Liber Secundus
Liber Tertius
11 12 13 14 15 16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29
37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55
63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105
111 112 113 114 115 116 117 118 119 110 121 122 123 124
130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143
149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162
168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181
187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200
206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219
225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238
244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257
258 259 260 261 262 263 264 265
puerilisque
doctrinae
quendam
ordinem
praeceptorum, sed ea, quae quondam accepi in
nostrorum hominum eloquentissimorum et omni
dignitate principum disputatione esse versata;
non quo illa contemnam, quae Graeci dicendi
artifices et doctores reliquerunt, sed cum illa
pateant in promptuque sint omnibus, neque ea
interpretatione mea aut ornatius explicari aut
planius exprimi possint, dabis hanc veniam, mi
frater, ut opinor, ut eorum, quibus summa
dicendi laus a nostris hominibus concessa est,
auctoritatem Graecis anteponam.
[VII] [24] Cum igitur vehementius inveheretur in
causam principum consul Philippus Drusique
tribunatus pro senatus auctoritate susceptus
infringi iam debilitarique videretur, dici mihi
memini ludorum Romanorum diebus L. Crassum
quasi conligendi sui causa se in Tusculanum
contulisse; venisse eodem, socer eius qui fuerat,
Q. Mucius dicebatur et M. Antonius, homo et
consiliorum in re publica socius et summa cum
Crasso familiaritate coniunctus. [25] Exierant
autem cum ipso Crasso adulescentes et Drusi
maxime familiares et in quibus magnam tum
spem maiores natu dignitatis suae conlocarent, C.
Cotta, qui [tum] tribunatum plebis petebat, et P.
Sulpicius, qui deinceps eum magistratum
petiturus putabatur. [26] Hi primo die de
temporibus deque universa re publica, quam ob
causam venerant, multum inter se usque ad
extremum tempus diei conlocuti sunt; quo
quidem sermone multa divinitus a tribus illis
consularibus Cotta deplorata et commemorata
narrabat, ut nihil incidisset postea civitati mali,
quod non impendere illi tanto ante vidissent. [27]
Eo autem omni sermone confecto, tantam in
Crasso humanitatem fuisse, ut, cum lauti
accubuissent, tolleretur omnis illa superioris
tristitia sermonis eaque esset in homine
iucunditas et tantus in loquendo lepos, ut dies
inter eos curiae fuisse videretur, convivium
Tusculani; [28] postero autem die, cum illi
maiores natu satis quiessent et in ambulationem
ventum esset, [dicebat] tum Scaevolam duobus
spatiis tribusve factis dixisse "cur non imitamur,
Crasse, Socratem illum, qui est in Phaedro
Platonis? Nam me haec tua platanus admonuit,
quae non minus ad opacandum hunc locum
patulis est diffusa ramis, quam illa, cuius
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
disputador.
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
7 8 9 10 11
35 36 37 38
62 63 64 65
89 90 91 92
112 113 114
132 133 134
152 153 154
172 173 174
192 193 194
212 213 214
232 233 234
252 253 254
272 273 274
292 293 294
312 313 314
332 333 334
352 353 354
12 13 14 15
39 40 41 42
66 67 68 69
93 94 95 96
115 116 117
135 136 137
155 156 157
175 176 177
195 196 197
215 216 217
235 236 237
255 256 257
275 276 277
295 296 297
315 316 317
335 336 337
355 356 357
16 17 18 19 10 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57
70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108
118 119 110 121 122 123 124 125 126 127 128
138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148
158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168
178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188
198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208
218 219 210 221 222 223 224 225 226 227 228
238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248
258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268
278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288
298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308
318 319 310 321 322 323 324 325 326 327 328
338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348
358 359 360 361 362 363 364 365 366 367
60
61
va decayendo y borrndose.
62
63
64
porticus
etiam ipsos,
Catule,
Graecos
exercitationis et delectationis causa non
disputationis invenisse arbitror; nam et saeculis
multis ante gymnasia inventa sunt, quam in eis
philosophi garrire coeperunt, et hoc ipso
tempore, cum omnia gymnasia philosophi
teneant, tamen eorum auditores discum audire
quam philosophum malunt; qui simul ut
increpuit, in media oratione de maximis rebus et
gravissimis disputantem philosophum omnes
unctionis causa relinquunt; ita levissimam
delectationem gravissimae, ut ipsi ferunt, utilitati
anteponunt. [22] Otium autem quod dicis esse,
adsentior; verum oti fructus est non contentio
animi, sed relaxatio.
