iir ncelemeleri

KNC BASKI

T R K EDEBYATI VAKFI

BTN ESERLER 18

Kapak: Fazl Mecit Tashih: Erdal Hamami Mizanpaj: Atilla Ceylan Bask-Cilt: Umut Katlk-Matbaaclk 2. Bask: 2003

TRK EDEBYATI VAKFI YAYINLARI Divanyolu Cad. Nu: 14 Sultanahmet/ STANBUL Tel: (0212) 526 16 15-(012) 527 50 32 Faks: (0212) 513 77 49 wwwturkedebiyati.corn turkedebiyatitu rkedebiyati.com ISBN: 9 7 5 - 7 5 9 4 - 1 4 -8

iin d ek iler

M eram ....................................................................................... 9 Giri ..........................................................................................11 Ahm et Y esev v e H ikm etleri.............................................. 15 efi l-M zn ibn * Ahmet Yesev ................................... 17 nsann H lleri......................................................................29 Telvin Yunus E m re ............................................................31 iekle Dervi ....................................................................... 41 Yine Sordum ie e Yunus Emre ............................... 43 Kafdandan B ir Ta ......................................................... 47 ktm E rik Dalna * Yunus E m re................................... 49 Tanr E lisinin Douu ...................................................... 55 S iyer-i N eb der * Kad D arr........................................... 57 Kurtulu in ........................................................ ............... 61 M evlid den * Sleyman e le b i......................................... 63 Vay G nl Eyva-y Gnl...................................................... 67 M urabba * A hm et Paa........................................................ 69 D ne D n e ....... - .....................................................................73 Gazel N ecati .................................................................... 75 A vn den ve Devrinden Msralar ..................................... 79 Gazel * Avn/Faltih Sultan M e h m e t..................................S <Krk Yl O ldu....-.................................................................... 87 athiyye * Kayg usuz A bdal................................................89 lem Bir K ssa d r ............................................................... 93

Kasde * L m f ............................................................ 95 Esr-i Gurbetiz B i z .................................................... 101 'Gazel * F u z l.............................................................103 Bu Cihann Y kld Bir Yan ......................................107 Mersiye * Talcal Yahya ...... .................................. 109 Bizim Ellerin Beyleri ................................................ 115 Koaklama * K ro lu ................................................ 117 Esti N esm -i Nev-bahar ........................................... 121 Bahariyye * N e f ....................................................... 123 Sadbdda Gezinti .................................................. 127 ark * N ed im ...........:................................................129 Bir Ressamn iiri......................................................135 N e Gzel Uymu * Levn ........................ .................. 137 nanm Gnller M escidi......................................... 141 Ramazniyye * S abit.................................................. 143 Ate P ah a s...................................................... ........ 147 Hicviyye * Osmanzde Tib....................................... 149 Kavil Y e r i.................................................................. T.153 Koma * K aracaolan................................................ 155 Bir Bahar i i r i ..................*.......................................159 Gzelleme * Karacaolan ......................................... 161 majlar Yoktur Cana Kyarlar ................................ 165 Koma. * K aracaolan................................................ 167 Neylerse Gzel Eyler ................................................ 171 Tetviznme Erzurumlu brahim H a k k .................. 173 Gnlmn G em isi..................... ................................179 Gazel * eyh G alip......................................................181 u nsanolu...............................................................185 K ta * zzet M olla ..................................................... 187 Karagzdeki Hikm etler............................................. 191 Perde G a z e li...............................................................193 Kendini nsan Bilenler...............................................197 Hrriyet Kasidesi * Nam k K em a l............................ 199 Kye Varan iir ......................................................... 207 Kyl Kzlarn arks * Muallim N aci..................... 207 Rahmet Gnn K a p la n ........................................213 M erk a d -i F a tih i Ziyaret * Abdlhak Hamid ...........215

Dman Boan K z la r ............................................... 219 Aydn K zlan Mehmet Em in Yurdakul .................. 221 ehid Olu ehid........................................................ 227 anakkale ehitleri Mehm et k if .........................229 Tevekkl Yanl A n l a y a n l a r .............................. 235 M tevekkil Mehmet k if ....................................... 237 Yaz Dilekesi ............................................................. 241 B ir Arza * Mehmet k if.............................................243 Turan M elei ............................................................. 249 A lageyik* Ziya Gkalp............................................... 251 /Ouz Hann Yasas.................................................... 257 tken lkesi * Ziya Gkalp ....................................259 Emel Gurbeti ............................................................. 263 M ehlika Sultan * Yahya Kemal ................................ 265 Yahya Kem alde M asallatrm a................................ 269 Hangi Kutan A ldn Sen Bu vz? ......................... 283 Sazma * k Veysel .................................................285 nleir Beraber Yapardk Bal .................................. 291 Sihirli Sonsuzluk........................................................ 295 A r * Ahm et Muhip Dranas ....................................297 Gl A lrla r Gl Satarlar............................................. 303 Grn Ahm et Muhip D ra n a s.............................. 305 z Vatannda Parya.................................................... 309 Sakarya Trks * N ecip Fazl Ksakrek ...............311 K z Kardeim in G elin lii...^...................................... 315 Bayrak * A rif Nihat A s y a ...........................................317 Gel Ey Muhammed B ah ard r.................................... 321 Naat A r if Nihat Asya ...............................................323 Kurtulu ilededir...................................................... 335 Vuslat * Manikkavacakar...........................................337 Bir ehzade Gelip Uyandracak.................................341 Oygl A li Akba...................................................... 343

M ERAM
Eski k ita p la rd a , " n s z " y e rin e "fa d e -i M e ra m " d en ilird i. Biz sad ece "M E R A M ' diyo ruz. E sasen "M e ra m " da " n s z " de g e re k siz say lm a ld r. Ban a, " d e t o lsu n " d iy e y m i gibi gelir. D o ru su a ra n rsa , eser, zaten kendi k e n d isin i a n la tm a ld r. Bu eser, n c e lik le iinde iir se v d a s o la n la r iin y a zlyo r. A m a bun dan ib a re t d e il, bu kk kita p ta a s rla r b oyu n ca, iirim iz in ah e se rle rin d e n b ir ksm da b az srlar ile n n ze se riliyo r. iirler, b y k o ld u k la r l d e hem "a rk a p lan"a, hem b y k kltre, hem de "s rr"a d a ya n rla r. Bu u n su rla r iinde bol bol ta m a y a n e se rle re iir d en em e z. B u ra d a , ta rih b oyu n ca stn a irle rim izin h ep sin d e n iirle r se e m e d im . B ir v a k it b u la b ilsem , o n larn ah e se rle rin d e n de hi o lm a z sa b irini v e rm e k isterim . n k re tm e n li im d e n kalm a b ir a l k a n lk olsa gerek: O n la r a n la tm a y a d oy a m y o ru m . ze rle rin e e ild ik e ye n i a n la m la r b u lu yo ru m . H akiki iir de zate n, h e r o k u y u ta yeni a n la m la r b u ld u u m u z d e e rle r d e il m idir? Ne v a r ki, bu k itap ta, s e rb e st o la ra k ta h lile a lt m iirler, T rk e d e b iy a t a h e se rle rin in bt n h a k k n d a yin e de b ir fik ir v e re b ilir. K itaptaki p a ralarn d iziliin d e tarih (kro n o lo ji) sra s g ze tild i i gibi, se ilen iirle rin " t r ve e k il" o la ra k e itlili in e de d ik k a t e d ilm itir. n e m v e rd i im iz baka b ir zellik: S e ile n iirle rd e k i slu p, te m , ta rz z en g in li id ir: re tici, ibretli, lirik, m izah , d e sta n , ta la m a l, "p a s to ra l" ve z e llik le "ta s a v v u fi" d e n ile b ile ce k iirle rin en g zel rn e k le rin i bu kitapta b u la ca k sn z. O n la ra y n e ltti im iz h a y ra n lk la r, g n ld e n se v g ile ri, can d an d e e rle n d irm e le ri de se z iv e re ce k sin iz . Bu kita b m zd a , be ciltlik T rk E d e b iya t k itab m zn , bir e it u yg u la n m e vcu ttu r. H n e r ve d e er, ta b ia ty la o n la r yazan sta tla ra , a n ca k "ta k d ir" cih e ti bize aittir. alm a b izde n, ya rd m ise, o g c bize b a la m a s, en b y k d ile im iz olan A LL A H 'ta n d r. A h m e t Kab akl B e ik ta, V i n e z a d e , H aziran 1992

GR
D ivan , H alk ve T e k k e m e n su p la rm z b ir b tn o la ra k ku atan e ski (kla sik de d iy e b iliriz) e d e b iy a tm z d a L a f yok, iir vard r. K sa ca s, iiri y a z a rla r fa k a t a k la m a z , yo ru m la m a z la r. "M u k a d d im e , m a n ife st" d etleri yo ktu r. n sz' ve b ild iri'si iirin iind ed ir. " iird e n ne a n la d m " uzun uzun y a z m a z , s y le m e z air. S ad ece iir yazar; "n e a n la d k la rn " o k u y a n la r d n rle r. n k O sm anlI m e d e n iy e tin in h e r unsuru g ibi san at ve iiri de uzun (m u fa ssa l) d e ild ir; ksa (m u h ta sa r)d r. L a f d e v ri, n utuk d evri T a n z im a t'ta n so n ra alm tr. 0 d n e m d e n beri de ok iir y a z lm a m ve p ek a z e s e r ya p lm tr. Ziya P a a 'n n : y in e s i i t ir kiin in , lafa b aklm az. m sra, b iraz da T rk sa n a t ve m e d e n iy e tin in yo ru m u o la ra k d n le b ilir. Eski b y k a irle r d o ru d a n d o ru ya n s z y a z m a z la r. (Y ah u t, F u zu li'd e eyh G a lip 'te o ldu u g ibi u za k d o k u n u la r ile y e tin irle r.) F akat baz a la b ild i in e g zel m sralar, b e y itle r a rasn d a iir'd en ne iste d ik le rin i, nasl b ir iir y a z d k la rn bize se zd irirle r. Bu n un rn e kle ri oktur. Ben, b ir in ce le m e (ett) havas ve rm e k sizin bu girite sa d e c e akla gelen b irka ta n e si ze rin de d u ra ca m . B yle ce , o la b ilir ki, b y k iiri sa la m la y a n u n s u rla r st n e d ik k a ti e km i o laca m . nce Y u n u s'ta n aalm : A k g e lic e k c m le e k s ik le r b ite r eliyor. Bu bir iir n s z m , ya h a y a t d stu ru m u du r, a y rt e d e m e y iz. n k Y u n u s iin iir de a k d a, h ayat da ayr n e sn e le r d e ild ir. O h alde bu m sra, ad eta "S z "s z b ir iir bildirisi o lm a k ta d r. ze rin d e d n m e k kolay: T rk e d e belki m ily o n la rca m sra ta s a v v u f sz s y le n m i, ak, hasret, l m , tab iat... a n la tlm tr. Peki Y u n u s'u n ve g e re k a irle rin s zn te k ile rd e n a y rt eden n ed ir? O fa rk ite ak 'tr, yan i s o n su zlu k l s n d e bir sam im ilik tir. G e re k te iir sz ile sa h te in ciler, a n ca k bu g n l m ih e n g in d e a y rlm a k ta d r. F u z u li: llim s iz iir, te m e lsiz d u v a r o lu r diyor. Bu s z n de h a k ll n z a m a n la r b e lg e le m itir. iirin y z d e y z ilham ve a k ise y z d e yz yin e ilim , bilgi ve k lt r o la g e lm i tir. Bu rad a "y zd e h e sa b m " te rs y z e tti im iz i herkes g r yo r. Bu d o ru , fa k a t zaten iirin l s e n d azesi olsa idi, onu d o ru lta b ile n h erke sin air o lm a s b ekle n irdi. iir h en z srr b u lu n m a m olan n esn e dir. 0 srr y a ln z g e re k a irle r b u lm a k ta ve o n la rla b irlikte g itm e k te d ir. eyh G a lip 'in : B e n atm o g e n c i b en t k ettim . d e y i in i, b aka d e il, ite o m an aya aln z. B y k sa n a t se zm i olan C a h it S tk T a ra n c'n n : Y a n y o r g n e te p e te k B t n b a l an d a kald. d iye y a k n m a sn da o srra se yirci k a lm a sn d a arayn z. K sa ca s Fu zuli'n in m sram d an bize u h a k ik a t ayan o lm ald r: Aksz, ilh am sz, v e rg is iz iir o la m a y a c a g ibi ilim siz, k lt rs z iir de sa fsa ta d r. Baka b ir d e y i le a irlik ne ilham ile ne a k ile ne ilim ve bilgi iledir. F akat btn b u n larn "k e m li" iledir. N e d im 'd e n de m sra la r h a trla y a lm . B ir g a ze lin d e , S e n k i a irsin h a y a l- i ta z e d ir se n d e n m u ra d diyor. B ir b aka g a z e lin d e ise, " a ire s z b u lm a y a m in n e t ne..." s zn s yl yo r. H e r iki sz, iire a yr u fu klard r. yi ve yeni iir d e m e k "ta z e h a y a lle r" s y le m e k tir. T a z e h ayaller; b ilin m e y e n , s y le n m e m i m e cazlar, n k te le r, b u lu la rd r. N e d im 'e gre " a ird e n iste n e n " de zaten b u d u r ve b aka ey d e ild ir. iirin m u h te v a s n a y e rle e ce k ce v h e rd ir. im d i biz Y u n u s ile Fu zuli ve N e dim 'i g e re k iirin d o ru u n d a birletire lim : iir; ak, ilh a m , bilgiye taze m u h te v a b u lu la rn n te rk ib in d e k i e riilm e z ce v h e rd ir. Bu n larn h ep si ya b ir arad a o lu r veya iir hi o lm az. B yle o lu n ca ikin ci m sran g e e rli i, k e n d ili in d e n ortaya k acaktr:

A k, bilgi ve m ecaz m ce v h e rle rin i ele g e irm i bir a ir iin "s z b u lm a k " iir s y le m e k ok kolayd r. O a rtk h ib ir zo rla m a y a , irk in li e , a ca y ip li e d m e k sizin b ir a la y a n n ak gibi k o la y c a ck s yle n ir. " a ire s z b u lm aya m in n e t n e !" F akat a ir o lm a d h alde bu y o ld a ille de d ire n m e y e alan kii ne ka d a r o k e y e m in n e t e der, ne a lm a z kaplan z o rla r d urur; bize de k e n d isin e de ne o k e z iy e tle r e d e r yarabbi! Btn b u n larla b irlikte bilm em Z iya Paa'nm , " air, a ir d o a r a n a d a n " ya rg s ile b e ra b e r o lu r m u su n u z? Fakat N e dim 'in h km n ta m a m a e rd ird i i iin eyh G alip 'in , G e n c in e d e re s m - i n e v g z e ttim B e n atm b u g e n c i b en t kettim ... ( iir ve a k h zin e sin i k u lla n m a d a y e p y e n i b ir yo l, bir slu p g ze ttim . Bu iir h zin e sin in kap sn ben atm ve ben t k e ttim ) s z le rin e h erh a ld e b ir d iy e c e in iz o lam az. D ed i im gibi, ara m a sn b ilen e iir ve h e r e y ze rin d e ufuk a a c a k m sralar, b e y itle r, bu an d k la rm d a n o k fa zla d r. Biz o n la r, akla s a rla ca k a ra trcla rn a b rakalm . A y rc a , y u kard a a n d m z g r 'le rin h er biri ayr b irer m a k a le ko nu su o lab ilir, o ld u u n u bile bile, g e le n e e u ya ra k laf ksa keselim . Son o la ra k , on d an l l ve l m s z d e rs le r ve h a zla r a lm a k v a r iken, eski e d e b iy a tm z a bilir b ilm ez sataan alm c kiilere B a d atl R u h i'n in yin e bir iir m ekteb i olan b eytini hatrlataym (sad ece b ir k e lim e d e iik li i ile): G r c a h ili kim s a h ib - i ir a d o lay m d e r D n m e k te b e vard b u g n s ta d o laym der.

AHMET YESEV ve HKMETLER

{esl dedi: Ben de yetimini yetimlikte, gariplikle Bydm.

(7- 1166)
rk tasavvuf airi, tarikat ncs. Trkistan'da dodu ve 1166da vefat etti, llemedanl eyh Yusufun mridi ve hali fesi old. Anadolu'yu slmlatranlar onun yolunda yryen Alperenlerdir. Gebe Trkleri slm'n gzelliini, tasavvufa ynlendirdi. iirle ri ile gnlleri fethetti. Naki tarikatndan olan lar kadar, Bektaler de Ahmet Yesev ile balantl olduklarn belirtirler. Temel eseri olan Divn- Hikmet, Prof. Dr. Kemal Erasla tarafndan yaynland.

c ef ;fJltzniSn
On sekiz bin leme server oldu Muhammed; Otuz bin ashaba rehber oldu Muhammed. plaklk ve ala kanaatli Muhammed; Asi, cni mmete efaatli Muhammed. Gece yatp uyumaz, tilvetli Muhammed; Garip ile yetime mrvvetti Muhammed. Yoldan azan akna hidayetti Muhammed; htiya olsa kime, kifyetli Muhammed. Eb Cehl, B Lehebe siyasetti Muhammed; Melmetin sabunu, selmetti Muhammed. Namaz, oru klc, ibadetti Muhammed. Daim tebih deyici, riyzetli Muhammed. M elun, lin eytana siyasetti Muhammed; eriatn yoluna inyetli Muhammed. Tarikate reh-nma, iradetli Muhammed; Hakikate mukted, iczetli Muhammed Dualar mstecb, icbetli Muhammed; Ktle iyilik, kermetli Muhammed. Tevfik veren zlime, celletli Muhammed; Secde klan eilip, itaatti Muhammed.

