruiddini v digr mli gstrilri sadiq xbrvern v mtbr mnby istinadn qbul etmk olar. Amma sasl msllri vvlcdn baqa bir yolla hll etmk lazmdr. Demli, tbbdi yol da dnyagrn sasl msllrini hll etmk n yetrli deyildir. rfani v iraqi sluba gldikd is oxlu mlahizlr v msllr meydana glir: vvla: Dnyagr zehni mfhumlardan tkil olunan bir mriftdir. Lakin hudda (mahid olunan eylrd) zehni mfhumlara yer yoxdur. Demli, zehni mfhumlarn huda istinad edilmsi bir nv mcazi mna dayr v onlarn mnyi mlahiz olunur. kincisi: Mahid olunan eylrin aqlanmas v onlarn mfhum v szlr formasnda byan edilmsi xsusi zehni hazrlq tlb edir ki, bu da qli sylr v drin flsfi thlillr olmadan mmkn deyildir.
33

Bel hazrla malik olmayan xslr mtabih (oxar) mfhumlar v szlr ildirlr ki, bu da inhirafa v aznla dmyin balca amilidir. ncs: ox hallarda hqiqi mnada mahid ediln ey onun xyali inikas il, elc d zehnin onlar bard etdiyi aqlama il, htta mahid edn xsin z bel shv yol ver bilr. Drdncs: Zehni aqlanmann dnyagr adlandrd hqiqtlri tapmaq uzun illr irfani seyrsluk tlb edir. mli mrift qbilindn olan seyrisluk slubunu qbul etmkdn qabaq dnyagrn sasl msllri v nzri saslar mnimsnilmlidir. Demli, seyri-sluka balamazdan vvl bu msllr hll olunmaldr, halbuki hudi mrift iin axrnda hasil olur. sas etibar il hqiqi irfan o kslr n mmkn olur ki, Mtal Allaha bndilik yolunda sdaqtl alsn. Bel sylr v almalar da Mtal Allah, Ona bndiliyi v itat barsind vvlcdn mlumat ksb etmyi tlb edir. NTC Bu aradrmadan bel ntic alnr ki, dnyagrn sasl msllrini hll etmk n yol axtarmaq istyn xsin qarsnda yegan yol ql qvvsini i salmaqdr. Buna gr d hqiqi dnyagrn flsfi dnyagrdn ibart olduunu demk lazmdr. lbtt, diqqt yetirmk lazmdr ki, hmin msllrin hlli yolunun ql yolundan ibart olduunu, dnyagrn flsfi dnyagrdn
34

ibart olduunu demyin mnas bu deyildir ki, dzgn dnyagr ld etmk n btn flsfi msllri hll etmk lazmdr. Htta, bir ne sad flsfi mslnin hll olunmas dnyagrn n sas mslsi saylan Allahn varln isbat etmk n kifaytdir. Baxmayaraq ki, bu cr msllrd mtxssis olmaq, yaranan hr bir bh v iradla laqdar cavabverm qdrti ksb etmyin daha artq flsfi tdqiqata ehtiyac vardr. Hminin, sasl msllrin hll edilmsi n faydal mriftin qli mriftd mhdudlanmas bu demk deyildir ki, bu msllrin hll olunmasnda baqa mlumatlardan sla istifad olunmasn. ksin, elmi msllrin oxunda hzuri elm, yaxud hissi v tcrbi yolla ld ediln mddalardan istifad etmk olar. Elc d ikinci drcli msllri v fri etiqadlar (fruiddini) hll etmk n tbbdi mriftdn istifad etmk v onlar kitab v snnnin mvhtvas sasnda (dinin mtbr mnblri) isbat etmk, nhayt, dzgn dnyagr v ideologiya ld etdikdn sonra seyri-sluk mrhlsini tmkl mkaiflr v mahidlr atmaq v qli dlillr vasitsil isbat olunan eylrin oxunu zehni mfhumlarn vasitiliyi olmadan drk etmk olar. SUALLAR 1.nsani mriftin nvlrini v onlarn hr birinin hddini byan edin. 2.Ne nv dnyagr tsvvr olunur?
35

3.Dnyagrn sasl msllrini hans yolla isbat etmk olar? 4.Elmi dnyagr tnqid edib aradrn. 5.Dnyagr msllrinin byan olunmas n tcrbi mriftdn nec istifad etmk olar? 6.qid msllrini isbat edrkn hans hallarda tbbdi mriftdn faydalanmaq olar? 7.rfani dnyagr ndir? Dnyagrn sasl msllrini irfani hud sasnda hll etmk olarm? Niy?

36

BENC DRS ALLAHI TANIMAQ

Mqddim Hzuri v hsuli mrift Fitri mrift

37

MQDDM Qeyd olundu ki, dinin sasn dnyan yaradan Allahn varlna etiqad tkil edir, ilahi dnyagrl maddi dnyagr arasnda sas frq d mhz hmin etiqadn olmas v ya olmamasdr. Buna sasn hqiqt axtaran xs n irli xan v hr eydn vvl dzgn cavab verilmsi lazm olan ilk msl Allah vardr, ya yox? sualdr. Bu sualn cavabn tapmaq n, vvlki drsd byan olunduu kimi, ql qvvsini i salmaq lazmdr ki, qti bir ntic hasil olsun istr mnfi ntic olsun, istrs d msbt. Nticnin msbt olduu tqdird onun fri msllrini (Allahn siftlri, vhdt, dalt v s.) aradrman nvbsi glib atr. Nticnin mnfi olduu frz olunduqda maddi dnyagr sbuta yetir v artq dinl laqdar baqa msllrin aradrlmasna ehtiyac qalmr. HZUR V HSUL MRFT Mtal Allah barsind iki nv mrift mvcuddur: hzuri v hsuli mrift. Allah barsind hzuri mrift dedikd insann Allah zehni mfhumlarn v he bir yardm vasitnin kmyi olmadan batini idrak v qlbi mahid il tannmas nzrd tutulur. Aydndr ki, bir xs Allah barsind agahlq zndn huda malik olsa, (bel ki, yksk irfan mrtbsi bunu iddia edir) qli brhanlara v dlillr ehtiyac olmayacaqdr. Amma vvld qeyd olunduu
38

kimi, bel hzuri v hudi elm1 adi xslr n irfani seyri-sluk mrhllrini tb ruhu aludliklrdn, rzil siftlrdn paklandqdan sonra myssr olur. Amma onun zif mrtblrinin adi xslrd d olmasna baxmayaraq, bu hmin xslrd agahlqla yana olmur v buna gr d onlarda olan hzuri elm agahlq zndn olan dnyagr ld etmy kifayt etmir. Hsuli mrift dedikd is mqsd budur ki, insan myyn mfhumlar vasitsil, msln, yaradan, ehtiyacsz, hr eyi biln, hr ey qadir olan v s. kimi mumi mfhumlarn vasitsil Mtal Allah haqqnda qaiban mnada olan zehni bir mrift tapr v bel bir varln olmas O ks ki, dnyan yaradb v... etiqadna malik olur. Daha sonra hasil olan digr mriftlri ona lav edir ki, mtnasib etiqadi bir sistem (dnyagr) nail olsun. qli tdqiqatlardan v flsfi brhanlardan birbaa ld olunan mlumat, el hsuli mriftdir, lakin bel bir mrift hasil olduu zaman insan agahlq zndn olan hzuri mrift tapmaq fikrin dr. FITRI MRIFT Din rhbrlrinin, ariflrin v hikmt sahiblrinin szlrinin oxunda aadak ifadlrl rastlarq: Allah tanmaq fitridir, nsan fitri olaraq Allah tanyr. Bu cmllrin mnasn dzgn baa dmk n fitrt klmsi bard bir qdr izah vermyi lazm grrk.
1 lbtt, agahlq zndn bel bir huda malik olan mstsna xslrin varln inkar etmk olmaz. Bel ki, bizim m`sum rhbrlrl bal, e`tiqadmz budur ki, onlar uaqlqda da v htta, b`zilri ana btnind bel m`rift malik olmular.

39

Fitrt klmsi rb mnli sz olub yaradl nv demkdir. O ilri fitri (fitrt mxsus olan) hesab etmk olar ki, hr hans bir varln yaradl onlar tlb etsin. Buna gr d onlar n xsusiyyti nzr almaq lazmdr: 1.Varlqlardan hr bir nvn fitri ilri hmin nvn btn frdlrind mvcuddur, baxmayaraq ki, zif v ya gcl olmaq baxmndan frqli ola bilr. 2.Fitri ilr btn tarix boyu sabit olmudur. Hr hans bir varln fitrtinin tarixin myyn dvrnd xsusi bir eyi tlb etmsi, baqa dvrd is baqa bir eyi tlb etmsi mmkn deyildir.1 3.Fitri ilr varln yaradlnn tlbi olduundan onlarn yrnib-yrdilmy ehtiyac yoxdur, amma onlar gclndirilib istiqamt verilmkd yol gstrn ehtiyacl ola bilr. nsann fitri ilrini iki qism blmk olar: a) Fitri mriftlr: Bel ki, hr bir insan tlim ehtiyac olmadan onlardan bhrlnir. b) Fitri meyllr. Bel ki, bu hr bir frdin yaradlnn tlbidir. Demli, gr hr bir frd n Allah barsind sbut olunsa v yrnib tlim grmy ehtiyac olmasa, onu fitri allahnaslq adlandrmaq olar. gr Allaha bir nv meyletm v Ona prstietm hissi hr bir insanda taplsa, onu fitri allahprstlik adlandrmaq olar. kinci drsd qeyd olundu ki, nzr sahiblri v mtxssislrdn oxu din v Allaha olan meyli
1 Rum sursi, ay:30

40

insann ruhi xsusiyytlrindn hesab edrk onu dini hiss, yaxud dini atif adlandrmlar. Bunu da lav edirik ki, Allah mrifti d insan fitrtinin tlbi hesab edilmidir. Amma Allaha prsti fitrti agahlq zndn olan meyl olmadndan Allah tanmaq fitrti d agahlq zndn olmayan mriftdir. O mriftdir ki, adi xslri Mtal Allah tanmaq n qli sylrdn ehtiyacsz edir. Lakin unutmaq olmaz ki, hr bir frd, he olmazsa, fitri-hzuri mriftin zif mrtbsindn bhrlndiyindn azacq fikir v istidlalla Allahn varln qbul ed bilr. Tdricn agahszlq zndn olan hudi mrifti gclndirrk onu agahlq mrtbsin atdra bilr. Bir szl, Allah barsind mrift ksb etmk fitridir, dedikd mnas budur ki, insann qlbi (ruhu) Allahla tandr v ruhunun drinliklrind agahlq zndn Allah tanmaq n bir vasit vardr ki, bu da inkiaf edib iklnmk qabiliyytin malikdir. Amma bu fitri srmay adi insanlarda el bir sviyyd deyildir ki, onlar qli istidlal v tfkkrdn tamamil ehtiyacsz ed bilsin. SUALLAR 1.Dnyagr mslsinin sas hansdr? Onun sas olmas sbbi ndir? 2.Mtal Allah barsind hzuri v hsuli mrifti byan edin. 3.Hzuri mrifti qli istdilal vasitsil ld etmk olarm? Niy?
41

4.Hsuli mrift hzuri mriftl bal hans rolu ifad ed bilr? 5.Fitrtin mnasn byan edin. 6.Fitri ilrin xsusiyytlrini sylyin. 7.Fitri ilrin nvlrini gstrin. 8.Hans fitri i Allaha aiddir? 9.Allah fitri tanman n olduunu izah edin. 10.Allah tanmaq fitrti adi insanlar qli istidlaldan ehtiyacsz edirmi? Niy?

42

ALTINCI DRS ALLAHI TANIMAIN SAD YOLU

Allah tanman yollar Sad yolun xsusiyytlri Tan nianlr

43

ALLAHI TANIMAIN YOLLARI Mtal Allah tanmaq n oxlu yollar mvcuddur ki, mxtlif flsf v klam kitablarnda, dini rhbrlrin szlrind, elc d asimani kitablarda onlara iar edilmidir. Bu dlil v brhanlar bir-biri il mxtlif chtlrdn frqlnirlr. Msln, onlarn bzilrind hissi v tcrbi mqddimlrdn istifad olunur, halbuki digrlri srf qli mqddimlrdn tkil olunmudur. Bzilri Hkim (hikmt sahibi) olan Allah birbaa isbat etmk mqsdi gdr, halbuki bzilri yalnz varl baqa bir varlqdan asl olmayan bir vcudu (Vaciblvcudu) isbat etmk istyir. Onun siftlrini tanmaq n baqa dlillr gtirmk lazmdr. Allah tanmaq dlillrini ayn stndn kemk n qoyulan mxtlif krplr oxatmaq olar, onlarn bzilri ayn zrin salnan sad taxta krpdr ki, yngl eylr oradan asanlqla kerk tez bir zamanda z mqsdin ata bilr. Bzilri is ar v uzun krplr bnzyir ki, onlarn da mhkmliyi daha artqdr, lakin bunlarn yolu bir qdr uzaqdr. Bzilri d yri-yri dmir yollar kimi oxlu ykskliy, alaqla, byk tunellr malikdir ki, ar qatarlarn kemsi n nzrd tutulmudur. Sad zehn malik olan bir xs Allah ox sad yollarla tanyaraq Ona bndilik ed bilr. Amma zrin bhlrdn ibart olan ar bir yk gtrn xs da krpdn kemlidir, nhayt hddindn artq bhlr v vsvslr ykn dayan bir xs d ox mhkm bnvrsi olan yollardan kemlidir,
44

onun htta oxlu yriliklri, eni-yoxular olsa da bel. Biz, ilk nvbd, Allah tanman sad yolunu, sonra da orta sviyyli yolu byan edcyik. Lakin oxlu mrkkb flsfi msllrin hll olunmasn tlb edn mrkkb yollar da o kslr tmlidir ki, onlarn zehnlri oxlu bhlrl qarm olsun, yaxud bhlri tmizlmk v yoldan azm xslr nicat vermk istyind olsunlar. SAD YOLUN XSUSYYTLR Allah tanman sad yolunun myyn imtiyaz (stnlk) v xsusiyytlri vardr ki, onlarn n mhm aadaklardr: 1.Bu yolun mrkkb v mtxssis sviyysind olan mqddimlr ehtiyac yoxdur v bu bard mmkn olan n sad byan irli kmk olar. Buna gr d mlumat sthinin hans sviyyd olmasndan asl olmayaraq btn insanlar n drk olunas bir trzddir. 2.Bu yol insanlar birbaa elmli, qdrtli v yaradan Allaha doru hidayt edir, amma bir ox flsfi v klami brhanlar bunlarn ksindir. Bel ki, onlarda ilk nvbd Vacibl-vcud nvanl bir varlq isbat edilir, onun qdrt, hikmt, elm, xaliqiyyt, rbubiyyt v s. kimi digr siftlri d baqa dlillrl isbat olunmaldr. 3.Bu yol hr eydn artq fitrti qfltdn oyatmaq, fitri mrifti agahla atdrmaq rolunu ifa edir, ona diqqt yetirmk nticsind insanda irfani bir halt yaranr ki, sanki varlqlarn yaradlb idar
45

olunmasnda Allahn qdrtini - onun fitrtin ilk vvldn tan olan qdrti mahid edir. Dini rhbrlr v asimani dinlrin balar da bu yolu mhz adi ktl n semi, hamn bu yoldan istifad etmy dvt etmilr. Baqa slublar is ya xsusi xslr yrtmi, yaxud da maddi flsfilr v dinsiz alimlrl elmi mbahis aparan zaman bundan istifad etmilr. TANI NANLR Allah tanman sad yolu Allahn kainatdak nianlri bard drindn fikirlmk, Qurann tbiri il desk, ilahi aylrd tfkkr etmkdn ibartdir. Sanki yerd, gyd v insann varlnda olan hr ey tan olan bir mqsdin niansidir v qlbin oxunu hr yerd v hmi hazr olan varlq mrkzin doru istiqamtlndirir. linizdki kitab da Onun nianlrindn biridir. Mgr onu oxumaqla agah v hdfli bir yaz il tan olmursunuzmu? He bu kitabn bir sra hdfsiz v maddi reaksiyalar nticsind yaranm olmasn v onu yazann da he bir hdfi olmamasn ehtimal edirsinizmi? Bir xsin bir ne yz cilddn ibart olan ensiklopediyann bir filiz mdnind ba vern partlay nticsind yaranmasn gman etmsi sfehlik deyilmi?! Bel ki, onun zrrlri hrflr klin dm olsun, kaz paralar il tsadfi toqquma zamannda yazlar vcuda gtirsin v sonra kazlar tsadf olaraq tnzim olunub cildlnmi olsun?! Bel bir mrkkb almin, mlum v namlum
46

hikmt v sirlrl dolu olan dnyann tsadf zndn yaranmasn qbul etmk yuxardak tsvvrdn d minlrl df glncdr! Bli, hr bir mqsdynl nizam onu icad ednin bir niansidir v bel nzmlr dnyann hr yerind mahid olunur v onlarn hamsn mumi bir nizam tkil edir. Bunu hikmtli yaradan vcuda gtirmi v hmi Onun z li il idar olunmudur. Bada mvcud olan v torpan, gbrnin arasndan ccrn rngarng lklr v insan mst edn tr malik gl buda, kiik bir dndn yaranan v hr biri lzztli, tirli v dadl meyvlr vern alma aac, elc d mxtlif killi, rngarng aaclar, gl budann stn qonan blbl, yumurtadan xaraq torpa dimdiklyn cc, tz doulub anasnn dn tutan buzov, anasnn dnd onun n hazrlanm sd - bunlarn hams Allahn qdrt nianlridir. Dorusu, krpnin douu il eyni zamanda anann dnd sdn yaranmasnda n qdr tccbl v insan heyrt gtirn uyunluq vardr! Hr il kr qoymaq n kilometrlrl yolu ilk df tn balqlar, z yuvalarn oxlu dniz bitkilri arasnda tanyan v he vaxt shv edrk baqasnn yuvasna getmyn dniz qular, sbh tezdn z yuvasndan xb uzunuzad yollar qt etdikdn sonra tirli gllrdn istifad edrk geclr z yuvalarna qaydan arlar v s. hams Allahn nianlridir. Daha maraqls budur ki, bal ars, sd vern ink v qoyun z n lazm olan miqdardan qat-qat artq sd v bal istehsal edir ki, mstsna v seilmi
47

varlq olan insan onlardan bhrlnsin. Amma nankor insan znn Nemt Sahibini tanmr, Onun haqqnda yersiz mbahislr giriir! El insan orqanizminin znd olan bir ox hikmt, qdrt nianlri insan heyrt gtirir. nsan bdni bir-biri il tam uyun v mtnasib olan cihazlardan, hr cihazn trkibi d zn mnasib olan zalardan tkil olunmudur. Hr bir zv milyonlarla canl v xsusi hceyrdn ibartdir, halbuki onlarn hams vahid bir ana hceyrdn ml glmidir. Hr bir hceyrnin myyn lazm olan madddn tkil olunmas, hr bir hissciyin bdnin n mnasib yerind qrar tutmas, zvlrin mqsdynl hrkt v faliyytlri, a ciyrin vasitsil oksigenin czb olunub qrmz qan cisimciklri vasitsil hceyrlr trlmsi, qara ciyrin vasitsil lazmi qdr kr hazrlanmas, yeni hazrlanan hceyrlr vasitsil xsart alan toxumalarn brpa olunmas, a qan cisimciklri vasitsil bdn hcum edn yad cisimlr v mikroblarla mbariz, bdnin hyat ilrinin tnzim olunmasnda mhm rolu ifa edn vzilr vasitsil mxtlif hormonlarn ifraz edilmsi v s. Bunlarn hams Allahn nianlridir.1 Minlrl alimin uzun srlr boyu tdqiqat aparmasndan sonra incliklri hl d dqiq kild yrnil bilmyn bu qrib qurulu kim trfindn yaradlmdr? Hr bir hceyr kiik, amma hdfli bir sistemdir. Hceyrlrdn tkil olunan bir mcmu hceyrlr nisbtn daha
1 Bu msl il daha artq maraqlananlar aadak kitablara mracit etsinlr: Razi afrinei insan, sbati vcudi Xuda, nianhayi u.

48

byk v mqsdynl sistem olan bir zv tkil edir. Mxtlif v mrkkb sistemlr mcmusi bdnin mumi v myyn hdf malik olan sistemini tkil edir. Amma i bununla bitmir. Canl v cansz varlqlardan tkil olunan v say-hesab mlum olmayan sistemlr byk v qeyri-sabit bir sistemi tkil edir. Bu da tbit almi adlanr ki, son drc nzm v vahid bir hikmt saysind idar olunur. Budur Allah! Ax siz Ondan n cr dndrilirsiz?1 Aydndr ki, brin elmi n qdr irlils, tbit varlqlar arasndak laq v qanunlar n qdr artq kf olunsa yaradln hikmt v sirlri d bir o qdr akar olacaqdr. Bu sad v aydn nianlr drindn diqqt yetirmk alud olmam, gnah irkabna dmmi pak qlblr n kifaytdir. SUALLAR 1.Allah tanman mxtlif yollarn v onlarn xsusiyytlrini byan edin. 2.Allah tanman sad yolu hansdr? Hans xsusiyytlr malikdir? 3.Varlqlarn mqsdynl nianlrinin byan edin. 4.Nzm dlilinin mntiqli klini byan edir.

1 n`am sursi, ay:95

49

YEDDNC DRS VACBUL-VCUDUN SBAT OLUNMASI

Mqddim Brhann mtni mkan v vcud llt v mlul lltlr sonsuzluunun qeyri-mmkn olmas Brhann byan edilmsi

50

MQDDM vvlki drsd qeyd etdik ki, ilahi filosoflar v klam alimlri (teoloqlar) Mtal Allahn isbat olunmas barsind oxlu dlillr gtirmilr ki, bunlar mfssl flsf v klam kitablarnda qeyd olunmudur. Biz onlarn arasnda daha az mqddimy ehtiyac duyulan, eyni halda mhkm bir dlil v dnlsi sad olan bir brhan semiik v onu izah edcyik. Lakin diqqt yetirmk lazmdr ki, bu brhan Allah yalnz Vacibul-vcud, yni vcudu zruri v yaradana ehtiyac olmayan bir varlq kimi isbat edir. Onun elm, qdrt, cism olmamaq, zaman v mkana daxil olmamaq kimi xsusiyyt v siftlri baqa dlillrl sbut olunmaldr. BRHANIN MVZUSU Mvcud (qli frz sasnda) ya Vacibul-vcuddur, ya da mmknl-vcud. He bir varlq qln bu iki frzdn xaric deyildir v varlqlarn hamsn mmknl-vcud hesab etmk olmaz, nki mmknl-vcudun illt (sbb, yaradana) ehtiyac vardr v gr btn illtlr d mmknl-vcud v z nvbsind baqa illt ehtiyacl olsa he bir vcudun yaran gerklmyckdir. Baqa szl, illtlrin sonsuzlua qdr getmsi qeyrimmkndr. Demli illtlr silsilsi hkmn z baqa bir varln mlulu olmayan, yni Vacibulvcud olan bir varlqda sona atmaldr. Bu brhan Allahn isbat olunmas n flsfi dlillrin n sadsidir. O, bir ne srf qli mqddimdn tkil olunmudur v he bir tcrbi
51

v hissi mqddimy ehtiyac yoxdur. Lakin bu brhanda flsfi mfhum v istilahdan istifad olunduuna gr yuxardak brhan tkil edn bu mqddim v istilahlarn trafnda bir qdr izahat veririk. MKAN V VCUB N qdr sad olsa bel, hr bir hadis iki sas mfhumdan (mvzu v mhmul-obyekt v predikat) tkil olunur. Msln, gnin iqlnn sbut olunmasna dlalt edn gn iqldr hadissind gn hadisnin mvzusu, iqldr is onun mhmulu hesab olunur. Mhmulun mvzu n sbut olunmas tkc haldan ibartdir: Ya qeyri-mmkndr (msln drddn bykdr kimi), yaxud zruridir (iki drdn yarsdr kimi), yaxud da n qeyri-mmkndr, n d zruridir (msln, bizim bamzn stnd gn vardr kimi). Mntiqi terminlr uyun olaraq birinci surtd hadis imtina, ikinci surtd zrurt, yaxud vcub, nc surtd is imkan adlar altnda myyn olunur. Flsfd mvcud (varlq) barsind shbt olunduundan v qeyri-mmkn olan eyin he bir xarici vcudu olmadndan filosoflar mvcudu qli frz sasnda Vacibul-vcud v mmknl-vcud olaraq iki yer blrlr. Vacibul-vcud o varlqdr ki, z-zn mvcud olsun v baqa bir varla ehtiyac olmasn. Tbiidir ki, bel bir varlq zli v bdi olacaqdr. nki hr hans bir varln myyn
52

zaman dvrnd mvcud olmamas bunu gstrir ki, onun varl zndn deyildir v onun varlq shnsin glmsi n baqa bir varla ehtiyac vardr ki, onun gerklmsinin sbbi, yaxud rtidir v onun olmamas il yoxa evrilir. Mmknl-vcud is o varla deyilir ki, zndn olan vcudu yoxdur v onun vcuda glmsi baqa bir varlqdan asldr. qli frz sasnda gerkln bu blg varl qeyri-mmkn olan eyi zruri olaraq inkar edir, lakin xarici varlqlardan hr hans birinin bu iki qismdn hans birinin (vacibul-vcud v mmknl-vcud) olmasna dlalt etmir. Baqa szl desk, bu qziyynin (hadisnin) halda gerklmsi, yaxud ttbiq olunmas tsvvr olunur: 1.Hr bir varlq Vacibl-vcud olsun, 2.Hr bir varlq mmknl-vcud olsun, 3.Varlqlardan bzisi vacib, bzisi mmkn olsun. Birinci v nc frziyyy sasn Vacibulvcudun varl sbuta yetir. Demli, bu frziyyni aradrmaq lazmdr ki, grsn, btn varlqlarn mmknl-vcud olmas mmkndr, ya yox? Mhz bu frzin batil edilmsi il Vacibul-vcudun varl qti v yqin surtd sbuta yetir. Amma onun vahid olmas, elc d digr siftlri ayr dlillrl sbut olunur. kinci frziyyni batil etmk n qeyd olunan brhana digr bir mqddim d lav etmk lazmdr. O da bundan ibartdir ki, btn varlqlarn mmknl-vcud olmas qeyri-mmkndr. Lakin bu mqddim bdihi (ox akar, mlum) olmadndan
53

onu isbat edrk bel byan etmilr: Mmknlvcudun sbb ehtiyac vardr. Sbblr sonsuzluu is qeyri-mmkndr. Demli, sbblr silsilsi el bir varlqda sona atmaldr ki, o mmknl-vcuda v baqa bir sbb ehtiyacl olmasn, yni Vacibul-vcud olsun. Buna gr d digr bir flsfi mfhumdan istifad olunur ki, onun barsind bir qdr izahat verilmlidir.

SBB V NTC gr bir varlq baqa bir varla ehtiyacl olsa, yni onun varl myyn bir kild baqasna bal olsa, flsfi terminologiyada ehtiyacl varla ntic, digrin is sbb deyilir. Amma hr hans bir illtin mtlq kild ehtiyacsz olmamas da mmkndr, yni onun z d ehtiyacl v baqa bir mlula bal ola bilr. Amma gr hr hans bir illt he bir nv ehtiyacl v baqasnn mlulu olmazsa, o mtlq illt v mtlq ehtiyacsz olacaqdr. Flsfdki illt v ntic termini v onlarn trifi il tan olduqdan sonra hr mmknl-vcudun sbb ehtiyacl olmas il laqdar mqddimni aradrrq. Mmknl-vcudun vcudu zndn olmadna gr hkmn onun varl baqa bir varlq, yaxud varlqlarn gerklmsi il rtlnckdir. nki
54

aydn msldir ki, hr hans bir mvzu n nzrd tutulan bir mhmul ya zatn (tbitn, z-zlynd) sabitdir, yaxud baqasnn nticsind (bil-eyr) sabit olur. Msln, hr bir ey ya z-zn aydn v iqldr, yaxud baqa bir eyin (nurun) vasitsil iqlanr. Hr bir madd ya z-zn yaldr, ya baqa bir eyin (yan) vasitsil yal olur. Bir eyin n z-zn iql v yal olmas, n d baqasnn trfindn verilmkl bu iki sift malik olmas olmadan eyni zamanda iql v yal olmas qeyrimmkndr. Demli, bir mvzu n vcudun sbutu ya bizzatdr, ya da bil-eyr. Biz-zat deyildirs, hkmn bileyr olmaldr. Buna sasn z-zn vcudla siftlnmyn hr bir mmknl-vcud baqa bir varln sbbi il vcuda glir v onun nticsi saylr. Bu da hr mmknl-vcudun sbb ehtiyac vardr kimi tbir olunan danlmaz qli prinsipdn ibartdir. Lakin bzilri gman etmilr ki, sbbiyyt qanununun mfhumu bundan ibartdir ki, mumiyytl hr bir mvcudun sbb ehtiyac vardr v buna sasn irad tutub deyirlr ki, Allah n d bir illt nzrd tutmaq lazmdr! Halbuki sbbiyyt (sbb-ntic) prinsipinin mvzusu mtlq kild olan mvcud deyildir; onun mvzusu mmknl-vcud v nticdir. Baqa szl desk, hr bir ehtiyacl v bir ey bal olan varlq sbb ehtiyacldr, ninki, mumiyytl hr bir varlq.

55

SBBLR SLSLSNN SONSUZ OLMASI QEYRMMKNDR Bu brhanda istifad olunan sonuncu mqddim bundan ibartdir ki, sbblr silsilsi z ntic olmayan bir varlqda sona atmaldr. Baqa szl desk, sbblrin sonsuzlua qdr davam etmsi qeyri-mmkndr. Buna gr d Vacibul-vcudun varl, vcudu zndn olan v baqa bir varla ehtiyac olmayan ilkin sbb kimi sbut olunur. Filosoflar sonsuzlua qdr gedn sbblrin (sbblr sbbi) batil olmasn isbat etmk n oxlu brhanlar gtirmilr, lakin hqiqt bundan ibartdir ki, sbblr barsind sonsuzluun batil olmas tqribn aksiomadr (ox akardr, mlumdur) v azacq tfkkrl aydn olur. Yni nticnin varlnn sbb ehtiyacl olub onun vcudu il rtlndiyin diqqt yetirmkl bu nticlik v kauzalln mumi olmasn frz etsk, he vaxt he bir mvcud gerklmyckdir. nki bir-birindn asl varlqlar mcmusinin frz edilmsi onlarn baland trfd olan bir varlq olmadan alasan deyildir. Frz edin ki, msabiqd bir dst start xttinin qarsnda dayanaraq qamaa hazrlarlar, lakin onlardan hr biri qrara alr ki, digri qamaynca o da qamasn. gr bu qrar dorudan da mumi olsa, onlardan he biri, he vaxt qamaa balamayacaqdr! Hminin, gr hr bir varln vcudu digr bir varln vcudunun yaranmasna bal olsa, he bir vaxt he bir mvcud yaranmayacaqdr. Demli, xarici varlqlarn vcuda
56

glmsi gstrir ki, ehtiyacsz v rtlnmyn bir varlq mvcuddur. BRHANIN BYANI Qeyd olunan mqddimlr diqqt yetirmkl brhan byan edirik: Mvcud adlandrla biln ey iki haldan xaricd deyildir: Ya vcud onun n zruridir ki, z-zn mvcud olur v Vacibul-vcud adlanr, ya da onun vcudunun zrurti yoxdur v baqa mvcuda baldr v mmknl-vcud adlanr. Aydndr ki, gr hr hans bir eyin vcuda glmsi qeyrimmkn olsa, he vaxt vcuda glmyckdir v onu he vaxt mvcud hesab etmk olmaz. Demli, hr bir mvcud ya Vacibul-vcuddur, ya da mmknl-vcud. Mmknl-vcudun mfhumuna diqqt yetirmkl aydn olur ki, hr ey bu mfhumun nmunsi olsa, ntic saylacaq v onun sbb ehtiyac olacaqdr. nki gr hr hans bir mvcud z-zlynd vcuda glmyibs, hkmn baqa bir varln sbbin mvcud olmudur. Elc d zatn mvcud olmayan hr bir vsfin isbat bil-eyr olacaqdr. Sbbiyyt qanununun mfhumu da bundan ibartdir ki, hr bir bal, asl v mmknl-vcudun sbb ehtiyac vardr, ninki mumiyytl hr bir mvcudun sbb ehtiyac vardr ki, Allahn da illt ehtiyac vardr, yaxud sbbsiz Allaha etiqad bslmk sbbiyyt qanununu pozur deyilrk irad tutulsun. Digr trfdn, gr btn varlqlar mmknlvcud v illt ehtiyacl olsa he bir vaxt he bir
57

varlq gerklmyckdir. Bu ona oxayr ki, bir qrupun zvlrindn hr biri znn i balamasn digrinin i grmy balamas il rtlndirsin ki, bu halda he bir i grlmyckdir. Demli, xarici varlqlarn vcudu gstrir ki, Vacibul-vcud mvcuddur. SUALLAR 1.mkan v vcubun mntiqi v flsfi mnasn byan edin. 2.Vacibul-vcud v mmknl-vcudun trifini deyin. 3.Varln Vacibul-vcud v mmknl-vcud olaraq qli bldrlmsi ne surtd frz olunur? 4.Sbb v nticnin trifini deyin. 5.Sbbiyyt qanununun mfhumu ndir? 6.N n hr bir mmknl-vcudun sbb ehtiyac var? 7.Sbbiyyt qanunu Allahn da sbbi olmasn tlb edirmi? N n? 8.Allahn he bir yaradann olmamasna etiqad bslmk sbbiyyt qanununu pozurmu? 9.Sbblrd sonsuzluun qeyri-mmkn olmasn izah edin. 10.Bu brhann mntiqi formasn byan edin v hans mtlbi isbat etmsini dqiq kild izah edin.

58

SKKZNC DRS ALLAHIN SFTLR

Mqddim Allahn zli v bdi olmas Slbiyy siftlri Varlq balayan sbb Varlq balayan sbbin xsusiyytlri

59

MQDDM vvlki drslrd qeyd olundu ki, flsfi brhanlardan oxunun mfhumu Vacibul-vcud nvanl bir varl isbat etmkdir v baqa brhanlarn lav edilmsi il onun slbiyy v sbutiyy siftlri sbuta yetir. Onlarn mcmusundan Mtal Allah Onu mxluqlardan sen znmxsus siftlri il mlum olur. Amma srf kild Vacibul-vcud olmas Onu tanmaq n kifayt deyildir. nki bir xs, msln materiyann (madd v enerjinin) d Vacibul-vcudun nmunsi olmasn gman ed bilr. Buna gr d bir trfdn Allahn slbiyy siftlri sbut olunmaldr ki, Vacibul-vcudun mxluqata mxsus olan siftlrdn uzaq olmas v onun mxluqlarndan he birin ttbiq edilmmsi mlum olsun. Digr trfdn Allahn sbuti siftlri isbat olunmaldr ki, hm Onun prsti layiq olmas aydnlasn, hm d nbvvt, mad v onlarn tfrrat kimi digr qid prinsiplrinin isbat olunmasna rait yaransn. Yuxarda qeyd olunan brhandan aydn oldu ki, Vacibul-vcudun sbb ehtiyac yoxdur v o btn mmknl-vcudlarn sbbidir. Baqa szl desk, Vacibul-vcud n iki sift isbat olunur: 1.Onun hr hans varla ehtiyacsz olmas. nki gr baqa bir varla azacq bel ehtiyac olsa hmin baqa varlq onun illti olacaqdr v bildiyimiz gr, flsfi mnada sbbin mnas budur ki, baqa varlq ona ehtiyacl olsun.
60

2.Mmknl-vcud olan varlqlar Onun (vacibulvcud) mlulu v Ona ehtiyacldrlar. Bu da onlarn yaranmas n ilkin sbbdir. Bu iki nticdn istifad edrk onlardan lazm glnlri byan edir, Vacibul-vcudun slbiyy v sbutiyy siftlrini isbat edirik. lbtt flsf v klam kitablarnda onlarn hr birinin isbatna dair oxlu brhanlar qeyd olunmudur, lakin biz mtlbin mnimsnilmsinin asan olmas, ycamla riayt edilmsi v mtlblrin arasnda ball nzr almaqla el brhanlar semiik ki, onlarn yuxardak brhanla olan laqsi saxlanlsn. ALLAHIN ZL V BD OLMASI gr hr hans bir varlq baqa bir varln nticsi olaraq ona ehtiyacl olsa, vcudu onun (sbbin) zn tabe olacaqdr v illtinin aradan getmsi il vcudunu itirckdir. Baqa szl desk, hr hans bir zaman dvrnd mvcudun yox olmas (olmamas) onun ehtiyacl v mmknl-vcud olmasn gstrir. Vacibul-vcudun varl zndn olduundan v he bir varla ehtiyacl olmad n hmi mvcud olacaqdr. Bununla da Vacibul-vcud n digr iki sift isbat olunur: biri zli olmasdr, yni kemi he bir dvrd Onun n yoxluq tsvvr olunmur, digri is bdi olmasdr, yni o, glckd d he vaxt yox olmayacaqdr. Bzn bu iki siftin cmi srmdi ad il byan olunur. Buna sasn vvllr yoxluu, yaxud sonradan zavala uramas mmkn olan bir varlq Vacibul61

vcud olmayacaqdr. Hr bir maddi varln Vacibulvcud olmas frziyysinin batil olmas da tamamil akardr. SLB SFTLR Vacibl-vcudun digr bir tlbi (zrurti) Onun bsit olmas, czlrdn v hisslrdn tkil olunmamasdr, nki hr bir mrkkb z hisslrin ehtiyacldr v Vacibl-vcudun is he bir ey ehtiyac yoxdur. Vacibl-vcudun hisslrinin hqiqtd mvcud olmamas, htta, bir xttin zrind nzrd tutulan iki xt paras kimi olmas frziyysi d batildir. nki potensial hisslr malik olan ey hrnd xaricd gerklms bel, ql baxmndan analiz olunma qabiliyytin malik olacaqdr. Analizolunmann mmkn olmasnn mnas da muminin yoxlua uramasnn mmknlydr. Bel ki, gr birmetrlik xtt iki yarmmetrlik hissy blns, artq birmetrlik xtt mvcud olmayacaqdr. vvllrd qeyd olundu ki, Vacibl-vcudun yoxlua uramas mmkn deyildir. Gerklik (bil-fel) v imkan (bil-qvv) sviyysind hisslrdn tkilolunma cismlrin xsusiyytindn olduundan he bir cismani mvcudun Vaciblvcud olmad aydn olur. Baqa szl desk, Mtal Allahn mcrrd olmas v cismani olmamas sbuta yetir. Hminin aydn olur ki, Mtal Allah gzl grnb, he bir hiss orqanlar il idrak oluna bilmz, nki hissolunma cism v cismani olman xsusiyytlrindndir.
62

Digr trfdn cism olma inkar etmkl mkana v zamana malik olmaq kimi cismin xsusiyytlri d Vacibl-vcuddan slb olunur. nki mkan o eylr n tsvvr olunur ki, hcm, en, uzunlua malik olsun. Zamana malik olan hr bir ey uzanma v zaman nqteyi-nzrindn blnmy qabildir v bu da bir nv imkan klind (bil-qvv) hisslrdn tkil olunmaq hesab olunur. Buna sasn Mtal Allah n mkan v zaman tsvvr etmk olmaz. Mkan v zamana malik olan varlq da he vaxt Vacibl-vcud olmayacaqdr. Nhayt, zamann Vacibl-vcuddan inkar olunmas hrkt, dyiiklik v tkaml d ondan inkar edir, nki he bir hrkt v dyiiklik zaman v mkan olmadan mmkn deyildir.1 Buna sasn Allah n r kimi bir yerin olduuna inananlar, yaxud asimandan aa nazil olma Ona nisbt vernlr, yaxud Onun gzl grn bilmsinin mmknlyn iddia ednlr, yaxud da Onun dyiilib haldan-hala dmsin, tkaml etmsin inananlar Allah dzgn kild tanmamlar. mumiyytl, hr cr atmazlq, mhdudiyyt v ehtiyaca dlalt edn mfhum Mtal Allahdan uzaqdr. Allahn slbi siftlrinin mnas da mhz budur.