65
66
67
68
ceteri, si diserti sint, aliquid ab hoc habeant, hic, pero el orador, si no est preparado con armas
nisi domesticis se instruxerit copiis, aliunde domsticas, no puede tomarlas prestadas de otro
dicendi copiam petere non possit."
arte.
[X] [39] Tum Catulus "etsi," inquit "Antoni,
minime impediendus est interpellatione iste
cursus orationis tuae, patiere tamen mihique
ignosces; " non enim possum quin exclamem," ut
ait ille in Trinummo: ita vim oratoris cum
exprimere subtiliter visus es, tum laudare
copiosissime; quod quidem eloquentem vel
optime facere oportet, ut eloquentiam laudet;
debet enim ad eam laudandam ipsam illam
adhibere, quam laudat. Sed perge porro; tibi enim
adsentior vestrum esse hoc totum diserte dicere,
idque si quis in alia arte faciat, eum adsumpto
aliunde uti bono, non proprio nec suo." [40] Et
Crassus "nox te" inquit "nobis, Antoni, expolivit
hominemque reddidit; nam hesterno sermone
unius cuiusdam operis, ut ait Caecilius, remigem
aliquem aut baiulum nobis oratorem descripseras,
inopem quendam humanitatis atque inurbanum."
Tum Antonius "heri enim" inquit "hoc mihi
proposueram, ut, si te refellissem, hos a te
discipulos abducerem; nunc, Catulo audiente et
Caesare, videor debere non tam pugnare tecum
quam quid ipse sentiam dicere. [41] Sequitur
igitur, quoniam nobis est hic, de quo loquimur, in
foro atque in civium constituendus, ut videamus,
quid ei negoti demus cuique eum muneri velimus
esse praepositum; nam Crassus heri, cum vos,
Catule et Caesar, non adessetis, posuit breviter in
artis distributione idem, quod Graeci plerique
posuerunt, neque sane quid ipse sentiret, sed quid
ab illis diceretur, ostendit: duo prima genera
quaestionum esse, in quibus eloquentia
versaretur, unum infinitum, alterum certum. [42]
Infinitum mihi videbatur id dicere, in quo aliquid
generatim quaereretur, hoc modo: expetendane
esset eloquentia? Expetendine honores? Certum
autem, in quo quid in personis et in constituta re
et definita quaereretur cuius modi sunt, quae in
foro atque in civium causis disceptationibusque
versantur. [43] Ea mihi videntur aut in lite oranda
aut in consilio dando esse posita; nam illud
tertium, quod et a Crasso tactum est et, ut audio,
[ille] ipse Aristoteles, qui haec maxime
inlustravit, adiunxit, etiam si opus est, minus est
tamen necessarium." "Quidnam?" inquit Catulus;
"an laudationes?
69
70
71
addidit maiorem historiae sonum vocis vir (lo cual nos vino ms tarde de Grecia), ni buscan
optimus, Crassi familiaris, Antipater; ceteri non otra alabanza que la de la brevedad, y la de que se
exornatores rerum, sed tantum modo narratores entienda bien lo que dicen. Algo ms se elev y
fuerunt."
dio mayor dignidad a la historia aquel excelente
varn Antipatro, amigo de Craso; los dems no
fueron exornadores de los hechos, sino solamente
narradores.
