T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

ARIZA ANALZ YNTEMLER VE ARIZA GDERME

522EE0024

Ankara, 2012

 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................... iii GR ........................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ......................................................................................... 3 1. ARIZA TESPT ...................................................................................................... 3 1.1. Arzann Tanm ve Gidermenin nemi............................................................ 3 1.2. Arza Bulma Metotlar ...................................................................................... 4 1.2.1. k Deerine Gre Arza Bulma ............................................................. 4 1.2.2. Ak Diyagram ile Arza Tespiti ............................................................... 5 1.2.3. Blok Diyagram ile Arza Tespiti ................................................................ 8 1.3. Arza Gidermede Kullanlan lemler ............................................................... 9 1.3.1. Enerji kontrol............................................................................................ 9 1.3.2. Duyusal kontrol .......................................................................................... 9 1.3.3. Eleman Deitirme ................................................................................... 10 1.3.4. Sinyal izleme ............................................................................................ 10 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 12 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 15 RENME FAALYET-2 ....................................................................................... 17 2. ARIZALI BRM VEYA ELEMANI BULMA ................................................... 17 2.1. Devre Elemanlarnn Salamlk Kontrol ....................................................... 17 2.1.1. Transformatrn Salamlk Kontrol ...................................................... 18 2.1.2. Kondansatrn Salamlk Kontrol ......................................................... 18 2.1.3. Diyotun Salamlk Kontrol .................................................................... 20 2.1.4. Transistrn Salamlk Kontrol ............................................................. 21 2.2. Elektrik Elektronik Devrelerde Arza Giderme .............................................. 23 2.2.1. Aydnlatma Tesisatlarnda Arza Giderme ............................................... 23 2.2.2. Direnli Devrelerde Arza Giderme ......................................................... 25 2.2.3. Diyotlu Devrelerde Arza Giderme .......................................................... 39 2.2.4. G Kaynaklarnda Arza Giderme .......................................................... 40 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 45 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 54 RENME FAALYET-3 ....................................................................................... 58 3. KATALOG OKUMA ............................................................................................ 58 3.1. Yar letkenlerin Katalog Bilgileri .................................................................. 58 3.2. Transistr Kodlar ........................................................................................... 62 3.3. Katalog Okuma ve EDeeri Bulma ............................................................... 65 3.4. Klf ekilleri ................................................................................................... 67 3.5. Klf Standartlar .............................................................................................. 70 UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 72 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 75 MODL DEERLENDRME .................................................................................. 76 CEVAP ANAHTARLARI ......................................................................................... 79 KAYNAKA ............................................................................................................. 82
i

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0024 Elektrik-Elektronik Teknolojisi Dal Ortak Arza Analiz Yntemleri ve Arza Giderme Bumodl; arza bulma metotlarn kullanma, arza tespiti yapma, elektrik elektronik devrelerde arzal birimi veya eleman bulma ve arzay giderme ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/32 Bu modln n koulu yoktur. Sistem analizi yapp tespit edilen arzalar gidermek ve katalog okumak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, elektrik ve elektronik sistemlerde arza tespiti yaparak arzay giderebilecek ve katalog kullanabileceksiniz. Amalar 1. Arza bulma metotlarn kullanarak arza tespiti yapabileceksiniz. 2. Elektrik elektronik devrelerde arzal birimi veya eleman bulup arzay giderebileceksiniz. 3. Yar iletken katalou kullanabileceksiniz. Ortam: Elektrik-elektronik laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam vb. Donanm: Bilgisayar, projeksiyon cihaz, izim ve simlasyon programlar, kataloglar, deney setleri, alma masas, AVOmetre, bread board, eitmen bilgi sayfas, havya, lehim, elektrikli almalar, anahtarlama elemanlar, yardmc elektronik devre elemanlar, elektrik elektronik el takmlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Elektrik ve elektronik sistemleri insan vcuduna benzetebiliriz. nsan vcudundaki ar, sz, ate, bulant, ba dnmesi, hlsizlik gibi belirtiler bir hastalk gstergesidir. Bunun yannda yaralanmalar, syrklar, yanklar, krk ve kklar gzle grlen problemlerdendir. Byle durumlarda verimli allmaz. Elektrik elektronik sistemlerinde de motorun snmas, ya sznts, kararsz alma gibi sorunlar arza gstergesidir. Gzle grlen problemler arasnda elemanlarn snmas, yanmas, kondansatrlerin imesi, patlamas, bakr yolun krlmas, atlamas, bakr yzeyin rutubetten paslanmas ve koruyucu yzeyin soyulmas saylabilir. Btn bunlar sistemin verimli almasna engel olur. Hastalklara kar koruyucu ve nleyici tedbirler almak, vcuda dzenli bakm yaptrmak verimli bir uzun mr ve salkl yaam iin kanlmazdr. Elektrik elektronik cihazlarn da uzun mrl, verimli ve sorunsuz olmalar iin periyodik bakmlar yaplmal, koruyucu nlemleri alnmaldr. Cihazn alma snrlar zorlanmamaldr. Yaanlan ortamn temiz, grltden uzak ve uygun scaklkta olmas istenir. Elektrik elektronik cihazlarn bulunduu ortam da toz, kir ve manyetik etkilerden uzak, temiz, parazitsiz ve kabul edilebilir scaklkta olmaldr. Bu modln hazrlanmasndaki genel ama, elektrik ve elektronik sistemlerde arzay bulmak ve bu arzann nasl giderilebileceini aklamaktr. Bu modl ierisinde; ilk olarak eitli metotlarla arzann bulunmas ve ilem sras kullanarak arzann giderilmesi, devre elemanlarnn salamlk kontrollerinin yaplmas son olarak yar iletkenlerin katalog bilgilerinin okunmas ile ilgili konu balklar yer almaktadr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Arza bulma metotlarn kullanarak arza tespiti yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Televizyon, oto teyp veya elektrikli ev aletleri tamircisinde alan elemanlar izleyerek grevlerini reninizElde ettiiniz sonular retmeninizin ynergeleri dorultusunda arkadalarnzla paylanz. Trouble, fault, defect, hitch, obstruction, breakdown,troubleshooting, faultfinding, repair, maintenance,malfunction, arzabulma, arzagiderme, arza tespiti, hatabulma, onarm, bakm kavramlarn aratrnz.

1. ARIZA TESPT
1.1. Arzann Tanm ve Gidermenin nemi
Arza, normal olmayan bir durum olarak tanmlanabilir. Para, cihaz veya sistem seviyesinde istenmeyen durumlara yol aabilecek bir hata olarak grlebilir. Elektrik elektronik sistemlerde kararl alma ok nemlidir. Sistem, kararl alma koullarnn dna kp kararl alma koullarna geri dnemezse arzal kabul edilir. Arza bulma, bozuk bir cihazn veya sistemin gsterdii belirtileri sistemli olarak analiz etmektir. Bu belirtiler genellikle normal parametrelerden sapma olarak grlr. Normal olmayan almay tanmak iin normal alma koullar bilinmelidir. Cihaz veya sistem hakknda bir bilginiz varsa ve mantkl sebepler kullanrsanz birok arza problemini fazla zorlanmadan zebilirsiniz. Arzay baaryla bulmak iin deneyim arttr. malat teknik el kitapnn verimli olarak kullanlmas, ilk seferde doru i yapma becerinizi ve profesyonelliinizi gelitirecektir. Elektrik elektronik sistemlerindeki arzay en ksa srede gidermek, retim, maliyet ve zaman kayb asndan olduka nemlidir. Hibir iveren retimin durmasn, stoklarn beklemesini istemez.

1.2. Arza Bulma Metotlar

Arzal bir elektronik devrenin veya sistemin arzasn giderme ilemi birok yoldan yaplabilir. Arza bulmada ilk adm arzal devrenin veya sistemin verdii belirtileri tehis etmektir. Belirtileri tehis etmek, can alc bir basamak olabilir. Baz durumlarda zel bir belirti, arzal blgeyi iaret edebilir ve problemin nereden balad hakknda fikir verebilir. Hata analizi, arza gidermenin bir alandr. Hata analizini en iyi aklamann yolu u soruyu sormaktr. Eer X eleman Y devresinde arzalanrsa belirtisi ne olur? Test noktasnda yanl bir gerilim ltyseniz sinyal izleme metodunu kullanarak ve arzay bilinen bir devreye izole ederek hata analizini uygulayabilirsiniz. Devrenin almas hakkndaki bilgilerinizi kullanarak test noktasnda yanl gerilim okumaya sebep olan arzal eleman belirlemek iin arzal elemann alma zerindeki etkisini tespit edip hata analizi yapabilirsiniz. Hatal alan veya hi almayan devre veya sistemin arzasn gidermede kullanlacak ilem basamaklar yledir: Belirtileri tehis ediniz. Enerji kontrol yapnz. Duyu organlarn kullanarak kontrol yapnz. Arzay izole etmek (tek devreye indirmek) iin sinyal izleme tekniini uygulaynz. Arzay tek elemana veya eleman grubuna indirmek iin hata analizini uygulaynz. Problemi onarmak iin yedek eleman kullannz (yenisiyle deitiriniz.).

1.2.1. k Deerine Gre Arza Bulma

Arzal elektronik devreyi veya sistemi, k geriliminin hi olmamas veya hatal olmas eklinde tanmlayabiliriz. rnein ekil 1.1de tek blok hlinde DC g kaynann giri gerilimi ve k gerilimi normal alr hlde gsterilmektedir. ekil 1.2de arzal DC g kaynanda ise giri geriliminin normal olduu fakat k geriliminin olmad gsterilmektedir.

0 Volt

DC G Kayna Giri k

ekil 1.1: DC G kaynann normal giri ve k gerilimlerinin osilaskop grnts

0 Volt

DC G Kayna Giri k

ekil 1.2: DC G kaynann normal giri ve arzal k gerilimlerinin osilaskop grnts

1.2.2. Ak Diyagram ile Arza Tespiti

Ak diyagram, bir srecin ilemlerinin, hareketlerinin, kararlarnn ve depolama faaliyetlerinin grafiksel bir sunumdur. Ak diyagramlarnda, ilem tipini veya uygulanacak sreci belirlemek iin semboller kullanlr. Standart sembol kullanmak problemlerin daha rahat grnmesine yardmc olur. Ak diyagramlarnn kullanm alanlar arasnda srecin raporlanmas, ilem basamaklar arasndaki ilikiyi belirleme, mevcut veya ideal yollar tanmlama, sorunlar ve potansiyel gelimeleri tanmlama, insan ve makine kombinasyonunu salama gibi ilemler vardr.

BALA Hayr Lamba yanmyor ! Anahtar ak m? Evet Hayr Anahtar anz. Lamba Evet yand m? SON

Evet

Enerji Hayr var m?

Sigorta Evet atm m? Hayr Sigortay kontrol ediniz

Sigortay kaldrnz. (I konumuna alnz.)

Enerjinin (fazn), sigortaya geldiini kontrol kalemi ile kontrol ediniz. Eer sigortaya enerji gelmiyorsa binada enerji kontrol yapnz. Enerji kesik deilse sigortay deitiriniz. Lambay, salam ile deitiriniz.

Hayr Lamba salam m? Evet

Temasszlk var m?

Evet

Temasszl gideriniz. Lambann, duyun kontaklarna temas ettiinden emin olunuz.

Hayr

Hayr

Kopukluk var m?

Evet

Kopukluu gideriniz. Duya ve anahtara gelen kablolar ve klemens balantlarn kontrol ediniz. Duy veya anahtarda hasar varsa bunlar deitiriniz.

ekil 1.3: Ak diyagram ile lamba arzasnn tespiti

BALA G kayna almyor! Anahtar Hayr ak m? Evet Hayr Anahtar anz.

Hayr G kayna alt m? Evet

SON

Kablo prize takl m? Evet Kontrol kalemi ile prizdeki enerjiyi kontrol ediniz

Kabloyu prize taknz.

Enerji Hayr var m? Evet

Binadaki enerjiyi kontrol ediniz. Binadaki sigortalarn kontroln yapnz.

l aleti ile sigortay kontrol ediniz.

Cam sigorta salam m? Evet

Hayr

Cam sigortay deitiriniz.

l aleti ile kablonun kopuk olup olmadn kontrol ediniz

Hayr Kablo salam m? Evet

Kabloyu, salam ile deitiriniz.

l aleti ile transformatr sarglarn kontrol ediniz.

Transformatr salam m? Evet

Hayr

Transformatr salam ile deitiriniz.

l aleti ile diyotlar kontrol ediniz.