1 Allahn mkana malik olmas, rdn aa nazil olmas v gzl grnmsi snnilrdn bir qrupunun nzridir. Allahn dyiikliy v tkaml m`ruz qalmas da Hegel, Bergson, Vilyam Ceyms, Vaythed kimi qrb filosoflarndan nql olunmudur. Lakin bilmk lazmdr ki, Allahdan hrkt v dyiikliyin inkar olunmas Onun n skunti isbat etmir, ksin, bu Onun zatnn sabit olmas m`nasndadr. Sabitlik d dyiikliyin ziddidir. Amma skunt, hrkt xsusiyytinin olmamasdr v hrkt etmy qabiliyyti olan eylrdn baqa he n onunla vsf edilmz.

63

VARLIQ BX EDN SBB Qeyd olunan dlildn ld olunan ikinci ntic budur ki, Vacibl-vcud mmknlrin yaran sbbidir. ndi is bu nticnin zruri olmasn aradrrq. vvlc sbbin qismlri il bal bir qdr izahat verdikdn sonra ilahi sbbiyytin xsusiyytlrini byan edirik. Sbb znn mumi mnasnda baqa bir eyin ballq trfi olan hr bir varla aid edilir, htta rtlr v vasitlr (middat) d sbb deyil bilr. Allah-taala n sbb olmamasnn mnas budur ki, baqa bir varlqdan he bir nv asll yoxdur, htta Onun n he bir nv rtiyyt v vasitni d tsvvr etmk olmaz. Amma Allahn mxluqat n sbb olmasna gldikd is, bu, failin illiyytinin xsusi qismi olan varlq balamaq mnasnadr. Bu mtlbi izah etmk n sbblrin qismlrini aradrmalyq v onun mfssl izah flsfi kitablara hval olunur. Bildiyimiz kimi, bitkinin ccrmsi n toxum, mnasib torpaq, hava, su v s. kimi eylrin olmas zruridir. Tbii bir amil, yaxud insan, toxumu torpaa spmli v ona su vermlidir. Sbb n qeyd olunan trif sasn bunlarn hams bitkinin ccrmsinin sbblri hesab olunur. Bu illtlri mxtlif nzrlrdn myyn qismlr blmk olar. Msln, varlqlar hmi nticni vcudu n zruri olan sbblr hqiqi sbblr, qalmaqlar nticnin qalma n lazm olmayan digr sbblr is (bitki barsind kininin varl) vasitli sbblr, yaxud muiddatlar (vasitlr)
64

adlandrlr. Elc d vz edil biln illtlri vzolunan sbblr, baqa sbblri is vzolunmaz sbblr adlandrrlar. Bir nv illt d vardr ki, bitkinin ccrmsi il laqdar deyilnlrin hams il frqlnir v onun nmunsini zehn v bzi zehni varlqlar barsind mlahiz etmk olar. nsan z zehnind bir surti yaradanda, yaxud hr hans bir ii grmyi qrara alanda zehni surt deyiln ruhi v nfsani irad adl bir varlq gerklir ki, onun varl zehnin varlna bal olduuna gr d onun nticsi hesab olunur. Lakin bu nv ntic el bir kilddir ki, sbbindn he bir trzd ayr v mstqil, ondan ayrlqda vcuda malik ola bilmz. Eyni halda, zehnin zehni surti, yaxud irad il laqdar failiyyti myyn rtlr baldr ki, onun nqsanl, mhdud v mmknl-vcud olmasndan irli glir. Lakin varlq almi n Vacibl-vcudun fail olmas zehnin ruhi varlqlarla laqdar olan failiyytindn daha yksk v daha kamildir v sair faillrin arasnda oxar, misli yoxdur. nki O z nticsin he bir ehtiyac olmadan onu yaradr, o nticnin d btn varl Ona baldr. VARLIQ BX EDN SBBN XSUSYYTLR Qeyd olunanlara diqqt yetirmkl varlq bx edn sbb n bir ne mhm xsusiyyti qeyd etmk olar: 1.Varlq bx edn sbb btn nticlrin kamallarna daha kamil kild malik olmaldr ki, hr bir varla onun tutumu qdrind ta ed bilsin.
65

Amma maddi v vasit olan sbblr yalnz nticnin dyiikliyi n rait yaradr, onlarn v z nticlrinin kamallarna malikolma zrurti yoxdur. Msln, torpan bitkinin kamalna malik olmasnn, yaxud ata-anann vladn kamalna malik olmasnn zrurti yoxdur. Amma varlq balayan Allah bsit v blnmz olduu halda vcud kamallarnn hamsna malik olmaldr.1 2.Varlq bx edn sbb z nticni yoxluqdan varlq almin gtirir v baqa szl onu yaradr. Onu yartmaqla z vcudundan he bir ey azalmr. Amma tbii faillrd i tamamil baqa crdr. Onlarn ii mvcud nticnin vziyytini dyidirmk, enerji v qvv srf etmkdn ibartdir. Vacibl-vcudun zatndan hr hans bir eyin ayrlmas frz edils ilahi zatn dyiilmsini v blnmsini zruri edir ki, bunun da batil bir ey olmas sbut olundu. 3.Varlq bx edn sbb hqiqi sbbdir. Buna gr d nticnin qalmas n onun varl zruridir. Amma vasit olan sbblrd nticnin qalmasnda onlara ehtiyac yoxdur. Buna sasn snni mtkllimlrinin bzilrindn nql olunan almin qalb davam etmsind Allaha ehtiyac yoxdur kimi szlr, elc d qrb filosoflarnn bzilrinin dediyi tbit almi bir df hmilik n i salnan olduu n v artq, Allahn idar etmsin ehtiyac olmayan saata bnzyir kimi szlr hqiqtdn ox-ox uzaqdr.
1 Qeyd etmk lazmdr ki, mxluqatn kamallarna malik olman m`nas, onlarn mfhumlarnn (cism v insan mfhumu kimi) da Mtal Allaha aid edil bilmsi deyildir. nki bu kimi mfhumlar mhdud v nqsanl varlqlardan ibartdir v buna gr d sonsuz kamala v vcuda malik olan Mtal Allaha aid edil bilmz.

66

Halbuki varlq almi znn btn ilrind Mtal Allaha ehtiyacldr, gr bir anla varlq ta etms, he bir eyin vcudu qalmaz. SUALLAR 1.Allahn siftlrini tanman n kimi zrurti var? 2.Ken brhandan hans nticlr ld olunur? 3.Allahn srmdi (bdi v zli) olmasn isbat edin. 4.Allahn zatnn bsit olmsn, gerklik (bil-fel) v imkan klind (bil-qvv) hisslrdn tkil olmamasn nec isbat etmk olar? 5.Allahn cismani olmamasnn dlili ndir? 6.N n Allah grmk olmaz? 7.Hans dlil sasn Allahn zaman v mkana ehtiyac yoxdur? 8.Hrkt v skunti Allaha aid etmk olarm? Niy? 9.Sbbin qismlrini byan edin. 10.Varlq balayan sbbin xsusiyytlrini rh edin.

67

DOQQUZUNCU DRS ZAT SFTLR

Mqddim Zati v feli siftlr Zati siftlrin isbat Hyat Elm Qdrt

68

MQDDM Qeyd olundu ki, dnyaya varlq bx edn sbb Mtal Allah vcudun btn kamallarna malikdir, hminin hr bir varlqda mvcud olan hr nv kamal Onun trfindndir v onu mvcudata, mxluqlara bx etmkl z kamalndan he n skilmir. Mtlbin daha yax dnlmsi n aadak misallardan istifad etmk olar: Mllim z elmindn agirdlr yrdir, amma onun elmindn he n azalmr. lbtt, Mtal Allah trfindn varlq v vcud kamallarnn verilmsi bu misallarla mqayis olunmayacaq drcd ykskdir. Bu bard n yax cml blk d bu ola bilr: Btn varlq almi Allahn mqdds Zatnn nuru v cilvsidir, bel ki, bu, aadak aydn d bu mlum olur: Allah gylrin v yerin nurudur.1 Sonsuz ilahi kamallara diqqt yetirmkl kamala dlalt edn v znd he bir nqsan v mhdudiyyt damayan hr nv mfhum Allahtaalaya aid edil bilr. Bel ki, Quran aylrind, rvaytlrd v Msumlarn () mnacatlarnda nur, kamal, camal, mhbbt, nuranilik v s. kimi mfhumlar Allah-taalaya aid edilir. Amma slami klam, flsf v qid kitablarnda ilahi siftlr nvan il irli kilnlr siftlrin myyn qdridir. Onlar zati v feli siftlr olaraq iki yer blnr. Buna gr d vvlc bu blg barsind izahat verck, daha sonra onlarn n mhmn isbat edcyik.
1 Nur sursi, ay:35.

69

ZAT V FEL SFTLR Mtal Allaha aid ediln siftlr ya Allahn zatna aid olunan v Onun kamalna dlalt edn hyat, elm, qdrt kimi mfhumlardr. (Allahn) yaxud da xaliqiyyt v raziqiyyt kimi Mtal Allahla Onun mxluqlar arasnda olan rabitdn irli gln mfhumlardr. Birinci qism aid olan siftlr zati siftlr, sonunculara is feli siftlr deyilir. Bu iki qism siftlr arasnda sasl frq bundan ibartdir ki, birinci dstd Allahn mqdds Zat ona aid olunan siftlrll eynilik tkil edir. Lakin ikinci dst siftlr Mtal Allah il mxluqat arasnda laqdn irli glir. Allahn zat il mxluqatn zat bu laqnin qarlql trflri kimi nzr alnr. Msln, xaliqiyyt sifti varlq alminin Allahn zatndan olan asllqdan irli glir v Allah v Onun mxluqat bunun iki trfini tkil edir. Allahn mqdds zat v mxluqlarn zat xaricind is ayrlqda yaratmaq adl hqiqi bir ey mvcud deyildir. lbtt, Mtal Allah z zatnda yaratmaa qdrtlidir, lakin qdrt Onun zat siftidir, yaratmaq mfhumu is lav bir mfhum olub fel mqamndan irli glir. Buna gr d yaratmaq feli-siftlrdn saylr. Amma yaratmaa qadir olmaq mslsin gldikd is bu, qdrt siftin qaydr. Allahn zati siftlrinin n mhm hyat, elm v qdrtdir. Eitmk v grmy gldikd is gr eidilnlr v grlnlr alim olmaq, yaxud eitmk v grmy qadir olmaq nzr alnsa, bu halda eitmk v grmk lim v qdir siftlrin qaydr. gr onlardan mqsd fel olaraq eitmk v
70

grmk olsa, bu halda o, eidn v grn Zatn eidilmy v grlmy qabiliyyti olan yalar arasndak laqsindn ld olunur. Bu da felisiftlrdn saylmaldr. Bel ki, bzn elm d hmin mnada ildilir v feli elm ad il tannr. Bzi mtkllimlr klam v iradni d zati siftlrdn hesab etmilr ki, bu bard sonralar shbt olunacaq. ZAT SFTLRN SBAT OLUNMASI Allahn hyat, qdrt v elmini isbat etmyin n sad yolu bundan ibartdir ki, bu mfhumlar mxluqat barsind ildiln zaman onlarn kamallarndan shbt ar. Demli, onlarn n kamil mrhlsi varlq bx edn sbb kimi mvcud olmaldr. nki hr bir mxluqda mvcud olan hr hans kamal Mtal Allahdandr v onu bx edn onlara malik olmaldr ki, baqalarna ta ed bilsin. Hyat yaradan bir xsin znn ondan mhrum olmas, yaxud mxluqata elm v qdrt vern xsin znn cahil v bacarqsz olmas qeyri-mmkndr. Demli, bzi mxluqlarda bu kimi kamal siftlrinin olmas onlarn Mtal Allahda mvcud olmasn gstrir. Bunlarn he birind nqsan v mhdudiyyt yoxdur. Baqa szl desk, Mtal Allah sonsuz hyata, elm v qdrt malikdir. ndi is bu siftlrin hr biri bard lav izahat veririk. HYAT Hyat (diri olmaq) mfhumu iki dst mxluq barsind istifad olunur: Biri inkiaf etmk qabiliyytin malik olan bitkilrd, ikincisi is ur v
71

irady malik olan heyvan v insanda. Birinci mna naqisliyi v ehtiyac tlb edir. nki inkiaf etmk inkiaf edn varln ilk vvld kamaldan mhrum olmasn, xarici amillr nticsind onda myyn dyiikliklrin yaranmasn v tdrici olaraq yeni kamal mrhlsin atmasn tlb edir. Slbiyy siftlrd qeyd olunduu kimi, bel xsusiyytlri Allaha aid etmk olmaz. Amma hyatn ikinci mnas kamal mfhumudur, onun mmkn nmunlrinin nqsan v mhdudiyytlrl yana olmasna baxmayaraq, Onun n he bir nqsan, mhdudiyyt v ehtiyacn olmad sonsuz bir mrtb nzr almaq olar. Bel ki, kamaln v vcudun mfhumu da beldir. sas etibar il irad zndn olan failiyyt, elm il yana olan hyat qeyri-maddi varln tlbidir. nki hyatn canl maddi varlqlara aid edilmsin baxmayaraq, hqiqtd is bu, onlarn ruhunun siftidir, bdnlr is ruhla laqdar hmin xsusiyytlr malik olurlar. Baqa szl desk, hcm cismlrin, cismani varlqlarn tlbi olduu kimi hyat da mcrrd (qeyri-cismani) varln tlbidir. Bu mtlb diqqt yetirmkl Allahn diriliyin baqa bir dlil d taplr v o da bundan ibartdir: Allahn mqdds Zat mcrrd v qeyri-cismanidir. (Bu, ken drsd isbat olundu.) Hr bir mcrrd varlq zatn hyata malikdir, demli, Mtal Allahn da zatn hyat vardr.

72

ELM Elmin mfhumu n aq-akar mfhumlardandr, lakin onun mxluqlar arasnda mvcud nmunlri mhdud v nqsanldr v bu xsusiyytlrl Mtal Allaha aid edil bilmz. Amma qeyd olunduu kimi ql bu kamal mfhumu n he bir nqsan v mhdudiyyti olmayan, alimin zat il eyniyyt tkil edn myyn nmunlr nzr ala bilr, bu da Mtal Allahn Zatnn elmidir. Allahn elmini mxtlif yollarla isbat etmk olar. Onlardan biri zati siftlrin isbat olunmasnda qeyd olunan yoldur. Yni mxluqlarn arasnda elm mvcud oluduuna gr onun n kamil mrtbsi onlar yaradanda mvcud olmaldr. Digr bir yol is nzm brhanndan istifad etmkdir. Yni, hr hans bir varlq n qdr dqiq nizam-intizama malik olsa onu yaradann elm v biliyinin bir o qdr artq olmasna dlalt edckdir. Bel ki, elmi bir kitab, yaxud gzl er kitab, yaxud digr incsnt sri onu yaradann elm, zvq v mhartin dlalt edir. He bir aqil insan elmi, yaxud flsfi bir kitabn nadan v savadsz xs trfindn yazlmasn iddia etmz. El is bu byk khkann, mvcud olan heyrtli sirlr v qribliklrin elmsiz varlq trfindn yaradlmasn nec ehtimal vermk olar?! nc yol is nzri-flsfi (yni qeyri-bdihi) mqddimlrdn istifad etmkdir. Misal n bu flsfi qaydan qeyd etmk olar: Hr bir mstqil mcrrd varln elmi vardr. Bu msl laqdar kitablarda isbat olunmudur.
73

Allahn elmin diqqt yetirmk insann zn v ruhunu safladrmasnda ox mhm rol ifa edir. Buna gr d Qurani-krim tkrar-tkrar v tkidl buyurur: Allah xyantkar gzlrdn v qlblrin gizltdiyi eylrdn agahdr.1 QDRT z i v faliyytini irad v ixtiyar zndn grn hr bir fail barsind deyilir ki, znn grdy ilr qdrti atr. Demli, qdrt faili-muxtarn (ixtiyar sahibi olan failin), ondan ba vermsi mmkn olan i n balanc (mbdiyyt) olmasndan ibartdir. Vcudi mrtb baxmndan fail n qdr kamil olsa, bir o qdr artq qdrt malik olacaqdr. Tbiidir ki, sonsuz kamala malik olan varln qdrti d sonsuz olacaqdr. Hqiqtn Allah hr bir ey qadirdir.2 Burada bir ne mslni xatrlatmaq lazmdr: 1.Qdrtin aid olduu bir iin gerklmsi mmkn olmaldr. Demli, qdrti zatn qeyrimmkn olan, yaxud qeyri-mmkn olmayan, amma z ardnca qeyri-mmkn bir ii gtirn ey aid etmk olmaz. Allahn hr bir i qadir olmasnn mnas bu deyildir ki, misal n z kimi baqa bir Allah da yaratsn (nki Allah yaradlas deyildir), yaxud iki ddini ddindn byk etsin, yaxud

1 Mu`min sursi, ay:19. 2 Bqr sursi, 20-ci v baqa aylr.

74

vlad, vlad olmaq mqsdi il atasndan qabaq xlq etsin. 2.Hr bir i qadir olmaq onlarn hamsn yerin yetirilmsini tlb etmir. ksin istdiyi hr ii gr bilmyi nzrd tutur. Hikmtli Allah da layiqli v hikmtli ilrdn baqa he n istmz v he bir i grmz. Halbuki, Onun xoaglmz v irkin ilr grmy qdrti vardr. (Glck drslrd ilahi hikmt barsind artq izahat verilckdir.) 3.Qdrt znn qeyd olunan mnas il yana, ixtiyara da malikdir. Mtal Allah n yksk qdrt malik olduu kimi ixtiyarn da n yksk, kamil mrhlsin malikdir. He bir amil Onu bir ii grmk il laqdar tzyiq mruz qoya, yaxud ixtiyar Ondan ala bilmz. nki hr bir varln vcudu v qdrti mhz Ondandr v znn baqalarna verdiyi qdrtlr qarsnda he vaxt mlub olmaz.

SUALLAR 1.Hans mfhumlar Mtal Allah barsind iltmk olar? 2.Zati v feli siftlrin trifini deyib onlarn frqini gstrin.
75

3.Zati siftlrin isbat olunmasnn mumi yolu hanslardr? 4.Hyat hans mnada ilnir v onun hans mnas Allaha aid edil bilr? 5.Allahn diri olmasna dair xsusi dlili qeyd edin. 6.Allahn elmini yolla isbat edin. 7.Qdrtin mfhumunu byan edin v Allahn sonsuz qdrtini isbat edin. 8.Hans ilr qdrt dairsind ola bilmz? 9.N n Allah irkin v yaramaz ilri grmz? 10.Mtal Allahn ixtiyar sahibi olmasn byan edin.

76

ONUNCU DRS FEL SFTLR

Mqddim Xaliqiyyt Rbubiyyt luhiyyt

77

MQDDM vvlki drsd qeyd olunduu kimi, feli siftlr Allahn mqdds Zatnn Onun mxluqlar il mqayis olunmas zaman nisbt v xsusi rabitni nzr almaqla Ona aid olunan mfhumlardan ibartdir ki, yaradan v yaradlan bu laqnin iki trfini tkil edir. Yni, yaratmaq mfhumunun z mxluqatn vcudunun Mtal Allaha balln mlahiz etmkl ld olunur. gr bu ballq nzr alnmasa, he vaxt bel bir mfhum ld oluna bilmz. Allah il mxluqlarn arasnda nzrd tutulan izaflr v rabitlrin hddi-hdudu yoxdur, lakin bir baxmdan onlar iki mumi qism blmk olar: Birinci qism birbaa Allah il mxluqatn arasnda nzr alnan laqlrdir, o cmldn, icad etmk, xlq etmk v s. Amma digr laqlr baqa rabit v laqlri nzr aldqdan sonra ld olunur. Msln, ruzi vermk. nki vvlc ruzi yeyni onun qidaland ey il birlikd nzr aldqdan sonra Allah trfindn onun tmin olunmas diqqt mrkzind saxlanlmaldr ki, raziq v rzzaq kimi mfhumlar alnsn. Htta mmkndr ki, bzn Mtal Allaha bir feli sift aid olunmazdan qabaq mxluqlar arasnda bir ne rabit v laq nv nzr alnsn, yaxud Allah il mxluq arasnda vvlcdn olan bir ne laq nzr alndqdan sonra onlarn Allah il olan rabitsi nzr alnsn. Msln, mfirt (balamaq) Allah trfindn tklifi (vacib) hkmlrin tyin edilmsi, Onun hquqi
78

rbubiyyti v bndlrin bu hkmlr qarsnda itatsizlik etmsi nticsind yaranr. Bir szl, feli siftlri ld etmk n Mtal Allahla mxluqlar arasnda mqayis aparlmal, yaradan il yaranan arasnda bir nv rabit v laq nzr alnmaldr ki, laqnin iki trfi il vcuda gln mtzayif mfhum ld olunsun. Buna gr d Allahn mqdds Zat z-zn v bu nisbt v laqlri nzr almadan feli siftlrin ayr-ayr nmunlri meydana glckdir. Zati v feli siftlr arasnda sasl frq d mhz bundan ibartdir. lbtt, vvllr qeyd edildiyi kimi, feli siftlrin, onlarn mnyini nzr almaqla zati siftlr qaytarlmas da mmkndr. Bel ki, gr xaliq, yaxud xllaq yarada biln xs kimi nzrd tutulsa qdrt siftin qaydr, yaxud smi (eidn) v bsir (grn) siftlri gr eidilnlr v grnnlr alim olmaq mnasnadrsa, elm mnasna qaydr. Digr trfdn, zati siftlrdn hesab oluna biln mfhumlardan bzilrinin lav v feli mnada olmas da mmkndr, bu surtd feli siftlrdn hesab olunacaqdr. Bel ki, elmin mfhumu Quranikrimin ox yerlrind feli sift formasnda ildilmidir.1 Qeyd olunmal mhm msl bundan ibartdir ki, Mtal Allahla maddi varlqlar arasndak rabit nzr alnan v bunun sasnda Allah n xsusi feli siftlr myyn olunan zaman qeyd olunan
1 Bqr sursi, ay:187 v 235, nfal sursi, ay:66, Fth sursi, ay:18 v 27, Ali-mran sursi, ay 140 v 142, Maid sursi, ay:94, Tvb sursi, ay:16, Mhmmd sursi, ay:31.

79

siftin laqnin bir trfini tkil edn maddi varlqlara aid olan tqdird, zaman v mkan mfhumlar da qeyd alnr. Halbuki, hmin siftlr bu laqni digr trfi olan Allaha aid edilrkn zaman bu cr qeyd v rt hdudlarndan uzaq olur. Msln, ruzi yeyn bir varla ruzi verilmsi xsusi zaman v mkan daxilind ba verir. Amma bu, hqiqtd ruzi vern deyil, ruzi yeyn varlqla laqdardr, Allahn mqdds Zat hr nv zaman v mkan qeydlrindn uzaqdr. Bu mhm msl Allahn fel v siftlrini tanmaqla laqdar mhqqiqlr arasnda yaranan iddtli ixtilaflar v oxlu tinliklri hll ed bilr. XALQYYT Vacibl-vcudun mmknl-vcudlarn yaran n ilkin sbb nvan il isbat edilmsindn sonra onlarn hamsnn z varlnda Allaha ehtiyacl olmalarn nzr almaqla Vacibl-vcuda xaliqiyyt, mmknlr mxluqiyyt sifti mnsub edilir. Bu vcudi rabit sasnda ld olunan xaliq mfhumu icad edn v varlq balayan illtl brabrdir. Ehtiyacl v mmkn varlqlarn hams onun laqsinin bir trfind olub mxluqiyyt sifti ad il myyn olunur. Lakin bzn xlq etmk klmsi daha mhdud mnada ilnrk yalnz vlki madddn vcuda gln v onun laqdar olduu trf mvqeyind dayanan varlqlara aid edilir. Bunun mqabilind ibda mfhumu durur ki, ilkin madddn yaranmayan (msbuq olmayan) varlqlarda ilnir (mcrrdlr v
80

ilkin madd). Bellikl, icad etmk xlq v ibda olaraq iki yer blnr. Allahn xlq etmsi insanlarn yalardan istifad edib ondan mxtlif eylr hazrlamas mnasna deyildir ki, bdnin hrkt edib ilmsin ehtiyac duyulsun v hrkt fel, ondan hasil olan varlq is felin nticsi kimi cilvlnsin v nticd yaratmaq yaradlmla frqlnsin. nki Mtal Allah cism v cismani varlqlarn xsusiyytlrindn v hrktlrindn pak olmaqdan lav, gr Allahn yaratma yaradlann zatna olunan lav olsayd, mmknl-vcuddan v Allahn mxluqatndan olan bir varlq hesab olunacaqd. Demli, feli siftlrin trifind deyildiyi kimi, bu cr siftlr Allah v mxluqlarn arasnda nisbt v siftlrdn ld olunan mfhumlardr, yni lav v nisbt qlin mlahizsin baldr. RBUBYYT Allah il mxluqlar arasnda mlahiz olunan laqlrdn biri d budur ki, mxluqlar tkc vcudun slind v yaradllarnda Allaha ehtiyacl deyillr, hm d onlarn vcudi ilrinin hams Mtal Allaha baldr, onlarn he bir nv mstqilliklri yoxdur, Allah onlarda istdiyi kimi tsrrf v onlarn ilrini idar edir. Bu laqni mumi trzd nzr alsaq, bundan rbubiyyt mfhumu irli glir. Rbubiyyt btn ilrd tdbir tlb edir. O cmldn, qoruyub saxlamaq, hyat vermk, ldrmk, ruzi vermk, inkiaf etdirib kamala atdrmaq, yol gstrmk, mr
81

v nhy etmk v s. qeyd etmk olar. Rbubiyytin mxtlif ilrini iki mumi dsty blmk olar: 1.Tkvini rbubiyyt. Bu btn varlqlarn ilrinin idar edilmsin, ehtiyaclarnn tminatna bir szl, kainatn idar olunmasna aid edilir. 2.Trii (hquqi) rbubiyyt. Bu, urlu v ixtiyar sahibi olan varlqlara aid olub, peymbrlr gndrmk, asimani kitablar nazil etmk, tklif v vziflri tyin etmk, hkm v qanunlar yaratmaq kimi ilr amildir. Allahn mtlq rbubiyytinin mnas budur ki, mxluqlar hr bir vcudi id Mtal Allaha baldrlar. Bir-birin olan ballqlar da axrda Ona ballqla nticlnir. Mxluqlarn bzilrini digrlrinin vasitsil idar edn, canllar znn yaratd ruzi il qidalandrb tmin edn mhz Odur. O, urlu varlqlar hm batini vasitlrl (ql v s. kimi idrak qvvlri), hm d xarici vasitlrl (peymbrlr v asimani kitablar) hidayt edir, mkllflr n hkmlr v qanunlar yaradr v vziflr myyn edir. Xaliqiyyt kimi, rbubiyyt d laqli bir mfhumdur. Frqlri bundan ibartdir ki, onun (rbubiyytin) mxtlif hallarnda mxluqatn zlri arasnda da xsusi bir laq nzr alnr. (Bel ki, bu, rzzaqiyyt barsind deyildi.) Xaliqiyyt v rbubiyyt mfhumlarna v onlarn laqli olmasna diqqt yetirmkl aydn olur ki, bu ikisinin arasnda zrurt vardr v almin Rbbinin onun Xaliqindn baqas olmas qeyri-mmkndr,
82

yni mxluqlar xas sciyylrl bir-birin bal yaradan el onlar qoruyub idar d edir. Hqiqtd rbubiyyt v tdbirin mnas mxluqatn yaradl v onlarn arasnda balln necliyindn irli glir. LUHYYT lah v luhiyytin mnalar bard nzr sahiblri v mtxssislr arasnda oxlu mbahislr ba vermidir ki, bunlar da tfsir kitablarnda qeyd alnmdr. Bizim nzrimiz gr, onun n yax mnas budur ki, ilah prstiedilm, yaxud ibadt v itat layiqolma mnasnadr. Nec ki, onunla eyni vznd olan kitabn mnas yazmaq v yazmaa layiq olan bir eydir. Bu mnaya uyun olaraq luhiyyt el bir siftdir ki, onun hqiqtini myyn etmkdn tr bndlrin itat v ibadtini d nzr almaq lazmdr. Baxmayaraq ki, yolunu azanlar batil v pu mbudlar zlrin ilah semilr, amma itat v ibadt olunmaa lyaqti olan Ks mhz onlarn Xaliqi v Rbbidir. Bu da hr bir xsin Mtal Allah barsind malik olduu etiqadn meyardr. Yni Allah-taalan Vacibl-vcud, dnyann ixtiyar sahibi, idar edni v yaradan hesab etmkdn lav Onu ibadt v itat olunmaa layiqli d bilmlidir. Ona gr d bu mfhum slamn ar olan La ilah illllahda xz edilmidir. SUALLAR 1.Zati v feli siftlrin qarlql laqsini v onlarn bir-birin nec qaytmasn byan edin.
83

2.Hans sasa gr feli siftlr zaman v mkan qeydlri il yana olur? 3.Xaliqiyytin mfhumunu rh edin v onun xlq v ibda il olan frqini deyin. 4.N n yaratmaq n mxluqatn zatlarndan ayr olan eyni nmunlri nzr almaq olmaz? 5.Rbubiyytin mfhumunu byan edin. 6.Rbubiyytin qismlrini sadalayn. 7.Xaliqiyytl rbubiyyt arasndak zrurti byan edin. 8.luhiyytin mfhumunu v onun xaliqiyyt v rbubiyytl olan zrurtini byan edin.

84

ON BRNC DRS DGR FEL SFTLR

Mqddim rad Hikmt Klam Sidq (doruuluq)

85

MQDDM Klam elmind mnaqili msllrdn biri d ilahi irad mslsidir. Bu bard bir ox chtlrdn, msln, irad zati siftdir, yoxsa feli sift, yaxud qdimdir, ya yeni?, vahiddir, yoxsa oxdur? dey ixtilaf v mbahis yaranmdr. Btn bunlar flsfd irad, xsusil ilahi irad bard aparlan bhslrdn ayrdr. Aydndr ki, indiki mvzu bard geni bhs bu kitaba smaz. Ona gr d vvlc iradnin mfhumu haqqnda rh verir, daha sonra ilahi irad trafnda qsa shbt balayrq. RAD Camaat arasnda irad klmsi iki mnada ildilir: biri sevmk, digri is ii grmk n qrara glmk. Birinci mnas ilnm baxmndan ox geni yaylmdr. Hm xarici yalar, hm xsin z ilrini, hm d baqalarnn ilrini sevmy deyilir.1 Amma ikinci mnas yalnz xsin z ilril bal ildilir. nsan barsind iradnin birinci mnasnn (mhbbt, istmk) nfsani sciyylr v nfsin zahiri xsusiyytlrindn olmasna baxmayaraq, ql onun nqsanl chtlrini tcrid etmkl cvhri (sli, mahiyyti olan) varlqlara, htta Mtal Allaha bel aid edil biln mumi bir mfhum ld ed bilr. Bel ki, elm barsind d hmin ii grr. Buna gr d
1 nfal sursi, ay 87.

86

Allahn z Zatna nisbt verdiyi mhbbt aid ediln hbb klmsi zati siftlrdn biri hesab olunur. gr ilahi irad dedikd mqsd kamal sevmk olsa (bel ki, ilk mrtbd sonsuz ilahi kamala aid olur. Sonrak mrtblrd digr varlqlarn kamallarna aid edilir), mhz Onun kamalnn srlri olduuna gr bunu zati, qdim, vahid siftlrdn v Mqdds Zatnn eyni hesab etmk olar. Amma bir ii grmk n qrara glmk mnasnda olan irad, bhsiz, feli siftlrdndir. Hadis (yeni) v yaranan i aid olmas baxmndan zamanla rtlnmy qabildir. Buna Quranda da rast glmk olur.1 Lakin diqqt yetirmk lazmdr ki, Mtal Allahn feli siftlrl vsf olunmasnn mnas Onun zatnda dyiikliyin hasil olmas, yaxud Onda bir rzin (zahiri xsusiyytin) yaranmas deyildir. ksin, mnas budur ki, Allahn zat il mxluqatn arasnda olan laq v nisbt xsusi nzrdn v myyn raitlrd mlahiz olunur. Buradan da feli siftlrdn biri olan mfhumun meydana xmasna sbb olur ki, mhdud v mqyyd (qeyd v rti olan) ey aid edilm baxmndan myyn rtlr malik olacaqdr. Bu da harada is olmaq v oxluq ifad edn laqli bir mfhumdur. nki laq iki trf tabedir. Trflrdn birinin hadis v oxluu bu xsusiyytlrin laqy d sirayt etmsi n kifaytdir.

1 Yasin sursi, ay:82.

87

HKMT lahi irad haqqnda qeyd olunan izahlara diqqt yetirmkl aydn olur ki, bu irad bir eyin icad olunmasna el-bel, bo-bouna aid olmur. ksin, yalarn ilahi irad sasnda yaranmas onlarn kamal, xeyir v mslhtin saslanr. Maddiyyatn qarlql mbarizsi onlardan bzilrinin digrinin vasitsi il azalb-artmasna sbb olduundan ilahi mhbbtin kamal tlb edir ki, onlarn mcmusu, onlara daha artq xeyir v kamal ata bilcyi kild olsun. Bu kimi laqlrin mqayis olunmasndan mslht mfhumu ld olunur. Halbuki mslht mxluqatn vcudundan ayr bir i deyildir, buna gr d o, ninki ilahi irady, htta, onlarn yaranmasna da tsir qoya bilmz. Bir szl, Allahn ilri Onun elm, qdrt, kamal v xeyr mhbbt kimi zati siftlrindn qaynaqlandndan hmi mslht malik olan bir kild gerklir, yni onlara n ox kamal v xeyir atr. Bel bir irad hikmtli irad adlandrlr. Buradan da Mtal Allah n fel mqamnda hkim adl digr bir sift d irli glir ki, feli siftlrd olduu kimi zati siftlr qaytmaa qabildir. lbtt, diqqt yetirmk lazmdr ki, hr hans bir ii mslht gr yerin yetirmyin mnas mslhtin Mtal Allah n sas mqsd olmas deyildir; ksin, o bir nv ikinci drcli hdf saylr, sl sbb ilrin grlmsi n sonsuz zati kamala olan mhbbtdir ki, onun nticsind bu, varlqlarn kamalna da aid olur. Mhz buna gr d deyilir ki, Allahn fellri n sl (kkl) sbb el faillik
88

sbbidir v Mtal Allah z zatna lav ola bilck digr hdf v mqsd malik deyildir. Amma bu mqsdin varlqlarn kamal, mslht v xeyrinin ikinci drcli v sas hdf nvan kimi hesab olunmas il ziddiyyt tkil etmir. Bu mnaya sasn Qurani-krimd Allahn fellri myyn ilrl laqlndirilmidir ki, onlarn da hams mxluqatn xeyir v kamalna qaydr. Nec ki, ilrin n yaxsnn seilmsi, imtahan, Allaha bndilik, Allahn bdi v xsusi rhmtin nail olmaq da insann yaradl n myyn hdflr kimi zikr olunmudur ki, onlardan hr biri digrinin mqddimsidir.1 ALLAHIN KLAMI Allah-taalaya mnsub ediln mfhumlardan biri d danmaqdr. Qdim zamanlardan etibarn mtkllimlr arasnda Allahn klam barsind geni thqiqat aparlm v bhslr irli srlmdr. Htta, klam elminin bel adlandrlmasnn sbblrindn biri d bu elmin ardcllarnn ilahi klam bard thqiqat aparmalardr. rilr onu zati, mtzililr is feli sift hesab etmilr. Bu iki dstdn olan mtkllimlrin arasndak kskin ixtilafl msllrdn biri d Allahn klam olan Qurann mxluqmu, yoxsa qeyri-mxluq olmasdr. Htta onlar bu msl il laqdar bir-birlrini kafir hesab edirdilr.

1 Hud sursi, ay:7, Mlk sursi, ay:2, Khf sursi, ay:7, Zariyat sursi, ay:56, Hud sursi, ay:108 v 119, Casiy sursi, ay:23, Ali-mran sursi, ay:15, Tvb sursi, ay:72-y mracit edin.

89

Zati v feli siftlr bard veriln izah v triflr diqqt yetirmkl asanlqla anlamaq olar ki, danmaq feli siftlrdndir v bunu myyn etmk n xitab olunan xsi nzr almaq lazmdr ki, ssi eitmk, yazn grmk, zehnind bir mfhumu tapmaq, yaxud baqa bir ey vasitsil danann mqsdini baa dsn. slind bu mfhum hqiqti bir xs n akar etmk istyn Allah il o hqiqti drk edn mxluq arasndak laqdn irli glir. gr danq n baqa bir mna nzr alnsa v misal n sz danmaa qadir olmaq, yaxud szn mnasndan agah olmaq mnasna yozulsa, bu halda zati siftlr aid olur. (Bunun oxarn feli siftin digr qismlri barsind demidik.) Amma Qurani-krim yazlar, szlr, zehnlrd mvcud olan mfhumlar, nurani v mcrrd hqiqt mnasnda nzrd tutulsa, o zaman o, mxluqdur. Bir xs Allahn zati elmini Quran hqiqti kimi qlm vers, o halda o, zati sift olan elm qaydacaqdr. Lakin Allah klam, Qurani-krim v s. barsind bu cr yozumlar mvcud rfdn knardadr v bundan uzaq olmaq lazmdr. SDQ (DORUULUQ) Allahn szlri mr, nhy v ina surtind olsa, bndlrin mli vziflrini myyn etdiyi halda doru v ya yalan kimi mfhumlar vasitsil ifad olunmaz. Amma mvcud hqiqtlrdn, yaxud kemid olmu v ya glckd olacaq hadislrdn xbr vermk surtind olsa,
90

doruluqula vsf olunur. Bel ki, Qurani-krim buyurur: Danmaq baxmndan kim Allahdan daha doruu ola bilr?!1 Bunlar qbul etmmkd he ksin zrl bhansi olmayacaqdr. Bu sift sas etibar il dnyagrn fri msllrinin, elc d ideoloji msllrdn oxunun isbat olunmas n digr bir istidlaln sasn tkil edir. Bu siftin isbat olunmas n gtiril biln qli dlillrdn biri budur ki, Allahn ilahi rbubiyyt ilri, insan v dnyann idar olunmas barsind danmas elm v hikmt sasnda olub, varlqlar hidayt etmk v dinlyicilr n dzgn mrift vasitsi hazrlamaq mqsdi ildir. gr reallqla mxalift mmkn olsayd onlara etimad edilmz v bu da sas mqsdi poza bilrdi ki, ilahi hikmtin ksin olard. SUALLAR 1.lahi irad hans mnada zati siftlrdn v hans mnada feli siftlrdn saylr? 2.rad mfhumunu feli sift ad il myyn etmk n mxluqlar il Allah arasnda hans nv rabit nzrd tutulur? 3.Allahn iradsi hdus v ksrtl nec vsf olunur? 4.lahi hikmti byan edin. 5.Mslhtin mfhumu nec ld edilir?
1 Nisa sursi, ay:87.