[XIII] "Est," inquit Catulus "ut dicis; sed iste ipse
Caelius neque distinxit historiam varietate
colorum neque verborum conlocatione et tractu
orationis leni et aequabili perpolivit illud opus;
sed ut homo neque doctus neque maxime aptus
ad dicendum, sicut potuit, dolavit; vicit tamen, ut
dicis, superiores." [55] "Minime mirum," inquit
Antonius "si ista res adhuc nostra lingua
inlustrata non est; nemo enim studet eloquentiae
nostrorum hominum, nisi ut in causis atque in
foro eluceat; apud Graecos autem eloquentissimi
homines remoti a causis forensibus cum ad
ceteras res inlustris tum ad historiam scribendam
maxime se applicaverunt: namque et Herodotum
illum, qui princeps genus hoc ornavit, in causis
nihil omnino versatum esse accepimus; atqui
tanta est eloquentia, ut me quidem, quantum ego
Graece scripta intellegere possum, magno opere
delectet; [56] et post illum Thucydides omnis
dicendi artificio mea sententia facile vicit; qui ita
creber est rerum frequentia, ut is verborum prope
numerum sententiarum numero consequatur, ita
porro verbis est aptus et pressus, ut nescias,
utrum res oratione an verba sententiis
inlustrentur: atqui ne hunc quidem, quamquam
est in re publica versatus, ex numero accepimus
eorum, qui causas dictitarunt; et hos ipsos libros
tum scripsisse dicitur, cum a re publica remotus
atque, id quod optimo cuique Athenis accidere
solitum est, in exsilium pulsus esset; [57] hunc
consecutus est Syracosius Philistus, qui, cum
Dionysi tyranni familiarissimus esset, otium
suum consumpsit in historia scribenda
maximeque Thucydidem est, ut mihi videtur,
imitatus. Postea vero ex clarissima quasi rhetoris
officina duo praestantes ingenio, Theopompus et
Ephorus ab Isocrate magistro impulsi se ad
historiam contulerunt; causas omnino numquam
attigerunt.
primero
despus
72
73
[XVI] [67] Sed si illam quoque partem Pero si queremos tambin conceder al orador
quaestionum oratori volumus adiungere vagam et ese gnero de cuestiones vagas, libres y extensas,
74
75
76
77
78
79
ea dumtaxat, quae nos usus docuit, ut nobis slo hablar del que merece ser ayudado con
ducibus veniat eo, quo sine duce ipsi pervenimus, consejos, y le dir lo que la experiencia me ha
quoniam meliora docere non possumus.
enseado, para que l, llevndome por gua, llegue
al trmino adonde he llegado sin tener nadie que
me mostrase el camino.
[XXI] [88] Atque ut a familiari nostro exordiar,
hunc ego, Catule, Sulpicium primum in causa
parvula adulescentulum audivi voce et forma et
motu corporis et reliquis rebus aptis ad hoc
munus, de quo quaerimus, oratione autem celeri
et concitata, quod erat ingeni, et verbis
effervescentibus et paulo nimium redundantibus,
quod erat aetatis. Non sum aspernatus; volo enim
se efferat in adulescente fecunditas; nam facilius
sicut in vitibus revocantur ea, quae se nimium
profuderunt, quam, si nihil valet materies, nova
sarmenta cultura excitantur; item volo esse in
adulescente, unde aliquid amputem; non enim
potest in eo sucus esse diuturnus, quod nimis
celeriter est maturitatem exsecutum. [89] Vidi
statim indolem neque dimisi tempus et eum sum
cohortatus, ut forum sibi ludum putaret esse ad
discendum, magistrum autem, quem vellet,
eligeret; me quidem si audiret, L. Crassum: quod
iste adripuit et ita sese facturum confirmavit
atque etiam addidit, gratiae scilicet causa, me
quoque sibi magistrum futurum. Vix annus
intercesserat ab hoc sermone cohortationis meae,
cum iste accusavit C. Norbanum, defendente me:
non est credibile quid interesse mihi sit visum
inter eum, qui tum erat et qui anno ante fuerat.
Omnino in illud genus eum Crassi magnificum
atque praeclarum natura ipsa ducebat sed ea non
satis proficere potuisset, nisi eodem studio atque
imitatione intendisset atque ita dicere consuesset,
ut tota mente Crassum atque omni animo
intueretur.
80
81
82
[XXV] [105] Ac nostrae fere causae, quae En nuestras causas, como son casi siempre
83
[XXVI] [110] Sed in eo genere, in quo quale sit Pero cuando se duda sobre la naturaleza del
84
85
86
87
88
pauca dicemus: pauca enim sunt, quae usu iam pocas son las observaciones que sobre esto tengo
tractata et animo quasi notata habere videamur.
hechas y guardo en la memoria.