Dorultma kat salam m? Evet

Hayr

Diyotlar kontrol ederek dorultma kn elde ediniz.

l aleti ile kondansatrleri kontrol ediniz.

Filtre kat Hayr salam m? Evet

Kondansatrleri kontrol ederek filtre kn elde ediniz.

l aleti ile regle elemanlarn kontrol ediniz.

Regle kat Hayr salam m? Evet

Regle elemanlarn kontrol ederek regle kn elde ediniz.

l aleti ile born vida balantlarn kontrol ediniz.

Born vida balantlar salam m? Evet

Hayr

Balantlar kontrol ederek g kaynann kn elde ediniz.

ekil 1.4: Ak diyagram ile g kayna arzasnn tespiti

1.2.3. Blok Diyagram ile Arza Tespiti

Blok diyagramlar, sistemi daha kk paralara ayrarak devrenin tamamn anlamak (dizayn etmek) iin kullanlr. Her blok zel bir fonksiyonu yerine getirir ve blok diyagram bloklarn birbirine nasl balandn gsterir. Blok iinde kullanlan elemanlar gsterilmez, sadece giriler ve klar gsterilir. Bu bak as, sistem yaklam olarak adlandrlr. Arzay tespit etmek iin de blok diyagramlar olduka kullanldr. Blok diyagram kullanarak arzay lokalize edip sinyalin nerede kesildiini rahatlkla bulabiliriz. G kayna (veya batarya) balants, genelde blok diyagram zerinde gsterilmez. 1.2.3.1. Amplifikatrlerde Blok Diyagram ile Arza Tespiti

Mikrofon Pre-amplifikatr (n-amplifikatr) Ton ve Ses Kontrol Ses Amplifikatr Sistemi G Amplifikatr

Hoparlr

ekil 1.5: Ses amplifikatr sistemi blok diyagram Blok Diyagram

G kayna, (Burada gsterilmemitir.) n amplifikatr ve g amplifikatr bloklarna balanmtr. Mikrofon, sesi gerilime eviren bir dntrc (uyum salayc)dr. Pre-amplifikatr, mikrofondan gelen kk ses sinyalini (gerilimini) ykseltir. Ton ve ses kontrol, ses sinyalinin zelliini ayarlar. Ton kontrol yksek ve dk frekanslarn dengesini ayarlar. Ses kontrol sinyal gcn ayarlar. G amplifikatr, ses sinyalinin gcn artrr. Hoparlr, ses sinyal gerilimini sese eviren bir dntrcdr. 1.2.3.2. G Kaynaklarnda Blok Diyagram ile Arza Tespiti
220V AC ebeke Gerilimi Transformatr Dorultma Filtre Regle

Regleli 5V DC

ekil 1.6: Regleli g kayna sisteminin blok diyagram

Regleli G Kayna Sisteminin Blok Diagam

Transformatr, 220V AC ebeke gerilimini daha dk AC gerilime indirir. Dorultma, AC gerilimi DC gerilime evirir fakat DC k deiiklik gsterir. Filtre, byk deimeleri dzelterek kk salnmlara (dalgacklara) dntrr. Regle, DC k sabit bir gerilime ayarlayarak salnmlar ortadan kaldrr. Regleli g kaynann her blokundaki elemanlar aada gsterilmitir. 8

SGORTA 1A

TRANSFORMATR

DORULTMA

REGLE FLTRE
AC 220V AC 12V

4x 1N4001 + C 470mF

Vg

7805
GND 2

+5 V

100nF

100nF

ekil 1.7:Regleli g kaynann her blokundaki elemanlar

Daha ayrntl bilgi iin Dorultma ve Regle Devreleri ve G Kaynaklar modllerine baknz.

1.3. Arza Gidermede Kullanlan lemler

Arzal bir devrenin veya sistemin arzasn gidermek iin birok metot kullanlabilir. Devrenin veya sistemin tipine ve karmaklna, problemin geliimine (doasna) ve teknisyenin tercihine gre bu metotlardan biri veya birka kullanlr.

1.3.1. Enerji kontrol

Arzal bir devre iin ilk yapmanz gereken enerjinin olup olmadn kontrol ederek enerji kablosunun prize takl olmasndan ve sigortann yanmam olmasndan emin olmaktr. Batarya (pil), kullanlan sistemlerde ise bataryann dolu ve alr durumda olduundan emin olmaktr. Bazen bu basit olay problemin kayna olabilir.

1.3.2. Duyusal kontrol

Enerji kontrolnn ardndan arza gidermenin en basit yntemi, ortada belli olan hatalar iin duyu organlarnzla yapacanz incelemeye dayanr. rnein yank bir diren, kopmu teller, zayf lehim balantlar ve atm sigortalar genelde grlebilir. Bunun yan sra elemanlarn arzalanmas srasnda veya hemen sonra devrenin yannda iseniz kan duman koklayabilirsiniz. Baz arzalar sya baldr. Bazen prizi karp dokunma duyunuzu kullanarak devrede ar snan eleman hemen tespit edebilirsiniz. Bu metot ok sk kullanlmaz. nk devre bir sre dzgn alr sonra s artnca bozulur. Bir kural olarak duyusal kontrol yapmadan daha karmak arza bulma metotlarn kullanmaynz. Asla alan devreye dokunmaynz. nk yanma veya elektrik oku riski olabilir. 9

IKI

0V

1.3.3. Eleman Deitirme

Bu metot hatalara dayal tahmin yrtme eitimine, tecrbesine baldr. Devrenin almas hakkndaki bilginize dayanr. Belli arzalar, kusurlu devrede belli elemanlar gsterir. Bu metodu kullanarak pheli eleman deitirebilir ve devrenin dzgn alp almadn test edebilirsiniz. Eer yanlmsanz bir dier pheli eleman seebilirsiniz. lk seferde doru tespit yaparsanz phesiz bu metot ok hzldr. Fakat ilk seferde doruyu bulamazsanz ok fazla zamannz kaybolabilir ve ok pahalya mal olabilir. Aka eleman deitirmek problemi belirlemede garantili bir yoldur. nk yeteri kadar eleman deitirerek sonunda kusurlu olan bulursunuz. Belirti ve sebep arasndaki iliki gze arpacak kadar belli olmadka tavsiye edilen bir metot deildir.

1.3.4. Sinyal izleme

Bu arza giderme metodu en fazla kullanlan ve en etkili olandr. Temel olarak yaplacak ilem, devrede veya sistemde izlediimiz sinyalin nerede kaybolduunu veya yanl, farkl bir sinyalin ilk grld yeri tespit etmektir. Bir devrede bilinen bir voltaj lebileceimiz noktaya test noktas (point) (TP) denir.imdi farkl sinyal izleme tekniini inceleyip DC g kaynandaki arzay bulmak iin farkl tekniklerin aralarndaki ilikileri grelim. Sinyal izleme metodu 1 Devrenin giriinden balayarak ka doru girite bilinen sinyali izleyiniz. Sra ile dizilmi test noktalarndaki sinyal gerilimini, yanl bir lme deeri buluncaya kadar kontrol ediniz. Sinyalin kaybolduunu tespit ettiinizde veya yanl bir sinyal bulduunuzda problemi izole etmi olursunuz. phesiz iaretlenen test noktalarndaki sinyalin doru gerilim deerini ve sinyalin nasl deitiini bilmelisiniz. Bu yaklam DC g kayna iin drt fonksiyonel blok ile ekilde gsterilmitir. lmler arzann filtre devresinde olduunu gstermektedir. nk filtrenin giriinde test noktas 3 (TP 3)te dzgn tam dalga dorultulmu gerilim varken kta test noktas 4 (TP 4)te gerilim yoktur.

0V

0V

0V

0V

Doru

Doru

Doru

Hatal

AC 220V

Giri Transformatr
TP1 TP2

Tam dalga dorultma

TP3

KondansatrGiri Filtresi
TP4

k Gerilim Reglatr
TP5

ekil 1.8: Giriten kadoru sinyal takibi

Sinyal izleme metodu 2 ktan balayarak girie doru sinyal izlenir. Her test noktasndaki gerilim kontrol edilir. Doru gerilim bulununca bu noktada problem izole edilmi olur. Bu yaklam ekilde 10

gsterilmitir. lmler arzann filtre devresinde olduunu gstermektedir. nk TP 4te gerilim yok TP 3te ise gerilim vardr.

0V

0V

0V

Doru

Hatal

Hatal

AC 220V

Giri Transformatr
TP1 TP2

Tam dalga dorultma

TP3

KondansatrGiri Filtresi
TP4

k Gerilim Reglatr
TP5

ekil 1.9: ktan giriedoru sinyal takibi

Sinyal izleme metodu 3 Bu metot ikiye blme metodu olarak bilinir. Devrenin ortasndan balaynz. lk baladnz noktadaki sinyal doru ise test noktasna kadar olan ksmda devre dzgn alyor demektir. Yani arza, test noktas ile k arasnda, baka bir noktadadr. Bu yzden sinyal izlemeye test noktasndan ka doru devam etmek gerekir. Eer ilk baladnz noktada sinyal yok veya yanl bir sinyal varsa arzann giri ile test noktas arasnda olduunu tespit etmi olursunuz. Bu yzden sinyal izlemeye test noktasndan girie doru devam etmelisiniz. Bu durum ekilde gsterilmitir. TP 3te doru gerilimin okunmas transformatrn ve dorultmacn grevini tam yaptn gstermektedir. TP 4te 0 volt (sfr volt) llmesi filtre arzasn izole etmi olur. kiye blme metodu dierlerine gre daha avantajldr. nk karmak bir devrenin arzas daha abuk bulunur.
0V 0V

Doru

Hatal

AC 220V

Giri Transformatr
TP1 TP2

Tam dalga dorultma

TP3

KondansatrGiri Filtresi
TP4

k Gerilim Reglatr
TP5

ekil 1.10: kiye blme metodu ile sinyal takibi

Sinyal izleme metotlar ile g kaynandaki problem filtre devresine izole edildikten sonra gelen basamak filtre devresindeki arzal eleman belirlemektir. Bu rnekte filtre devresi, kondansatr ve ar akm direnci olarak iki elemandan olumaktadr. Bu devrede yedek elemanlar kullanmak en uygunudur. nk kondansatr ksa devre, ar akm direnci ak devre durumunda olabilir.

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama faaliyetini yaparak arza kaynann yerini belirtip yaltnz.
Uygulama:
G kaynandaki arzal eleman belirleyiniz. Enerji kontrolnde ve duyu organlar ile yaplan kontrolde problem olmadn kabul edelim.
AC 220V

Giri
TP1

k Transformatr
TP2

Tam dalga dorultma

TP3

KondansatrGiri Filtresi

TP4

Gerilim Reglatr

TP5

0V

0V

0V

0V

Adm 1:

Adm 3:

Adm 2:
_

Adm 1:

Dorultma Filtre Adm 4: Filtre girii ile ase arasnda ksa devre kontrol yapnz. Adm 5 ve 6: Diyot salamlk kontrol yapnz.

neriler: Adm 1: Giri ve k gerilimlerini kontrol ediniz. lm sonular giriin normal olduunu fakat kta gerilim olmadn gstermektedir. Adm 2: Sinyal izlemenin ikiye blme metodunu uygulaynz. Test noktas 3te gerilim yoksa arza, giri ile test noktas 3 arasndadr. Yani transformatrde veya dorultma devresinde olabilir. Test noktas 3te gerilim 0 volt olduuna gre filtrenin girii ile ase arasnda bir ksa devre olmaldr. Adm 3: Test noktas 2deki gerilimi kontrol ediniz. Test noktas 2de gerilim yoksa transformatr arzaldr. Test noktas 2de normal gerilim grlyorsa problem dorultma diyotlarnda olabilir veya filtre girii ksa devredir. Test noktas 2de llen normal gerilim, arzal blgeyi diyotlara veya filtrenin giriine kadar daraltmtr.

12

Adm 4: Enerjiyi kapatp l aletinizle filtre giriinin ase ile ksa devre olup olmadn kontrol ediniz. Filtre giriinin ase ile ksa devre olmadn kabul edelim. O zaman arza diyot devresine inmi oldu. Adm 5: Arza analizini uygulayarak kn 0 volt olmasna sebep olan dorultma devresindeki eleman arzalarn belirleyiniz. Diyotlardan bir tanesi ak devre ise yarm dalga dorultma k gerilimi grlr. Fakat aradmz arza bu deildir. kn 0 volt olmas iin her iki diyotun da ak devre olmas gerekir. Adm 6: Enerji kapal iken l aletini diyot test konumuna alnz. Btn diyotlar kontrol ediniz. Arzal diyotlar deitiriniz. Enerjiyi tekrar aarak devrenin normal ve uygun artlarda almasn kontrol ediniz.