91

6.Hans mnaya sasn mxluqatn mslht, xeyir v kamaln yaradln hdfi hesab etmk olar? 7.lahi klam rh edin. 8.Mtal Allahn sadiq olmasna qli dlil byan edin.

92

ON KNC DRS DZ YOLDAN IXMAIN SBB

Mqddim Yoldan azman sbblri Psixoloji sbblr ctimai sbblr deoloji sbblr nhiraf amillri il mbariz

93

MQDDM Birinci drsd qeyd olundu ki, dnyagr iki mumi qism ilahi v materialist dnyagrn blmk olar. Onlarn arasnda n mhm ixtilaf elmli v qdrtli yaradann olub-olmamas. lahi dnyagr onu sasl bir prinsip kimi qbul edir, materialist dnyagr is inkar edir. vvlki drslrd Allahn varlnn isbat olunmas, n mhm slbi, sbuti, zati v feli siftlri bu kitabn hcmin uyun olan bir sviyyd aradrdq. ndi bu sas prinsip etiqadn mhkmlnmsi n maddi dnyagr qsa kild aradrb tnqid edirik ki, ilahi dnyagrn mvqeyini mhkmltmkdn lav materialist dnyagrn sst v sassz olmas da birbaa aydn olsun. Bu mqsdl vvlc ilahi dnyagrdn azb inhirafa yuvarlanmann, dinsizliy ynlmnin amil v sbblrin qsa iarlr edib daha sonra materialist dnyagrn zif nqtlrinin n mhmn izah edcyik. DZ YOLDAN AZMANIN SBBLR Br tarixind dinsizlik v materializmin qdim kemii vardr. Arxeoloji qazntlar v tarixi ahidlrin gstrdiyin sasn, br tarixind yaradana olan etiqad hmi mvcud olmudur. Qdim zamanlardan etibarn dinsiz v Allah inkar edn (mlhid) xslr olmular. Lakin dinsizlik 18-ci miladi srindn etibarn vvlc Avropa lklrind gclnib, daha sonra is yava-yava dnyann digr mntqlrin yaylmaa balad.
94

Bu hadisnin kils sul-idarsinin diktatoruluq prinsiplrin qar v msihiyytin ziddin olan bir ksl-ml kimi yaranmasna baxmayaraq, onun dalalar baqa dinlri v mzhblri d brd. Qrb lklrind dinsizliy olan meyl onlarn sntkarlq v texnologiyas il yana, dnyann baqa lklrin d nql olunmudur. Son srd marksizmin ictimai-iqtisadi tfkkr lklrin oxunda yaylm v insaniyyt n byk bir blaya evrilmidir. Bu inhiraf nzriyynin yaranb inkiaf etm v yaylma sbblri oxdur v onlarn hamsnn aradrlmas n ayrca bir kitab yazlmaldr.1 Lakin mumi halda onu sas amild xlaslndirmk olar: 1.Psixoloji amillr. Yni dinsizliy meyl etmk n xslrd yarana bilck mqsdlr; htta xsin z bunun tsirindn agah olmaya da bilr. Onlarn n mhm rahattlblik, aq-saqla meyl etmk v msuliyyt hissi keirmmkdir. Bel ki, bir trfdn xsusil maddi v hiss olunan lzztlrl uyun glmyn tdqiqatn zhmtlri tnbl, rahatlq axtaran v himmti olmayan xslrin tdqiqat aparmasna mane olur, digr trfdn heyvanlara mxsus olan qeydsiz-rtsiz azadlq, aq-saqlq, msuliyyt hissi keirmmk v mhdudiyyt raz olmamaq onlarn ilahi dnyagr meyl etmsinin qarsn alr. nki ilahi dnyagr qbul edib hikmtli yaradana etiqad bslmk bir sra digr
1 Bu amillrin bir qismini mrhum Ustad Mthhri Materializm ynlmnin sbbi kitabnda aradrmdr.

95

etiqadlarn da sasn tkil edir ki, onlar insann btn ixtiyari davran v rftarlarnda msuliyyt hissi keirmsini tlb edir. Bu da ox hallarda z istklrindn kemsini v myyn mhdudiyytlri qbul etmsini istyir. Bu mhdudiyytlrin qbul edilmsi xsin aq-saqlq meyllri il uyun glmdiyindn bu heyvani hiss, htta znn agahl olmayan bir kild olsa bel, insann bu msuliyytlrdn boyun qarmasna v ntic etibar il Allahn varln inkar etmsin sbb olur. Digr psixoloji amillr d dinsizliy meyl etmkd tsirlidir v baqa amillrin ardnca yaranr. 2.ctimai sbblr. Yni bzi cmiyytlrd yaranan xoaglmz mhitlr v ictimai raitlr, elc d dini ilri hdsin alan xslr dinsizliyin yaranmasnda, yaxud yaylmasnda myyn rol oynayr. Bel bir raitd qli tfkkr v idrak baxmndan zif olan, mvcud msllri dzgn kild thlil edib aradra bilmyn, hadislrin hqiqi sbblrini drk ed bilmyn insanlardan oxu bu kimi uyunsuzluq v xoaglmz hallarn ba vermsind dindarlarn rol oynadn bhan edrk bu msllri ideologiya v dinin hesabna yazr v bel tsvvr edirlr ki, bu kimi xoaglmz raitin yaranmasna mhz dini etiqad sbb olmudur. Buna gr d dindn uzaqlarlar. Bu kimi amillrin nmunsini Avropann renesans dvrndki ictimai raitind mlahiz etmk olar: kils mmurlarnn siyasi, hquqi v dini sahlrdki yaramaz ilri camaatn msihiyytdn v
96

mumiyytl, din v dindarlqdan uzaqlamasnn mhm amili olmudur. Bu kimi amillrin tsirin diqqt yetirmkl btn din iilrin z msuliyytlrinin hmiyytini v hssas mvqeyini drk etmlri zruridir. Onlar bilmlidirlr ki, onlardan ba vern yaramaz hrktlr cmiyytin yoldan azb bdbxtliy dar olmasna sbb ola bilr. 3.deoloji sbblr. Yni xslrin zehnin gln, yaxud baqalarndan eitdiklri bhlr. Bel ki, oxlar onlar df etmy qadir deyil v onlardan myyn qdr tsirlnirlr. He olmazsa onlarn fikirlrinin tvi db iztirabl olmasna sbb olur. Nticd bu bhlr yqin v xatircmliyin hasil olmasna mane olur. Bu amillr d z nvbsin kiik dstlr bln bilr, o cmldn, hiss (tcrby) meyldn yaranan bhlr, yanl qidlrdn trnn bhlr, dzgn olmayan byanlardan v zif sbutlardan meydana gln bhlr, ilahi dalt v hikmtin ksin olduu tsvvr olunan xoaglmz hadislrl laqdar yaranan bhlr, dini qidlrin ziddin qlm veriln elmi frziyylrdn trnn bhlr, bir sra dini qanunlar v hkmlr, o cmldn, hquqi v siyasi msllr barsindki hkmlrl bal yaranan bhlr. Bzn iki, yaxud daha artq amil kk v trddd, inkar v dinsizliy sbb olur. Bzn d mxtlif psixoloji atmazlqlar bhlr rait yaradr v z ardnca fikird vsvs kimi ruhi xstlik ml gtirir v bu xstliy tutulan xs he bir dlill,
97

brhanla qane olmur. Nec ki, mld vasvasla dar olan xs yerin yetirdiyi iin dzgn olmasna he vaxt xatircm olmur. Misal n lini on dflrl suya batrr, yen d onun paklanmasna min olmur, halbuki el vvldn pak imi v paklamaa da ehtiyac yoxmu! NHRAFA SBB OLAN AMLLRL MBARZ nhiraf amillrinin mxtlif olduuna diqqt yetirmkl aydn olur ki, onlardan hr biri il mbariz aparmaq n xsusi slub, yer v rait lazmdr. Msln, xlaqi v psixoloji amillri dzgn trbiy etmk v onlarn ardnca gln zrrlri baa salmaqla aradan qaldrmaq olar. kinci v nc drsd din barsind tdqiqat aparman zrurti v ona qar laqeyd yanaman zrrlrini byan etdik. Elc d ictimai amillrin mnfi tsirlrinin qarsn almaq n bu cr amillrin zn bruz vermsinin qarsn almaqdan lav, grk dindarlarn mlinin dzgn olmamas il dinin dzgn olmamas arasnda olan frq aydnladrlsn. Lakin mumiyytl, ictimai v psixoloji amillrin tsirin diqqt yetirmyin n az faydas budur ki, xs z bilmdn onlarn tsiri altna dmyi ox az hallarda ba verir. deoloji amillrin mnfi tsirlrinin qarsn almaq n d mnasib slublar semk lazmdr. O cmldn, azdrc, inhiraf qidlri dzgn qidlrdn ayrmaq, dini qidni isbat etmk n zif v mntiqsiz dlillrdn uzaq olmaq lazmdr. Hminin bunu akar etmk lazmdr ki, dlilin zif
98

olmas mddann dzgn olmamasna bir sas deyildir. Btn inhiraf v azdrc amillrin aradrlmas, onlarn hr biri il mbariz yolunun myyn olunmas kimi msllrin hamsnn byan edilmsi bu kitaba smadndan, dinsizliy meyletmnin amillrindn bir nesini v onlarla laqdar bhlrin cavabn vermkl kifaytlncyik. SUALLAR 1.Materialist dnyagrnn tnqid v thlil edilmsinin hans faydalar vardr? 2.Son srlrd dinsizliy olan meyl nec yaranmdr? 3.Dindn inhirafa dmyin psixolji sbblrini byan edin. 4.Bu hadisnin ictimai sbblrini aradrn. 5.deoloji sbblr v onun nvlrini byan edin. 6.Fikri chtdn vsvslr nec yaranr? 7.nhiraf sbblri il mbariznin sbblri hansdr?

99

ON NC DRS BR NE BHNN HLL EDLMS

Hiss olunmayan varla etiqad Allaha etiqad bslmkd qorxu v chaltin rolu Sbb-ntic prinsipi mumi bir prinsipdirmi? ctimai elmlrin nailiyytlri

100

HSS OLUNMAYAN VARLIA ETQAD lahiyyat barsind icad ediln n sad bhlrdn biri budur: hiss duyular v orqanlar il drk olunmayan bir eyin varlna nec inanmaq olar? Bu bhnin sadlvh insanlarn zehnind qbul olunmas ox uzaq nzr arpr, lakin z tfkkrlrinin sasn hissiyyata stnlk vermk sasnda quran, hiss olunmayan eyin varln inkar edn, yaxud he olmazsa onun yqin kild tannmaa qabil olmamasn deyn bzi alimlr d vardr. Hmin bhnin cavab bundan ibartdir ki, hissi idraklar bdn zvlrinin cismlr v cismani eylrl tmasda olmasndan hasil olur. Bizim duyu zvlrimizdn hrsi bir nvdn olan v zn mnasib maddi varlqlar, z d myyn rtlr daxilind drk edir. Msln, gzn sslri eitmsi, yaxud qulan rnglri grmsini istmk dzgn deyildir ki, bizim hiss orqanlarmzn mcmusu btn varlqlar drk ed bilsin. vvla, maddi varlqlar arsnda ellri vardr ki, hissl drk oluna bilmir. Msln, bizim hiss orqanlarmz ultrabnvyi v infraqrmz alar, elektromaqnit dalalarn v s. drk etmkd acizdir. kincisi, biz hqiqtlrin oxunu zahiri hiss orqanlarndan baqa yollarla drk edir, onlarn varlna yqin olan bir etiqad taprq. Halubki onlar hiss zvlri il drk oluna bilmir. Msln, bizim hammz zmzn qorxu v mhbbtindn, yaxud irad qrarndan agahq, onlarn varlna etiqadmz
101

vardr. Halbuki bu ruhi haltlr ruhun z kimi hissi yollarla drk olunmaa qabil deyil. sas etibar il idrakn z d qeyri-maddi v hiss olunmayan bir idir. Demli, hr hans bir eyin hiss orqanlar vasitsil drk olunmamas ninki onun yoxluuna bir dlil ola bilmz, htta onu zehnlrdn uzaq hesab etmk d olmaz. ALLAHA ETQAD BSLMKD QORXU V CHALTN ROLU Bzi sosioloqlar digr bir bhni irli srrk iddia edirlr ki, Allahn varlna etiqad thlklrdn, xsusil zlzl, ildrm v s. kimi tbii hadislrdn yaranan qorxudan ml glmidir, hqiqtd br zn ruhi aramlq v tskinlik vermk n (nuzibillah) xyali bir varlqdan Allah dzldrk ona prsti etmy balamdr. Buna gr d hmin hadislrin tbii amillri v thlklrdn amanda qalmaq n yollar n qdr artq kf olunsa, Allahn varlna olan etiqad da bir o qdr ziflyckdir. Marksistlr bu bhni z kitablarnda ox haykyl sosiologiyann nailiyytlrindn biri kimi irli kir v ondan agah olmayan insanlar aldatmaq n bir vasit kimi istifad edirlr. Onlarn cavabnda demk lazmdr: vvla, bu bhnin sas sadc bir frziyydir ki, onu sosioloqlarn hams deyil, bzilri irli kmilr v onun dzgnlyn he bir elmi dlil yoxdur.
102

kincisi, el yaadmz bu srd hadislrin sbbin baqalarndan daha artq agah olan byk alimlrdn oxu hikmtli Allahn varlna yqin etmilr v etmkddirlr.1 Demli, Allahn varlna etiqad bslmk chalt v qorxudan irli glmir. ncs, gr bzi hadislrdn qorxmaq, yaxud bzi hadislrin tbii amillrini tanmamaq Allaha inanmaa sbb olsa, bunun mnas Allah insann chalt v qorxusunun yaratd bir eydir demk olmayacaqdr. Nec ki, lzzttlblik, hvtprstlik v s. kimi psixi mqsdlrdn oxu da elmi v flsfi sylr sbb olur, lakin onlarn dyr v etibarna xll yetirmir. Drdncs, gr myyn xslr Allah sbbi mlum olmayan hadislrin yaratd bir ey nvan kimi tansalar v htta gr onlarn tbii amillrinin kf olunmas il imanlar azalsa bel, bunu Allaha etiqadn etibarsz olduunu deyil, onlarn z nzriyy v imanlarnn zifliyi hesab etmliyik. nki hqiqt bundan ibartdir ki, Allah-taalann, dnya varlqlarna nisbtn olan sbbkarl (illiyyti) tbii sbblrdn v onlarla eyni sviyyd deyildir. ksin, daha geni miqyasl sbb olub btn maddi v qeyri-maddi sbblrin hamsnn fvqnddir. (Gln drslrd bu bard daha artq mlumat verilckdir.) Tbii sbblrin kf olunubolunmamas da onun isbat v ya inkar olunmasna sla tsir gstrmir.

1 Eynteyn, Karsi Muris, Aleksis Karl v elc d Allahn varl bard oxlu mqallr yazan digr alimlrin adn qeyd etmk olar, onlarn szlri sbati vcudu Xuda kitabnda qeyd olunmudur.

103

SBBYYT (SBB-NTC) PRNSP MUM BR QANUNDURMU? Bzi qrb alimlrinin ortaya atd bhlrdn biri d budur ki, gr sbbiyyt prinsipi mumidirs, Allah n d bir sbb tsvvr etmliyik. Halbuki, O, ilkin sbbdir v Onun he bir sbbi yoxdur. Demli, illtsiz bir Allahn qbul edilmsi sbbiyyt qanununu pozur v onun mumi bir qanun olmadn gstrir. gr onun klliytini qbul etmsk, Vacibl-vcudu isbat etmk n bu prinsipdn istifad ed bilmrik.nki deyil bilr ki, maddnin v ya enerjinin sli z-zn, he bir sbb olmadan yaranm, onda ba vern dyiikliklr d digr varlqlarn yaranmasna sbb olmudur. Yeddinci drsd d qeyd etdiyimiz kimi, bu bh sbbiyyt prinsipinin dzgn kild izah v tfsir edilmmsindn yaranmdr. Onlar bel tsvvr etmilr ki, qeyd olunan prinsipin mnas hr bir eyin sbb ehtiyac vardr - demkdir. Halbuki onun shih v dzgn tbiri beldir: Hr bir mmknl-vcudun, yaxud baqasna bal v ondan asl olan varln sbb (illt) ehtiyac vardr. Bu da mumi, he bir istisna qbul etmyn v zruri bir qanundur. Amma maddnin v enerjinin barsind deyiln o, he bir sbb olmadan z-zn yaranmdr, onda ba vern dyiikliklr d sair varlqlarn yaranmasna sbb olmudur szn gldikd is, onun hddindn artq atmazlqlar vardr ki, glck drslrd byan edcyik.
104

TCRB ELMLRN NALYYTLR bhlrdn digr biri d budur ki, insan v dnya (kainat) n bir Yaradann varlna etiqad bslmk masir elmi nailiyytlrin bir qismi il uyun glmir. Msln, kimya elmind sbut olunmudur ki, enerji il maddnin miqdar hmi sabit v dyiilmzdir. Buna sasn, he bir varlq v fenomen yoxluqdan ml glmmidir v he bir varlq da birdflik olaraq (kll klind) mhv olub aradan getmir. Halbuki, Allaha inananlarn etiqadna gr, Allah btn varlqlar yoxdan xlq etmidir. Hminin biologiyada sbut olunmudur ki, btn canl varlqlar canszlardan ml glmilr, tdrici tkaml nticsind inkiaf etmi v nticd insan yaranmdr. Halbuki, Allaha inananlarn nzrin gr, Allah btn varlqlarn hr birini ayrca xlq etmidir. Bunun cavabnda demliyik ki: vvla, madd v enerjinin itmmsi qanunu elmi v tcrbi bir pirinsip nvan il yalnz bln biln varlqlarda mtbrdir, amma onun sasnda madd v enerji zli v bdidir, yoxsa yox? kimi flsfi mslni hll etmk olmaz. kincisi, madd v enerjinin mcmusunun miqdarnn sabit v hmilik olmas onlarn yaradandan ehtiyacsz olmas mnasna deyildir. ksin, dnyann mr (ya) n qdr uzun olsa bel, Yaradana daha artq ehtiyacl olacaqdr. nki nticnin sbb olan ehtiyacnda sas meyar, onun zaman baxmndan hdus v mhdudiyytli olmas deyil, onun zati ball v imkan mslsidir.
105

Baqa szl desk, madd v enerji kainatn yaradan sbbini deyil, maddi sbbini tkil edirlr, zlri d yaradan sbb ehtiyacldrlar. ncs, madd v enerjinin miqdarnn sabit olmas yeni-yeni varlqlarn yaranmasnn, hminin onlarn artb-azalmasnn inkar olunmasn grkli etmir. Ruh, hyat, ur, irad v s. kimi varlqlar madd v enerji qbilindn deyillr ki, onlarn artb v ya azalmas madd v enerjinin dyimmsi, sabit qalmas qanunu il ziddiyyt tkil etmi olsun. Drdncs, tkaml nzriyysi (frziyysi) hl d kifayt qdr elmi etibara (dyr) malik olmamaqdan, elc d oxlu alimlr trfindn mqbul saylmamaqdan lav Allaha etiqadla sla ziddiyyt tkil etmir v n oxu canl varlqlar arasnda bir nv edadi sbbiyyti (sbbd vasit olma) isbat edir, ninki onlarn varlq balayan Allah il olan laq v rabitsini inkar etmi olur. ahidimiz d budur ki, bu nzriyynin trfdarlarndan oxu insan v kainat n yaradann olduuna inanmlar, indi d bel alimlr oxdur. SUALLAR 1.Tcrby meylin v hiss olunmayan eylri inkar etmyin n kimi nqsanlar vardr? 2.Allaha etiqad bslmyin mnyini insann chalt v qorxusu hesab edn bzi sosioloqlarn frziyylrinin n kimi atmaz chti vardr? 3.Allaha etiqad bslmyin, sbbiyyt (sbbntic) qanununun mumi olmas il ziddiyyti vardrm? Niy?
106

4.Madd v enerjinin sabitliyi qanunu dnyann yaradanna etiqad bslmkl ziddiyyt tkil edirmi? Niy? 5.Tkaml nzriyysi Allahn varlna etiqad inkar edirmi? Niy?

107

ON DRDNC DRS MATERALST DNYAGR NZRYYS V ONUN TNQD

Materialist dnyagrn prinsiplri Birinci prinsipin aradrlmas kinci prinsipin aradrlmas nc prinsipin aradrlmas Drdnc prinsipin aradrlmas

108

MADD DNYAGRN PRNSPLR Materialist dnyagr n aadak prinsiplri qeyd etmk olar: Birincisi: Varlq madd il, yaxud maddi eylrl brabrdir1 v yalnz o eylri mvcud (var) hesab etmk olar ki, ya madd olub hcm v en, uzunluq v hndrly malik olsun, ya da maddnin xasslrindn saylsn v maddy tabe olaraq kmiyyt malik olub bln bilsin. Bu prinsipin sasnda Allahn varl, qeyri-maddi v tbitin fvqnd olan bir varlq nvan il, inkar olunur. kincisi: Materiya zli, bdidir, bir ks trfindn yaradlmayb, he bir sbb ehtiyac yoxdur v bizim flsfi terminl desk, materiya vacibl-vcuddur. ncs: Materiya alm n he bir hdf v sli (sasi) sbb olduuna inanmaq (qbul etmk) olmaz, nki onun urlu v iradli faili yoxdur ki, hanssa hdfi ona nisbt ver bilk. Drdncs: Kainatn fenomenlri (ninki maddnin sli) maddnin zrrlrinin nql olunmas v onlarn bir-birin tsir qoymas nticsind ml glir, buna gr d vvlki fenomenlri sonrak fenomenlr n bir nv rt v edadi sbb (vasit rolunu oynayan sbb) hesab etmk olar, n oxu da maddiyyat arasnda tbii failiyyt kimi qbul etmk olar. Msln, aac meyv n tbii fail hesab etmk olar, yaxud fiziki v kimyvi fenomenlri onlarn amillrin nisbt vermk olar, lakin he bir fenomen
1 Maddnin t`rifi v mfhumu il tan olmaq n bax: Pasdari z sngrhayi ideolojik, Cahanbiniye maddi, sh.292-297, Amuzei flsf, 2-ci cild, 41-ci drs.

109

ilahi v varlq balayan fail ehtiyacl deyildir. Bu qeyd olunanlara beinci bir mddan da lav etmk olar. Bu da mriftnaslqla laqdardr v bir baxmdan sair prinsiplrdn ilkindir. O da bundan ibartdir ki, yalnz o mriftin etibar vardr ki, tcrbi hisslrdn qaynaqlanm olsun. Hissi tcrblr d yalnz materiyan v maddi varlqlar isbat etdiyindn, bundan baqa he bir eyin varl qbul olunmur. Amma bu prinsipin dzgn olmamas ken drsdn akar oldu1. Onun yenidn aradrlb tnqid edilmsin ehtiyac yoxdur. Buna gr d qalan prinsiplri aradrrq.

BRNC PRNSPN ARADIRILMASI Materialist tfkkrnd n sas bir prinsip saylan bu pirinsip dlilsiz iddiadan baqa bir ey deyildir. Onun vasitsi il tbitin fvqnd olan varlqlarn inkar olunmasna he bir dlil gtirmk olmaz, xsusil d hiss v tcrbnin ilkin olmas sasnda qurulan materialist mriftnasl sasnda. nki, aydndr ki, he bir hissi tcrb znn madd v maddi eylrdn ibart olan hdudlarndan knarda bir eyi isbat v ya inkar ed bilmz. Hissin sl qrar verilmsi sasnda, uza, bunu izhar etmk olar ki, onun sasnda tbitin fvqnd olan eylri isbat
1 lav m`lumat almaq n bax: deolojiki ttbiqi, 8-16-c drslr, Amuzei flsf, 13-18-ci drslr.

110

etmk olmaz. Bel is, n az, onun (yni tbitin fvqnd olan eylrin) varlna ehtimal vermk olar. vvllr d qeyd etdik ki, insan, madd v onun xsusiyytlrin malik olmayan eylrin oxunu, o cmldn, z ruhunu znn hzuri elmi il drk edir. Mcrrd varlqlarn mvcudluuna dair oxlu qli dlillr d gtirilmidir ki, bu da flsf kitablarnda qeyd olunmudur.1 Mcrrd ruhun varlna dair n yax dlil dzgn yuxular, murtazlarn (yoqlarn) bir ox ilri, elc d peybrlrin () v ilahi vliyalarn () mcz v kramtlrini gstrmk olar.2 mumiyytl, Mtal Allahn varlna v Onun cismani olmamasna dair gtiriln dlil v brhanlar bu prinsipin batil edilmsin kifaytdir.3 KNC PRNSPN ARADIRILMASI Deyiln prinsipd vvlc materiyann zli v bdi olmasna tkid edilir v onun kims trfindn yaradlmamas iddia olunur. Amma vvla, bunu qeyd etmk lazmdr ki, materiyann zli v bdi olmas elmi v tcrbi dlillr sasnda isbat oluna bilmz, nki tcrbnin dairsi mhduddur v he bir tcrb dnyann zaman v mkan baxmndan sonsuz olmasn isbat ed bilmz. kincisi, materiyann, onun zli olmas frz olunduqda bel, Yaradana ehtiyacsz olmas lazm glmir, nec ki, zli bir mexaniki hrktin frz
1 Nmun olaraq bax: Amuzei flsf, 2-ci cild, sh.44 v 49 2 Bax: Marksizm qsa tnqidlr, 2-ci drs. 3 Bu kitabn 7 v 8-ci drslrin, elc d Amuzei flsf kitabnn 62 v 63-c drslrin baxa bilrsiniz.

111

olunmas onun mhrrik qvvsindn ehtiyacsz olmasn deyil, sadc zli mhrrik qvvsinin frz olunmasn tlb edir. lav, madnin yaradlan olmamas onun vaciblvcud olmas demkdir v biz, skkizinci drsd maddnin vacibl-vcud olmasnn qeyrimmknlyn isbat etdik. NC PRNSPN ARADIRILMASI nc prinsip dnyann hdfli olmasnn inkar edilmsidir ki, bu da Yaradann inkar olunmasnn tbii nticsidir. Tbiidir ki, hikmt sahibi olan Allahn varlnn isbat olunmas il bu prinsip d batil edilir (qvvdn salnr). Bundan lav, bel bir sual yaranr ki, ql sahibi olan bir insan dnyann heyrtamiz nizamn, onun varlqlar arasnda mvcud olan sx uyunluu v qrlmaz ball, bunun ardnca gln saysz-hesabsz faydalar mahid ed-ed dnyann hdfli olmasn nec drk ed bilmz? DRDNC PRNSPN ARADIRILMASI Materialist dnyagrn drdnc prinsipi sbbiyytin, fenomenlrin yalnz maddi laqlrd mhdudladrlmasdr ki, bu prinsipl laqdar oxlu iradlar yaranr, onlarn n mhmlri aadaklardr: Birincisi, bu prinsip uyun olaraq dnyada he vaxt yeni bir varlq yaranmamaldr, halbuki, xsusil insanlar arasnda v heyvanlar almind yeni-yeni varlqlarn yaranmasnn ahidiyik ki, onlarn n mhm hyat, ur, lvi-insani duyular, hislr, fikir v iraddir. Materialistlr bel deyirlr: Bu kimi fenomenlr d
112

materiyann xasslrindn baqa bir ey deyildir! Cavabnda demliyik ki, vvla, materiya v maddiyyatn ondan he vaxt ayrla bilmyn xsusiyyti imtidad (dartlma) v blgy mruz qamasdr, halbuki, bu xsusiyytlr yuxarda qeyd olunan fenomenlrd yoxdur. kincisi, Materiyann xasslri adlandrlan bu fenomenlr ksiz, cansz materiyada mvcud olmamdr. Baqa szl desk, n vaxtsa materiya bu xasslr malik olmam v sonradan onlarda olmudur. Demli, materiyann xasslri adlandrlan bu fenomenlrin vcuda glmsi onu yaradana, vcuda gtirn ehtiyacldr ki, onlar materiyada yaradb ml gtirsin. Bu da mhz icad edn, yaradan, varlq balayan illtdir. Bu nzriyynin n mhm iradlarndan biri d budur ki, onun sasnda dnyann btn varlqlar icbari olmaldr, nki, materiyann tsir qoymas v tsirlnmsind ixtiyara v sekiy sla yer qalmr. xtiyarn inkar olunmas da zrurt v bdahtin ksin olmaqla yana, hr nv msuliyytin, xlaqi v mnvi dyrin d inkar olunmasn tlb edir. Bunlarn da insan hyatnda n kimi acnacaql hallara gtirib xaraca gn kimi aydndr. Nhayt, materiyann vacibl-vcud ola bilmsinin qeyri-mmknlyn diqqt yetirmkl onun varl n bir sbbi qbul etmliyik. Bel sbb d tbii v idadi (vasit ynl) sbb qbilindn olmayacaqdr. nki bu kimi laq v ballqlar yalnz maddiyyatn arasnda, onlarn bir-biri il laqsind tsvvr olunur. Amma madd z illti il
113

bel bir rabity malik ola bilmz. Demli, maddni yaradan illt onu icad edn, tbii amillrin fvqnd olan bir varlqdr. SUALLAR 1.Maddi (materialist) dnyagrnn saslarn byan edin. 2.Maddni v maddi varln trifini deyin. 3.Birinci prinsipin iradlarn deyin. 4.kinci prinsipin iradlarn deyin. 5.nc prinsipi tnqid edin. 6.Drdnc prinsipin iradlarn rh edin.

114

ON BENC DRS DALEKTK MATERALZM V ONUN TNQD

-Tarixi v dialektik materializm -ksliklrin vhdti v mbarizsi qanunu v onun tnqidi -Kmiyytin keyfiyyt kemsi qanunu v onun tnqidi -nkar inkar qanunu v onun tnqidi

115

DALEKTK V TARX (MEXANK) MATERALZM Materializmin mxtlif qismlri vardr ki, onlarn hr biri dnya v onun varlqlarn, fenomenlrini xsusi kild izah etmidi. Masir srin vvllrind materialistlr yeni fizikann mfhumlarndan istifad edrk dnyann yarann mexaniki hrkt sasnda izah edir v hr bir hrkti, xaricdn mthrrik (hrkt edn) cism daxil olan xas bir mhrrik (hrkt vern) qvvsinin nticsi (mlulu) hesab edirdilr. Baqa szl desk, dnyan byk bir man kimi tsvvr edirdilr ki, mhrrik qvvsi onun bir hisssindn digr hisssin trlr v nticd bu byk mann hr bir hisssi hrkt glir. Mexaniki materializm adlanan bu frziyyd mvcud olan nqsanl hallara gr mxaliflr trfindn tnqid atin tutulurdu. O cmldn: gr hr bir hrkt xarici qvv nticsind yaranarsa, dnyann ilkin maddsinin hrkti n d bir qvv nzrd tutumaq lazmdr ki, xaricdn ona daxil olmu olsun. Bu da tbitin fvqnd dayanan bir varln qbul edilmsini grkli edir ki, he olmazsa, madd almind ilkin hrktin mnyi ola bilsin. Digr irad budur ki, yalnz mqsdynl v yerdyim sasnda olan hrkti mexaniki qvv il izah etmk olar. Halbuki, dnyann btn varlqlarn (fenomenlrini) yalnz mexaniki dyiikliklrd mhdudladrmaq olmaz, baqa
116

fenomenlrin yaran n mtlq digr bir amil v sbb olduunu qbul etmliyik. Mexaniki materializmin bu etirazlara qaneedici bir cavab ver bilmmsi nticsind materialistlr dnyada ba vern dyiikliklr n digr bir amil tapmaq, he olmazsa, bzi hrktlri dinamiki surtd tfsir etmk v madd n bir nv zndn hrktetm nzr almaq qrarna gldilr. O cmldn, materializmin banilrindn olan Marks v Engels Hegelin flsfi mfhumlarndan istifad etmkl hrktin amilini maddi fenomenlrdki daxili tzad kimi qlm verdilr, materiyann bdiliyini, he ks trfindn yaradlmamasn, hrktin mumi olmasn v tbitd btn varlqlarn bir-birin tsir qoymasn qbul etmkdn lav, z frziyylrini byan etmk n aadak sli mddan da irli srdlr: 1.ksliklrin vhdti v mbarizsi 2.Kmiyytin keyfiyyt kemsi 3.nkar inkar qanunu Burada, qeyd olunan mddalarn hr birini qsa kild izah edir, sonra onlarn irad v atmayan chtlrini byan edcyik.1 KSLKLRN VHDT V MBARZS Dialektik materialistlr inanrlar ki, hr bir fenomen bir-biri il zidd olan iki nsrdn (tez v anti tez) tkil olunmudur, onlarn arasndak tzad da
1 lav m`lumat n bax: Pasdari z sngrhayi idoelojik, Hrkt mqallri, Dialektika v materialist dnyagr

117

onlarn hrkt v dyiikliyin sbb olur. Nhayt anti tez qlb alr v onlarn sintezindn ibart olan yeni bir varlq ml glir. Msln, yumurtadak ntf tdrici olaraq inkiaf edir, daxilindki qida maddlrini hzm edir, sonra onlarn sintezi olan cc ml glir. Mnfi v msbt elektrik sahsi fiziki fenomenlrd tzadn nmunlrindndir. Elc d toplama v xma ibtidai riyaziyyatda, inteqral v trm d ali riyaziyyatda tzadn nmunsidir. Bu cryan ictimai v tarixi fenomenlrd d mvcuddur, o cmldn, kapitalizm cmiyytlrind kapitalistlrin anti tezi olan proletar (fhl) sinfi inkiaf edir v tdricn ona qlb alr, onlarn sintezi olan sosializm v kommunizm cmiyyti (quruluu) kerklir. MLAHZLR V TNQDLR vvlc buna diqqt yetirmk lazmdr ki, iki maddi varln bir-birinin yannda birinin digrini zifltmsi v onun mhv olmas il nticlnmsi klind yerlmsini he ks inkar etmir. Bunu su il atin misalnda grmk olar. Lakin vvla, bu cryan mumi deyildir v bunu btn kainat miqyasnda gerkl bilck bir qanun kimi qbul etmk olmaz. nki dnyada bunun yzlrl, minlrl ksini tapmaq olar. kincisi, bzi maddi fenomenlrin arasnda bel bir tzadn, varl metafizik flsfd v klassik mntiqd qeyri-mmkn saylan tzadla he bir laqsi yoxdur. nki qeyri-mmkn saylan ey vahid mvzuda olan ziddiyytlrdir, amma qeyd
118

olunan misallarda mvzu vahid deyildir. Marksistlrin ziddlrin bir yer toplanmasna dair gtirdiklri toplama-xma, trm-inteqral kimi mzhkli misallar, hminin kapitalist lklrind fhl sinfi trfindn tkil olunacaq proletar hkumti bard verdiklri qeybi xbrlri bir trf qoyaq. ncs, gr onlarn dediklri fenomenlr birbiri il zidd olan iki nsrdn tkil olunsalar, onda onlardan biri n deyil, hm tez, hm d anti-tezin hr ikisi n digr bir trkib nzrd tutmalyq. nki onlarn hr biri fenomendir v qeyd olunan prinsip gr iki ziddn tkil olunmaldr. Nticd hr bir mhdud fenomen sonsuz sayda ziddlrdn tkil olunmaldr! Amma onlarn varln daxilindki tzad hrktin amili hesab etmlrin v bununla da mexaniki materializmin zif v atmayan chtlrini aradan qaldrmaq istklrin glinc, onun n kiik irad budur ki, bel bir frziyynin dzlyn he bir elmi dlil yoxdur. Bundan lav, xarici qvv nticsind yaranan mexaniki hrktlrin varl he bir vchl inkar oluna bilmz. ks halda, futbol topunun, futbolunun ayaq zrbsi nticsind deyil, onun daxilindki tzad nticsind hrkt etdiyini demliyik!!! KMIYYTIN KEYFIYYT KEMSI Bunu nzr alaq ki, dnyada ba vern btn dyiikliklr tdricidir v vahid bir xtt zr ba vermir. ox hallarda yeni bir varlq yaranr ki, vvlki varla he oxamr v onu sabiq hrktin v
119

dyiikliyin davam hesab etmk olmaz. Lakin marksistlr sray, yaxud kmiyytin keyfiyyt kemsi prinsipi ad altnda bel iddia edirlr ki, kmiyyt dyiikliklri xsusi bir mrhly (nqty) atdqda nvd v keyfiyytd bir dyiikliyin yaranmasna sbb olur. Msln, qzdrlan suyun temperaturu myyn bir drcy atdqda su buxara evrilir. Hr bir metaln myyn rim drcsi vardr. Temperaturu hmin drcy atdqda maye halna keir. Cmiyytd d ixtilaflar iddtlnrk myyn bir hdd atdqda inqilab ba verir. TNQDLR V MLAHZLR vvla, he bir halda kmiyyt keyfiyyt evrilmir. Uza budur ki, xsusi bir fenomenin vcuda glmsi myyn bir kmiyytin yaranmas il rtlnsin. Msln, suyun temperaturu buxara evrilmir, ksin, suyun buxara evrilmsi istiliyin myyn drcd olmas il rtlnir. kincisi, lazm olan bu kmiyytin sabiq kmiyytlrin tdrici artm nticsind hasil olmasnn he bir zrurti yoxdur. Htta vvlki kmiyytin azalmas nticsind gerklmsi d mmkndr. Bel ki, buxarn suya evrilmsi tumperaturun azalmas il rtlnir. ncs, keyfiyyt dyiikliyi hmi srayla deyildir. Htta ox hallarda bel tdrici kild hasil olur. Mumun v nin tdricl rimsini buna misal gstrmk olar.
120

Demli, tbii fenomenlrdn bzilrinin vcuda glmsi n xas bir kmiyytin zruriliyini qbul etmk olar, ninki kmiyytin keyfiyyt evrilmsini v ya kmiyytin tdrici artmasnn zrurtini, yaxud da bel bir rtin btn nv v keyfiyyt sasnda olan dyiikliklrin hams n mumi olmasn. Demli, sray, yaxud kmiyytin keyfiyyt kemsi adl dnya sviyyli mumi bir qanun mvcud deyilidir. NKARI NKAR QANUNU Bzn ziddlrin tkaml adlandrlan inkar inkar qanunu dedikd mqsd budur ki, mumi dialektik dyiikliklr cryannda tez daim anti tezin vasitsi il inkar olunur v anti tez d z nvbsind sintezin vasitsil inkar edilir. Msln, bitki (ondan ccrmi olduu) toxumu inkar edir, onun z d yeni bir toxumla inkar olunur. Ntf yumurtan inkar edir, onun z d cc vasitsil inkar olunur. Amma hr bir yeni fenomen khndn daha kamildir. Baqa szl desk, dialektik seyr, hmi zyuxar, tkaml dorudur. Bu prinsipin hmiyyti d el bundadr ki, dyiikliyin seyretm istiqamtini gstrir v dyiiklik cryannn tkaml istiqamtind olduunu tkidlndirir. TNQDLR V MLAHZLR bhsiz, hr bir dyiiklik zaman sabiq vziyyt v mvqe aradan gedir, yeni bir vziyyt yaranr. gr inkar-inkar qanununu bu mnaya gtrsk, onda bu, dyiikliyin zrurtindn baqa bir eyi byan etmyckdir. Amma bu prinsip n irli srln v
121

onu hrktin chti v tkamlnn byanedicisi kimi ediln aqlamaya diqqt yetirmkl, demk lazmdr ki, dnyada ba vern btn hrkt v dyiikliklrin tkaml ynn malik olmas, yni hr bir yeni varlq (fenomen) mtlq vvlkindn daha kamil olmaldr sz qbul olunas deyildir. Radioaktiv evrilm nticsind quruuna evriln uran, daha da kamillirmi? Buxara evriln su, yaxud suya evriln buxar tkaml atrm? Quruyan v he bir dnsi v meyvsi qalmayan bir aac kamillirmi? Qbul oluna bilck yegan ey budur ki, tbii varlqlardan bzilri hrkt v dyiiklik nticsind daha da kamillir. Demli, tkaml d btn dnya varlqlar n mumi bir qanun kimi qbul ed bilmrik. Mvzunun sonunda bir daha xatrladrq ki, btn bu qanunlarn hams, htta dnya miqyasl v mumi qanun klind qbul edils bel, sadc olaraq tbit elmlrind sbuta yetmi digr qanunlar kimi varlqlarn nec yaranmasn byan ed bilr, amma dnyada mumi v sabit qanunlarn varl mvcud olanlarn Yaradandan, varlq bx edn illtdn ehtiyacsz olmas mnasna deyildir. Ken drslrd d qeyd etdiyimiz kimi, madd v maddi varlqlar mmknl-vcud olduundan zruri olaraq vacibul-vcuda ehtiyacl olacaqlar. SUALLAR 1.Dialektik v mexaniki materializm arasndak frqi byan edin.
122

2.kslikliyi rh edin, onun iradlarn v atmayan chtlrini deyin. 3.Keyfiyyt prinsipi v onun iradlarn byan edin. 4.nkar inkar prinsipini byan v onu tnqid edin. 5.Bu prinsiplrin dzlyn v mumi olmasn qbul etdikd bel, dnyann Yaradandan ehtiyacsz olmasn isbat edirmi? Niy?

