ALEV SZCNN KKEN

Dr. zgr Sava, Mnih Asl konumuz olan "Alevi" szcnn kkeni konusuna girmeden nce kken1 ve "kken aratrmalar" anlamna gelen kkenbilimi ile ilgili birka saptamada bulunmamamz gerekmektedir. Her dilde, o dile baka dillerden gemi, kimisi zamanla yerlilemi, yerlemi; kimisi de yabancln korumu szckler de bulunur. te, bat dillerinde etimoloji (Alm. Etymologie) ad verilen kkenbilimi bu trden dnleme szckler (Alm. Lehnwrter) ile yabanc [kalm] szcklerin (Alm. Fremdwrter) o dile hangi dilden geldiklerini, biim ve ierik asndan ne gibi deiikliklere uradn aratrr, ortaya karr. Kkenbiliminin asl ura alanna, hi kukusuz o dile dardan gelmemi, z szcklerinin kkenini, ilk biimlerini ve bunlarn geirdikleri anlam ve biim deiikliklerini incelemek oluturur. imdi yukardaki saptamalarmz birer rnekle aklamaya alalm ve tavuk, terazi ve reel szcklerini ele alalm. Tavuk szc Trkedir, Eski Trke2 takagu szcne dayanr. Bu szck bir dizi biimsel ve sesbilimsel deiikliklere uradktan sonra Ortak Kltr Trkesinde tavuk, eitli Anadolu ve Rumeli azlarnda ise touk biimi almtr. Terazi szc, her eyden nce nl uyumuna uymamas, iinde uzun nl barndrmas bakmndan Trke kkenli deildir. nl uyumuna uymamas ve uzun nlsn korumu olmas bakmndan yabanc kalm bir szcktr. Bunun Trke karl tart szcdr. Reel szc, bandaki r nsz dnda3 Trke imi gibi grnse de kkeni Farsaya dayanr ve Farsa riyl szcnden gelmektedir. Yakndan incelendiinde grlr ki: (1) Szcn ikinci hecesinde uzun nl ksalm (ve bylece Trkeye uyum salama yolunda ilk adm atlmtr: riyal). (2) a nls "geni nl olma zelliini" birinci hecedeki i dar nlsne de vermi ve gerileyici benzeme4 yoluyla i nls e olmu (ve bylece Trkeye uyum salama yolunda ikinci adm atlmtr: reyal). (3) Szcn ilk hecesindeki ince nl, daha sonra bu zelliini ikinci heceye vermi ve
1

Terimler koyu ve eri harflerle yazlmtr.

Eski Trke teriminden M.S. 552 - 1209 yllar arasnda kullanlm olan Gktrk (M.S. 552-745) ve Eski Uygur Trkesi (M.S. 745 - 1209) dnemleri anlalmaldr.
3

Trkede hibir szck r nsz ile balamaz, bylesi szckler yabanc kkenlidir. Alm. regressive Assimilation.

ilerleyici benzeme5 yoluyla a kaln nls de incelerek e olmu (ve bylece Trkeye uyum salama yolunda nc adm atlmtr: reyel). (4) Son aamada szcn ilk hecesindeki y nsz nce konuma dilinde anmaya urayarak zamanla kullanmdan ve yazmdan dm, szck bugnk biimine girmitir: reel. Terazi ve reel szcklerinde grlyor ki, birinci szck Trkeye uyum salamyor, yabanc szck olarak kalyor; riyl ise reel biimine girerek dnleme szck6 oluyor. Bu biimsel deiiklikleri akladktan sonra anlamsal deiikliklere de dikkat etmek gerekecektir. Terazi szc herhangi bir anlam deiikliine uramyor, ama riyl szc Farsada "reel" anlamna deil; "konservesi yaplm meyve" anlamna geliyor7. Farsada "reel" anlamna gelen szck morabb (BIj) szcdr. zetleyecek olursak, kkenbilimi riyl szc gibi szcklerin sadece hangi biimsel deiikliklerden (riyl > riyal > reyal > reyel > reel) getiini saptamakla yetinmez, ayn zamanda szcklerin hangi anlam deiikliklerine uradn ortaya karr (Farsa riyl "konserve edilmi meyve" > Trke reel "marmelat"). Kkenbiliminin nc ve son amac da, gerek biimsel olsun gerek anlamsal olsun, szkonusu deiikliklerin ne zaman olutuunu, belgeleriyle8 kantlamaya almaktr. Bilimsel anlamdaki kkenbilim/etimoloji almalarnn yan sra -konumuz asndan ok nemli olmas nedeniyle - halk etimolojisi (Alm. Volksetymologie) olgusuna da deinmek gerekmektedir: Yabanc dillerden gelen szcklere kar, o dili kullanan kiilerde yerliletirme eilimi grlr. Yabanc dilden gelen szck, dilin kendine zg tak ve szckleriyle aklanmaya allr. rnein Anadolu szc, halk etimolojisine gre "Ana, dolu!" tmcesinden kmtr9. Bu n saptamalardan sonra imdi asl konumuza geebiliriz. Hi kukusuz Alevi szc, Ali Evi szcnden trememitir ve "Ev" szcyle bir ilgisi yoktur. Burada da, Anadolu / Ana + dolu! rneindeki gibi, halk etimolojisi olgusu szkonusudur. Alevi szcnn alev szcyle ilikilendirilmesi de baarsz bir yaktrmadan teye geemez. Alevi szc Hz. Ali'nin adndan taksyla tretilmi bir sfattr. Buradaki taks aidiyet bildirir ve "eklendii isimle ilgili" anlamna gelir. Demek ki Ali isminden tremi olan Alev sfat "Ali ile ilgili" anlamna gelen kii ya da kavramlar dile getirmek zere kurulmu
5