[XXX] [130] Ac tibi sapienter monenti, Crasse,
libenter adsentiemur, ut singularum causarum
defensiones quas solent magistri pueris tradere,
relinquamus, aperiamus autem capita ea, unde
omnis ad omnem et causam et orationem
disputatio ducitur. Neque enim quotiens verbum
aliquod est scribendum nobis, totiens eius verbi
litterae sunt cogitatione conquirendae; nec
quotiens causa dicenda est, totiens ad eius causae
seposita argumenta revolvi nos oportet, sed
habere certos locos, qui, ut litterae ad verbum
scribendum, sic illi ad causam explicandam
statim occurrant. [131] Sed hi loci ei demum
oratori prodesse possunt, qui est versatus in
rerum vel usu, quem aetas denique adferet, vel
auditione et cogitatione, quae studio et diligentia
praecucurrit aetatem. Nam si tu mihi quamvis
eruditum hominem adduxeris, quamvis acrem et
acutum in cogitando, quamvis ad pronuntiandum
expeditum, si erit idem in consuetudine civitatis,
in exemplis, in institutis, in moribus ac
voluntatibus civium suorum hospes, non multum
ei loci proderunt illi, ex quibus argumenta
promuntur: subacto mihi ingenio opus est, ut
agro non semel arato, sed [novato et] iterato, quo
meliores fetus possit et grandiores edere;
subactio autem est usus, auditio, lectio, litterae.
[132] Ac primum naturam causae videat, quae
numquam latet, factumne sit quaeratur, an quale
sit, an quod nomen habeat; quo perspecto statim
occurrit naturali quadam prudentia, non his
subductionibus, quas isti docent, quid faciat
causam, id est, quo sublato controversia stare non
possit; deinde quid veniat in iudicium: quod isti
sic iubent quaerere: interfecit Opimius
Gracchum. Quid facit causam? Quod rei publicae
causa, cum ex senatus consulto ad arma vocasset.
Hoc tolle, causa non erit. At id ipsum negat
contra leges licuisse Decius. Veniet igitur in
iudicium licueritne ex senatus consulto servandae
rei publicae causa. Perspicua sunt haec quidem et
in vulgari prudentia sita; sed illa quaerenda, quae
et ab accusatore et a defensore argumenta ad id,
quod in iudicium venit, spectantia debent adferri.
89
90
91
92
93
diligentia; qua una virtute omnes virtutes reliquae elegantemente de cualquier asunto que se les
continentur. [151] Nam orationis quidem copia proponga.
videmus ut abundent philosophi, qui, ut opinor sed tu haec, Catule, melius - nulla dant praecepta
dicendi nec idcirco minus, quaecumque res
proposita est, suscipiunt, de qua copiose et
abundanter loquantur."
[XXXVI] [152] Tum Catulus "est," inquit "ut
dicis, Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant
praecepta dicendi et habeant paratum tamen quid
de quaque re dicant; sed Aristoteles, is, quem ego
maxime admiror, posuit quosdam locos, ex
quibus omnis argumenti via non modo ad
philosophorum disputationem, sed etiam ad hanc
orationem, qua in causis utimur, inveniretur; a
quo quidem homine iam dudum, Antoni, non
aberrat oratio tua, sive tu similitudine illius divini
ingeni in eadem incurris vestigia sive etiam illa
ipsa legisti atque didicisti, quod quidem mihi
magis veri simile videtur; plus enim te operae
Graecis dedisse rebus video quam putaramus."
[153] Tum ille "verum" inquit "ex me audies,
Catule: semper ego existimavi iucundiorem et
probabiliorem huic populo oratorem fore, qui
primum quam minimam artifici alicuius, deinde
nullam Graecarum rerum significationem daret:
atque ego idem existimavi pecudis esse, non
hominis, cum tantas res Graeci susciperent,
profiterentur, agerent seseque et videndi res
obscurissimas et bene vivendi et copiose dicendi
rationem daturos hominibus pollicerentur, non
admovere aurem et, si palam audire eos non
auderes, ne minueres apud tuos civis
auctoritatem tuam, subauscultando tamen
excipere voces eorum et procul quid narrarent
attendere. Itaque feci, Catule, et istorum omnium
summatim causas et genera ipsa gustavi."
94
95
96
foris? [Ex] sua vi, cum aut res quae sit tota
quaeratur, aut pars eius, aut vocabulum quod
habeat, aut quippiam, rem illam quod attingat;
extrinsecus autem, cum ea, quae sunt foris neque
haerent in rei natura, conliguntur. [164] Si res
tota quaeritur, definitione universa vis explicanda
est, sic: "si maiestas est amplitudo ac dignitas
civitatis, is eam minuit, qui exercitum hostibus
populi Romani tradidit, non qui eum, qui id
fecisset, populi Romani potestati tradidit." [165]
Sin pars, partitione, hoc modo: "aut senatui
parendum de salute rei publicae fuit aut aliud
consilium instituendum aut sua sponte
faciendum; aliud consilium, superbum; suum,
adrogans; utendum igitur fuit consilio senatus."