13

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Evet Hayr

1. Arzal sistemin enerjisini kesebildiniz mi? 2. Arzay bildiren kiiden n bilgi alabildiniz mi? 3. Arzal devrenin devre emas zerinden pratik almasn
kartabildiniz mi? 4. Blok diyagram kullanabildiniz mi? 5. Arza bulma metotlarn kullanabildiniz mi? 6. Arzal malzemeyi veya yeri tespit edebildiniz mi? 7. Arzal noktay veya devreyi sistemden ayrp yaltabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

14

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Bir sistemin normal alma parametrelerinden sapmas, arza gstergesi deildir. 2. ( ) Arza gidermede kullanlan yntemlerden biride pheli elemanlar deitirmektir. 3. ( ) Arza gidermede en etkili yntem duyu organlar ile yaplan kontroldr. 4. ( ) Blok diyagramda sadece giriler ve klar gsterilir. 5. ( ) Blok diyagramda blokun iindeki elemanlar da gsterilir. 6. ( ) Ak diyagramlarnda kullanlan semboller ilem tipini ve uygulanacak sreci belirlemek iindir. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 7. Eer X eleman Y devresinde arzalanrsa belirtisi ne olur? sorusu aadakilerden hangisi iin sorulur?

A) Enerji kontrol iin C) Hata analizi iin

B) Arzay izole etmek iin D) Sinyal izlemek iin

8. Aadakilerden hangisi ak diyagramlarnn kullanm alanlar arasnda yer alr? I- Srecin raporlanmas II- lem basamaklar arasndaki ilikiyi belirleme III- Mevcut veya ideal yollar tanmlama IV- Sorunlar ve potansiyel gelimeleri tanmlama V- nsan ve makine kombinasyonunu salama

A) I-II-III

B) I-II-V

C) II-IV

D) Hepsi

9. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I- Bir elektrik motorunun 3000 devir ile dnerken 3500 devirde dnmeye balamas bir arza gstergesidir. II- Elektrik elektronik bir sistemin kararsz almas devre elemanlarna zarar vermez. III- Arza bulma, bozuk bir cihazn gsterdii belirtileri sistemli olarak analiz etmektir.

A) I ve III A) Dorultma

B) I ve II B) Regle

C) II ve III

D) I, II ve III D) Yk

10. Aadakilerden hangisi regleli g kaynann blok diyagram iindeyer almaz?

C) Transformatr

15

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

16

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Elektrik elektronik giderebileceksiniz. devrelerde arzal birimi veya eleman bulup arzay

ARATIRMA
Elektrik elektronikte kullanlan aadaki temel kanunlar ve esaslar ile ilgili formlleri hatrlamak ve hesaplamalar daha rahat yapmak ve iin bir tablo hazrlaynz. Ohm Kanunu Seri, paralel ve kark bal toplam diren, kapasite, endktans Kirof Kanunlar o Kirofun Akm Kanunu o Kirofun Gerilim Kanunu

2. ARIZALI BRM VEYA ELEMANI BULMA

Salam bir yke ve enerji kaynana sahip her devrede iletken yol vardr. Kapal bir devrede elektriksel olarak potansiyeli eit olmayan iki nokta arasndan akm geer. Akm elektriksel olarak potansiyeli eit olmayan iki nokta arasnda akmaya meyillidir. Genelde elektriksel problemler iki snfa ayrlr. Olmas gereken bir balant grlmezse bu bir ak devre hatasdr. Bu hata iletkenlik test edici ile tespit edilebilir. Olmamas gereken bir balant mevcut ise bu bir ksa devre hatasdr. Mekanik zorlamalar ve devredeki iletkenlerin snmas ile beraber ar akma sebep olabilir. Bu tr hatalar izolasyon hatalarndan dolay meydana gelebilir. zolasyon test cihazlar ile saptanabilir. Bu hatalar saptama srecine ve devrenin tekrar normal alma koullarn yerine getirmesi iin dzeltilmesine arza giderme denir.

2.1. Devre Elemanlarnn Salamlk Kontrol

Bobin ve kondansatr gibi pasif devre elemanlarnn deerini ohmmetre ile tespit etmek mmkn deildir. Ancak salamlk kontrolleri yaplabilir.

17

2.1.1. Transformatrn Salamlk Kontrol

Transformatrn bobinlerinde en ok karlalan arza ak devredir. Bobin devreden sklerek ohmmetre ile kontrol edilir. Eer bobin kopuksa ohmmetre sonsuz diren deeri gsterirken salam ise sarld telin omik direncini (sfra yakn bir deer) gsterir. Bazen ar akmdan dolay bobin snarak izolasyonu yanar ve spirleri arasnda ksa devre olabilir. Bu durum bobinin direncinin azalmasna sebep olur.

ekil 2.1: Transformatrn salamlk kontrol

2.1.2. Kondansatrn Salamlk Kontrol

Bir devrede kondansatrn arzal olmasndan phe edilirse kondansatr yerinden sklerek l aleti ile aadaki gibi test edilir. lk nce kondansatrn ular ksa devre edilerek dearj edilir.

ekil 2.2: Kondansatrn ksa devre edilerek dearj edilmesi

18

1000 mF

Kondasatrn kapasitesi gz nne alnarak ohmmetre kademesi uygun deere alnr. Kondansatr, 470 mFdan byk deerde ise ohmmetrenin X1 kademesi, 470 mFdan kk deerde ise ohmmetrenin X10 kademesi seilir. AVOmetreninproplar, kondansatr ularna dokundurularak ibrenin hareketi izlenir. nce sfr Ohma doru sapma yapan ibre, kondansatrn Ohmmetre bataryas ile arj olmasndan dolay tekrar en byk diren deerinin olduu ilk konumuna doru (sonsuz ohm) yava yava geri dnmeye balar.

C
W

1000 mF

C
W

ekil 2.3: brenin sfra gidip yava yava geri dnmesi

Kondansatr tamamen arj olduunda en byk diren deerini gsterir. Kondansatr elektrolitik ise ohmmetre kutuplar ile uygunluuna dikkat edilmelidir.

C
W

ekil 2.4: arjl kondansatr

Bu yntem 1 mF ve altndaki deerler iin salkl deildir. nk ibrenin sonsuzdan sfra gidip tekrar sonsuza geri dnmesini grmek mmkn deildir. Ancak kk deerli kondansatrlerin ksa devre olup olmad bu yntem ile anlalabilir. 19

1000 mF

1000 mF

Kondansatr salam ise proplar dokunduu anda sfr (0) ohma doru gider ve yava yava en byk deere doru gelmeye balar. brenin durduu deer ok yksek olup plakalar arasndaki yaltm direncinin deeridir. Kt mika ve seramik kondansatrlerin yaltm direnci 500-1000 Mohm civarnda veya daha yksektir. Bu deer pratikte sonsuz kabul edilir. Elektrolitik kondansatrlerde ise yaltm direnci 1 mohmdan daha kktr.

Kondansatr arzalar
Kondansatrler kolay bozulmayan ve devrede salkl alabilen elemanlardr. Uygun alma gerilimi ve scaklkta mrleri olduka uzundur. Buna ramen kondansatrlerde bazen arza meydana gelebilir. Bu arzalar grupta incelenir: Ksa devre: Yksek scaklklarda alan kondansatrlerin uzun sreli arj ve dearj olmas sebebiyle dielektrik maddenin zelliini kaybetmesi sonucu ksa devre meydana gelebilir. Kt ve elektrolitik kondansatrlerde bu durumla daha sk karlalr. Kondansatrn kontrol srasnda ibre sfr ohm deerine doru saparak orada kalr. Ancak byk kapasiteli kondansatrlerin Ohmmetre bataryas ile arj uzun sreceinden dikkatli lme yaplmaldr. Sznt: Kondansatrn dielektriinin zelliini kaybetmesi sonucu yaltm direncinin azalarak sznt eklinde devaml akm geirmesi durumudur. Bu tip arzal kondansatrlerin direnleri, olmas gerekenden olduka kktr. Ak devre: Daha ok elektrolitik kondansatrlerde meydana gelen arzalardr. Elektrolitin zamanla scaklk sebebiyle kurumas ve elektrolit temas direncinin artmas sonucu ak devre meydana gelebilir. Byle bir kondansatr llrken arj olay meydana gelmez ve ibre devaml olarak sonsuz diren deeri gsterir. Ancak kk kapasiteli kondansatrlerin (100pF veya daha kk) arj akm olduka kk ve ksa sreli olduundan test edilmeleri srasnda ohmmetrenin kontrol momenti dolaysyla ibre sapmayabilir. Bu yzden kk kapasiteli kondansatrlerin testinde dikkatli davranlmal ve hemen arzal olduu dnlmemelidir. Kapasite deeri llmek istenen veya arza sebebiyle gerek kapasite deerinde olup olmad bilinmeyen kondansatr kapasiteleri, LCRmetreler (endktans, kapasitans, diren ler) ile tam olarak tespit edilebilir.

2.1.3. Diyotun Salamlk Kontrol

Diyot bir ynde akm geiren aktif devre elemandr. Dijital multimetrelerde diyotu dorudan lebilecek fonksiyon kademesi bulunur. Bu kademe diyot sembol ile gsterilir. Kademe diyot pozisyonundayken llecek diyotun katot ucu l aletinin COM () terminaline, anot ucu da V W iaretli terminaline balanr. Bu durumda l aletinde doru polarma eik gerilim deeri (0.5-0.7 volt (Si) veya 0.2-0.3 volt (Ge)) grlecektir. Bu kademede diyot ularndan geecek akm 2 mA ile snrlandrlmtr. Diyot ular ters evrilirse yani diyotun anot ucu COM terminaline, katot ucu ise V W terminaline balanrsa l aletinin yapsna gre OL veya 1 eklinde maksimum gerilim deeri grlr. 20

Doru ve ters polarma deerlerini gsteren diyot salamdr. lme srasnda her iki ynde de kk gerilim okunuyorsa diyot ksa devredir. Her iki ynde maksimum ters gerilim okunuyorsa diyot ak devredir.

ekil 2.5: Diyotun salamlk kontrol

2.1.4. Transistrn Salamlk Kontrol

Transistrn diyot edeerini gz nne alrsak transistrn salamlk kontrol ve ularnn tespiti daha kolay olacaktr. Transistrn ters ynde seri bal iki diyot gibi dnlmesi byk kolaylk salar. PNP tipi transistr, katotlar birbirine bal iki diyot, NPN tipi transistr ise anotlar birbirine bal iki diyot gibi dnlebilir.
C C B E PNP B E NPN B C

C B

ekil 2.6: PNP ve NPN tipi transistrlerin diyot e deeri

21

ekil 2.7: Transistrn tipinin ve beyz ucunun bulunmas

l aletinin bir probutransistrn bir ayanda sabit tutulurken dier prop ayr ayr botaki dier iki ayaa dedirilir. l aletinde birbirine yakn, iki deer okununcaya kadar proplar yer deitirmelidir. l aletinin sabit tutulan ucu transistrnbeyz ucunu gsterir. Daha az deer gsteren u kolektr dieri emiter ucunu belirtir. Beyz ucunda sabit tutulan probun rengi krmz ise transistrNPN tipinde, beyz ucunda sabit tutulan probun rengi siyah ise transistrPNP tipindedir.

ekil 2.8: Transistrn kolektr ve emiter ucunun bulunmas

Test srasnda l aletinde, doru polarma alan transistrn eik gerilim deeri grlr. 22

lm srasnda beyzemiter (VBE) eik geriliminin beyzkolektr (VBC) eik geriliminden biraz daha byk olduu grlr. rnein BC 547 transistrnde VBE = 0.582 volt VBC = 0,576 volt 2N3055 transistrnde VBE = 0.455 volt VBC = 0.447 volt Transistrn beyz-emiter ve beyz-kolektr ular ters polarma edilirse l aleti, OL veya 1 eklinde maksimum gerilim deerini gsterir.

2.2. Elektrik Elektronik Devrelerde Arza Giderme

2.2.1. Aydnlatma Tesisatlarnda Arza Giderme
Aydnlatma tesisatlarnda kullanlan, yaltkan gvdesi krlm veya atlam anahtarlar, prizler, armatrler, duylar ve soketler gvenlik asndan sakncal olduu iin hemen yenisi ile deitirilmelidir. Bu elemanlarn kontaklarnda oluan temasszlk problemi ile karlalrsa yenisi ile deitirilmelidir.