123

ON ALTINCI DRS ALLAHIN YEGANLY

Mqddim Allahn yeganliyin dair brhan

124

MQDDM Ken drslrdn dnya n bir Yaradann dnyan vcuda gtirn, onu hikmt sasnda idar edn qdrtli v elmli Allahn varlnn zruri olmas sbuta yetdi. Sonuncu drslrd maddi dnyagr aradrdq. Bu kimi mxtlif nv dnyagrlrin irad v atmaz chtlri byan edilmkl aydn oldu ki, Allahsz bir dnyann varlnn frz olunmas ql uyun deyil v bu mddaya dair gtiriln izahlar sla qbuledilmzdir. ndi is tvhid mslsini aradrman v mriklrin dnclrinin dzgn olmamasn isbat etmyin vaxt glib atmdr. nsanlar arasnda irkl qarq qidlrin nec yaranmas, hans mrhllri kemsi haqqnda sosioloqlar trfindn mxtlif nzriyylr irli srlmdr. Lakin onlarn he biri qbul olunub etimad edilck bir nzriyy, aydn bir dlil deyildir. Blk d bunu demk olar ki, irk v ox mbudlua ynlmnin ilkin sbbi yerd v smada mxtlif hadis v varlqlarn mahid olunmasdr ki, onlardan hr birinin xsusi bir ilahnin frman altnda olduunu tsvvr etmilr. O cmldn, bzilri yaxlqlarn xeyir ilahsin, pisliklrin is r ilahsin istinad edildiyini tsvvr etmi, nticd dnya n iki mnyin varlna inanmlar. Gn, Ay v ulduzlar yerdki hadislrd myyn tsirlr qoyduundan, onlarn yerdki varlqlar zrind bir nv rbblik mqamnda bulunduunu gman ednlr d olmudur.
125

Digr trfdn d frz olunan mbudlar n heykllr v simvolik lamtlr dzltmlrin sbb olmu v onlara prsti etmy balamlar. Yavayava btlrin z dar dncli ktllr arasnda sas qidy evrilmi, hr bir millt, htta qbil bel z xyallar sasnda btlr prsti etmk n myyn ayinlr tkil etmilr ki, bununla bir trfdn Allaha prstiin fitri meyllrini tmin etsinlr, digr trfdn d zlrinin heyvani meyllrin v hvslrin mqddslik donu geyindirrk onlar dini mrasimlr qlibin salsnlar. Hl d btprstlrin arasnda rqs, rab v hvtbazlqla yana olan bayramlar, dini mrasimlr mvcuddur. Btn bunlardan lav zalmlar v qdrt sahiblri camaatn sad, saf qid v fikirlrindn sui-istifad etmlrin sbb olan xsi mnafelri v qrzlri nticsind z qdrt v istilalqlarn genilndirmk n irkl qarq olan fikirlri tlqin edib yayrdlar. zlri d bir nv rbubiyyt inanr v tautlara prsti etmyi dini mrasimlrin bir hisssi kimi qlm verirdilr. Bu kimi qrzlrin v mqsdlrin aydn nmunlrini in, Hindistan, ran, Misir v baqa lklrd tapmaq olar. Hr bir halda irkl qarq olan ayinlr mxtlif amil v sbblrdn tsirlnrk insanlar arasnda formalab yaylm, onlarn ilahi din v tvhid saysind hqiqi tkaml atb inkiaf etmsin mane olmudur. Buna gr d ilahi peymbrlrin faliyytinin byk bir qismi irkl v mriklrl
126

mbarizy srf olunurdu. (Onlarn balarna gln hadislr Quranda dflrl byan edilmidir.) Demli, irkl qarq qidnin sasn Mtal Allahn deyil, Ondan baqa digr varlqlarn rbubiyyt mqamna malik olduuna inam tkil edir. Htta mriklrdn bzilri dnyann yegan yaradanna etiqad bslmkl hqiqtd xaliqiyytd tvhidi qbul etmilr, lakin bunun z d son drc zif mrtbd idi. Onlar z gmanlarna sasn dnyann idar olunmasn mstqil kild hdlrin alan ikinci drcli mbudlara inanr, yaradan Allah da hmin mbudlarn bas v Rbbl-rbab adlandrrdlar. Bzilri bel gman edirdilr ki, i grn bu mbudlar mlklrdir, (mrik rblr onlar Allahn qzlar kimi tsvvr edirdilr), bzilrinin inancna gr is bunlar cinlr v prilr, baqa bir qrupun inancna gr ulduzlarn, yaxud qdim insanlarn ruhlar, yaxud gzgrnmz varlqlarn xsusi nvdr. Onuncu drsd qeyd olundu ki, hqiqi xaliqiyyt v rbubiyyt bir-birindn ayrlmazdr, Allahn xaliq olmasna etiqad baqasnn rbubiyytin etiqadla uyun glmir. Bir-birin zidd olan bel etiqad sahiblri bunlarn arasndak ziddiyyt diqqt yetirmmilr. Onlarn qidlrinin pu olmasn gstrmk n bu ziddiyyti akar etmk kifaytdir. Mtal Allahn yegan olmasn isbat etmk n mxtlif flsf v klam kitablarnda oxlu dlillr gtirilmidir. Biz burada birbaa rbubiyytd tvhidi
127

isbat edn v mriklrin qidlrini rdd edn dlili byan edirik. ALLAHIN YEGAN OLMASININ DLL Dnyann iki, yaxud daha artq yaradan olmasn frz etdikd bir ne hal tsvvr olunur: Ya dnya varlqlarndan hr biri onlarn hamsnn mxluqu v mlulu frz olunur, ya onlardan bir qrupu frz olunan mbudlardan birinin mlulu hesab olunur, yaxud da hamlqla bir mbudun yaradlan hesab olunur, yerd qalan mbudlar is dnya ilrinin idar olunmasn hdsin alr. Hr bir varln bir ne yaradan olmas frziyysi qeyri-mmkndr. nki iki, yaxud daha artq yaradann (dqiq desk, varlq balayan sbbin) hr hans bir varl yaratmasnn mnas budur ki, onlardan hr biri ona bir vcud versin. Nticd bir ne vcud yaranr. Halbuki hr bir varln yalnz bir vcudu vardr v ks halda vahid mvcud olmayacaqdr. Onlardan hr birinin mxluqlardan birinin, yaxud mxluqatn xsusi bir mcmusinin yaradan frz olunsa, onda hr bir mxluqun z yaradan vasitsil vcuda glmsi v baqa bir varla ehtiyac duymamas lazm glr. Yalnz o ehtiyaclar istisnadr ki, axrda onu yaradana glib atsn v bel bir ehtiyac yalnz hmin varl yaradana olan ehtiyac olacaqdr. Baqa szl desk, alm n bir ne mbudun frz olunmas bir-birindn ayr olan oxlu nizamlarn varln tlb edir. Halbuki almd vahid bir nizam
128

hkm srr. Eyni zamanda mvcud olan varlqlarn bir-biri il qarlql laqsi var. Onlar bir-birin tsir edir v bir-birin ehtiyac duyurlar. Hm kemidki, hm hazrk, hm d glckdki varlqlarn arasnda rabit brqrardr v vvlki varln hr biri sonrak varln yaranmas n lazm olan raiti hazrlayr. Demli, bir-biri il sx bal, laqli olan vahid nizam v sistemin hkm srdy bel alm bir ne varlq balayan illtin mlulu ola bilmz. Btn yaradanlar yaradann vahid olduu, baqalarnn is dnyann idar v tdbirini hdsin almas frz olunsa, bu frziyy d dzgn olmayacaqdr, nki hr bir ntic znn btn varlq ilri il birg olaraq varlq balayan sbbin vasitsil vcuda glir v he bir baqa mstqil mvcudun onda tsrrf etmsin yol yoxdur. Yalnz bir sbbin nticlri arasnda tsiretm v tsir qbuletm hasil olur. Hams da varlq balayan failin qdrti dairsind qrar tutaraq onun tkvini icazsi il yerin yetir. Bu halda onlardan he biri hqiqtd rbb olmayacaqdr. nki rbbin hqiqi mnas budur ki, o, trbiy etdiyi eyd mstqil kild tsrrf edir, halbuki frzimiz gr bu cr tsrrflr v tsirlr mstqil olmayb hams yaradann rbubiyyti dairsind v onun verdiyi qvv sasnda yerin yetirilir. Bel rbablarn v iilrin frz olunmas rbubiyytd tvhidl zidd deyildir. Allahn izni il olduu surtd onlarn xaliqiyytlrinin xaliqiyytdki tvhidl ziddiyyti olmayacaqdr. Quran aylri v rif rvaytlrd bzi Allah bndlri n bu cr xlqetm, mstqil
129

olmayan v Allah trfindn ltf saylan tdbirlr v xlqetmlr gz dyir. Bel ki, hzrt sann () barsind buyurulur: V (yada sal) o zaman ki, palqdan qu surti yaradr, Mnim izniml ona ruh frrdn, o da qu olurdu.1 Baqa bir ayd buyurulur: And olsun ilri tdbir ednlr2 Demli, dnya n bir ne mbudun olmas frziyysi Allahn maddi vasit v sbblrl mqayissindn irli glir ki, vahid ntic n onlarn saynn ox olmasnn eybi yoxdur. Halbuki varlq balayan sbbi bu cr illtlr oxatmaq, hr hans bir ntic n bir ne varlq balayan sbb, yaxud bir ne rbb, yaxud bir ne mstqil tdbiri frz etmk olmaz. Buna sasn bu yanl fikri df etmk n bir trfdn varlq balayan sbbin mnas v bu cr sbbiyyt nvnn xsusiyytlrind diqqt etmk, drindn dnmk lazmdr ki, vahid ntic n bir ne sbbin olmasnn qeyri-mmkn olmamas ntic olsun. Digr trfdn dnyann sx qanunauyunluqlar v ballqlar barsind dnmk lazmdr ki, bel bir sx bal sistemin bir ne Allah trfindn yaradla bilmmsi, yaxud bir ne mstqil rbbin tdbiri altnda ola bilmmsi mlum olsun. Demli, Allahn bzi layiqli bndlri n tkvini vilaytin varlna inanmaq, mstqil rbubiyyt v
1 Maid sursi, ay:110. 2 Naziat sursi, ay:5.

130

xaliqiyyt mnasnda olmadqda tvhidl zidd olmayacaqdr. Elc d Peymbri-krmin (s) v Msum imamlarn () trii vilayti Allahn trii rbubiyyti il zidd deyildir. nki Allah trfindn v Onun iznildir. SUALLAR 1.irkl qarq qidlrin yaranmasnn sas sbblrini rh edin. 2.irkl qarq qidnin sas ndir? 3.Xaliqiyytl rbubiyyt arasndak zrurti byan edin. 4.Niy hr bir varlq n bir ne yaradan tsvvr olunmur? 5.Ny gr yaradlanlarn hr bir dstsinin xsusi bir yaradann mxluqu olmasn hesab etmk olmaz? 6.Btn dnyann vahid bir Allahn yaradan olmasna etiqad bslmkl yana dnya n mxtlif idaredicilr v rbablarn (rbblrin) frz olunmasnn n kimi eybi vardr? 7.Mbudlar oxluunun mmknly kimi yanl bir fikrin mnyi ndir v nec df edilir? 8.Allah vliyalar n tkvini vilayt etiqad bslmk xaliqiyyt v rbubiyytdki tvhidl niy zidd deyildir?

131

ON YEDDNC DRS TVHDN MNALARI

Mqddim oxluun inkar olunmas Trkibin inkar olunmas Zata artrlan siftlrin inkar olunmas Feli tvhid Tsird mstqillik ki mhm ntic Bir bhnin df edilmsi

132

MQDDM Ltd yegan bilmk, vahid hesab etmk mnasnda olan tvhid klmsi flsf, klam, xlaq v irfan alimlri arasnda mxtlif mnalarda ildilir ki, onlarn hamsnda Mtal Allah xsusi chtd yegan bilmk nzrd tutulur. Bzn onlar tvhidin qismlri, yaxud tvhidin mrtblri kimi qeyd edilir. Onlarn hamsnn aradrlmas bu kitabn hcmi il uyun olmadndan onun n mhur v mnasib istilahlarn aradrmaqla kifaytlnirik. 1. OXLUUN NKAR EDLMS Tvhidin ilk mhur istilah Allahn vahid olmasna etiqad v zatndan knardak oxluu inkar etmkdir. Bu da ikiliy, yaxud daha artq mbuda inanman v akar irkin qarsnda dayanr ki, hr birinin digrindn ayrlqda v mstqil kild vcuda malik olsun. 2. TRKBN NKAR OLUNMASI Tvhidin ikinci istilah Allahn zat daxilind hdiyyt v bsitliy malik olmasna, zatnn hisslrdn trkib tapmadna tam yqinlikl etiqad bslmkdir. Bu mna ksr hallarda slbi sift formasnda (trkibin inkar olunmas) byan edilir. (Bu, yeddinci drsd qeyd olundu.) nki bizim zehnimiz bsitlik mfhumuna nisbtn trkib mfhumu v bunun qarsnda onun inkar olunmas il daha ox tandr.
133

3. ZATA ARTIRILAN SFTLRN NKAR EDLMS Tvhidin nc mnas zati siftlrin Allahn zatnn z il yegan olmasna (eyniyyt tkil etmsin) inanmaq v zata artrlan siftlri inkar etmkdir ki, bu da sifati tvhid olub rvaytlrd nfyi-sifat ad il qeyd olunur. Bu da rilr kimi Allahn siftlrinin zatna artrldn gman edn v qdim skkizlik (qdmai smaniy) inananlarn mqabilind dayanr. Sifati tvhid bel isbat olunur ki, gr Allahn siftlrinin hr birinin ayrlqda nmunlri v mqabili olsayd bir ne haldan xaric olmazd: 1.Onlarn nmunlri ilahi zatn daxilind frz olunur. Bu da Allahn zatnn hisslrdn tkil olunmasn grkli edir v vvld isbat edildi ki, bel bir ey qeyri-mmkndr. 2.Onlarn nmunlri zatdan xaricd, yaxud da mmknl-vcud v Allahn yaratd tsvvr olunur. Amma onlarn Vacibl-vcud olmas frzi zatn oxluq mnasnda olduqda akar irkdir v he bir mslmann ona inand gman olunmur. Siftlrin mmknl-vcud olmas frziyysi bunu tlb edir ki, frzimiz gr, bu siftlr malik olmayan ilahi zat onlar yaratsn v sonradan onlarla vsf edilsin. Msln, zatn hyata malik olmayan bir ey hyat adl bir varl yaratsn v onun vasitsil hyata malik olsun. Elc d elm, qdrt v s. kimi siftlrd d bunu demk olar. Halbuki varlq balayan illtin mxluqunun kamallarndan mhrum olmas zatn qeyri-mmkndr. Bundan da pisi odur ki, z yaratdqlarnn saysind hyat, elm
134

v qdrt malik olsun v sair kamal siftlri il vsf edilsin! Bu frzlrin batil olmas il aydn olur ki, ilahi siftlrin bir-birindn v Allahn zatndan ayr nmunlri yoxdur, onlarn hams el bir mfhumlardr ki, ql bunu Allahn mqdds zatndan ibart olan bsit vahidin nmunsindn bilir. 4. FAL TVHD (fellrd tvhid) Filosoflarn v mtkllimlrin istilahnda fali tvhid adlanan drdnc istilahn mnas bundan ibartdir ki, Mtal Allahn z ilrini yerin yetirmkd he ks v he ny ehtiyac yoxdur, he bir varlq Ona he bir kmk ed bilmz. Bu mtlb varlq balayan illtin znn btn mlullarna qar qyyumiyytindn ibart olan xsusiyytlrin diqqt yetirmkl sbuta yetir. nki bel bir illtin mlulu btn vcudu il illt vasitsi il qaimdir, flsf istilahnda is ona eynirbt v tllq deyilir, onun zndn he bir istiqlaliyyti yoxdur. Baqa szl desk, hr ksin nyi varsa, Allahdandr, Onun tkvini v hqiqi qdrti, sltnti v malikiyyti dairsinddir, baqalarnn qdrt v malikiyyti ilahi qdrtdn sonrak mrhlddir v onun tfrratndandr, ninki onunla ziddiyytddir. Buna qulun malikiyytini misal gtirmk olar. Onun ksb etdiyi mal-dvlt z aasnn mal-dvlti vasitsi ildir. (Yni, srmay d, qazanc da, htta z d aasna mxsusdur.) Bu halda Mtal Allahn kimins kmyin ehtiyac duymas nec mmkn ola
135

bilr? Halbuki btn varlqlar v onlarn vcud ilri Allahn hesabnadr v Onunla qaimdir. MSTQL TSR Tvhidin beinci istilah tsird mstqil olma inkar etmkdir,1 yni Allahn mxluqlar z ilrind d Mtal Allahdan ehtiyacsz deyillr. Onlarn birbirin tsir gstrmlri d Mtal Allahn izni v onlara verdiyi qvv saysinddir. Hqiqtd hr yerd v hr eyd mstqil kild v baqasna ehtiyac olmadan tsir qoyan varlq mhz Allahn mqdds zatdr. Baqalarnn failiyyti v tsiri d Onun failiyyti v tsiri saysinddir. Mhz buna gr d Qurani-krim tbii v qeyri-tbii faillrin (mlk, cin v insan) sr v tsirlrini Mtal Allaha mnsub edir. Misal n yan yamas, bitkinin ccrmsi, aacn meyv vermsi d Ona aid edilir. Quran camaat digr faillr istinad verrkn Allaha istinad vermni d drk edrk, qbul etmsin v hmi bu msly diqqtli olmalarna israr edir. Mtlbi daha yax baa dmk n rti ilrdn misal gtiririk: gr idarnin risi z iilrin myyn bir ii grmyi mr ets, hmin iin iinin li il yerin yetirilmsin baxmayaraq eyni halda ris v baya istinad verilir, htta ql sahiblri d iin frman vern xs istinad edilmsini daha mqsduyun hesab edirlr. Tkvini failiyytin d mxtlif mrtblri vardr. Hr bir failin vcudu Allahn iradsin saslandndan
1 Ariflr fe`ld tvhidi bu m`nada ildirlr.

136

v myyn chtdn hr hans bir eyi tsvvr edn xsin zehni tsvvrlrin oxadndan v lillahil-mslul-la yksk msllr Allaha mxsusdur - dey buyurulur. Buna gr d hr bir faild v tsir ednd yaranan vcud srlrinin hams daha yksk mrtbd tkvini ilahi olan irad v izn il rtlndirilir v Mtal Allaha istinad verilir la hovl v la qvvt illa billahil-liyyil-zim. (Allahn qdrt v qvvtindn baqa qdrt v qvvt yoxdur.) K MHM NTC Fellrd tvhidin nticsi bundan ibartdir ki, insan Allahdan baqa he ksi v he bir eyi sitayi layiq grmsin. nki vvllr d iar etdiyimiz kimi bndnin xaliqi v rbbi olan ksdn baqas ibadt layiq deyildir. Baqa szl desk bu msl luhiyyt, xaliqiyyt v rbubiyyti grkli edir. Digr trfdn tvhidin sonuncu mnasndan bel ntic alnr ki, insan yalnz Allaha etimad etmlidir, btn ilrd Ona tvkkl etmli, yalnz Ondan kmk istmli, yalnz Ona midvar olub, yalnz Ondan qorxmal, htta adi sbblr onun ehtiyac v istklrini tmin etmk n mvcud olmazsa, yen d midini ksmmlidir, nki Allah qeyri-adi yollarla da onun ehtiyacn tmin ed bilr. Bel bir xs Allahn xsusi vilayti altnda qrar tutur, sonsuz v misilsiz ruhi asayidn bhrlnir. Agah olun ki, Allah dostlar n he bir qorxu
137

yoxdur v onlar qsslnmzlr.1 Bu iki ntic hr bir mslmann gnd he olmazsa on df tkrar etdiyi aadak rif ayd yerldirilmidir: yyak nbudu v iyyak nstin Yalnz Sn ibadt edir v yalnz Sndn kmk istyirik. BR BHNN DF EDLMS Burada bel bir bh yarana bilr ki, gr kamil tvhid insann Allahdan baqa he ksdn kmk istmmsini grkli edirs, o zaman Allah vliyalarna tvssl etmk d dz olmayacaq. Cavab bundan ibartdir ki, Allah vliyalarna tvssl edn zaman onlardan mstqil kild v Allahn izni olmadan hr hans bir ii grmlri tvqqe olunarsa, bel tvssln tvhidl sla uyunluu yoxdur. Amma gr Allahn onlar z rhmtin atmaq n bir vasit qrar verdiyi v camaata da onlara tvssl etmyi gstri vermsi nvan il olsa bunun tvhid il he bir ziddiyyti yoxdur, stlik ibadtd v itatd tvhidin kamil nmunlrindn olacaqdr. nki bu ilr Onun mri il ba verir. Amma Allahn n n bel vasitlri qrar verdiyin, camaat n n onlara tvssl etmy mr etmsin gldikd is cavab bundan ibartdir ki, Allahn bu mrinin mxtlif hikmtlri vardr. O cmldn aadaklar qeyd etmk olar: Layiqli bndlrin yksk mqamnn gstrilmsi, baqalarnn bel bir mqama atmana sbb
1 Yunis sursi, ay:62.

138

olacaq qdr ibadt v itat tviq edilmsi, bzi xslrin z ibadtlrindn qrurlanaraq zlrini insani kamaln n yksk mqamlarna nail olmasn gman etmsinin qarsn almaq. ox tssflr ki, bu kimi ilr hli-beytin () vilayt nemtindn v onlara tvssl etmkdn mhrum olan oxlu xslrd ba verir. SUALLAR 1.Tvhidin lvi v istilahdak mnalarn byan edin. 2.Siftd tvhidin dlili ndir? 3.Fellrdki tvhidi nec isbat etmk olar? 4.Mstqil tsird yeganlik mnasna olan tvhidi izah edin. 5.Tvhidin son iki qismindn alnan nticlr hanslardr? 6.Allah vliyalarna tvssl etmyin tvhidl ziddiyyti varm? Niy? 7.Allahn tvssl etmy mr etmsinin hikmti ndir?

139

ON SKKZNC DRS CBR V XTYAR

Mqddim xtiyarn izah Cbr inananlarn bhlrinin df edilmsi

140

MQDDM vvlki drsd qeyd olunduu kimi, tvhid insanlarn ruhi chtdn trbiy olunmasna mstqil surtd tsir gstrn son drc dyrli olan bir maarifdir. Buna gr d Qurani-krimd bu msly ox tkid olunmu, mxtlif byanlarla onun dzgn drk olunmasna rait yaradlmdr. Onlardan biri d hr hadis v varln Allahn izn, irad, qza v qdrin saslanmasdr. Bu mtlbin dzgn kild drk olunmas bir trfdn ql v fikir baxmdan inkiafa sbb olsa da, dzgn tlim v byana ehtiyacldr. Ya kifayt qdr qli inkiafdan mhrum olan, ya da msum rhbrlrin v Qurann hqiqi tfsirilrinin tlimlrindn istifad etmyn xslr bu msl bard aznla drk hr nv tsir v illtin birbaa Mtal Allaha mxsus olmasn dnmlr, oxlu Quran aylrinin aq-akar buyurduunun ksin olaraq hr bir illiyytdn v tsirdn hr nv sbb v vasitiliyi inkar etmi v Allah z nnsin uyun olaraq odu yaradan zaman hrarti icad edir, yaxud yemk yeyn zaman doyma v su imk zaman sirab olma vcuda gtirir, ks halda odun hrartd, yemyin doymaqda v suyun sirab olmaqda he bir tsiri yoxdur kimi fikirlr irli srmdr. Bu cr fikir aznlnn acnacaql v mnfi tsirlri o zaman akar olur ki, onun insann ixtiyari ilri v msuliyytlri barsind trtdiyi tsirlrini aradraq. Bel tfkkr trzinin nticsind insana
141

mxsus olan fellr d birbaa Allaha aid edilir v insann onlar barsindki failiyyti birdflik lv olunur. Bel olan halda he ks z iin cavabdehlik damayacaqdr. Baqa szl desk, bu cr yanl fikirlrin nticlrindn biri insann cbr meyl edrk ilrinin msuliyytini boynundan atmasdr. Bunun da mnas insann n mhm xsusiyytinin inkar olunmas, hr nv trbiyvi, xlaqi, hquqi sistemin, o cmldn slam ritinin bs olmasdr. nki insan z ilrini grmkd ixtiyar sahibi olmasa, daha vzif v tklif, mr v nhy, mkafat v czaya he bir sas qalmr. Htta bu, tkvin alminin sassz v bs olmasn bel grkli edir. nki Quran aylrindn1, rif rvaytlrdn v qli dlillrdn mlum olduu kimi, tbit alminin yaradlmasnda hdf insann yaranna rait yaratmaqdr ki, znn ixtiyari fellri, ibadtlri v Mtal Allaha bndiliyi il imkan alminin kamalnn n yksk hddin v ilahi qrb mqamna nail olsun, Prvrdigarn xsusi rhmtlrini ld etmy lyaqt tapsn. gr insann ixtiyar v msuliyyti olmazsa Allahn bdi mkafatlarn, nemtlrini v rizvann ld etmy lyaqti olmayacaq v yaradln hdfi nqsanl olacaqdr, yaradl sistemi geni bir shnd tkil ediln teatr shnsin bnzdilckdir ki, onun da glinciklri (kuklalar) insanlardan ibartdir, onlarda zlrinin ixtiyar olmadan myyn hrktlr yaranr, sonra
1 Hud sursi, ay:7, Mlk sursi, ay:2, Khf sursi, ay:7, Zariyat sursi, ay:56, Tvb sursi, ay:72.

142

is bzilri mzmmt v czaya, bzilri is trif v mkafata layiq grlr! Bu thlkli qidnin yaranb genilnmsinin n mhm amili zalm hkumtlrin siyasi mqsdlri olmudur. Onlar bu fikirlrin vasitsil zlrinin yaramaz, qddar ml v rftarlarna brat qazandrmaq, qfltd olan xalq ktllrini zlrinin istila v hakimiyytlrini qbul etmy vadar etmk, onlar mqavimt v qiyam etmkdn saxlamaq mqsdi gdmlr. Hqiqtd cbr qidsin uyma milltlrin ban xarab edn n mhm amillrdn biri hesab etmk olar. Digr trfdn bu qidnin zif chtlrini myyn qdr drk edn, amma n zlri kamil tvhidi qbul etmkl cbri inkar etmk sasnda olan bir mvqe sem qdrtin malik olan, n d Peymbrin (s) v onun hli-beytinin () tlimlrindn bhrlnmyn xslr tfviz (tam ixtiyara) inanaraq insann ixtiyari ilrini Allahn failiyyt dairsindn tamamil xdn gman etmi, baqa bir nv inhirafa mtbla olmu v nticd slam maarifindn v onun yksk nticlrindn mhrum olmular. Amma hm bu maarifi drk etmk n kifayt qdr istedada malik olan, hm d Qurann hqiqi mfssir v mllimlrini tanyan xslr bu aznlqdan amanda qalmlar. Onlar bir trfdn z ixtiyari failiyytini Allahn onlara ta etdiyi qdrt dairsind bilrk onun ardnca gln msuliyytlri qbul etmi, digr trfdn d Allahn ali-istiqlali tsirini yksk sviyyd drk etmi v bu dyrli mriftin nticlrindn bhrlnmilr.
143

Peymbr (s) v onun hli-beytindn () glib atan rvaytlrd bu bard oxlu byanlar mvcuddur. Hdis kitablarnda istitat (bacarq), cbr v tfvizin inkar edilmsi, elc d ilahi izn, irad, qza v qdr blmlrind qeyd olunmudur. Hminin bzi rvaytlr istedad v idrak qabiliyyti az olan xslri bu kimi inc msllr ba qomasndan kindirmidir ki, inhirafa dar olmasnlar. Bli, cbr v ixtiyarn mxtlif ynlri vardr ki, onlarn hamsnn aradrlmas bu kitaba smaz, amma mvzunun hmiyytin gr mxtlif ynlrd v ehtiyac duyulan qdr sad byan tqdim etmk istyirik. Bu bard daha artq tdqiqat aparmaq istynlr mslnin flsfi v qli bnvrsinin yrnmk yolunda sbrli olmalarn tvsiy edirik. XTYAR BARD ZAH Qrar qbuletm v seim qdrti insann tannmasndan tr n dqiq yoldur. nki hr ks daxilind xtaya yol vermyn hzuri elmi vasitsil znn ixtira sahibi olduunu hiss edir. mumiyytl, insan mhz bu elm vasitsil znn digr ruhi haltlrindn agah olur. Htta, bir ey haqqnda kd olsa bel, kkin zn he bir trddd etmdn hzuri elml drk edir. Hr ks batini alm azacq diqqt yetirmkl anlayr ki, hr hans bir sz deyib-demmkd, yaxud lini hrkt etdirib-etdirmmkd, yemk yeyibyemmkd ixtiyar sahibidir.
144

stniln ii grmy dair qrar qbul etmk bzn heyvani v qrizvi meyllrin tmin olunmas istiqamtind olur, msln, ac yemk istyir, susuz xs su imk istyir. Bzn d ryindn qli istklrini tmin etmk, yksk insani mramlar hyata keirmk keir. Msln, xst saalmaq namin ac drman iir, amma lzztli xrkdn kinir, yaxud elm ld etmk v hqiqtlri kf etmk yolunda alan bir mhqqiq maddi lzztlrdn keir, ziyytlr sin grib qatlar, yaxud fdakar bir sgr yksk mramlara atmaq yolunda hyatn bel qurban verir. Hqiqtd insann dyri yalnz o zaman zahir olur ki, onun mxtlif istklri arasnda qardurma yaransn v xs xlaqi fziltlr, bdi ruhi kamallara v Allahn razlna qrb mqamna atmaq n znn alaq v heyvani istklrindn kesin. Hr hans i daha artq ixtiyar v daha ox agahlq zndn olan seki il ba verrs, ruhi v mnvi tkamld, yaxud tnzzld daha ox tsir qoyacaq, mkafat v cza n daha artq lyaqt hasil edckdir. lbtt, nfsani istklr mqabilind mqavimt qdrti btn xslrd v btn eylr qar eyni sviyyd deyildir, lakin hr insan bu ilahi nemtdn (azad iraddn) myyn qdr bhrlnir. N qdr ox mq edrs, onu bir o qdr gclndir bilr. Buna sasn irad v ixtiyarn varlnda he bh yoxdur v insan mxtlif bhlrin zehn dmsi vasitsil tvi keirib bu cr aq-akar eyin varl barsind znd kk yaratmamaldr. Qeyd
145

etdiyimiz kimi, ixtiyarn varl n akar prinsip v mdda nvan il btn trbiyvi v xlaqi sistemlrd, asimani din v ritlrd qbul olunmudur v onsuz vzif, tklif, mzmmt, trif, cza v mkafat z mnasn itirr. Bu aq-akar hqiqtdn azaraq cbr meyl etmnin sbbi aradrlb cavab verilmlidir ki, vsvs v kk-bhy yer qalmasn. Buna gr d o bhlrin n mhmlrini qsa kild aradrrq. CBR MEYL EDNLRN YARATDII BHLRN DF EDLMS Cbr meyl ednlrin yaratd bhlrin n mhmlri aadaklardr: 1.nsann iradsi batini meyllrin hycanlanmas v thrik olunmas saysind formalar. N bu meyllrin z insann ixtiyarndadr, n d onun xarici amillr vasitsil thrik edilmsi. Demli, bu bard ixtiyar v sekiy he bir yer qalmr. Cavab bundan ibartdir ki, meyllrin thrik olunmas irad v qrara glmk n rait hazrlayr, ninki myyn bir i grmk barsind qrar meyllrin thrik olunmasnn cbri nticsi olaraq mqavimt gstrm qdrtini insandan alr. ahidimiz d budur ki, ox hallarda insan n kk-bhli v trdddl vziyyt yaranr. Bu hallarda o, qrara glib drindn fikirlmy v ziyanla faydan mqayis etmy ehtiyac duyur v bzn d bu i ox tinlikl ba verir.
146

2.Mxtlif elmlrd isbat olunduuna sasn vrast (irsiyyt), vzlrdn hormonun ifraz (bunlar xsusi yeyinti mhsullar v drmanlarn tsirindn olur) kimi mxtlif amillr, elc d ictimai v mhit amillri insan iradsinin formalamasnda tsirlidir. nsanlarn rftarndak frqlr d bu amillrin frqlrin tabedir. Bel ki, dini mnblrd d bu msl myyn qdr tsdiq olunmudur. Demli, insann fellrini onun azad iradsindn qaynaqlandn hesab etmk olmaz. Bu cr bhnin cavab odur ki, ixtiyar v azad iradnin qbul olunmas bu amillrin tsirinin inkar edilmsi mnasna deyil. O mnadadr ki, insan bel amillr vasitsil mqavimt gstrrk mxtlif mqsdlrin arpazlad nqtd birini se bilr. lbtt, bu amillrdn bzilrinin gcl olmas myyn vaxtlar onlarn ksin olan ii semk v mqavimti tinldirir, lakin vzind bel seki v mqavimt kamalda daha artq tsir qoyur, mkafata daha ox layiq olmaa sbb olur. Bel ki, son drc gcl ruhi hycanlar v sair tin raitlr gnahn ynglldirilmsin v czann azaldlmasna sbb olur. 3.Cbr meyl ednlr nc bhd deyirlr ki, Mtal Allah dnyadak btn varlqlara, o cmldn, insann fellrin ona balamazdan vvl agahdr v ilahi elmd xtaya yol verilmdiyindn, btn hadislr hkmn Allahn zli elmin uyun olaraq ba vermlidir v onda he bir qanun pozuntusu mmkn deyildir. Buna sasn insann ixtiyar v sekisi n yer qalmayacaqdr.
147

Cavab bundan ibartdir ki, Allahn btn hadislr olan elmi hmin hadislr nec ba vercks, o cr d olur v insann ixtiyari fellri d Mtal Allah n ixtiyari olmaqla mlumdur. Demli, gr icbari olmaq rti il gerkls, o zaman Allahn elminin ksin olmu olar. Msln, Allah-taala filan xsin filan tarixd myyn bir i grmyi qrara alacan v o ii grcyini bilir. Ninki, Allahn elmi yalnz iin ba vermsin v hmin iin failin ixtiyar v iradsi il laqsini nzr almadan aid olsun. Demli, Allahn zli elmi insann azad irad v ixtiyar il zidd deyildir. Cbr meyl ednlrin bhlrindn biri d qza v qdr mslsi il laqdardr ki, onlar qza v qdrin insann ixtiyar il uyun glmdiyini tsvvr edirlr. Biz gln dsrd bu msl il bal izahat vercyik. SUALLAR 1.Cbr meyletm v onun yaylmasnn sbbini rh edin. 2.Bu meylin pis tsirlrini byan edin. 3.nsann azad irad v ixtiyarn izah edin. 4.Batini meyllrin tsiri v onlar thrik edn amillr insann ixtiyar il ziddirmi? Niy? 5.Son drc hycanlara v ar raitlrin tsirin mruz qalan xslrl baqalar arasnda frq ndir? 6.rsiyytin, traf mhitin v ictimai raitin tsirlri cbri grkli edirmi? Niy? 7.Allahn zli elmi insann ixtiyarn lindn alrm? Ny gr?
148

ON DOQQUZUNCU DRS DN NDR?