Si ex vocabulo, ut Carbo: "si consul est, qui
consulit patriae, quid aliud fecit Opimius?" [166]
Sin ab eo, quod rem attingit, plures sunt
argumentorum sedes ac loci, nam et coniuncta
quaeremus et genera et partis generibus subiectas
et similitudines et dissimilitudines et contraria et
consequentia
et
consentanea
et
quasi
praecurrentia et repugnantia et causas rerum
vestigabimus et ea, quae ex causis orta sint et
maiora, paria, minora quaeremus.
97
de narraciones fingidas.
Argumento de contrariedad: Si Graco obr mal,
muy bien Opimio.
Argumento de consecuencia: Si tu amigo muri a
hierro, y a ti se te encontr con la espada
ensangrentada en el mismo lugar donde se haba
consumado el delito, y nadie estaba all sino t, y
nadie ms tena inters en aquella muerte, cmo
hemos de dudar de que t fuiste el reo?
Argumento de conformidad, de antecedentes y
de repugnancia, como cuando dijo en otro tiempo
el joven Craso: Oh Carbon, no por haber
defendido a Opimio te llamarn buen ciudadano;
y es evidente que fingiste y que llevabas segunda
intencin, porque muchas veces en tus discursos
deploraste la muerte de Tiberio Graco: porque
fuiste cmplice en la de Publio Escipion: porque
diste aquella ley en tu tribunado, porque disentiste
siempre de la opinin de los buenos.
Argumento de causa: Si queris matar la avaricia,
matad primero el lujo, que es su causa.
De efecto, vg.: Si nos valemos de los tesoros del
Erario para ayuda de la guerra y ornamento de la
paz, tratemos de aumentar la renta pblica.
Argumento de comparacin: de lo mayor: Si la
buena fama es preferible a la riqueza, y sta la
deseamos tanto, cunto ms debemos apetecer la
gloria?
De lo menor, vg.: Si habindola tratado tan poco
siente tanto su muerte, qu hara si la hubiese
amado? qu har cuando me pierda a m que soy
su padre?
Argumento de igualdad: Igual delito es robar las
rentas pblicas que hacer prodigalidades contra la
repblica. Hay tambin argumentos extrnsecos
que no se fundan en la naturaleza de la cosa, sino
en circunstancias exteriores, vg.: Esto es verdad;
lo dijo Quinto Lutacio: esto es falso; lo prueba la
cuestin de tormento: esta consecuencia es
necesaria; lo probar con documentos.
98
99
100
pintarlos
como
hombres
justos, ntegros,
religiosos, tmidos, sufridores de injurias, es de
grande efecto, tanto en el exordio como en la
narracin y en la peroracin, y si se trata con juicio
y discrecin, suele hacer ms efecto que la causa
misma: tanto es lo que se consigue con esta
habilidad oratoria, que quedan, por decirlo as,
impresas en el discurso las costumbres del orador.
Con cierto gnero de palabras y sentencias, unidas
a una accin agradable y fcil, se consigue que el
orador parezca hombre morigerado, probo y de
buenas costumbres. pasin de las que son anlogas
a stas.
101
102
103
104
105
106
107
108
109
[LV] Sed ut in Scaevola continuit ea Crassus Pero as como en la causa de Scvola se contuvo
atque in illo altero genere, in quo nulli aculei Craso y ameniz el discurso sin recurrir al
contumeliarum
inerant,
causam
illam aguijn de la injuria; as en la causa de Bruto, a
110
111
112
113
114
115
116
117
Siguen otros ejemplos fundados en juegos de palabras: claudicat y clodicat, Naevio e ignavius, y en la significacin
ambigua el verbo circumveniri: todo lo cual desaparece en castellano. Suprimir algunos otros ejemplos no menos
insignificantes. De ellos dice el mismo Ciceron: mutatis verbis non possut retinere eamdem venustatem.
118
119
120
121
semejanza,
comparacin
o
imgen.
