ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET -1 .................................................................................................... 3 1. ALAK GERLM (AG) DAITIM PANO VE MALZEMELER ................................... 3 1.1. Alak Gerilim Panosu ................................................................................................... 3 1.1.1. Grevi .................................................................................................................... 3 1.1.2. Boyutlar ................................................................................................................ 3 1.1.3. zellikleri .............................................................................................................. 4 1.2. Alak Gerilim Pano Malzemeleri ve zellikleri ........................................................... 6 1.2.1. Baralar ................................................................................................................... 7 1.2.2. alterler ................................................................................................................ 10 1.2.3. Akm Transformatrleri ....................................................................................... 17 1.2.4. Mesnet zolatrleri ............................................................................................... 19 1.2.5. Pano htiya Priz, Lamba ve Sigortas............................................................. 20 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23 RENME FAALYET - 2 ................................................................................................. 24 2. AG DAITIM PANO MONTAJ VE BALANTILARI .................................................. 24 2.1. Alak Gerilim Datm Pano Malzeme Yerleim Plan .............................................. 24 2.2. Alak Gerilim Datm Pano Malzemeleri Standart Boyutlar ................................... 25 2.3. Alak Gerilim Datm Pano Malzemeleri Yerine Montaj ........................................ 26 2.3.1. Montaj lem Sras .............................................................................................. 26 2.3.2. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 30 2.4. Alak Gerilim Datm Pano Malzemeleri Prensip emalar ..................................... 30 2.5. Pano Balant emas.................................................................................................. 30 2.6. Malzeme Balantlar .................................................................................................. 32 2.6.1. Balant lem Sras ............................................................................................ 33 2.6.2. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 33 2.7. Alak Gerilim Pano Montaj Yerleri ............................................................................ 35 2.7.1. Dhil Tip Montaj ................................................................................................ 35 2.7.2. Harici Tip Montaj ................................................................................................ 35 2.8. Alak Gerilim Pano Montaj Platform zellii ........................................................... 36 2.9. Alak Gerilim Pano Yerine Montaj Yapma ............................................................... 36 2.9.1. Yerine Montaj lem Sras ...................................................................................... 36 2.9.2. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 36 2.10. Alak Gerilim Pano Giri k Balantlar ............................................................ 37 2.11. Alak Gerilim Pano Malzeme alma Test ve Ayarlar .......................................... 37 2.12. Alak Gerilim Pano Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri............................................... 38 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 40 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 43 RENME FAALYET- 3 .................................................................................................. 44 3. KOMPANZASYON PANO VE MALZEMELER ........................................................... 44 3.1. Kompanzasyon Panosu ............................................................................................... 44 3.1.1. Grevi .................................................................................................................. 44 3.1.2. Boyutlar .............................................................................................................. 45 3.1.3. zellikleri ............................................................................................................ 45 i
3.2. Kompanzasyon Pano Malzemeleri ve zellikleri ....................................................... 46 3.2.1. Baralar ................................................................................................................. 46 3.2.2. letkenler .............................................................................................................. 48 3.2.3. Akm Trafolar Grevi ......................................................................................... 49 3.2.4. alterler ................................................................................................................ 49 3.2.5. Ampermetre ......................................................................................................... 49 3.2.6. Kondansatrler..................................................................................................... 50 3.2.7. Sigortalar ............................................................................................................. 53 3.2.8. Kontaktrler ......................................................................................................... 56 3.2.9. Voltmetre Komtatr ve Voltmetre ................................................................... 58 3.2.10. Kosinsfimetre................................................................................................... 59 3.2.11. Reaktif G Kontrol Rolesi ............................................................................... 60 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 63 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 65 RENME FAALYET- 4 .................................................................................................. 66 4. KOMPANZASYON PANO MONTAJ VE BALANTILARI ........................................ 66 4.1. Kompanzasyon Pano Malzemeleri Standart Boyutlar ............................................... 66 4.2. Kompanzasyon Pano Malzeme Yerleim Plan .......................................................... 66 4.3. Kompanzasyon Pano Malzemeleri Yerine Montaj .................................................... 68 4.3.1. Montaj lem Sras .............................................................................................. 68 4.3.2. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 69 4.4. Kompanzasyon Pano Malzemeleri Prensip emalar ................................................. 69 4.5. Pano Balant emas.................................................................................................. 69 4.6. Malzeme Balantlar .................................................................................................. 70 4.6.1. Balant lem Sras ............................................................................................ 70 4.6.2. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 72 4.7. Kompanzasyon Pano Montaj Yerleri .......................................................................... 75 4.7.1. Dhil Tip Montaj ................................................................................................ 75 4.7.2. Haric Tip Montaj ................................................................................................ 75 4.8. Kompanzasyon Pano Montaj Kaidesi zellii ........................................................... 76 4.9. Kompanzasyon Panosu Yerine Montaj ...................................................................... 76 4.9.1. Yerine Montaj lem Sras .................................................................................. 76 4.9.2. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 77 4.10. Kompanzasyon Pano Giri Balantlar .................................................................... 77 4.10.1. Balant lem Sras .......................................................................................... 77 4.10.2. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar ................................................................ 77 4.11. Kompanzasyon Pano Malzeme alma Test ve Ayarlar ........................................ 78 4.12. Kompanzasyon Pano Emniyet ve Gvenlik Tedbirleri ............................................. 80 4.13. Datm Panolar Genel Teknik artnamesi .............................................................. 81 4.14. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii ....................................................................... 83 4.15. Topraklamalar Ynetmelii ...................................................................................... 84 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 85 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 87 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 88 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 89 KAYNAKA ......................................................................................................................... 91 ii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0167 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri AG Datm ve Kompanzasyon Panolar AG datm ve kompanzasyon panolar sistemlerinin montaj ve balantlarn yapma becerilerinin kazandrld bir renme materyalidir. 40/32 Bu modln n koulu yoktur. AG datm ve kompanzasyon panolar iin gerekli malzemeleri seerek montaj ve balantlarn yapmak Genel Ama Standartlara, artnamelere, Gvenlii ile Kuvvetli Akm Tesisleri ve Topraklamalar Ynetmeliine uygun ve hatasz olarak AG datm ve kompanzasyon panolar malzemelerini seebilecek, montaj ve balantlarn yapabileceksiniz. Amalar 1. AG datm pano ve malzemelerini hatasz olarak seebileceksiniz. 2. AG datm pano montaj ve malzeme balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz. 3. Kompanzasyon pano ve malzemelerini hatasz olarak seebileceksiniz. 4. Kompanzasyon pano montaj ve malzeme balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz. Ortam: gvenlii tedbirleri alnm snf, atlye, laboratuvar, ktphane, bilgi teknolojileri ortam ( nternet ) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm: AG datm panosu ve malzemeleri, kompanzasyon panosu ve malzemeleri, pano balant emas, montaj ara gereleri, emniyet ve gvenlik malzemeleri, bunlarla ilgili kataloglar Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru- yanl testi, boluk doldurma vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
MODLN AMACI
LME VE DEERLENDRME
iii
iv
GR GR
Sevgili renci, Panolar, elektrik tesislerine enerjinin datm ve kontrol merkezleridir. Teknolojinin geliimi ile panolarda kullanlan malzemelerin eitleri artp fonksiyonlar gelise de temelde yaptklar i hep ayn kalmtr. Gnmzde elektrik panolarnda kullanlan kontrol ve koruma malzemelerinde, analog yapdan dijital sistemlere doru ynelmitir. Bu gelimeler panolarn besledii sistemleri ve insan hayatn korumada daha hassas malzemelerin retilmesine yol amtr. Yenilenen sistemler ile birlikte pano sistemlerni tesis ve kontrol edebilecek, teknolojik gelimeleri takip edebilen ve bunlar becerileri ile birletirip sunabilen teknik elemanlara ihtiya domutur. Bu modlde kazanacanz bilgi ve becerilerle alak gerilim pano ve kompanzasyon pano malzemelerini tanyacak, iletme artlarna gre seecek ve panoyu tesis edebileceksiniz.
ARATIRMA
AG datm panolar ve malzemeleri hakknda kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan bilgi toplaynz. evrenizde bulunan sanayi kurulular veya atlyelere giderek tesislerin AG datm panolarn inceleyiniz. Ayrca bu panolarn imalat ve bakm ilerini yapan i yerlerinden n bilgi edinebilirsiniz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu arkadalarnzla paylap tartnz.
1.1.2. Boyutlar
skeletleri profil veya kebent demirden, sac ksm ise en az 2 mm kalnlnda, keleri yuvarlatlm DKP sacdan yaplr. Ana datm panolarn boyutlar tesisin byklne yani tesis gcne gre deimektedir. Tesis gc ne kadar fazla olursa alter ve bara boyutlar da byyeceinden, panonun boyutlar bymektedir. Ana datm pano 3
ykseklii 200- 210 cm standart olarak yaplmaktadr. Pano derinlii en az 40 cm olmak zere 50- 60- 70- 80- 90 cm olabilmektedir. Pano genilii ise tesisin byklne gre deimektedir( ekil 1.1 e baknz.).