18 -A hm et Kabakl

Be vakit namazlarda immetli Muhammed; M irc ap varanda ehdetli Muhammed. Ar ve Krs pazar, inayetli Muhammed; Sekiz cennet sahibi velyetli Muhammed. Miskin Ahmet kuluna yazdrc Muhammed; Yetim, fakir, garibe sehvetli Muhammed. yi/mel yesev

Ahmet Yesevnin Divan- Hikmetinden aldm bu iir onun vezinde, nazmda, dilde, fikirde, inanta, cokun lukta hemen hemen btn zelliklerini gsteren bir hikmettir. Onun iin, Pr-i Trkistan hatta Hazret-i Trkistan denen, slmda byk, Trkte uurlu, tasavvufta cokun A h m ed -i Yesevyi yahut (galat olmakla birlikte, daha al lm adyla) Ahmet Yesevyi, anlatmak iin bu iiri tah lile alacaz.

ek il zellikleri
Divn edebiyatnn gazel nazm ekliyle dizilmi olan bu manzume, Hikmetlerin genel biiminde deil dir. ounlukla Hikm etler, eski ve gelenekli Trk nazm ekil ve birimi olan drtlklerle yazlyor. Buna Yesevden bir rnek: Kudret ile ferman kld Mevlm bize Yerde gkte canl mahlk kalmaz imi Kbz kld Azrili lem zre Aziz can almaynca koymaz imi Kul Hoc(a) Ahmet leceini bilegr sen Aliretin hazrln klagr sen Varap deyip yol banda duragr sen M elekl-m evt gelse frsat koymaz imi Bunlar, Prof. Dr. Kemal Eraslanm hazrlad, Di vn- Hikmetten Semeler kitabndaki 34 numaral H ikm etin, ilk ve son ktalardr. Kafiyelenileri, daha n ceki dnemlerden bize kalm destan paralarnn kafiye-

c iir in c e le m e le r i 19

leni tarzn andrd gibi, Anadoluda daha sonra, saz airlerinin gelitirdikleri kom ay da andrmaktadr. Kafiye emas yledir: Birinci kta: abab... kinci ve daha sonraki drtlkler cccb... (Yani msra kendi aralarnda son msralar ise ilk drtln, ikinci ve son msralar ile kafiyeli) Manzumede hece vezni kullanlmtr. Fakat grld gibi hece veznindeki msralarm ou, henz iiriyete kavu mam, ayrca durgusuz ve durakszdr. Bunun sebebi, nce verdiimiz metnin, iirin asl olmayp, Eraslan tarafndan, Anadolu Trkesine deitirilmeden uygulanan metin ol masdr. Ancak, bu hikmetin, Dou (Hakaniye) Trkesindeki aslna da baksak, msralarnda tutukluk, iiriyet az l, kafiyelerinde tekrar veya uyarszlklar bulabiliriz. Nite kim son ktanm asl da udur: Kul Hce Ahmed leringni bile krgil Ahiretnin yaragn kla krgil Barur min dip yol banda tura krgil M elekl-m evt kilse frsat koymas irmi. Grlyor ki, bu Hikmetin Dou Trkesiyle aslnda da iiriyet zayftr; vezne, kafiyelere ve msralara yeterin ce zen gsterilmemitir. Yalnz, yukar alnan bu ktalar iin deil -p ek az is tisnas ile - Divn- Hikmetteki btn paralar hakkn da verebileceimiz bu hkmn bir ksm sebepleri yle sralanabilir: a) Divn- Hikmetteki iirlerin, ne lde Ahmet Yesevye ait olduklar bilinmemektedir. Onun azndan km olsalar bile yazya geinceye kadar ok deimi lerdir. b) Kald ki, hikmet tarz Dou lehelerinde, hemen he men ortaklaa (anonim) bir nazm trdr. Bu yolda yaz lanlarn -ou ise Ahmet Yesevye ait saylmtr. c) Hikmet tarznda yazm, Hakim Ata, Sleyman Ata, Azm Hce, Fakir, Garib, Kul erifi vs. gibi ok air var dr. Onlarn dediklerinden bir ksm Divna karm olabilir. d) Hoca Ahmet Yesevnin elinden kt gibi onun za mannda veya ona yakn zamanlarda Divna alnm hik

20 - Ahm et Kabakl

metler maalesef mevcut deildir. Ancak, bunlarn bir ksm defterlere, cnklere, gldestelere, Yesev tarikat evrakna yazlarak, belki elden ele deierek bize kadar gelebilmi olsa gerek. e) Bu Hikmetlerin yazld dnem, slm Trk iirin de erken dnem saylr. Destanlar, Kopuz iirleri de vam etmekte olsa bile, yazl Trke eser ve manzumeler henz pek azdr. Hakaniye (Karahanl) evrelerinde, Ortaasyada, yazl byk eser olarak ancak, Yusuf Hashcibin K ut-adgu Biligiyle, Edip A hm edin Atabetiil-H akayk dnlebilir. u hlde, 11 ve 12. asr iirlerinde, 13,14,15. yzyl Aadolusunda, gelenee dayanarak ykselen, sekinle en, olgunlaan Tekke ve Halk verimlerinin iiriyeti aranmamaldr. f) Bu Hikmetler, fikir, duygu, inan bakmndan elljette Ahmet Yesevnindir. Ancak slp ynnden, dil ve iiriyetlei ile onlarn Hoca Ahmete ait olduklar sylenemez. Kald ki Ahmet Yesevnin, edebiyatmz, sanatmz, ta savvuf ve dnce tarihimiz bakmndan belki en zengin taraf, onun etrafnda teekkl eden menkbeler, kssa lar, efsanelerdir. Hoca Ahmet slm -Trk varlnn amalarn, duyarln hatta varln harekete geiren bir mitos kaynadr. slmiyetin ehirler ve bozkrlar da yayld ilk alarn Ortaasya Trkmenleri akllarna yatan, gnllerini aan ve tasarlarnda yaayan her eyi, bir din, ahlk, fazilet, tasavvuf kahraman olan bu Pr-i Trkistana yaktrmlardr. Rahatm tabiri ile: Ahm et Yesev m eyih -i Trkn ser halkasdr ve Trkistan ulularnn intisab onadr. B\ yaktrmalarda ve bu menkbelerde Ahm etin air lii mesel Yunusunki gibi nde deildir. O eriilmez bir Mslman, Anadoluya aknc Alp-erenler gnderen Trklk davacs, olaanstleri gerek klan bir ermi, temiz yzl evliya ve kimselerin eline su dkemedii bir vel eyhdir. Ama, iine ilhamlar doan, sz kerameti ile Tanr katlarna k salan bir air deildir. O hlde, Yesevden kilidi alnca dilinden dr sa lan airlik gcn beklememeliyiz.

c iir in c e le m e le r i -21

Bir ey demek caizse: Mevlnanm, Yunusun airlikle ri veliliklerine stndr. Ahm etin ise, evliyal, hocal ve kerameti daha ar ekmektedir. Hoca Ahmet, zaten btn Trk lkelerinde ilk tarikat olan Yesevliin (Yesevye) kurucusu, pri, eyhi, hatta doktrincisidir. Geri onun da Yusuf Hemedn ve (daha nce, daha ef sanev) Arslan Baba (Arslan Bb) adlarnda mrit! er vardr. Am a Yesev tarikatn bal bana kuran, aknc, alperen, feyizli bir ahsiyet olarak o, Trkistann bir ta nesidir. Bu tarikat kurmak zre, eyhi Yusuf Hemednnin derghndan anszn ayrlp Yesiye ekilmesi de, bu ko nudaki bamsz kararll ile misyonunu ortaya ko yar. Nitekim Hemednnin vefat ile yerine birinci hali fesi eyh Abdullah Berk, onun lm ile de ikinci ha lifesi eyh Haan Endak geer. Onun vefatyla da nc halife sfatyla Hoca Ahmet, postniin olursada... (Yine eyhi Hemednden ald iaret zerine) pos tunu, drdnc halifeye brakarak Yesiye (bugn Tr kistan denilen ehir) gidip yerleir. Vefat tarihi olan 1166ya kadar orada 63nden sonra yer altna ekilerek irat grevini yapar. Yesiye ekiliinin bir sebebi de, phesiz, buralardaki gebe Trkmen halklar, scak tasavvuf ile kaynatrd slmiyete daha fazla sndrmaktr. Gerekte Ahm etin, Ynus ile Mevlnadan ayr oldu u bir dier nokta onun bir daveti, tarikat yaycs hat ta Frenk deyii ile bir misyoner (grevli) olmasdr. Ni tekim onun manzumelerinde ve hakkmdaki menkbeler de de tarikat yaycl propagandaya varacak llerde ak grlmektedir. O bir Hocadr, reticidir ve ahlk dr. Hikmetlerini de ancak o maksatlarla kullanmtr. retici iirlerin ise cokun, lirik ve ikane iire ay kr olduklar iyi bilinmektedir. Mevlna ve Yunus, iirlerinde (pek az mstesna) ak tan aa reticilie yer vermezler. Tasavvuf-slmiyet ve ahlk telkinleri, elmann iindeki ekirdek gibi iirleri nin zndedir. eriat, tarikat, marifet, hakikat anlatlr ken, kitablikten kalarak sze ve syleyie nem ve

22 -A hm et Kabakl

rilir. Mevlnada Kelmm ne kadar ok vld ma lmdur. Yesevde szn arpclna ve bysne nem verilmedii gibi bu konuya dokunulduu da grlmez. Yunusun szden ne kadar ok keramet ve hizmet bek ledii ise dnya airlerine ibret denilecek doruktadr. Keleci bilen kiinin / Yzn a ede bir sz Sz piirip diyenin / tini sa ede bir sz Sz ola kese sava / Sz ola kestire ba Sz ola aulu a / Bal ile ya ede bir sz Kii bile sz demini / Demeye szn kemini Bu cihan cehennemini / Sekiz uma ede bir sz Bylece, Hikmetlerdeki (pek az istisna ile) ekil doku sunun geveklii, hatta zayfl ile bunun balca sebep lerini grm oluyoruz.

H ik m e tlerin m u h teva s
Verdiimiz iki drtlkte, konu, tema, duygu ve d ncelerinin bir ksm grlmt ve anlalmt ki Yesevnin hikmetlerinde fikir ve telkin unsuru ile reti cilik (didaktik tutum) nce gelmektedir. Btn Divn- Hikmette ilenen konu, dnce ve tem alar iki temel de toplanabilir: 1. Kuran ve Snnete bal slmiyet ile tasavvufun esaslarn kaynatran telkinler. Yani, Yesevde tarikat, eriat sistemi iindedir. H allac- Mansru, ideal ak yi idi olarak gstermesine ramen, eriat, tarikat, birdir varana grne smsk baldr. 2. Yesevnin tasavvuf anlay, bir yan ile Snn inana dayanrken, bir yan ile de Allaha ykselite akln yeg ne kanat olduunu telkin eder. Yesev de geri bir ahlk, bir toplum onarcsdr. Ancak, onun ahlk, din, insan, tre anlay, Yusuf Hashcibinki gibi sosyolojik bir sistem olmayp... Gebe ve ehirli Trkmenlere gnl yoluyla kurtuluun yolunu gsteren kanatl bir klavuzdur. Bu esaslar iinde, Allah sevgisi, peygamber ak, ger ek dervilik, yoksullara yaknlk, barelere acma, Yese v tarikatnn telkinleri, kr nefisle mcadele, yalanc eyhlere tarizler, kulluk, zikir, tevbe, kr, lh ak, yet

( iir in c e le m e le ri 23

ve hadis yorumlar, erken kalkma, gerek eyhin kera metleri, Yesevnin Hikmetlerindeki ycelik ve hatta onun Kz ve erkeklerle birlikte sohbet edileri Divn- Hikmette dile getirilen balca unsurlardr. imdi efl-m zn ibn diyerek yazmzn bana aldmz M uham m ed redifli H ikm etin tahliline balyalm: . lk gzmze ilien, bu hikmetin, brlerinden farkl olarak beyit birimleri hlinde olmas ve gazel nazm ekliy le kafiyelenmi bulunmasdr. Ancak, bu tarzdaki hikmet, tek ve istisna deildir. Prof. Dr. Eraslanm dzenledii Divn- Hikmetten Semeler kitabnda drtlklerle yazl m 42 hikmete karlk mesnevi nazm eklinde 2 uzun... Ve gazel biiminde 26 hikmet bulunmaktadr. Ancak, bu manzumelerin ou yalnz kafiyeleni bak mndan gazel tarzndadr. Yoksa, yukardaki Muham med redifli gazel gibi pek oklar, nce hece ile yazlm lardr. Yani bunlarda Gazelin, bir bakma art olan aruz vezni kullanlmamtr. Ayrca, bu iirlerin tem alar da, yzde doksan ak te rennm olan gazellerden farkldr. Kimisi uzun kimisi ksa tutulmu olan bu nazmlarda gazelin hibir kuralna uyulmamtr. Muhtevasnda da gazel tarznn mazm unla r sz konusu deildir. Drtlk dizisi hlindeki Hikm etlerde olduunu, yuka rda misalleri ve sebepleri ile anlattmz zaaflar, ihmal ler, hatta sakatlklar, gazel biimindeki bu Hikmetlerde de mevcuttur. Gazel biimindeki bu Hikmet Dou ve Bat leheli Trk edebiyatlarnda vasat ve aheser trl benzerleri g rlen bir N at (Naat da denilebilir) muhtevasmdadr. Natlar, bilindii gibi Hz. Peygambere yaplm vgler dir. Fuzulnin Su redifli kasidesi, Trk edebiyatnn en gzel N atlarmdan biridir. Burada Hoca Ahmed Yesevnin, mmkn olduu ka dar iir gc yklenmi fakat fikir yan ok arlkl bir nat ile kar karyayz. Bu, bir airin olduu kadar da bir hakmin (hikmet eri, bilge) ve bir limin (bilgin) ese ridir. Beyitlerinin ounda eriat ve din bilgileri, kalan beyitlerde ise tasavvuf grleri ar basmaktadr.

24 -A hm et Kabakl

Hakkyla hikmet olan bu iirde zengin bir kelime h zinesi vardr; din ve tasavvuf terimleri de yerli yerinde kul lanlmtr. Yalnz bu gazel belki konusu icab, Kurn terim, tabir ve kelimelerle ykl olup, Ahmetin br yz lerce Hikmeti kadar sade ve yaln deildir. O kadar hikmet iinde, bu bizim nat seiimizin sebe bi teden beri zerinde durduumuz ve ancak nadir air lerde, sekin ediplerde rastladmz merhamet, acma temasn bu manzumede bol bol grmemizdir. Bu tem ala rn peygambere de balanarak ok gzel anlatlmasdr. Sleyman elebi M evlidinin Merhaba bahrinde, bir beyit var ki, iittiim ve knhne akl erdirdiim gnden beri, hayran, tutkunu olmuumdur: Merhaba, ey rahmeten lil-lemin Merhaba sensin efl-miiznibn Peygamberin btn lemlere rahmet (Allahn iyilii, ltf) olduunu aklayan ilk msradan sonra, Hz. Muhammedin efil-m znibn yani sulularn da, canile rin de efaatisi (onlar da A llahn balamas iin yal varan, araya giren) olarak gsteren ikinci msrada, slmiyetin z derinliini, kavramaya g yetimez lh in saniyetini buluyordum. Sleyman elebi, ayn bahirde, bu beyti yalnz brak mayarak, onu destekleyen ve aklayan baka beyitler de sralyordu: Merhaba ey si mmet melcei Merhab ey resizler efa Ey cemli gn yz bedr-i mnir Ey kamu dmlere sen destgr Dest-grisin kamu ftdenin Hem penh bende v zdenin. Bu beyitlerde peygamberin, sululara, dknlere, yoksullara acmas, onlar ncelikle korumas anlatl maktadr. efl-m znibn terkibin ruhu! Sen ey Mu hammed! Asi, (Allahn emirlerini yerine getirmemi, onun emirlerine kar km) mmetinin smasn. msranda akla kavuuyordu. Yani Va mmeti! diye

in c e le m e le ri 25

bizim iin alayan Hz. Muhammed, bizim boyun bkmze acyarak, Allaha bizim iin yalvaracak ve mstehak olduumuz lh cezadan kurtaracaktr. Sonraki msralarda da Peygamber: aresizlere ifa ve ren, btn dmlerin elinden tutan, bareleri ko ruyan hem de btn kle ve hr adamlarn sma olan gibi ibarelerle vlmektedir. te gnlm hep o vglerle beraber iken ve Mevlidin bu msralar, 600 yl gnahkr kullara, teselliler bala m, bizi eri mitsizlik ukurundan kurtarm iken... Bursal elebideki ayn ruhu ondan asrlar nce Trkis tanda yaam Ahmet Yesevnin bu gazelinde ve dier hikmetlerinde grmek beni m esut etti. phesiz Kurandan ve Hadisten ilham alm bu yce merhamet, insaniyet acma gereini Ahmet Yesevnin iirlerinde, (belki de dier mutasavvflara gre) daha ok benimsemesi, onunla aramdaki muhabbet kprlerini salamlatrd. mdi, bu gazelde, efil-m znibn dncesine uyan; merhameti, acmay kutsayan, yoksul kimsesizlere sevgi ufkunu aan ve esasen de Peygamberimizin yaay ndaki gerekleri tpatp aksettiren bu gazeldeki 2., 3., 4., 5. ve 13. (son) beyitlere bakalm. Bu beyitlerin bir ksm, yorum gerektirmeyecek kadar ak olmakla birlikte, derin ve yce slm merhamet tema snn benimsenmesi bakmndan, bir bir ele almmaldn. 2. Beyitte, Peygamber efendimiz, bizzat kendisi, ala ve giyimsizlie kanaat eden, raz olan bir fakr fka kahraman olarak ele alnmaktadr. Ondaki efil-m znibn eilimi, yani salnda ve ebed hayatnda, sulu lara, cnilere efaat eden yce huyu anlatlyor. Peygam ber, bu alak gnll, bu mit baheden tutumu ile bize ok daha yakn ve sevimli geliyor. 3. Beyitte: Gecelerini Kuran okuyarak uykusuz gei ren Peygamberimizin zellikle garipler ile yetimlere iyilik sat, insanlk yapt, arka kt belirtiliyor. 4. Beyitte: Yoldan azan yani dinin emirlerini yerine getirmeyen ve hatta onlara kar gelen aknlara, Efen dimizin kurtulu (hidayet) bahettii, onlar doru yola getirdii anlatlyor.