De
comparacin: siendo Galo testigo contra Pison, y
censurando al prefecto Magio por haber recibido
una gran cantidad de dinero, lo cual Escauro no
quera admitir, alegando la pobreza de Magio: Te
equivocas, oh Escauro, le dijo, porque yo no
afirmo que Magio conserve ese dinero, sino que
le sepult en su vientre, como hace un hombre
desnudo que recoge nueces. Y Marco Cicern
el viejo, padre de este excelente amigo nuestro,
sola decir que nuestros conciudadanos eran
parecidos a los esclavos sirios, que en cuanto saben
un poco de griego, son peores. Tambin tienen
gracia las alusiones a deformidades o vicios
corporales, porque suelen indicar alguna mala
cualidad de nimo. Tal es aquel dicho mo contra
Elvio Mancia: Demostrar quin eres, le dije.
-Mustralo, pues, me replic. Y yo seal con el
dedo a un Galo pintado en el escudo cmbrico de
Mario, bajo las tiendas nuevas, torcido, con la
lengua fuera y cadas las mejillas. Rironse
todos, porque la semejanza con Mancia era
completa. Otra vez dije a Tito Pinario, que se
torca la barba al hablar: D lo que quieras,
despus que hayas quebrado esa nuez. Tambin
son chistosas las ponderaciones que se hacen para
ensalzar o deprimir alguna cosa. As t, Craso,
dijiste ante el pueblo que Minucio se tena por tan
grande, que cuando pasaba por el foro, bajaba la
cabeza para no tropezar con el arco de Fabio. Del
mismo gnero es lo que cuentan que dijo Escipion
ante Numancia, enojado con Cayo Metelo: Si la
madre de ste pare por quinta vez, parir de fijo
un asno. Tambin tiene agudeza el indicar
brevemente, y a veces con una sola palabra, una
cosa oscura. Habiendo ido Publio Cornelio, que
pasaba por hombre avaro y rapaz, pero muy fuerte
y buen general, a dar las gracias a Cayo Futiricio,
porque siendo enemigo suyo le haba hecho cnsul
en tiempo de una grande y peligrosa guerra: No
tienes por qu darme gracias, le contest Fabricio;
quise, ms ser hurtado que puesto en venta.
122
123
-Es mi esposa.
-Ciertamente que lo parece.
-Mientras estuvo en los baos, no se muri.
[LXVIII] Genus hoc levius et, ut dixi, mimicum,
sed habet non numquam aliquid etiam apud nos
loci, ut vel non stultus quasi stulte cum sale dicat
aliquid: ut tibi, Antoni, Mancia, cum audisset te
censorem a M. Duronio de ambitu postulatum,
"aliquando" inquit "tibi tuum negotium agere
licebit." [275] Valde haec ridentur et hercule
omnia, quae a prudentibus [quasi] per
simulationem [non intellegendi] subabsurde
salseque dicuntur. Ex quo genere est etiam non
videri intellegere quod intellegas, ut Pontidius
"qualem
existimas,
qui
in
adulterio
deprehenditur?" "Tardum!" Vt ego, qui in dilectu
Metello, cum excusationem oculorum a me non
acciperet et dixisset "tu igitur nihil vides?" [276]
"Ego vero" inquam "a porta Esquilina video
villam tuam;" ut illud Nasicae, qui cum ad
poetam Ennium venisset eique ab ostio quaerenti
Ennium ancilla dixisset domi non esse, Nasica
sensit illam domini iussu dixisse et illum intus
esse; paucis post diebus cum ad Nasicam
venisset Ennius et eum ad ianuam quaereret,
exclamat Nasica domi non esse, tum Ennius
"quid? Ego non cognosco vocem" inquit "tuam?"
Hic Nasica "homo es impudens: ego cum te
quaererem ancillae tuae credidi te domi non esse,
tu mihi non credis ipsi?" [277] Est bellum illud
quoque, ex quo is, qui dixit inridetur in eo ipso
genere, quo dixit; ut, cum Q. Opimius consularis,
qui adulescentulus male audisset, festivo homini
Egilio, qui videretur mollior nec esset, dixisset
"quid tu, Egilia mea? Quando ad me venis cum
tua colu et lana?" "Non pol" inquit "audeo, nam
me ad famosas vetuit mater accedere."