Qza v qdrin mfhumu Elmi qza v qdr v eyni qza v qdr Qza v qdrin insann ixtiyar il olan laqsi oxlu sbblrin tsir nvlri Qza v qdr etiqadn srlri

149

QZA V QDRN MFHUMU Qdr klmsi l v ndaz, tqdir is lmk, l tutmaq v hr hans bir eyi myyn ndazd dzltmk demkdir. Qza ii birdflik qurtarmaq, sona atdrmaq, yekun mhakim yrtmk mnalarnda istifad olunur (bu da bir nv etibari v rti sona atdrmaqdr). Bzn bu iki klm sinonim kimi tale mnasna ildilir. lahi tqdir dedikd mqsd budur ki, Mtal Allah hr bir varlq n kmiyyt, keyfiyyt, zaman v mkan baxmndan xsusi ndaz qrar vermidir ki, bu da tdrici amil v sbblrin tsiri altnda gerklir. lahi qza dedikd mqsd budur ki, hr hans bir hadis v varln mqddimati ilri, sbb v raitlri mvcud olduqda onu son v labd olan mrhly atdrr. Bu izaha sasn tqdir mrhlsi qza mrhlsindn qabaq olub, tdrici mrtblr malikdir, yaxn, orta v uzaq mqddimlr d amildir. O bzi sbb v raitlr uyun dyiilir. Msln, reymin ntfdn lq v mz mrhllrini keib kamil bir insan formasna ddy tdrici yol onun tqdirinin mxtlif mrhllridir ki, zaman v mkan parametrlrin d amildir. Onun hr hans mrhllrin birind dmsi onun tqdirindki dyiiklik hesab olunur. Lakin qza mrhlsi tdrici deyil, birbaa olub btn sbb v rtlrin yaranmas il laqdardr v bu, labd, dyiikliy qabil olmayan bir idir. Allah bir eyi hkm ednd ona ol! deyir, o da
150

drhal vcuda glir.1 Qeyd olunduu kimi, qza v qdr sinonim klind d ilnir, buna gr d labd v qeyrilabd olaraq iki yer blnr. Bu mnada ki, rvaytlrd v dualarda qzann dyidirilmsi ad il qeyd olunur. Msln, sdq vermk, valideyn ehsan v yaxlq etmk, qohum-qrba il laqlri brqrar etmk, dua oxumaq qzann dyidirilmsi amillri kimi tqdim olunmudur. ELM QZA V QDR V EYN QZA V QDR Bzn ilahi tqdir v qza Allah-taalann hr hans varln vcuda glmsi n lazm olan raitlr, sbblr v mqddimlrin yaranmasna, elc d, onlarn mtlq ba vermsin olan elmi mnasnda ilnir, buna elmi qza v qdr deyilir. Bzn is hadis v varlqlarn tdrici seyrinin, onlarn yani olaraq gerklmsinin Mtal Allaha mnsub edilmsi mnasnda ilnir v buna da eyni qza v qdr deyilir. Quran aylri v rvaytlrdn mlum olur ki, Allahn btn varlqlara olan elmi xaricd yani olaraq gerkldiyi kimi, rif v yksk mqaml varlq olan Lvhi-mfhuzda da inikas olunur; hr ks Allahn izni il lvhi-mfhuzla laq tapa bils kemidki v glck hadislrdn agah olar. Ondan aa mrtbd olan lvhlr vardr ki, hadislr natamam v myyn rtlrl inikas olunur. Ondan mlumat ld ed biln xslr
1 Ali-mran sursi, ay:47. Elc d aadak aylr mracit edin: Bqr sursi, ay:117, Mrym sursi, ay:35, afir sursi, ay:68.

151

dyiikliy mruz qala biln, myyn rtlri olan mhdud mlumatlar qazanlar. Blk d aadak ay bu iki nv taledn shbt ar: Allah istdiyini mhv edir, istdiyini sabit, brqrar edir v mml-kitab Onun yanndadr.1 Qeyri-labd olan, baqa eylrl rtlnn tqdirlrin dyiilmsi rvaytlrd bda adlandrlmdr. Hr bir halda elmi qza v qdr etiqad bslmk Allahn zli elmin etiqaddan baqa he bir problem yaratmr. vvlki drsd cbr inananlarn Allahn elmi il laqdar yaratdqlar bhlr aradrlaraq onlarn sstly v sasszl aydnladrld. Amma eyni qza v qdr, xsusil labd taley etiqad bslmk daha tin bir msl yaradr. Tvhidin mstqil tsirqoyma bard olan bhsd onun cavab qsa kild mlum olmasna baxmayaraq, bu mslnin cavablar verilmlidir. QZA V QDRN NSANIN XTYARI L OLAN LAQS Mlum oldu ki, Allahn eyni qza v qdrin etiqad bslmk bunu grkli edir ki, varlqlarn vcudunun yarand ilk vaxtdan inkiaf etdiklri v mrlrinin axrna qdr, htta uzaq mqddimlrin yarand vaxtdan bel Allahn hikmtli tdbiri altnda olduunu bilk, yekun mrhly atman v vcuda glmyin rtlrinin hazrlanmasn da Allahn iradsin istinad edk.2
1 R`d sursi, ay:39. 2 lahi qza v iradnin bir-birin ttbiq olunmas (mxtlif hallarn tlbin gr) Ali-mran sursinin 47-ci aysin Yasin sursinin 82-ci aysin ttbiq etmkl aydn olur.

152

Baqa szl desk, hr bir varln z Allahn tkvini iradsin v iznin mnsub edildiyi v Onun izni olmadan he bir eyin vcuda glmdiyi kimi, hr bir eyin vcuda glmsi d ilahi tqdir v qzaya istinad verilir, bu olmadqda he bir varlq znmxsus hdd-hdud v formaya malik olmur, znn yekun mrhlsin atmr. Bu mnsubedilmnin byan hqiqtd tsird mstqillik mnasnda olan tvhidin tdrici tlim verilmsidir ki, bu da tvhidin n yksk mrtblrindn olub insanlarn ruhi-mnvi baxmdan qurulmasnda zmtli rol oynayr. Amma varlqlarn v hadislrin Allahn iznin v htta miyytin istinad verilmsi daha asan drk olunasdr. Son mrhlnin v onlarn qti kild tyin olunmasnn ilahi qzaya istinad verilmsi is bel deyildir. O ox tin drk olunduuna gr daha artq aradrlmdr. nki bel bir etiqadla insann znn taleyind hlledici rola malik olan ixtiyarn qbul etmyin bir yer cm olunmas ox tindir. Buna gr d mtkllimlrdn bzilri (rilr) ilahi qzann insanlarn rftarna amil olmasn qbul etdiklrin gr cbr meyl etmilr. Digr bir qrupu is (mtzililr) cbr v onun acnacaql, qorxulu nticlrini qbul ed bilmdiklrindn ilahi qzann insann ixtiyari fellrin amil olmasn inkar etmilr v hr iki dst z nzriyylri il mxalif olan ay v rvaytlri baqa mnalara yozmular. Bel ki, mfssl klam kitablarnda, elc d cbr v tfviz bard yazlan xsusi risallrd bu msl qeyd olunmudur.
153

radn md yeri bundan ibartdir ki, gr insann ii dorudan da ixtiyari olsa v onun iradsin nisbt verils, onu ilahi qza v irady nec aid etmk olar? gr ilahi qzaya istinad verilirs, onu insann ixtiyar v sekisin tabe olduunu nec demk olar? Buna sasn bu iradn aradan qaldrlmas v ilrin insann ixtiyar v iradsin nisbt verilmsi il brabr, onun ilahi qza v irady d istinad verilmsi arasnda cm etmk n vahid bir mlulun bir ne illt nisbt verilmsinin nvlrini bir qdr izah etmliyik ki, ixtiyari iin insana v Mtal Allaha istinad verilmsi nv akar olsun. MXTLF LLTLRN TSR NVLR Bir ne illtin bir mlulun yaranmasndak tsiri bir ne cr tsvvr olunur: 1.Bir ne illt birlikd tsir edir, msln, toxum, su, enerji v s. kimi eylr toxumun ccrib bitki olmasna tsir gstrir. 2.Onlardan hr biri nvb il tsir edir, msln, bir ne motor nvb il i drk tyyarnin hrktinin davam etmsin sbb olur. 3.Onlarn tsiri bir-birin laqli (mtrttib) kild olur. Msln, bir ne topun bir-biri il toqqumas zaman, yaxud zncirvari yol qza hadislrind bu mlahiz olunur. Onun digr nmunsi insan iradsinin lin hrktind, lin is qlmin hrktind, qlmin d yaznn yaranmasndak tsiridir. Bel ki, varlqlarn mrnn uzunluu onlarn sayna blnr v onlarn hr bir hisssi amillrdn birinin mluludur.
154

4.Bir ne amilin mtrttib tsiri. Yni onlardan hr birinin vcudu digrinin vcuduna bal olsun. Bu, vvld frz olunann ksindir. Bel ki, qlmin varl lin varlna, lin varl da insan iradsin bal deyildir. Bu nvlrin hamsnda vahid mlulun yaranmas n bir ne illtin toplanmas mmkn, htta, zruridir. xtiyari id d insann iradsi il ilahi iradnin tsiri sonuncu qismdn olacaqdr. nki insann varl v onun iradsi ilahi irady baldr. Amma iki illtin vahid bir mlula cm olmasnn mmkn olmad hal is iki varlq balayan illtin bir yerd cm olmas, yaxud eyni zamanda birbirinin brabr trzd v nvb il tsir edn, birbirinin bir yer ymas qeyri-mmkn olan iki illt kimidir. Msln, irad sahibi olan iki faildn vahid bir iradnin ba vermsi, yaxud iki vahid varln iki illt mcmusin (iki tam illt) istinad verilmsi kimi. BHNN DF EDLMS nsann ixtiyari fellrinin varlnn Mtal Allaha istinad verilmsi il onlarn insann zn istinad verilmsi arasnda ziddiyyt yoxdur, nki bu istinadlar bir-birinin davamndadr v bir-birin maneilik trtmir. Baqa szl desk, felin insani fail istinad verilmsi bir sthddir v onun varlnn Mtal Allaha istinad verilmsi is daha yksk bir sthddir ki, bu sthd insann znn varl, ii zrind grdy maddnin varl, ii onlarn vasitsil grdy altlrin varl hamlqla Ona istinad verilir.
155

Demli, insan iradsinin z iind tam illtin sonuncu hisssi kimi tsir gstrmsi il tam illtin btn hisslrinin Mtal Allaha istinad verilmsi arasnda ziddiyyt yoxdur. Dnyan, insan v onun btn vcud ilrini z qdrti lind saxlayan, onlara arasksilmdn vcud balayan, onlarn nvbnvlrini yaradan mhz Allahdr v he bir varlq, he bir halda v he bir zamanda Ondan ehtiyacsz, Allah qarsnda istiqlaliyyt malik deyildir. Demli, insann ixtiyari ilri Allahdan ehtiyacsz v Onun iradsi hdudlarndan knarda olmayacaq, onlarn btn siftlri, xsusiyytlri, hddi-hdudu da ilahi qza v tqdir bal olacaqdr. Bel deyildir ki, ya insann iradsin istinad verilmi olsun, ya da Allahn iradsin. nki bu iki irad bir-biri il eyni sviyyd, bir-birin mane olacaq trzd deyildir v onlarn ilrin gerklmsindki tsiri bdl zr (nvb il) ba vermir. ksin, insann iradsi onun varlnn z kimi Allahn iradsin baldr v onun gerklmsind Mtal Allahn iradsi zruridir: V almlrin Rbbi olan Allahn istdiyi eydn baqa he n isty bilmzsiniz.1 QZA V QDR ETQAD BSLMYN TSRLR lahi qza v qdr etiqad bslmyin Allaha mriftin dyrli drcsin atmasndan, insann qli baxmdan tkaml ykslmsindn lav, oxlu
1 Tkvir sursi, ay:29.

156

mli tsirlri d vardr ki, onlarn bzilrini aada qeyd edirik: Hadislrin ba vermsinin Mtal Allahn hikmtli iradsin tabe olduunu, ilahi tqdir v qzaya istinad verildiyini biln xs xoaglmz hadislrdn qorxmaz, onlarn qarsnda zn itirmz, ah-nal etmz. O bu hadislrin dnyann hikmtli nizamnn bir hisssi olduunu, hikmt v mslht zndn ba verdiyini v glckd d ba vercyin diqqt yetirmkl onlar glrzl qarlayr, sbr, tvkkl, razlq v tslim kimi fziltli sciyylri v insani keyfiyytlri ld edir. Hminin dnyann tri xoluqlarna, ad gnlrin mftun olmur, onlarla mrurlab mst olmur, Allahn verdiyi nemtlri zn hamdan stn hesab etmk v qrurlanmaq vasitsi hesab etmir. Bu dyrli tsirlr d aadak aynin iar etdiyidir: Yer znd ba vern v sizin z banza gln el bir msibt yoxdur ki, Biz onu yaratmamdan vvl o, bir kitabda (lvhi-mhfuzda) yazlmam olsun. Bu, Allah n ox asandr! Bu sizin linizdn xanlara kdrlnmyiniz v siz veriln d qrrlnmyiniz ndr. Allah zn bynn, (z il) fxr edn he ksi sevmz.1 Eyni zamanda diqqt yetirmliyik ki, qza v qdr v tvhidin mstqil tsirind ld ediln yanl mlumatlar sstly, tnblliy, zlilliy, zlm qbul etmy, msuliyytdn imtina etmy sbb
1 Hdid sursi, ay:22-23.

157

olmasn. Bilmliyik ki, bdi sadt v bdbxtlik bizim ixtiyari ilrimizdn asldr: Hr ksin qazand pis ml d, yax ml d zn aiddir. nsann ksb etdiyi eylr onun xeyrin, zn odasuya vurub ld etdiyi eylr is onun leyhindir.1 Hminin nsan n, onun sy etdiyi eylrdn baqa bir ey yoxdur.2 SUALLAR 1.Qza v qdrin ltdki mnalarn byan edin. 2.lahi qza v tqdir demkd mqsd ndir? 3.Hans mlahizy gr qza v qdr labd v qeyri-labd olaraq iki yer blnr? 4.Bda ndir? 5.Elmi qza v qdri v eyni qza v qdri byan edin. 6.Lvhi-mfhuz, lvhi-mhv v isbat elc d onlarn labd v qeyri-labd tale il olan qallrini rh edin. 7.Qza v qdrin insann ixtiyar il bir yer cm olunmasndak irad v bu mvzu trafnda mtkllimlrin ixtilafn izah edin. 8.oxlu illtlrin vahid bir mlula tsir nvlrini byan edin v bir ne illtin vahid mlulun zrin ymasnn hans nvnn qeyri-mmkn olmasn deyin. 9.Qza v qdr mslsind cbr bhsinin cavabn verin.

1Bqr sursi, axrnc ay 2 Ncm sursi, ay:39.

158

10.lahi qza v qdr etiqad bslmyin msbt tsirlrini rh edin.

159

YRMNC DRS LAH DALT

Mqddim daltin mfhumu lahi daltin dlili Bir ne bhnin hlli

160

MQDDM Ken drslrd iki klami firq olan ri v mtzil arasndak ixtilaflarla tan olduq. Onlardan biri d ilahi irad v klam, siftlrd tvhid, cbr, ixtiyar, qza v qdr msllri idi. ksr hallarda onlarn nzriyylri ifrat v ya tfrit kimi iki istiqamtd olur. Onlarn arasndak sasl ixtilaflardan biri d ilahi dalt mslsidir. Bu msld ilrin nzri mtzily mvafiq hesab edilmidir v bu iki mzhb mcmu halnda rilrin qarsnda dliyy adlandrlr. Bu mslnin klam elmind malik olduu hmiyyt gr sasl msllrdn saylr v htta i v mtzilnin klami mzhb xsusiyytlrindn v qid sullarndan da hesab edilir. Diqqt yetirmk lazmdr ki, rilr ilahi dalti inkar etmir v nuzibillah, Allah zalm hesab etmirlr. nki Qurani-krimin akar v he bir rh ehtiyac olmayan baqa mnalara yozula bilmyn aylri Allahn daltli olmasn isbat edrk onun hr hans bir zlm rva grmsini inkar edir. sas bhs insann qlinin z-zn v ri byanlar (yni Quran v snnt) olmadan fellrin, xsusil ilahi fellrin qanunlarn nzr alaraq onlarn sasnda bir iin yerin yetirilmsinin, yaxud digr iin grlmsinin zrurtin hkm etmsi, yaxud Mtal Allah grk mminlri behit kafirlri is chnnm aparsn - demsi, yoxsa bu cr mhakimlrin yalnz vhy sasnda ba vermli
161

olmas v onlar nzr almadan ql tklikd qzavt ed bilmmsi sasndadr. Demli, ixtilafn sas nqtsi hsn v qbhi qli (qli gzllik v irkinlik) ad il tannan msldir. rilr bu msl barsind qlin hkmn inkar edrk inanrlar ki, tkvini ilrd Allahn grdy ilr gzldir, rit ilrind is Allahn mr etdiyi ilr yaxdr, ninki yax i olduuna gr Allah onu yerin yetirir, yaxud ona mr edir. Amma dliyyilr inanrlar ki, fellr, onlarn tkvini v trii chtdn Mtal Allaha mnsub edilmsi nzr alnmadan gzllik v ya irkinlikl vsf edil bilr, yni insann qli d fellrin gzllik v irkinliyini, Allahn irkin i grmkdn uzaq olmasn myyn qdr drk ed bilr. lbtt bu, nuzibillah, Allaha mr v nhy etmk mnasnda deyil, ksin, bu mnadadr ki, myyn bir iin onlarla olan tnasbn kf etsin v bunun sasnda qbahtli v irkin ilrin Allahdan ba vermsini qeyri-mmkn hesab etsin. Aydndr ki, bu mslnin trafl kild aradrlmas, rilr trfindn qli gzllik v irkinliyin inkar olunmasna dair yaradlan bhlr cavab verilmsi v nhaytd, onlar dliyy il qarqarya qoyan bhlr cavab verilmsi bu kitabn hcmin smaz. Hminin mtzililrin szlrinin myyn zif chtlri d ola bilr ki, z yerind aradrlmaldr. Amma ilr qli gzllik v ikrinliyin slin etiqad bslmyi qbul edir v bu Allahn kitab v Peymbrin (s) snnsi v msum mamlarn () klamnda tsdiq olunur.
162

Buna gr d biz vvlc daltin mfhumu bard bir qdr izah verdikdn sonra bu siftin Allahn feli siftlrindn olmasna qli dlil gtircyik, sonda is bu msl il laqdar n mhm bhlri hll edib aradracaq. DALTN MFHUMU daltin ltdki mfhumu brabrlik v brabr etmk, mumcamaat arasnda is baqalarnn hquqlarna riayt etmkdir v zlmn (baqalarnn hququnu tapdalaman) qarsnda ildilir. Buna gr d dalti itau kulli zi hqqin hqqh yni hr bir haqq sahibinin haqqn zn vermk kimi trif edirlr. Buna sasn vvlc el bir varl nzr almaq lazmdr ki, ona riayt edilmsi dalt, tapdalanmas is zlm adlandrla bilck haqqa malik olsun. Lakin bzi vaxtlar dalt mfhumu daha geni mnada, yni hr bir eyi z yerind qrar vermk, yaxud hr bir ii layiqli olduu trzd grmk mnasnda ildilrk aadak kimi trif edilir: Vzu kulli yin fi mvziihi. Bu trif sasn dalt hikmt, daltli i is hikmtli il brabr (sinonim) olur. Amma haqq sahibinin haqq, hr eyin z mqamna layiq trzd tyin olunmasna gldikd is bu bard ox geni mtlblr vardr ki, xlaq v hquq flsfsinin mhm sahlri bu il muldur. Hmin msllri bu kitabda aradrmaa macal yoxdur. Burada diqqt yetirilmli msl beldir: hr bir aqil insan drk edir ki, he bir zrl sbb olmadan bir tik ryi yetim uan lindn alsan, yaxud
163

gnahsz insann qann nahaq yer axtsan, bu ilrin zlm hesab olunur v qbahtli i mrtkib olursan. ksin, gr ourlanm rk tiksini onu ourlayan xsin lindn alb yetim uaa qaytarsan, cinaytkar qatili z czasna atdrsan, daltli v tqdirlayiq bir i grm olarsan. qlin bu mhakimsi ilahi nhy v mr saslanmr, htta Allahn varlna inanmayan xs olsa bel, yen hmin qaydada mhakim yrdckdir. Amma grsn, bu mhakimnin sirri ndir v hans idrak qvvsi bu gzlliyi v irkinliyi drk edir? kimi msllr mxtlif flsfi bhslrd aradrlmaldr. Bir szl, dalt n mumi v xsusi olaraq iki mfhum nzrd tutmaq olar: Onlardan biri baqalarnn hququna riayt etmk, digri is hikmtli i grmkdir. Baqalarnn hququna riayt etmk d ikincinin nmunlrindn hesab olunur. Buna sasn dalt btn insanlar, yaxud btn eylri eyni bir sviyyd tutmaq mnasna deyil. Misal n daltli mllim o ks deyil ki, btn agirdlr istr alqan olsun, istrs d tnblyax qiymt versin. daltli qazi o ks deyil ki, mnaqili mal-dvlti mnaqi trflri arasnda brabr blsn. ksin, daltli mllim o ksdir ki, agirdlrdn hr birin layiq olduu qiymti yazsn, daltli qazi d odur ki, mnaqili mal hqiqi sahibin qaytarsn. lahi dalt v hikmtin d tlbi bu deyildir ki, btn mxluqat eyni sviyyd yaratsn v misal n, insana da buynuz, qanad v s. versin. ksin,
164

Yaradann hikmti dnyan mmkn olan n ox xeyir v kamaldan bhrlncyi kild, onun mxtlif hisslrini tkil edn varlqlar da yekun hdfl mtnasib olacaq kild yaratmasn tlb edir. Hminin Allahn hikmt v dalti bunu tlb edir ki, hr insan onun istedad v bacar qdrind mkllf etsin1, ixtiyari syin v bacarna diqqt yetirrk onun barsind mhakim yrtsn2 v nhayt, ona ilrin mnasib olan mkafat, yaxud cza versin.3 LAH DALTN DLL Qeyd olunduu kimi, bir tfsir gr ilahi dalt ilahi hikmtin bir hisssidir, digr bir tfsir sasn, onunla eyniyyt tkil edir. Tbiidir ki, on birinci drsd iar edildiyi kimi, onun isbat olunmasnn dlili d mhz ilahi hikmti isbat edn dlildn ibart olacaqdr. Burada da lav izahat veririk. Bildik ki, Mtal Allah qdrt v ixtiyarn n yksk mrtbsin malikdir v he bir qvvnin tsiri altna dmdn, mcbur olmadan mmknl-vcuda aid olan hr bir ii ists, yerin yetirr, istms - yox. Amma qdrti atd ilrin hamsn yerin yetirmir, ksin, istdiyi v irad etdiyi ilri grr. Hminin bildik ki, Onun iradsi hesabsz-kitabsz deyildir, ksin, O znn kamal siftlrinin tlbin uyun olaraq irad edir. gr Onun kamal siftlri hr hans bir iin grlmsini tlb etms, he vaxt
1 Bqr sursi, ay:286. 2 Yunis sursi, ay:54. 3 Yasin sursi, ay:54.

165

hmin ii grmyckdir. Mtal Allah srf kamaldan ibart olduundan Onun iradsi d ilk sasda mxluqatn xeyir v kamalna aid olur v gr hr hans bir mxluqun vcuda glmsi almd myyn nqsanlarn v r ilrin yaranmasna sbb olsa, onun ri myyn mqsdlr tabe olacaq, yni bir ox inkarolunmaz xeyirlrin hyata kemsindn tr onun ri ilahi irad altnda olacaqdr. lahi kamal siftlri bunu grkli edir ki, dnya hasil olmas mmkn olan n ox kamal v xeyir mcmusunda olacaq bir vziyytd yaradlsn. Buradan da Allah-taala n hikmt sifti sbuta yetir. Demli, insann vcuda glmsinin mmknly v onun vcudunun n ox xeyir mnyi olaca raitd ilahi irad vasitsil yaradlr. nsann sas imtiyazlarndan biri d ixtiyar v azad iraddir. bhsiz ixtiyar v semk qdrtin malik olmaq varlq kamallarndan biri hesab olunur v ona malik olan bir varlq ondan mhrum olan varlqdan daha kamil hesab olunur. nsann ixtiyar sahibi olmas da bunu grkli edir ki, hm yax v layiqli ilr grrk yekun kamala, bdi sadt doru irlilmy, hm d irkin v yaramaz ilr grrk bdi bdbxtiliy v ziyankarla doru srklnmy qadir olsun. lbtt, ilahi iradsi ilk nvbd onun tkamldr, lakin insann ixtiyari tkamlnd tnzzl v squt da mmkn olduundan, (bunlar nfsani istklr v eytani mqsdlr itat etmk nticsind hasil olur) bel bir ixtiyari squt da ilahi irad rivsind olur.
166

Agahlq zndn olan sekid xeyir v r yollarnn dzgn tannmasna ehtiyac duyulduundan Mtal Allah insan onun xeyir v mslhtin sbb olan eylri yerin yetirmyi mr etmi, onun fsada v squta uramasna sbb olan ilrdn kindirmidir ki, onun tkaml doru hrktinin vsaitlri yaransn. lahi tkliflr insann onlara ml edrk nticsin atmaq mqsdil yaradlmdr v Allah n he bir xeyir v mnft ktirmir. Buna gr d ilahi hikmt bu tkliflrin mkllf xslrin bacarq v qdrti il mtnasib olmasn tlb edir, nki itat etmy imkan olmayan tklif bs olacaqdr. Bellikl, ilk mrhld (xsusi mnada) olan dalt, yni tklif mqamnda dalt bel sbuta yetir ki, gr Mtal Allah bndlrin taqt v bacarnn fvqnd olan bir tklif tyin etsydi, ona ml edilmsi mmkn olmaz v bs i grlm olard. Amma bndlr arasnda mhakim yrtmk, hkm etmk mqamndak dalt gldikd is, sbut olunur ki, bu i frdlrin mxtlif mkafat v czalara layiq olmasn ayrd etmk mqsdi il grlr, gr daltin ksin olarsa, nzrd tutulan mqsdin tam ksi hasil olacaqdr. Mkafat v cza vermk mqamndak dalt gldikd is, bu, yaradln son hdfin diqqt yetirmkl sbuta yetir. nki insan, onun yax v pis mllrinin nticsin atmaq n yaradan ks gr onu, bu mqsdin tlbinin ksin olaraq
167

mkafat vers v ya czalandrsa, z hdfin atmayacaqdr. Demli, ilahi daltin shih mnada v btn nvlrind olan dlili bundan ibartdir ki, Onun zati siftlri daltli v hikmtli rftar tlb edir, Onda zlm, bs ilri tlb edn bir sift mvcud deyildir. BR NE BHNN CAVABI 1.Mxluqlarn, xsusil, insanlarn yaradlnda mvcud olan frqlr Allahn hikmt v dalti il nec uyun gl bilr? N n daltli v hikmtli Allah btn varlqlar eyni sviyyd xlq etmyib? Cavab: Mxluqatn vcudundak ixtilaflar yaradl sistemi v ona hakim olan sbb-ntic qanunlarna tabedir. Onlarn hamsnn eyni sviyyd olmas frziyysi xam bir tsvvrdr. Azacq diqqt yetirdikd mlum olacaqdr ki, bel bir frziyy yaradln trk edilmsi il brabrdir. Misal n, btn insanlar kii, yaxud qadn yaradlsaydlar, nsil artm ba vermz v insan nsli ksilrdi. gr btn varlqlar insan yaradlsayd, onun yemk, imk v s. kimi ehtiyaclar tmin olunmazd. Hminin, gr btn heyvanlar v ya bitkilr bir nv v bir rngd yaradlb, hams eyni xsusiyytlr malik olsayd, saysz-hesabsz fayda v gzllik vcuda glmzdi. Varlqlardan bu, yaxud baqa birisinin yaranmas, hminin bu, yaxud baqa bir kild olan xsusiyytlrd yaranmas, maddnin hrkt v dyiikliyi prosesin tabe olan sbb v rtlrdn asldr. He ksin yaradldan qabaq
168

Allahn zrind bir haqq yoxdur ki, onu bel, yaxud baqa cr yaratsn, yaxud bu yerd, yaxud baqa bir yerd, bu zamanda, yaxud o zamanda qrar versin demkl dalt v ya zlmdn danmaa yer qalsn. 2.gr Allahn hikmti insann bu dnyada yaamasn tlb edirs, onda n n onu ldrr v hyatna son qoyur? Cavab: vvla, varlqlarn bu dnyadak lm v hyatlar da tkvini v sbb-ntic qanunlarna baldr v bunlar yaradl sisteminin tlbidir. kincisi, gr canl varlqlar lmsydi, sonrak varlqlarn yaradlmasna rait yaranmaz v glck nsillr vcud v hyat nemtindn mhrum olard. ncs, gr btn insanlarn diri qalmasn frz etsk, qsa bir zaman rzind yer z onlarn hyat n daralar v zab-ziyytdn, aclqdan lm arzusu edrdilr. Drdncs, insann yaradlnda sas hdf bdi sadt atmaqdr, insanlar lb bu dnyadan kmyinc son hdflrin nail ola bilmzlr. 3.Mvcud oln bu qdr zab-ziyytlr, xstliklr, tbii flakt v blalar (sel v zlzl kimi), ictimai tinliklr (zlmlr v mhariblr) Allahn dalti il nec uyun glir? Cavab: vvla, xoaglmz tbii hadislr maddi amillrin qardurmasndan v onlarn arasndak qarlql tsirdn irli glir. Onlarn xeyirlri rlrin qlb aldqda hikmtin ksin deyil. ctimai pozuntularn, haqszlqlarn yaranmas insann azad v ixtiyar sahibi olmasndan irli glir ki, bu da
169

ilahi hikmtin tlbidir. Eyni zamanda ictimai hyatn mnafeyi onda mvcud olan pozuntulardan, haqszlqlardan daha artqdr. gr pozuntular qlb alarsa, yer znd insan qalmaz. kincisi, bir trfdn bu qdr zab-ziyytlr, tinliklr insann tbitin sirlrini kf etmsin, mxtlif elm v texnikann yaranmasna sbb olur, digr trfdn d bu kimi amillrl mbariz aparmaq istedadlarn iklnib inkiaf etmsin, insanlarn trqqi v tkamln sbb olur. Nhayt, bu dnyada hr cr zab-ziyyt v tinliy sin grmk dzgn mqsdl olarsa, bdi axirt dnyasnda ox dyrli mkafata malik olacaq v onun vzi n gzl kild verilckdir. 4.Bu dnyada mhdud zaman rzind ediln gnahlar n bdi zab verilmsi ilahi daltl nec uyun gl bilr? Cavab: Yax ml il axirt mkafat v pis ml il axirt czas arasnda bir nv sbbiyyt laqsi mvcuddur ki, ilahi vhy vasitsil camaata xatrladlmdr. El bu dnyada bzi cinaytlrin uzun-uzad v acnacaql tsirlri olur, msln, insann znn, yaxud baqasnn gzn bir anda kor etmsinin nticsi mrnn axrna qdr kor qalmasna sbb olur. Byk gnahlar da axirtdki bdi tsirlr malikdir. gr bir xs bu dnyada onlarn tsirinin aradanqaldrma vasitlrini (tvb kimi) tdark grmzs, onun pis nticlri bdi nsibi olacaqdr. nsanlarn bir anlq trdiln cinayt vasitsil mrlrinin axrna qdr kor qalmalar ilahi daltl zidd olmad kimi, byk gnahlar
170

saysind bdi zaba dar olman da ilahi daltl ziddiyyti yoxdur. nki bu, gnahkar xsin agahlq v qsdn etdiyi mlin nticsidir.

SUALLAR 1.lahi dalt mslsindki ixtilafn kk ndir? 2.dalt mfhumunu izah edin. 3.dalt dedikd btn varlqlarn brabr v eyni sviyyd olmas dnlrm? Niy? 4.lahi hikmt v dalt nyi tlb edir? 5.lahi daltin dlili hansdr? 6.nsann yaradlndak hdf hansdr? 7.Varlqlarn tkvini ixtilaflar ilahi dalt v hikmtl nec uyun glir? 8.Hikmtli Allah z yaratdn niy ldrr? 9.ctimai v tbii blalar ilahi dalt v hikmtl nec uyun gl bilr? 10.Ny gr mhdud gnah qeyri-mhdud zaba sbb olur?

171

YRM BRNC DRS NBVVT MSLSN MQDDM

Mqddim Bu blmnin bhslrind hdf Klam elmind thqiqin tarixi

172

MQDDM yrndik ki, hr ksin insan hyatnn ql uyun formasndan bhrlnmsi n hll etmli olduu sas msllr aadaklardan ibartdir: 1.Dnyann v insann varl kimin trfindndir? Onlarn idar olunmas kimin hdsindir? 2.nsan hyatnn sonu ndir v yekun mqsd hara dorudur? 3.Hr insann dzgn hyat yolunu tanmas v onu tmkl hqiqi sadt v istniln kamala atmas n zmant verilmi vasit vardrm? V bu kimin v kimlrin ixtiyarndadr? Bu suallarn cavab btn asimani dinlrin sas qidlri hesab olunan lk qid prinsipidir (tvhid, mad v nbvvt). Kitabn birinci blmsind Allaha mrift msllrini aradrdq. Bel ntic alnd ki, btn yaradlanlar z varln yegan Allahdan ld edirlr v hamlqla Onun hikmtli tdbiri altndadr. Onlarn he biri, he bir id, he bir zaman v mkanda Ondan ehtiyacsz deyillr. Biz szgedn mtlblri qli brhanlarla isbat edrkn1 qeyd etdik ki, bu kimi msllri yalnz ql yolu il isbat etmk olar. nki Allahn klamna istinad edrk tbbdi yolla olan istidlal o zaman dzgn ola bilr ki, Allahn varl, Onun sz v o szn etibar vvlcdn qli dlillrl sbut olunmu olsun. Bel ki, peymbrin v imamn
1 Bu bhslrin snasnda b`zi Qur`an aylrin iar olunmas dlil nvan il deyil, bu msllrin Qur`anda irli kildiyin nzr yetirmk n idi.

173

szn istinad edilmsi d onlarn nbvvt v imamtinin isbat olunmasna v szlrinin hcct olmasnn sbuta yetmsin baldr. Demli, nbvvtin zn d vhy yolu il isbat etmk lazmdr. Madn z is hm qli, hm d nqli dlillrl isbat oluna bilr. Buna sasn nbvvt v mad msllrini byan etmk n ilk nvbd bu msllri hmin iki sas qli dlill isbat etmk lazmdr. Peymbri-krmin (s) nbvvti v Qurani-krimin haqq olmas sbuta yetdikdn sonra hr iki blmnin msllrinin tfsilat kitab v snnt sasnda byan edilmlidir. Amma bu iki blmnin msllrinin bir-birindn ayrlmas tlim n daha mnasib v ryyatan olduundan biz d klassik metoda uyun olaraq vvlc nbvvt msllrini byan edir, sonra da mad msllrini aradrrq. Bzi hallarda, sonralar isbat olunmal myyn mtlblr ehtiyac duyulduqda o mtlbi yerind isbat olunmasndan tr sas mvzu kimi qbul edirik. BU BLMNN BHSND HDF Bu blmdki bhsin ilkin hdfi varln hqiqtlrini v hyatn dzgn yolunu tanmaqda hiss v qldn baqa, xta v shvin yol verilmdiyi bir yolun da mvcud olduunu isbat etmkdir. O da ilahi tlimdn ibart olan vhydir ki, Allahn seilmi bndlrindn bzilrin mxsusdur. mumcamaat o hqiqtdn agah deyildir, nki onun nmunlrini zlrind grmrlr. Amma myyn sr v lamtlrdn onun varln drk edib,
174

peymbrlrin () ilahi vhyi almaqla laqdar olan iddialarn tsdiq ed bilrlr. Tbiidir ki, vhyin nazil olmas bir xs sbut olunsa v onun xbri baqalarna atsa onlar da bunu qbul edib onun sasnda ml etmy vziflidirlr, he ks onunla mxalift etmkd zrl sayla bilmz. Yalnz xsusi xs, yaxud qrupa aid olan, yaxud myyn bir zamanla laqdar olan myyn xbrlr istisna olunur. Buna sasn bu blmnin sas msllri aadaklardan ibartdir: Peymbrlrin gndrilmsinin zrurti, vhyin camaata atd vaxta qdr qsdn, yaxud shvn olan hr nv dyiilmdn amanda olmas, baqa szl desk, peymbrlrin ilahi klam alb camaata atdrmaqda ismtli, gnahsz olmalar, elc d onlarn nbvvtinin baqalarna isbat olunmas n bir yolun mvcud olmasnn zruriliyi. Vhy v nbvvtin sas msllri qli dlil vasitsil byan olunduqdan sonra peymbrlrin, asimani kitablarn v ritlrin say, axrnc peymbrin tyin olunmas, axrnc asimani kitabn gndrilmsi, elc d axrnc peymbrin caniinlrinin tyin olunmas kimi digr msllr aradrlmaldr. Bu msllrin hamsnn qli brhan vasitsil isbat olunmas myssr deyildir, ox hallarda nqli dlillrdn bhrlnmk lazmdr. KLAM ELMND THQQ METODU Qeyd olunanlar nzr almaqla flsf il klam
175

elmi arasndak sas frqlr aydn olur. nki flsf yalnz qli dlillr vasitsil isbat olunan msllr, klam elmi is nqli v tbbdi dlillrdn baqa bir eyl isbat oluna bilmyn msllr amildir. Baqa szl desk: Flsf msllri il klam elmi msllri arasnda mum-xsus min vch mnasibti vardr. Yni klam v flsf mtrk msllr malik olmaqla yana, tqql slubla (qli yolla) isbat olunurlar. Onlarn hr biri d bu msllrd znmxsus mvzulara malikdir. Flsfnin tqql slubla byan olunan xsusi msllri vardr, amma klam elminin xsusi msllrind bel deyildir; onlar nqli slublarla isbat olunur. Baqa szl desk, klam elmind thqiqat metodu iki ynldr. Onda hm tqql, hm d tbbd yoldan istifad olunur. Bir szl, flsf il klam arasnda iki sas frq vardr: 1.Onlardan hr biri z aralarnda mtrk msllr malik olmaqla yana (Allah tanmaq mslsind olduu kimi), digrind aradrlmayan xsusi msly d malikdir. 2.Btn flsfi msllrd thqiq metodu tqql metoddur, amma klam elmind bzi msllrd (klam v flsf arasnda mtrk msllr kimi) tqql metoddan, bzi msllrd (imamt mslsi kimi) nqli yollardan, bzilrind is (mad mslsind olduu kimi) hr iki yoldan istifad olunur. Qeyd olunmaldr ki, klam elminin nqli yolla isbat olunan xsusi msllrinin hams eyni sviyyd
176

deyildir. Mtlblrin bir qrupu, o cmldn, Peymbri-krmin (s) sz v mlinin (yni snntin) hcct olmas birbaa Quran aylri vasitsil (qli dlil vasitsil Qurann haqq olmas sbuta yetdikdn sonra) isbat olunur. Sonra o Hzrtin (s) caniininin tyin olunmas v msum imamlarn () szlrinin hcct olmas kimi digr msllr byan olunur. Aydndr ki, nqli dlillrdn ld olunan ntic o vaxt yqin gtirn olacaqdr ki, qti dlillr vasitsi il onlarn sndinin mtbr olmas myyn olsun. SUALLAR 1.Allahnaslq barsind olan msllr niy yalnz qli dlillrl isbat olunur? 2.Nbvvt blmsinin sas msllrin hanslardr? 3.Mad v nbvvtin sas msllrini nqli dlillrl isbat etmk olarm? Bu iki qrupdan olan msllr arasnda frq varm? 4.Klam elminin msllrindn hanslarn nqli dlillrl isbat etmk olar? 5.Nbvvt blmsinin maddan qabaa salnmasnn sbbi ndir? Bu iki blmnin msllrinin tnzim olunmasnda digr mntiqi ardcllq varm? 6.Flsf v klam arasnda hans frqlr vardr? 7.Klam elminin msllrini isbat etmk baxmndan ne qism blmk olar? Bu qismlrin trtibini byan edin.
177

YRM KNC DRS BRN VHY V NBVVT OLAN EHTYACI

Peymbrlrin gndrilm zrurti Br elminin kifayt etmmsi Peymbrlrin gndrilmsinin faydalar

178

PEYMBRLRN GNDRLM ZRURT Nbvvt blmsinin n sasl msllrindn ibart olan bu mslni isbat etmk n aadak mqddimni tqdim edirik: 1.nsann yaradlnda sas hdf, onun ixtiyari ilri yerin yetirmkl tkaml, son kamala doru yolunu qt etmsidir. El bir kamal ki, ixtiyar v seki yolundan baqa bir eyl l edilmir. Baqa szl desk, insan buna gr yaradlmdr ki, Mtal Allaha itat v ibadt etmkl, kamil insann xsusiyytlrindn olan ilahi rhmtlri ld etmy lyaqt tapsn. Allahn hikmti ilk nvbd insann kamal v sadt atmasn irad edir. Amma bu sadt v yksk mqam ixtiyari fellri yerin yetirmkdn baqa yolla hasil olmadndan insann hyat yolu iki istiqamtd qrar verilmidir ki, onun n istdiyini semy rait yaransn. Tbiidir ki, onlardan biri insan bdbxtiliy v zaba doru aparacaqdr v bu da ilahi iraddn asl olaraq ba verir. (Yni ilahi irady tabedir). Bu mqddim ilahi dalt v hikmt bhslrind d aydn oldu. 2.Agahlq zndn olan seki v ixtiyar bir iin grlmsin qdrt v bacarn, mxtlif ilr n xarici raitlrin v insan daxilind onlara doru meylin varlndan lav yax v pis ilri, layiqli v nalayiq yollar semkd dzgn mrift d ehtiyac duyulur. nsan o zaman znn tkaml yolunu azadlq v agahlq zndn se bilr ki, hm hdfi, hm d ona aparan yolu tanya bilsin, onun eni179

yoxularndan, uurum v ya dnglrindn agah olsun. Demli, Allahn hikmti bel bir mriftin ld edilmsi n lazm olan vasitlri insann ixtiyarnda qoymasn tlb edir. ks halda, bu i bir ksi qonaqla dvt edib amma evinin yolunu ona gstrmyn xs bnzyr. Aydndr ki, bel rftar hikmtin ksin v mqsdin ziddindir. Bu mqddimd artq izaha ehtiyac duyulmur. 3.ql v hiss vasitsil ld olunan adi insanlar arasndak mriftlr hyat v mit ehtiyaclarnn tmin olunmasnda mhm hmiyyt ifa etmsin baxmayaraq frdi v ictimai, maddi v mnvi, dnya v axirt ynlrind hqiqi sadt v kamal yollarn tanmaqda kifayt deyildir. gr bu ehtiyaclarn tmin olunmas n baqa bir yol olmasa, Allahn insan yaratmaqdak hdfi gerklmyckdir. Bu mqddimdn bel ntic alrq ki, Allahn hikmti hrtrfli tkaml yolunu tanmaq n ql v hissdn knarda olan digr bir yolun brin ixtiyarna qoyulmasn tlb edir ki, insanlar birbaa, yaxud baqa xs v ya xslrin vasitsil onlardan bhrln bilsinlr.1 O da peymbrlrin () ixtiyarna veriln vhy yolundan ibartdir ki, onlar birbaa, baqalar da onlarn vasitsil hmin yollardan bhrlnir, son kamal v sadt atmaq n lazm olan eylri ld edirlr. Bu brhann mqddimlri arasnda sonuncu mqddimd kk edil bilr. Buna gr d bunun
1 Bu brhan mli qziyylrin nzri qziyydn (varlar) istintac (grklr) v m`lul n illtin zrurti yolun il bil-qiyas zrurtinin isbat nvlrindndir, hminin ilahiyyatda limmi brhanlarn cryan etmsi hallarndandr.