1.1.3. zellikleri
Ana datm pano iskeleti iin 40x40x4 mm kebent veya benzeri profil demir kullanlr. Pano sac zerine mekanie etki edecek alter ve kumanda eleman yerletirilecek ise sac kalnlnn 3 mm seilmesi daha iyi olmaktadr. Ana datm panolar 1600 kVA ya kadar standart olarak TS 3367 ve IEC 439a uygun olarak imal edilir. Pano ii, d ve iskeleti bir kat slyen (anti pas) boya ile boyandktan sonra iki kat frnlanm mat pskrtme boya ile boyanr. Ana datm panolarnn kullanlaca tesise gre zellikleri deimektedir. Su kuyu pompalar gibi yerlerde harici zellikte ve lm panosu, datm panosu ve kompanzasyon panosu birlikte tesis edilir. Kk tesislerde elektrik sayacl ana datm panosu, kompanzasyon panosu birliktedir. Eski ynetmeliklere gre yaplm tesislerde de elektrik sayal ana datm panosu ve kompanzasyon panosu birliktedir. Yeni ynetmeliklere gre eer direk tipi trafolu tesis ise elektrik sayac direk yannda montajl lm panosunda bulunacaktr. Eer bina tipi trafolu tesis ise modler lm hcresinde elektrik sayac bulunacaktr (ekil 1.2 baknz.). Eski ynetmeliklere gre yaplm direk tipi trafolu tesislerde ana datm panosunda bulunan elektrik sayacnn darda direk dibinde bulunan lm panosuna konulmas gerekmektedir. Byk tesis ana datm panosunda bakr baralar, ana alter, k alterleri, akm trafolar bulunmaktadr. Eer datm panolar bina dna montaj yaplacak ise harici tip zellikte olmaldr. Bina iinde montaj iin dhili zellikte doal havalandrmal veya aspiratrl soutmal olarak montaj yaplmaldr. Gerekli olan durumlarda i aydnlatma da konulabilir. Ana datm panolarna l aletleri de monte edilebilmektedir. Panolarda bulunan baralara dokunmay nlemek iin effaf fiberglas cam ile baralarn st muhafaza altna alnmaldr. Datm panolar, bir atlyenin veya bir tesisin datm tablolarnn enerji ald ana birimdir. Bu bakmdan datm panolar tesis veya atlyedeki elektrik enerjisinin tmn kontrol altnda tutar. Herhangi bir blme ait datm tablosunun enerjisisinin kesilmesi gerektiinde datm panolarnn zerindeki alter kapatlarak bu ilem ksa srede gerekletirilebilir. Tehlikeli bir durumda tm birimin enerjisini buradan kesmek mmkndr. Ayrca zerinde bulunan l aletleriyle akm ve gerilim bilgilerini de okumak mmkndr. Pano, dz zemin zerine 10 cm yksekliinde beton kaide yaplp bu kaide zerine balanr. Pano, arkasnda 75 cm geniliinde geit braklarak duvar kenarna yerletirilir. ekil 1.1de AG datm panosunda 630 A ana alter kullanlmtr. Kompanzasyon panosu iinde 250 alak alter kullanlmtr.
ekil 1.2: Bina tipi trafolu tesis AG panosu ve kompanzasyon pano yerleimi( dzenleyenlerin isimleri olmayacak.)
aspiratrdr. Baz tesislerde AG datm panolar ve kompanzasyon panolar beraber montaj yaplmaktadr ( Resim 1.2 baknz.).
1.2.1. Baralar
Baralar, saf elektrolitik bakrdan yaplmaldr.
1.2.1.1. Grevi Baralar elektrik enerjisinin kontrol ve kumanda edilebilmesinde kullanlan tehizat ve malzemelerin birbirleri ile irtibatn salayan iletkenlerdir. Bara malzemeleri iletme gerilimine, akmna ve bulunduu yere gre seilir. Baralarn birbirine balantlar gevek olmamaldr. Baralar genellikle krmz, mavi, sar, siyah, yeil renklerinde boyanmaktadr. Datm panolar teknik artnamesine gre 100 amper zerinde olan akmlar iin pano balantlar kesinlikle baralarla yaplmaldr.
Baralarn birbirine balantlar gevek olmamaldr. Baralar genellikle krmz, mavi, sar, siyah, yeil renklerinde boyanmaktadr. Datm panolar teknik artnamesine gre 100 amper zerinde olan akmlar iin pano balantlar kesinlikle baralarla yaplmaldr. 1.2.1.2. Boyutlar Tesisin gcne gre bara boyutlar deimektedir.
rnek: 400 kVA trafolu bir tesisin kurulu gc 325 KWtr. Bu tesisin ekecei akm bulunuz (Cos = 0,97 alnacaktr.). zm:
I
Bu tesisin akm ana datm panosundaki ana baradan geecei iin bu akma uygun baralar seilmelidir. Tablo 1.1.den 510 ampere uygun tek boyal 40 x 5 bara kullanlmaldr. Tablo 1.1e bakldnda baralar boyal olduunda daha fazla akma dayanmaktadr. Baralar zerine srlen boya, s intiar (yaylma) direncini artrd iin ( s transferini kolaylatrd iin ) barann soumas daha kolay olur. Bu nedenle boyal barann akm tama kapasitesi daha yksek olur.
Boyut (mm) Kesit (mm2) Arlk (kg/m)
12X2 15X2 15X3 20X2 20X3 20X5 25X3 25X5 30X3 30X5 40X3 40X5 40X10 50X5 50X10 60X5 60X10 80X5 80X10 100X5 100X10 120X10 160X10
24 30 45 40 60 100 75 125 90 150 120 200 400 250 500 300 600 400 800 500 1000 1200 1600
0,21 0,27 0,40 0,36 0,54 0,89 0,67 1,12 0,80 1,34 1,07 1,78 3,56 2,23 4,45 2,67 5,34 3,56 7,12 4,45 8,90 10,68 14,24
I 125 155 185 205 245 325 300 385 350 450 460 600 835 720 1025 825 1200 1060 1540 1310 1880 2200 2880
SREKL YKLEME AKIMI (A)- 50 Hz AC Boyal Bara Adedi plak Bara Adedi II III IIII I II III 250 110 220 270 140 240 330 170 300 350 185 315 425 220 380 550 290 495 510 270 460 670 350 600 600 315 540 780 400 700 780 420 710 1000 900 520 1500 2060 2800 750 1350 1850 1200 1750 2300 630 1100 1500 1800 2450 3330 920 1620 2200 1400 1980 2650 750 1300 2800 2100 2800 3800 1100 1860 2500 1800 2450 3300 950 1650 2200 2600 3300 4600 1400 2300 3100 2200 2950 3800 1100 2000 2600 3100 4000 5400 1700 2700 3600 3500 4600 6100 2000 3200 4200 4400 5800 7800 2500 3900 5200
IIII 2500 2100 3000 2400 3400 2900 4200 3400 4800 5500 7000
1.2.2. alterler
Ana datm panolarnda giri alteri olarak yk alteri, kompakt alter ve byk glerde ak tip otomatik alterler kullanlmaktadr. k alterleri olarak kk panolarda pako alter, byk akmlar iin kompakt alter veya ak tip otomatik alterler kullanlmaktadr. Eski tip panolarda zengili alterler kullanlmtr. Pako alterler kullanld zaman ayrca sigortalar da (anahtarl otomatik sigorta veya bakl sigorta) kullanlmaldr. 1.2.2.1. Yk Kesici Grevi
Ana datm panosunda, tesisin elektrik enerjisini ap kapama ve k alteri olarak alclara kumanda etme grevi yaparlar. Yk alteri olarak yk kesicisi veya yk ayrcs kullanlmaktadr. Yk kesicileri NH bakl sigortalar ile birlikte kullanldndan "alter" ve "devre koruma eleman (sigorta)" olarak iki nemli fonksiyona sahiptir. ekilen akm veya ykteki deiikliklere bal olarak bakl sigortalarn deitirilmesiyle istenilen anma akmnda ve iletme snfnda devre koruma imkn salandndan ayn alteri ok ynl kullanmak mmkndr. Termik magnetik alterlere gre daha hassas selektivite zelliine sahiptir. Termik manyetik alterden farkl olarak ksa devre akmn daha kk deerlerde snrlamaktadr. VDE ve IEC'ye uygun olarak yksek ksa devre kesme yeteneine sahiptir. 160 A alterlerde srtnmeli, dier byk boy alterlerde ise dner kontak sistemi vardr.