Resim 2.1: Krk ve atlak prizler

zellikle prizlerde grlen en tehlikeli arzalardan biri de gevek balant sonucu meydana gelen ark ve sdr. Bu durum daha ok youn kullanlan ve ucuz malzeme ile yaplm tesisatlarda grlr. Priz ve fiin birbiriyle tam olarak temas etmemesinden dolay geen akm kk de olsa gevek balantdan dolay elektrik ark meydana gelir. Bu da 2000 0Cye kadar s aa karr. Meydana gelen bu ark, sigortay attrmadndan yangna sebep olur. Bu yzden eskimi ve kontak evresinde yanklar meydana gelmi prizler hemen deitirilmelidir.

23

Resim 2.2: Yanm priz ve kablo

D aydnlatma devrelerinde toprak altnda kullanlan kablolarn suya ve neme dayankl olmas gerekir. Toprak altndan geecek hatta TTR ve ya antigron kablo kullanlmamaldr. nk bu kablolarn izolasyonu suya dayankl olmadndan ksa srede izolasyon zelliini yitirir. Bu durum, tespiti zor ksa devre arzalarna sebep olur. Bu durumla karlamamak iin toprak altndan geecek enerji hatlar uygun yer alt kablosu ile ekilmelidir. Devrede sigorta srekli atyorsa ksa devre arzas var demektir. Bu durumda ksa devreye sebep olan problem bulunur. Genelde izolasyon problemi, sigortann atmasna sebep olur. zolasyon problemi giderilir veya hat tamamen deitirilir. rnek:

ekil 2.9: Adi anahtarl prizli aydnlatma tesisat

Prize taklan bir cihaz almamaktadr. Fakat baka bir priz kullanldnda cihaz almaktadr. almayan prizin arzasn bulup gidermek gerekirse prizde enerji olup olmadna baklr. Kontrol (faz) kalemi ile enerji kontrol yaplr. Enerji yoksa sigorta kapatlarak (0 konumuna alnarak) priz alr. Yank, kmrlemi, gevek veya kopuk balant olup olmadna baklr. Bu balantlar onarlr. Sorunlu bir balant yoksa hattaki kablolarn kopuk olup olmad kontrol edilir. Kablolarn iletkenlii ve balantlar kontrol edildikten sonra priz alacaktr. Anahtardan kaynaklanan sorunlarda temaszlk varsa anahtar yenisi ile deitirilmelidir. Ayrca aydnlatmann youn olarak floresan armatrlerle yapld meknlarda floresan lambadaki balastn ektii reaktif gc dengelemede kullanlan mnferit 24

kompansazyon kondansatrleri bulunur. Bakm onarm srasnda bunlar devre d braklmamal, arzal olanlar yenisi ile deitirilmelidir. rnek:

ekil 2.10: Floresan tesisat

Floresan lamba gz krpyor fakat yanmyorsa starter deitirilmelidir. Anahtar kapatldnda floresan lamba hi yanmyorsa soketler kontrol edilmelidir. Temasszlk yoksa floresan lamba deitirilmelidir. Balast ses yapyorsa balast deitirilmelidir.

2.2.2. Direnli Devrelerde Arza Giderme

Bir diren genellikle yanar ve ar akm direncin iki ucu arasnn almasna sebep olur. Her zaman olmasa da ar s nedeniyle kmrlemi (charred) bu diren gzle grlebilecektir. Baz durumlarda problemin nerede olduunu belirlemek iin devre elemanlarn kontrol etmede AVOmetreye ihtiya duyabilirsiniz. 2.2.2.1. Seri Devrelerde Arza Seri devrelerde normal olarak bulunan iki temel problem, ak devreler ve ksa devrelerdir. Pek ok durumda problem, ak devre veya ksa devre gibi belirgin deildir. Uzun zaman periyodunda oluan ve sonucunda arzaya sebep veren elemann deerindeki deiimler de problem olabilir. zet olarak diyebiliriz ki seri devrelerde grlebilecek problemden biri; 1- Eleman ak devre (sonsuz diren), 2- Zamanla eleman deerinin deimesi, 3- Eleman ksa devre (sfr diren)dir. Voltmetre; seri devreleri kontrol etmede, elemann veya direncin zerine den gerilimi lmede kullanlabildii iin en kullanl aratr. imdi, devre problemini analiz edelim ve mantki yaklamlarla sorun giderme ve arzal eleman devreden karma ilemleriyle problemi zp zemeyeceimizi grelim. 25

 Seri devrede ak devre eleman Bir elemann direnci mmkn olan maksimum deerde (sonsuz) ise ak devredir.
Kirofun Gerilim Kanunu E=VR1+VR2+VL 9V=0V+9V+0V

VR1= 0V V R1 3W

Ak devre diren

R2 3W

V VR2= 9V

E= 9V

Cihaz 3W (3V-1A)

V VL= 0V

ekil 2.11: Seri devrede ak devre eleman

rnek: 3 luk yk direnli bir TV setini gstermektedir. R2 direnci yandnda ve ak devre olduunda TV seti kapal (off) durumdadr. R2nin problemli olduunu nasl bulursunuz? zm: Eer seri devrede, bir ak devre belirirse bu durumda R2 yanmtr, akm ak olmaz. nk seri devrelerde akm ak iin tek yol vardr ve bu yol kesilmi, krlmtr (I=0A). Voltmetre kullanarak her bir elemann (direncin) zerine den voltaj miktarn kontrol etmekle iki sonu alnabilir. 1. Salam diren zerindeki gerilim sfr volt olabilir. 2. Ak devre olan direncin zerindeki gerilim kaynak gerilimine eit olabilir. Salam diren zerinde gerilim dmez nk akm sfrdr. Eer I=0 ise akm ile diren arpm da sfr olur (V=IxR=0xR=0). Eer R1 ve TV setinin yk direnci zerine gerilim gelmiyorsa giri gerilimi ak devre olan R2 direnci zerinde grlecektir. Bu yzden bu seri devre Kirofun (Kirchhoff) Gerilim Kanununa uyar: V(9V)=VR1(0V)+VR2(9V)+VL(0V) 26

 Seri devrede eleman deerinin zamanla deimesi Direnlerin ar akmdan dolay iddetli bir baskya maruz kalmadka tamamyla ak devre hline gelmeleri ok nadirdir. Zamanla direnler normal olarak deerlerini deitirecektir. Bu olay yavaa ve genelde diren deerinin dmesi ile kendini gsterir. Bunun sonucu olarak devrede problem meydana gelir. Direncin dmesi akm artna sebep olur. Bu da g kayb demektir. Direncin dayanabilecei g deeri almsa yanabilir. Diren yanmam olsa bile akmdaki arttan dolay sigorta atar. Her bir direncin deerinin llmesi ile veya her direncin zerine den gerilimin llmesiyle problem bulunabilir. llen bu deerler, imalatnn verdii (salad para listesine dayanarak hesaplanan) deerler ile karlatrlr. Seri devrede ksa devre eleman Elemann diren deeri sfr ohm ise eleman ksa devre olmutur. ekildeki devreyi kullanarak bir altrma yapalm.

rnek: ekildeki lamba 1 ve lamba 3 yanmakta (on), lamba 2 yanmamaktadr (off). Lamba 2nin ular arasnda bir para iletken bulunmaktadr. Akm lambann flamanlar yerine daha dk direnli yolu tercih etmektedir. Bu yzden lamba 2den akm gememektedir. Akm olmaynca k da retilememektedir. Problemin ne olduunu nasl belirleriz?

L1

VL1= 6V

E= 12V

Ksa devre

L2

VL2= 0V

L3

VL3= 6V

ekil 2.12: Seri devrede ksa devre eleman

zm: Eer lamba 2 ak devre (yanm) ise devreden akm gemez. Bu yzden lamba 2 yanmaz. Voltmetre ile lamba 2 zerine sfr volt dtn buluruz. nk lamba 2nin hibir direnci yoktur. Kk baypas iletkeninin direnci hariKirofun Gerilim Kanununa gre lamba1 ve lamba 3n zerine 6V gerilim der. Lamba 2nin kayb ile toplam diren azalr. Dolaysyla akm artar, lamba 1 ve lamba 3 daha parlak yanar.

27

zet olarak seri devrelerdeki ak devre ve ksa devre iin unlar syleyebiliriz: Ak devre olan elemann ularnda besleme gerilimi grlr. Ksa devre olan elemann ularnda sfr volt grlr. 2.2.2.2. Paralel Devrelerde Arza Seri devrelerde bahsettiimiz problem, paralel devrelere de uygulanabilir. Eleman ak devre olabilir. Eleman ksa devre olabilir. Zamanla elemann deeri deiebilir.

I1=1 mA

12 kW
R1

IT=7 mA

I2=4 mA

3 kW
R2

I3=2 mA

6 kW
R3

DC 12 V

ekil 2.13: Paralel devre

Diren

Devre Analiz Tablosu Voltaj Akm

RV

V IR
VR1=12 V VR2=12 V VR3=12 V VT=VS=12 V

I V
I1=1 mA I2=4 mA I3=2 mA IT=7 mA

P VI
P1=12 mW P2=48 mW P3=24 mW PT=84 mW

R1=12 KW R2=3 KW R3=6 KW RT=1.7 KW

Tablo2.1: Devre analiz tablosu

Teknisyenler iin devredeki aksaklklarn nasl tespit edilecei ile sebeplerin nasl ortadan kaldrlacann bilinmesi ve devrenin tamir edilmesi nemlidir. Tabloda normal deerler gsterilmektedir. Bu normal deerleri bir yere not ediniz nk devrede problem olduunda bu deerler deiecektir. Paralel devrelerde ak devre eleman ekilde R1 ak devredir. Dolaysyla R1 direncinin olduu koldan akm gemez. Kollardan bir tanesinin azalmas paralel devrenin direncini artracaktr. Bu da toplam akmn azalmasna sebebiyet verecektir. Toplam akm 7mA iken kollardan birinin almas ile toplam akm 6mAe iner. Atlyenizde bu devreyi kurduunuzda eer l 28

aleti kullanmazsanz hibir problemi tespit edemezsiniz. Voltmetre ile her bir direncin zerindeki gerilim deerleri de doru olarak okunacaktr. Ancak ampermetre ile yaplan lmde normalden az akm getiini grebilirsiniz.
VR1= 12V V Ak devre diren
R1 I2=4 mA

IT=6 mA mA

I1=0 A

3 kW
R2

I3=2 mA

6 kW
R3

DC 12 V

ekil 2.14: Paralel devrelerde ak devre eleman

Ampermetre kullanarak paralel devredeki kollardan hangisinde hata olduunu bulabilirsiniz. Bunun iin iki metot kullanlabilir. Her koldaki akm lerek R1 direncinin olduu koldaki hata bulunur. Fakat bu yntem ayr lme gerektirir. Toplam akm llr. 1mAlik eksilme tespit edilir. Basit bir hesaplama ile 1mAlik akmn R1 direncinin olduu koldan gemedii bulunur. Dolaysyla R1 ak devre olmutur.

Bu iki metodu zetlemek gerekirse, R1 ak devre ise toplam akm 1 mA eksilerek 6 mA olur. IT=I1+I2+I3=0 mA+4 mA+2 mA=6 mA R2 ak devre ise toplam akm 4 mA eksilerek 3 mA olur. IT=I1+I2+I3=1 mA+0 mA+2 mA=3 mA R3 ak devre ise toplam akm 2 mA eksilerek 5 mA olur. IT=I1+I2+I3=1 mA+4 mA+0 mA=5 mA Direnler birbirine eit deilse 3. metot tercih edilebilir. Direnler birbirine eit ise 0 mA akm tespit etmek iin 1. metot kullanlabilir. 29

Birok durumda ak devreyi tespit etmek iin ohmmetre idealdir. Diren lm iin g kaynan devreden ayrmay unutmaynz. Eleman devreden izole edilmelidir. ekil 2.15, izolenin neden yaplmas gerektiini aklamaktadr. l aletinin pili kaynak gibi davranr. Diren lerken mutlaka devreden sklmelidir. R1 direnci devreden sklmezse R2 ve R3 direnlerinin paralel edeeri ohmmetrede okunacaktr. Bu hatal lm deerleri, arza giderme ilemlerinde kafa kartracak ve yanl ynlendirecektir.
Re= 2W

W
G kaynan devreden ayrnz.
R1

Direnler devredeyken meydana gelen kol akmlar, yanl okumalara sebep olur.