180

trafnda daha artq rh veririk ki, br elminin insann hrtrfli tkaml yolunu ayrd etmk n naqis olmas, elc d vhy yoluna ehtiyac olmas tamamil akar olsun. BR ELMNN ATIMAZLII V KFAYT ETMMS Dzgn hyat yolunun znn btn ynlrind aydn olmas n insann varlnn balanc v sonu, baqa varlqlarla olan ball, z insan nvlri v sair varlqlar arasnda brqrar etdiyi rabit, mxtlif rabitlrin onun xobxt v ya bdbxt olmasnda gstr bilcyi tsirlr aydn olmaldr. Hminin, mxtlif fayda v qazanclar, mslhtlr v zrrlr arasnda hesab-kitab ayrd edilmli v dyrlndirilmlidir ki, mxtlif ruhi v fiziki xsusiyytlr malik olan, mxtlif tbii v ictimai raitlrd yaayan milyardlarla insann vzifsi myyn olunsun. Lakin bu ilrin hamsnn hdsindn glmk ninki bir v ya bir ne nfr n myssr deyildir, htta minlrl mtxssis bel, insanla laqdar, onlarn frdi v ictimai, maddi v mnvi, dnya v axirt mnafeyin zmant ver bilck, mxtlif mnft v zrrlr arasnda yaranan qardurmalarda daha mhm olan mslhti tyin edck elm sahlrinin mrkkb formullarn kf edrk dqiq qayda-qanunlar klind byan ed bilmzlr. Tarix boyu briyytd ba vern qanuni v hquqi dyiikliklrin inkiaf gstrir ki, minlrl mtxssis v alimin yorulmaz tdqiqatlar v sylri
181

min illrl davam ets d, hrtrfli, kamil v hquqi bir sistem yarada bilmmi, dnyann btn hquqi v qanunu tkilatlar zlrinin yaratdqlar qanunlarn yetrli olmadn drk etmi, myyn mddalar lav etmkl, yaxud qvvdn salmaqla tkmilldirib islah etmilr. Unutmaq olmaz ki, bu qanunlarn yaradlmasnda bel ilahi hquq sistemlrindn v asimani raitlrdn ox istifad etmilr. Diqqt yetirmliyik ki, btn hquqularn v qanunularn sy v himmtlrinin hams ictimai v dnyvi mslhtlrin tmin olunmasna srf olunur. Onlar insanlarn axirt mslhtlrinin tmin olunmasna, maddi v dnyvi mslhtlrinin axirt il uyunladrlmasna he vaxt sy gstrmmilr v bu cr n mhm cht riayt etmk istslr bel, he vaxt qti bir nticy ata bilmzlr. nki maddi v dnyvi mslhtlri elmi tcrblrl myyn qdr ayrd etmk olar, amma mnvi v axirt mslhtlri tcrb il hiss olunmaa qabil deyildir v onlar dqiq kild dyrlndirmk, maddi v dnyvi mslhtlrl qardurma yarand raitd onlardan hr birinin hmiyytinin dyrini tyin etmk olmaz. Br qanunlarnn mvcud vziyytin diqqt yetirmkl insanlarn elminin min, yaxud yz minlrl il qabaq n qdr yararl olmasn txmini ehtimal vermk v bel bir qti nticy atmaq olar ki, ibtidai insanlar hyatn dzgn yolunu ayrd etmkd masir insanlardan ox-ox aciz imilr. Masir dvrdki insanlarn min illik tcrblrdn istifad
182

edrk dzgn, kamil v hrtrfli bir sistem atdn v bel bir sistemin bdi v axirt sadtin d zmant vermsini frz etsk, yen bel bir sual yaranr ki, tarix boyu milyardlarla insan bolayb onlar chaltd qoymaq ilahi hikmt v insanlarn yaradlmasnda olan mqsdl nec uyun gl bilr?! Bir szl, insanlarn vvldn axra qdrki yaradlnda hdf o zaman gerkl bilr ki, hiss v qldn baqa hyat hqiqtlrini, frdi v ictimai vziflrin ayrd edilmsind digr bir yol mvcud olsun v o, vhy yolundan baqa bir ey olmayacaqdr. Hminin, aydn olur ki, bu brhana sasn ilk insan Allah peymbri olmaldr ki, dzgn hyat yolunu vhy vasitsil tansn, yaradln hdfi onun barsind hyata kesin v sonra baqa insanlar onun vasitsil hidayt olunsunlar. PEYMBRLRN GNDRLMLRNN FAYDALARI lahi peymbrlr insann hqiqi tkaml n dzgn yol gstrmkdn, vhy alb camaata atdrmaqdan lav, insanlarn tkamlnd digr mhm tsirlr d malik olmular ki, onlarn n mhmlri aadaklardr: 1.nsan qli ox mtlblri drk ed bilr. Lakin bunun n zamann kemsin v oxlu tcrb ld etmy ehtiyac var. Bir yandan da insanlarn maddi ilr ba qomas, heyvani xisltlrin v meyllrin onlara qlb almas nticsind qflt v
183

unutqanla dar olmaq v yaxud da dzgn olmayan tlimlr v pis tbliatlar saysind bu mtlblr xalq ktllrindn gizlin qalr. Bel mtlblr peymbrlrin vasitsil byan olunur, ardcl xatrlatmalar vasitsil onlarn tamamil unudulmasnn qars alnr, dzgn v mntiqi tlimlrl pis tlimatlara v adrc fikirlr sipr kilir. Buradan da peymbrlrin mzkkir (xatrladan) v nzir (ilahi zabdan qorxudan), Qurani-krimin is zikr (xatrlatma) v tzkir adlanmasnn mhm sbbi aydnlar. li () peymbrlrin bestinin hikmti barsind bel buyurur: Mtal Allah z peymbrlrini birbirinin ardnca gndrmidir ki, z fitri hdipeymanlarna vfa etmyi camaatdan istsin, unudulmu nemtlri onlara xatrlatsn, hqiqtlrin tbli v byan edilmsi il hccti onlara tamam etsin. 2.nsann tlim-trbiy, inkiaf v tkaml amillrindn n mhm davran v rftarda nmun v lgnn olmasdr. Bunun hmiyyti psixologiya elmind sbut edilmidir. lahi peymbrlr kamil insanlar v Allahn trbiy etdiyi xslr olmaqla bu rolu n gzl formada ifa edir, mxtlif tlimatlardan lav, insanlarn ruhn tlimtrbiysin v ruhlarnn aludliklrdn tmizlnmsin sy edirlr. Bildiyimiz kimi, Quranikrim tlim (elm yrtm) v tzkiyni (safladrma) yana zikr etmidir, htta bzi hallarda tzkiy tlimdn qabaqda glir.
184

3.Peymbrlrin insanlarn arasnda olmasnn brktlrindn biri d budur ki, lazmi rait yarandqda camaatn ictimai-siyasi v mhakim nzrindn rhbrliyini z hdlrin alsnlar. Aydndr ki, msum v gnahsz bir rhbr Allahn cmiyyt tqdim etdiyi n byk nemtlrdn biridir; onun vasitsil ictimai pozuntularn oxunun qars alnr, cmiyyt ixtilafdan, prakndlikdn, yintilrdn xilas olaraq istniln kamala doru hidayt olunur. SUALLAR 1.nsann yaradlmasnda mqsd ndir? 2.Allahn ilahi hikmt sasnda olan iradsi insann sadt v rhmtin aid olduu kimi, onun bdbxtiliyin v zabna da aidiyyat varm? Bunlarn arasnda frq varm? 3.nsann ixtiyari mllri, agahlq zndn seim etmsi n hans ilr ehtiyac vardr? 4.N n br qli lazm olan btn mriftlri tmin etmkd kifayt deyildir? 5.Peymbrlrin bestinin zrurtini gstrn dlillri qeyd edin. 6.gr insan uzun tcrblrdn istifad edrk znn dnya v ictimai sadtini tanya bilsydi, onda vhy ehtiyac qalardm? Niy? 7.lk insann peymbr olmasna qli dlil gtirmk olarm? Nec? 8.Peymbrlrin varllnn digr faydalarn byan edin.
185

YRM NC DRS BR NE BHNN HLL EDLMS

nsanlarn oxu peymbrlrin hidaytindn niy mhrumdurlar? Mtal Allah ixtilaf v inhiraflarn qarsn ny gr almamdr? Peymbrlrin niy texniki v iqtisadi imtiyazlar olmamdr?

186

BR NE BHNN HLL EDLMS Peymbrlrin bestinin zruri olmasna dair gtiriln dlil v brhanlar trafnda myyn suallar v bhlr meydana glir. ndi onlar cavablar il birlikd qeyd edirik: 1.gr ilahi hikmt btn insanlarn hidayti n peymbrlrin gndrilmsini tlb edirs onda n n onlarn hams xsusi corafi bir mntqd (Mrkzi Asiyada) mbus olunmular, yer znn sair mntqlri is bu nemtdn mhrum olmular? Xsusil bunu nzr alsaq ki, qdimd ktlvi informasiya vasitlri mhdud v zif idi, xbrlrin bir mntqdn digr mntqy nql olunmas ox zif ba verirdi. Blk d peymbrlrin dvtindn mumiyytl he bir mlumat ld ed bilmyn myyn qvmlr v milltlr d olmudur. Bu sualn cavab budur ki, vvla, peymbrlrin glii xsusi mntq il mhdudlamamdr. Quran aylri gstrir ki, hr qvm v mmt n bir peymbr olmudur. Fatir sursinin 24-c aysind buyurulur: El bir mmt yoxdur ki, ondan bir peymbr glib getmsin. Nhl sursinin 36-c aysind buyurulur: Hr bir mmt rsul (peymbr) gndrdik (ki, onlara bel desin:) Allaha ibadt edin v tautdan (eytani qvvlrdn) kinin. Quranda yalnz bir ne peymbrin adnn kilmsi onlarn saylarnn qeyd olunanlarla xlaslnmsi demk deyildir. Qurann znd akar
187

kild gstrilir ki, peymbrlrdn bir oxunun ad bu kitabda qeyd olunmamdr. Nisa sursinin 164-c aysind buyurulur: V el peymbrlr ki, onlarn hadissini sn nql etmdik. kincisi, yuxardak brhan bunu atdrr ki, camaatn hidayt olunmas n hiss v qlin fvqnd dayanan bir yol olmaldr. Amma ayr-ayr frdlrin hidayt olunmasnn gerklmsinin iki rti vardr: Biri budur ki, onlarn zlri bu ilahi nemtdn bhrlnmk istsinlr, ikincisi, baqalar onlarn hidayt olunmasna maneilik trtmsi. Camaatn oxunun peymbrlrin hidaytindn mhrum qalmas onlarn pis seim etmlrin gr olmudur. Digr oxlu mhrumiyytlr d baqalarnn peymbrlrin dvtinin yaylmas yolu zrind yaratdqlar manelr zndn olmudur. lahi peymbrlr hmi bu manelrin aradan qaldrlmasna alm, Allah dmnlri, xsusil zalmlar v gcllrl mbariz aparm, onlarn oxu ilahi risaltin tbli olunub camaat hidayt etmk yolunda canlarn fda etmilr. Onlar zlri n myyn qdr ardcl v kmki tapdqlar halda, Allah dininin yaylmas yolunda maneilik trdn n mhm amillrl, yni zalmlarla v zlmkar dvltlrl mbarizy balamlar. Diqqt yetirmk lazmdr ki, insann tkaml istiqamtindki hrktinin ixtiyari olmaq kimi xsusiyyti bu hadis v cryanlarn hamsnn haqq v batil trfdarlar n yax, yaxud pis seki raiti hazr ola bilck bir trzd ba vermsini tlb
188

edir. Amma gr zorak qvvlrin v batil hlinin hkmranl myyn bir hdd atb baqalarnn hidayt yolunu tamamil balasa v onlar cmiyytd haqq v hidayt nurunu sndrslr, bu halda Mtal Allah qeyri-adi v qeybi yollarla haqq trfdarlarna yardm edckdir. gr peymbrlrin yolu zrind bel manelr olmasayd, onlarn dvti btn dnya insanlarna atar, hamlqla vhy v nbvvt kimi ilahi nemtdn bhrlnrdilr. Demli, camaatn ksriyytinin peymbrlrin hidaytindn mhrum olmasnn gnah onlarn dvtinin yaylmasnn qarsn alan xslrin hdsinddir. 2.gr peymbrlr insanlar tkaml atdrmaq n gndriliblrs, n n onlarn varl il bu qdr fsad v xlaqi pozuntular yaranr, camaatn oxu ksr dvrlrd kfr v syankarla dar olur, htta asimani din ardcllar bel bir-biri il mbariz aparr, qanl v amansz mhariblr trdirlr? Allahn hikmti bu fsadlarn qarsn almaq, yaxud he olmazsa, peymbrlrin ardcllarnn bir-biri il mbariz etmmsi n myyn sbblr yaratmasn tlb etmirdimi? Bu sualn cavab, insann tkamlnn ixtiyari olmaq kimi xsusiyytin diqqt yetirmkl aydn olur. nki deyildiyi kimi, Allahn hikmti insanlar n (cbri deyil) ixtiyari tkaml rtlrinin v sbblrinin vcuda glmsini tlb edir ki, istyn xslr haqq yolunu tanya bilsinlr v onu qt etmkl zlrinin kamal v sadtlrin atsnlar. Lakin bel bir tkaml n rait v sbblrin
189

mvcud olmasnn mnas bu deyildir ki, btn insanlar onlardan gzl mqsdlrl istifad edrk hkmn shih yolu sesinlr. Quran buyurur ki, Mtal Allah insanlar bu dnya raitind, onlarn hansnn daha yax ml grdyn bilmk n imtahana kmk mqsdil yaratmdr.1 Quranikrimd tkrar tkid olunduu kimi, gr Allah istsydi hamn dz yolda saxlaya bilr, onlarn inhiraf v aznlqlarnn kkn tamamil ks bilrdi.2 Lakin bu halda ixtiyari seki n he bir rait qalmaz, insanlarn ml v rftarlar insani dyrdn mhrum olar v Allahn, ixtiyar sahibi v seki yolu il ml edn insan yaratmaqdak mqsdi nqsanl olard. Demli, insanlarn fsada, txribatla, kfr v syankarla meyl etmsi onlara veriln azadlqdan sui-istifad etmlrinin nticsidir v bel rftarlara qadir olmaq onlarn yaradl il qaynaybqardndan, onlarn nticlrin atmaq da ona tabedir. lahi irad ilk nvbd insanlarn tkamln amildir. Buna baxmayaraq bu iradnin aid olduu eylr ixtiyari olmaqla rtlndiyindn dzgn olmayan seki nticsind yaranan squt v tnzzl istisna olunmur. lahi hikmt btn insanlarn ixtiyarsz olaraq dzgn yolda hrkt etmsini, htta onlarn z iradlrinin ksin olsa bel, tlb etmir.

1 Hud sursi, ay:7; Khf sursi, ay:7; Mlk sursi, ay:2; Maid sursi, ay:48; n`am sursi, ay:165 2 n`am sursi, ay:35, 107, 112, 137, 128; Yunis sursi, ay:99; Hud sursi, ay:118; Nhl sursi, ay:9, 93; ura sursi, ay:8; ura sursi, ay:4; Bqr sursi, ay:253

190

3.Allahn hikmti insanlarn mmkn qdr artq v yksk kamala, sadt atmasn tlb etmsini nzr alaraq Mtal Allahn tbit sirlrini vhy vasitsil onlara akar etmsi daha yax olmazdm ki, mxtlif nemtlrdn bhrlnrk z tkaml yollarndak hrktlrini srtlndirsinlr? Bel ki, son srlrd oxlu tbii qvvlrin kf edilmsi v mxtlif hyat vsaitlrinin ixtira olunmas mdniyytin iklnmsind, insanlarn salamlnn qorunub saxlanmasnda, xstliklrl mbarizd, mlumat mbadilsind, laqlrin genilndirilmsind v s. kimi ilrd ox byk tsirlr qoymudur. Aydndr ki, gr peymbrlr insan heyrt gtirn elm-texnika v sntkarl tqdim etmkl, asayi v firavanlq vasitlrini tdark grmkl camaata kmk etsydilr, ictimai nfuzlarn, siyasi qdrtlrini artraraq z hdflrin daha yax ata bilrdilr. Cavab budur ki, vyh v nbvvtin varlna olan ehtiyac brin adi mrift vasitlri il drk ed bilmdiyi ilrl laqdardr ki, onlar barsind cahil olduqda hqiqi kamala doru z hrkt istiqamtini myyn edib yolunda hrkt ed bilmir. Baqa szl desk, peymbrlrin sas vziflri insanlara tkaml v insani yaaya doru istiqamtlnmkd kmk etmkdir ki, hr bir raitd z vziflrini tanyaraq qvvlrini byniln hdflr atmaq yolunda srf ed bilsinlr v istr shralarda yaayan krilr, istr okeanlarda, istrs fzalarda olan xslr sl insani dyrlri tansnlar, ayr-ayr frdlr istr Mtal
191

Allaha prsti etmk, istrs zlrin, istrs baqa insan v baqa canllara qar hans vziflr malik olduqlarn bilsinlr v onlar yerin yetirmkl hqiqi v bdi kamala, sadt nail olsunlar. Amma tbii imkanlarn, istedadlarn v texnikann frqi (istr vahid zamanda, istrs d mxtlif zamanlarda) xsusi sbblr sasnda yaranr. Bunlar bdi mqddratn v hqiqi tkamln tyin olunmasnda sasl rol ifa etmir. Bel ki, masir dvrd maddi bhrlrin artmasna v elmitexnikann genilnmsin sbb olan irlilyilr insanlarn mnvi v ruhi tkamlnd azacq bel tsir qoymam, htta demk olar ki, tamamil ks nticlr vermidir. Demli, Allahn hikmti tlb edir ki, insanlar maddi nemtlrdn istifad edrk z dnyvi hyatlarn davam etdirsinlr, ql v vhydn bhrlnrk zlrini hqiqi kamala v bdi sadt doru olan hrkt istiqamtlrini tyin etsinlr. Amma onlarn fiziki v ruhi qdrtlrindki frqlr, elc d tbii v ictimai raitlrin bir-biri il frqli olmas, elm v texnologiyadan bhrlnmkdki ixtilaflar sbbntic qanunu sasnda yaranan xsusi tkvini rait v sbblr tabedir v bu ixtilaflar insanlarn bdi taleyinin tyin olunmasnda rol oynamr. ox hallarda n sad vziyytd yaayan, n zruri maddi v dnyvi nemtlrd istifad edn bir xs, yaxud bir dst adamn eyni halda kamal v sadtin n yksk drclrin atmas mmkndr. Bunun ksin n ox inkiaf etmi elm v texnologiyadan, n yax v gzl hyat raitindn bhrlnn,
192

amma nakrlk, tkbbr, qrur v zlm saysind bdbxtiliyin n aa drclrin enn frdlri d mahid etmk olar. lbtt, ilahi peymbrlr sl vziflrini yerin yetirmkdn, yni briyyti hqiqi v bdi kamala, sadt hidayt etmkdn lav, onlarn el bu dnyada firavan yaamalarna da oxlu kmklr gstrmilr. lahi hikmt myyn namlum hqiqtlrin v tbii sirlrin akar olumasn, briyytin mdni inkiafna kmk gstrmsini tlb etdiyi yerlrd bu kimi kmklri grmk olar. Msln, hzrt Davudun (), Sleymann () v Zulqrneynin () hyatnda bunu mahid etmk olar.1 Peymbrlr cmiyytin idar olunmasnda gzl idarilikl laqdar faydal faliyytlr etmilr. Msln, hzrt Yusifin () Misird gstrdiyi faliyytlr buna misal ola bilr.2 Lakin bunlarn hams peymbrlrin sl vziflrindn knarda olan xidmtlr olmudur. Amma ilahi peymbrlrin z mqsdlrini hyata keirmk n niy texniki, iqtisadi v hrbi qdrtdn istifad etmdiklrin gldikd is bunu demk lazmdr ki, dflrl qeyd olunduu kimi, peymbrlrin sas hdfi insanlarn azad v agahlq sasnda yol semsin rait yaratmaq olmudur. gr onlar qeyri-adi qvvlrdn istifad etsydilr, insanlar n azadlq sasnda olan tkaml v mnvi inkiaf hasil olmazd, camaat ilahi
1 nbiya sursi, ay:78-82; Khf sursi, ay:83-97; Sb sursi, ay:10-13. Qeyd etmk lazmdr ki, bir ne rvayt sasn Zlqrneyn peymbr deyil, ilahi vliyalardan imi. 2 Yusif sursi, ay:55

193

mqsd v azad seki sasnda deyil, qdrt v tzyiqlrinin saysind onlara tabe olardlar. li () bu bard buyurub: gr Mtal Allah istsydi peymbrlri gndrn zaman qzl-gm xzinlrini, ldymz gvhr mdnlrini, bol meyvli balar v aaclar onlarn ixtiyarna verr, havadak qular, qurudak heyvanlar onlara xidmti edrdi. gr Allah bel etsydi imtahan v mkafat n olan rait aradan gedrdi... gr (Allah) istsydi, peymbrlr he ksin li atmayan bir qdrt, mlubedilmz bir izzt, elc d mlk v sltnt ta edrdi ki, baqalar qorxu v yaxud tamah zndan onlara tslim olsunlar, inadkarlq v tkbbrdn kinsinlr. Bel olan tqdird mqsdlr v dyrlr eyni sviyyd olard. Lakin Mtal Allah istmidir ki, peymbrlr tabe olmaq, Onun kitabn tsdiq etmk, tvazkarlq v tslim olmaq (kimi ilr) yalnz ilahi mqsdl, he bir riyakarlq olmadan ba versin. mtahan v bla n qdr byk olsa, ilahi mkafat v savab da bir o qdr artq olar.1 lbtt, insanlar azad seki, rbt v meyl zndn haqq din iman gtirslr, hminin ilahi v Allah bynn bir cmiyyt tkil etslr, ilahi hdflrin irlilmsi yolunda, xsusil tcavzkarlarn mlub edilib mminlrin hququnu mdafi etmk n mxtlif qdrtlrdn istifad olunmas byniln olar. Bunun nmunsini hzrt Sleymann () hakimiyyti dvrnd mlahiz
1 Nhcl-bla, Qasi xtbsi; Frqan sursi, 7-10-cu aylr; Zuxruf sursi, ay:31-35

194

etmisiniz.1 SUALLAR 1.Btn peymbrlr xsusi corafi bir mntqd mbus olunmularm? Hans sas gr? 2.Peymbrlrin dvti niy dnyann hr yerin yaylmamdr? 3.Mtal Allah fsadn v qan axdlmalarn qarsn almaq n niy sbblr tdark grmmidir? 4.Peymbrlr tbit sirlrini camaat n niy kf etmmilr ki, onlarn ardcllar maddi nemtlrdn daha artq bhrlnsinlr? 5.Peymbrlr z mqsdlrini irli aparmaqdan tr texnologiyadan v iqtisadi qdrtdn niy istifad etmmilr?

1 nbiya sursi, ay:81-82; Nml sursi, ay:15-44

195

YRM DRDNC DRS PEYMBRLRN SMT (HR BR CHTDN GNAHSIZ OLMASI)

Vhyin toxunulmazlnn zrurti smtin digr hallar Peymbrlrin ismti

196

VHYN TOXUNULMAZLIININ ZRURT Vhyin lazmi mrift ld etmk n bir yol kimi zruri olmas, insann ql v hissinin atmayan chtlrini brpa etmsi aydn olduqdan sonra digr bir msl irli glir: Adi frdlrin bu mrift vasitsindn birbaa bhrln bilmdiyindn, ilahi vhyi almaa istedad v lyaqti olmadndan v ilahi xbrlr arsizlikdn xsusi xslr (peymbrlr) trfindn onlara atdrlmal olduundan bel xbrlrin dzgn olmasna nec zmant veril bilr? Peymbrin znn ilahi vhyi dzgn almasna v onu camaata atdrmasna nec xatircm olmaq olar? gr Allahla peymbrin arasnda bir vasit olmusa, onda peymbrin z vzifsini shih kild yerin yetirib-yetirmmsi nec mlumdur? nki vhy yolu o zaman lazmi dyr malik olar v br elminin atmazln brpa ed bilr ki, baland mrhldn insanlara atdrld mrhly qdr qsdn v shvn olan hr nv thrifdn uzaq olsun. ks halda, vasitd, yaxud vasitlrd shv v unutqanla ehtimal verildiyi, yaxud onun mzmununda qsdn tsrrf edilmsi (l gzdirilmsi) gzlnildiyi halda insanlara atdrlan xbrd xta v dzgn olmamaq ehtimal verilir. Bu da camaatn etimadnn aradan getmsin sbb olur.1 Onda ilahi vhyin camaatn lin dzgn v toxunulmadan atdna hans yolla xatircm
1 Qur`an bu bard buyurur: Allah sizi qeyb agah etmz, amma z rsullarndan istdiyi bir kimsni seir. Alimran sursi, ay:179

197

olmaq olar? Aydndr ki, vhyin hqiqti camaata namlum qalsa, hminin onu almaq v onun barsind agahlq ld etmk onlar n mmkn olmasa, aradak vasitlrin dzgnlyn nzart etmk n he bir yol olmayacaqdr. Yalnz xbrin mzmununun ql trfindn qbul ediln hkmlrl mxalif olduu halda onda myyn atmazlqlarn olduunu baa dcklr. Misal n, gr bir xs zidd olan eylrin bir yer toplanmasnn mmkn, yaxud, vacib olmasn, yaxud nuzubillah, ilahi zatda oxluq, trkib, yaxud zavala yer olduunu Allah trfindn ona vhy olunmasn iddia ets, qlin danlmaz hkm il bel bir mtlbin batil v bu iddiann yalan olmasn isbat etmk olar. Amma vhy olan sl ehtiyac qlin isbat v ya inkar etmy qadir olmad, xbrin mfhum v mzmununu dyrlndirib onun shih v ya shv olmasn ayrd ed bilmdiyi msllrd duyulur. Bel hallarda vhyin mhtvasnn shih olmasn v onun vasitlrin (vhyi atdranlarn) qsdn, yaxud shv zndn etdiyi dyiikliklrdn amanda olmasn nec isbat etmk olar? Sualn cavab: ql ilahi hikmt diqqt yetirmkl 22ci drsd byan olunan brhan sasnda anlayr ki, mli vziflri v hqiqtlri tanmaq n, hqiqtindn agah olmasa bel, baqa bir yol da olmaldr. Hm d drk edir ki, onun xbrlri ilahi hikmtin tlbin gr he bir thrif olmadan camaatn lin atmaldr. ks halda, Allahn mqsdin xll glr. Baqa szl desk, insanlarn
198

ixtiyari tkamllri n raitin yaranmas v brin xilqtindki ilahi hdfin gerklmsi n ilahi xbrlrin bir, yaxud bir ne vasit il camaata atmasnn zruri olmas mlum olduqdan sonra ilahi kamal siftlrin istinad etmkl sbut olunur ki, bu xbrlr qsdn, yaxud shvn olan dyiilmdn mtlq amanda olmaldr. nki gr Mtal Allah znn mr v frmanlarnn bndlrin dzgn kild atmasn istms, bu i hikmtin ksin olacaqdr. Halbuki, Allahn hikmtli iradsi onu inkar edir. gr Allah z xbrini bndlrin hans yolla v kimlrin vasitsil gndrmsini bilms bu msl Onun sonsuz elmi il zidd olacaqdr. gr lazmi vasitlr serk onlar eytanlarn hcumlarndan hifz ed bilms, bu msl d Onun sonsuz qdrti il uyun glmyckdir. Demli, Mtal Allah hr ey alim olduundan, Onun xtakarlndan agah olmad bir vasit semsini ehtimal vermk olmaz.1 Allahn sonsuz qdrtin nzr yetirmkl z vhyini eytanlarn thrifindn, shv v unutqanlq kimi amillrdn qoruya bilmmsini ehtimal vermk olmaz.2 Elc d ilahi hikmt nzr yetirmkl Allahn z peyamlarnn xtadan amanda qalmasn istmmsini qbul etmk olmaz.3 Demli, Allahn elm v qdrti z mrlrinin salam v thrif olunmadan bndlrin atdrmasn tlb edir.
1 Qur`an bu bard buyurur: Allah z risaltini harada qrar vercyini daha yax bilir. n`am sursi, ay:124. 2 Cin sursi, ay:26-28. 3 nfal sursi, ay:42.

199

Bellikl d ilahi vhyin toxunulmazl qli dlillrl isbat olunur. Buna sasn vhy mlyi (yaxud mlklrinin), elc d peymbrlrin vhyi almaq, hminin, onlarn ilahi xbrlri atdrmaq mqamnda unutqanlq, shv, yaxud qsdn ola bilck xyantlrdn amanda olmas sbuta yetir. Buradan da Qurani-krimin vhy mlyinin mantdar olmas, onun ilahi manti qorumaqda qdrti, eytanlarn ona dxalt etmsinin qarsnn alnmas, peymbrlrin mantdar olmas v bir szl, vhyin insanlara atd vaxta qdr hr bir xtadan toxunulmazlna tkid etmsinin sbbi aydn olur.1 SMTN SAR HALLARI Yuxardak brhan sasnda mlklr v peymbrlr n isbat olunan ismt mqam vhyin alnb insanlara atdrlmasna aiddir. Lakin ismtin digr hallar da vardr ki, bu brhanla sbuta yetmir. Onlar qism ayrmaq olar: 1-Mlklrin ismti, 2-Peymbrlrin ismti, 3-Msum mamlar (), hzrt Mrym () v hzrt Fatim () kimi pak insanlarn ismti. Mlklrin vhyi alb atdrmaqdan baqa hallardak ismti il laqdar iki mslni irli kmk olar: Birincisi, vhy mlyinin vhyi alb peymbr atdrmasna aid olmayan digr hallardak ismti, baqas vhy mslsi il laqsi olmayan sair
1 `raf sursi, ay:68, ra sursi, ay:107, 125, 143, 162, 178, 198. Duxan sursi, ay:18, Tkvir sursi, ay:20, 21, Ncm sursi, ay:5; Haqq sursi, ay:44-47; Cin sursi, ay:26-28

200

mlklrin ismti. Msln, insanlarn ruzisin, mllrin qeyd olunmasna, ruhlarn alnmasna mr olunan mlklr v s. Peymbrlrin ilahi risaltlri il laqdar olmayan ilrdki ismtind d iki msl irli kilir: Biri peymbrlrin qsdn olan gnah v syankarlqdan uzaq olmalar, digri is onlarn shv v unutqanlqdan uzaq olmalar. Bunlarn hr ikisini peymbrlrdn baqalar barsind d aradrmaq olar. Mlklrin vhyi alb atdrmaqdan baqa hallardak ismti il laqdar msllr o zaman qli brhanla hll oluna bilr ki, mlyin mahiyyti mlum olsun. Lakin onlarn mahiyyti il laqdar msllr n asandr, n d bizim kitabmzn hcmi il mnasibdir. Buna gr d mlklrin ismtin dlalt edn iki Quran aysini zikr etmkl kifaytlnirik. Onlardan biri nbiya sursinin 27-ci aysidir. Orada buyurulur: Onlar (mlklr) mhtrm qullardr. (Mlklr) Ondan qabaq sz danmaz (Allahn mrindn xmaz), yalnz Onun mri il i grrlr. Digri is Thrim sursinin 6-c aysidir. Allahn onlara mr etdiyi eylrd syankarlq etmz, onlara mr olunanlara ml edrlr. Bu iki ayd mlklrin dyrli bir mxluq olmas, ilrini yalnz Allahn hkmlri sasnda grmlri, Allahn frmanlarna qar he vaxt itatsizlik etmmlri akar kild grnr. Baxmayaraq ki, bu aynin baqa mlklrl laqdar olub-olmamas zrind mnaqi irli gl bilr.
201

Peymbrlrdn baqa digr insanlardan bzilrinin ismti barsind msl imamt bhsi il daha mnasib olduuna gr, burada yalnz peymbrlrin ismti il laqdar msllri aradrrq. Bu msllrin bzilri yalnz nqli dlil sasnda hll oluna bilr. Lakin qayda zr bu, kitab v snnnin hcct olmasnn isbat edilmsindn sonra irli kilmlidir. Buna baxmayaraq bu mslnin mvzular arasnda uyunlua riayt olunmas n onlar el burada aradrr, kitab v snnnin hcct olmasn is bir sas kimi qbul edirik ki, z yerind isbat olunsun. PEYMBRLRN SMT Peymbrlrin gnaha mrtkib olmaqdan hans hdd uzaq olmalar mslsi il laqdar mslmanlar arasnda ixtilaf mvcuddur. On iki imam ilrinin etiqadna gr peymbrlr tvlldn vvlindn mrlrinin axrna qdr hr nv gnahlardan (istr byk olsun, istrs d kiik) amandadrlar. Htta shv v unutqanlq zndn bel onlardan he bir gnah ba vermir. Amma baqa mzhblrdn bzilri peymbrlrin yalnz byk gnahlar qarsnda, bzilri hddi-blua atdqdan sonra, bzilri is peymbrliy seildikdn sonra ismtli olduuna mtqiddirlr. Snnlrin bzilri (hviyy v hli-hdisin bzilri) mumiyytl, peymbrlrin ismtini inkar etmi, onlardan hr nv gnah ba vermsini, htta, nbvvt dvrnd v qsdn gnah etmlrini mmkn hesab etmilr.
202

Peymbrlrin ismtini isbat etmzdn vvl bir ne mslni xatrladrq: 1.Peymbrlrin, yaxud baqa insanlardan bzilrinin msum olmas dedikd mqsd tkc gnaha mrtkib olmamalar deyildir. nki adi bir insann da gnaha mrtkib olmamas, xsusil mr qsa olduqda bel mmkndr. Mqsd budur ki, xs gcl nfsani bir sciyyy malik olsun ki, n ar raitlrd bel, onu gnahdan saxlasn. Bu sciyy d gnahn irkin olmas il laqdar kamil v daimi agahla, nfsani istklri cilovlamaq n qvvli irady malik olmaqla hasil olur. Bel bir sciyy Allahn xsusi inayti saysind mmkn olduundan onun failiyyti Mtal Allaha nisbt verilir. Amma Mtal Allahn msum insan gnahdan mcburi olaraq kindirmsi v onun ixtiyarn lindn almas da dnlmmlidir. Nbvvt v imamt kimi ilahi mnsblr malik olan xslrin ismti digr bir mnaya sasn d Allaha nisbt verilir. nki, Allah onlarn gnahdan amanda olmalarna zmant vermidir. Digri budur ki, bir xs ismtli olduqda ona haram olan ilri trk etmlidir. Msln, hr bir ritd haram olan gnahlar, hminin tabe olduu vvlki ritd mrtkib olduu haram olan ilr. Demli, bir peymbrin ismti onun z ritind v onun zn icaz veriln, amma vvlki ritlrd haram olan, yaxud sonradan haram ediln ilri grmsi il zidd deyildir. ncs budur ki, msum xsin ismtli olduu gnah dedikd mqsd fiqhd haram adlandrlan
203

mldir. Elc d onun fiqh istilahnda vacib olan mllri trk etmk qarsnda da msum olmasdr. Amma gnah v onun kimi klmlr daha geni mnalara da malikdir ki, trki-vlaya da buna amildir. Bel gnahlarn grlmsi ismt mqam il zidd deyildir. SUALLAR 1.Vhyin hr nv thrifdn amanda olmasn nec isbat etmk olar? 2.Vhyin alnb tbli edilmsindki toxunulmazlqdan baqa digr hans ismt hallar da vardr? 3.Mlklrin ismtini hans yolla isbat etmk olar? 4.Peymbrlrin ismti barsind hans nzriyylr mvcuddur? inin nzri hansdr? 5.smtin trifini v onun tsirlrini byan edin.