10
Yk kesicisinin sigorta tayc ile elle tahrik veya yayl mandal mekanizmas ile elle tahrik olarak eitleri vardr. Sigortal yk kesicisi standart anma akmlar, 160- 250400- 630 amperdir. Yk ayrcs, yk var iken devreyi ap kapama yapabilmektedir. Standart anma akmlar 160- 250- 315- 400- 630- 800- 1000- 1250- 1600- 2000- 2500- 3150 amperdir. Yaps ve alma prensibi
Kullanm olduka ekonomiktir. Elektrik tesisinde kullanlmalar hlinde adet bakl sigorta altl 1 adet ark hcreli alter, ara balantlar iin gerekli kablo, kablo pabucu, bara vb. malzemelerden tasarruf edilmektedir. Ayn zamanda balant noktalarnn saylar da 12'den 6'ya inmektedir. Bu nedenle temas direnci ve balant hatalarnn sebep olduu enerji kayplar en az olmakta, montaj iiliinden ve pano ebatlarnn klmesinden maliyet tasarrufu salanmaktadr. Yk altndaki ama ve kapama srasnda meydana gelen ark, zel gelitirilmi ark hcreleri sayesinde tamamen sndrlmektedir. Kesici kapa zerinde bulunan muhafazal kk pencereler sayesinde, kesici almadan sigorta buonlarnn etiketi okunabilmekte, atk olup olmad grlebilmektedir. Kapak, yerinden tamamen karldndan sigorta buonlar tehlikesiz ve emniyetli bir ekilde deitirilir. Tesisteki arza veya bakm almalar srasnda kapan yerinden karlmas veya buonsuz olarak yerine tekrar taklabilmesi mmkn olduunda devrenin yanllkla kapatlmas sonucu eitli arza veya kazalarn meydana gelmesi nlenir. Bak sigortal yk kesicileri hem pano iinde hem de pano n yzeyinde kullanlabilir. Faz aralar speratrler ile izole edilmitir. Yk kesici ve balant kablolar sklmeden kapak, ark hcreleri ve seperatrler deitirilebilir. Yk kesicinin seri olarak alp kapatlabilmesi iin monte edildii zemin ama kapama srasndaki esneme ve sarslmalara kar dayankl olmaldr. Bu art saland takdirde, yk kesiciler kullanma ekline gre pano n yzne gre veya pano iine monte edilerek kullanlr. Yk kesicilerin kullanlmas srasnda dikkat edilmesi gereken dier bir husus kapan kapatlarak yerine tam oturtulmasdr. Kesici kapann tam kapatlmamas durumunda, yeterli kontak temas salanamadndan kontak direnci bymekte ve neticede snma ve enerji kayplarnn artmasna, yk kesici kullanma mrnn azalmasna sebep olmaktadr. Kapak tam kapatld takdirde kilitleme sistemi nedeniyle kendiliinden almamaktadr. ebeke girii balants alt veya st kontak tarafndan yaplabilir. Kullanld tablo ve panolarda byk yer tasarrufu salar. Sigortal ve sigortasz tip yk alterleri TS EN 60947-3, IEC 60947-3 ve VDE 0660 standartlarna gre A 23 snfna uygun olarak retilmektedir. Bu zellikleri sayesinde AC-DC sistemleri ile motor devrelerinde gvenle kullanlr. Yk alteri, komple nite iine yerletirilmi sabit kontak 11
baklar ve kendine has kontak sisteminden olumutur. Bu sistemle, kesme enerjisi kontaklar arasnda blnr. Enerjinin kontaklar arasnda blnmesi ve yk kesme hcrelerindeki ark sndrc elemanlar sayesinde kontak yzeyindeki yanma en aza indirilmitir. Yanmann az olmas kontak mrn uzatr. Srtnmeli ve dner kontak sistemleri her ama-kapamada temiz ve shhatli bir temasn gereklemesini temin eder. zel yay sistemleri sayesinde kontaklardaki gei direnleri ve enerji kayplar minimuma indirilmitir. Akm, alter iinde her faz iinde drt noktadan kesilir. Bu zellik, alterin hem akm kesme kapasitesini ykseltir hem de buonlar her iki ucundan devreden ayrr. Kumanda kolu "l" konumunda mekanik olarak kilitlenmektedir. Dolaysyla alterde enerji varken pano alamaz. Panoda enerji yokken yani "O" konumunda, kumanda kolu asma kilit ile tamamen kilitlenerek yetkisiz kiilerin devreye enerji vermesi nlenebilir. alter gvdesinde ve yaltkan ksmlarda sya ve atee dayankl, su emmeyen malzemeler kullanlmtr. Gvde malzemesi cam elyafl polyester reineden olup dielektrik ve mekanik zellikleri ok yksektir. Fazlar arasndaki yaltm mesafesi herhangi bir atlamaya kar olduka geni tutulmutur. Buna ramen sigortal tiplerde araya ilave seperatrler konularak hem daha iyi bir yaltm hem de olabilecek el temaslarna kar koruma salanmtr (Resim 1.2, 1.4, 1.5 baknz.).
12
Ama kapama mekanizmas btn kutuplarn birlikte ve ok hzl almasn salar. Ama-kapama hz el hareketinden bamszdr. Mekanizmadaki yaylar sayesinde ok hzl bir ama-kapama ilemi olmaktadr. zellikle dner kontak sistemi ile kontak tahribat nlenmitir. Yk kesme hcrelerinde ark sndrc elemanlar vardr. Kumanda kolu gemeli tipte olup boyu, istenen pano derinliine gre ayarlanabilir. Gsterge plakas ve kumanda kolu sayesinde alterin hangi konumda olduu rahatlkla grlebilir. 1.2.2.2. Kompakt alterler AG datm panosunda ana giri ve k alterleri olarak kullanlr. Grevi
Bu alterler, kompakt termik manyetik veya ak tipte olmaldr. Kesici, normal iletme artlarnda devreyi kapamaya, kesmeye ve bu devrenin akmn tamaya, ksa devre ve ar akm gibi normal d artlarda ise devreyi otomatik olarak kesmeye yarayan mekanik bir ama kapama cihazdr. Devre kesicilerin devreyi ama kapama ileminden baka en nemli fonksiyonu, normal d artlarda devreyi korumasdr. Termik manyetik (kompakt) alterler, iki trl koruma salamaktadr. Bunlar termik ve manyetik korumadr. Termik koruma (ar yk artlarnda koruma): Termik koruma devreyi ar yklere kar korur. Bu koruma ilemini scaklk deiimlerinde uzama kat saylar birbirinden farkl iki metalin birletirilmesiyle oluan bimetal denen bir malzemeden faydalanarak yapar. Bimetal stldnda uzama kat says daha az olan metale doru bklr. Ar yklenmelerde akm nominal akm deerinin zerine kar, akmn artmasyla doru orantl olarak kontaklardaki ve bimetal zerindeki scaklk artar. Bylece bimetaller artan scaklkla beraber bklerek kesici mekanizmasnn almasna yardmc olan bir trna kurtararak kesiciyi devre d brakr. alterin devreyi ar yklenmelere ve ar akmlara kar korumasn salar. ekil 1.3e baknz.
13
Manyetik koruma (ksa devre artlarnda koruma): ki iletkenin birbiriyle temas veya toprakla temas hlinde ksa devre oluur. Ksa devrede aradaki diren sfra ok yakn bir deerdedir. Bu nedenle ksa devre akm normal iletme akmnn binlerce katna ulaabilmektedir. Ksa devre akm nlenmemesi hlinde son derece zararl ve tahrip edicidir. Bundan dolay ok ksa bir sre ierisinde devrenin atrlmas gerekmektedir. alterin zerinde bulunan manyetik mekanizmada ksa devre srasnda byk bir manyetik alan endklenir. Bu manyetik alann oluturduu kuvvetle sabit nve hareketli nveyi hzla kendisine eker. Hareketli nve bu hareketi srasnda atrma mekanizmasna hzla arparak sistemi annda atrr.
Termik ve manyetik korumann yan sra limitr zellii en nemli koruma sistemidir. Limitr zellii olarak da adlandrlan akm snrlama zelliinde sabit kontaa verilen U formu sayesinde kontaklardan akmlar ters ynde akar. Ksa devre esnasnda sabit kontakla hareketli kontak arasnda oluan ters manyetik alan etkisiyle aralarnda bir itme kuvveti oluur ve hareketli kontak sabit kontaktan ayrlr, araya ark direncinin de eklenerek ksa devre akmn %75 orannda azaltarak alterin ve devreye bal cihazlarn ksa devre esnasnda zarar grmesini engeller.
14
Byk gl tesis panolarnda daha hassas kumanda etme zellii olan alterlerdir. 630 Aden 6300 ampere kadar akm deerlerinde retilir. zellikleri unlardr: 440 V AC'de, 3 boy ile 6 tip ksa devre kesme kapasitesinde 50, 55, 65, 80, 100 ve 150 kA. dir. Kontrol devresi zellikleri: Koruma fonksiyonlar, ar yk, uzun ters zaman gecikmeli, ksa ters zaman gecikmeli, ksa zaman gecikmeli, sabit zaman erileri gibi deiik fonksiyonlar, deiiklik koruma zellikleri isteyen kullanclar iin mmkndr. Gsterge fonksiyonu, akm ayar gstergesi ve iletme akm gstergesi vardr. Alarm zellii: Ar yk durumunu gsterir. Otokontrol zellii, ar snmaya kar koruma ve mikrolojik kontrol niteleriyle ile kendi kendini sistemden ayrr. 15
Test zellii: Kesicinin zelliklerini test etmek iindir. (Kesici bir haberleme a ile bilgisayar zerinden uzaktan kontrol, uzaktan ayarlama ve grntleme ilemlerini 1 km mesafeye kadar yapabilir.) Ampermetre zellii: Ampermetre ana devre akmn display ekranda gsterir. SELECT butonuna baslnca LEDi yanan fazn akmn veya maksimum faz akmn gsterir. Tekrar butona basldnda dier fazn akmn gsterir. Ayarlama zellii: Kullancnn taleplerine gre akm ve gecikme zaman, +/ butonlarna basarak ayarlanr. stediiniz akm veya gecikme zamann ekranda grdnzde STORAGE butonuna basp kaydedin. Ar akm olutuunda, bu fonksiyon otomatik olarak kesilir.
16
Tablo 1.2de kompakt termik manyetik alterin standart akm deerleri verilmitir, inceleyiniz. alter Anma Akm (In) 20 32 40 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 500 630 800 1000 1250 1600 Termik Ayar Sahas (Ir) 16- 20 A 25- 32 32- 40 40- 50 50- 63 63- 80 80- 100 100- 125 125- 160 160- 200 200- 250 250- 315 315- 400 400- 500 500- 630 320- 800 400- 1000 500- 1250 640- 1600
Tablo 1.2: Termik manyetik alter akm deerleri
Manyetik Ayar Sahas (Ii) 300 A 300 600 600 600 1000 1000 1000 1500 1000- 2000 1200- 2500 1000- 2000 1200- 2500 2500- 5000 3250- 6300 8 x In 11 x In 10 x In 9 x In
salayan transformatrlerdir. Koruma akm transformatrleri, koruma rlelerini besleyen bir akm transformatrdr. Primer ular K-L, sekonder ular ise k-l harfleriyle gsterilir. ok sipirli olan sekonder bobininin (l) ucu topraklanarak muhtemel tehlikelere kar korunmu olur. letme esnasnda akm transformatrlerinin sekonder ularn bota brakmak son derece tehlikelidir.
