Integral Tak Tentu

1. Pengertian Integral tak tentu

2. Metode substitusi
3. Integral parsial
4. Integral fungsi trigonometri
5. Integral dengan suku berbentuk akar
6. Integral fungsi rasional
7. Integral fungsi rasional sin x dan cos x















45
I. Pengertian Integral tak tentu

Definisi : Integral tak tentu dari f(x) ditulis :

dx x f ) ( didefinisikan sebagai :

+ c x F dx x f ) ( ) (
dimana F(x) adalah anti turunan dari f(x) yaitu bersifat F(x) = f(x) dan c adalah konstanta
pengintegralan.
Contoh : c x dx x +

4 3
4
1

Integral buku yang menggunakan rumus-rumus turunan :
1. 1 :
1
1
1 3
+
+

c x dx x
2. c x dx
x
+

ln
1

3.

+ c x xdx cos sin

4.

+ c x xdx sin cos

5.

+ c tgx xdx
2
sec
6.

+ c ctgx xdx ec
2
cos
7.

+ c x xtgxdx sec sec

8.

+ c ecx ecxctgxdx cos cos

9. c e dx e
x x
+

10.

> 0 ;
ln
a
a
a
dx a
x
x

11.

'

+
+

c x
c x
dx
x
1
1
2
cos
sin
1
1

12.

'

+
+

c x ctg
c x tg
dx
x
1
1
2
1
1

13.

'

+
+

c x ec
c x
dx
x x
1
1
3
cos
sec
1


Sifat-sifat integral tak tentu :
1.

+ + dx x g dx x f dx x g f ) ( ) ( ) ]( [
2.

dx x g dx x f dx x g f ) ( ) ( ) ]( [
3.

dx x f dx x f ) ( ) ]( [


46

contoh :

1
]
1

+
+ ...
7
1
4
3
2
4
dx
x x
x
jawab :

c x x tg x
dx
x
dx
x
dx x
dx
x
dx
x
dx x
+ +

+
+

+
+

ln 7 4
5
3
1
7
1
1
4 3
7
1
4
3
1 5
2
4
2
4


Teknik Pengintegralan :
II. Metode Substitusi



du u g dx x f
x u u
) ( ) (
) (

contoh:
dx x x

+
2
3
2
) 1 (
Substi.
du xdx
xdx du x u
2
1

2 1
2

+


c x
c u
du u dx x x
+ +
+
+

2
5
2
2
5
2
3
2
3
2
) 1 (
5
1
5
2
2
1
2
1
) 1 (


III. Integral Parsial




du v v u udv
dx x f x g x g x f dx x g x f
. .
) ( ' ) ( ) ( ) ( ) ( ' ) (

Tipe I
dx e x atau dx x x dx x x
x n n n

) (
) cos( ; ) sin(

dimana n = jumlah
integrasi parsial. Caranya dengan : ambil u = x
n
.
contoh :

xdx x 2 cos
u = x du = dx
dv = cos 2x dx v = x 2 sin
2
1

maka :


47

c x x x
xdx x x xdx x
+ +


2 cos
4
1
2 sin
2
1
2 sin
2
1
2 sin
2
1
2 cos

Tipe II
dx x x
n
) ( ln

, dimana n = jumlah integrasi parsial, caranya ( ) x u

n
ln
contoh:

xdx ln
u = lnx dx
x
du
1

dv = dx v = x
maka :

+

c x x x
dx
x
x x x xdx
ln
1
. ln ln


Rumus Reduksi
Rumus berbentuk :


+ dx x f x g dx x f
k n
) ( ) ( ) (
disebut dengan rumus reduksi.
Tentukanlah rumus reduksi untuk

xdx
n
cos ,
Ambil =
xdx
x n du x u
n n
sin
cos ) 1 ( cos
2 1

x v xdx v sin cos
[ ]
( )
( )
xdx
n
n
x x
n
xdx
xdx n x x xdx n
xdx n xdx n x x
dx xdx n x x xdx
dx x x n x x
xdx x n x x xdx
n n n
n n n
n n n
n n n n
n n
n n n