[LXIX] [278] Salsa sunt etiam, quae habent Saladas son tambin las expresiones que llevan
suspicionem ridiculi absconditam, quo in genere oculta la sospecha de ridiculez: de este gnero fue
est Siculi illud, cui cum familiaris quidam el dicho de aquel siciliano a quien un amigo suyo
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
la narracin.
[331] Sequitur, ut causa ponatur, in quo
videndum est, quid in controversiam veniat; tum
suggerenda sunt firmamenta causae coniuncte et
infirmandis contrariis et tuis confirmandis.
Namque una in causis ratio quaedam est eius
orationis, quae ad probandam argumentationem
valet; ea autem et confirmationem et
reprehensionem quaerit; sed quia neque
reprehendi, quae contra dicuntur, possunt, nisi
tua confirmes, neque haec confirmari, nisi illa
reprehendas, idcirco haec et natura et utilitate et
tractatione coniuncta sunt. [332] Omnia autem
concludenda sunt plerumque rebus augendis vel
inflammando iudice vel mitigando; omniaque
cum superioribus orationis locis tum maxime
extremo ad mentis iudicum quam maxime
permovendas et ad utilitatem nostram vocandas
conferenda sunt.
136
137
138
139
140
141
loquacitatem
142
[XC] [365] Tum ille "ut ita ista esse concedam," Entonces dijo l: Oh Antonio, aunque te conceda
inquit "Antoni, quae sunt valde secus, quid mihi que todo lo que has dicho es as, de lo cual estoy
[tu] tandem hodie aut cuiquam homini quod dici muy lejos, qu me has dejado que explicar hoy, a
143
144
7 8 9 10 11
35 36 37 38
62 63 64 65
89 90 91 92
112 113 114
132 133 134
152 153 154
172 173 174
192 193 194
212 213 214
12 13 14 15
39 40 41 42
66 67 68 69
93 94 95 96
115 116 117
135 136 137
155 156 157
175 176 177
195 196 197
215 216 217
16 17 18 19 10 21 22
43 44 45 46 47 48 49
70 71 72 73 74 75 76
97 98 99 100 101 102
118 119 110 121 122
138 139 140 141 142
158 159 160 161 162
178 179 180 181 182
198 199 200 201 202
218 219 210 221 222
23 24 25 26
50 51 52 53
77 78 79 80
103 104 105
123 124 125
143 144 145
163 164 165
183 184 185
203 204 205
223 224 225
27 28 29 30
54 55 56 57
81 82 83 84
106 107 108
126 127 128
146 147 148
166 167 168
186 187 188
206 207 208
226 227 228
145
146
147
Considerando
yo, hermano
Quinto, estas
calamidades y las que yo mismo, por mi amor
increble y singular a la repblica, he sufrido, ha
llegado a parecerme verdadero y sabio tu consejo,
cuando citndome tantas y tan arrebatadas cadas de
ilustres y excelentes varones, procurabas apartarme
de toda contienda y disputa. Pero como ya no es
hora de desandar lo andado, y la gloria viene a
compensar mis mayores trabajos, prosigamos en
estos solaces, que no slo pueden ser agradables,
sino provechosos en las molestias que de continuo
nos abruman, y recordemos el razonamiento de
Lucio Craso, casi el nico que pronunci en su
vida, y dmosle la debida alabanza, si no igual a su
ingenio, a lo menos proporcionada a nuestra aficin.
Ninguno de nosotros cuando lee los admirables
libros de Platn, en todos los cuales se dibuja la
figura de Scrates, deja de formarse una idea aun
ms alta del personaje, con estar divinamente
escritos aquellos dilogos. Yo tambin pido, no a t
que me lo concedes todo, sino a los dems que
tomen en manos este libro, que sospechen del
mrito de Craso algo ms de lo que yo acierte a
expresar. Porque como yo no estuve presente a la
conversacin, y Cota me refiri slo los
principales puntos y argumentos, he procurado hacer
hablar a cada uno en su estilo propio, tal como le
conoc por sus discursos; y si hay alguno que,
llevado de la opinin vulgar, piense que Antonio fue
ms seco, o Craso ms abundante que como yo
los he descrito, ser sin duda quien nunca los oy
o quien no puede juzgar. Porque, como antes dije,
uno y otro, as en estudio como en ingenio y
doctrina, se aventajaron a todos, y en su lnea fueron
perfectos, de suerte que ni faltaba ornato en los
discursos de Antonio ni redundaba en los de Craso.