18
1.2.3.2. Dntrme Oranlar (k) Primer anma akm (Ipn) ile sekonder anma akm (Isn) arasndaki orandr. K=Ipn/Isn (rnein, 100/5 gibi) rnek olarak 100/5 akm trafosu (100/ 5=20 kat) 100 Amperlik akm 20 kat orannda kk olarak 5 Amper olarak l aletlerine yanstmaktadr. Devre akm bulunurken bu oran ile arplarak bulunmaldr. Akm trafolarnn giri akm deerleri ne olursa olsun k ( sekonder ) akm 5 Amperdir. rnek: 400/5, 40/5, 600/5 akm trafolarnn dntrme oranlarn bulunuz? 1.2.3.3. Hata Snflar ( Doruluk Snf) Akm transformatrlerinde hatann belirli snrlar iinde kaldn aklamakta kullanlan bir deyimdir. l akm transformatrnn doruluk snf, primer anma akm ve anma yknde, yzde olarak akm yanlgsnn st snrna eit olan ve snf indisi denilen bir say ile verilir. l akm transformatr doruluk snf standart deerleri 0,1- 0,2- 0,5 1- 3- 5tir. Laboratuvar lmlerinde 0,2 snf akm trafolar kullanlr. Teknik uygulamada lme iin 1 snf akm trafolar, koruma iin 3 snf akm trafolar kullanlr.
1.2.4.2. Yaps ve Boyutlar Mesnet izolatrnn alt ksm metalden yaplmtr. Panoya balant bu ksmdan yaplr. Gvdesinin zeri ise porselen, bakalit veya sertletirilmi PVCden yaplmtr. zolatrlerin zerinde bara tutturmak iin cvatal bir blm bulunur. Mesnet izolatrlerinin bara tutturma yerleri, baralarn boyutlarnda yaplr. Alak gerilimde (1 kVa kadar) kullanlan bara mesnet izolatrleri kk orta ve byk olmak zere ebatta retilir. Cinsi Kk Orta Byk Boyu (mm) 25 25 40 ap (mm) 20 30 40 zolatr Ba Cvata ap (mm) 4 6 6
20
AG datm pano termik manyetik alter testini ( altrma) ve akm ayarn yapnz. lem Basamaklar neriler
AG datm pano ana alter ve k alteri zelliklerini seiniz. alterin kumandasnn konum olduunu unutmaynz ( ON- OFFTrip). Uygun alteri seiniz. alteri nce ON konumuna, sonra OFF Termik manyetik alter altrma testini konumuna getiriniz. yapnz. alterin zerinde bulunan TRP Termik manyetik alter ayarlarn yapnz. (krmz) butona basnz. TRP konumunun alteri ortada tutacan unutmaynz. Termik manyetik alterin normal akm deerini etiketinden belirleyi-niz. 21
alterin normal alma akmndan ka kat sonra ama yapmasn istediinizi ayarlaynz. Resim 1.10da 0,8- 1 kat.(In) alterin duyarllk hassasiyetini ayarlaynz( Lo= Az, H= Yksek).
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. gvenlii tedbirlerini aldnz m? Uygun deer ve zellikte termik manyetik alteri seebildiniz mi? alterin etiket deerlerinden zelliklerini seebildiniz mi? alterin nominal ama akm deerini ayarlayabildiniz mi? alterin ama hassasiyet deerini ayarlayabildiniz mi? alteri trip konumuna alabildiniz mi? alteri on off (ama kapama) konumuna getirebildiniz mi? Evet Hayr
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
22
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
23
ARATIRMA
AG datm pano montaj ve balantlarnda kullanlan ara gereleri aratrnz. Montaj ve balantlarda alnan i gvenlii tedbirleri aratrnz. Montaj ve balantlarda nelere dikkat edildiini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortamn ve AG pano imalat yapan i yerlerini ziyaret ederek bilgi toplaynz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu arkadalarnzla paylap tartnz.
24
25
26
Baralarn montaj: Kompakt altere giri, baralar ile yaplmaktadr. Tesisin akmna gre bara boyutlar seilir(Tablo 1.1den faydalannz.). Baralar uygun boyda kesilir. Baralarn pano malzemelerine balant amac ile bklp ekillendirilmesi esnasnda kesitinin incelmemesine ve atlamamasna dikkat edilmelidir. Standartlara gre baralar 45 dereceden daha fazla a yapacak ekilde bklmemelidir. Malzemelerin yerletirilecekleri blmn deliklerinin bu montaj malzemelerine uygun olarak delinmi olmas gerekir. Baralarn her iki ularndan, uygun ekilde balant cvatalarnn girebilecei genilikte delikler matkapla alr. Delme ilemi matkap tezghnda yaplmaldr(Resim 2.2ye baknz.). Ayrca kompanzasyon ve saya kablo balantlar iinde uygun delikler delinmelidir. Baralar sar, krmz, mavi veya siyah standart renk olmak zere boyanr, balant yerleri boyanmaz. alter k baralar ile olacaksa baralar mesnet izolatr ile panoya tutturulmaldr. (Resim 2.3e baknz.)
27
Akm trafolarnn montaj Seilen baralara uygun tipte (barasz) ve tesis akmna uygun akm trafolar seilir. Seilen akm trafolar baralara geirilir. Akm trafolarnn baraya tutturma vidalar (P1-P2) uygun ekilde sklr ve sabitlenir (Resim 2.4e baknz.). Akm trafolarnn S2 ular sar, yeil renkteki kablolar ile birbirine balanr. Birletirilen bu ulardan toprak barasna balant yaplr (Resim 2.4e baknz.). Balantlar gevek olmamaldr.
Akm trafolar sekonder sarg balant terminallerinden herhangi bir tanesi mutlaka, muhtemel primer kaaklara kar topraklanmaldr. Sekonder devre ak braklmamaldr nk nve ar derecede snabilir. Akm trafolar etiketleri karlmamaldr.
28
29
30
31
AG datm panosu bara balantl olarak yaplacaksa ncelikle fazlara ve topraklama hattna ait baralarn mesnet izolatrleri yardm ile panoya tespit edilmi olmas gerekir. Ana datm panolarnda enerji giri balantlar NH sigorta altlna yaplmak zere bo braklr(Kompakt alterlerde bu ilem yoktur.). alter k bara veya kablolar akm transformatrlerinin iinden geerek st ksmdaki her faza ait baralara balanr. Akm transformatrlerinin sekonder ular ampermetrelere oklu kablolarla balanr. NH sigorta altlklarnn kndan alnan balant, ilgili datm tablolarna ait pako veya kompakt alterlere verilir. alter klar tablo k klemenslerine balanr veya NYY kablo ile ilgili tali datm tablosuna balanr. Klemense balanacak tm kablolara balant emasna uygun numara halkas taklr. Sinyal lambalarna ilgili alterin k fazlar balanr ve ntr barasndan alnan ntr kablosu da paralel olarak datlr. Pano malzemelerinin elektrii olmayan tm metal aksamlar topraklama barasna balanr. Topraklama baras da topraklaycya balanr. l aletleri, sinyal lambalar gibi yardmc eleman balantlar kablolarla ekil verilerek dzgn bir formda yaplr.
Balants yaplacak tm pano malzemeleri iin uygun ara gere seilmelidir. Malzemelere balanacak kablolarn yaltkanlar uygun boyutta soyulmaldr. Malzemelerin kablo balantlar yaplrken vidalar yavaa ve yeterince sklmaldr. Ar sktrma kablonun kesilmesine neden olabilir. Gevek balant elektrik akmna kar diren oluturarak veya ark oluumuna sebep olarak malzeme kontaklarnda ar snmalar meydana getir ve sistemin arzalanmasna yol aar. Gevek balant olmamasna dikkat edilmelidir.
33
34
35
2.9. Alak Gerilim Pano Yerine Montaj Yapma 2.9.1. Yerine Montaj lem Sras
Beton platform, pano alt montaj yerlerine uygun olarak iaretlenir. aretlenen yerler beton matkab ile delinir. Delinen yerlere uygun elik dbeller taklr( Resim 2.8e baknz.). Datm panosu montaj delikleri, platformdaki elik dbellere geirilerek platforma yerletirilir. elik dbeller uygun bir ekilde sklarak yerine montaj bitirilir. Yerine montajda i gvenlii ve emniyet tedbirlerine uyulmaldr. Topraklama iletkeni pano topraklama barasna balanr.
Kullanlan tm cvatalar vazelinlenmeli ve somunlar rondela ile birlikte sklmaldr. Tm ilemler iin uygun el takmlar kullanlmaldr.
Kompakt alterin konumunu gsteren durum mevcuttur. ON / I: alterin kontaklarnn kapal olduunu gsterir. Bu durumda alter kolu en st pozisyondadr. TRP: alterin herhangi bir arzadan (ar yk veya ksa devre) dolay atn gsterir. Bu durumda alter kolu ON ile OFF konumlar arasnda orta pozisyondadr. OFF / 0: alterin kontaklarnn ak olduunu gsterir. Bu durumda alter kolu en alt pozisyondadr. Trip pozisyonundaki alteri ON pozisyonuna almak iin alter kolunu OFF yazs istikametinde aa doru bastrrz. alter KLK sesiyle beraber kurulacaktr (reset pozisyonu). alteri kapatmak iin kolu ON istikametine doru bastrrz. NOT: altere dk gerilim bobini taklmsa alteri kapatmak ancak dk gerilim bobini gerilimi anma deeri ile enerjilendirilmi iken mmkndr. 37
Trip butonu: Ama mekanizmasnn almasn kontrol etmek amacyla kapak zerinde bulunan krmz renkli butondur. Bu butona basldnda mekanizma alr ve alterin kontaklar ani olarak alr. Mekanik alma kontrol (testi): alteri be kez kapayp anz. Kol, rahata hareket edebilmeli, I ve 0 konumlarnda sabit olarak kalabilmelidir. Termik/manyetik ayarlarnn yaplmas: Resim 2.9da bulunan alterin, anma akm ayar dmesini (0,8- 1) x In iletme akmna ayarlaynz. Ani ama deeri baz alterler iin sabittir. Baz alterlerde ise (5-8) x In arasna ayarlanr. Ancak alterin koruma yapaca ykn zelliine gre istenirse retici nominal akmn 2,5- 12 kat arasnda ani ama yapacak ekilde sevk edilebilmektedir.