Alm. progressive Assimilation. Ziya Gkalp'in "Trkelemi Trke" diye zetledii dil olay. Alm. Eingemachtes. Alm. mit Belegstellen.

Sylencelerden birisine gre, Anadolu yarmadasnda susuzluktan krlmak zere olan bir grup Trk askerine yal bir kadn gelerek, yannda bulunan destisinden btn askerlerin matarasna su doldurmu ve askerlerin hayatn kurtarmtr. Mataras dolan asker "Ana, dolu!" diye syler, yal ana da -su ziyan olmasn diyedestisini kaldrarak sradaki askerin matarasn uzatmasn beklermi. te o gnden bugne o topraklarn ad Anadolu olmu.

bir sfattr. Arap yazsna vkf olmayan okuyucularmzn aklna "Peki, Alev szcndeki /e/ sesi nereden kt? Ali szcnde /e/ sesi yok ki?" gibi hakl bir soru gelebilir. Aklayalm: Ali ismi Arap alfabesiyle <Ayn-Lam-Ye> harfleriyle > yazlr. Ye harfi10 burada uzun deerindedir. Arapada ksa nller yazlmaz. L deerindeki Lam harfinden sonra uzun bir sesi geldii iin <Ayn-Lam-Ye> birlemesi aslnda isi uzun olacak ekilde Al diye okunur. imdi bu szce aidiyet taks olan bir uzun daha getirilmek istendii zaman szcn sonundaki nl, Vav nszne dnr11; yani Alevi szcnn Arap harfleriyle yazm <Ayn-Lam-Vav-Ye> biimindedir. L deerindeki Lam harfinden sonra bir nsz (yani Vav harfi) geldii iin, buradaki Lam, [le] diye okunur. Hecelere blerek okuyacak olursak: A-le-v12. Alevi szcnn anlamna gelince her eyden nce unu ayrt etmek gerekir ki, asl Arapa olan bu szck ayn yazmlarla Farsada ve Osmanl Trkesinde de kullanlmtr. Arapada ve Farsada Alevi 1. "Hz. Ali soyundan gelenler", 2. "Hz. Ali yanls" olmak zere iki anlamda kullanlmaktadr13. Bunun Osmanl Trkesinde de byle olduunu Develliolu da Alev 1. Hz. Ali'ye intisab olan kimse 2. Kzlba14 eklinde bildirmektedir. Bilindii gibi bir kii ya da kuruma intisap etmek (balanmak) iin o kiiyle ayn kandan ve ayn soydan olmak gerekmez. Arapa ile Farsa konuulan lkelerde Alev szc gnmzde sadece "Ali soyundan olan" anlamna kullanlyor olabilir. uras bir gerektir ki, inancn HakMuhammed-Ali diye zetleyen, kendisine Hz. Muhammed'i mrid, Hz. Ali'yi de rehber alan, ibadetlerini yzyllarca Trke yapan insanlar da kendilerine Alevi diyorlarsa bundan kimsenin gocunmamas gerekir. Alevi szc Trkeye geerken hem ses hem de ierik bakmndan deiiklie uramtr. Arapa ve Farsadaki seslendirilii [alaoi] biimindedir. Trkedeki anlam "Hz. Ali nesebinden deil, Hz. Ali edebinden olan kii" demektir. Alevi szcn ille de "Hz. Ali soyundan (nesebinden) olan kii" diye daraltmak istemek hem Hz. Ali'nin Nesebinle deil edebinle n! zdeyiini hem de yzyllardr uygulanagelen gerei grmezden gelmektir. Bunun en
10

Kimizaman nsz olarak y, nl olarak da deerinde olur. Bu trden nitelik deitiren, yani Ye iken Vav, Elif iken Vav vs. olan Elif, Vav ve Ye ( A) harflerine

11

Osmanlcada hurf- illet "hastalkl harfler" denir.