26 -A hm et Kabakl

5. Beyitte: Eb Cehl ve Leheb gibi, kendisine can d man olan kiileri bile doru yola getirmek (siyaset) iste yen Hz. Muhammed, melmetin sabunu diye nitelendi rilmektedir. Yani ayplanp hor grlenleri, gnah ile yenleri, hatta, Allaha daha fazla yaklamak iin, btn ayplarn aa vurarak, hor ve hakir olma yar yapan lar temize karan, onlarn asaletini gren, onlara cen net midi veren yce varlktr Hz. Muhammed. Son Beyitte:. Bu szleri, msralar, kendisine Hz. Muham m edin yazdrdn... nk Hoca Ahm et gibi ye tim, fakir ve garip kiilere onun ok cmert davrand n sylyor. efl-m znibn felsefesi, acma, yoksullara, gariple re yaknlk ve yardm dncesi Yesili mridin yalnz bu gazelinde olmu olsayd, belki tesadf denilebilirdi. Hatta Divna yanllkla girmi denilerek kaale almmayabilirdi. Fakat yle deildir. Bu dnce, duygu ve kayg Hik metlerin birounda para para bulunmaktadr. Ahmet Yesev, yine Divnm, mesnev tarzndaki uzun bir Hikm etinde, Hz. Muhammedin hayatn anlatrken onun, gariplere, yetimlere, dknlere sevgi ve yaknl n bir olay iinde canlandryor: Resl huzuruna bir yetim gelir; Garip ve miibtelym (dknm) diye syler Rahim (acma) kld Resl, onun hline Dilei ne ise getirdi yerine. Resl dedi: Ben de yetimim Yetimlikle, gariplikle bydm. Muhammed dediler: Her kim yetimdir Biliniz o benim hs iimmetimdir Yetimi grseniz incitmeyin siz Garibi grseniz da etmeyin (yaralamayn) siz Yetimler bu cihanda hr (hor) olmutur Gariplerin ii mkil olmutur Hoca Ahmet, gariplie dmtr; Resl evldna szler katmtr. Hem yetim hem de M ekkeden ge zorland iin ga rip sfatlar tayan Peygamberin salnda ve ebed ha yatndaki bu tavr, insanlarn ibret ve rnek alacaklar toplumu kurtarc bir fazilet ve ahlktr... Hem de yce

c / '/ j' in c e ie m e le i'i 27

bir mittir bize. nk efil-m znibn sfat ile, Kya met gn, iyi kt, sevapl sulu ayrt etmeksizin, hepi miz iin, Allah katnda balama ricasnda, (efaatte) bu lunacaktr. Onun mbarek ricas da muhakkak kabul olunacaktr. Her kim mmetindenim dese, Resul iini koymasa, efaat gn olduunda, mahrum koymaz Muhammed. Kendisi de yetim ve kendisi de Mekkeden Medineye hicretle, doduu ehirden ayrlmakla garip (gurbette) olan Hz. Muhammed, onlar iin alamaktadr. Yine yurdu nu terk edip bozkrlarda irat grevi yapmakla garip (gur bete km) olan Ahmet Yesev de, kendisini Hazrete da ha yakn grmektedir. Onun merhamet ve efkatini bizlere kurtulu rnei vermektedir. Nerde bir gnl krlm kii grsen, ona merhem ol. Mazlum kii yolda kalsa ona arkada (hemdem) ol. Ayr ca peygamberin bu yolda snneti olduunu hatrlata rak unu da sylyor: Kafir bile olsa incitme (azar verme) nk, gnle ka t gelen, gnl krclktan Allah da incinir. (Huda bzr) Bu konuda, Hikm etlerden birka t daha sunalm: Garip, fakir, yetimleri Resul sordu? Hem o gece Mrc(a) kp Ddar grd. Yani, Efendimizin Mrcda ykselmesini ve Allahn nurunu grmesini, onun yetim, yoksul ve gariplere olan ilgisine balyor. Hazreti Peygamberi rnek tutmamza bir baka nasi hati de udur: Akll isen gariplerin gnln avla Mustafa gibi lkeyi gezip yetim ara Dnyaya tapan soysuzlardan yz evir. Ayn (I numaral) Hikmette: Gnl kat, dili ac, z zalim kiiler Kuran okuduu hlde, onunla amel etme yen sahte lim lere e tutulmaktadr. Ayn Hikmette Y ce Tanrnn da bizden raz olmas iin, garip, fakir ve ye timleri sorar olmamz art ileri srlmektedir. Grlyor ki Hoca Ahmet Yesev bu efl-mznibn dncesi ile, ona balad: Yoksullara, gariplere

28 -A hm et Kabakl

acma, kimsesizlere, alara, boynu bklmlere efkat dncesini ayr bir srar ve zenle ele almakta, derinle tirmekte, vmektedir. Hatta Peygamberin en byk, en stn yann, o vasftaki araylarnda hayr ve tavrlarn da bulmaktadr. Biz de bu stn nitelikleri, Kuranm, Muhammedin, hadislerin zndeki cevher olarak takdis etmeliyiz. B tn insanlk iin kurtarc, onarc, bar olan bu yolu izlemeliyiz. nsan stnlk olan bu sevgi ve efkatin, bir ibadet ekli olan zekt ve fitreden daha nde... nk onlar da gnll olarak yapmamz salayan haslet olduunu dnmeliyiz. Yukardaki iirler dolusu grdmz bu en stn hikmetleri 12. yzyl Trkistanndan tutarak btn a larn Mslmanlarna ve insanlarna duyuran, hatrla tan, rnek gsteren Ahmet Yesevyi de gnlmze ok in olan bu tleri, bu hikmetleri ile selmlamalyz...

9fa^ Birgnl verdi Bana Ola demeden fayrn olur

tu u /S y ^ n v e s

(12397- 1321?)

esin olarak e doum yeri, ne lm yeri, ne ailesi ne de yaay tarzndan, net bir bilgi yoktur. Mezar da bulank lklar iinde, yani dervilik lksne ok uygundur. Madd yaay, dnyay ve hatta cenneti bile umursamad iin, lm szle ermi bir Yunustur. Ouz lehesiyle Anadolu Trk ede biyatnn kurucusu, Tekke, Divan ve Halk edebiyatlarnn hepsi-' ne ilham veren, ncs ve 700 yldan beri belki en byk a irimiz olan Yunus Etnre halk; alar ve insanlar stnde Tanr yi katnda bir ermi gibi tutmutur. Yunus Emre edebiyat tarihinin boluklarn fazlasyla doldurmutur. Yunus Emre, hibir tarikatn dar snrlarna tklamaz. O, zaten: eriat, tarikat yoldur varana Hakikat marifet andan ieii diyen airdir. Dervilik dedikleri hrka ile t deil diyen Yunus, derviliin bile ekil tarafna iddetle kar km, ancak dervilik felsefe sini benimsemitir. Onun murad sadece gnln dervi eylemek"ti\

jfe lu in
Hak bir gnl verdi bana Ha demeden hayran olur Bir dem gelir di olur Bir dem gelir giryn olur Bir dem sanasn k gibi ol zemheri olmu gibi Bir dem bearetten doar Ho ba ile bostan olur. Bir dem gelir syleyemez Bir sz erh eyleyemez Bir dem dilinden dr dker Dertlilere derman olur Bir dem kar Ar zere Bir dem iner tah tesser Bir dem sanasn katredir Bir dem taar umman olur. Bir dem cehalette kalr Hi nesneyi bilmez olur. Bir dem dalar hikmetlere Clinus-u Lokm olur.

32 -A hm et Kabakl

Bir dem div olur y peri Viraneler olur yeri Bir dem uar Belks ile Sultan- ins cn olur Bir dem varr mescidlere Yz srer anda yerlere Bir dem varr deyre girer ncil okur, ruhbn olur. Bir dem gelir sa gibi lmleri diri klar Bir dem girer kibr evine Firavn ile Hman olur. Bir dem dner Cebraile Rahmet saar her mahfile Bir dem gelir gmrh olur Miskin Yunus hayrn olur. yunus mre

Yunus Emrenin ok dikkate deer, fakat az tannm bu iirini, grnt aynasna koyup bir inceleyelim. Musammat gazel (ayn zamanda i kafiyeli) olarak dzenlen mi, fakat (her beyit bir kta eklinde okunursa) ayn za manda bir lhi saylacak olan bu iirin her beytinde ayr cihanlar grelim. Ayn zamanda iirin tamamndaki emsalsiz psikolojiye dikkatle eilelim. Yce boluk hissi veren uurum duygular, gndelik somut (mahhas) ky kelimeleri ve herkesin bildii, e ya, tabiat, tebih unsurlar ile anlatabilmek, Yunus Em renin esiz sanat ve hneridir. slm Tasavufunun Telvin ad verilen deime, ba kalama, renkten renge girme hlleri, bu iirin her bey tinde artan tezatlar, manzaralar hlinde gz nne se rilmektedir: 1. Allah, Yunusa yle bir gnl vermi ki, ha deme den hayran olmakta, kendinden geip aka, hayrete d mektedir. Gzellikler onu sarsmakta, kinatn her eyin

c iir n c e le m e le ri 33

den ayr ayr duygulanmaktadr. Bu duygular onu kh se vinli (d) kh alamakl (giyan) klmakta, fakat asla ilgisiz brakmamaktadr. 2. Yunusun gnl, bir bakarsnz, zemheri olmu gibi bombo, verimsiz, souk, donuk.. Bir bakarsnz, iine mjdeler, sevinler (beret) domu gibi yemyeil, ve rimli ba ve bostan (bahe) gibi rengrek, smscak ol maktadr. 3. Bu gnl, duygulu insan gnl... Bir dem gelir, az n amak dahi istemez; en basit dnceyi anlatamaz, ca hil gibi, erh edemez; fakat, bir dem de gelir ki dilinden inciler dklmeye balar; syledii szler dertlere der man olur, insanlar kurtarr. 4. Gururda, tevazuda da hi karar yoktur. Bir dem en yce Varlk& kararak kendisini Ar m (en yksek gk kat) stne km sanr... Bir de bakarsnz, gven den gesi bozulmu, kendisini topran da altnda (tahtesser) gryor. Kh bir katre gibi klm, bzlm, ylgn... Kh da, ummanlar gibi tamaktadr; etrafa feyiz, ycelik samaktadr. 5. Bir dem sanki, hibir eyi bilmeyen kara cahildir. Biraz sonra hikmetlere dalmakta, Clinus ve Lokman gi bi, Tanrdan ilhaml hekimler misali, etrafa ifalar, hik metler yadrmaktadr. 6. Yunusun gnl, baz zaman devler, periler gibi, grnmezlikler, viraneler, sefaletler, karanlklar iinde sr ter durur. Bazen de olur ki, Sleymann taht zerinde Sa ba melikesi Belks gibi umakta, saltanatn son doruun da, insan ve cinlere, btn canllara hkmetmektedir. 7. Bu gnl, pheler, taknlklar, olular iinde, hl den hle, kapristen kaprise geer: Bakarsnz, en koyu Mslman: M escid lere kapanr st ste namazlar ile yer lere yz srer. Bakarsnz, garip alacak bir deime ile manen kiliseye (deyr) girer, ncil okur, rahip olur. 8. Bir dem Allaha o kadar yakn olur ki, onun verdii gle, Hz. sa gibi, bir nefes edite lmleri diri klar. Bir dem de bakarsnz, isyana, kibre, imanszla kapl m; A llaha en uzak yaratk; Firavun ve onun veziri Hman gibi ktlk ve kibir evine girer, zlim olur, can ya kar, ruh ldrr.

34 -A hm et Kabakl

9. Fakat bu aalatc kibir hlinde ok kalmaz, Ceb rail gibi ferahlk ve lh mjde tayc olur, her evreye (mahfile) iyilik, iman saar. Fakat ok gemez, yine ba karsnz yolunu kaybetmi (gmrah) olur. Velhsl mis kin (sessiz, ylgn, kendini horlayan) Yunus, yine hayran dr. Her zaman aknlk, hayret, kararszlk iindedir. Bu iirde beyit beyit (kta kta) ruh hlleri deien, ki mi ahslap, kimi efsaneleip, kimi manzaralaan un surlar ortaya koymaya altk. Bunun tesine iirin de rinliine, telerine gemek ayr bahis. Zaten Yunus Em reyi, kendine has ermilii, tasavvu fu ve hli iinde erh etmek deme kiinin harc de il. Ayrca bu iirdeki gibi tasavvuf! k eyfiyetler anlatla maz, sadece yaanr ve sk skya kiiye (erene, aire) baldr. Biz yine de kaleme gelir yerinden birka nok taya dikkat ekelim: Bu iirde, anlatlan hl ve isteklerin yan sra, insano lunun zaaflar, pheleri ve ok ynl, ok trl mizac da sylenmitir. ok insann iinde bbrlenme ile alak gnlllk art arda, i ie yaar. Zaman var, dnyann her eyini biliyoruz sanrz, zaman olur, gnlmz gibi kafamz da bombotur. En bilgili olduumuz konuda, a zmz amak istemeyiz. Dev ve peri gibi gaiplerde, yoksullukta yaarken S leymann tahtna kurulup Belksa sahip olmak kimin iinden gemez ki?.. Secdelerde bile ncilin ve papazn imann, zihni ve phesi ile kurcalamayan ka olgun ki i bulunur ki? Ayn takn, ilhaml kiiye, insanla hkmeden kibir hrs ile, insanl kurtaran ve ly dirilten salk yce lii garip nbetler hlinde gelebilir. Zemheride kuru aa donmuluuna ramen, insann gnl, baharda el van elvan iek baheleri gibi, feyizler saabilir. Demek Yunus Emre, bir eit kendi i romannn eh resini btnyle verdii bu iirde, ayn zamanda da insan anlatmtr. Bilhassa her an aydn (entelektel) sanat kr, takn ve hayran kiisi, bu iirde dile gelmitir. Bug nn ve gelecek alarn okuyucular da bu iirdeki: k yaratll, kutuptan kutuba srklenen, kendine gvenini yitirdii zaman bir ot gibi deersiz olduu hissi

c iir in c e le m e le ri -35

ne kaplan, sonra ycelerden mjde alm gibi feraha kan... Bakarsnz zemheri krlar gibi donuk, bakarsmz sa nefesi gibi diriltici Telvin hllerine giren Yunus Emreyi hi yadrganmayacaklardr. Ona bilkis tandk kacaklar dr. iirde, sanatta lmszlk denilen ey, ite budur.
*

** Tasavvufta telvin; renkten renge, hlden hle gir me makamdr. Umum gr bu makamn tam olgunluk, tam ermilik doruu olmaddr. Telvinin grmeden ve ermeden ermie sk sk ura yan hasret, korku, pimanlk, nee, sevin, keder, strap, saadet gibi deiik ruh hlleri olduunu belirten tasavvuf nazariyatlar da vardr. Tasavvufta telvin denen bu hle lik bakla (umum szlkte) belki psikolojik deikenlik denebilir. te bu hlden hle, psikolojiden psikolojiye gemenin tavsirlerine Yunus Emrenin iirlerinde sk sk rastlanlmaktadr. Bu sadece mutasavvf oluunun deil phesiz daha byk lde air ve sanatkr oluunun, ilhamd&n o rakla, yksekten alaa gidip gelilerinin sonucudur. Hlden hle geen ruhu dile getiren pek ok iir var dr. Fakat tam btnlk gsteren bir iiri vardr ki, Yunus Emrenin bir i roman saylabilir. Hatta hibir roman, hibir tahlil, belki hibir sanatkr bu kadar byk usta lkla anlatamaz. Yunusun veli ahsiyetinden daha ok sa nat kiiliini aksettiren ve mizacnn karanlk kelerini ele veren bu iiri yukarya aldk. Hepimizin ok lim, ok cahil olduumuz konular var dr. Bir masal dnyasnn devi, perisi ve onlara hkme den Belks ile Sleyman saltanatna zenmek hissi hepi mizde vardr. Efsanelere, mitologyalara vcut veren insan duygusu budur... Mescidde en bitimsiz kulluk duygulary la secdeye kapanan arif kiinin iinden kiliseler, ncil ve Papaz duygulan geebilir. Bu imnn koyusundan phe nin koyusuna, baka imnlarn dncesine gemektir... nsanda ldrmek, zulmetmek hrs ile... nsanl ih ya etmek, hastay saaltmak, ly diriltmek.. Zulm ile efkat, muhabbet tutkusu art arda, hastalk nbeti gibi gelebilir. Bakarsnz s gibi bir kurtarc, bakarsnz Fi