204

YRM BENC DRS PEYMBRLRN SMT DLLLR

Mqddim Peymbrlrin ismtin qli dlillr Peymbrlrin ismtin nqli dlillr Peymbrlrin ismtli olmasnn sirlri

205

MQDDM Peymbrlrin gnah qarsnda istr qsdn, istrs d shvn olan ismtin etiqad ilrin mhur v danlmaz qidlrindn biridir. Bunu msum imamlar () z ardcllarna tlim vermi v bu bard mxaliflr qarsnda mxtlif byanlarla dlil gtirmilr. Onlarn bu bard gtirdiyi elmi mbahislrin n mhuru imam Rzann () hdis v tarix kitablarnda qeyd olunan mbahissidir. Amma adi v mbah ilrd shv v unutqanlqlarn inkar olunmas mslsin gldikd is bir qdr ixtilaf gz dyir v hli-beytdn () nql olunan rvaytlrin zahiri d ixtilafsz deyildir. Onlarn barsind drin tdqiqat aparmaq geni vaxt tlb edir. Hr bir halda onu zruri etiqadlardan biri kimi qlm vermk olmaz. Amma peymbrlrin ismti n qeyd olunan dlillr iki dsty blnr: 1.qli dlillr 2.Nqli dlillr Bunlarn irisind n ox nqli dlillr etimad olunur. Biz burada iki qli dlili qeyd etdikdn sonra bzi Quran aylrini d qeyd edcyik. PEYMBRLRN SMT BARSND QL DLLLR Peymbrlrin gnaha mrtkibolma qarsnda ismtinin zruri olmas bard birinci qli dlil bundan ibartdir ki, onlarn bestind sas hdf briyytin Allah trfindn tyin olunan hqiqt v vziflr doru hidayt edilmsidir v onlar hqiqtd Allahn insanlar arasnda olan
206

nmayndlridir ki, baqalarn dz yola hidayt etmlidir. Demli, gr bu nmayndlr ilahi gstrilr laqeyd yanasalar v z vziflrinin ksin ml etslr, camaat onlarn ml v rftarlarnn dediklrin zidd olduunu grck, artq onlarn szlrin lazmi qdr etimad etmyck v nticd onlarn bestind nzrd tutulan hdf, mumiyytl, hyata kemyckdir. Demli, Allahn hikmt v mrhmti peymbrlrin pak, gnah qarsnda msum, htta shv v unutqanlq zndn bel, yaramaz ilr ba vermyn xslr olmasn tlb edir ki, camaat shv v unutqanlq iddiasn gnaha mrtkib olmaq n bir bhan qrar verdiklrini gman etmsinlr. Peymbrlrin ismtin ikinci qli dlil budur ki, onlar z risaltlrini v vhyin mhtvasn camaata atdrb onlara dz yolu gstrmy, elc d onlarn ruhn v mnn tlim-trbiysin, aludliklrdn tmizlnmsin, istedadl xslri insaniyytin kamal mrhlsin atdrmaa vziflidirlr. Baqa szl, onlar tlim v yol gstrmk vzifsindn lav insanlar trbiy edib onlara yol gstrmyi d hdlrin almlar. Bu z d cmiyyt frdlrinin n grkmli v n istedadl xslrin amil olan hrtrfli trbiydn ibartdir. Bel bir mqam yalnz zlri insani kamaln n yksk drclrin atan v nfsani sciyylrin (ismt mlaksinin) n kamil hddin malik olan kslr layiqdir. Bundan lav, sas etibar il bir mrbbinin baqalarn trbiy edrkn zndn gstrdiyi davran v rftarn rolu onun szndn daha
207

mhmdr. Rftar v davran baxmndan myyn nqsanl hallara v atmazlqlara malik olan bir xsin szlri d gzl nticlr v tsirlr qoymayacaqdr. Demli, Allahn, peymbrlri cmiyytin trbiyilri v mrbbilri nvan il gndrmkd hdfi yalnz o zaman kamil kild hyata keckdir ki, onlar mld, rftarda v danqda hr nv sapmadan, gnahdan uzaq olsunlar. PEYMBRLRN SMTN NQL DLLLR 1.Qurani-krim insanlardan bir qrupunu mxls (Allah n xalis olunmu) adlandrr1 ki, htta blisin bel onlar aldatmaa midi yoxdur. Bel ki, o, Adm vladlarn aldadb yoldan xaracana dair and idiyi zaman mxlslri istisna etmidir. Sad sursinin 82-83-c aylrind blisin dilindn bel deyilir: blis dedi: (Prvrdigara!) Snin izztin and olsun, onlarn hamsn aldadb yoldan xarcaam, yalnz Snin mxls bndlrindn baqa. bhsiz, blisin onlar azdrmaa midi olmamas onlarn aznlq v aludlik chtindn toxunulmaz v ismtli olduuna grdir. ks halda, onun dmniliyi peymbrlr d amil olar v gr bel olmasayd, onlar azdrmaq fikrindn he vaxt l kmzdi. Demli, mxlsin mnas msumla brabr olacaqdr. Bu siftin yalnz peymbrlr aid
1 Diqqt yetirmk lazmdr ki, mxls klmsi mxlisdn frqlnir. Birinci klm gstrir ki, Allah bir xsi xalis etmidir. kincinin m`nas budur ki, bir xs z mllrini ixlas zndn yerin yetirir.

208

olmasna he bir dlil mvcud deyil, amma, buna baxmayaraq onlara da amil olur. Bel ki, Quran peymbrlrdn bir qrupunu mxls hesab etmidir. Sad sursinin 45-46-c aylrind buyurulur: Bizim bndmiz brahimi, shaq, Yqubu yada sal. Onlar l (qdrt) v bsirt sahibi idilr. Biz onlar xalis etdik... Mrym sursinin 51-ci aysind buyurulur: Kitabda Musan zikr et. Hqiqtn o mxls, rsul v nbi idi. Hzrt Yusifin gnaha dmyin n ar raitlrind olmasna baxmayaraq, gnahdan amanda qalmasnn sbbi onun mxls olmas hesab edilir. Yusif sursinin 24-c aysind bel buyurulur: Bellikl, Biz ondan pisliyi v yaramaz ilri knarladrdq. Hqiqtn o, Bizim mxls bndlrimizdn idi. 2.Qurani-krim peymbrlr mtlq kild itat etmyi vacib bilmidir. O cmldn Nisa sursinin 63-c aysind buyurulur: Biz hr bir peymbri gndrdiks, yalnz Allahn izni il itat olunsun dey (gndrdik). Onlara mtlq kild itat edilmsi o zaman shih ola bilr ki, Allaha itat etmk mqsdil olsun v onlara itat edilmsi Mtal Allaha itat etmkl zidd olmasn. ks halda Allah-taalaya mtlq kild itat mri verilmsi il xta v inhiraf rfsind olan
209

xslr mtlq kild itat edilmsin mr edilmsi ziddiyyt gtirib xarar. 3.Qurani-krim ilahi mnsblri o kslr aid edir ki, onlar zlm alud olmasnlar. brahim () imamt mqamnn z vladlarna da atmasn Allahdan istdikd cavabnda buyuruldu: Mnim hdim zalmlara atmaz.1 Bildiyimiz kimi, hr bir gnah n az nfs zlm etmk saylr v Qurann istilahnda hr bir gnahkar xs zalm adlandrlr. Demli, peymbrlr, yni ilahi mqam, nbvvt v risalt sahiblri hr nv zlm v gnahdan amanda olmaldrlar. Digr aylrdn v nql olunan oxlu rvaytlrdn d peymbrlrin ismtli olmasn aydnladrmaq olar ki, onlar burada qeyd etmirik. PEYMBRLRN SMTNN SRR Bu drsin sonunda peymbrlrin ismtinin sirrin iar etmk lap yerin drdi. Onlarn vhyi almaq mqamnda gnahsz olmalarnn sirri bundan ibartdir ki, mumiyytl, vhy idrak xtaya yol veriln idraklar qbilindn deyildir. Onu almaa lyaqt v istedad olan xsd bir elmi hqiqt vardr ki, hzuri olaraq onu drk edir v onun vhy edn xsl olan rabitsini mahid edir, istr mlk bunda vasit olsun, istrs d olmasn.2 Vhyi alan xsin onu alb-almamaq barsind kk dar olmas, yaxud kimin ona vhy etmsi, vhyin mzmun v mfhumunun ndn ibart olmas
1 Bqr sursi, ay:124. 2 Qur`ani-Krim bu bard buyurur: Qlb z grdyn yalan bilmdi. Ncm sursi, 11-ci ay

210

bard kk etmsi qeyri-mmkndr. Amma bzi saxta hdislrd qeyd olunan bir peymbr z peymbrliyind kk etdi, yaxud vhyin mzmununu drk etmdi, yaxud da vhy edn xsi tanmad kimi szlrin hams srf yalandr. Bu kimi batil mtlblr z varlnda, yaxud z hzuri elmind kk etmsini deyn xsin szn bnzyir!!! Amma peymbrlrin ilahi vziflrini yerin yetirmk, yni Prvrdigarn szn camaata atdrmaq mqamnda ismtinin sirri bir ne mqddimy baldr: Brin ixtiyari ilri bel ba verir: stniln il bal insann daxilind bir meyl yaranr v mxtlif amillr nticsind thrik olunur. xs mxtlif elm v idraklarn kmyi il istdiyi ey atmaq yolunu ayrd edrk onunla mnasib olan bir i l atr. gr bir-biri il zidd olan meyl v kemkelr mvcud olsa, onlarn n yaxsn v n dyrlisini seib gtrmy alacaqdr. Lakin bzi hallarda elmin yetrli olmadna gr n yaxsn seib dyrlndirmkd shv edir. Yaxud daha yax idn qafil olmas, daha pis i adt edib onunla nsiyytd olmas pis seim sbb olur v dzgn tfkkr edib n slahiyytlisini semy macal qalmr. Demli, insan hqiqtlri n qdr yax tanyb onlar barsind agahlq ld ets v daha ox diqqt yetirib daha artq mqavimt gstrs, elc d batini hycan v meyllrinin cilovlanmasnda daha gcl irady malik olsa daha yax seimdn
211

bhrlnck v bir ox sapmalardan v yintilrdn amanda qalacaqdr. Mhz buna gr d istedadl xslr lazmi nzriyy v elmdn bhrlndiklrin, shih trbiyy malik olduqlarna gr fzilt v kamaln mxtlif mrtblrin atr, bzn ismt srhdlrin bel yaxnlarlar, htta gnah v irkin iin fikri bel onlarn balarndan kemir. Msln, he bir all adam ldrc zhri imk, funtli v murdar eylri yemk fikrini beynindn keirmz. ndi frz edk ki, hr hans bir frdin hqiqtlri tanmaq n istedadlar znn son hddinddir. Onun ruhi sfas v qlbinin pakl da n yksk sviyyddir. Qurani-krimin dili il desk, xalis v zlal zeytun ya kimi yanmaa hazrdr, sanki odla tmasda olmadan z-zn l kib yanmaq istyir. Onlar bu kimi gcl istedadlarn v zati siftlrin saysind ilahi trbiydn bhrlnir v Ruhul-qudsun vasitsil qvvtlndirilirlr. Bel bir xs kamal mrhllrini vsf smaz srtl qt edib adi insann yz ild t bilcyi yolu ani olaraq tb keir, htta uaqlq alarnda v ana btnind bel baqalarndan stn olur. Bel bir xs n btn gnahlarn irkin olmas baqalarnn zhr imsi, murdar v iyrnc eylri yemkdn kinmsi qdr akardr. Adi bir xs bel ilrdn kinmkd mcbur olmad kimi msum xsin d gnahdan kinmsi onun ixtiyar il he bir ziddiyyt tkil etmir.

212

SUALLAR 1.Peymbrlrin ismtini qli dlillrl isbat edin. 2.Qurann hans aylri peymbrlrin ismtin dlalt edir? 3.Peymbrlrin vhy almaq mqamnda xtadan uzaq olmasnn sas ndir? 4.Peymbrlrin gnah qarsnda ismtli olmas onlarn ixtiyar il nec dz gl bilr?

213

YRM ALTINCI DRS BR NE BHNN CAVABI

Msumun mkafat almaa nec lyaqti var? N n msumlar gnaha iqrar edirdilr? eytann peymbrlrd tsrrf etmsi onlarn ismti il nec uyun glir? Hzrt Adm () syankarlq v unutqanlq nisbti Bzi peymbrlr yalan nisbti verilmsi Hzrt Musann () vasitsil qibti bir xsin qtl yetirilmsi Peymbri-krmin (s) z risaltind kdn kindiril-msi

214

BR NE BHNN HLL Peymbrlrin ismti il laqdar bzi bhlr irli kilmidir ki, onlarn cavabn veririk: Birinci bh: gr Mtal Allah peymbrlri gnaha mrtkib olmaqdan saxlaybsa v bu da vziflrinin yerin yetirilmsin zmant verirs, bu halda onlar n ixtiyari olmaq imtiyaz sbuta yetmir. Nticd vziflrini yerin yetirmk v gnahlardan kinmk n mkafata layiq grlmycklr. nki gr Mtal Allah baqa bir xsi d msum qrar versydi, onlar da peymbrlr kimi olardlar. Bu bhnin cavab yuxarda qeyd edilnlrdn aydn olur. Onun xlassi budur ki, msum olman mnas vziflrin yerin yetirib gnahlar tkr etmkd mcbur olmaq deyildir. (Bu, vvlki drsd byan olundu.) Allahn da msumlar n ismt balayan v onlar gnahlardan qoruyan olmasn demk ixtiyari ilrin onlardan alnmas demk deyildir. nki btn varlqlarn, ntic etibar il Allahn tkvini iradsin istinad verilmsin baxmayaraq Allah trfindn xsusi bir izahat (tvzih) mvcud olduqda ilrin Ona istinad verilmsi ikiqat olacaqdr, lakin Allahn iradsi insann iradsi il enin deyil, uzununadr v Onun iradsinin vzedicisi nvan il deyildir. Amma Allahn msumlar il laqdar xsusi inaytin gldikd, xsusi xslr n nzrd tutulan myyn imkanlar (rait v sbblrd olduu kimi) onlarn msuliyytini v ilrinin
215

mkafatn, mxalift edcklri tqdird is onlarn czalarn qat-qat artrr. Bellikl, msum xsin znn gzl seim v ixtiyarna sasn czaya layiq olmayacana baxmayaraq, mkafat il cza arasnda tarazlq yaranr. Bu uyunluu xsusi nemtlrdn bhrlnn xslr barsind d mlahiz etmk olar. Bel ki, din alimlri v Peymbr hli-beytin () bal olan xslr daha hssas v ar msuliyyt malikdirlr.1 Buna gr d onlarn yax mllrinin mkafat daha ox, (gnaha mrtkib olduqlar frz edildikd) gnahlarnn czas is daha artq olur.2 Mhz buna gr d hr ks yksk mnvi mqama malik olsa onun squta dm thlksi daha artq, sapma qarsnda qorxusu daha ox olacaqdr. kinci bh: peymbrlr v sair msumlar dua v mnacatlarnda zlrini gnahkar hesab edir v gnahlarndan istifar edirdilr. Onlar, bu cr etiraf v iqrarlar il nec msum hesab etmk olar? Bu sualn cavab budur ki, mvcud drclrindki frqlrl yana, kamaln n yksk mrhlsind, ilahi qrb mqamnda olan msumlar zlri n baqalarnn vziflrindn qat-qat artq olan vzif hiss edirdilr, onlar htta mbuddan v z mhbublarndan baqasna diqqt yetirmyi bel byk bir gnah hesab edirdilr, mhz buna gr d zrxahlq mqamnda istifar edirdilr. vvld qeyd olunduu kimi, peymbrlrin ismti dedikd
1 Qur`ani-Krim bu bard buyurur: Ey Peymbrin zvclri, siz digr qadnlar kimi deyilsiniz... hzab sursi, ay:30-32 2 Rvaytd qeyd olunur ki, alim n bir gnah balananda cahil n yetmi gnah balanar.

216

mqsd hr hans yolla gnah sayla biln ilrdn amanda olmas deyil, onlarn fiqhd haram saylan mllr mrtkib olmalar, vacib vziflrl mxalift etmk qarsndak ismti nzrd tutulur. nc bh: Qurann peymbrlrin ismti barsind gtirdiyi dlillrdn biri d onlarn mxls olmas, eytann onlarda he bir tamah gznn olmamasdr. Halbuki Qurani-krimin znd eytann peymbrlrd tsrrf etmsi qeyd olunur. O cmldn raf sursinin 27-ci aysind buyurulur: Ey Adm vlad! eytan sizin ata-ananz (aldadb) behitdn xartd kimi, sizi d aldatmasn. Bel ki, hzrt Adm v Hvvann aldadlaraq behitn xarlmas eytana nisbt verilir. Sad sursinin 41-ci aysind hzrt yyubun dilindn bel deyilir: O, Rbbini araraq dedi: eytan mn bla v zab yetirmidir. Hcc sursinin 52-ci aysind btn peymbrlr n eytann myyn tlqinlri olduu gstrilrk buyurulur: Sndn vvl el bir rsul v el bir nbi gndrmdik ki, o, bir eyi arzu ednd eytan onun arzusuna bir xll qatmasn. Cavab budur ki, bu aylrin he birind peymbrlrin vacib vziflrl mxalift etmsin sbb olacaq he bir tsrrf eytana nisbt verilmmidir. Amma raf sursinin 27-ci aysi eytann qadaan olunmu aacn meyvlrindn yemk barsindki vsvssin iar edir ki, onun meyvlrini yemk bard thrimi nhy (haram olmas mqsdil kindirm) olmamdr, yalnz
217

Adm v Hvvaya xatrladlmdr ki, o aacn meyvlrindn yemlri cnntdn xaraq yer zn enmlrin sbb olacaqdr. eytann vsvssi onlarn bu iradi nhy (trbiy mqsdi il kindirm) il mxaliftin sbb oldu. mumiyytl, onlarn olduu alm tklif almi deyildi v hllik rit d nazil olmamd. Amma Sad sursinin 41-ci aysi eytan trfindn hzrt yyuba ynln zab-ziyytlr v giriftarlqlara iar edir. Amma bunlar o hzrtin Allahn mr v nhylri il mxalif olmasna he bir dlalt etmir. Hcc sursinin 52-ci aysi eytann btn peymbrlrin camaat hidayt etmkl laqdar arzularnn gerklmsi yolunda trtdiyi manelr iardir. Nhayt, Mtal Allah onun hiyl v mkrini batil edrk haqq dini mhkmlndirir. Drdnc bh: Taha sursinin 121-ci aysind hzrt Adm syankarlq, hmin surnin 115-ci aysind is unutqanlq nisbti verilir. Bel nisbtlr o Hzrtin ismti il nec uyun gl bilr? Bu bhnin cavab ken byanlardan aydn olur: bel syankarlq v unutqanlqlar vacibi tkliflrl laqdar deyildi. Beinci bh: Qurani-krimd bzi peymbrlr yalan nisbti verilmidir. O cmldn Saffat sursinin 89-cu aysind hzrt brahim () Mn xstym - deyir, halbuki, o, xst deyildi. nbiya sursinin 63-c aysind o Hzrtin dilindn deyilir: Bu ii onlarn bu byy etmidir. Halbuki btlri z sndrmd. Yusif sursinin 70ci aysind is buyurulur:
218

Sonra car: Ey karvan hli! Siz, hqiqtn, orusuzun! - dey haray kdi. Halbuki Yusifin qardalar ourluq etmmidilr. Cavab budur ki, bzi rvaytlrd daha mhm mslht riayt etmk n baqa mnan nzrd tutmaqla digr szlr ildilmidir. Bzi aylrdn d aydn olur ki, bu ilahi ilham saysind olmudur. Bel ki, hzrt Yusifin barsind buyurulur: Biz Yusif bel bir tdbir yrtdik. Hr halda bel yalanlar gnah v ismtl mxalif deyildir. Altnc bh: Hzrt Musann () hvalatnda qeyd olunur ki, o, Bni-sraildn olan bir nfrl dalaan qibti bir xsi qtl yetirdi. Buna gr d Misirdn qad v Mtal Allah trfindn fironular Allah yoluna dvt etmy mmur edildiyi vaxt dedi: Onlar qarsnda boynumda bir gnah da var. Bunun n mni ldrcklrindn qorxuram.1 Sonra Firon hmin qtl hadissini Musaya xatrlatd zaman onun cavabnda dedi: Bunu etdiyim zaman mn cahillrdn idim.2 Bu hadis peymbrlrin htta bestdn qabaqk dvrdki ismtlri il nec uyun gl bilr? Cavab budur ki, vvla qibti bir xsin ldrlmsi qsdn olan bir i deyildi, ksin o, tsadfi olaraq yumruq zrbsindn lmd. kincisi v lhum lyy znbun (onlarn qarsnda boynumda bir gnah da var) sz fironularn nzrin sasn deyilmidi. Mqsd bu idi ki, onlar mni qatil v
1 ra sursi, ay:14. 2 ra sursi, ay:20.

219

gnahkar hesab edirlr. Qisas alaraq mni ldrmlrindn qorxuram. ncs v n minzzalimin (cahillrdn idim) cmlsi ya fironularla mlayim rftar etmk n deyilmidir, (yni tutaq ki, o zaman mn yolumu azmdm, lakin indi Allah mni hidayt etmi v qti brhanlarla siz doru gndrmidir demk istyir), yaxud zlal klmsindn mqsd bu iin axr aqibtindn agah olmamaqdr. Hr halda bu ay hzrt Musann () ilahi vacib tkliflrl mxalift etmsin sla dlalt etmir. Yeddinci bh: Yunis sursinin 94-c aysind Peymbri-krm (s) xitabn buyurulur: gr snin, Bizim sn nazil etdiyimizd kkin olsa sndn qabaq kitab oxuyan xslrdn soru. Hqiqtn, Rbbin trfindn sn doru haqq glmidir. kk-bh ednlrdn sla olma. Bqr sursinin 147-ci, Ali-mran sursinin 60c, nam sursinin 114-c, Hud sursinin 17-ci, Scd sursinin 23-c aysind d o Hzrt (s) kk v trddddn kindirilmidir. Nec demk olar ki, vhy idraknda kk v trddd yer yoxdur? Cavab budur ki, bu aylr o Hzrt (s) n kk ba vermsin dlalt etmir. ksin bunu atdrmaq istyir ki, onun risalti, Qurann haqq olmas v onun mzmunu barsind kk v trddd yer yoxdur. Hqiqtd bu cr xitablar qzm sn deyirm, glinim sn eit atalar szn bnzyir. Skkizinci bh: Qurani-krim Peymbrikrm (s) myyn gnahlar nisbt vermi v buyurmudur ki, Allah onlar balamdr:
220

Ta ki, Allah snin kemi v glck gnahlarn balasn.1 Cavab budur ki, bu rif aydki znb klmsindn mqsd mriklrin hicrtdn qabaq v sonra o Hzrt n inandqlar gnah idi. nki, Peymbr (s) onlarn mbudlarn thqir edirdi. Onlar balamaq dedikd is mqsd hmin ilrin ehtimal verilck tsirinin aradan aparlmasdr. Bu tfsirin ahidi budur ki, Allah Mkknin fthini onun balanmas hesab edrk buyurur: nna fthna lk fthn mubina (Hqiqtn, Biz sn aq-akar bir fth bx etdik). Aydndr ki, burada mqsd rit istilahnda olan gnah olsayd, onun balanmasnn Mkknin fthi il laqlndirilmsinin he bir sas olmazd. Doqquzuncu bh: Qurani-krim Peymbrin (s) Zeydin boad arvadla evlnmsi (Zeyd onun oulluu idi) il laqdar buyurur: Sn camaatdan qorxursan. Allah, Ondan qorxmaa daha layiqdir.2 Bel bir tbirin ismt mqam il nec uyunluu var? Cavab budur ki, Peymbr (s) qorxurdu ki, camaat imanlarnn zif olduuna gr Allahn gstrii il v cahiliyyt dvrnn yanl adt-nnlrini (oulluu hqiqi vlad sayma) pozmaq n grdy tdbiri o Hzrtin (s) xsi meyllri il laqlndirsinlr v bu da onlarn dindn xmalarna sbb olsun. Mtal Allah bu rif ayd z
1 Fth sursi, ay:1 2 hzab sursi, ay:37

221

Peymbrin (s) bu adtin pozulmasndak mslhtin onun (s) mli mbarizsi sasnda ilahi irad il bu yaln tsvvr v qid arasnda yaranacaq qorxudan daha mhm olduunu xbr verir. Demli, bu rif ay o Hzrt he bir vchl tn vurmur. Onuncu bh: Qurani-krim Peymbri (s) mzmmt edir. Onun (s) bzi xslr mharibd itirak etmmk icazsi vermsi il laqdar buyurur: Allah sni fv etsin, n n onlara icaz verdin?!1 Hyat yoldalarndan bzisini razln clb etmk mqsdi il bzi halal ilri zn haram etmsi barsind is buyurur: Ey Peymbr! N n Allahn sn halal etdiyi eylri haram edir v bununla da zvclrinin razln qazanmaq istyirsn?!2 Bu cr tn v mzmmtlr o Hzrtin (s) ismt mqam il nec uyuun gl bilr? Cavab budur ki, bu cr xitablar hqiqtd mzmmt formasnda olan mdh v trifdn ibartdir. Bu da Peymbrin (s) (nuzubillah) Allahn hkmn dyidirib halal camaata haram etmi olmasn deyil, onun son drc mehribanlq v ryiyananlna dlalt edir. Bel ki, o, htta mnafiqlri v qlblri xst olanlar bel midsiz etmyir, onlarn sirlrinin stn amr, zvclrinin razln z istklrindn qabaa salr, and imk vasitsil mbah ii zn haram edir.
1 Tvb sursi, ay:43 2 Thrim sursi, ay:1

222

Hqiqtd bu aylr bir baxmdan o Hzrtin (s) kafirlrin hidayti n son drc sy gstrib ryiyananlq etmsini gstrn aylr bnzyir. Bel ki, buyurulur: Onlarn iman gtirmdiklri n blk zn hlak edcksn?!1 Yaxud Mtal Allaha ibadt etmk n zn hddindn artq zab-ziyyt salmasn gstrn aylr: Biz Quran sn nazil etmdik ki, mqqt dsn.2 Hr bir halda bu kimi aylrin o Hzrtin ismt mqam il he ziddiyyti yoxdur. SUALLAR 1.Msum xs baqalarna nisbtn hans ixtiyari imtiyazlara malikdir? lahi ismt istinad veriln bir i hans mkafata layiqdir? 2.N n Allah peymbrlri v vliyalar zlrini gnahkar hesab edrk Allah drgahnda yalvarb istifar edirdilr? 3.eytann peymbrlrd tsrrf etmsi onlarn ismt mqam il nec uyun glir? 4.Qurani-krimd hzrt Adm () nisbt veriln syankarlq v unutqanlq onun ismti il nec dz glir? 5.gr btn peymbrlr msumdurlarsa, onda n n hzrt brahim () v hzrt Yusif () yalan dandlar?
1 ra sursi, ay:3 2 Taha sursi, ay:1

223

6.Hzrt Musann () ismti il laqdar bh v onun cavabn byan edin. 7.gr vhy idraknda he bir xtaya yol yoxdursa, n n Mtal Allah Peymbri-krmi (s) risalti barsindki kk v trddddn tkrar kindirir? 8.Fth sursind islam Peymbrin (s) gnah nisbt verilmsi o Hzrtin ismt mqam il nec uyun glir? 9.Zeydin hadissi il laqdar bhni cavab il birlikd byan edin. 10.Peymbrin (s) mzmmt edilmsi il laqdar bh hansdr? Onun cavab ndir?

224

YRM YEDDNC DRS MCZ

Nbvvtin isbatolunma yollar Mcznin trifi Xariqlad ilr lahi xariqladlr Peymbrlrin mczlrinin xsusiyytlri

225

NBVVTN SBATOLUNMA YOLLARI Nbvvt blmsinin nc sas mslsi baqalar n Hqiqi peymbrlrin iddiasnn doruluunu v yalan iddialarn yalann isbat etmkdn ibartdir? gr insan gnaha v ql trfindn irkinliyi drk ediln ilr mrtkib olsa, artq ona etimad edilmyckdir. smt rtini ld sas tutmaqla bir ksin iddiasnn yalan olduunu isbat etmk olar. Xsusil, gr o, insanlar ql v fitrt il mxalif olan ilr dvt ets, yaxud szlrind ziddiyyt akar olunsa onun sznn yalan olmas daha tez akar edilr. Digr trfdn d hr hans xsin kemii pakpakiz ola bilr v onunla xsi-qrzi olmayanlar onun dzdanan olmasn hr an tsdiq edib bu bard xatircm ola bilrlr. Xsusil, gr ql d onun dvtinin mhtvasnn dzgnlyn ahidlik ets. Bir xsin peymbrliyi digr bir peymbrin vvlcdn xbr verib onu tqdim etmsi v hqiqt axtaran xslr n he bir kk-bhy yer qalmad qdr sbuta yetmsi d mmkndr. Amma gr camaat n yqinlik v xatircmlik gtirn lamtlr olmasa, digr peymbrlrdn bu bard he bir xbr glib atmasa, tbiidir ki, nbvvtin isbat olunmas n digr bir yola ehtiyac duyulacaqdr. Mtal Allah da znn hikmtin uyun olaraq bu bard x yolu aaraq peymbrlr aylr adlandrd mczlr vermidir ki, onlarn iddiasnn doruluu sbut
226

olunsun.1 Demli, hqiqi peymbrlrin iddiasnn doruluu yolla isbat oluna bilr: 1.Xatircmlik gtirn lamt v ahidlr yolu il. Msln, onun hyat boyu dzly, doruuluu, yolundan azmamas, hmi haqq yolda v daltli olmas mlum olsun. Amma bu yol o peymbrlrin barsind dorudur ki, insanlarn arasnda uzun illr yaam v onlarn arasnda xo rftar il mhur olmudur. Amma bir peymbr cavan yalarnda, xalqn onun xsiyyt v rftarn tanmazdan nc peymbrliy atsa, bu yolla onun iddiasnn doruluunu isbat etmk olmaz. 2.vvlki, yaxud onunla masir olan peymbrlrin tqdim etmsi il. Bu yol da o insanlara mxsusdur ki, zndn vvlki digr peymbri tanm olsun. Bundan lav, onun verdiyi xbr v tsdiqldiyi xs bard ld mlumat olsun. Tbiidir ki, bu yol ilk peymbr barsind mvcud olmayacaqdr. 3.Mcz gstrmkl.* Bu mvzu yksk sviyyli, geni olduundan onu daha artq izah edirik. MCZNN TRF Mcz Allahn iradsi il nbvvt iddias edn xsd ba vern v onun iddiasnn doruluq lamti olan xariqlad ilr deyilir. Grndy kimi, bu trif mslni hat edir: a) Myyn xariqlad hadislr v varlqlar vardr ki, adi sbb v amillr vasitsil vcuda glmir.
1 Ayt klmsi mxtlif varlqlarda (istr adi olsun, istrs d qeyri-adi) mxtlif m`nalarda ilnir. lahi hikmt, qdrt v elm nianlri d buna misaldr.

227

b) Bu xariqlad ilrdn bzilri Allahn iradsi v Onun xsusi izni il peymbrlr vasitsil zahir olur. v) Bel xariqlad bir i peymbrin iddiasnn doruluq lamti ola bilr v bu halda o mcz adlandrlr. ndi yuxarda qeyd olunan msl il laqdar lav izah veririk. XARQLAD LR Bu dnyada ba vern hadislr ksr hallarda mxtlif snaqlar v tcrblrl, mlumat ld edilcyi mmkn olan sbb v amillrl ba verir. Fiziki, kimyvi, psixoloji v s. kimi hadislrin ksriyyti buna misal ola bilr. Amma nadir hallarda bu hadislrdn bir qrupu digr bir yolla ba verir v onlarn sbb v amillrinin hamsn hissi v tcrbi snaqlar vasitsil tanmaq olmaz. Myyn ahidlr bu cr hadislrin ba vermsind baqa amillrin tsirli olduunu gstrir. Bel ki, murtazlarn (yoqlarn) grdklri heyrtli ilr buna misal ola bilr. Mxtlif elm sahlrind mtxssis olanlar bu ilrin maddi v tcrbi elm qanunlar sasnda ba vermdiyini tsdiq edirlr. Bu ilr xariqlad ilr adlandrlr. LAH XARQLAD LR Xariqlad ilri iki mumi blmd tsnif etmk olar: Onlardan birincisinin adi sbb v amillr malik olmamana baxmayaraq onlarn qeyri-adi sbblri myyn qdr brin ixtiyarndadr v xsusi tlimlr v mqlrl onlar ld ed bilr.
228

Murtazlarn ilri bunlara misal ola bilr. Digr bir qismi is el xariqlad ilrdir ki, onlar yalnz Allahn xsusi izni il hyata ke bilr, onlarn ixtiyar da Allahla laqsi olmayan insanlara hval edilmir. Buna gr d bel ilr iki sas xsusiyyt malikdir: 1.Bu kimi ilr yrnmli v yrdilmli deyildir. 2.Daha gcl qvvlrin tsirin mruz qalmr v baqa amillr trfindn mlub edilmir. Bu cr xariqlad ilr Allahn seilmi v he vaxt yollarn azmayan v hvayi-nfs uymayan bndlrin mxsusdur. Lakin tkc peymbrlr d mxsus deyil. Bzn baqa ilahi vliyalar da onlardan istifad edirlr. Buna gr d klam istilahnda onlarn hamsn mcz adlandrmrlar. Adtn peymbrlrdn baqalar trfindn hyata ken bu cr grnn ilri kramt adlandrrlar. Elc d qeyri-adi ilahi elmlr d nbvvt vhyi il xlaslnmir. Bzn bel elmlr baqalarna da verilir. Bunlar ilham, thdis v s. adlanr. Elc d ilahi v qeyri-ilahi olan iki xariqlad iin ayrd edilmsi d mlum olur. Yni gr xariqlad iin grlmsi yrnib-yrdilmk xsusiyytin malik olsa, yaxud baqa bir fail onun qarsn ala bils, yaxud davam etmsini dayandrb onun tsirini aradan qaldrsa, o zaman bu, ilahi xariqlad i saylmayacaqdr. Bu kimi hallarda xsin qid v xlaq pozunluunu, xsi mnafe gdmsini onun Allahla laqd olmamasnn, ilrinin nfsani v eytani olmas kimi baa dmk olar.
229

Burada digr bir mslni d qeyd etmk yerin drdi. lahi xariqlad ilrin failini Allah olduunu (btn mxluqata, o cmldn adi hadis v varlqlara qar failiyytindn lav) hesab etmk olar. nki onlarn vcuda glmsi Allahn xsusi izn v icazsin baldr.1 Onlar mlk v peymbrlr d aid etmk olar. nki onlar vasit, yaxud yaxn fail nvanna malikdirlr. Qurani-krim llrin dirildilmsini, xstlr fa verilmsini, qu xlq edilmsini hzrt saya () veriln mcz olduunu bildirmidir.2 Bu iki nisbt arasnda he bir tzad yoxdur. nki bndlrin failiyytinin arxasnda Allahn failiyyti durur. PEYMBRLRN MCZLRNN XSUSYYTLR Mcznin trifind qeyd olunan nc mtlb bundan ibartdir ki, peymbrlrin mczlri onlarn z iddialarnda doru olmaqlarnn niansidir. Buna gr d xariqlad bir i klam terminind mcz adlandrlan zaman Allahn xsusi iznin istinad verilmkdn lav, peymbrin peymbrliyinin dlili kimi qeyd olunur. gr bu msl mumi gtrls, imamt iddiasnda olan xsin d iddiasnn doruluuna dlil olacaqdr. Bellikl d, kramt istilah Allah vliyalarndan ba vern digr ilahi xariqlad ilr aid olacaqdr. Bu da murtazlarn (yoqlarn) mllri, sehr v kahinlik kimi eytani v nfsani qvvlr istinad ediln
1 R`d sursi, ay:37, afir sursi, ay:78 2 Ali-mran sursi, ay:49, Maid sursi, ay:100

230

xariqlad ilrin mqabilind durur. Bu kimi mllr hm yrnib-yrdilmy qabildir, hm d daha gcl qvv trfindn mlub edilir. Adtn, onlarn ilahi olmamasn bu ilri gstrnlrin qid v xlaqlarnn fasid olmas il bilmk olar. Digr bir msl budur ki, peymbrlrin mczlri onlarn nbvvt iddialarnn doruluunu birbaa isbat edir. Amma risalt mzmununun doruluu, onlarn mczdn qeyri yollarla tbli etdiklri frmanlara itat etmk zrurti is baqa yollarla sbut olunur. Baqa szl desk, qli dlill peymbrlrin nbvvti, nqli dlillrl is onlarn risaltinin mhtvas isbat olunur.1 SUALLAR 1.Hqiqi peymbrlri hans yollarla tanmaq olar? Bu yollar arasnda frq varm? 2.Yalan iddialarn yalanlarnn lamti ndir? 3.Mcznin trifini deyin. 4.Xariqlad ilr hanslardr? 5.lahi v qeyri-ilahi xariqlad ilr arasndak frq ndir? 6.lahi xariqlad ilri hans yollarla tanmaq olar? 7.lahi xariqlad ilr arasnda peymbrlrin mczlrinin xsusiyytlri hanslardr? 8.Mcz v kramt istilahlarn byan edin. 9.Mcz Allahn iidir, yoxsa peymbrin? 10.Mcz peymbrliyin z dlilidir, yoxsa peymbrin gtirdiyi dinin mvzusunun hqiqtini isbat edir?
1 Bu kitabn 21-ci drsin mracit ed bilrsiniz.

231

YRM SKKZNC DRS BR NE BHNN HLL

Mcz sbb-ntic qanununu pozmurmu? Xariqlad i ilahi qanunlarn dyiilmsi demk deyilmi? slam Peymbri (s) mcz gstrmkdn niy imtina edirdi? Mczlr qli dlildir, yoxsa qnatedici bir dlil?