12

Ayn szck ulv diye de okunabilir ki Al ile ulv ayn kkten gelir ve "yce" anlamndadr.

13

Farsa iin rnein bkz. Heinrich F. J. Junker, Bozorg Alavi, Wrterbuch Persisch-Deutsch, 3. basm, Leipzig 1977, s. 520: Alawi Nachkomme Alis, Alide; Anhnger Alis.
14

S. 36.

azndan 16. yzyldan beri byle olduunu 2003 yl sonunda aramzdan ayrlan, btn Trkoloji dnyasnn saygnln kazanm deerli Trkolog Andreas Tietze'nin15 Etimolojik szlndeki bilgiler ak seik kantlamaktadr16. Tietze ad geen szlndeki Alevi maddesi iinde yle demektedir: Alevi (1) Eski Osmanlca, Hazreti Ali'nin ahfadndan (soyundan) olan bir kimse, < Arapa Alaw [Ali erkek ad + isimden sfat yapan -(w) eki.] Belge/Kant olarak da Tietze Ferec ba'de idde adl 1451 miladi tarihli eser, varak 211 b'yi gstermektedir. kinci anlam olarak (ki buras bizim iin daha nemlidir) Tietze yle devam ediyor: (2) Alevi Hazreti Ali'nin mevkiini yksek tutan bir mezhebe mensub (kimse). Yukardaki szckten anlam genilemesi yoluyla tremitir. Belge/Kant olarak da 1541-1599 yllar arasnda yaam Gelibolulu Mustafa li'nin Kunh'l-ahbrn tezkire ksmndaki17 u beyiti alntlyor: ihresinde greli lem'a-i nr-i nebev Bir yal yzl k evkna oldum Alev18 Gelibolulu Mustafa li'nin verdii bu beyit aka ortaya koymaktadr ki, burada bir kii doutan deil, sonradan Alevi inancna gemitir. Yazarn 1599 ylnda vefat ettiini gz nne alrsak en azndan o yldan beri Alevi szc Osmanl Trkesinin kullanld topraklarda "Ali yanls", anlamnda kullanlmaya balanmtr. Ksaca belirtmek gerekirse, Esat Korkmaz'n drt szckle ifade ettii gibi Alevi "Alevilii benimsemi kimse, topluluk19"lara verilen addr ve bu szck en azndan 1451 ylndan bu yana kullanlagelmektedir.

15

Prof. Dr. Andreas Tietze (1914-2003): Ksa yaamyks ve vefat haberi haberi iin bkz. Hrriyet Gazetesi, Avrupa Basks, 24.12.2003.
16

Kaynaka blmnde verilen etimolojik szcklerin hibirinde Alevi szc gemez. Bu szlklerin tmnn de "hatr saylr derecede" eksiklikleri bulunmaktadr. Konumuz olmad iin bunlara burada deinmiyoruz.
17

Gelibolulu Mustafa 'li (1541-1599) Kunh'l-ahbr'n Tezkire Ksm, yaymlayan Mustafa sen, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, no. 93, Ankara 1994, s. 212.
18

Gnmz Trkesiyle syleyecek olursak: ehresinde Peygamberin parlayan nurunu grdkten sonra Yaln yzl n evkiyle Alevi oldum Esat Korkmaz, s. 27.

19

Kaynaka Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1970. Eren, Hasan, Trk Dilinin Etimolojik Szl, 2. bask, Ankara 1999. Eyubolu, smet Zeki, Trk Dilinin Etimolojik Szl, Sosyal Yaynlar, Istanbul 1988. (Bu szln deerlendirilmesi iin bkz. Hasan Eren, Trk Dili, say 443, Ankara, Kasm 1988, s. 272-291.) Korkmaz, Esat, Ansiklopedik Alevilik-Bektailik Terimleri Szl, Ant Yaynlar, 2. bask, Istanbul 1994. Nianyan, Sevan, Szlerin Soyaac, ada Trkenin Etimolojik Szl, gzden geirilmi 2. basm, Adam Yaynlar, stanbul 2003. Tietze, Andreas, Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi Lugat, 1. cilt A-E, Simurg Yaynlar, Istanbul/Viyana 2002.

****************************** Yukardaki yaz: smail Engin/Havva Enginnin yaynladklar Alevilik (Kitap Yaynevi, stanbul Eyll 2004, s.17-21) adl kitaptan yazarnn izniyle alnmtr. ISBN 975 8704-73-7; www.kitapyayinevi.com