36 -A hm et Kabakl

ravun ve baveziri Hman gibi bir ldrc zlim olmu uzdur. Tahlilini ksa geitirdiimiz bu beyitlerde, Yunus Em re kendisi ile birlikte insan ve insanl da anlatmtr. Bu telvin zellikle din, ilhiyat, tasavvuf, ak, sanat konu lar ile harneir olan her insann ara sra urap ka t hllerdir. Ayn iirde Yunusun insan anlatmakla birlikte, da ha ok kendi ruh hllerini ifade eden blmler vardr: Bir mana entelekteli ve sanatkr olan airimiz gzelli e abuk kaplan; tabiatn ve insann harikalar kar snda aknlklara, hayretlere kaplp buradan lh a ka, lm ekn hayranlna varan bir yaratltadr. u k miza onu kutuptan kutuba srkler. Bakars nz kendine gveni gitmi, zemheride bir ot gibi uyuuk, deersiz gryor kendini; bakarsnz yukardan mjdeyi alm gibi yeniden doar, ba ve bostan meydana getiren bir bahar oluverir. Bakarsnz nutku tutulmu, can lf et mek bile istemiyor, bakarsnz alacak bir talkat, ikna gc, are buluculuk iinde her derdin tesellisini, derma nn Yunus veriyor. Daha bir an nce hibir ey bilmedi i zntsne kaplan bu insan, bakarsnz Lokman ve Clinus hekimler gibi etrafa ifalar yadryor. Yunus E m renin iirine uygulamaya altmz Telvini, imdi de Kueyrnin Risle-i Kueyr (Bak: Tasavvufun lkeleri, ev: Tahsin Yazc, Tercman 1001 Temel Eser, 1978) ve eserlerine bakarak ayrca Erefolu Rm ile eyh Galipten iki metin alarak derinletirmek istiyorum. Cyl, H allac- Mansr llerinde cesur ve atak dav ranarak, Allahn btn sfatlarn, onun kulu ve stn tecelligh olan insana balyor. u sindirilmez szlere hl ehli, kiiyi anlatyor: Dnyada ve hirette... Mutlak fezdn zerrelere... A rtan Refrefe... Sidre-i Mntehadan, salsala-i cerese... Parlak yldzlardan, gnllerin dilei olan Adn cennetine... M lkten M elekta kadar olan her ey benim... Ancak, dikkat et! Btn bunlara ramen M evlsm a tvbe ederek dnen ciz kul da yine benim. Fakirim,

in c e le m e le ri 37

hakirim, boyun eenim, zillete dmm ve gnahlar mn esiriyim. nsann Allaha kadar ulaan bykl ve eytanlara oh! dedirten kkl, burada anlatlyor. Hak yoluna giren, onda yok olmak isteyen kii ise bylece hlden hle, ycelikten dknle gidip geliyor. te telvin budur. Erefolu Divanndaki u beyitler de, hem melmete hem de Telvine kaarak, renkten renge girii izah ediyor: Senin akn kime ki dt ey Cn (Allah) Ne mezhep koydu ne dn man. Bu akn oynuna hi kimse doymaz Kaplarda kul oldu nice sultan Bu ak zincirine nkim ekildi Koyundan dahi yava oldu arslan unun kim ak alptr cmle varn Oladr deyr (kilise) Kbe ona yeksan (ayn) Bu ak esrrn (srlarn) Erefolu Rm Ko syleme ki bilmez bunu inn. eyh Galip de, Terc-i Bendinde, insanolunu, Kuran diliyle yceltiyor, hem de onun hlden hle, zandan zanna geiini, inanlmaz kuvvette bir slpla anlatyor. O i irin sadece 4. bendini alyorum: endedir mahzen-i esrr- muhabbet sende endedir made-i envr- ftvvet sende. Gizli gizli dahi vardr nice hlet sende M arifet sende, hner sende, hakkat sende Nazar etsen yer gk, dzah cennet sende Ar u Krs melek endedir elbet sende Hoa bak ztna ki zbde-i lemsin sen Merdm-i dde-i ekv olan demsin sen

Aklama
(Ey insanolu! Sevgi srlarnn mahzeni (sakland yer) endedir. Yiitlik (ftvvet) nurlarnn madeni endedir. Gizli gizli (bilinmeyen) daha nice hller sende vardr: Mari fet, hner ve hakikat endedir. Bakmasn bilsen: Yer ve

38 -A hm et Kabakl

gk, cehennem ve cennet, Ar ve Krs (en yce, lh ma kamlar) ve melekler de endedir. Kendine iyi (ho gzle, bilgi ile) bak: Sen lemin zsn; varlklarn, (kinatn) gznn bebei olan insansn sen. Yunusun hlden hle geiindeki hikmetleri ve zir velerden ukurlara gidip gelen devridimini eriatta ve tarikatta esiz bilgin Niburlu Kueyrnin szleri ile ilimletirme yolunu arayalm imdi: Kueyr, Telvin kavramnn yanma, yine tasavvufta ki Temkin kavramn da koyarak, iki kavramn, bir l de ztln da ifade ediyor: Telvin, hl sahibinin, temkin ise hakikat ehlinin sfa tdr. Kul, hak yolunda olduka, Telvin iindedir. nk, o bir hlde kalmayp bir hlden tekine ykselir ve bir s fattan tekine geer. Bir evden kar, baharda bir bahe ye konar... Telvin sahibi srekli artmaktadr. Temkin sa hibi ise, vuslata erer, sonra birleir... eyh Eb Ali El-Dakkak, diyordu ki: - Hz. M usa (selm zerine olsun) telvin sahibi idi. Bu sebeple A llahn kelmn dinlemekten dnd ve hli kendisine tesir ettii iin yzn rtmek gereini duydu. Peygamberimiz ise' (Allahn salt ve selm zerine ol sun) Temkin sahibi idi. Bu sebeple (Mirca) gittii gibi dnd. nk M irc gecesinde grd ey, kendisine tesir etmedi. Kueyr, Telvinle Temkinin farklarn, daha iyi anlat mak iin Yusuf -Zleyha kssasn hatrlatyor: Yusufun (gzelliini) gren kadnlar (bir ey dorar larken) ellerini kestiler. Bunun sebebi ise, Yusufu ans zn grmekten dolay zerlerine gelen hldir. Hlbuki, Msr azizinin kars Zleyha Yusufa tutkunlukta hepsin den daha tam olduu hlde, o grte kl kprdamad. (nk her zaman grd ve gerekten sevdii) Yusuf konusunda, o temkin sahibi idi. Kueyrye gre: Temkinin srekli olmas da mm kn deildir. Dorusu udur ki, kul ykselmede olduka, telvin sahibidir...Kul beer sfatlarn arkada brakrsa, her trl kusurdan mnezzeh (arnm) olan Tanr, o ku lunu (nefsin hasta ettii beer hllere satatrmamak su retiyle) temkin sahibi yapar.

c > . in c e le m e le ri 39

Ksacas, Allaha dnen akn, insan Telvinden Temkine, geirmesi yine Allahn iradesi ile olur. Fakat, bu iki durumun, yani Telvin ve Temkinin de ol mad bir makam ve hl vardr ki, o da A llahta yok ol ma, (Fenfillh) makamdr. Kul, nefsinden, duygusun dan ve kinatta mevcut her eyden de (Msiv) syrlp kaybolduktan sonra, bu kaybolma kendisinde devam edi yorsa, m ahva yani yok olmaya ermitir. , Bu bilgilerin sonunda varacamz hkm udur ki, yukarda Telvin bal koyduumuz iirde, Yunus Em re, henz olu hlindedir. Daha sonra Yunus Emre, merhaleleri aarak: Telvinden fenfillha nasl getiini erm iin diliyle anla tacaktr. Kuru idik ya olduk, aya idik ba olduk Kanatlandk ku olduk, utuk elhamdlillah! Dirfilli pnar idik, irkildik rma olduk Aktk denize daldk, tadk elhamdlillh!

EKLE DERV

Sordum san iee: (Benzin neden sandr? iel eydr: E y dertn f m dalar eritir.

^ Jin e S o rd u m j e je
Sordum sar iee: Benzin neden sardr? iek eydr: E y dervi hm dalar eritir. Yine sordum iee: Size lm var mdr? iek eydr: E y dervi lmsz yer var mdr!... Yine sordum iee: Kn nerde olursuz? iek eydr: E y dervi kn trah oluruz. Yine sordum iee: Tamuya girer misiz? iek eydr: E y dervi, ol mnkirler yeridir. Yine sordum iee: Umaka girer misiz? iek eydr: E y dervi umak dem ehridir. Yine sordum iee: Gl sizin neniz olur? iek eydr: E y dervi gl Muhammed teridir. Yine sordum iee: dem i bilir misiz? iek eydr: E y dervi dem binde biridir. Yine sordum iee: Krklar bilir misiz? iek eydr: E y dervi Krklar Allah yridir. Yine sordum iee: Rengi kanden alrsz? iek eydr: E y dervi ay ile gn nurudur. Yine sordum iee: Boynun neden eridir? iek eydr: E y dervi kalbim Hakka dorudur.

44 -A hm et Kabakl

Yine sordum iee: Atan anan var mdr? iek eydr: E y dervi bu ne aceb sorudur! Yine sordum iee: Sen Kabe i grdn m? y iek eydr: E y dervi Kabe Allah evidir. Yine sordum iee: Bahene girsem n ola? iek eydr: E y dervi kokla beni geri dur. Yine sordum iee: Sen Srat grdn m? iek eydr: E y dervi cmlenin ol yoludur. Yine sordum iee: Gzn neden yaldr? iek eydr: E y dervi barcm baldr. Yine sordum iee: Yunusu bilir misiz? iek eydr: E y dervi Yunus Krklar yridir. L///?us G/n/'e

iir acaba bildiimiz asl Yunus Emrenin mi yoksa, da ha sonra bu ismi kullanan Yunuslardan birinin mi? kinci ihtimal daha akla yatkndr. nk iirin dil ve s lbu 13-14. asrlara gre hayli yeni grnmektedir. Ancak, daha sonra gelen Yunuslar da bizim (Koca) Yunus Em reye, fikir, duygu ve temler bakmndan hi ya drgatmadan benzerler. Ayrlk yalnzca slp ve dehda dr. Onun iin btn Yunus Emre mahlsl iirleri, asl Yunusa mal etmek det olmutur. Bu yzden onun asl iirlerini de brlerinden ayrt etmek zordur. Metinlerden hareket ile kendine mahsus bir edebiyat tarihi anlay kuran, edebiyatmzn gemi ve ada eserlerine, yeni tahlil baklar ve orijinal deerlendir meler katan Prof. Mehmet Kaplan, bu iir hakkmda un lar sylyor. Yunusa izafe edilip de onun olduu pheli olan (bu ve) birka iirde iekler derin bir hassasiyet ve dindarl n timsali olarak ele alnmtr. Bunlar, gebe edebiya tndaki hayvan sembolizmine kar, slm ky ve ehir edebiyatnda gelien nebat sembolizmini gsteren ti pik rneklerdir. ... Bu iirde: iek, hayatn, dinin ve kinatn srrn anlam bir rif hviyeti tar. (Gebe edebiyatnda)

( iir in c e le m e le ri 45

Ouz Kaana yol gsteren, gk yeleli byk erkek kurt tu. Burada insan aydnlatan ieklerdir. Kurt ile iein rettii hakikatler birbirlerinden ok farkldr. Bu fark, gebe medeniyeti ile ky medeniyeti arasndaki fark gsterir. (Trk Edebiyat zerine Aratrmalar, s. 128) imdi, bu nefis iirde iek ile Derviin manzum soh betine dalabiliriz. nce iirde bugn anlalmayan, ou ztrke baz .kelimeleri tanyalm: Eydr: der ki - trab: toprak- tamu: cehennem - m n kir: Allah inkr eden- umak: cennet- d em : adam, insan-Krklar: tasavvufta ve folklorda, A llaha yakn ve kut si saylan gaipteki ermi insanlar- kanden: neredenbal: (burada) yaral. Sar iein benzi sar olmasna baklarak bu iek canlandrlyor. Bir insan gibi ele alnarak, onun A llaha k ve gnahlarndan dertli bir varlk olduu manas veriliyor. Dervi, bir mitle, belki iein lmszl bulduu zannna kaplmtr. Fakat ald cevap kat: iek de l mektedir, klar ise toprak olmaktadr iekler de acaba cehenneme girerler mi? iek, ha yr bunu kabul etmiyor. nk o imanl bir varlktr. Ce hennemi ancak mnkirlere yaktrmaktadr. Fakat iekler cennete de giremiyorlar. nk cennet insanlar iindir. nsan, btn yaradlmlardan stndr. iekler iinde gln ayr bir deeri var; dervi onu baka ieklere stn tutarak, Gl sizin neniz olur? di ye soruyor. Ald cevap harika: Gl Muhammet teridir. Halkmz arasnda da hl bu gzel beyaz gl (Ahmed gl) Peygamberin vcut teri, krmz gl ise yanann te ri diye sylenmektedir. dem (adam, insan) zerine sorduu suale kar der vi, nkteli bir cevap alyor: Adam dediin u insan g rnenler arasnda ancak binde birdir. Rengi nerden alrsnz? m cevab ise ok gzel: Ay ile gnn nurudur bu renk iein boynu eri ise ve ok mtevaz, hatta ciz grnyorsa da onun nd nemli bir husus vardr: Kalbim Allaha ynelmitir. di yor. Derviin: Anan baban var mdr? sorusunu, iek, hakaret kabul ediyor: Bu ne garip sorudur dervi?

46 - A hm et Kabakl

Dervi, senin ruh lemine girsem (bahene girsem) se ninle hemhl olsam ister misin? diyor. iein cevab ho: Kokla beni geri dur. Yani fazla sokulma, ikimizin lemleri baka bakadr. Geri bir iektir ama btn ruhlular gibi o da Srat kprsnden geecektir. Btn canllar A llahtan geldi, Allaha gidecektir. Fakat iek, yaamaktan, lmekten ve yce aktan tr strap iinde olduunu sylyor. Bar balaya rak olduu iin devaml alamaktadr. Nihayet iek Dervi Yunusu da tanmakta, onun y ce mertebesini bilmektedir. Yunus, Krklarm sevgilisi, yakndr.

yunus bir sz sylemi, hibir sze benzemez Mnafklar elinden rter mn yzn

 j tm C jr i l a f n a
kdm erik dalma, anda yedim zm Bostan ss kakd, der ne yersin kozumu Kerpi koydum kazana poyraz ile kaynattm Nedir, deyip sorana bandm verdim zn plik verdim ulhaya sarp yumak etmemi Becit becit smarlar, gelsin alsn bezini Bir serenin kanadn, krk kanya yklettim ifti dahi ekmedi, yle kald kazn Bir sinek, bir kartal sallad vurdu yere Yalan deil gerektir, ben de grdm tozunu Bir kt ile gretim, elsiz ayam ald Ykp bastramadm gyndrd zm Kafdandan bir ta yle attlar bana lelikyola dt, bozayazd yzm Balk kavaa km zift turusun yem eye Leylek koduk dourmu, baka unun szn Yunus bir sz sylemi, hibir sze benzemez Mnafklar elinden rter mn yzn yunus tunre

50 - A hm et Kabakl

Yunus Em renin, hemen her hafzada biraz bilmece gibi kalm, kimilerince mizah tekerlemesi, kimilerince o cuk gldrmecesi sanlm nl athiye "sini (tasavvuf talama) anlamaya alalm. . iirde geen canl, plstik, hareketli unsurlar... Fakat bilhassa manalar aklamak istiyorum. nk bu iir bir mana denizidir. Kula kula derinlikte, srrna g yetirilmez bir tasavvuf ummamdr. Tasavvuf ihtiamn anlatmak benim harcm deil. Hatta bugne kadar, nice sz erleri arasnda, anlatabilen de pek kmam. Derghlarda, meclislerde yaplan szl erhleri kaybolup gitmi belki. Elimizde sadece Niyazi-i Msrnin (MalatyalI, 17. yzyl tasavvuf airi, Halveti tari katnn Msriyye kolunu kurmu, Bursada bu tarikatn eyhi olmu, Limni adasnda lm) tamam bir erhi var. O da baknz ne diyor: Bu fakir, bare M srden Yunus Hazretlerinin bu do kuz beytini erh ve beyan etm eyi, baz dostlar istemiler di. Yazlp, evrak arasnda, sekiz ay kadar yle perian kalmt. Sebebi o idi ki: Acaba A zizin (Yunus E m renin) murad zre oldu mu, olmad m ? Bir gece ryamda Yunus Hazretlerini grdm. Bu faki re, gler y z ve honutlukla iltifat gsterip buyurdular ki: Benim o szlerime yazdn erhi (ortaya) kar, fukara se beplensin (fakir, bilgi arayc kimseler istifade etsinler) erhin sonunda ise Msr, iire olan hayranln u szlerle ortaya koymaktan kendini alamamtr: Haddizatnda, Yunus Emrenin bu sz gibi bir sz, ge lip gemi eyhler tarafndan sylenmemitir. Geri gr nte alay ve istihzaya ve ocuk elencesine benzer. Ama i yzne gelince: Allahn gelinleri olan lh srlarn ve hakikat manas olan bkirelerin, yzlerini nmahremden (yabancdan) rtmek iin ekilmi duvak ve nikap gibidir. Ta ki nmahrem gz grmeye ve eli ermeye... Yunus Emrenin u beytinde syledii ok dorudur: Her bir k bu yolda bin ti nian vermi Biri nian vermedi, nianmdan ileri Buzann burnuna kirpi derisinden burunsaklk balar lar... Hani, anas tepsin, emzirmesin diye. te bu iir de y

n c e le m e le ri 51

ledir: Nmahrem olanlar (ham ruhlular) her beytin stn emmek istedike, onlara hakik stn vermez, reddeder. Bu kaside (iir), gariplerin en garibidir. Benzeri gelme dii iin de ancak Yunus Emreye mahsus olabilir. Allah o azizin srrn takdis etsin! iirin tasavvuf olduu kadar, insanl da anlatan son suz manalar, hayret verici mizah, arpc Trkesi, bu Trkeye verilmi sonsuz bir ifade ve terkip gc vardr. Gazel, (Yunus divannda) 13 beyit grnyor. Fakat me hur olan dokuz beyittir. Nitekim Niyazi-i Msr de bu do kuz beyit zerinde durmutur. iirin tasavvuf manalarn anlatrken Niyazinin bu erhinden istifade edeceim. iir de baka deerler de bulmaya alacam. kdm erik dalma, anda yedim zm Bostan ss kakd, der ne yersin kozumu? Bu ilk beyit, btn athiyenin anahtardr. Daha iyi an lamak iin, Yunusun u beytini de hatrlayalm: eriat, tarikat yoldur varana Marifet hakikat andan ier te bu beyitte erik (srf d yenildii ve iinde koca man bir ekirdek bulunduu iin) eriat, zahir (d) bilgi yi temsil eder. zm tamam yenildii ama yine de iin de ufack bir yabanclk ekirdei bulunduu iin tarikat, btm (i) bilgiyi anlatr. Ceviz (koz) ise, d kabuu at lp z yendii iin srf hakikate misaldir. Burada anlatlan ey: Bir insan eriattan giderek tarikata veya tarikattan yryerek marifet ve hakikate ulaa maz. Bunlarn her biri ayr yollar, ayr yntemler ister. u hlde, erik dalma kp zm yemeye kalkan kii gln olur. Onunla da kalmaz, bakasnn hakkna teca vz etmi saylr. Nitekim hakikat bahesinin sahibi olan m rid-i kmil, byle bir kimseye kzarak, Sen ancak erik veya zm yemeye ehliyetli olduun hlde be nim kozumu ne hakla yiyorsun? diye onu azarlar. Tpk hukuktan diploma alan birinin muayenehane aarak has ta bakmasna izin verilmeyecei gibi. Kerpi koydum kazana, poyraz ile kaynattm Nedir, deyip sorana bandm verdim zn