Alak gerilim datm panolarnda en az k alteri olmaldr, bir adette yedek alter braklmaldr. Kompanzasyon panosu iinde bir adet alter konulmaldr.
cmlik bo bir geit yeri braklmaldr. Pano zerine lm tehlikesi levhas aslmaldr. Panonun elektriki olmayan tm metal aksamlar topraklanmaldr. Pano arkasndaki servis geidin zemini PVC ile kaplanmaldr. Yetkisiz kiilerin mdahalesini engellemek iin pano kilidi srekli kilitli tutulmaldr.
39
40
gvenlii ve emniyet tedbirlerine uygun olarak termik manyetik alterin panoya montajn yapnz. Montaj iin Resim 2.10. ve proje eklinizden faydalannz. lem Basamaklar Pano balant emasn okuyunuz. Pano iinde malzemelerin montaj yerini uygun standartlara gre tespit ediniz. alterin montaj yerlerini markalaynz ve deliniz. alteri yerine montaj ediniz. neriler Proje ve emalar okurken sembollere dikkat ediniz. Malzeme montaj yerlerini tespit ederken yerletirilecek malzemenin boyutlarn gz nnde bulundurunuz. Montaj yerlerini markalamadan nce llerin tam alndna emin olunuz. Markalanm yerlere delik aarken uygun lde matkap ucu kullannz. El matkab kullandnz yerlerde delici ucun malzemeye dik konumda almasn salaynz. Ucun kayarak kazaya sebep olmasn engellemi olursunuz. Malzemeleri yerine monte etmeden nce ayrlan yerdeki deliklere uygunluunu kontrol ediniz. Montaj srasnda malzemelere zarar verecek darbelerden kannz. gvenlii tedbirlerine uyunuz.
41
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. gvenlii tedbirlerini aldnz m? 2. Panoya uygun termik manyetik alteri seebildiniz mi? 3. alter montaj yerlerini uygun ve yntemine gore iaretleyebildiniz mi? 4. aretlenen yerleri uygun bir ekilde markalayabildiniz mi? 5. Markalanan yerleri uygun ve emniyetli biimde delebildiniz mi? 6. alteri uygun (emniyetli) olarak deliklerinden montaj yapabildiniz mi? 7. alterin alma testini (ON- OFF- TRP) yapabildiniz mi? Evet Hayr
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
42
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
43
ARATIRMA
Kompanzasyon panolar ve malzemeleri hakknda kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan bilgi toplaynz. evrenizde bulunan sanayi kurulular veya atlyelere giderek tesislerin kompanzasyon panolarn inceleyiniz. Ayrca bu panolarn imalat ve bakm ilerini yapan i yerlerinden n bilgi edinebilirsiniz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu arkadalarnzla paylap tartnz.
44
Dier bir tanmlama ile bobinli bir ykn kk olan g kat saysnn daha byk bir deere ykseltilmesi ilemine g kat saysnn dzeltilmesi veya kompanzasyon denir. G kat saysnn dzeltilmesi ile Cos 1e yaklatrlr fakat tam 1 yaplmas ekonomik olmadndan genellikle 0,95- 0,99e kartlr. G kat saysn dzeltmekle reaktif g, dolaysyla akmn reaktif (Ir) bileeni kltlr. Bylece devre akm (I2) klerek ayn i daha kk akmla yaplr. Bu srada aktif akm (Ia) bileeninde ve aktif gte bir deiiklik olmaz. ekil 3.1 incelendiinde, Ir (reaktif akm) kompanzasyondan nce daha fazladr, kompanzasyondan sonra (Ir) akm klmtr. Kompanzasyon ncesi devre akm (I1)nn kompanzasyondan sonra (I2) olarak daha kld grlmektedir.
Ykler endktif zellikte olduundan reaktif g de endktif zelliktedir. Bu endktif reaktif g, zt etkili olan kapasitif reaktif g ekilerek kltlr. Kapasitif reaktif g eken elemanlardan biri kondansatr olduundan, kompanzasyon ileminde genellikle kondansatr kullanlr. Elektrik sistemlerinde kullanlan kondansatrler birer reaktif g reticisidir ve endktif alclarn ihtiyac olan reaktif gc retir.
3.1.2. Boyutlar
Daha nceden de belirtildii gibi kompanzasyon panolar genellikle tesislerde ana datm panolar ile birlikte montaj yaplr. Biz de ana datm panosu ve kompanzasyon panosu birlikte olan tipte panolar inceleyeceiz. Kompanzasyon panolar ykseklii 200210 cm, derinlii 40 cmden az olmayacak ekildedir. Eni ise tesisin gcnn byklne gre deimektedir.
3.1.3. zellikleri
Kompanzasyon panolar harici ve dhili olarak montaj yaplabilir. Harici panolarn st eimli olarak at yaplmal ve havalandrma pancurlar olmamaldr. Dhili tip panoda havalandrma pancurlar bulunmal, byk panolarda kondansatrlerin havalandrlmas iin aspiratrler konulmaldr (Resim 3.1e baknz). Kondansatrlerin konulaca yeterli zellikte raflar bulunmaldr. Ana datm panosundan bara ile (byk gllerde) veya kablo gei yerleri bulunmaldr. Ana datm panosunda kompanzasyon iin termik manyetik alter konulmas tercih edilmelidir.
45
Resim 3.1: Kompanzasyon pano kapak topraklamas, pano aspiratr, panonun eimli st
3.2.1. Baralar
Baralar olarak elektrolitik bakr baralar kullanlmaktadr. Grevi
Ana datm panosu ile kompanzasyon panosu birlikte olan panolarda, kompanzasyon panosuna enerji alter kndan sonra datm panosundan baralar veya kablolar ile verilebilir ( Resim 3.2ye baknz). Boyutlar
Tesisin gcne gre baralarn boyutu veya kablolarn kesiti deiebilir. Tablo 3.1de enerji besleme bara boyutlar ve kablo kesitleri verilmitir. rnek: Toplam kondansatr gc 150 kVAR iin kondansatr normal artlarda yaklak 216 A. eker. Kompanzasyon pano otomatik alteri standart akm kapasitesi 300 A. olmal, besleme kablosu 3x95 mm NYY, kompanzasyon pano ana besleme baras 30x5 boyutunda olmaldr. rnek: 350 kVAR iin besleme hatt, otomatik alter, bara ve kablo deerlerini bulunuz? 46
Kompanzasyon Pano Ana Beslenme Hatt Devre Elemanlar Kondansatr gc kVAr Nominal Akm A Otomatik alter A Kablo NYY mm2 Ana Bara mm2Cu Kademe Baras mm2 Cu
5 10 15 20 25 30 40 50 60 80 100 125 150 200 250 300 350 400 450 500 550 600
7,6 15 22 29 36 43 58 72 87 115 144 180 216 288 361 433 505 577 650 722 793 866
16 25 40 63 100 100 100 125 125 160 200 250 300 400 400 630 630 800 800 1000 1000 1000
3x2.5 3x4 3x6 3x6 3x6 3x6 3x10 3x16 3x25 3x35 3x50 3x70 3x95 2x(3x50) 2x(3x70) 2x(3x95) 3x(3x70) 3x(3x95) 3x(3x95) 3x(3x95) 4x(3x70) 4x(3x95)
25x3 25x3 25x3 25x3 25x3 30x5 30x5 30x5 40x5 40x5 40x5 40x5 40x10 40x10 40x10 40x10
47
3.2.2. letkenler
l aletleri ve reaktif g rlesi iin ok telli ( 1,5- 2,5- 4- 6- 10- 16 mm) kablolar kullanlr. Kondansatrler iin en az 2,5 mm kesitinde H07V-K (NYAF) kablolar ve kondansatr gc arttka kaln kesitli kablo kullanlmaldr. (H07V-K: H= Harmonize, 07= 450/750 V, V= pvc, K= nce ok telli)anlamna gelmektedir.
48
3.2.4. alterler
Grevi
Kompanzasyon pano beslemesi genellikle termik manyetik alterden geirilerek yaplr ( Resim 3.2ye baknz). Bazen tesis iin sabit kompanzasyon yapmak gerekebilir, sabit kompanzasyon iinde alter kullanlmaktadr. alter, gce uygun seilmelidir. Standart akm deerleri
Termik manyetik alterler 20A, 32A, 40A, 50A, 63A, 80A, 100A, 125A, 160A, 200A, 250A, 315A, 400A, 500A, 630A, 800A, 1000A, 1250A, 1600A standart akm deerlerinde retilir.
3.2.5. Ampermetre
Grevi
Tesis faz ana akmlarnn llmesi iin kullanlr. Akm trafosu ile birlikte kullanlr. Tesis akmna uygun deerde seilmelidir. Djital veya analog tipleri kullanlabilir. Son zamanlarda ampermetre ve voltmetrelerin yerine multimetreler kullanlmaktadr. Multimetrelerin gerilimi, g deerini, akm ve frekans lebilme zellikleri vardr.
49
Standartlar
3.2.6. Kondansatrler
Grevi
Kondansatrler kompanzasyon panosunun en nemli elemandr. G kat saysnn dzeltilmesi grevinde bulunur. Byk ebekelerin ykleri ou zaman endktif karakterdedir. Endksiyon prensibine gre alan trafolar, motorlar, bobin vb. tketiciler almalar iin manyetik alann oluturulmasnda mknatslanma akm eker. Mknatslanma akm elektroteknikte reaktif akmdr. Bu akma kar gelen g ise reaktif gtr. Bu tketiciler, bal bulunduklar ebekelerin g kat saylarn kltr. G kat saysnn klmesi enerji iletim ve datm hatlarnda gerilim dmlerine ve g kayplarna neden olur. Bu durum verimi azaltr. Dk g kat sayl ykler alternatr, transformatr ve devre elemanlarnn kapasitelerinin gereksiz yere byk tutulmalarna da neden olur. Ykn g faktr, grnrdeki gce aktif gcn oran olarak tanmlanr. Cos , 1e ne kadar yakn olursa ebekeden daha az g ekilir.