+
+
+
+
+
+
2 1
2 1
2 1
2 1
2 2 1
2 2 1
cos
1
cos sin
1
cos
cos 1 cos sin cos
cos ) 1 ( cos ) 1 ( cos sin
cos cos ) 1 ( cos sin cos
) cos 1 ( cos ) 1 ( cos sin
sin cos ) 1 ( cos sin cos

untuk n = 1

c x
xdx x x xdx
+

,
_

+


sin
cos
1
0
cos sin 1 cos
1 0

untuk n = 2


48
c
x
x x
xdx x x xdx
+ +
+

2
1
cos sin
2
1
cos
2
1
cos' sin
2
1
cos
0 2


IV. Integral Fungsi Trogonometri
Tipe I : Bentuk

xdx x
n m
cos sin
Kasus (1) : Jika m atau n ganjil, digunakan hubungan 1 cos sin
2 2
+ x x
Kasus (2) : jika m dan n genap atau salah satu nol, digunakan hubungan :

x x
x x
2 cos
2
1
2
1
sin
2 cos
2
1
2
1
cos
2
2

+

contoh :
1. xdx x x dx x x


6 2
6
3
cos sin sin cos sin

c x x
c x x
x xd x
x xd x
+ +
+
,
_

9 7
9 7
8 6
6 2
cos
9
1
cos
7
1
cos
9
1
cos
7
1
) (cos cos cos
) cos ( cos ) cos 1 (

2. ( )

xdx x xdx x
2
2
2 2 4
cos sin cos sin

( ) ( )
c x x x
x x x x x x
x d x x x x x
xdx xdx x x
dx x x x x x
dx x x x
dx x x
+
1
]
1

1
]
1

,
_

+
1
]
1

+
1
]
1

,
_

+ + +

,
_

+
,
_

,
_

+
,
_

2 sin
6
1
4 sin
8
1
2
1
8
1
2 sin
3
1
2 sin
2
1
4 sin
8
1
8
1
2 sin
2
1
8
1
2 sin 2 sin 1
2
1
4 sin
8
1
2
1
2 sin
2
1
8
1
2 cos 2 cos 2 sin
2
1
8
1
2 cos
8
1
2 cos
8
1
2 cos
4
1
2 cos
4
1
2 cos
8
1
8
1
2 cos
2
1
2
1
2 cos
4
1
2 cos
2
1
4
1
2 cos
2
1
2
1
2 cos
2
1
2
1
3
3
2
3 2
2 2 2 2
2
2




49
Tipe II : Bentuk

xdx ctg atau xdx tg
n n

Gunakan hubungan :
1 cos
1 sec
2 2
2 2


x ec x ctg
x x tg

Contoh :

xdx tg x tg xdx tg
4 4 6


( )
( )
( ) ( )
( )

dx tgx d x tg x tg
dx dx x tg x tg
dx x tg xd tg x tg
xdx tg xdx x tg x tg
dx x x tg x tg
dx x tg x tg tgx xd tg
xdx tg xdx x tg
dx x x tg
3 5
2 3 5
2 2 2 5
2 2 2 5
2 2 5
2 2 4
4 2 4
2 4
3
1
5
1
sec
3
1
5
1
1 sec
5
1
sec
5
1
1 sec
5
1
.. ) (
sec
1 sec

c x tgx x tg x tg +
3 5
3
1
5
1


Tipe III : Bentuk
xdx ec x ctg
atau xdx x tg
n m
n m
cos
sec

Kasus (1) : jika n genap dan m sembarang, gunakan hubungan :
1 cos
1 sec
2 2
2 2
+
+
x ctg x ec
tg x

Kasus (2) : jika m ganjil dan n sembarang gunakan hubungan :
1 cos
1 sec
2 2
2 2


x ec x ctg
x x tg

Contoh :
1. xdx x x tg xdx tg
2 2 2
5
4
2
5
sec . sec sec

( ) ( )
( ) c x tg x tg tgx d tg x tg
tgx d x tg x tg
+ +

2
3
2
1
2
5
2
1
2
2
5
3
2
2
1




50
2. ... sec
2
1
5

xdx x tg
( )
( ) ( )
( ) ( )
( )
c x x x
x xd x x
x xd x
x xd x
dx x tgx x tg
+ +
+
+

2
1
2
5
2
9
2
1
2
3
2
7
2
1
2 4
2
1
2
2
2
1
2
5
sec 2 sec
5
4
sec
5
2
sec sec sec 2 sec
sec sec 1 sec 2 sec
sec sec 1 sec
sec . sec .