R2

DC 12 V

R3

ekil 2.15: l aleti pilinin etkisi

ekil 2.16da gsterildii gibi test edilecek direnci veya eleman devreden ayrmak R1, R2 ve R3direnlerinin gerek deerini okumamz salayacak ve problemin kaynana ulatracaktr.
R1 =
G kaynan devreden ayrnz.
R1 R2

W
Sonsuz Ohm gsterir. (Ak devre) Or-Over range

DC 12 V

R3

Her bir direnci devreden ayrp kendi deerlerini kontrol ediniz.

ekil 2.16: Elemann devreden ayrlarak llmesi

Paralel devrelerde ksa devre eleman ekil 2.17de 3 KWluk R2 direnci ksa devre olmutur. Bu koldaki tek diren iletkenin zdirenci olan 1 Wdur. Bu yzden bu koldaki akm miktar artar. 12 V I2 = = 12 A e kar. 1

30

Akm 12 Ae kmadan g kaynandaki sigorta patlar. Bu, devrede bir ksa devre olduunu gsterir. Ksa devre hatasn dzeltmediiniz srece deitirdiiniz sigortalar da patlar.
V= 0V V
I1=1 mA R1 12 kW
Ksa Devre (1 W)

Patlam Sigorta

I2=12 A

R2 3 kW I3=2 mA

DC 12 V
DC 12 V

R3 6 kW

ekil 2.17: Paralel devrede ksa devre eleman

Paralel devrelerde eleman deerinin deimesi Zamanla direnlerin, omik deeri deiecektir. Diren deerindeki artma veya azalma, paralel kollardaki akmn artmasna veya azalmasna sebebiyet verir. Diren deerlerindeki sapma ohmmetreyle de kontrol edilebilir. Bu arada direncin tolerans deerini dikkate almay unutmaynz. nk direncin tolerans deeri sizi yanltabilir. Paralel devrelerdeki arza zeti o Ak devre bir eleman, paralel koldan akm gememesine sebep olur. Toplam akm azalr ve eleman ularndaki gerilim, kaynak ularndaki gerilime eit olur. o Ksa devre olmu bir eleman, paralel koldan maksimum akm gemesini salar. Toplam akm artar ve sigorta patlar. o Diren deerindeki deiim, paralel koldaki akmn ve toplam akmn ters orantl olarak deimesine sebebiyet verir. 2.2.2.3. Seri ve Paralel Devrelerde Arza Arza giderme; cihazdaki hatal alma veya hi almama durumunun, ema takibi veya analizi yoluyla tehis edilmesi ve yerinin belirlenmesi sreci olarak tanmlanr. Daha nce belirtildii gibi direnli devrelerde arza giderme ilem basamaklar temel olarak tanedir.

1. Elemann ak devre olmas: Bu olay genellikle diren yanmsa veya anahtar konta almyorsa grlr.
31

2. Elemann ksa devre olmas: Bu olay genellikle eer iletken lehim, tel veya dier iletken malzemeler devrede birlememesi gereken iki noktay birletirirse grlr. 3. Elemann deerlerinde bir deiiklik vardr. Uzun zaman srecinde diren deerinin deimesi, cihazn bozulmasna sebebiyet verir.
Aadaki rnei kullanarak birka problem zelim. Arza problemini zerken mmkn olduu kadar ampermetre yerine voltmetre kullanacaz.
IT=4 A

R1 2W

V VR1= 8V

I2 E= 24V R2 6W

2.7 A

I3 R3 3W

1.3 A

V VRe= 16V R4 9W

ekil 2.18: Devrede arza yokken llen deerler

Devre normal alrken elemanlar zerine den gerilimi ve kollardaki akm hesaplamakla balayalm.

R 3,4 R 3 R 4 3W 4W 12W

R 2,3,4

R 2 R 3,4 R 2 R 3,4

6W 12W 4W 6W 12W

R1,2,3,4 R T R1 R 2,3,4 2W 4W 6W

32

IT

VT 24V 4A R T 6W

VR1 IR1 R1 4A 2W 8V

VR 2,3,4 IR 2,3,4 R 2,3,4 4A 4W 16V

Kirofun Gerilim Kanunu

I1 4A
I2
I3,4

seri diren

VR 2 16V 2.7A R2 6W VR 3,4 16V 1.3A R 3,4 12W

Btn bu sonular ekilde ve devre analiz tablosunda gsterilmitir. Diren Devre Analiz Tablosu Voltaj Akm G

RV
R1=2 W R2=6 W R3=3 W R4=9 W RT=6 W

V IR
VR1=8 V VR2=16 V VR3=4 V VR4=12 V VT=VS=24 V

I V
I1=4 A I2=2.7 A I3=1.3 A I4=1.3 A IT=4 A

P VI
P1=32 W P2=43.2 W P3=5.2 W P4=15.6 W PT=96 W

Tablo 2.2: Devre analiz tablosu

Ak devre eleman R1 ak devre R1in ak devre olmas ile akmn geecei yol ak devre olur. Hata kolayca bulunabilir nk uygulanan 24 voltun ou R1 zerinde llr. Dier direnler zerinde de 0 volt okunur.

33

Ak devre diren R1 2W

VR1= 24V

E= 24V R2 6W

R3 3W V VRe= 0V R4 9W

ekil 2.19: R1 ak devre

R3 ak devre R3n ak devre olmas ile R3 ve R4 direnlerinin olduu koldan akm gemez. Akm R1 ve R2 direnlerinin olduu yolu izler. Bu yzden toplam diren artar, 6 Wdan 8 Wa ykselir. Toplam direncin 8 Wa ykselmesi toplam akm azaltr, 4 Aden 3 Ae iner. Dolaysyla R1 ve R2 direnlerinin zerindeki gerilim deerleri de deiir. Eer paralel kollardan bir tanesinde ak devre olursa devrenin toplam direnci daima artar. Toplam direnteki art, paralel kola den gerilimi de artrr. Bu durum bize arzal blgeyi tespit etmemizde yardmc olur ve hatann ak devre arzas olduunu belirtir. Voltmetrede llen deerler:

VR1 6V VR 2 18V VR3 18V ak devre VR 4 0V

34

RT

IT

R1 2W

V V V = 6V (V R1

E= 24V R3

V
VR2= 18V

R2 6W R4 9W

VR3= 18V (Ak devre)

(V )

V VR4= 0V

ekil 2.20: R3 ak devre

Buradan R3n ak devre olduu anlalr. nk paralel koldaki 18 voltun hepsi R3n zerine dyor. Normalde R3 ve R4 direnleri 18 voltu orantl olarak paylamaldr. Ksa devre eleman R1 ksa devre R1in ksa devre olmas, devrenin toplam direncinin azalmasna ve akmn artmasna sebep olur. Akmdaki bu art paralel kollardaki gerilim dmn artrr. Hata rahatlkla bulunabilir. R1 zerinde llen 0 volt ksa devreyi belirler.

35

RT

IT

Ksa devre

R1

VR1= 0V

E= 24V R2 6W R3 3W

V
R4 9W

VRe= 24V

ekil 2.21: R1 ksa devre

R3 ksa devre R3n ksa devre olmas ile devrenin toplam direncinde azalma olur. 6 Wdan 5,6 Wa iner. R 2 R 3,4 6 9 R 2,3,4 3.6W R 2 R 3,4 6 9

R1,2,3,4 R1 R 2,3,4 2W 3.6W 5.6W

36

RT

IT

R1 2W

V V

VR1= 8,6V

E= 24V R2 6W

Ksa devre R3 VR2= V 15,4V

VR3= 0V

R4 9W

V VR4= 15,4V

ekil 2.22:R3 ksa devre

Direnler zerindeki gerilim dmleri deiir. VR1 IT R1 4.3A 2W 8.6V

VR 2,3,4 IT R 2,3,4 4.3A 3.6W 15.4V Eer paralel kollardan bir tanesinde ksa devre olursa devrenin toplam direnci daima azalr. Toplam direnteki bu azalma, paralel kola den gerilimi de azaltr. Bu durum bize arzal blgeyi tespit etmemizde yardmc olur ve hatann ksa devre arzas olduunu belirtir.

VR1

Voltmetrede llen deerler: 8.6V

VR3 0V ksa devre

VR 4 15.4V

VR 2 15.4V

Buradan R3n ksa devre olduu anlalr.

Diren deerinin deimesi R2 direncinin deerinin azalmas R2 direncinin deeri azalrsa toplam devre direnci azalr, toplam devre akm ykselir. Bu problemin sonucunda R1 direncinin zerine den gerilim artar, paralel kollardaki gerilim azalr.
Ak devre veya ksa devre olan eleman tespit etmek kolaydr. Burada ise her eleman normalden farkl gerilim deerleri gstermektedir. Eleman deerindeki herhangi bir 37

deiiklik btn devreyi etkiler. Belirtiler, deiikliklerin bileimi ile meydana gelmi olabilir. Bu durumda yaplmas gereken ilem; arzal blgeyi tespit ettikten sonra enerjiyi kesip her eleman tek tek kararak diren deerlerini ohmmetre ile dorulamaktr. Eer R1 direncinin deerinde bir art olsayd R2 direncinin azalmas ile grlen etki aynen grlecekti. R1 direncinin zerine den gerilim artacak, paralel kollardaki gerilim azalacakt.
IT RT

R1

VR1

E= 24V R3

R2
R4

VRe

ekil 2.23: R2 diren deerinin azalmas

R2 direncinin deerinin artmas

R2 direncinin deeri artarsa toplam devre direnci ykselir, toplam devre akm azalr. Bu problemin sonucunda R1 direncinin zerine den gerilim azalr, paralel kollardaki gerilim artar. Burada llen deerler, R2 direncinin deerinin artmas veya R1 direncinin deerinin azalmas ile meydana gelir.

38

IT

RT

R1

VR1

E= 24V R3

R2
R4

VRe

ekil 2.24:R2 diren deerinin artmas

2.2.3. Diyotlu Devrelerde Arza Giderme

Birok dijital l aletinde diyot test konumu mevcuttur. l aletini diyot test konumuna aldnzda l aleti iindeki piller yeterli miktarda doru (ileri) polarma ve ters polarma gerilimini salar. Bu gerilim deeri kullanlan pile gre deiebilir. 1,5V - 3,5V arasnda deerler grlebilir.

AIK DEVRE

KISA DEVRE

ekil 2.25: Diyotun salamlk kontrol

39

Diyot doru polarma aldnda l aleti 0,5V-0,9V arasnda bir deer gsterir. Ters polarmada ise l aleti pil gerilimine yakn bir deer gsterir. Eer diyot ak devre olmusa doru polarmada da ters polarmada da pil gerilimini gsterecektir. Baz l aletleri OL (Overload) veya Or (overrange) gibi ifadeler de kullanabilir. Diyot ksa devre olmusa her iki polarmada da 0 volt gsterecektir. Bazen hasarl diyot, her iki polarmada da (ynde de) kk bir diren gsterebilir. Bu durumda l aleti, her iki ynde de pil geriliminden biraz daha az gerilim deeri gsterir (1,1 V gibi).

ekil 2.26: Diyotlu devrelerde arza bulma

Diyot ters polarmada iletken gibi davranyor. Bu yzden diyot ksa devre olmutur.

2.2.4. G Kaynaklarnda Arza Giderme

2.2.4.1. Yarm Dalga Dorultmata Ak Devre Diyotun Etkisi

0V

Hatal Ak devre diyot

R AC 220V C Yarm dalga dorultma RL

Transformatr

Filtre

ekil 2.27: Yarm dalga dorultmata ak devre diyot

40

Diyotu ak devre olmu bir yarm dalga filtreli dorultma devresi ekilde grlmektedir. Sonuta beliren arza k geriliminin olmamasdr. Normal olarak bu sonucun kmas beklenir. nk ak devre olmu diyot, transformatrn sekonder sargsndan gelen filtre kondansatrne ve yk direncine giden akm yolunu kesmektedir. Bu durumda yk akm da yoktur. Bu devrede dier arzalarda ayn sonucu verir. Ak devre olan transformatr sarglar, ak devre sigorta veya giri geriliminin olmamas hep ayn sonucu verir. 2.2.4.2. Tam Dalga Dorultmata Ak Devre Diyotun Etkisi
100 Hz lik dalgalanma tam dalga dorultmacn dzgn altn gsterir. Ak devre olan bir diyot yarm dalga almaya sebep olur. Dolaysyla 50 Hz lik bir salnm grnr.