50
Cos =1 olursa 400 V trifaze ana hatlarda 500 kWn iletimi 722 A akma ihtiya duyar. Cos =0,6daki ayn efektif gcn iletimi ok daha yksek akma (1203 A) ihtiya duyacaktr. (P=VxIx Cos ) Bundan dolay besleme trafolar gibi datm ve iletim ekipmanlar da bu yksek yk iin boyutlandrlmak zorundadr. Fazla masrafn nedeni, trafo ve jeneratrlerin sarglar olduu gibi, sistemin tm akmnn neden olduu iletkenlerde oluan sdan kaynaklanan kayplardr. Genel artlarda, bir trifaze sistemin g faktr derken akm artar. Sistemdeki s kayb akm artnn karesine orantl olarak artar. Kondansatrn sisteme salad kart kapasiteli reaktif g, elektrik yknn ihtiya duyduu endktif reaktif gle telafi edilebilir. Bu ebekeden ekilen reaktif g de bir d temin eder ve g faktr dzeltme (GFD) adn alr. G faktr dzeltmenin (kompanzasyon) en yaygn metotlar: Tek veya sabit kompanzasyon (byk gte tek alclar iin) Grup kompanzasyon (grup alan endktif ykler iin) Merkezi kompanzasyon (reaktif g rlesi kontrol ile) Kondansatrlerin yaps ve zellikleri
Alternatif akm devrelerinde, elektrik ykn biriktirmek, kapasitif reaktans salamak amacyla kullanlan gerelerdir. nce bir yaltkan ile birbirinden ayrlm iki iletken levhadan oluur. Bir kondansatrn elektrik yk tayabilme yetenei yani kapasitesi C ile gsterilir ve levhalarda birikmi elektrik yknn (Q=coulomb), levhalar arasndaki potansiyel farkna (V=volt) oranna eittir. C= Q/V (farad) Tketicilerin g kat saysn dzeltmek iin kullanlan g kondansatrlerinin imalatnda, saf polipropilenden yaplm, iki inko metalize poliproplen film st ste sarlr (Znpp). Kondansatrn kapasite deerini, filmlerin genilii, filmlerin kalnl, sarm says, aktif genilik ve kaydrma aral belirler. inko metalize film, polipropilen filmin vakumda inko buharna tutularak kaplanmas ile elde edilir. Sonuta bir yz iletken, ikinci yz yaltkan bir film elde edilmi olur. inko metalize polipropilen film, vakum teknolojisi ile retilmektedir. Silindir eklindeki elemanlarn taban alanlar inko ile kaplanr. fazl alternatif akm tesislerinde kondansatrler ebekeye veya tketici ularna gen veya yldz olarak balanabilir. Her iki sistemde de Qc gcnn eit olduu kabul olunursa Cy=3C olacaktr. Yldz balamada her bir faza balanan kondansatrn kapasitesi, gen balamadaki kondansatr kapasitesinin katna eittir. Bu yzden gen balama, yldz balamaya gre 1/3 orannda daha ucuza mal olur. Baz firmalarn rettii g kondansatrlerinin iinde ayrc sigorta sistemi ile ar yklemeden dolay oluabilecek basnca kar koruma salanmtr (ekil 3.2ye baknz). Bu sistemde kondansatr iindeki basn genleme yapar ve bu basn kondansatr elektrik 51
kablolarn kopararak kondansatrn erlektriini keser. Ayrca kondansatr ierisinde dearj direnleri vardr. (Resim 3.6ya baknz.)
52
G deerleri
Kompanzasyon kondansatrleri kVAR olarak g deerlerine gre adlandrlr. Alak gerilim g kondansatrlerinin standart g deerleri, 1- 1,5- 2,5- 5- 7,5- 10- 15- 20- 30- 4050 kVARdr. Tablo 3.2de g kondansatrleri zellikleri verilmitir, inceleyiniz.
3.2.7. Sigortalar
Grevi
Kondansatrlerin korunmas, kompanzasyon pano besleme giriinde ve regler kumandas iin kullanlr. Anahtarl otomatik sigorta veya NH bakl sigortalar kullanlabilir. Anahtarl otomatik sigorta kullanlacak ise 3 fazl tip yerine 3 tane ayr ayr 1 fazl kullanlmas tercih edilmelidir. Bunun sebebi 3 fazl kondansatrn tamamen devre d kalmasn nlemek, hangi kondansatr arzal ise onun sigortas atarak dier 2 kondansatrn grevini yapmasna devam etmesini salamaktr. eitleri
Kompanzasyon panosunda NH (bakl) ve anahtarl otomatik sigortalar kullanlr. NH sigortalar altlk ve buon olmak zere iki paradan oluur. 53
NH sigortalar standart olarak 00- 0- 1- 2- 3 boy olarak retilir ( Tablo 3.3e baknz). 63 amperden sonra kesinlikle NH sigorta kullanlmaldr. Anahtarl otomatik sigortalar C, B ve G tipi olmak zere tipte standart olarak retilir. B tipiler sabit i tesisatlarda, C tipiler motor devrelerinde, G tipiler gecikme istenen devrelerde kullanlr. Kondansatrler iin G tipi sigortalar kullanlmaldr. Kondansatrler ilk alma annda yksek akm eker. Anahtarl otomatik sigortalarn standart akm deerleri, 6- 10- 16- 20- 25- 32- 40- 50- 63 amperdir.
54
BOY
3 500 A 630
Altlk Akm
Buon Akmlar
160 A
250 A
400 A
630 A
55
3.2.8. Kontaktrler
Grevi
Devre ap kapama ilemini elektromanyetik olarak yapan devre elemanlardr. Kompanzasyon panolarnda kullanlan kontaktrler kondansatr guruplarn devreye alp karma ileminde kullanlr. zellii
Kompanzasyon panosunda kullanlan kontaktrlerin zellikleri unlar olmaldr: Ana kontaklar yannda ilave iki ak ve iki de kapal konta bulunmaldr. Kontaktr bobinlerinin alma gerilimleri 220 Volt olmal ve %10 tlerans bulunmaldr. Kontaktrn kontak akm deerleri, kondansatrn nomimal akmnn 1,25 katndan byk seilmelidir. lk kademe kondansatrlerini kumanda eden kontaktrlerin daha sk devreye girip ktklar gz nnde bulundurularak kontak akmlar, kondansatr alma akmnn 1,5 kat deerindeki kontaktrler seilmelidir. Kompanzasyona zel kontaktrler kullanlmas tercih edilmelidir. Kompanzasyon kontaktrlerinde (kondansatr ilk almaya balarken fazla akm ektii iin) iki kontak tipi vardr. lk anda ok ksa zaman iin kondansatr akm kontaktr direnlerinden geer sonra kontaktrn normal kontandan kondansatr akm geer. Bylece kontaktrdeki ilave seri diren kondansatrn fazla olan ilk alma akmn azaltr( Resim 3.9da beyaz kablolar seri ilave direntir).
56
57
Tablo 3.4te
Sabit ve Otomatik Kompanzasyon Kademeleri Devre Elemanlar Kondansatr gc (kVAr) Sigorta NH tip (A) 16 25 36 50 63 80 100 125 160 200 250 Kontaktr Anahtarl Kademe Otomatik Kablosu Sigorta (A) NYY (A) mm2 9 16 32 32 40 45 63 80 90 115 160 185 225 Tablo 3.4: Kompanzasyon pano devre elemanlar seim tablosu 16 25 40 50 63 80 100 125 3x2.5 3x4 3x6 6 6 6 10 16 25 35 50 Dearj Direnleri Otomatik KOhm 31 15 10 6.8 1.5 1.5 1.5 1.5 1 1 1 W 4 4 6 6 6 6 6 6 12 12 12 Sabit KOhm 205 102 68 51 41 34 25 20 17 14 10 W 3 5 8 10 12 15 20 25 30 34 50
Voltmetre komitatr, tek bir voltmetre ile fazlar aras ve faz ntr aras gerilimleri lmemizi salayan paket alter tipleridir. Voltmetre, fazlar aras ve faz ntr aras gerilimleri lmek iin panoda bir adet bulundurulur. zellii
Panoya gelen gerilimleri voltmetre komitatr yardm ile analog veye dijital olarak gsterir. Yeni teknolojide akmn yannda gerilim ve frekans gibi deerleri de len multimetreler gelitirilmitir. 1 veya 1,5 hata snfnda 0- 500 volt lme alanl olarak seilir.
58
3.2.10. Kosinsfimetre
Bal bulunduu tesisin g kat saysn lmekte kullanlr. Aletin doru lm yapabilmesi iin akm bobini ularnn uygun polaritede balanm olmas gerekir. Alet hata mesaj veriyorsa (Analog ise ters sapar.) akm bobini giri ularnn yerlerinin deitirilmesi sorunu zer. Dijital veya analog tipte kullanlabilir. Regler akm trafosunun sekonder ucu kosinsfimetre akm bobini ucuna balanr, daha sonra akm bobininin k regler akm bobinine balanr. Regler akm bobini dier ucu, akm trafosu sekonder dier ucuna balanr. Bylece regler ile kosinsfimetre akm bobinleri birbirine seri balanm olur. Yeni nesil reaktif g rlelerinde kosinsfimetre zellii vardr. Ayrca kompanzasyon panolarnda kosinsfimetre kullanlmasna gerek yoktur.
59
Reaktif g kontrol rlesi otomatik olarak ayarlanan g katsaysna ulamak iin kondansatrleri devreye alp kartma grevini yapan elektronik cihazdr. Yaps ve alma prensibi
Gsterge, kyaslama nitesi ve k rle devre katlarndan oluur. Sistemde bulunan gerilim ile ekilen akmn faz farkn alglayarak k rle gurubu aracl ile kondansatrleri kumanda eder. G kat says dnce kondansatrleri sral olarak devreye alr. Bir yandan da deien g kat saysn lerek dngsel kontrol yapar. Ayarlanan g faktrn salayacak kadar kondansatr devrede tutar. Tek fazn akm bilgisi ile ilem yapan rleler yannda fazn da akmna gre ilem yapan rleler mevcuttur.