148
149
150
[VIII] [29] Sed quid ego vetera conquiram, Pero para qu busco ejemplos antiguos, cuando
cum mihi liceat uti praesentibus exemplis atque puedo valerme de otros presentes y vivos? Qu
vivis? Quid iucundius auribus nostris umquam cosa tan agradable ha sonado nunca en nuestros
151
152
Ergo haec et agenda sunt ab oratore, quae El orador ha de hacer todo lo que explic Antonio
explicavit Antonius, et dicenda quodam modo. y ha de decir las cosas de cierto modo. Y qu
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
ellos.
Pero si ha existido alguno que al modo de
Aristteles pueda sostener acerca de todas las cosas
dos pareceres contrarios, y lo mismo en toda causa,
slo con conocer los preceptos de aquel filsofo, y
que sepa refutar al modo de Arcesilao y Carneades
toda proposicin, y que a este mtodo una el arte
oratorio y el hbito y ejercicio de decir, ste ser el
verdadero, perfecto y solo orador. Sin el nervio
forense no puedo ser el orador bastante enrgico y
grave, ni sin la variedad de la doctrina bastante
culto y sabio. Dejemos, pues, a ese vuestro
Crax empollar en el nido sus hijuelos hasta que
tomen el vuelo, convertidos en declamadores
odiosos, y molestos: dejemos a ese Pnfilo, que no
s quin es, pintar en vendas o fajas una cosa tan
importante, tratndola como si fuera algn juego de
nios: y nosotros, en esta breve discusin de ayer y
hoy, expliquemos todo el oficio del orador,
mostrando que nada de lo contenido en los libros de
los filsofos est fuera de los lmites de la oratoria.
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
[XL] Nam si res suum nomen et vocabulum Si la cosa no tiene nombre propio, como el pi en
proprium non habet, ut pes in navi, ut nexum, la nave, como el nexo en el matrimonio, como en la
quod per libram agitur, ut in uxore divortium, Mujer el divorcio, la necesidad obliga a tomar de
181
182
183
184
[XLV] Quonam igitur modo tantum munus Cmo nos abriremos camino para conseguir
insistemus ut arbitremur nos hanc vim esta armona de diccin? No es cosa tan difcil
numerose dicendi consequi posse? Non est res como necesaria. Nada hay tan blando ni tan flexible,
185
186
187
188
189
190
longius, theatra tota reclamant. Quid, hoc non a cada uno de los cantores, apenas desafinan.
idem fit in vocibus, ut a multitudine et populo
non modo catervae atque concentus, sed etiam
ipsi sibi singuli discrepantes eiciantur?
[LI] [197] Mirabile est, cum plurimum in
faciendo intersit inter doctum et rudem, quam
non multum differat in iudicando. Ars enim
cum a natura profecta sit, nisi natura moveat ac
delectet, nihil sane egisse videatur; nihil est
autem tam cognatum mentibus nostris quam
numeri atque voces; quibus et excitamur et
incendimur et lenimur et languescimus et ad
hilaritatem et ad tristitiam saepe deducimur;
quorum illa summa vis carminibus est aptior et
cantibus, non neglecta, ut mihi videtur, a Numa
rege doctissimo maioribusque nostris, ut
epularum sollemnium fides ac tibiae
Saliorumque versus indicant; maxime autem a
Graecia vetere celebrata. Quibus utinam
similibusque de rebus disputari quam de
puerilibus his verborum translationibus
maluissetis! [198] Verum ut in versu vulgus, si
est peccatum, videt, sic, si quid in nostra
oratione claudicat, sentit; sed poetae non
ignoscit, nobis concedit: taciti tamen omnes
non esse illud, quod diximus, aptum
perfectumque cernunt. Itaque illi veteres, sicut
hodie etiam non nullos videmus, cum circuitum
et quasi orbem verborum conficere non
possent, nam id quidem nuper vel posse vel
audere coepimus, terna aut bina aut non nulli
singula etiam verba dicebant; qui in illa infantia
naturale illud, quod aures hominum flagitabant,
tenebant tamen, ut et illa essent paria, quae
dicerent, et aequalibus interspirationibus
uterentur.
191
192
193
conformationibus
194
195
196
197
198