V/div

mV/div

D1

AC 220V 50 Hz

Tam dalga dorultma C D2 Transformatr Filtre RL

ekil 2.28: Tam dalga dorultmata ak devre diyot

Diyotlarndan bir tanesi ak devre olmu orta ulu tam dalga filtreli bir dorultma devresinde k voltajndaki dalgalanma (ripple) daha genitir. Sekonder sarglarnn herhangi bir yarsnda meydana gelen kopuklukda ayn arzaya sebep olur.

41

100 Hz lik dalgalanma tam dalga dorultmacn dzgn altn gsterir.

Ak devre olan bir diyot yarm dalga almaya sebep olur. Dolaysyla 50 Hz lik bir salnm grnr.

V/div

mV/div

D3

D1 R

AC 220V 50 Hz

D2 Transformatr

D4 C RL

Kpr tipi tam dalga dorultma

Filtre

ekil 2.29: Kpr tipi tam dalga dorultmata ak devre diyot

Kpr tipi tam dalga dorultma devresinde de diyotlardan bir tanesinin ak devre olmas orta ulu tam dalga dorultma devresindeki gibi sonu verir. k voltajndaki dalgalanma (ripple) daha geniler. 2.2.4.3. Tam Dalga Dorultmata Ksa Devre Diyotun Etkisi Ksa devre olmu bir diyot her iki ynde de ok kk diren gsterecek demektir. ekilde D1 diyotu ksa devre olarak gsterilmektedir. Eer diyot birdenbire ksa devre olmusa giri geriliminin bir alternansnda ar yksek akm var demektir. Genelde bu durum, devrede uygun bir sigorta kullanlmamsa diyotlardan bir tanesinin yanarak ak devre hline gelmesi ile sonulanr.

42

I +
0

Ksa Devre D3 D1 R

D2

D4 C

+ RL V -

ekil 2.30: Pozitif alternansta ksa devre diyot

Giri geriliminin pozitif alternansnda yk akmnn yolu doru polarma alm gibi ksa devre olmu D1 diyotundan geer. Giriin negatif alternansnda akm D1 ve D4 diyotlarndan geer.

I D3

Ksa Devre D1 R

D2

D4 C RL 0 V

ekil 2.31: Negatif alternansta ksa devre diyot

Bu, direnci ok az olan bir yoldur. Eer devrede uygun sigorta kullanlmamsa ar akm diyotlardan birini veya her ikisini de yakar. D1 veya D4 diyotlarndan biri yanarsa devre yarm dalga dorultma gibi alacaktr. Her iki diyotta yanp ak devre olursa veya ar akm sigortasnn atmasna sebep olmusa k gerilimi sfrdr.

43

2.2.4.4. Arzal Filtre Kondansatrnn Etkisi Filtre kondansatrnn tip arzas grlr: Ak devre filtre kondansatr: Filtre kondansatr ak devre olmusa kta tam dalga dorultulmu gerilim grlr. Ksa devre filtre kondansatr: Filtre kondansatr ksa devre olmusa k 0 (sfr) volt olur. Eer ani art direnci yoksa veya dorultma devresinde uygun bir sigorta kullanlmamsa ksa devre olan kondansatr baz diyotlar veya btn diyotlar yakabilir. Dorultmata uygun sigorta kullanlmsa sigorta; atar, ak devre olur, devreyi hasardan korur. Her durumda k 0 volttur. Szntl kondansatr: Szntl bir kondansatr, kondansatre paralel bal szntl bir dirence edeerdir. Szntl direncin etkisi ile zaman sabitesi ksalr ve kondansatr daha hzl dearj olur. Kondansatrn daha hzl dearj olmas k geriliminin dalgalanmasn (ripple) artrr.
Ak devre filtre kondansatr Ksa devre filtre kondansatr Normal alan kondansatr

0V

Szntl filtre kondansatr V/div V/div mV/div

AC 220V 50 Hz

Transformatr

Tam dalga dorultma

C Filtre

Arzal kondansatr

RL

ekil 2.32: Arzal kondansatr

2.2.4.5. Arzal Transformatrn Etkisi Daha ncede belirtildii gibi g kayna transformatrnn primer veya sekonder sargsndaki herhangi bir kopukluk, kn 0 volt olmasna sebep olur. Primer sargsndaki bir blmn ksa devre olmas dorultmacn k gerilimini artrr. nk transformatrn sarm oran etkili biimde artar. Sekonder sargsndaki bir blmn ksa devre olmas ise dorultmacn k gerilimini azaltr. nk transformatrn sarm oran etkili biimde azalr. 44

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama faaliyetini yaparak arzal birimi veya eleman tespit ediniz. Elektrik-elektronik devrelerde ak devre, ksa devre, diren deerinin deimesi ve sznt gibi arza durumlarna dikkat ediniz. Aadaki lamba ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama 1:Eer lamba1 ak devre olursa sonu ne olur? Arza nasl tespit edilir?
L1 L2

L3

12V

neriler:Devreden de grlecei gibi hibir lamba yanmaz. Akmn geecei yol ak devre durumuna gelmitir. Arzay tespit ederken iki yol kullanlabilir. Voltmetre ile her lamba kontrol edildiinde lamba1 de 12 volt, lamba2 ve lamba 3te ise 0 volt gerilim llr. Bu durum, btn besleme geriliminin zerinde olduu lamba 1in ak devre olduunu ortaya karr. Devre emasn incelediimizde sadece bir lambann ak devre olmas ile dier lambalarn da yanmayacan grrz. Bu lamba 1dir. Eer lamba2 ak devre olsayd lamba1 ve lamba3 yanmaya devam ederdi. Lamba3 ak devre olsayd lamba1 ve lamba2 yanmaya devam ederdi. Ayrca enerjiyi kesip ohmmetre yardmyla ak devre eleman bulabiliriz. Uygulama 2: Aadaki devrede sadece lamba 2 yanmamaktadr. Arzay tespit ediniz.
Mp R 6A

L1 Anahtar

L2

45

neriler: Tek anahtarla iki lambann kontroln salayan yukardaki devrede bir lambann yanyor olmas enerjinin var olduunu ve anahtarn salam olduunu gsterir. Bu durumda ilk nce yanmayan lamba kontrol edilir. Daha sonra lambaya gelen kablolar kontrol edilir. Gerekirse hat yenilenir. Aadaki diren ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama3: ekilde bir diren ksa devre olmutur. Voltmetrede okunan deere gre arzal eleman bulunuz.

R1

1 kW

DC 14 V
R2 2 kW R3 16 kW

V VR3= 14 V

neriler:Besleme geriliminin hepsi paralel kollar zerinde gzkyorsa devrede baka direncin olmamas gerekir. Bu durumda R1 ksa devre olmutur. Ayn durum, paralel kollardaki her iki dirente de ak devre olduu zaman grlr. Uygulama4:ekilde verilen iki voltmetre deeri ile arza olup olmadn, arza varsa arzal eleman ve arzay tespit ediniz.

R1

12 kW

VR1= 9.3 V

DC 14 V
R2 3 kW R3 6 kW

VR3= 4.7 V

46

neriler:Devrede arza olmadn kabul edersek voltmetrede okunmas gereken deerler u ekilde hesaplanabilir: Devrenin toplam direnci 14 KW ve toplam akm 1A olarak bulunur. Bu durumda voltmetrede R1 direnci zerinde 12 volt, paralel bal R2 ve R3 direnleri zerinde ise 2 volt gerilim deeri okunur. Bu deerler okunamadna gre devrede arza var demektir. Voltmetrede okunan deerlere gre devrede ksa devrenin olmad da anlalmaktadr. R1 direnci ak devre olsayd besleme geriliminin hepsi zerinde grlecekti. O zaman R1 direnci ak devre deildir. R3 direnci ak devre olsayd toplam diren 15 KW ve toplam akm 0,93 mA olacakt. R1 direnci zerine den gerilim 11,16 volt olacakt. O zaman R3 direnci de ak devre deildir. R2 direnci ak devre olsayd toplam diren 18 KW ve toplam akm 0,78 mA olacakt. R1 direnci zerine den gerilim 9,36 volt olacakt. Bu durum llen deerlerle uyutuu iin R2 direnci ak devredir. Aadaki diyot ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama5: Her devredeki l aletini inceleyerek diyotlarn alp almadn belirleyiniz. Ak devre veya ksa devre olduunu tespit ediniz.

Doru polarma olmasna ramen 25 V var. Devre almaz. Diyot ak devredir.

Doru polarma olmasna ramen 15 V var. Devre almaz. Diyot ak devredir. 47

Diyot ters polarmada iletken gibi davranyor. almaz. Diyot ksa devredir.

Diyot ters polarmada yaltkan olmu. Normal alyor. Aadaki zener diyot ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama 6: ekildeki devreye gre aadaki her bir arza iin k gerilimi ne olur?

48

ARIZA D5 ak devre R ak devre C szntl C ak devre D3 ak devre D2 ak devre T ak devre F ak devre Yaklak 30 V dc 0V

SONU

Zener ile 12 Vta snrlandrlm ar dalgackl (ripple) sinyal (100 Hz) Zener ile 12 Vta snrlandrlm tam dalga dorultulmu sinyal Zener ile 12 Vta snrlandrlm dalgackl (ripple) sinyal (50 Hz) Zener ile 12 Vta snrlandrlm dalgackl (ripple) sinyal (50 Hz) 0V 0V

Aadaki g kayna ile ilgili uygulamalar yapnz. Uygulama 7:

Yukardaki devrede test noktalarnda yaplan lmlere gre arzay bulunuz. 49

1) k yok 2) Kpr diyotlarn knda da gerilim yok. 3) Transformatrn sekonderinde gerilim yok. 4) Transformatrn primerinde gerilim yok. 5) ebeke gerilimi var. Bu durumda sigorta yanm demektir.

1) k yok 2) Sekonderde gerilim var. 3) Kpr diyotlar grevini yapyor.

Bu durumda diren ak devre veya kondansatr ksa devredir.

1) stenilen k yok. 2) Tam dalga k yok. 3) 1. diyot doru polarmada iletken 4) 1. diyot ters polarmada yaltkan 5) 3. diyot doru polarmada yaltkan 6) 3. diyot ters polarmada yaltkan Bu durumda 3. diyot bozuktur. 50

Uygulama 8:

l aletlerinde okunan deerlere gre dorultma devresi dzgn alyor mu? almyorsa muhtemel arzalar belirtiniz.
neriler: Diren ak devre veya kondansatr ksa devredir. Uygulama 8: Simetrik kl g kaynanda gsterilen deerlere gre olabilecek arzalar belirtiniz.

51

Simetrik iki kta bozuktur.

7912 entegresi salam, negatif k vardr. Fakat 7812 entegresi bozuk olduu iin pozitif k yoktur.

7812 entegresi salam, pozitif k vardr. Fakat 7912 entegresi bozuk olduu iin negatif k yoktur.

Devrenin asesi balanmadndan ekrandaki deerler dalgalanmaktadr.