60
yi bir kompanzasyon yapabilmenin iki nemli koulu, gereken kondansatr gcnn dikkatli saptanmas ve kondansatr admlar ile akm trafosunun doru seimidir. Aada bu deerlerin doru seimi iin pratik bir yntem bir rnek ile aklanmtr. Bizim rnek uygulamamzda 5 kademeli kompanzasyon rlesi (regler) kullanlmtr. Gerekli kondansatr gcnn seimi: Gerekli kondansatr gcnn tayini iin tesisin cos sinin ve kurulu aktif gcnn bilinmesi gerekmektedir.
Tesisin cos si pratik olarak faturalardan bulunur. O dnemde harcanan aktif ve reaktif enerji bilindiine gre, tan = Harcanan reaktif enerji / Harcanan aktif enerji ve buradan trigonometrik cetvelden cos bulunur. Tesisin kurulu aktif gc ise tesisteki tm alclarn (motorlar, aydnlatma elemanlar, frn rezistanslar vb.) etiketleri zerindeki gler toplanarak belirlenir. rnek olarak tesisimizin aktif gc 60 kW Cos = 0.68 olsun. Hedefimiz cos yi 0.95e kartmaktr. Bunun iin Tablo 3.5ten yararlanarak K deerini bulup aktif gle arparak kVAR olarak kullanlacak kondansatr deerini (Qc ) buluruz. Bu ifadeyi formle dkersek Qc= P.K tablo 3.5ten K deeri 0.75 bulunur. Qc= 60. 0,75= 45 kVAR bulunur. Kondansatr admnn tayini: Dikkat edilmesi gereken en nemli husus 1. admda seilen kondansatr deeri dier admlardakilerden daha kk seilmelidir. Yukardaki rnekte 45 kVARlk kondansatr ile yaplacak kompanzasyon panosunda be kademeli rle kullanlmas durumunda admlar aadaki gibi olmaldr: kademe 5 kVAR kademe 10 kVAR kademe 10 kVAR kademe 10 kVAR kademe 10 kVAR Akm trafosunun tayini: Akm trafolar, ilerinden etiketlerde yazl akm deerlerinin 0,1 katndan ok, 1,2 katndan az akm getiinde hatasz alr. Bu nedenle akm trafolar ne ok byk ne de ok kk seilmelidir. rnek tesiste g 60 kW, alma gerilimi 380 V ise iletmenin nominal akm I= P/1,73*V = 60 / 1.73*380= 91,26 amperdir.
1. 2. 3. 4. 5.
61
Bu formlden elde edilen akm deerlerine en yakn bir st standart akm trafosu seilir. rnekte 100/ 5lik trafo kullanmak yeterlidir. imdiki Cos 0.80 0.54 0.56 0.58 0.60 0.62 0.64 0.66 0.68 0.70 0.72 0.74 0.76 0.78 0.80 0.82 0.84 0.81 0.73 0.66 0.58 0.52 0.45 0.39 0.33 0.27 0.21 0.16 0.11 0.05 0.85 0.94 0.86 0.78 0.71 0.65 0.58 0.52 0.46 0.40 0.34 0.29 0.23 0.18 0.13 0.08 0.03 Ulalmak stenen Cos 0.90 1.08 1.00 0.92 0.85 0.78 0.72 0.66 0.59 0.54 0.48 0.43 0.37 0.32 0.27 0.21 0.16 0.95 1.23 1.15 1.08 1.01 0.94 0.87 0.81 (K) 0.75 0.69 0.64 0.58 0.53 0.47 0.42 0.37 0.32 1 1.56 1.48 1.41 1.33 1.27 1.20 1.14 1.08 1.02 0.96 0.91 0.86 0.80 0.75 0.70 0.65
62
Multimetre ve regler
Kompanzasyon pano malzemelerinden multimetre ve regleri seerek zelliklerini inceleyiniz. lem Basamaklar neriler Proje ve emalar okur iken sembollere dikkat ediniz. Malzemeleri tesis edilecek pano gcne ve cinsine gre seiniz. Kompanzasyon pano malzemelerinin etiket deerlerinden zelliklerini seiniz. Pano malzemelerini seerken panonun alma ltlerini gz nnde bulundurunuz. Kompanzasyon pano malzemeleri seiminde modlmzde verilen tablo ve ekillerden, rn katologlarndan faydalannz. 1 ve 3 fazl reglerin yaplarnn farkl olduunu hatrlaynz.
Tesis proje ve emalarn okuyunuz. Tesis kompanzasyon panosu seiniz. Kompanzasyon panosunda kullanlan multimetreyi seiniz. Kompanzasyon panosunda kullanlan regleri seiniz.
63
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. gvenlii tedbirlerini aldnz m? 2. Tesis proje ve emalarn doru olarak okuyabildiniz mi? 3. Kompanzasyon panosuna uygun multimetreyi seebildiniz mi? 4. Setiiniz multimetrenin etiket deerlerini doru olarak okuyabildiniz mi? 5. Kompanzasyon panosuna uygun regleri seebildiniz mi? 6. Setiiniz reglerin etiket deerlerini doru olarak okuyabildiniz mi? Evet Hayr
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
64
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
65
ARATIRMA
Kompanzasyon panolar ve malzemeleri hakknda kitaplardan, internetten, kataloglardan vb. kaynaklardan bilgi toplaynz. Reaktif g rlesinin grevini aratrnz. Panolarda alnan emniyet ve gvenlik tedbirlerini aratrnz. evrenizde bulunan sanayi kurulular veya atlyelere giderek tesislerin kompanzasyon panolarn inceleyiniz. Ayrca bu panolarn imalatn yapan i yerlerine giderek pano montaj ve balantlarnn nasl yapldn inceleyiniz. Topladnz bilgi ve dokmanlar rapor hline getiriniz. Hazrladnz raporu arkadalarnzla paylap tartnz.
eni ise tesisin gcnn byklne gre deimektedir. ekil 4.1de bir tesisin kompanzasyon panosu yerleimi verilmitir, inceleyiniz.
67
68
69
I k _
Voltmetre komtatr
Sigortalar
Kompanzasyon kontaktrleri
Kondansatrler
Ntr baras
Mesnet izolatr
Topraklama baras
Datm panosundan gelen faz balantlarn sigorta zerinden ana kesici altere balaynz. Kesici alter kn pano faz baralarna balaynz. ekil 4.4te rnek bir regler balants verilmitir, dikkatle inceleyiniz. Akm trafosunu, ana alter kna veya ana giri sigortalarndan birinin ayana balaynz. En ok karlalan hata, akm trafosunun kompanzasyon panosundan sonra balanmasdr. Bu durumda rle almaz. Akm trafosu daima kondansatrlerden nce ve iletmenin ilk giriine balanmaldr. Ayrca akm trafosundan kan telleri en ksa yoldan (panonun demir aksamna ve dier kablolara sarmadan ) tercihen 2x1,5 ok telli kablo kullanarak rlenin 1 ve 2 numaral ularna balanr. Akm trafosunun bal olduu faz R olsun. Rlenin 4 ve 5. nu.l klemenslerine mutlaka dier iki faz yani S ve T fazn balaynz (ekil 4.4e baknz.). Reaktif g rlesinin klarn projede belirtilen kontaktrlerin bobinlerine balaynz. Kontaktrlerin ve reaktif g rlesinin ntr hatt beslemesini yapnz. Kontaktrlerin g kontaklarna faz balantsn baradan kablo ile yapnz. Kontaktr klarna kondansatrlere baladnz kablolar kartrmadan balaynz. Kondansatrler iin en az 2,5 mm kesitli kablolar kullannz. Kondansatrler iin her faza ayr sigorta kullannz. Akm trafolarn sekonder ularndan irtibatlandrnz (ekil 4.5e baknz.). birer tanesini topraklama ile
71
72
73
74
Buradaki oranda c: 1. Admdaki kondansatr gcn k: akm trafosunun dntrme orann gstermektedir. rneimizde bu oran
c k
5 0.25 100 / 5
olarak bulunur ve bu ayar reglerde 0.25e getirilir. Yeni nesil reglerler c/k ayarn otomatik olarak yapabilmektedir.
78
1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.17 0.13 0.08 0.06 0.05 1 0.75 0.50 0.38 0.25 0.19 0.13 0.09 0.08 0.05 1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.17 0.13 0.10 0.07 0.05 0.83 0.63 0.42 0.31 0.21 0.16 0.13 0.08 0.06 1 0.75 0.50 0.38 0.25 0.19 0.15 0.10 0.08 1 0.67 0.50 0.33 0.25 0.20 0.13 0.10 0.83 0.63 0.42 0.31 0.25 0.17 0.13 0.83 0.63 0.50 0.33 0.25
Reaktif g kontrol rlesi ve kompanzasyon sisteminde olabilecek sorunlar ve nedenleri: Arza 1: Rle srekli kondansatr alyor. Cos metre kapasitif gsterdii hlde karmyor. Sebepleri: Kondansatr panosunu besleyen g kablosu akm trafosundan nce alnmtr. Rlenin 4 ve 5 numaral klemenslerine akm trafosunun bal olmad dier iki faz yerine(S T) akm trafosunun bal bulunduu faz (R) balanmtr. Bu durumda ind veya kap ledlerinden biri srekli yanar ve rle devreye srekli kondansatr alr veya karr.