52 -Ahm et Kabakl

Bu beyitte, tc, souk kelimeler, bir scakl, hat ta muhabbeti taklit yoluyla yapmak isteyen kiiyi yermek ve knamak iin kullanlmtr. Kerpi amurdur, yen mez; yiyeni hasta da eder. Poyraz yemei piirmeye deil ancak soutmaya, dondurmaya yarar. Byle olduu hlde... Bir iin (tarikat ve hakikatin da) yolunu yordamn renmeden kendi kendine ustalk taslamaya ermeye kalkan kii, ite by le gln, mnasebetsiz duruma der. Kazana koyduu amuru poyraz ile kaynatarak bir eyler yapm grnr. Ne o, ne piiriyorsun? diyene de ermi gibi davrana rak bir para tattrr. nk bir insan hneri ne ise, ne ya pabiliyorsa, karsndakini de onunla kandrabileceini zanneder. nsan kendi kendisini aldatmasn bir kere... Bu beyitte, Allahn ilham, mridin irad, ustann bilgisi olmakszn emeksiz, gayretsiz ve ilesiz alm sat maya kalkan ham ruhlu kimseler talanmaktadr. plik verdim ulhaya, sarp yumak etmemi Becit becit smarlar, gelsin alsn bezini Bu beyitte ulha-bez dokuyucu kmil olmad hl de, mritlik peinde koan, kendini etrafa yle yutturan kiinin evreye verdii zarar ve mitsizlik anlatlmaktadr. Burada iplik olgunlamak zere, mride, stada gnde rilen aday (talip) dr. stat geinen kii onun, dankln derleyip teke (vahdet) ulatran bir yumak yapacana... Buna kabiliyeti olmad iin, onu bol keseden olmu, er mi gibi gstermektedir. Talipleri Allaha balamak (iplii yumak yapmak) son ra insan- km il (dokunmu bez) hline getirmek iddi asnda iken, onu bo yere oyalayan, sonra da vakti gelme den (becit becit) sen Tanrya ulatn diyerek derviini martan bir eyhin (hocann, ustann) burada taland grlyor. Bir serenin kanadn, krk kanya yklettim ifti dahi ekmedi, yle kald kazn Bu beyitte serenin kanad, ermi ycelmi kiileri temsil eder. Krk kan ise, onu anlayamayan, ekeme yen, ham ruhlu, dar grl kimselerdir. Hakikat ehli,

c / '/ j' SJnc e le m e Je j'i 53

kanatldr, melekt lemine doru uan kanattr. Top rakta kalp yrmeye, gcrdamaya mahkm olan ise ver gisiz fakat iddial yaratklardr. Burada sere kanad manev deerin, cevherin sem boldr. Bir elmas cevheri ile, sz gelii seksen kan y k kereste alnabilir. O zaman da (madd manada) krk kan (veya katr) sere kanadnn bahas olan bu yk, gerekten ekemez. Bir sinek, bir kartal sallad vurdu yere Yalan deil gerektir, ben de grdm tozunu Bu beyitte: Sinek (veya ar) hi dikkati ekmedii hlde byk olgunluk ve cevher tayan ermi, olgun, Tanr sev gilisi kiilerin mislidir. Kartal ise, yksek mevki sahibi, ok zengin, gsterii, lim geinen, stelik de olgun, er gin (fakir, perian klkl) tarikat, hakikat ehlini hor gren kimseleri anlatr. Nitekim ar, bal yapan, kartal ise, gste riine ramen le yiyen bir hayvandr. Sinein, kartal nasl yere vurduu sorulursa: Bir ilim ve hakikat bahsi alm, yaplan tartmada o fakir klk l olgun ve yetkin dervi, gsterii (kartal) zat, yerinden kalkamayaca bir ekilde yenmi, bilgisizliini ortaya koymutur. Bir kt ile gretim, elsiz ayam ald Ykp bastramadm, gyndrd zm Bu beyit, rif ve olgun kiinin kendi nefsi ile mcade lesini ve btn gayretine ramen ona yeniliini ifade eder. ehvet, para, mevki, gurur, refah gibi hrslara kay nak olan nefis, srekli denetlemedii ve ezilmedii tak dirde en kmil insanlar bile yerden yere vurabilir. airin kt dedii, kr ktrm nefistir. Elsiz dedi i ise, ateten, hrstan yaratlm eytandr. Onlar, irade ile gremekte ve bazen stn kmaktadrlar. Yunus, onlar hakkyla bastramad iin, yreinin yandn samimiyetle sylemektedir. Kafdandan bir ta yle attlar bana lelikyola dt bozayazd yzm Btn yce veliler gibi Yunus da, Allahn ilham ile (bazen) manasn herkesin kolayca anlayamayaca sz

54 -Ahm et Kabakl

ler sylemektedir. ou evliya gibi, bu yzden cam yan m, anlaysz kimselerin madd, manev talar, kendisi ne atlm olabilir. Her ada olduu gibi, o zaman da, kendisini lemin nizamn korumaya yetkili sanan ham ervahlar bulunmu ve her dnceyi, her hikmeti yasak etmeye almlardr. te Yunus Kafda diye, burnu kafdamda olan bu beylik iftlik bekilerini alaya alyor. Bunlar, bana da gu rur dalarndan bir ta frlattlar ama denk getiremediler. Talar lelik (le gnei altnda) apaydnlk yola dt. Neredeyse kendimi savunmak iin sr amaya mecbur edeceklerdi; fakat lzum kalmad. Yzmn per desi sr hicab bozulmad. Balk kavaa km zift turusun yem eye Leylek koduk dourmu, baka unun szn! Beyitte vergili bir Allah yakn olmad hlde kendisi ni yle gstererek halk aldatmaya alan, riyakr ve ca hil mrit taslann hli anlatlmaktadr. Balk, Allah bilgisi ve sevgisidir. Fakat onun yeri birlik, vahdet deni zi olmak gerekirken burada kavaa kmtr. Kavak sa dece gsteritir; boy pos demektir. Sahte mrit (kavaa) kendini gstermeye km, orada zift turusu yemekte dir. Yani, hem kendine, hem de halka ho gelmeyen, sami miyetsiz, temelsiz, basit eyler sylemektedir... Bu adamn hlini Yunus, leylein, koduk (spa) dour masna benzetmektedir. Tasavvuf derinlii ve zevki ancak leylek gibi, mehule sefer eden ulu kulara yarar. Oysa bu tebihte, onun yerini bir spa (koduk) almaya kalkmak tadr. Bakn unun szne! diye elenmektedir. Yunus bir sz sylemi, hibir sze benzemez. Mnafklar elinden rter mn yzn Be beyit, btn iir iin bir aklama, ipucu vermekte dir. Yunus, her srrn, herkese aklanamayacan belir terek, bu athiyedeki gibi st kapal (sembolik) konu may tercih ettiini sylemektedir. Bu slp erenler meclisi ne uygun dmekte ve mnafklarn erri de byle nlenmektedir.

TANRI ELSNN DOUU

iledim im varan etime atam D Cjrem o aydan aydn tuB yzn

c m /i/

(XIV.yy.)

rzurumlu Kad (yalul. im ) Mustafa Darir, Tiirkeraizde ilk am Siyer yazar (mtercimi) ve nazmedicisi olmak bakmndan byk nem tar. Kendisi olduu iin iirlerinde Czm siiz" mahlasn kullanmaktadr. Erzurumlu Mustafa Darir alt cilt tutan byk KTAB-I SYED- in NEb i 14. yzyl Tiirkesinin nazm ve nesrine byk deerde s bir kitap kazandrmtr. (Ebiil Haan Ahmed b. Abdil Lahil Bekri - li: 295- adl Arap yazarnn,Peygamberin hayatim anlatan mufassal eserinden tercmedir.) stanbul ktphanelerinde bu eserin birok yazmalar bulun m akla birlikte, en mehur nshas III. Sultan Murat, zamannda yaz drlp t.ezhip edilmi ve minyatrlerle sslenmitir. inde 814 (sekizyiiz on drt.) harikulade niyatiir bulunan bu eser 6 cilt olarak dzenlenmitir. Ancak 1,2 ve 6. ciltleri (Topkap Saray, Hazine-yi Hmayun Ktphanesinde) bulunmaktadr. Her cildin bu gnk deeri 30 bin altn olarak hesaplanmaktadr. Kayp olan ciltler (belki Msr ktphanesinde bulunuyor) byk bir ziyan dr. Eldeki 3 cildin nefis ekilde baslmas, insanlk kltrne ya z. tezhip ve minyatr olarak ok ey kazandracaktr.

S iy e r i OCeS^cfen
alap emreyledi Rdvana kim tez Bezegil cennet ehlin cennet ile Habibullh vcuda geliserdr Dolusar dnya afv u rahmet ile alaptan Cibrile emroldu kim in, Tamu kapularm yap heybet ile Cemi vah u tuyura sen haber kl Bu gece kalmasnlar gaflet ile Evimden gklere bir nur kt Ki dnya dopdolu ol nur oldu. Dikildi alem arkan ve garben Birisi Kabede menur oldu. Susadm su diledim imeye ben Elime sundular kf erbet ile Souk kardan dahi irin ekerden Dahi tatldr itim lezzet ile Bu kez nur iinde garka oldum Brd nur beni ismet ile Bir ak ku geldi arkam sad Kanad ile kat kuvvet ile Ne kan grdm ne su grdm ne e Tourmadm ben onu zahmet ile.

58 -A hm et Kabakl

Bearet kldlar biri birine Ki Ahmed dnya tuttu mmetile Grrdm Mekke ehri nur dolmu Fakat gafil yatar er avret ile Rebilevvel ay kutlu olsun Heme dil din kuvvetlu olsun Bu kez kendime geldim baktm evde Oturur h uriler cem iyyet ile Fakat olumu grmedim evimde Yreim oda yand hasret ile Grrm Kabe e kar Muhammed y Bucakta yere uruptur yzn Yz secdede, parman gtrm Dili syler, bilemezdim szn Kesilmi gbei snnet olunmu Mil ile srmelemiler gzn Bir ak sofa dolamlar vcudun Gbein balayan sam tozunu Diledim kim varan elime alam Grem o aydan aydn hub yzn Bir n geldi havadan heybet ile Gznden lemin gizler zn; Ne kim miirsel Nebi geldi cihana Muhammed dir o gelenler gzini Btn peygamberler huy ve hislin Verin ona bezeyin kendisini Yine bir trl geldiler tez Alp gittiler o din yldzn Jiad ar-

Tanr Elisinin douu ve hayat (Siyer-i Nebi) zerine ki taplar, Arap, Fars edebiyatlarnda ok yazlmtr. Fakat bi ri Erzurumlu, br Bursal iki Trk airi, o Kinatlar Efen disini, kimsenin eriemeyecei sevgi ve akn kudreti, ste lik duru Trkenin ferahl ile yazdlar. Bursal veli air Sleyman elebi, bilindii gibi, 15. yz yl balarnda, Yldrmm esaretinden sonra, Osmanlnm

C > -

. n c e le m e le j'i 59

ilk sarsl devrinde, milletimizi Hz. Muhammedin aydn lk imn etrafnda toplamak amacyla, Mevlid (Vesiletn-Necat) kitabn yazmt. Onu gelecek blmde ayrca anlatacaz. Zaten halkmzn dilinde, gnlndedir. Bu yazda da ondan yarm asr nce eserini yazan 14. yzyln byk din bilgini ve airi Erzurumlu Mustafa Darr (Gzsz)in Kitab- S iyer-i Nebi (Tanr Elisinin Haya t) kitabna bir gz atalm. Daha dorusu iki cihan efendi si Peygamberimizin Mevlid (Doum)ini bu gzsz air ve yazar nasl mecazlarla, hnerlerle, samimiliklerle anlat m? Onu gstermeye alalm. Kendi rivayetine gre, baz Arapa kaynaklardan (bil hassa bn shak, Ebul Muhsin Bekri) derledii bu en bel geli ve en uzun Peygamberin Hayat kitabn duru ve g zel Trke manzum ve nesirler hlinde, o zamanki Trk M sr halifesinin huzurunda, be yl boyunca hikye etmitir: Allahtealnm nuru erim esi ile ben Daririn kalbi ne tevfik ve yardm ulat. Mslmanlar padiahnn (Sultan Berkok) huzurunda Hasreti Resuln ibret dolu Siyerini Arapa okuyup Trk dilince anlattm. Hz. M uhamm edin douu (Mevlid) ksmn Erzurum lu (Kad) Darr (birou daha sonra Sleyman elebi ta rafndan da, hemen ayn mecazlarla ifade olunan) msralarda anlatmtr. nce A llahn, bu doum dolays ile emri ve Cennette ki hazrlklar: alap emreyledi Rdvana kim tez Bezegil cennet ehlin cennet ile Habibullh vcuda geliserdr Dolusar dnya afv u rahmet ile alaptan Cibrile emroldu kim in, Tamu kapularm yap heybet ile Cemi vah u tuyura sen haber kl Bu gece kalmasnlar gaflet ile (Allah, cennetin bekisi olan Rdvana, cenneti ve cennettekileri beze, ssle... nk A llah n sevgilisi M uhamm ed, bu gece vcut hline gelecektir; dnya bylece balanma ve iyilikle dolacaktr... Allah Cebra il Aleyhisselm a dedi ki: abuk aaya in, Cehenne min kaplarn smsk kapat, btn vah hayvanlara,

60 -A hm et Kabakl

uan yaratklara haber ver ki, bu gece bir gaflet, yanl lk yapmasnlar) Yazmzn bana aldmz ekilde grlecei zre Ka d Darr, peygamberimizin douunu peygamberin anne si Amine Hatunun diliyle anlatr. Sleyman elebide de daha airane tarzda olan bu sahnelerden sonra, bence ok dikkate deer olarak, Hz. M uhamm edi Destanlatrma blm balyor. Bu b lmde, Trk destanlarnda (bilhassa Ouz Kaanda gr dmz) temler ve motifler bile akla gelebiliyor. Bu blm Mustafa Darr (Gzsz)in dua ve dilei ile bitiyor: Saadet ol kiinin kim Resuln. ekerler Ahmed aya tozunu midi byledir bu Gzszn kim mitsiz koymaya bu Gzszn... Konuyu bitirmeden Destanms dediimiz blmde ki mecaz ve hayallere bir gz atalm: Mbarek Hatun, doumdan sonra kendine geliyor, ba kyor Huriler toplu hlde oturmular ama, yeni doan (Kinatn vnd) yok. Birden hasret ateine dyor. Derken gz Kbeye iliiyor ki, Hz. Muhammed (Bebek) bir kenara ekilmi namaz klmakta, parma ile yceler deki Allah gstermektedir. (Ayrca vcudu ve kyafeti anlatlyor) Ana hasretiyle Amine Hatun koup onu kucaklamak ister, aydan parlak yzn seyretmek ister, fakat o sra da, gkten heybetli bir ses gelir. O ses (n) der ki: Bug ne kadar Tanrdan haber getiren btn peygamberlerin iyi huy ve hasletlerini (ahlklarn) ona verin de kendisi ni ssleyin Sonra, baka melekler gelir ve o din yldzn alp g trrler.

KURTULU N

y gnller derdinin dermn sen *Ey yaraddnutann sultam sen!

(13517- 1422?)