52

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Arza sebeplerini sralayabildiniz mi? Sistemin ak diyagramn izebildiniz mi? Arzal malzeme iin l ve test cihaz seimini yapabildiniz mi? Test ve l cihaz ile arzal blge veya arzal eleman tespit edebildiniz mi? 5. Arza bulma yntem ve tekniklerini kullanarak arzay bulabildiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

53

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) l aletinde diren deeri sonsuz () gsteriyorsa o diren ksa devre olmutur. 2. ( ) Seri bal direnlerin deeri azalrsa direnlerin zerine den voltaj artar. 3. ( ) Eer seri devrede, bir ak devre belirirse akm ak olmaz. 4. ( ) Voltmetre ile seri devrede ak devre olan eleman tespit edilemez. 5. ( ) Zamanla diren deerinin dmesi akm artna sebep olur. Bu da g kayb

demektir. 6. ( ) Direncin dayanabilecei g deeri almsa yanabilir. 7. ( ) Voltmetre ile paralel devrede ak devre olan eleman tespit edilemez. 8. ( ) Ampermetre seri devrelerin arzasn bulmada, voltmetre ise paralel devrelerin arzasn bulmada kullanlr. 9. ( ) G kayna, devreye balyken de diren lm yaplabilir. 10. ( ) Floresan lambadaki balastn ektii g aktif gtr. 11. ( ) Devrede sigorta srekli atyorsa ksa devre arzas var demektir. 12. ( ) Reaktif gc dengelemede kompansazyon kondansatrleri kullanlr. 13. ( ) Floresan lamba gz krpyor fakat yanmyorsa starter deitirilmelidir. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 14. Aadaki elemanlardan hangileri floresan lamba tesisatnda kullanlr? I. Anahtar II.Sigorta III.Duy IV.Balast V.Starter VI.Potansiyometre VII.Floresan lamba A) I-II-III-IV-V-VII C) I-II-IV-V-VI-VII B) I-II- IV-V-VII D) Hepsi

15. Aadakilerden hangisi seri-paralel bal devrelerde grlen temel arzalardan deildir? A) Ak devre B) Kapal devre C) Elemann deerinin deimesi D) Ksa devre 54

16. Paralel devrede ak devre eleman, bulunduu koldan () akm gemesine ve toplam akmn () sebep olur. A) Maksimum / artmasna B) Maksimum / azalmasna C) Sfr (minimum) / artmasna D) Sfr (minimum) / azalmasna 17. Paralel devrede ksa devre eleman, bulunduu koldan () akm gemesine ve toplam akmn () sebep olur. A) Maksimum / artmasna B) Maksimum / azalmasna C) Sfr (minimum) / artmasna D) Sfr (minimum) / azalmasna 18. Ak devre diyotun yarm dalga dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma daralr. D)k geriliminde dalgalanma geniler. 19. Ak devre diyotun tam dalga dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma daralr. D)k geriliminde dalgalanma geniler. 20. Filtre kondansatr szntl hle gelirse dorultmacn k gerilimine etkisi ne olur? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k geriliminde dalgalanma artar. D) k geriliminde dalgalanma azalr. 21. G kaynandaki transformatrn primer sargsnda aklk (kopukluk) olursa dorultmacn knda ne gzlenir? A) k gerilimi olmaz. B) kta sekonder gerilimi grlr. C) k gerilimi artar. D) k gerilimi azalr. 22. Filtreli dorultmacn DC k voltaj olmas gerekenden kk ise problem ne olabilir? A)Sekonder sargsnn bir blm ksa devre olmutur. B)Sekonder sargsnn bir blm ak devre olmutur. C)Primer sargsnn bir blm ksa devre olmutur. D)Primer sargsnn bir blm ak devre olmutur.

55

23. Devrede l aletinin gsterdii deere gre hangi diren ak devre olmutur?

6W

3W

30 V DC

2W 12V 4W 4W

A) 6 W

B) 3W

C) 2W

D) 4W

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 24. Seri devrede bir diren ak devre olursa devrenin akm . 25. Seri devrede bir diren ak devre olursa toplam diren . 26. Seri devrede bir diren ak devre olursa ak devre direncin zerindeki gerilim . 27. Seri devrede bir diren gerilim . ak devre olursa dier elemanlar zerindeki

28. Seri devrede bir diren ksa devre olursa devrenin akm . 29. Seri devrede bir diren ksa devre olursa toplam diren . 30. Seri devrede bir diren gerilim . 31. Seri devrede bir diren gerilim . ksa ksa devre olursa ksa devre dier direncin zerindeki elemanlar zerindeki

devre

olursa

56

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

57

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Yar iletken katalou kullanabileceksiniz.

ARATIRMA
eitli firma kataloglar bulup inceleyiniz.

3. KATALOG OKUMA
3.1. Yar letkenlerin Katalog Bilgileri
Bir transistr hakknda bilgi edinmek gerektiinde zerindeki kodlardan ve katalogdaki bilgilerden yararlanlr. Katalog (bilgi formlar), transistr imalatlar ve kullanclar arasnda iletiim salayan dil olarak dnlebilir. Kataloglar, bilgilerin bulunup doru olarak anlalmasn, istenilen zellikteki elemanlarn tespit edilmesini ve bu elemanlarn bilgilerinin doru kullanlmasn salamak iin olduka nemlidir. Katalog bilgilerini balk altnda inceleyebiliriz. 1. Maksimum gerilim snrlar Transistrn alma snrlarn belirleyen en nemli zellikler, maksimum gerilim snrlardr. Transistr kesimdeyken kolektr-emiter (VCEO), koektr-beyz (VCBO), beyzemiter (VBEO) ters polarma gerilimleri alma srasnda almamaldr. 2. Maksimum akm snrlar Transistrler ektikleri maksimum kolektr akmlaryla bilinir. Devre dizaynnda ekilecek akm deeri belirlenirken harcanan g deeri almayacak ekilde seilir. rnek: 2N 3904 transistr iin g snrlar iinde tespit edilebilecek maksimum akm deeri 200 mAdir. 3. Maksimum g harcama snr alma srasnda kolektr akm (IC) ile kolektr-emiter geriliminin (VCE) arpm transistr zerinde harcanan gc verir. PD = VCE . IC Kataloglarda bu deerler 25 0C oda scakl iin verilir. 2N 3904 transistr iin PD = 625 mWtr. 25 0Cnin zerindeki her 10Clik scaklk art iin gc 5 mW azaltmak gerekir. Her 10Clik scaklk artna karlk gte yaplacak azaltma miktarna azaltma faktr denir.

58

59

ekil 3.1: 2N 3904 Katalog bilgileri

rnek: a) 60 0Clik evre scaklnda 2N 3904 transistrnn maksimum alma gcn bulunuz. b) Ayn scaklkta VCE gerilimi 9 volt iken IC akmn bulunuz. zm: a) Scaklk fark = 600C - 250C = 350C Azaltlmas gereken g = 350C . 5 mV = 175 mW PD60 =PD25-175 mW PD60 = 625 mW 175 mW PD60 = 450 mW ta almaldr. b)PD60 =VCE . IC

IC = 50 mA 60

61

ekil 3.2: BC 547 Katalog bilgileri

3.2. Transistr Kodlar

Genelde transistrler, aadaki kurulu kodlarndan bir tanesini kullanr. 1. JEDEC - JointElectron Device EngineeringCouncil Amerikan standard 2. JIS - JapaneseIndustrialStandard Japon standard 3. Pro-electron Avrupa standard 4. Firma standard 1. JEDEC (JointElectron Device EngineeringCouncil) Kullanlan form aadaki gibidir:

say, harf, seri numaras, (son ek)

Burada kullanlan harf N dir. Optokuplrler hari ilk say, yariletkenin bacak saysnn bir eksii ile ifade edilir. Diyot iin 1N, transistr iin 2N (4 bacakl transistrler FET ve MOSFET- iin 3N) kullanlr. Optokuplr iin ise 4N ve 5N kullanlr. Seri numaras 100 den 9999 a kadar devam eder. Seri numaras transistr hakknda bilgi vermez ancak piyasaya k zaman hakknda fikir verebilir. rnek: 2N3819, 2N2221A, 2N904 Zorunlu olmayan son ek, bir kazan grubunu (hfe) ifade eder. A = dk seviyede kazan B = orta seviyede kazan C = yksek seviyede kazan Ek yok = herhangi bir kazan grubuna ayrlmam. 62

Daha ayrntl kazan dalm ve gruplamalar iin data kataloglarna baknz. Kazancn gruplanmasndaki ama daha ucuz olan dk gl elemanlar ayrmak ve daha geni bir kullanc kitlesine ulaabilmektir. 2. Japon Endstri Standard JIS (JapaneseIndustrialStandard) Kullanlan form aadaki gibidir:

say, iki harf, seri numaras, (son ek)

Yine bataki say, yariletkenin bacak saysnn bir eksii ile ifade edilir. Harfler, uygulama alann ve elemann niteliini gsterir. SA: SC: SE: SG: SJ: SM: SR: ST: SZ: PNP HF (yksek frekans) transistr NPN HF (yksek frekans) transistr Diyot Gunndevices P-kanal FET/MOSFET Triyak Rectifier (Dorultma) Avalans () diyot Zener diyot SB: SD: SF: SH: SK: SQ: SS: SV: PNP AF (ses frekans) transistr NPN AF (ses frekans) transistr Tristr UJT N-kanal FET/MOSFET LED Sinyal diyodu Varikap

Tablo 3.1: Japon standardna gre harfler

Seri numaras 10dan 9999a kadar devam eder. rnek:2SA1187, 2SB646, 2SC733 Zorunlu olmayan son ek, deiik Japon kurulularnn kullanm iin onaylanm bir tip olduunu ifade eder. NOT: Transistr kodlar daima 2S ile balad iin kodun bu ksm sklkla iptal edilir. rnek: 2SC733 kodu C 733 olarak gsterilir. 3. Pro-electron. Kullanlan form aadaki gibidir:

iki harf, (harf), seri numaras, (son ek)

lk harf kullanlan malzemeyi (yapy) gsterir. O = Ge-Germanyum (Eski) A = Ge-Germanyum (Yeni) B = Si-Silisyum C = GaAs-GalyumArsenik R = Bileik madde Transistrlerin byk bir ounluu B harfi ile balar. kinci harf elemann uygulama alann gsterir. A: Diyot RF (Radyo Frekans) B:Varyak C:Transistr, AF (Ses frekans), kk sinyal D: Transistr, AF (Ses frekans), g E: Tunel diyot 63

F: Transistr, HF (yksek frekans), kk sinyal K: Hall (eko, akustik) etkili eleman L: Transistr, HF, (yksek frekans), g N: Optokuplr P: Radyasyon duyarl eleman Q: Radyasyon reten eleman R: Tristr, dk g S: Transistr, dk g, anahtarlama T: Tristr, g U: Transistr, gl, anahtarlama Y: Dorultma Z: Zener diyot nc harf, ticari uygulamalardan ok endstriyel veya profesyonel bir eleman ifade eder. Genelde W,X,Y veya Z harfleri kullanlr. Bazen ana tipin zel bir srmn tespit etmek iin de kullanlr. rnein, akm kazancnn yksek veya farkl bir klf eklinin olduunu belirtmek iin kullanlr. Eer devre elemann yksek kazan srm kullanyorsa BC108C kodlu eleman kullanlmaldr. Genel amal ise BC108 olmas yeterlidir. Seri numaras 100den 9999a kadar devam eder. JEDECde olduu gibi son ek, kazan grubunu gsterir. rnek: BC108A, BAW68, BF239, BFY51. AC128, AF139, BF439, AD165, BD135, AA139, BY101 4. Firma standard JEDEC, JIS ve Pro-electron kurulularndan baka imalatlar kendilerine ait malzemeyi tantmak, ticari sebepler veya kendilerine ait zel uygulama olduunu vurgulamak iin kodlarn iinde kendi isimlerini kullanrlar. Bylece rnlerinin taklit edilmesini nlemi olurlar. rnek: ZTX302, TIP31A, MJE3055, TIS43. TIP31A dakiTIP, bir kuruluun g transistr olduunu sondaki A harfi farkl voltaj srm olduunu ifade eder. Ayn klf iinde ift transistr varsa buna Darlingtontransistr ad verilir. MJ3042 gibi. Baz darlingtontransistrler klf iinde bir de diyot ihtiva eder. Bir P tipi transistrpush-pull olarak kullanldnda karakteristikleri benzer olan bir N tipi transistrle beraber kullanlr, buna 'Complementary' tamamlayc transistr ad verilir. MJ 2955 ile 2N3055 gibi. Birok retici mterileri iin orijinal yedek para hazrlar. Bu paralar verilen devre iin en uygun paralardr. Genelde paralarn zerinde imalatnn mhr ve izi bulunmaz numaralar vardr. Firma iflas ettiinde veya retim fazlas olduunda transistrler ucuzluk pazarna der. Bu paralarn artk peini aramak anlamszdr. Bu paralar artk esas parametrelerin nemli olmad yerlerde LED srmede veya tampon olarak kullanlr. Bu tr malzemeleri satn 64

almadan iyice kontrol ediniz. Paranzn zeliklerini tanmlayabiliyorsanz en gzeli katalogdan edeerini bulmaktr.