232

BR NE BHNN HLL Mcz il laqdar myyn bhlr irli glir ki, onlar qeyd edrk bu bard izahat veririk: Birinci bh. Hr bir maddi varln xsusi bir sbbi vardr. Bunu elmi tcrblrin kmyi il myyn etmk olar. Snaq v tcrb vasitlrinin nqsanl olmasna gr hr hans bir hadis v varln sbbinin namlum qalmasn hmin varlqlar n adi sbbin mvcud olmamasna bir dlil kimi gstrmk olmaz. Demli, xariqlad ilri yalnz bu nvanla qbul etmk olar ki, onlar namlum sbb v amillrdn irli glmilr. n oxu budur ki, onlarn sbblrinin mlum olmad bir dvrd bu sbblrdn agahl mczli bir i hesab etmk olar. Amma elmi snaqlar vasitsil tannmaa qabil olan sbblrin inkar olunmas sbb-ntic prinsipinin pozulmasna gtirib xartdndan rdd edilir. Bunun cavab budur ki, sbb-ntic prinsipi he vaxt hr bir asl varlq v mlul n yalnz bir illtin sbut olunmasn tlb etmir. Amma hr bir illtin d hkmn tcrbi vasitlr il tannmasnn zruri olmas he d illiyyt prinsipinin tlbi deyildir v bu msl il laqdar he bir dlil gtirmk olmaz. nki elmi tcrb v snaqlarn hddi tbii ilrl mhdudlar v he vaxt tbitin fvqnd dayanan varln olub-olmamasna tcrb vasitlri il sbuta yetirmk olmaz. Amma mcznin tannmaz sbblrdn agah olmaq kimi tfsir olunmas dzgn deyildir. nki
233

gr bu agahlq adi sbblr vasitsil ld olunarsa, digr adi hadislrl he bir frqi olmayacaqdr v onu xariqlad i hesab etmk olmaz. gr qeyd olunan agahlq qeyri-adi surtd ba vermi olsa, xariqlad bir i olacaq, Mtal Allahn xsusi iznin istinad verils v nbvvtin doruluuna dlil gtirils, mcznin (elmi mcznin) qismlrindn biri olacaqdr. Hzrt sann () camaatn evlrind n yemsi v nyi ehtiyat saxlamas il bal agahl o Hzrtin mczlrindn biri hesab olunurdu.1 Lakin mczni hmin qism il sona atdn da demk olmaz. Nhayt sbb-ntic prinsipi il laqdar bu hadis il digr xariqlad ilr arasndak frq ndn ibartdir? sual qalr. kinci bh: Allahn bdi qanunu bu sasda olmudur ki, hr bir varl xsusi illt vasitsil vcuda gtirsin. Qurani-krimin aylrin gr, Allahn qayda-qanununda he bir dyiiklik ba vermz.2 Buna sasn ilahi qanunlarda dyiiklik hesab olunan xariqlad ilr (adtin pozulmas) bel aylrin vasitsil inkar olunur. Bu bh eynil vvlki bhy oxayr. Frq bundan ibartdir ki, orada srf qli dlil gtirilirdi, burada is Quran aylrin istinad edilir. Cavab da budur ki, varlqlarn sbb v illtlrinin yalnz adi sbb v illtlr vasitsil mhdudlanmasn Allahn dyimz qayda-qanunlarndan hesab etmk dlilsiz bir szdr v eynil bir xsin hrartin sbbi
1 Ali-mran sursi, ay:49 2 sra sursi, ay:77, hzab sursi, ay:62, Fatir sursi, ay:43, Fth sursi, ay:23

234

yalnz odla mhdudlar - dey iddia edrk ilahi qayda-qanunlarda dyiiklik olmamasn demy bnzyir! Bel iddialar qarsnda demk olar ki, mxtlif nticlr n sbblr oxluunun mvcud olmas, qeyri-adi sbblrin adi sbblrin yerin kemsi dnyada hmi mvcud olan bir idir v buna gr d onu ilahi qanunlardan, sbblrin yalnz adi sbblrd rivlnmsi onda dyiiklik hesab olunmaldr ki, bu da Quran aylrind inkar edilmidir. Hr bir halda ilahi qanunlarda dyiikliyin inkar olunmasna dlalt edn aylrin adi sbblrin baqa eyl vz oluna bilmmsini dyiiklik qbul etmyn qanunlardan biri kimi hesab olunmas sasszdr. ksin, oxlu Quran aylri mczlrin v xariqlad ilrin ba vermsin dlalt edir v bu mslni dzgn olmamasna mhkm bir dlildir. Yuxardak aylrin dzgn rhini tfsir kitablarnda axtarmaq lazmdr. Burada qsa kild qeyd edirik ki, bu qbildn olan rif aylr illtlrin oxluunu, qeyri-adi illtlrin adi illtlrin yerin kemsini inkar deyil, mlulun illtdn knara xmasn inkar etmy nzr yetirir. Htta, blk d demk olar ki, bu aylrdn dqiq mlum olan ey qeyri-adi illt v sbblrin tsiridir. nc bh. Qurani-krimd qeyd olunur ki, camaat tkrar olaraq Peymbrdn (s) mcz v xariqlad i gstrmsini tlb edirdi v o Hzrt bel istklri yerin yetirmkdn imtina edirdi.1 gr mcznin gtirilmsi nbvvtin isbatolunma
1 n`am sursi, ay:37, 109, Yunis sursi, ay:21, R`d sursi, ay:7, nbiya sursi, ay:5.

235

yoludursa, islam Peymbri (s) bu yoldan niy istifad etmirdi? Cavab budur ki, bu cr aylr o Hzrtin nbvvtinin hr yolla (doru lamtlr, vvlki peymbrlrin xbrlri, mcz tqdim edilmsi il) isbat edildikdn v hcct tamam olunduqdan sonra inadkarlq, yaxud baqa qrzli mqsdlrl mcz tlbetm istyi il laqdardr v ilahi hikmt d bel istklrin yerin yetirilmsini tlb etmirdi.1 zah: Mcz gstrilmsind sas hdf camaatn peymbrlrin dvtini qbul etmsi, onlarn qarsnda mcburi olaraq tslim olub itat vadar olmas, elc d adi sbblr sasnda cryan edn sistemlri bir-birin qardrmaq, yaxud myyn ylnc mqsdil deyil, Allah Peymbrini tantmaq v xalqa hccti tamamlayaraq bhan yeri qoymamaq mqsdi gdrd. Bel ki, mcz bu dnyaya hakim olan sistemlrd istisna bir i olub, bzn camaatn istklrini yerin yetirmk n, (msln Salehin dvsind olduu kimi) v bzn d ibtidan (hzrt sann mczlri kimi) ba verirdi. Bel bir hdf d hr nv isty msbt cavab verilmsini tlb etmir, ksin, onlardan bzilrinin qbul edilmsi hikmtin ksin v mqsdin ziddindir. Msln, dz yolu camaatn zn balamaq, onlar peymbrlrin dvtini qbul etmk n tzyiq mruz qoymaq, yaxud inadkarlq zndn olan, yaxud da hqiqti
1 n`am sursi, ay:25, 124, Taha sursi, ay:133, Saffat sursi, ay:14, Qmr sursi, ay:2, ra sursi, ay:3-4, 197, sra sursi, ay:59, Rum sursi, ay:58.

236

axtarmaqdan baqa mqsdlrl mcz istnilmsi bunlara misal ola bilr. nki bir trfdn bu kimi hallarda mcznin gtirilmsi bunu oyun-oyuncaa evirir v camaat ylnmk n ona tamaa edir, yaxud xsi mnafeni tmin etmk n peymbrlrin trafna yrdlar. Digr trfdn imtahan, snaq v azad seki yollar balanrd. Camaat ikrah zndn tzyiq amillrinin tsirin drk peymbrlr itatiliyi qbul edrdilr. Bunlarn hr ikisi hikmtin v mcznin gstrilmsindki hdfin ksin idi. Amma bundan baqa hallarda, elc d Allahn hikmtinin tlb etdiyi yerlrd camaatn istklri qbul olunurdu. Msln, Peymbri-krmdn (s) grnn oxlu mczlrin ksriyyti mtvatir nql sasnda sbuta yetmidir. Onlarn da banda hzrtin bdi mczsi olan Qurani-krimdir ki, sonradan bu bard izahat verilckdir. Drdn bh. Mcz xsusi ilahi izn bal olduundan Mtal Allah il mcz gtirn xs arasnda zl rabit olduunu, ona xsusi izn verildiyini gstrir. Baqa szl desk, Allah z iini onun li il, yaxud onun iradsinin vasitsil hyata keirir. Amma bel rabitnin zruri olmas o demk deyil ki, Mtal Allah il mcz gtirn xsin arasnda vhy gndrmk v almaq kimi digr bir rabit d brqrar olsun. Demli, mczni nbvvtlik iddiasnn doruluuna qli bir dlil hesab etmk olmaz. n oxu bir nv znni v qnatlndirici dlil hesab etmk olar.
237

Cavab bundan ibartdir ki, htta ilahi olsa bel, xariqlad iin z-zlynd vhy il laqsi yoxdur. Buna gr d Allah vliyalarnn kramtini onlarn peymbr olmasna dlil hesab etmk olmaz. Lakin shbt o kslr haqqndadr ki, nbvvt iddias edir v mczni z iddiasnn doruluuna bir nian kimi gtirir. gr bel bir xsin yalandan nbvvt iddias etdiyini, yni n ar dnya v axirt fsadna sbb olan n byk v n irkin gnaha mrtkib olacan frz etsk1 onun he vaxt Allah il bel bir laq brqrar etmy lyaqt v slahiyyti olmazd. lahi hikmt d ona mcz gstrmk qdrtini verilmsini v nticd bndlrin aznla dmsin sbb olmasn tlb etmzdi.2 Bir szl, ql aydn kild baa dr ki, o ksin Allahla xsusi rabit qurub mcz gstrmy qdrti ola bilr ki, z mvlasna xyant etmsin, Onun bndlrinin bdi aznla v bdbxtiliy dar olmasna sbb olmasn. Demli, mczni gtirmk nbvvt iddiasnn dzgnlyn qti qli dlil olacaqdr. SUALLAR 1.Sbb-ntic qanununun mzmunu ndir? O nyi grkli edir? 2.Sbb-ntic qanununun qbul edilmsinin mczni qbul etmkl niy ziddiyyti yoxdur? 3.Mcznin namlum sbblrdn agahlq kimi tfsir edilmsi niy shih deyildir?
1 n`am sursi, ay:21, 93, 144, `raf sursi, ay:37, Yunis sursi, ay:17, Hud sursi, ay:18, Khf sursi, ay:15, nkbut sursi, ay:68, ura sursi, ay:24 2 l-haqq sursi, ay:44-46

238

4.Mczni qbul etmk ilahi qayda-qanunlarn dyiikliy mruz qalmamas il ziddirmi? Niy? 5.Peymbrlr bdahtn mcz gtirirdilr, yoxsa, bu ii camaatn istyi il grrdlr? 6.Ny gr peymbrlr hr mcz istynin istyin cavab vermirdilr? 7.Mcznin yalnz qane edn bir dlil olmadn, ksin, nbvvt iddiasnn doruluuna qli bir dlil olmasn izah edin.

239

YRM DOQQUZUNCU DRS PEYMBRLRN XSUSYYTLR

Peymbrlrin oxluu Peymbrlrin say Nbvvt v risalt lul-zm peymbrlr Bir ne msl

240

PEYMBRLRN OXLUU ndiy qdr nbvvtin sas mslsi aradrld v bel ntic alnd ki, br elmi dnya v axirt sadtind sasl rol oynayan mlumatlarn hamsn ld etmk n yetrli olmadndan Allahn hikmti ehtiyac duyulan hqiqtlri insanlara yrtsin dey, peymbr, yaxud peymbrlr gndrilmsini tlb edir ki, bu hqiqtlr salam v thrif olunmadan btn insanlara yetisin. Digr trfdn onlar baqalarna el tqdim etsin ki, hcct onlara tamam olsun. Onun n mumi yolu da mcz gstrmkdir. Biz bu mtlblri qli brhanlarla isbat etdik. Lakin yuxardak brhanlar peymbrlrin, asimani kitab v ritlrin oxluunun zrurt olmasna dxalt etmir. Htta, gr br hyat, dnyann axrna qdr insanlarn ehtiyaclarnn hamsnn tkc bir peymbrin byan ed bilcyi kild olsayd v hr bir frd, yaxud qrup tarix boyu z vzifsini hmin peymbrin gstrilri vasitsil ayrd ed bilsydi, hmin brhanlarn tlbinin ksin olmazd. Amma bilirik ki, vvla, btn insanlarn, o cmldn, peymbrlrin mr mhduddur v yaradln hikmti bir peymbrin dnyann axrna qdr diri qalaraq btn insanlar birbbir hidayt etmsi sasnda olmamdr. kincisi, insanlarn mxtlif zaman v mkanlardak hyat raitlri v vziyytlri eyni sviyyd deyil, frqlidir. Bu kimi mvcud frqlr v raitin dyiilmsi, xsusil ictimai mnasibtlrin tdricn
241

inkiaf edib mrkkblmsi ictimai qaydaqanunlarn v hkmlrin kmiyyt v keyfiyytin tsir gstrib, bzi hallarda yeni rit qanunlarn tlb ed bilr. gr bu qanunlar min illr bundan qabaq gndrilmi peymbrin vasitsil byan olunsayd, bu, bs, onlarn qorunub saxlanlmas v xsusi raitd ttbiq edilmsi is olduqca tin bir i olard. ncs, kemi zamanlarn oxunda peymbrlrin dvtinin yaylmas v tblii n mvcud imkanlar el bir sviyyd deyildi ki, bir peymbr z szlrini btn insanlara atdra bilsin. Drdnc, zamann kemsi v mxtlif amillrin tsiri il bir peymbrin tlimlri onu xz edn insanlarn arasnda thrif olunmu v ondan dzgn olmayan tfsirlr edilmi, bir mddtdn sonra xurafat v inhiraf ayin evrilmidir. Msln, sa ibni Mrymin () tvhid dini bir mddtdn sonra ly prsti evrilmidir.1 Bu kimi msllr diqqt yetirmkl peymbrlrin saynn oxluunun, bzi ibadt hkmlri, yaxud ictimai qanunlarn bir qrupunda asimani ritin frqlrinin hikmti aydn olur.2 Halbuki, onlarn hams qid prinsiplrin sasn eyni, frdi v ictimai hkamlarda v xlaqi normalarda da bir-biri il uyun olmular.3 Misal
1 Bu kimi thriflrin nmunlrindn agah olmaq n llam eyx Mhmmd Cavad Blai Ncfinin l-Hda ila dinil-Mstfa kitabna mracit ed bilrsiniz. 2 Maid sursi, ay:48, Hcc sursi, ay:67 3 Bqr sursi, ay:131, 137, 285, Ali-mran sursi, ay:19, 20

242

n, namaz btn asimani dinlrd mvcud olmudur. Sadc olaraq onun qlnma trzi, qibllr mxtlif olmudur. Yaxud zkat v Allah yolunda infaq btn ritlrd mvcud olmu, sadc olaraq onun miqdar v xrclnm yerlri eyni olmamdr. mumiyytl, btn peymbrlr iman gtirmk, onlarn nbvvtini tsdiq etmk, aralarnda frq qoymamaq, onlara nazil olan btn maarif v gstrilri qbul etmk, onlarn arasnda ayrlq salmamaq hr bir insana vacibdir.1 Peymbrlrdn hr hans birini tkzib etmk onlarn hamsn tkzib etmk saylr. Bir ilahi hkmn inkar olunmas btn ilahi hkmlrin inkar olunmasna gtirib xarr.2 lbtt, hr bir mmtin z dvrndki mli vziflri hmin mmtin v hmin zamanda mvcud olan peymbrin gstrilrin ml etmkdir. Xatrladlmaldr ki, qeyd olunan msllr diqqt yetirmkl qlin peymbrlrin oxluu, asimani kitablarn varl, ilahi ritlrin frqlrini drk ed bilmsin baxmayaraq, peymbrlrin v asimani ritlrin say barsind dqiq bir formul ld ed bilmz ki, onun vasitsil hans zamanda v hans mkanda baqa bir peymbrin mbus olmasn, yaxud yeni rit nazil edilmsini hkm ed bilsin. Yalnz bunu baa d bilr ki, hr vaxt brin hyat bir peymbrin dvtinin btn insanlara ata bilcyin, onun gstrilrinin glck nsillr n qorunub saxlanacana zmant verck bir kild olsa, ictimai raitin dyiilmsi il yeni
1 ura sursi, ay:13, Nisa sursi, ay:136, 152, Ali-mran sursi, ay:84, 85 2 Nisa sursi, ay:150, Bqr sursi, ay:85

243

sasl rit qanunlarna ehtiyac duyulmasa, mvcud rit hkmlri v qanunlarnn dyiikliyin zrurt olmasa onda digr bir peymbrin gndrilmsin zrurt d olmayacaqdr. PEYMBRLRN SAYI Qeyd olunduu kimi, bizim qlimiz peymbrlrin v asimani kitablarn sayn tyin etmy qadir deyildir. Bu kimi mtlblrin isbat olunmas nqli dlildn baqa yolla myssr ola bilmz. Quranikrimin Mtal Allahn hr bir mmt peymbr gndrmsini iddia etmsin baxmayaraq,1 mmtlrin v onlarn peymbrlrin sayn myyn etmmi, ilahi peymbrlrdn iyirmidn bir qdr artnn adn qeyd etmi, bzilrinin d adn kmdn onlarn bir nesinin bana gln hvalatlara iar etmidir.2 Lakin hli-beytdn () nql olunan bir ne rvaytd qeyd olunur ki, Mtal Allah 124 min peymbr gndrmidir.3 Peymbrlr silsilsi br atas hzrt Adml () balanr v hzrt Mhmmdl (s) sona atr. Allahn peymbrlri xsusi ilahi mnsb olan nbi adna malik olmaqdan lav nzir, mnzir, bir v mbir kimi siftlr d malik olmu, salehlrdn v mxlslrdn saylmlar. Onlardan bzilri risalt mqamna da nail olmular. Bzi rvaytlrd risalt sahibi olan rsullarn say 313
1 Fatir sursi, ay:24, Nhl sursi, ay:36 2 Bqr sursi, ay:246, 256 3 Sduqun E`tiqadat risalsin, Biharul-nvarn (yeni ap) 11-ci cildinin 28, 30, 32, 42-ci shiflrin baxa bilrsiniz.

244

nfr qeyd edilmidir.1 Bununla bal nbvvt v risaltin mfhumu, nbi il rsul arasndak frql laqdar bir qdr izah veririk. NBVVT V RSALT Rsul klmsi xbrgtirn, nbi klmsi is, gr n-b- kkndn alnbsa mhm xbr sahibi, gr n-b-v kkndn alnbsa yksk mqam sahibi mnasnadr. Bzilri gman etmilr ki, nbi mfhumu rsuldan daha mumidir, bel ki, nbi dedikd Allah trfindn ona vhy olunan xs nzrd tutulur, istr onu baqalarna atdrmaa mmur olsun, istrs olmasn. Lakin rsul dedikd vhyin tbli olunmasna da mmur ediln xs nzrd tutmular. Bu iddia dzgn deyildir. nki Qurann bzi aylrind nbi sifti rsul siftindn sonra glmidir.2 Halbuki, yuxardak byana sasn mfhum chtindn mumi olan sift nbi xsusi sift olan rsuldan qabaq glmli idi. Bundan lav, vhyin tbli olunmas mmuriyyti tkc rsullara mxsus deyildir. Bzi rvaytlrd qeyd olunur ki, nbvvt mqam vhy mlyini yuxuda grb oyaq halda yalnz onun ssini eidir. Halbuki, risalt mqamnn sahibi vhy mlyini ayq halda da grr.3 Amma bu frqi d szlrin mfhumuna aid etmk
1 Biharul-nvar, 11-ci cild sh-32 2 Mrym sursi, ay:51 v 54 3 suli-kafi, 1-ci cild, sh-176

245

olmaz. Hr bir halda bunu qbul etmk olar ki, nbi xarici nmun chtindn (ninki, mfhum chtindn) rsuldan daha mumidir. Yni btn peymbrlr nbvvt mqamna malik olmular, lakin risalt mqam onlardan yalnz bir qrupuna mxsus olmudur. vvld qeyd olunan rvaytlr sasn, rsullarn say 313 nfr olmudur v tbiidir ki, onlarn mqam digr peymbrlrin mqamndan yksk olacaqdr. Rsullarn z d mqam v fzilt baxmndan eyni sviyyd olmamlar.1 Onlardan bzilri imamt mqamna ataraq iftixar etmilr.2 ULUL-ZM PEYMBRLR Qurani-krimd Allah peymbrlrindn bir qrupu ulul-zm kimi tqdim olunmudur.3 Lakin onlarn xsusiyytlri byan edilmmidir. hli-beyt () rvaytlrindn aydn olur ki, ulul-zm peymbrlr be nfrdir: Hzrt Nuh (), hzrt brahim (), hzrt Musa (), hzrt sa (), hzrt Mhmmd (s).4 Onlarn Qurani-krimd iar ediln sbr v mqavimt kimi mziyytlrindn lav, hr birinin mstqil rit v kitab da olmudur. Onlarla masir olan, yaxud sonra gln peymbrlr d nvbti ulul-zm peymbr mbus olub yeni kitab v rit gtirn qdr onlarn ritin tabe olmular. Demli, vahid zamanda iki peymbrin bir yerd olmas mmkndr. Msln, hzrt Lut () hzrt
1 Bqr sursi, ay:253, sra sursi, ay:55 2 Bqr sursi, ay:124, nbiya sursi, ay:73, Scd sursi, ay:24 3 hqaf sursi, ay:35 4 Biharul-nvar, 11-ci cild, sh.33-34, Malimun-nbvvt, sh.113

246

brahiml (), hzrt Harun () hzrt Musa () il eyni zamanda peymbrliy atm, hminin hzrt Yhya () da hzrt sann () dvrnd yaamdr.

BR NE MSL Bu drsin axrnda nbvvt mslsi il bal bir ne mtlbi qsa kild qeyd edirik: a) Allahn peymbrlri bir-birini tsdiq edir v zndn sonra peymbrin glcyini xbr verirdilr.1 Demli, gr bir ks nbvvt iddias ets, amma zndn vlki, yaxud onunla masir olan peymbri tkzib ets bhsiz yalandr. b) Allah peymbrlri ilahi risalt v peymbrlik vzifsini yerin yetirmkd camaatdan he bir muzd istmirdilr.2 Yalnz slam Peymbri (s) znn hli-beytin () mhbbt bslmyi z risaltinin cr v muzdu kimi myyn etmidir.3 Bu, bir nv, onlara () tabe olmaq n tkid mqsdi il myyn olunmudur. Hqiqtd bu iin faydalar mmtin zn aid olur.4
1 Ali-mran sursi, ay:81 2 n`am sursi, ay:90, Yasin sursi, ay:21, Tur sursi, ay:40, Qlm sursi, ay:46, Yunis sursi, ay:72, Hud sursi, ay:29 v 51, Furqan sursi, ay:57, ra sursi, ay:109, 127, 145, 164, 180, Yusif sursi, ay:104, Sad sursi, ay:84 3 ura sursi, ay:23 4 Sba sursi, ay:47

247

v) Allah peymbrlrinin bzilrinin mhakim, hakimiyyt v s. kimi digr ilahi mnsblr d malik olmular. Peymbrlr arasnda nmun olaraq hzrt Davud () v hzrt Sleyman () gstrmk olar. Nisa sursinin 64-c aysind hr bir peymbr mtlq kild itat etmyin vacib edilmsindn aydn olur ki, btn peymbrlr bel mqama malik olmular. q) xtiyar sahibi v mkllf mxluq olan, adi halda insanlar trfindn grn bilmyn cinlr bzi peymbrlrin dvtindn agah olmular. Aralarnda prhizkar v mlisalehlri onlara iman gtirmilr. Onlarn arasnda hzrt Musann v hzrt Mhmmdin (s) adrcllar vardr. Bzilri d blis tabe olaraq Allahn peymbrlrini inkar etmilr.1

SUALLAR 1.Peymbrlrin oxluunun hikmtini byan edin. 2.Camaatn btn peymbrlrin dvti v onlarn gstrilri il laqdar vzifsi ndir? 3.Hans hallarda yeni peymbrin gndrilmsin zrurt olmayacaq?
1 hqaf sursi, ay:29-32, Cin sursi, ay:1-14

248

4.Nbilrin v rsullarn sayn byan edin. 5.Nbi il rsul arasnda n kimi frq var? Onlarn arasnda mfhum v nmun (nv) baxmndan n mnasibt var? 6.lahi mnsblr baxmndan peymbrlrin birbirin hans stnlklri vardr? 7.Ulul-zm peymbrlr kimlrdir? Onlarn xsusiyytlri ndir? 8.Vahid zamanda bir ne peymbrin olmas mmkndrm? gr mmkndrs, hans nmunlri gstr bilrsiniz? 9.lahi peymbrlrin daha hans xsusiyytlrini bilirsiniz? 10.Cinlrin peymbrlr mnasibtd iman v kfr nzrindn rftarlar nec olmudur?

249

OTUZUNCU DRS NSANLAR V PEYMBRLR

Mqddim nsanlarn peymbrlr qar mnasibti Peymbrlrl mxaliftliyin sbblri Peymbrlrl qardurma sullar Cmiyytin idar olunmasnda bzi ilahi qanunlar

250

MQDDM Qurani-krim vvlki peymbrlri xatrlayb parlaq v brktli hyatlarn rh edrkn, onlarn nurani tarixlrind istr qsdn olan, istrs qsdn olmayan thriflri tmizlmk mqsdi il peymbrlrin dvtlri mqabilind mmtlrin gstrdiklri reaksiyan byan etmy ox diqqt yetirmidir. Bir trfdn camaatn ilahi peymbrlr qarsnda srt mvqe tutaraq mxalift etmlrinin sbb v amillrini aradrr, digr trfdn is peymbrlrin insanlar hidaytetm v trbiylndirm slublarna, onlarn kfr, irk v inhiraf amillri leyhin mbarizlrin iar edir. Hminin, cmiyytin idar olunmasnda, xsusil, camaatn peymbrlr mqabilindki laq chtdn mvcud olan ilahi qanunlar xatrladr ki, onlarn hams da ox ibrtli drslrdir. Bel bhslrin etiqadi v klami msllrl birbaa laqdar olmamasna baxmayaraq, nbvvtl bal oxlu mmmalar v anlalmazlqlar aradan qaldrmasnn, hminin, insanlara tlim verib onlarn ruhiyysini qurman v mhm tarixi hadislrdn ibrt almaq hmiyyti baxmndan son drc byk hmiyyt ksb edir. Buna gr d bu drsd onlarn n mhmlrini qeyd edcyik. CAMAATIN PEYMBRLR MNASBT lahi peymbrlr qiyam edrk camaat yegan Allaha prsti edib Onun gstri v mrlrin itat

251

etmy,1 btlrdn v batil mbudlardan imtina edib eytani v taut qvvlrdn kinmy, zlm, fsad, gnah v irkin ilri trk etmy dvt etdiklri zaman camaatn mxalift v inkarlar il qarlardlar.2 Xsusil, bu dnyada ey-irtl mul olan, dnya mal, z elm v biliklri il mrur olan cmiyytin srvtlilri v hakimlri onlarla ox ciddi kild mbariz aparr,3 myyn ktllr d z ardnca kir v onlar haqq yoluna getmkdn saxlayrdlar.4 ksr hallarda cmiyytin mhrum tbqsi olan az bir qrup peymbrlr iman gtirirdi.5 ox az hallarda dzgn qidy malik olan, haqq-dalt meyarlar il uyun olan, Allahn v peymbrlrin frmanlarna itat edn bir cmiyyt tkil olunurdu. Misal n, hzrt Sleymann () dvrnd bel bir hakimiyyt v cmiyyt tkil olunmudu. Buna baxmayaraq, peymbrlrin tlimlrindn bir qismi tdricn cmiyyt hakim olan mdniyyt nfuz edir, bir cmiyytdn digr cmiyyt nql olunur v bzi hallarda kfr balarnn z xsi nzriyylri kimi tqdim olunurdu. Bel ki, dnya hquq sistemlrinin oxu asimani ritlrdn xz olunmudur, amma onun mnbyini qeyd etmdn onu z fikir v rylri kimi tqdim etmilr.

1 Nhl sursi, ay:36, nbiya sursi, ay:21, Fussilt sursi, ay:14, hqaf sursi, ay:21 2 brahim sursi, ay:9, Mo`minun sursi, ay:44 3 Sba sursi, ay:34, afir sursi, ay:83, Qss sursi, ay:78, Zmr sursi, ay:49 4 hzab sursi, ay:67, Sba sursi, ay:31-33 5 Hud sursi, ay:40, 27-31.

252

PEYMBRLRL MXALFLYN SBBLR Peymbrlrl mxalifliyin, hvayi-nfs itat v aq-saqla meyl etmk kimi mumi bir mqsddn lav1 digr sbblri d olmudur. O cmldn, bzilrinin qrur v tkbbrlri, zn hamdan stn hesab etmlri (istikbar ruhiyysi) olmudur ki, bu da ksr hallarda zn cmiyytin varllar arasnda bruz verirdi.2 Digr sbblr kimi ata-babalarnn yanl adt-nnlrin vfadar qalmaq, onlarn tssbn kmk, mxtlif cmiyytlr arasnda yaranan yanl dyrlri qeyd etmk olar.3 Hminin iqtisadi mnblrin, ictimai mqam v mvqeyin qorunub saxlanmas srvtlilr, hkmranlar v alimlr n gcl bir mqsd idi.4 Digr trfdn xalq ktllrinin chalt v mlumatszl onlarn kfr balar trfindn aldadlmasnda, cmiyytin ksriyytin v byklrin tabe olmaqda byk bir amil idi ki, bu da onlarn z yanl tsvvrlri il zlrin tskinlik vermlrin sbb olurdu, nticd az bir dstdn baqasnn qbul etmdiyi ayin iman gtirmkdn imtina edirdilr. man gtirnlr ksr hallarda da ictimai baxmdan yksk mvqey malik olmayan, cmiyytin byklri v ksriyyt tkil ednlr trfindn qovulan xslr idi. Bu msld hakim
1 Maid sursi, ay:70. 2 afir sursi, ay:56, `raf sursi, ay:76 3 Bqr sursi, ay:170, Maid sursi, ay:104, `raf sursi, ay:28, Yunis sursi, ay:78, nbiya sursi, ay:53, ra sursi, ay:74, Loman sursi, ay:21, Zuxruf sursi, ay:22-23 4 Hud sursi, ay:84-86, Qss sursi, ay:76-79, Tvb sursi, ay:34

253

tbqnin v zoraklarn gstrdiyi tzyiqlri d nzrdn qarmaq olmaz.1 PEYMBRLRL QARIDURMA Peymbrlrin mxaliflri onlarn iinin irlilmsinin qarsn almaq n mxtlif mbariz sullarndan istifad edirdilr: a) Thqir v istehza. lk vvld myyn bir qrup istehza, msxr vasitsil ilahi xbr gtirnin xsiyytini alaltmaq istyirdi ki, ktl onlara etinasz olsun.2 b) ftira v yersiz nisbtlr. Daha sonra iftira v yalana l atr, onlara yersiz nisbtlr verirdilr. O cmldn, peymbrlri sfeh v dli adlandrrdlar.3 Onlar mcz gstrdikd is onlar sehrkarlq, cadugrlik v gzbalaycqda ittiham edirdilr.4 Allahn buyurduu xbrlri is satir v fsan hesab edirdilr.5 v) Yersiz mbahis v hctlr. Allahn elilri camaat il hikmt v brhan sasnda dandqda, yaxud gzl mbahis v mzakir slubundan istifad edrk shbt etdikd, camaata moiz etdikd yd-nsiht verdikd, yaxud da kfr, irk v tyann ac nticlri barsind xbrdarlq edib Allaha prsti etmyin gzl faydalarn xatrlatdqda, mminlr v salehlr dnya v axirt sadtini
1 bharim sursi, ay:21, Fatir sursi, ay:47, Hud sursi, ay:27, ra sursi, ay:11 2 Hicr sursi, ay:11, Yasin sursi, ay:30, Zuxruf sursi, ay:7, Mtffifin sursi, ay:29-32 3 `raf sursi, ay:66, Bqr sursi, ay:13, Mu`minun sursi, ay:25 4 Zariyat sursi, ay:39, 52-53, nbiya sursi, ay:3, Qmr sursi, ay:2 5 n`am sursi, ay:25, nfal sursi, ay:31, Nhl sursi, ay:24, Mu`minun sursi, ay:83, Furqan sursi, ay:5, Nml sursi, ay:68, hqaf sursi, ay:17, Qlm sursi, ay:15, Mtffifin sursi, ay:13

254

mjd verdikd kfr balar camaat onlarn szlrin qulaq asmaqdan kindirir v sonra ox zif mntiql onlara cavab verib xalq ktllrini zahird gzl olan szlrl aldatmaa alr,1 onlar peymbrlr tabe olmasnn qarsn alr v ksr hallarda ata-babalarnn kemi adt-nlrin istinad edirdilr.2 Onlar zlrinin mal-dvltlrini v iqtisadi inkiaflarn peymbrlrdn stn olmalar kimi gstrir, ardcllarnn maddi tinlikd, gerilikd v ziflikd olmalarn onlarn rftar v qidsinin dzgn olmamasna bir sas gtirirdilr.3 Misal n deyirdilr: N n Allah z rsul v peymbrlrini mlklrin arasndan semmidir? Onunla yana niy bir mlyi gndrmmidir?, yaxud N n onlar byk maddi v iqtisadi imtiyazlarla bhrlndirmmidir?.4 Bzi vaxtlarda onlarn inadkarlqlar el bir hdd atrd ki, deyirdilr: Biz zmz vhy olunmaynca, yaxud Allah gzmzl grmyinc v arada he bir vasit olmadan, Onun szlrini eitmyinc, he vaxt Ona iman gtirmrik.5 q) Thdidetm v ya mal-dvlt vdsi verm. Qurani-krimd nql olunur ki, Allahn peymbrlrini v onlarn ardcllarn hrdn xartmaq, diyarndan v vtnindn srgn etmk,
1 Nuh sursi, ay:7, Fssilt sursi, ay:26, n`am sursi, ay:112, 121, afir sursi, ay:5, 35, `raf sursi, ay:70-71, Khf sursi, ay:56 2 Bqr sursi, ay:170, Maid sursi, ay:104, `raf sursi, ay:28, nbiya sursi, ay:53, Yunis sursi, ay:78, Loman sursi, ay:21. 3 Yunis sursi, ay:88, Sba sursi, ay:35, Qlm sursi, ay:14, Mrym sursi, ay:77, Mddsir sursi, ay:12, Mzmmil sursi, ay:11, hqaf sursi, ay:11 4 n`am sursi, ay:7-9, sra sursi, ay:90-95, Furqan sursi, ay:84. 5 Bqr sursi, ay:118, n`am sursi, ay:124, Nisa sursi, ay:153.

255

daqalaq edib ldrmk v ignclrl thdid edirdilr.1 Digr trfdn d onlar mal-dvltl tamahlandrrdlar v hm d oxlu miqdarda maldvlt srf edrk camaatn peymbrlr tabe olmasna mane olurdular.2 e) Kobud rftar v qtl. Nhayt onlar, peymbrlrin v onlarn hqiqi ardcllarnn sbr, mqavimt v dzmllyn, bu yolda ciddi v dnmz olduqlarn grdkd,3 hr bir tdbir v ks tbliatlarn tsir qoyacandan midsiz olduqda, onlara qar z thdidlrini mli olaraq hyata keirmy v onlarla ox rhmsiz davranmaa baladlar. Bel ki, onlar, peymbrlrin oxunu qtl yetirir4 v insan cmiyytini bel bir byk ilahi nemtlrdn, n slahiyytli v lyaqtli islahatlardan, ictimai rhbrlrdn mhrum edirdilr. CMYYTN DAR OLUNMASINDA BZ LAH QANUNLAR Peymbrlrin gndrilmsind sas hdf insanlarn onlar dnya v axirt sadtin yetir bilck lazmi maarif yiylnib vhy vasitsil ql v tcrblrinin mvcud atmazlqlarn aradan qaldrmaqdr. Baqa szl desk, mqsd hcctin onlara tamam edilmsi olmasna baxmayaraq,5
1 brahim sursi, ay:13, Hud sursi, ay:91, Mrym sursi, ay:46, Yasin sursi, ay:18, afir sursi, ay:26 2 nfal sursi, ay:36 3 brahim sursi, ay:12 4 Bqr sursi, ay:61, 87, 91, Ali-mran sursi, ay:21, 112, 181, Maid sursi, ay:70, Nisa sursi, ay:155 5 Nisa sursi, ay:65, Taha sursi, ay:134

256

peymbrlr zahir olarkn Allah-taala onlarn dvtinin qbul olunmas n znn sonsuz rhmti v hikmtli tdbirlri il xsusi ruhi-mnvi bir rait yaradr ki, camaatn tkaml yolundak hrktlrin myyn qdr kmk olsun. Haqq qarsnda kafir olub Allahdan v peymbrlrdn z dndrmyin n byk amili ehtiyacszlq hiss etmk1 v mxluqatn hrtrfli ehtiyaclarndan qafillik olduundan hikmtli Prvrdigar el bir rait yaratmdr ki, camaat z ehtiyaclarn drk etsin, qflt, qrur v tkbbrdn l ksin. Buna gr d myyn tinliklr yaradrd ki, istr-istmz zlrinin aciz v bacarqsz olduunu drk edib Allah drgahna z gtirsinlr.2 Amma bu amilin d hrtrfli v mumi bir tsiri olmad. Camaatn oxu, xsusil, daha artq maddi rifah halnda yaayan, uzun illr baqalarna zlm edrk zlri n ey-irt vasitlri hazrlayan v Qurann tbiri il desk qlblri da kimi brkimi insanlar aylb zlrin glmir,3 qflt yuxusunda qalaraq z batil yollarn davam etdirirdilr. Peymbrlrin xbrdarlqlar, yd-nsihtlri v moizlri d onlara tsir gstrmirdi. Mtal Allah gndriln blalar v giriftarlqlar aradan qaldrdqdan v z nemtlrini camaata bir daha nazil etdikdn sonra deyirdi ki, bu cr dyiikliklrin ba vermsi, tinlik v asayiin bir-birini vz etmsi, qmin adla evrilmsi hyatn tlbidir v
1 lq sursi, ay:6 2 n`am sursi, ay:42, `raf sursi, ay:94 3 n`am sursi, ay:43, Mu`minun sursi, ay:76

257

el kemi nsillr n d ba vermidir.1 Bunun ardnca yenidn zlm edrk mal-dvlt toplamaa, qdrt dairlrini genindirmy balayr, amma el bu maddi imkanlarn artmasnn Allah trfindn onlarn dnya v axirtdki bdbxtliklrinin artmasna sbb olmasndan qafil idilr.2 Halbuki peymbrlrin ardcllar say v qdrt baxmndan el bir hdd atrdlar ki, artq mstqil bir cmiyyt tkil etmk, zlrini mdafi etmk v Allah dmnlri il mbariz aparmaq imkan ksb edirdilr.3 Onlarn vasitsil kafirlr v zalmlara ilahi zab nazil olurdu.4 Bzn mminlr peymbrlrin gstrii il kafirlrdn ayrlb knara kilirdilr. Haqq yoluna qaydacaqlarna midi olmayan bir cmiyyt Allahn zab baqa bir yolla nazil olurdu.5 Allahn br cmiyytlrini idar etmkdki dyiilmz qayda-qanunu mhz bundan ibartdir.6 SUALLAR 1.Camaatn peymbrlrin dvtin olan reaksiyas nec idi? 2.Peymbrlrl mxalifliyin sbblrini byan edin. 3.Peymbrlrin mxaliflri hans yollardan istifad edirdilr?
1 `raf sursi, ay:96, 183 2 `raf sursi, ay: 182-183, Ali-mran sursi, ay:178, Tvb sursi, ay: 55, 85, Mu`minun sursi, ay:5456 3 Ali-mran sursi, ay:146 4 Hmin ay 5 nkbut 41 v sair oxlu aylr 6 Fatir sursi, ay:43, afir sursi, ay:85, sra sursi, ay:77

258

4.Peymbrlrin besti v camaatn onlarn qarsndak reaksiyas il laqdar ilahi qanunlar byan edin.

259