1. 5 yzylda yaad (aa yukar 1351-1422) biliniyor. Mevlidii 1409 ylnda bitirmitir. Yldrm bayezid zamannn nl ey hi Emir buhan ni tavsiyesi ile,' yapm 1400 senesinde ta a mm lanan bursa Ulu Camimin ilk im olduu iin sonralar Yldrm am bayezid'in im " diye anlmtr. am elebi lkab, genellikle Osmanl hanedanndan olanlara ve Mevlna soyundan gelen kimselere verilirdi. Kendi hlinde din dar olan Sleyman elebinin bu iki slleden birine akraba ol-' du sanlmyor, u hlde bu elebilik ona halkn duyduu biiyiik saygdan tr verilmi olabilir. Trbesi, bursa'da ekirge yolu zerindedir. Sleyman elebinin Mevlid dnda herhangi bir iirine hatla msrnmn rastlanm deildir. Ancak Orhan beyin olu Sleyman Paann sallar ile anakkale boazndan Dumeli'ye geiini an latan mehur "Velayet gsterip halka, suya seccade salmsn Yakasn Rumeli'nin dosi-i Lakv ile almsn." beyt.inin Sleyman elebiye ait olduunu (Knhl-Ahbr) ve (Ksas- Enbiy) gibi cidd kaynaklar sylemektedir.

n biiyiik din airimiz denmeye lyk olan Sleyman elebiin hayal mehuller iindedir. Sadece bursal olduu ve

JK e u Iic P d e n
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Ol gice kim dodu ol Hayrlbeer Anesi anda neler grd neler... Dedi: grdm ol Habibin anesi Bir acep nur kim gne pervanesi; Berk urup kt evimden ngehn Gklere dek nur ile doldu cihn Gkler ald v feth oldu zulem melek grdm, elinde alem. Biri mark, biri maripte ann Biri damnda dikildi Kabenin. n diler gkten m el eki er saf saf Kbe gibi kldlar evim tavaf. Hem hava zre dendi bir dek Ad snds, deyen a melek Yarlp divar kt ngehan bile huri bana oldu ya Geldiler lutf ile ol meh-cebi Verdiler bana selam ol dem hemin

10. evre yanma gelip oturdular Mustafay birbirine mutular:

64 - A hm et Kabakl

11. Bu gelen akna devreyler felek Yzne m takdrr ins melek 12. mine eydr: vakt oldu tamam Kim vcuda gele ol hayrl-enm 13. Susadm gayet hararetten kati Sundular bir cm dolusu erbeti 14. tim an oldu cismim nura gark demezdim nurdan kendimi fark. 15. Geldi bir ak ku kanadiyle revn Arkam sad kuvvetle hemn 16. Dodu ol saatte ol Sultan- din Nura gark oldu semvt zemin 17. Yaradlm cmle oldu d-man Gam gidp lem yeniden buldu can 18. Cmle zerrt- cihn edip nid aruuben dediler kim: Merhaba! 19. E y cemli gn, yz bedr-i mnir E y kamu dmlere sen dest-gir 20. E y gnller derdinin dermn sen E y yaradlmlarm sultan sen! Sleyman jele6i

Sleyman elebinin, Mevlid diye bilinen ve halkmz ca mbarek bir kitap gibi benimsenen Vesiletn -n eca t isimli aheserinde, Peygamber efendimize en gzel vg ler, senalar ile birlikte... Plstik, sahneye gelir, filme e kilir, senaryo hline konulabilir unsurlar ve hayaller de pek oktur. zellikle Mevlidin ilk blmn tekil eden Dou ksm, altmz iin gzmz almayan parlak mecazlar la doludur. Bu ikinci yazda oradan baz beyitler sunarak, sahnelik, temaalk unsurlarn aratralm: iirin bu gzel blmnde bylece kutsal anann do um esnasndaki hayalleri, arzular ve kendisine yaplan hizmetler, doum treleri, harikal destanl bir dille, ayn

< r nc e le m e le /'i 65

zamanda kuts havaya konularak slm menkbe diye ceimiz havada dile getirilmektedir. Hz. Muhammedin annesi Am ine Hatunun, lousalk treleri bakmndan, Bursal bir ana gibi ele alnmas, ay rca dikkate deer. Peygamber milllemekte, annesi bi zim yurda nakledilmektedir. Hayaller, tasarlar, manzara lar bize mahsustur. 1. nsanlarn en hayrls olan onun doduu gece, an nesi birok harikalar-gryor... 2. yle garip bir nur, (Nur- Muhammed) gryor ki, gne o parlakln etrafnda k pervane gibi (uydu gi bi) dnmektedir. 3. O nur, bir imek ak gibi hzl, anszn Amine Hatunun evinden km ve cihan, gklere kadar nur ile dolmutur. 4. Bu kta yedi kat gkler alm ve lousa hatun, elinde bayrak ile melein kendisine doru umak ta olduklarn grmtr. 5. Ellerindeki bayraklarn birini dnyann dou ucu na, birini bat ucuna... Bir tanesini de Kbenin damna dikmilerdir. Bylece Kbe ve btn ynler, slmiyet adna zapt edilmi olmaktadr. 6. Sonra melekler, gkten dizi dizi inmiler ve Kbeye girer gibi kuts duygular, tavrlar ile Amine Hatunun evi ni tavaf etmilerdir. 7. O srada hava yani gkler zerine bir snds kuma ndan dek denmitir. Lousamz Kinatn Efendisi ni rahat ve kuts altn gm ilemeli dek zerinde dnyaya getirecektir. yle ki o dei demek hizmeti ni de Allah bir melee vermitir. 8. O kadar da deil, birdenbire, mbarek hatunun yat t odann duvar yarlarak kendisine hizmet eden hu ri gnderilmitir. 9. A y kadar gzel olan o huri nezaketle gelip o an, kendisine selm durmulardr. 10. Lousa yatann evre yanma gelip oturmular ve Mustafann doacan birbirlerine mjdelemilerdir. 11. Gelecek peygamberin vasflarn ise u tarzda anlat mlardr: Ay ve gne, bu doacak olann ak iin dn yorlar. Btn melekler ve insanlar onu hasretle bekliyorlar.

66 -A hm et Kabakl

12/13. Am ine Hatun daha sonra unlar anlatyor: O e siz varln dnyaya gelmesi vakti tamam olunca beni bir hararet bast... Bunun zerine bir kse dolusu erbeti (hu ri ve melekler) sundular. 14. O erbeti iince ylesine bir nura kartm ki, ken dimi nurdan ayrt edemez oldum. 15. O srada bir ak ku (belki Cebrail Aleyhisselm) ka nat rparak geldi ve arkam sad (Doum rahat olsun, lousaya kuvvet gelsin diye) 16. Din Sultamnm doduu saatte, gkler ve yeryz nura bouldu. 17. A llahn btn yarattklar sevinten uar gibi ol dular. Yeryznden gam gitti, dnya sanki yeni bir cana kavutu. 18. Bu cihann her varlk zerresi dile geldi ve doan Kinat Efendisine merhaba dediler. 19/20. Onu Ey ehresi gne gibi parlak ve ay gibi ay dnlk olan ve ey btn dknleri, yoksullar kurtaracak olan, ey yaratlmlarn sultan ve gnller derdinin der man olan sen diye selmladlar.

Kelimeler
Hayrlbeer: nsanlarn en hayrls -H z. Muhamm ed-H abib: Sevgili, Allahn sevgilisi-berk urup: imek gibi akp -ngehn: anszn -feth oldu: ald -zulem : karanlklar -alem : bayrak, hill, almet, -mark: dou, dou ucu -marp: bat, bat ucu -snds: altn, gm tellerle ilenen iekli, parlak kuma, -bile: birlikte, be raber yan yana -yn: ak, grnme, -m eh cebin: ay gibi parlak alnl, ay ehreli -mutular: mjdelediler -m takdrr: mtaktr, hasrettir; zlemitir, -in s m elek: insan ve melekler. -H ayrl-en m : yaratlm olanlarn en hayrls, -cm : bardak, kse -semvt: gkler -zem in: yeryz, -dman: neeli, sevinli -zerrt- cihn: dnya nn her zerresi (zerreleri) -aruuben(ban): ararak, seslenerek -k im : ki (dediler kim: dediler ki) ceml: yz, yz gzellii -b e d r -i mnir: parlak dolunay -d est-gr: elinden tutucu, kurtarc.

VAY GONUL, EYVAY GONUL

Demedim mi sana dolama ona ay gnl! Vay gnl, vay 6u gnl, vay gnl, eyvy gnl!

S^fmiei/ &a&/

(Edirne?-Bursa1497

dirne'de dodu 1497'de Bursada ld. Trk divan airi. Murai. II. dneminde kazaskerlik yapan Veliyettin bin Iyas' oludur. Burda'da Muradiye Medrediesi'nde derdi ver di ve bu ehirde kadlk yapt. Mehmet II. dneminde kazadikerlie getirildi; padiahn hocas ve musahibi oldu. Vezir oldu. s tanbul kuatmasna katld. Orhan ve Muradiye kiilliyeleri miitevellilii greviyle Bursa ya gnderildi. Daha sonra <Sultan, Tire ve Ankara sancak beylik lerine aland. Bayezit II. dneminde Bursa sancak beyi oldu. ran iirinin konularn yeni izgilerle birletirmi, bu iirdeki m az munlar ustaca Tiirkeye uygulamtr, III-IV. yy.larda aruz vez ninin kullanlnda grlen tutukluklar onun iirinde artk ortadan kalkm grnr. Bayezit IInin istei zerine dzenledii Di vannda halk iirinin koma trn divan iirine uygulayan murabbalar zellikle dikkati eker.

J K u ra S ^ a
Gl yznde greli zlf-i semensy gnl. Kara sevdada yeler bser bpy gnl. Demedim mi sana dolama ona ay gnl! Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl! Felein n ederim niini saarlar ile Dorad hdr- cef, barm hanerler ile Ba koam demez idim ben dahi dilberler ile Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl! Yrin itten o uyar ardna ayar diri! Bize yr olmad ol h- sitemkr diri! Kld bir dilber-i hercaiyi dildr diri! Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl! Bizi hk etti hev yoluna sevd nidelim? Pyml eyledi ol zlf-i semens nidelim? Kul edinmezdi gzeller bizi ill nidelim Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl! Dil dilerken yznn vasfn cndan dahi ye, Bir demin grr iken iki cihndan dahi ye, Akt bir serve dahi b- revndan dahi ye, Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl!

70 -A hm et Kabakl

Ahm edim ki, okunur nmm ile nme-i ak Germdir szlerimin szile hengme-i ak Dil elinden biilptr boyuma cme-i ak Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvy gnl! yi/m el Thc r

Fatih Sultan Mehmetin hocalarndan olan ve stan bulun fethini gzleriyle gren tek byk divan airimiz Ahmet Paadr. Divn Edebiyatmzn kurulu devri (14. ve 15. asrlar) airlerinin eyh, Ahmed, Necat Beyle birlikte en byklerinden olan Ahmet Paa, stan bul (divn) Trkesi syleyen ilk airlerden olup baz ka side ve gazellerinde 16. asrn byk airi Bkiyi hazrlar. Yukarya aldmz iir, 18. asrda (bilhassa Nedimde) ark biiminde uh bir edya dklecek olan Murab ba nazm eklindedir. iirinin asl dokuz ktadr. Biz bu raya alt drtln aldk. Eski ve yeni iirlerimizden senaryoya, kameraya gelir, ince hayaller dolu, seyirlik olmaya namzet, zarif baz par alar, size tantmaya devam ediyoruz. Bu arada, kelime ve terkipleri, iirdeki mecazlar, duygular gstermeye alyoruz. Mnir Nurettin Selukun, iki ktasm alarak, gzel bir besteyle, Trk musikisinin ok sevilen bir arksn da meydana getirdii bu murabbam nce kelime ve ter kiplerine bakalm:: Z lf-i sem en s y (semens): Yasemin kokulu sa. -ye lm ek : yel gibi koup durmak, kararsz dolam ak- bser bpy: elsiz ve ayaksz -n etm ek: imek, -n i: au, zehir, -sgar: kadeh. - hr- cef: cefa dikeni. - a yar: dost olmayanlar, rakipler, sevgilinin br klar - h - sitemkr: kyc, zalim gzel.-diri: yazk! eyvah! -d ilb e r -i hercai: kararsz, daldan kala konan, psevdi gzel, -dildr: sevgili, -h k : toprak -paym l eyledi: ayak altnda inedi, horlad, aalatt, -d il: gnl -vasi: kavumak, ermek (yznn vasl; yzn gr mek) -y e : iyi, stn, - b - revan: akarsu, -n m e -i ak: ak mektubu, ak ferman -g erm : ok scak, yakc -s z ile: yan, harareti, yankl ile -h en g m e: kavga

c iir n c e le m e le ri 7 1

l, grltl zaman paras -biilptr: biilmektedir. -c m e -i ak: ak esvab, elbisesi. Divn edebiyatnn mecaz imknlarn, mazmun unsur larn, kelime oyunlarn zarafetlerle iine alan bu iirde, batan sona, btn olarak ak temas ileniyor. Dil, uh ve uar slbu ile, sonraki asrlarn ok daha ilenmi Osmanlcasn andryor. iirde ak derdi... Fakat, airin g cne oranl nee havasnda anlatlyor. Her ktamn redifinde, srarla ve tekrarla vay g nl, vay bu gnl, vay gnl eyvy gnl denilerek, bu bitimsiz, vuslatsz ve sonusuz aka dar olmann ku sur,' gnah ve kabahati gnle ykletiliyor. Gnl sanki airin kendisinden ayr, somut, canl bir ahs gibi ele almyor. Gnl, ok yerde ahslanyor, ekilleniyor, hareket zerine konuluyor. Bu ak iinde, airin dt hller de, filme ekilebilir hayaller biiminde sunuluyor. 1. K ta: Gnl, sevgilinin gl yanaklarn zerinde yasemin renkli (siyah) ve kokulu zlflerini dklm grd andan beri kara sevdann karanlnda elsiz ve ayaksz bir hayal yaratk gibi babo, dolap dur maktadr. 2. K ta: Gnl yznden ak gamna den air, fele in kendisine sunduu auyu, kadeh kadeh imekte... Haner eklindeki cefa dikeni onun barn dora maktadr. Hlbuki, o dilberlerle ba koyaym (yata ym) diye bir arzuyu iinden bile geirmemi, fakat g nl, ay bu gnl! 3. K ta: Sevgilinin arkasnda itten ok klar blk blk (uyar admda) dolayor eyvah! Eyvah, o ktlk seven (sitemkr) sevgili de hep o rakiplere yz veriyor, kendisine yr olmuyor... Ah bu gnl! Gryor musunuz ne psevdi bir dilbere sevdalanm... 4. K ta: Bu sevda bizi hava ve heves uruna (bo yere) ayaklar altnda inenen (rzgrn, havann savurduu) toprak hline getirdi neyleyim! O yasemen sal gzel, bi zi ayaklar altma alp (toprak olduumuzdan) inedi... Bizde zaten o baht yok... Zaten gzeller bizi kul edinmi yorlard biz bunu bilirdik, raz idik, ama ah bu gnl! 5. K ta: Tam bir minyatr tablo vardr. Sevgili, bir ser viye; gnl, bir akarsuya benzetilmitir. Akarsu (gnl) o

72 -A hm et Kabakl

servinin (sevgili) ayana ulamak iin ona akm (mey letmitir). Hlbuki bu gnl olmasayd, air o sevgiliye doru akmay hi dnmeyecekti. Onun bir kere yz n grmek, aire yetecek hatta canndan ve iki cihandan daha kymetli gelecekti. 6. K ta: airin adn (mahlas) kulland ve kendini v d (Fahriye) bir blmdr. kl o kadar mehur ol mu ki ak mektuplar ve fermanlar Ahmed namna okunuyor... Onun szlerinin scakldr ki, akn karga alk zamann byle cehennem yakclna dndrm tr. Heyhat! Bu gnl, bu sefer de terzi olmu. Ahmet Paann boyuna uygun ak (lm) elbiseleri bimektedir.

DONE DONE

Aya yere mi Basar ztfne Berdr otann Zevf^u evf^ite verir can ii seri dne dne

(?stanbul 1509) aklak olarak 1450-1454 yllan arasnda doduu tahmin edilen Necati Rey, Kurulu Devrinin (Ahmet Paa ile bir likte) en stiin airidir. Edirne'de domusa da gen yanda Kastamonu'ya gitmi, iir le uraarak ilk hretini orada yapmtr. Daha sonra dne dne redifli gazelle hret kazanmtr. D i van iirine mill zevk ve yeni renk katmakta btn adalarn gemi olan Necati, kendisinden sz eden tezkirecilerin (Se l bey, Ak elebi, Lt.if, Haan elebi vb.) samim takdir ve v glerine il olmu ve sonraki byk airlerin ncs saylmtr. Ltit e gre: airlerin gazelleri iinde yksei de ala da y vardr, bununkisi bir seviyede gider. Szn ruhunu o bulmutur, bu iin inceliklerini bilenler, ona syleyicilik hususunda Ts-i Drn (Anadolu'nun T is i) demilerdir. s 1509 ylnda stanbul'da lmtr, Unkapanna inen caddenin sa na den bir okulun avlusuna gmlmtr. Eserleri: Necati fte Divan, 1963t.e Prof. Ali Nihat Tarlan tarafn dan incelenmi ve bastrlmtr. Necati bey Divani: Tercman 1001 Temel Eser, 1973.

G ta z e f
kal gklere hm ereri dne dne Yand kan dil-i sipihrin cieri dne dne Aya yere mi basar zlfne berdr olann Zevk u evk ile verir can seri dne dne m- zlfnde gnl Msr- harb oldu dey Sana iletti kebuter haberi dne dne Sen olasn dey yer yer aslp yineler Gelene gidene eyler nazar dne dne E y Necati yarar mutrb eh meclisinin Raks urup okuya bu ir-i teri dne dne

OCeca//'

Trk edebiyatnda, cihanlar aan tablolar, sahneler, can llklar dolu iirler var. Bunlara ok kez, eski metotlarla baklm. ou yalnz dillere lezzet olmu. Bugn ise Do unun zerine cehaletin, ihmalin kltr devrimi deni len barbarln kara perdesi ekilmi. Bu iirlerin dili, azck gayret, hatta 500 kadar kelime renmekle kolayca anlalr. Bu iirlerin (hi anlal-

76 -A hm et Kabakl

madm farz etsek) sadece sylenmeleri bile ruha fe rahlk verir. Yalnz o kadar deil, bu iirlerde, gze hitap eden, ha yal manzara, insan, evre, tabiat unsurlar da pek ok... Ayrca alabildiine orijinal ve merakllar iin son dere ce moderndir. Benzerlerine ne Bat iirinde ne de yeni denilen paralarda rastlarsnz. Batl ressamlarn, televizyon, sinema, heykel, tablo, fotoraf, karton-film yapmc ve yorumcularnn eline bu hazineler gese, dnyann en akl almaz cazibelerini karr ve azmzn suyu aka aka bize de s eyr ettiriri erdi. imdi ben, size, elim gcm yettike (Divndan, Derghtan, Halktan, Tanzimattan, Yeni den) bu iirlerden birini sergileyeceim. O iirlerdeki bilhassa gze hitap eden unsurlar sahne sahne ayrp gstermeye alaca m. Sahnelediimiz ve sergilediimiz bu gz alc, bu plastique unsurlar (bize bavurulmak ve izin alnmak art ile) radyo, televizyon, film, karton-film, fotoroman, senaryo sanatkrlarnca ilenebilecektir.