Tipe IV : Bentuk

xdx x xdx x xdx x sin sin ; cos cos ; cos sin
Gunakan hubungan :
( ) ( ) [ ]
( ) ( ) [ ]
( ) ( ) [ ] x x x x
x x x x
x x x x



+
+ +
+ +
cos cos
2
1
cos sin
cos cos
2
1
cos cos
sin sin
2
1
cos sin

Contoh :
1. [ ]dx x x x x

+ ) sin( 7 sin
2
1
4 cos 3 sin

c x x
xdx xdx
+
,
_

+
1
]
1

cos 7 cos
7
1
2
1
sin 7 sin
2
1


2.

1
]
1

+ dx x x xdx x ) 2 cos( 12 cos

2
1
7 cos 5 cos

c x x
c x x
xdx xdx
+ +
+
,
_

+
1
]
1

+

2 sin
4
1
12 sin
24
1
2 sin
2
1
sin
12
1
2
1
2 cos 12 cos
2
1
12







51
V. Integral yang memuat bentuk akar
1. Integral yang memuat bentuk
n
b ax +
Gunakan hubungan b ax u + dengan substitusi
Contoh : dx
x x

+ 3
1

Substitusi :
dx udu
x u x u

2
2


( )
3 ln 2 3 ln 2
3
3
2
3
1
2
2
3
1
3
1
2
+ + +
+
+

+


x c u
u
u d
du
u
udu
u u
dx
x x

2. Integral yang memuat bentuk :
1.
2 2
x a gunakan substitusi : x = a sin atau x = a cos
2.
2 2
x a + gunakan substitusi : x = a tg atau x = a ctg
3.
2 2
a x gunakan substitusi : x = a sec atau x = a cosec

contoh:

cos
sin 2
4
1
2 2
a x
x dx
x x

( )
( ) c
x
x
c ctg ctg
d ec d
d
d
a
+

,
_

2
2
2
2 2
2 2
4
4
1
4
1
4
1
cos
4
1
cos
cos 2 sin
1
2
1
cos
sin 1 4 sin
1
2
1
cos . 2
sin 4 4 sin
1









VI. Integral Fungsi Rasional
Bentuk : dx
x q
x p

) (
) (

Dimana p(x) dan q(x) adalah polinom-polinom dan derajat p(x) < q(x)
Contoh :


52
1. ( ) ( ) x q x p dx
x x
x
<
+
+

) (
1 2
1
2

2. ( ) ( ) ( ) x q x p dx
x x
x x
>
+ +
+

3 2
2
3


dx
x x
x
dx xdx
dx
x x
x
x

+ +
+
+

,
_

+ +
+
+
3 2
6 2
2
3 2
6 2
2
2
3

ada 4 kasus yang akan ditinjau :
Kasus I : aoabila q(x) dapat diuraikan menjadi faktor-faktor linear yang berlainan. Misal
: q(x) = (x-a1)(x-a2)..(x-an), dimana a1, a2, an, berlainan.
Maka :
( )
( ) x q
x p
dapat diuraikan menjadi :
( )
( )
( )
( )( ) ( ) an x a x a x
x p
x q
x p

...... 2 1


an x
An
a x
A
a x
A

+ +

......
2
2
1
1

dimana A1, A2, A3, ..An diperoleh dengan prinsip identitas.
Contoh : Hitung dx
x x
x

+
+
3 2
1 2
2


( )( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )( )
( ) ( )
( )( ) 3 1
3
3 1
1 3
3 1 3 1
1 2
3 2
1 2
2
+
+ +

+
+ +

+
+

+
+

+
+

x x
B A x B A
x x
x B x A
x
B
x
A
x x
x
x x
x

Dengan prinsip indentitas diperoleh :
A+B = 2
3A-B=1
4A=3 B = 2-3/4
A= 3/4 B =
Sehingga:

( ) ( ) 3
4
5
1
4
3
3 2
1 2
2
+
+

+
+
x x x x
x



53

( ) ( )
( ) ( ) c x x
dx
x
dx
x
dx
x x
x
+ + +
+
+

+
+

3 ln
4
5
1 ln
4
3
3
1
4
3
1
1
4
3
3 2
1 2
2

Kasus 2 : Uraian q(x) memuat faktor-faktor linear yang berulang.
Misalnya : ( ) ( ) ( ) ( ) an x a x a x x q
m
..... 2 1
( )
( ) x q
x p
dapat diuraikan menjadi :
( )
( )
( )
( ) ( ) ( ) an x a x a x
x p
x q
x p
m