Arza 2: Rle alyor. Kademelerin devreye girdii rle zerindeki klardan belli oluyor. Kontaktrler ekiyor fakat Cos ykselmiyor ve rle kondansatr almak istiyor. 79
Sebepleri: Kondansatr sigortalar atmtr. Kontaktr kontaklar kirlenmitir. Kondansatrler deer kaybetmitir. Kurulu kondansatr gc, tesisin kompanzasyonuna yetmemitir. Kondansatr ilavesi gerekmektedir.
Arza 3: Motorlar alyor. Devrede kondansatr olmad hlde kap.(kapasitif) yanyor. Sebepleri: Rlenin 4 ve 5 numaral ularn deitiriniz.
Arza 4: Ayn akm trafosundan hem rle hem de cos metre besleniyor ancak her iki cihaz da dzgn almyor. Sebepleri: Balant hatas vardr. Rle ve cos metre akm devreleri seri balanmaldr (ekil 4.6ya baknz.). Yeni nesil reglerler cos metrelidir. Akm trafosu byk seilmitir. Cos metre gerilim devresi balants R fazndan alnmtr. (Reaktif g kontrol rlesinin tersine cos metrenin gerilim devresi, akm trafosu ile ayn faza balanmaldr.)
balanacak ve AG datm panosundaki koruma topraklama cvatas ile irtibatlanacaktr. Panolarn zerine lm tehlikesi iareti veya levhas konulacaktr. Panoda kullanlan malzemelerin elektriki olmayan tm metal ksmlar topraklama barasna irtibatlanacaktr. Kondansatrlerin ar slarda patlama riski bulunduundan pano havalandrma ileminin salkl olmas temin edilecektir. Gerekirse aspiratr taklacaktr. Harici tip kompanzasyon panolarnda, pano malzemelerinin su ile temas etmemeleri iin kablo giri kanallarnn iyi yaltlm olmas gerekir.
Panonun metal kaplama yaplmayan sac aksamnn temizleme ilemleri tamamlandktan sonra epoxi-polyester elektrostatik toz mat boya ile boyanacaktr. Cihaz etiketleri, zerindeki yazlar, siyah eloksall alminyum plaka zerine pantografla yazl olacaktr. Pano iindeki kablolara dzgn bir form verilecek, gerekli yerlerde plastik kablo kanallar kullanlacaktr. Pano tehizatlar ve kendisi bir sistem dhilinde etiketlenecektir. Pano giri ve klar kontrolluun uygun grd ekilde yerine gre stten veya alttan olacaktr. Panolarn uygun yerine, projelerde belirtilen tablo numaralar yazlacaktr. Yazlar siyah eloksall alminyum plaka zerine pantografla yazl olacaktr. Panolarn ortasndan yatay giden ve yan yana sralanm yeterli amperajda faz baralar bulunacaktr. Faz baralar boyal ve fazlarn boya rengi, aada belirtildii gibi olacaktr. Faz 1 (L1) : SARI Faz 2 (L2) : KIRMIZI Faz 3 (L3) : MAV Ntr ve toprak baras, panonun alt ve st blmnde yatay olarak gtrlecek ve boya renkleri aada belirtildii gibi olacaktr. Ntr (N) : SYAH Toprak (PE) : SARI-YEL Terminal klemenslerine, ok telli fleksibl iletkenler balanacak ise iletkenlerin ucuna mutlaka yksk taklacak veya ular lehimlendikten sonra klemenslere balant yaplacaktr. Kullanlan klemensler ve kablolar sya dayankl ve yanmaz zellikte olacaktr. Isyla bzen makaron kullanlacaktr. Klemenssiz balantlar ok telli iletkenlerde, iletken kesitine uygun yarksz tip kablo pabucu ile yaplacaktr. Panonun alt blmnde, kablolarn kablo ba ile balanaca, delikli U profilden bir kuak bulunacaktr. malat resimlerinin bir kopyas naylon klf iinde ana pano odasnda muhafaza edilecektir. Ayrca tek hat emas, caml ereve iine alnacak ve bu blmdeki uygun bir yere aslacaktr. Ana datm tablolar, IEC 439-1e gre imal edilecek ve rutin testleri yaplacaktr. Panolarn yan yzlerindeki sac plakalar d taraftan tespit edilecektir. Bylece bir tablonun tevsii mmkn olabilecektir. Panonun nnde menteeli sac kapak bulunacak ve alter kumanda kollar n kapak zerinde olacaktr. alter kumanda kollar iin sac kapakta alan delikler dzgn bir ekilde delinmi ve panonun imalatnda esas alnan IP snfna gre izole edilmi olacaktr. Tm kumanda ve l aletleri, klemensleri ile birlikte ayr bir blmde olacaktr. Kullanlan akm trafolarnn zaman ierisinde geveyerek bulunduu yerden hareket etmemesi iin bara zerine sabitlenecektir. Kompanzasyon kontaktrleri kondansatrleri iin zel kontaktr kullanlacaktr. Kompanzasyon panosunda yanmaz zellikte kablo kullanlacaktr. 82
83
Kuvvetli akm elektrik aygtlarnn gerilim altndaki blmleri iletme gerilimi ve yerel koullar gz nne alnarak topraa kar, kendi aralarnda gvenli ve srekli bir biimde yaltlmaldr. Kuvvetli akm elektrik aygtlarnn gerilim altndaki blmlerine rastgele dokunmay nlemek iin yaplan kutular, bir arza annda oluabilecek i ve dardan gelebilecek mekanik zorlamalara kar dayankl ve aygtta ark olusa bile tehlikesiz bir manevra yaplabilecek biimde olmaldr. Bu koruyucu kutular aygtn bulunduu yerin koullarna uygun koruma derecesine sahip olmaldr. Koruma derecelerinin tanm, ilgili standartlarda belirtildii gibidir. (Burada kutu kelimesi mahfaza anlamnda kullanlmaktadr.) Kuvvetli akm elektrik aygtlarnn gerilim altndaki blmleri iletme gerilimi ve yerel koullar gz nne alnarak topraa kar ve kendi aralarnda gvenli ve srekli bir biimde yaltlmaldr. Bu Ynetmeliin kapsamna giren tesislerde Trk Standartlarna uygun kablolar kullanlacaktr. Bunlar bulunmadnda belirtilen standartlara uygun kablolar kullanlacaktr.
Bu koullarn salanmas iin aadakiler nemlidir: Hata akmnn deeri Hatann sresi Topran zellikleri Btn topraklamalar, Topraklama Ynetmeliine, Elektrik Datm Tesisleri Genel Teknik artnamesine, Tip Projelerine, TEDA artname ve uygulama esaslarna uygun olarak yaplacaktr. Topraklama iletkeni olarak iletme topraklamalarnda 50 mm2 kesitinde bakr iletkenli NYY kablo, koruma topraklamalarnda 95 mm2 galvanizli rgl elik iletken veya muadili en az 100 mm2 kesitinde 3 mm kalnlnda scak daldrma galvanizli erit kullanlacaktr. Aydnlatma direklerinin veya AG saha datm kutularnn topraklama elektrodu yerine gerektiinde topraklama sistemi olarak 35, 50 veya 95 mm2 rgl bakr iletken kullanlacaktr.
84
Kompanzasyon panosu 1 fazl regler, kondansatr montaj ve balantlarn yapnz. lem Basamaklar Pano balant emasn okuyunuz. Kondansatrleri seiniz. Kondansatrlere g kablolarn balaynz. Regler balantlarn yapnz. neriler Btn malzemelerin katalog ve varsa CDlerini inceleyiniz. rnek olarak 45kVARlk kondansatrleri seiniz (510-10-10-10). Kondansatrler iin kablolar seiniz. Kablo seiminizde faaliyette verilen tablolardan faydalannz. Kablolar kondansatr terminallerine balaynz, balantlarnzda kablo pabucu kullannz. Kablonun dier ularn kontaktrlere balaynz. Kontaktr bobinlerini 8-12 numaral reglere balaynz. 6 kademeli regler seiniz. Uygun balant kablolarn seiniz. Akm trafosundan gelen ular reglere balaynz. (46) 1 ve 3 numaral regler klemensine faz ve ntr balaynz. Balantlarnzda resim 4.9dan faydalannz. Regler c/k ayarn yapnz. Balantlar yaparken i gvenlii tedbirlerine uyunuz.
85
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak rendiklerinizi kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. gvenlii tedbirlerini aldnz m? Tesis proje ve emalarn doru olarak okuyabildiniz mi? Kompanzasyon panosuna uygun 6 kademeli regleri seebildiniz mi? Setiiniz regleri akm trafosuna doru olarak balayabildiniz mi? Setiiniz reglerin kontaktr bobin balantlarn doru olarak yapabildiniz mi? Setiiniz reglerin besleme faz ntr balantlarn doru olarak yapabildiniz mi? 45 kVARlk kondansatrleri uygun olarak seebildiniz mi? Kondansatr g kablolarn doru olarak yapabildiniz mi? Kondansatr topraklama kablolarn doru olarak balayabildiniz mi? Evet Hayr
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
86
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
87
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
88
RENME FAALYET-2N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Yanl Doru Doru Yanl(90) Doru Doru Doru Yanl (45) Doru
RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Yanl Yanl Yanl Yanl Doru Yanl Yanl Doru
89
RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Yanl Doru Yanl Doru
MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Doru Yanl Yanl Doru
90
KAYNAKA KAYNAKA
HRER S.Ali, Elektrik Meslek Resmi, MEB Yaynlar, Ankara, 2001. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Resmi Gazete: 24.11.2000/24264 YILMAZ nsal, Hayati DURMU, Elektrik Tesisat Projesi Meslek Resmi, Ankara 2002. Elektrik Tesislerinde Topraklamalar Ynetmelii, Ankara 2002. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, Ankara 2000. GRKEM Abdullah, Atelye 2, Ankara 1998. TEA i gvenlii ynetmelii, Ankara 2010 ALTIN Mahir, Mustafa STNEL, Mehmet KIZILGEDK, Elektrifikasyon Ders Kitab, Ankara, 2001
91