Kelimeler
erer: kvlcm (hm ereri: hmm kvlcm) Kandil-i sipihr: gkyznn kandili (gne) -berdr olmak: aslmak -c n u ser: can ve ba. - m - zlf: zlfnn ka ranl, salarnn akam -M sr: lke, Msr. -K ebuter: gvercin, -m utrb: algc, arkc, -raks urup: raks edip, oynayp, - i r -i ter: taze iir. Bugnk dile evrilii: (Ateli) hmm kvlcm gklere dne dne kal beri, gnein (gkteki kandilin) cieri dne dne yanyor. Zlfne aslm olann aya yere basar m? (Sevin ten uar) O kimse, (senin akn iin) can ve ban dne dne verir. Sann karanlnda gnl lkesinin harap olduu haberini, gvercin dne dne sana getirdi. Belki sensindir diyerek (sen olman ihtimalini dne rek) aynalar, gelene gidene, dne dne bakyorlar. Ey Necati, padiah meclisinin arkcs (algcs) se nin bu taze iirini dne dne raks ederek okursa bu ok yarar (uygun olur).

cJ>//>- in c e le m e le ri 77

Sahneler
Kara sevdal bir adam ahlar ekmekte, km cieri (yrei) zaten yank olduu iin bu ahlar, grnr bir tarzda, helezonlar yaparak dne dne ykselmektedir. O kadar ykselmektedir ki, yedi kat felei am gkyz nn snk duran kandilini (gnei) atelemitir. Gne onun iin kzarmtr. Hatta, zavall km hline ortak olarak bu yzden dne dne yanmaktadr. Gnein yre i kan ve ate dolmutur. Krmzl ve atei ondandr. Btnyle m odem bir tablodur bu: k (air), sevgili nin zlfne manen aslmtr (idam edilmi, cansz, o sa larn uutuu istikamette dnp durmaktadr), stelik bu asltan memnun, bir Mevlevinin, sem ada lh le me ykseli ve asl gibi bir evk iinde, aya yere bas mayan sevinle dnmektedir. Sevgilinin zlf siyah... O kadar siyah ki, gnein gir mesine engel oluyor, ylesine karanlk... Bu karanlk ayn zamanda kfirlik. Sevgili, kiliselerdeki putlar kadar gzel, zalim ve kfir. Kara dinli kfir. airin gnl lkesini (M sr) basm, ykp yakm, yamalam... Am a sevgili, etti i bu zulmnden, yani airin gnln kfirce yktndan habersizdir... Onun iin, karanlk lkeden uan (airin gnlnden kan) beyaz bir gvercin ykm haberini, dne dne uarak sevgiliye iletiyor. (Belki u iirdir bu, belki bir mektuptur.) nk derdi, sevgili vermitir, derman da bulsa o bulacaktr. Yine m odem , aheser bir tablo karsndayz: Byk bir konak veya sarayn, salon ve merdivenleri, kristal boy aynalar ile dolu. Bu aynalar, airin gzel sevgilisine k trlar. Baka hibir kadn ve erkek umurlarnda deil. Fa kat bir insan (bir k) gibi tasavvur olunan ve kendileri ni duvarlara asm da, sevgiliyi beklemekte olan bu ayna lar belki de o gzel geliyor ihtimali ile ve o arzu hevesle, her gelip geene bakp durmaktadrlar... Dikkat: Aynala ra bakan sevgili (ve insanlar) deil, sevgiliye hasret ve bekleyile bakan aynalardr. Son beyit, hem bir dilek, hem Necatinin kendini v mesi (fahriye) hem de yine bir tablodur. air, gazelini o kadar ok beeniyor ki, bu iir bestelenmeli, ortada kal mamal; padiah meclislerine lyk olan bu taze iiri, zel

78 -A hm et Kabakl

meclisinde Sultan elendirmekte olan mutrb hem de raks ederek okumal, sylemeli, alp armaldr. Canl, en ve hareketli bir tablodur bu. iir, beste, saz, meclis, dans ve okuyucu sanatkrlar, padiah ve Necati hep birden canlandrlabilir.

AVNDEN ve DEVRNDEN MISRALAR

Bir gne yzl mde k g rdm ki lem lfdr Ol kara smblleri klarn bdr.

(Fatih Sultan Mehmet)

(Edirne 1431-st. 1481)

v, yedinci Osmanl padiah II. Mehmetin iirdeki mahlasdr. Kk yata Manisa a vali olarak tayin edildi. y lk padiahln 1444-1446 yllar arasnda yapt. Daha sonra babas 1. Muratn lm zerine 1451'de ikinci defa 1 padiah oldu. 1453 ylnda stanbulun fethini gerekletirmesi, Trk ve dnya tarihi iin bir dnm noktas oldu. 3 Mays 1481 tarihinde gut. hastalndan (bir rivayete gre de zehirlenerek) ld. ok iyi bildii Arapa ve Farsadan baka, talyanca, Ltince, Dmca. Slavca ve fat.t.a Franszca, braice, Celdanice dillerini bildii sylenir. Mrettep divan olan ilk padiahtr. Divannn yazma tek nshas, Ali Emir tarafndan bulunmu olup Millet Ktphanesi koleksiyonlarndadr. Fatihin divan, Ltin harfleriyle eitli ahslar tarafndan yaymlanmtr.

 a z e f
Bir gne yzl melek grdm ki lem mhdr Ol kara smblleri klarn hdr. Kareler giymi m eh -i tbn gibi ol serv-i nz M lk-i Efrengin meer kim hiisn iinde hdr. Ukde-i znnrma her kimse kim dil balamaz Ehl-i iman olmaz ol, klarn gmrhdr Gamzesi ldrdne, lebleri canlar verir Var ise, ol ruh-bahm dini s rhdr. Avniy klma giiman kim sana rm ola nigr Sen Sitanbul hsn, ol Galatanm hdr.

'..Aon/

Fatih syler adl iirin u msralarn hatrlyorum: lim bamz tacdr: Hikmet ilen biliiriz! airler sofram badr: Sohbet ilen halleiriz! Sevda padiah iidir: Usul ilen seviiriz!

82 - A hm et Kabakl

Gerek bu. Otuz yllk saltanat hemen at srtnda, fe tihler, savalar ile gemi.. Anadolu ve Rumelide Trk birliini kurmakla dolmu olan benzersiz hkmdar, et rafn dolduran bilginler ve airlerle sohbet zaman da bulmu; stanbulu batan uca imar da ettirmi, medrese ler de am; hatta Avn mahls (takma ad) ile bir de k k Divn vcuda getirmitir. Zaten alacak ey: Os manlI padiahlar arasnda, air veya musikiinas olma yan, hemen hemen yok gibidir. Fatihin kendisi air, iki olu; ehzade Cem ile Sultan Bayezid de airdir. Fatihin tasavvufta, hikmette mridi Akemseddin de... Dier bir hocas, Bursal Veliyddin olu Ahmet Paa da airdirler. Sarayda ve civarda baka airler de vardr: Necati Bey, Konyal Nizami, Zeynep Hatun, Mihri Hatun, Visa li, Mevlid airi Ahmet bunlar arasndadr. Biz burada sadece, stanbul fatihinden ve en yaknlarndan eni ler sunacaz. Fatihin Avn mahls ile bir divn olduunu syle dik. Bu divnda vezne ve dile hkim, ahenkte, anlamda usta bir air gcnde grnen Sultan Mehmet, cihangir lik, fatihlik ve padiahlk ahsiyetini baaryla gizleyebilmektedir. Tam tersine, herhlde Divn iiri havasna uyma mey linden, tasavvufa yatknlndan ve alak gnllk ann dan olsa gerek; kaygsz, rind, k, dkn bir air gibi ko numaktadr. Yalnz birka beyit sunacam: Bir gne yzl melek grdm ki lem mhdr Ol kara smblleri klarn hdr. Gamzesi ldrdne, lebleri canlarverir Var ise, ol ruh-bahn dini s rhdr. Avniy klma gman kim sana rm ola nigr Sen Sitanbul hsn, ol Galatanm hdr. Btnyle kane olan bu nkteli gazelde, Fatih, un lar sylyor: (lemi ay gibi aydnlatan, gne yzl bir gzel gr dm. Onun smbl gibi kara salar, klarnn ektii ahlarm dumanndan meydana gelmi... Gamzesi (yan ba k) ile ldrd klarna, duda ile can veren o gze

< iir in c e le m e le ri 83

lin, dini, eer varsa, mutlaka Hristiyandr... Ey Avn (Fatih) o gzelin sana rm olacan hi mit etme. nk sen s tanbulun padiah isen, o da Galatanm sultandr.) Bir baka gazelinden aldmz u iki beyit ise, daha ok tasavvufa yatkndr. Cihangirliine yakan yksek te vazu ile, dnya saltanat kmsenmekte, Allaha kul ol mann deeri ululanmaktadr: Benim sen h- mehrya kul olmak iledir fahrim Ged-y dilber olmak ye, cihann padiahndan N ola oldu ise Avn cihan sultanlarn han Ki dt stme sye, senin destin hmasmdan. (Ben ancak, senin gibi nurdan (ay ehreli) bir ulu aha kul olmakla nrm. nk, senin gibi bir gzelin ltuf isteyicisi (dilencisi) olmak, cihan padiahlndan daha iyidir... Avn (Sultan Mehmet) cihan sultanlarnn han ol du ise ne var bunda! Olsa olsa, sen, Huma Kuuna benze yen elinin glgesini stme drmsn de, bama dev let kuu ondan konmu olabilir.) (Bir cennet kuu olan Humanm glgesi, kimin bama dse, o kii hkmdar olurmu. Bu son beyitte asf Hu manm Allah olduunu belirterek, o efsaneye iaret ediyor.) Fatihin mridi ve stanbulun manev fatihi bilinen Akemseddinin, elimizde fazlaca iiri yoktur. Yalnz, onun da mridi olan Hac Bayram- Velye hasretli v g mahiyetinde -h alk tarznda- uzun bir iirinin iki drt ln alyorum: Irak mdr yollarnz Taze midir glleriniz Hb syler blblleriniz Hac Bayram, prim sultan! ensin Allah in velisi ki cihann dolusu Evliyalarn ulusu Hac Bayram, prim sultan! Fatihin dier hocas Ahmet Paa, Divn iirimizin, 15. asrda iki en bynden birisidir. 53 gnlk byk ku atmada bulunmu ve stanbula Topkapdan, Fatihin ancak bir at ba arkasndan girmi olmasna ramen, ne

84 -A hm et Kabakl

yazk ki, stanbul fethi gibi tarihin en byk bir hdisesi ni anlatan tek bir msra yoktur. Bunun sebebi de Divn iiri yolunda, kaidelere sk skya bal olmak mecburluunu duymas olabilir. Ahmet Paay bu sayfalarda: Vay gnl, vay bu gnl, vay gnl, eyvay gnl! redifli mehur Murabba ile tant mtk. Burada sadece bir gazelinden bir beyit: sterim hsnn gibi evrine pyn olmasn Tek seni sevmek cihan halkna sn olmasn. (sterim, gzelliin gibi cefana da bitip tkenmek ol masn... Tek, seni sevmek, bu cihanda yaayanlara kolay olmasn.) Sultan Mehmetin iki olu, Sultan II. Bayezid ile eh zade Cem de, ok usta airlerdir. Fatihin bu iki olu ara sndaki talihsiz kavgalar, Cemin Hristiyanlar elindeki esirlik maceras ve bu mnasebetle, kardei Sultan Bayezide yazd sitem iirleri belki baka bir sohbetimize ko nu olacaktr. Burada sadece, Fatihin en yakn olan bu iki airden birka beyit sunacam: Sultan Bayezidden: (1447-1512) Hudy, Hudalk sana yarar Nitekim gedalk bana yarar. sensin penah cihan halknn Kamudan sana iltica yarar. eh oldur ki kulluun ide sana Kulun olmayan ah, geda yarar. (Ey Tanrm, Allahlk ancak sana yarar, nitekim, senin karnda yalvarmak (dilencilik) da bana yarar... nk sen, bu cihan halknn smasn, herkesin sana snma s yarar. Padiah odur ki, senin kulluunu yerine getir sin. Kulun olmayan ah, ancak dilenci olmaya lyktr.) ehzade C em den: (1459-1494) Cm- cem nu eyle ey Cem, bu Frengistandr Her kulun bana yazlan gelir, devrandr. Hkmedenler bu cihan mlkne ark u garbda Ger Sleyman, ger Sikender cmlesi mihmandr.

</7/~in celem eleri 85

Ver salt Mustafa a, ta ki Hak azad ede y ol yiitler kim Frenkte bend ile zindandr. ehzade Cem, bu iiri, Fransada Nis ehri yaknnda, Sassenage atosunda mahpus hayat srerken znt ve kahrla yazm olabilir. iirin dier blmlerinde karde i Bayezide sitemler vardr. Ben sadece hikmet syleyen beyti aldm: (Ey Cem, buras nasl olsa Frengistandr... Onun iin durma Cemin kadehini (ikiyi) nu et.. Her kulun bana ne yazld ise o gelir, devrandr bu. (Kahrlanma).. Bu dnya mlkne Dou ve Batda hkmedenler, ister Hz. Sleyman olsun ister Byk skender, hepsi de nihayet misafirdirler... Sen (Ey Cem) Muhammed Mustafann, namazl, dual yolunu tut ki, Allah, Frengistan zindann da zincire vurulmu yiitleri azat eylesin...)

KIRK YIL OLDU

Suyuna biz saldk, bulgur Bulgur laf" deyi kalgr M Be yrenler bu ne kaldr! %rkgn oldu kaynatrm kaynamaz.

(X IV -X V . yy.)

aygusuz Abdal'n hayat hi bilinmiyor. iirlerine bakarak II. M urat, zamannda yaad, Alanya doduu, Edirne, da Filibe. Sofya, Hicaz ve Msr gittii anlalmaktadr, biri a Manya'l dieri Dumelili iki Kaygusuz olduunu iddia edenler de vardr. biiyiik air ve eyh olan Abdal Musa, Osmanl devletinin kurulu yllarnda himmeti grlen tarih bir ahsiyettir. Eserleri: Kaygusuz (Sultan Divan, Nefesleri, Dolb-nme, budala-nme, v.b.

( a / J iy y e
Bir kaz aldm ben kardan Boynu da uzun borudan Krk abdal kann kurutan Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Sekizimiz odun eker Dokuzumuz ate yakar Kaz kaldrm ban bakar Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kaza verdik birka ake Eti kemiinden peke Ne kazan kald ne kepe Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kaz deilmi be bu azm Krk yl Kafdan gezmi Kanadn kuyruun dzm Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kaz koyduk bir ocaa Utu gitti bir bucaa Bu ne haldr behey aa Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz.

90 - A hm et Kabakl

Kazmn kanad selki Dii koyun emmi tilki Nuh Nebiden kalm belki Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kazmn kanad sar Kemii etinden iri Salk ile satma kar! Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kazmn kanad ala Var yr git gle gle Bamza kalma bela Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Suyuna biz saldk bulgur Bulgur Allah deyi kalgr Be yrenler bu ne haldr! Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Kaygusuz Abdal n'idelim Ahd ile vefa gdelim Kaldrp postu gidelim Krk gn oldu kaynatrm kaynamaz. Jlayyusuz

Yine nkteler dolu, nefis, tasavvuf bir komasna: Yamru yumru sylerim Her szm kelek gibi diye balayan Kaygusuz Abdalm, insan bilmecesinin bir ynn istihza ile anlatan, tannm ve orijinal bir iiri ni, nce olduu gibi yazalm. Sonra iindeki tiyatro, sah ne, hareket ve mana unsurlarn arayalm. Balarken syleyelim ki, iirde bizi gldren ve dn dren arln yan sra, gzmze ilk arpan, harikal bir Trke olmaktadr. 15. asrl, Aliyeli (Alanyal) bir airin, Trkeyi, bugn hayret uyandracak lde taze, canl, de yimli, nansl olarak kullanmas... airin stnl ile be raber, dilimizi bugn yozlatran, ifadesiz cmlesiz hle gelen ackl hli de gzler nne sermektedir.