..... 2 1




( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) an x
Bn
a x
B
a x
B
a x
Am
a x
A
a x
A
m

+ +

+ +

....
3
2
2
1
1
......
2
2
1
1
2


contoh : dx
x x
x

+
+
1 2
1
2


( ) ( )
( )
( )
2
2 2 2
1
1
1 1 1
1
1 2
1

+
+

x
B x A
x
B
x
A
x
x
x x
x

( ) ( )
( ) ( ) ( )
( ) ( )
c
x
x
dx
x
dx
x
dx
x x
x
x x x
x
B B A
A
B A Ax B x A x
+

+
+

+
+

+ + +

1
2
1 ln
1
1
2
1
1
1 2
1
1
2
1
1
1
1
2 1
1
1 1
2 2
2 2


Kasus III : Bila q(x) memuat faktor kuadrat (yang tidak dapat diuraikan menjadi faktor linear)
berlainan. Misalkan : ( )( ) 2 2 2 1 1 ) (
2 2
c x b x a c x b x a x q + + + +
( )( ) ( ) dn x d x d x ..... 2 1
maka :
( )
( ) x q
x p
dapat diuraikan menjadi :

( )
( )
( )
( )( )( ) ( )
( ) ( ) ( ) dn x
cn
d x
c
d x
c
c x b x a
B x A
c x b x a
B x A
dn x d x c x b x a c x b x a
x p
x q
x p

+ +

+
+ +
+
+
+ +
+

+ + + +

....
2
2
1
1
2 2 2
2 2
1 1 1
1 1
..... 1 2 2 2 1 1 1
2 2
2 2

contoh :
hitung :
( )( )
dx
x x
x

+ +

2 1
2
2




54


( )( ) ( ) ( ) 2 1 2 1
2
2 2
+
+
+
+

+ +

x
C
x
B Ax
x x
x


( )( ) ( )
( )( )
( )( )
( ) ( ) ( )
( )( ) 2 1
2 2
2 1
2 2
2 1
1 2
2
2
2
2 2
2
2
+ +
+ + + + +

+ +
+ + + + +

+ +
+ + + +

x x
C B x B A x C A
x x
C Cx B Bx Ax Ax
x x
x C x B Ax

Dengan prinsip identitas diperoleh :
A + C = 0
2A+B = 1
2B+C = -2

2A + B = 1 X 1 2A + B = 1
2B A = -2 X 2 4B 2A = -4

5B = -3
B = -3/5
2B A = -2
A = -6/5 + 2
= - 4/5

C = - 4/5

( )( )
2 ln
5
4
5
3
1 ln
5
2
2
1
5
4
1
1
5
3
1 5
4
2
1
5
4
1
5
3
5
4
2 1
2
1 2
2 2
2 2
+ +
+

+ +

x x tg x
dx
x
dx
x
dx
x
x
dx
x
dx
x
x
dx
x x
x


Kasus 4 : Bila q(x) memuat faktor kuadrat berulang, misalnya :
( ) ( )( ) ( ) dn x d x d x c bx ax x q
m
+ + ...... 2 1 ) (
2

Sehingga :
( )
( )
( ) ( )( ) ( ) dn x d x d x c bx ax
x p
x q
x p
m
+ +

..... 2 1
) (
2


( )
( ) ( )
( ) ( ) ( ) dn x
Dn
d x
D
d x
D
c bx ax
Bm Amx
c bx ax
B x A
c bx ax
B x A
m