3.3. Katalog Okuma ve EDeeri Bulma

Karlk tablolar aslnda katalog bilgileri iermeyen, yar iletken elemanlarn temel baz zelliklerinin verildii dokmanlardr. Bu dokmanlarda, ksaltlm tanmlar ve yar iletken elemanlarn baz zellikleri verilir. Bunlar; ad (tipi), cinsi, akm, gerilim zellikleri, kullanm alanlar, bacak dizilii ve e deerleri gibi kavramlardr. Yap: Transistr tipini gsterir. NPN veya PNP. Polariteler farkldr. Eer edeerine bakyorsanz ayn tip olmaldr. Klf: Sk kullanlan klflar gsterilmitir. ICmax.:Maksimum kolektr akmdr. VCEmax.:Kolektr-emiter arasna den maksimum gerilimdir. hFE: DC akm kazancdr. Akm kazanc sabit bir saydr. Birimi yoktur. Ptotmax.:Transistrde oluan maksimum toplam gtr. IC VCE oran transistrn amplifikatr olarak kullanmnda ok nemlidir. Transistrn anahtar olarak kullanmnda ok (ICmax) maksimum kolektr akm nemlidir. Kategori:Transistrn kullanm alann gsterir. Edeer elemana bakarken bu zellik iyi bir balang noktasdr. Edeeri: Benzer elektriksel zellikleri gsteren transistrleri belirten blmdr. Fakat klf ekilleri farkl olabilir. Bu yzden karta yerletirirken klf eklini dikkate almak gerekir. NPNtransistrler Kod BC107 BC108 Yap Klf ICmax. VCEmax. NPN TO18 NPN TO18 100mA 45V 100mA 20V 100mA 20V 200mA 20V hFE P max. min. tot 110 110 420 200 100 100 200 65 300mW 300mW 600mW 300mW 350mW 350mW 500mW Kategori (Kullanm Alan) Ses, dk g Genel amal, dk g Genel amal, dk g Ses (dk BC184 grlt), dk BC549 g Genel amal, dk g Genel amal, dk g BC107 BC182L BC107 BC182 Edeeri BC182 BC547 BC108C BC183 BC548

BC108C NPN TO18 BC109 BC182 NPN TO18

NPN TO92C 100mA 50V

BC182L NPN TO92A 100mA 50V BC547B NPN TO92C 100mA 45V

Ses, dk g BC107B

BC548B NPN TO92C 100mA 30V BC549B NPN TO92C 100mA 30V 2N3053 NPN TO39 BFY51 NPN TO39 BC639 700mA 40V 1A 30V 80V 60V 60V 100V 60V 60V

220 240 50 40 40 40 10 10 15 20

500mW 625mW 500mW 800mW 800mW 30W 40W 40W 65W 117W

Genel amal, dk g

BC108B

Ses (dk grlt), dk BC109 g Genel amal, dk g Genel amal, orta g Genel amal, orta g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g TIP31C TIP41A TIP31A TIP41A BFY51 BC639 BFY51

NPN TO92A 1A

TIP29A NPN TO220 1A TIP31A NPN TO220 3A TIP31C NPN TO220 3A TIP41A NPN TO220 6A 2N3055 NPN TO3 15A

Tablo 3.2: NPNtransistrlerin katalog deerleri

66

PNPtransistrler Kod Yap Klf ICmax. VCEmax. hFEmin. Ptotmax. 125 120 180 125 125 25 Kategori Edeeri (Kullanm Alan) BC477 Genel amal, dk BC478 g Ses (dk grlt), dk g BC177 Genel amal, dk BC178 g Genel amal, yksek g Genel amal, yksek g TIP32C

BC177 PNP TO18 100mA 45V BC178 PNP TO18 200mA 25V BC179 PNP TO18 200mA 20V BC477 PNP TO18 150mA 80V BC478 PNP TO18 150mA 40V TIP32A PNP TO220 3A TIP32C PNP TO220 3A 60V 100V

300mW Ses, dk g 600mW 600mW

360mW Ses, dk g 360mW 40W

10

40W

TIP32A

Tablo 3.3: PNPtransistrlerin katalog deerleri

3.4. Klf ekilleri

Piyasada bulunan transistrler plastik veya metal klf iindedir. En ok kullanlan klf ekilleri To-3 To-5 To- 12 To- 18To- 72 To- 92 To- 126To220'dir.

ekil 3.3: Klf TO-18

67

ekil 3.4: Klf TO-3

ekil 3.5: Klf TO-220

ekil 3.6: Klf TO-92

68

ekil 3.7: Klf TO-126

ekil 3.8: Klf ekilleri

69

3.5. Klf Standartlar

Klf standartlarn grupta toplayabiliriz. DIP, SOT, ICPO
1. DIP (Dual InlinePackages)

ekil 3.9: DIP 8, DIP 14, DIP 16 Klf Standartlar

ekil 3.10: DIP 18, DIP 20 klf standartlar

ekil 3.11: DIP 24, DIP 28 klf standartlar

70

2. Small Outline Transistor

ekil 3.12 :SOT-23, SOT-89Klf Standartlar

ekil 3.13 :TO-223, SOT-323klf standartlar

3. ICPackageOutlines TO (Transistor Outline) SOT (Small Outline Transistor) DIP (Dual InlinePackage) SOIC (Small OutlineIntegratedCircuit)

PLCC (PlasticLeadedChip Carrier)

LCC

TSSOP (ThinShrink Small OutlinePackage)

SSOP (Shrink Small OutlinePackage)

ekil 3.14:TO-223, SOT-323klf standartlar

71

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama faaliyetini yaparak yar iletken malzeme kataloglarn kullannz.

lem Basamaklar

neriler

Yar iletkenlerin katalog bilgilerini okuyunuz. BD 137 transistrnn maksimum gerilim snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn maksimum akm snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn maksimum g harcama snrn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn eksi 10 0 Cde bozulup bozulmayacan katalogdan bulunuz. Yanl balantdan dolay BD 137 transistrnn scakl 0 art140 Cye kmtr. Bu transistrn bozulup bozulmayacan katalogdan bulunuz. Yariletkenin edeerini katalogdan bulunuz. BD 137 Srasyla PNP edeerleri transistrnn edeerini katalogdan bulunuz. Yariletkenin klf eklini katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn klf eklini katalogdan bulunuz. Yariletkenin bacak balantsn katalogdan bulunuz. BD 137 transistrnn bacak balantsn katalogdan bulunuz.

72

73

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi deerlendiriniz. Deerlendirmeltleri Yar iletkenlerin katalog bilgilerini okuyabildiniz mi? Yariletkenin edeerini katalogdan bulabildiniz mi? Yariletkenin klf eklini katalogdan bulabildiniz mi? Yariletkenin bacak balantsn katalogdan bulabildiniz mi? Evet Hayr

1. 2. 3. 4.

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

74

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1) ( ) BC237 NPN tipi bir transistrdr. 2) ( ) AF 139 silisyumdan yaplm, yksek frekans transistrdr. 3) ( ) 2N 3055 ile TIP 3055 transistrlerinin klf ekli ayndr. 4) ( ) BC547B transistrnn yerine BC107B transistr kullanlabilir. 5) ( ) Edeer transistrlerin klf ekilleri daima ayndr. 6) ( ) 2SA1187 transistr Japon standardna gre retilmitir. 7) ( ) 1N 4148 Amerika standardna gre retilmi bir diyodu ifade eder. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 8) BD137 transistrnn klf ekli aadakilerden hangisidir? A) TO-3 B) TO-126 C) TO-220 D) TO-92 9) Aadaki transistrlerden hangisinin g harcama snr en byktr? A) 2N3055 B) TIP41A C) BC107 D) BFY51 10) Aadaki transistrlerden hangisinin g harcama snr en kktr? A) BC178 B) BC478 C) TIP32 D) BC177 BC 237 transistrn bacak balant ekli aadakilerden hangisidir? A) EBC B) BCE C) CBE D) ECB

11)

75

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Bir apartmann merdiven lambalar hi snmemektedir. Arzay tespit ederken aadaki hangi ilem basamaklar kullanlr? IBinada enerji olup olmad kontrol edilir. IIMerdivenlerdeki anahtarlarn takl kalp kalmad kontrol edilir. III- Merdiven otomatiinin zerindeki srekli yanma anahtar kontrol edilir. IVLambalar kontrol edilir. VMerdiven otomatiindeki kondansatr kontrol edilir. A) I-II-IV B) II-III-IV C) II-III-V D) I-II-III-IV-V Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? I- Blok diyagramlar, sistemi daha kk paralara ayrarak devrenin tamamn anlamak iin kullanlr IIArza bulmada ilk adm k kontrol etmektir. IIIHata analizi, arza gidermenin bir alandr. IV- Ak diyagramnda standart sembol kullanmak sorun zmn zorlatrr. A) I-II B) I-III C) I-III-IV D) I-II-III-IV Aadakilerden hangisi ak diyagramnn kullanm alanlar arasnda yer almaz? A) Sreci raporlama B) Sistemi daha kk paralara ayrma C) deal yollar tanmlama D) Gelimeleri tanmlama Aadaki yar iletkenlerin klf ekilleri srasyla hangi seenekte doru olarak verilmitir?

2.

3.

4.

A) TO-3 TO-92 TO-220 TO-18 C) TO-220 TO-18 TO-3 TO-92 5.

B) TO-92 TO-3 TO-18 TO-220 D) TO-220 TO-92 TO-18 TO-3

Ohmmetre ile kondansatr kontrol edilirken ibrenin hi sapmad grlmektedir. Kondansatrn durumunu aadakilerden hangisi ifade eder? A) Kondansatr tam arjl B) Kondansatr ksa devre C) Kondansatr szntl D) Kondansatrn kapasitesi deimi 76

6.

Bir transistrn 1 ile 2 numaral ayanda 615mV ve 1 ile 3 numaral ayaklarnda ise 620 mV okunmutur. Buna gre aadakilerden hangisi transistrn 1-2-3 numaral bacaklarn srasyla gstermektedir? A) B-E-C B) E-B-C C) B-C-E D) C-E-B Devrede l aletinin gsterdii deere gre hangi diren ksa devre olmutur?

7.

R1

6 kW

DC 10 V A
R2 5 kW R3

IR3= 500 mA

20 kW

A) R1 8.

B) R2

C) R3

D) Hibiri

Aadaki entegre hangi klf standardndadr?

A) TO-126 9.

B) SOT-23

C) DIP14

D) LCC

BD 139 transistrn bacak balant ekli aadakilerden hangisidir? A) EBC B) BCE C) CBE D) ECB

77

10.

Devrede l aletinin gsterdii deere gre hangi arza olamaz?

A) R1 Ksa devre C) R3 Ksa devre

B) R2 Ak devre D) Hem R1 ksa devre hem de R2 ak devre

78

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5

Yanl Doru Yanl Doru Yanl

6 7 8 9

10

Doru C D A D

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Yanl Yanl Doru Yanl Doru Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Doru Doru B B D

17

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

A A D C A A B Sfrdr. Sonsuzdur. Besleme gerilimidir. Sfrdr. Artar. Azalr. Sfrdr. Artar.

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6

Doru Yanl Yanl Doru Yanl Doru

8 9 10 11

Doru B A D C

79

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

C B B D A

6 7 8 9 10

C A C D C

80

NERLEN KAYNAKLAR
http://www.datasheets.org.uk/ www.whs.qld.gov.au/safetysense/ssel1.htm www.antrak.org.tr/gazete/122001/onder.htm

81

KAYNAKA KAYNAKA
AKAYLAR Vedat, Temel Elektronik ve Uygulamalar, Bursa, 1999. ALTUNER Mehmet, Bilimsel Cihazlarda Arza Arama, E Mhendislik Fakltesi, Kayseri, 1993. BAYRAM Harun, Dijital Elektronik, Bursa, 1998. BAYRAM Harun, Temel Elektronik, Bursa, 1999. BEREKET Metin, EnginTEKN, Elektronik Atelye ve Laboratuvar 2, zmir, 2004. BEREKET Metin, EnginTEKN, Temel Elektronik, zmir, 2003. BROWN Mark, RAWTANJawahar, PATILDinesh, PracticalTroubleshooting of ElectricalEquipmentand Control Circuits, Elsevier, TheNetherlands, 2005. COOKNigel P, PracticalElectricity, PrenticeHall, New Jersey, 2002. ETN Kadir, Endstriyel Elektronik ve Uygulama Devreleri, Birsen Yaynevi, stanbul, 1999. DNLER Ahmet, NaciCANDAN, Temel Elektronik, 1997. FLOYD Thomas L.,Electronic Devices, PrenticeHall, New Jersey, 2002. KARABACAK Metin, Endstriyel Elektronik, skenderun, 2001. LEWSGeoff, SINCLAIRIan, Orhan YILMAZ (eviren), Servis Mhendisi Cep Kitab, Elsevier, Bileim Yaynevi. ZKAN Turan, Temel Elektronik, stanbul, 2001. PEYNRC H.Refik, HikmetZATA, Temel Elektronik, zmir, 2000. PEASE Robert A, Troubleshooting Analog Circuits, Butterworth-Heinemann, California, 1991. SCHULER Charles A, EletronicsPrinciplesand Applications, McGrawHillSingapore, 1989. ENSOY Ramazan, merERCAN, A. OsmanCANGR, Elektronik Atlye II, Koparal, stanbul, 1997. URAL Ali, PID Kontrolr Tasarm in Matlabta Arabirim Yzeyi Hazrlama, Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2002.

82