+ +

+
+ +
+
+ +
+ +
+
+
+ +
+
...
2
2
1
1
....
2 2 1 1
3
2
2
2


contoh :
Hitung :
( )
dx
x x
x x

+ +
+
2
2
3
5 2
6 4



55


( )
dx
x x
x x

+ +
+
2
2
3
5 2
6 4
( )
2
2
2
5 2
5 2
+ +
+
+
+ +
+

x x
D Cx
x x
B Ax


( )( ) ( )
( )
( )
2
2
2 3
2
2
2
5 2
5 2 5 2
5 2
5 2
+ +
+ + + + + + +

+ +
+ + + + +

x x
D Cx B Bx Bx Ax Ax Ax
x x
D Cx x x B Ax

Dengan prinsip indentitas diperoleh :
( ) ( )
( )
2
2
2 3
5 2
5 2 5 2
+ +
+ + + + + +

x x
D B x C B A x B A Ax

maka : A = 1
2A + B = 0 ? B = -2
5A + 2B + C = - 4 ? C = -5
5B + D = 6 ? D = 16

( ) ( )
( )
( ) ( )
C
x
x x
tg
x x
x
tg x x
dx
x x
x
dx
x x
x
dx
x x
x x
+

,
_

+ +
+
+
,
_

+
+
+ +
+
,
_

+
+ +
+ +
+
+
+ +

+ +
+


4 1
1
8
21
2
1
16
21
5 2 2
5
2
1
2
3
5 2 ln
2
1
5 2
16 5
5 2
2
5 2
6 4
2
1
2
1 2
2
2
2 2
2
3



( )
dx
x x
x
dx
x x
x

+ +
+

+ +

5 2
3 2 2
2
1
5 2
2
2 2

( )
( ) ( )

,
_

+
+ +

,
_

+
+
,
_

+
+ +
+ +

+ +
+ +

+ +

+ +
+

2
1
2
3
5 2 ln
2
1
2
1
1
2
1
1
4
2
. 3 5 2 ln
2
1
4 1
1
3
5 2
5 2
2
1
5 2
1
3
5 2
2 2
2
1
1 2
2
2 2
2
2 2
x
tg x x
x
d
x
x x
dx
x x x
x x d
dx
x x
dx
x x
x



( )
( )
( )
dx
x x
x
dx
x x
x

+ +
+ +

+ +
+
2
2
2
2
5 2
21 2 2
2
5
5 2
16 5

( )
( ) ( )
( ) 1
4 1
1
21
5 2 2
5
2
2
2
+
+ +
+
+ +

x d
x
x x




56

( )
( )

2 2
2 2
2
sec 4 1 4
4 4 4 1
sec 2 ) 1 (
2
1
2 1
+
+ + +
+
+
+
tg
tg x
d x d
x
tg tg x Sub


( ) ( )
( )
( )

cos sin 2 .
32
1
2
1
16
1
2 cos
2
1
2
1
8
1
cos
8
1
sec
1
8
1
sec 2
sec 4
1
1
4 1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
+
,
_

,
_

+
+
+ +

x
tg
d d d
d x d
x

( ) ( )
( ) [ ] 4 1
1
8
1
2
1
16
1
4 1
2
4 1
1
16
1
2
1
16
1
2
1
2 2
1
+ +
+
+
,
_

+ +

+ +
+
+
,
_

x
x x
tg
x x
x x
tg


VII. Integral Fungsi Rasional dalam bentuk sin x dan cos x
Bentuk ( )dx x x R

sin , cos
Gnakan subs. x tg
2
1
2

dz
z
dx
z tg x z tg x
2
1 1
1
2
2
2
1
+

( )
2
2
2
2
2
2 2 2 2
2
2 2
1
1
1 1
1
2
1
sin
2
1
cos cos sin cos 2 2 cos
1
2
1
1
1
2
2
1
cos
2
1
sin 2 sin cos sin 2 2 sin
z
z
z
z
z
x x x x x x
z
z
z z
z
x x x x x x
+

contoh :


57
hitung dx
x

+ cos 4 5
1

dx
x

+ cos 4 5
1
= dz
z
z
z

,
_

+
2
2
2
1
2
1
1
4 5
1


( ) ( )
c
x tg
tg
c
z
tg
z
d
z
dz
z
dz
z z z
+

,
_

,
_

+
,
_

,
_

+
,
_

+ +

3
2
1
3
2
3 3
2
3
1
3
1
3 .
9
2
9
1
2
1
2
1 4 1 5
1
1
1
2 2
2 2 2




Hitung :

+ 1 sin cos
1
x x

( )
c x tg
c z
z d
z
dz
z
dz
z
dz
z
z
z
z
z
z
z
+ +
,
_

+ +
+
+

+

+
+
+
+

1
2
1
ln
1 ln
1
1
1
1
1
2 2
1
2
1
2
1
1
1
2
1
1
1
2
2
2
2 2
2