( iir in c e le m e le ri 91

yi bilinmesi gereken birka kelimeyi aklayalm: Kan: Kadn, ihtiyar, yal adam. Abdal: Sa ba, sura t, kl ve hareketleri ile ar giden, kurallar dna kan bir dervi zmresi. Azm : yoldan sapm. Kafda: Dnyay epeevre kuatt sylenen, devler, ejderhalar, cinlerle dolu bir masal da. Selki: Hafif, uar. Ala: El. Kalgr: Oynar. Yren: (yrn): Dostlar. iirde hareketli, tiyatroluk unsurlar bir tekke mutfa dekoru iinde gsteriliyor: Kardan (bilinen bir satc kadn veya yal adamdan) pi irilmek zere bir kaz satn alnmtr. Piirilip derghta ye nilecektir. Fakat, sekiz kii odun ektii, dokuz can da ate yakt hlde bu kaz bir trl pimiyor. Kaynar suda krk gn fokurduyor da yine kaynamyor. Sinir ve bezginlikle abdallarn kan kuruduu hlde o, ban tencereden kaldrp bakmaktadr. Frlayp bir bucaa umaktadr. Hatta, bu kazn suyuna salm an onunla beraber piirilmek istenilen bulgur dahi, kaz o kadar yadrgam ki, Allah! diye diye, dehetten oyna maktadr. Bu kazn portresi, ok stn ressam gzyle izilmek tedir. Boynu borudan uzundur, kanad kuyruu dzgn, semiz ve gsterilidir. Hafif ve sar-el kanatldr. Fakat olaana yakn bu portrenin yan sra, kazn ola anstlkleri de anlatlmaktadr: Krk yl Kafdan gezm i bu kaz. Nuh Nebiden kalm (Nuh Peygamber devri kadar yal, kart) Dii koyun emmi tilkiye benze mektedir. (ok kurnaz, iinden pazarlkl demek mi? An layamadm) Kemii etinden iri, kemii etinden peke (daha sert)dir. Bandan gemi, teklifsiz bir hikye, bir nakil gibi balatlan iirde, pek ok kiiye seslenen, artc g zellikte, canl konuma cmleleri vardr. Bu hitaplar i irin komedi gcn artrmakta, onu ok sesli ve etrafl yapmaktadr: Bir kaz aldm ben kardan!... Kaz deilmi be bu az m (hayretleri oaltmak iin) Salk ile satma kar! (satcya beddua) Var yr git. Bamza kalma bel (kaza hitap) Be yrenler bu ne haldr! (hayreti oalt mak iin)

92 - A hm et Kabakl

Bandan sonuna, edebiyatmzn en kuvvetli talama (komik, hicivli, mizahl) iirlerinden biri karsndayz: Kazana atlm bir kaz, krk gndr kaynamyor. Bir alay dervi onu piirmeye alrken o, ban tencereden karp bakyor. Hop, baka bucaa uuyor. Kemii pii yor, eti pimiyor. Suyuna bulgur salyorlar. Bulgur A l lah! diye yerinden hopluyor. Tabi Kaygusuz Abdaln, bir ksm akl ve mantk d na trmanan, ou sembollerden kurulan, amzn ger ekst verimlerini andran birok iirlerinde olduu gibi, bu iirdeki kaz da bir timsaldir. Burada krk gn deil, krk yl, hatta binlerce yl der viler arasnda kalsa bile dervi (Abdal) olmasna im kn bulunmayan, kaba saba, riyac, gsterii, duygusuz, kabiliyetsiz bir insan tipi anlatlmaktadr. Bu tip, hi yeri olmayan dergha naslsa dmtr. Sekizer dokuzar, dervilerin ona yardm etmeleri bouna dr. O, adam olmayacak Abdallarn kann kurutacak tr. Onunla hibir derviin anlamasna, uyumasna im kn yoktur. Nitekim suyuna salman bulgur, Allah! deyi kalgmaktadr. Bu adam irat imkn yok. Allahn sevgisine ve onu sev meye kabiliyetsizdir. Pimek olgunlamak kabiliyeti ol mayan, apayr bir iklimden (Kafda) gelmi olduunu d ndren, Nuh Nebiden beri irat kabul etmeyen bu yarat n elinden, Kaygusuz Abdal, nce yaknr. Onu bana sa ranlara beddua eder. Var git, bamza kalma bel diye, onu uzaklatrmaya kalkar ama bouna. Bakar ki, are yok, kazdan kurtulu yok bu sefer mitsizleir. Ahd ile vefa gderek kendi gider. Bu adamn yzn den eyhlik postunu dahi brakmay gze alr: Kaygusuz Abdal n idelim! Kaldrp postu gidelim!

LEM BR KISSADIR

Cihar bir hne ibrettir ey cn i u iin hiri, hayrettir ey cn. B

 m /t <& eeA t/ z

(Bursa 1472-1532)

d Malmud dur, bursada yaayan air, nce medrese renimi grd. Sonra slm renimini tamamlayarak, Naki bendi tarikatna intisap etti. ann slm, edebiyat ve dnce eserlerini okuyarak bu konularda kendisini glendirdi. Daha sonra eyh olarak anlacak mevkie geldi. ocukluk devri Fatih Sultan Mehned ve II. bayezid devrine rast lar. Asl hretini Yavuz Sultan Selim zamannda kazand. Yavuz Sultan S e li Hsn D il adl eserini takdim etti, beenilince e gnde 35 akelik gelir elde etti. Zam zam madd skntlara an an dmse de Yavuz Sultan Selim den sonra Kanun ve veziri b rahim Paa da yardmc olmulardr. Eserleri: Hayat boyunca daim yazm, geriye, telif, tercme ve a adapte olarak otuza yakn eser brakmtr. Manzum ve mensur eserlerinin listesini ereffnsan adl eserinde vermektedir. Divan'dan, mesevden, mneattan, lgatten, hikyeden, m a um m adan, mnazaradan ksaca hemen her trl konudan esere sa hip olan Lmi zellikle mesnevi trnde kendi zamanna kadar , Trk edebiyatnda az duyulmu eserler zerinde alm, onlar evirmeyi tercih etmitir.

D C asicfe
Meer var idi bir divne-i r Ki ryanlkla olmu cismi renci Yatard rz- eb bir gr iinde Vcudu hastalktan hr iinde Durup bir gn dedi: E y Hlikun-ns Demidir eylesen ben r, ilbs Eeri rlktan etmezem r Vel, psi gerektir cisme, nar Tutalm gelmeye benden bir ibrm Hani insf ltf fazl inm Nid-y gayb erip dedi ki: E y r Seni kldysa berd-i gr, rencr kp al fitbmdan benim tb Tenin ek-i gam ile etme gark-b Dedi: Yrab, nedir bilsem bu buyruk Gneten gayri yok mu canm ayruk Zih ltf mrvvet brek-Allah Zih cd u ftvvet Allah Allah! Cevap erdi ki: Bu hafta dahi var Bu derde sabr kl ey r- b-r

96 -A hm et Kabakl

Verem bir cbbe k ola cbbetl-berd Giyesin vermeyip bir habbe ey merd Tamam oldu hafta, geldi bir pr Getirdi bir pels- khne, dilgir Var idi penbesi yz yerde artuk Grnr penbeden gayri yeri yok Grp ol delki bu dvn e -i zr Dahi beter olup zr dilefkr Dedi: E y kr-sz- cmle bkes Bir hafta ire bu muydu iin, pes! Ne ho, usanmayp elden komadm enmeyip bunu bir bir yamadn! Kim retti sana bu pembe-dzi Bu, gece ii mi, y kr- rz? Bu resme terzilik bir ahs bilmez Bu surel yamalar kimse ilmez Deilsen oktan eskici, kemh Bu hrka hangi eyhindir lh? Hnerler arz edip ey kmil std Arladn bizi ki ferin-bd! Gel ey dil psi iin yem e gussa Bu zb kssadan ahz eyle hisse Bu szler geri mecnndan revadr Vel, akil deyicek g ey hatdr Tefekkr klsan amma hl-i lem Hemin bu kssadr v allhi lem. Ki dnya ehlini bir lhza sylet Eer bir kr ederse, bin ikyet. Kimisi nr- fakr ile tutumu Kimi derd-i gm bahrine dm Cihn ol grdur, gretger-i cn Yatar ehli iinde zr u uryn. Mzehheb cmeler bil ol pels Nedir insana ton, takv libs

$/ in c e le m e le ri 97

Bu fhir tonlar ko Lmi var ir-i fakrdan r etme zinhar! Dediim fakr ol yokluktur ey dil Ki fahr etti onunla ehl-i Hak bil. Teni ryan, eli bo, karn da a Olanlar severmi Hak, gzn a Bu dergha gzfn yol verilmez Yo olmaynca ol vara varlmaz. Niceler geldi muhrm, gitti mahrm Niceler dt mcrim, oldu merhum. Cihn bir hne-i ibrettir e y cn Bu iin hiri, hayrettir ey cn. Sm >ele/)i Drt ba mamur, teknike mkemmel olan bu manzum hikye zerinde durmak istiyorum. Yukarya aldm manzum hikye, eski Trk edebiyatnda bu tarzn ok az olan rneklerinden biridir. Bu hikyeyi Lmi-Zde Abdullah elebinin Latife ler ad ile (Tercman 1001 Temel Eser, 118) yaymlanan kitabndan aldm. iir, (mellifin nl babas) Bursal L m i elebinin olsa gerekir. Eserin tercme mi, telif mi olduunu bilemeyiz. Ancak, Lmi, 1531 (938) tarihinde vefat ettiine gre bu eserin, 16. asr balarnda yazlm, dolaysyla en eski manzum hikyelerimizden biri oldu unu syleyebiliriz. Bilindii gibi bu tarzn, 15. asrda yazlm aheser r nei eyhnin Harname'sidr. Hamme, kahraman bir eek olan, mizah fabl trnde bir manzum hikyedir. Ya zarnn hayat ile de ilgili, sade, gl, alayc dille yazl m, lmsz bir eserdir. Lminin bu hikyesi de, kahraman maarada yaa yan bir idraksiz kii olmakla beraber, yine de bir fabl (ib retli manzum hikye) saylabilir. Dilinin bir hayli adal, koyu terkiplerle dolu olmas dnda, bu hikye de, son derece kuvvetli tekniklerle ya zlm, sekin bir eserdir. eyhnin Harnmesinden ayr olarak, bu hikyenin tasavvuf yan ar basmaktadr.

98 -A hm et Kabakl

H am m e gibi, bu hikyede de mizahl sylemeler b yk yer tutuyor. Yine onun gibi bu hikye de timsli (ale gorik) niteliktedir. Bu eser, tahkiye (hikye edilen) ve ibret blmleri ol mak zere, iki ksmdan olumaktadr. Tek gzl divanenin A llahla olan sitemli, lubal sylemeleri hem mi zaha gl, hem de hikyenin canl blmleridir. De mek ki, hikyede bu trdeki eserlerin balca ifade un surlar olan tahkiye, tasvir, syleme ve hitap ustalkla kullanlmtr. . Dili eskimi olan bu hikyenin, balca kelime ve de yimlerinin bugnk karlklarn verdikten sonra, blm leri gstererek yine konuma dilimizle nesre evirelim. D ivne-i r: tek gzl divane, -ryanlk: plak olmak. -cism i rencur: vcudu incinmi, -rz u eb: gece ve gn dz. -gr: maara, -hr: diken, batc eyler. -E y Hlik u n -n s: Ey insanlarn yaratcs!, -ilbs: giydirmek. -vel: fakat, -psi: rtnme, giyinme, -naf: aresiz, za rur. -ibrm: yalvarmak, -fazl in m: fazilet ve nimetten di rm e. -n id -y gayb: gaipten gelen ses. - e y r: ey tek gzl, -b e r d -i gr: maarann souu, -fitbmdan tb al! gneimden sn, kuvvet al. -e k -i gam: gaml gzya . -gark-b: gzyana, suya bomak, -a yruk: baka (s tacak ey) - r - b-r: arsz tek gzl, -c b b et l-berd: soua kar cbbe, -p el s- khne: eski, yrtk hrka. -dil-gir: eski, gnl skc yrtk prtk hrka, -p en be: Pa muk. -d elk : eski, yamal, dilenci hrkas, -d iva n e-i zr: alayan divane, -dilefkr: gnl yaral. - E y k r-sz- cmle bkes: ey btn kimsesizlerin iini yapan, yardm na koan Allah!. -P en be dzi: pamuk dikiciliini, -k r- rz: gndz yaplan i. -kem h: eskiden beri, -afe rin - bd!: ok yaa, bravo! E y dil: ey gnl, -p si iin yem e gussa: Giyinmek me selesinde gam yeme! (tasalanma) -zb kssa: gzel ibret li hikye, -m ecnundan revadr: mecnun, divane kii sy lerse zarar yok. -vel, kil deyicek g e y hatdr: fakat akl l kii sylerse byk hatadr. -H l-i lem: dnyann h li. - v allhi lem: Allah bilir ya! -n r- fakr: yoksulluk be lirtisi, almeti, -r etm e zinhar: sakn utanma! fahr etti: nd. -E h l-i Hak: A llaha yakn kimseler. -B u derg

c iir in c e le m e le ri 99

ha: Allaha yaklama kapsna, -gzfin: bouna, rastgele. -m uhrm : hrmetli, saygdeer, -m crm : sulu, -m erhm: rahmetli, -h n e-i ibret: ibret, ibret verici ev. - hiri: sonu, -hayrettir! hayranlktr, akl ermez derinliktir. (Hikye, bir tek gzl, idraksiz divaneyi anlatmakta dr. Bu yoksul kii gece gndz bir maarada yatar, p lak bedeni, ta ve dikenlerle incinir.) Birgn Allaha yalvarr, der ki: Allahm artk bu tek gzln giydirmenin zaman geldi. Ben geri tek gzl lkten sklmyorum ama, neyleyeyim ki u vcudum bir para giyecee muhtatr. Diyelim ben sana giydir diye yalvarmadm, fakat se nin insafn, ltfn, fazilet ve nimetlerin nerede kald? Ona gaipten gelen bir ses: - Ey tek gzl: Maarann souundan ok zahmet e kiyorsan, k gneim ile sn, kuvvetlen, bouna alama! - Yarabbi senin bu buyruunu anlayamadm, senin g neinden baka bana verecein yok mudur? Maallah bu ne byk cmertlik, iyilik, eli aklktr! - Peki ey arsz tek gzl, bir hafta daha sabret baka lm. Sana memen iin bir cbbe gndereceim. Bir hafta sonra, yal birisi, yrtk prtk, khne bir hr ka getirir. Belki yz yerinde pamuklar km, her taraf yama iinde bir hrka. Adam bunu grnce bsbtn bo zulur, der ki: - Ey btn kimsesizlerin yardmna koan. Sen, koca bir hafta bir pis palasla m uratn pes! Demek usanma dan, bir hafta bunu bir bir yamadn. E, bu pamuk dikici lii sana kim retti? Gece ii mi bu, yoksa gndz ii mi bu? Byle usta terzilii kimse yapamaz, byle yamalar herkes vuramaz. Yok ezelden beri terzi deil isen, o hl de bu hrka hangi ihtiyarndr? Maallah ey byk stat! Hner gstererek beni arladn... (Buraya kadar hikye anlatlmaktadr. Bu zb kssa dan ahz eyle hisse Bu hikyeden ibret al! dedii 21. be yitte ise moralite denilen ibret, hisse blm balamak tadr. Bu blmde, insanlara hitap ile tasavvuf! tler verilmektedir.) - Bu szleri mecnun, (lgn, divane) kimseler sylerse ho grlebilir -fakat, akll kimseler iin byk hatadr.

100 -Ahm et Kabakl

Biraz dnsen grrsn ki, dnyann hli de bu hi kyeye benzemektedir. u dnya halkn bir lhza syletsen, belki bir kre karlk binlerce ikyet duyar sn. Kimisi fakirlik ateinden, kimisi de zenginlik der dinden yaknr. Bu dnya, tpk o maara gibidir. Canlar yer bitirir. Dnyallar, onun iinde plak ve alayarak otururlar. O bahsettiim pis hrka, diyelim ki, ssl srmal bir krk olsun. Bunun ne deeri var? nsana yakan; dindar lk ve iman elbisesidir. Ey Lmi, sen de pahal esvaplar at ve fakirlik belirti lerinden arlanma! nk Allahn yaknlar yokluk ve yoksullukla vnmlerdir. Gzn a: Allah, teni p lak, eli bo ve kam a olanlar daha fazla severmi. Onun Yce Derghna, bouna yol verilmez. Yok olmadka vara varlmaz. nsanlar arasnda niceleri, saygdeer geldiler, nasip siz (mahrum) gittiler. Niceleri de sulu sayldklar hlde Allahn rahmetine (iyiliine) ulatlar. Ey can, bu cihan bir ibret evidir. Bu iin sonu hayran lk, hayret verici mehullerdir.

ESR- GURBETZ BZ

erem kt, kesme sk, ittiftn Bncviardan K Etinden getdii hayr diri etme gedtardan.

{? 1556)
crbcl veya Hille'de dodu, 1556da ld. Hayat zerine bilgi ok azdr. Ouzlarn Bayat airetindendir. ok iyi bir renim grerek devrinin nakl (hadis, tefsir vb.) akl" (geometri, fizik, astronomi vb.) btn bilimlerini elde etmi ayrca Arapa ve Farsa renmi, bu dillerde de iirle r yazm tr. Trke divannn n szne gre hayatnda Iraktan dar k m !r. am al smail'e, Kanuniye ve Osmanl ileri gelenlerine iirle r sun mutur. Fuzil Azer lehesiyle yazmtr. nce Arapa ve Farsa sonra da Trke iirle r yazmtr. zellikle gazel yolunda bir de Leyl ve Mecnun mesnevisinde ok stn bir baar gstermitir. Trk e, Arapa ve Farsa ii Divan dzenlemitir. Eserleri: Dvan, Leyl ile Mecnun, Beg Bade, Hadikatus-sed (Kutl kiiler bahesi), ikyetname; Heft-cm (<Mkiname), Ensii'l-kalb v.b.

 a z e f
Kerem kl, kesme sk, iltifatn bnevlarda Elinden geldii hayr diri etme gedlardan. Esir-i gurbetiz biz, senden zge inmz yok Ayan kesme ban n, bizim mihnetserlarda Sab! Kyunda dildnn nedir ftdeler hli Bizim yerden gelirsen bir haber ver inlardan Deme zhit ki: terk et smber btler temsm Beni kim kurtarr Tanr satatrm bellardan? Vcudum ney gibi srah srah olsa h etmem Muhabbetten dem urdum, incimek olmaz ceflardan Fuzl! Nzeninler grsen izhr- niyz eyle Terahhum umsa ayb olmaz, gedlar pdilardan /u/.f/ii

Fuzl, en byk Divn airimiz; Fuzl, Iraktaki ebed bykelimiz; Fuzl, Irak Trkl ve hatta btn Trk dnyasyla mterek iir dilimiz. Yunus Emrenin Anadoluda popler olduu kadar, Fuzlnin de Irak ve Azer Trkleri arasnda konak, ar

104 - A hm et Kabakl

dak ve kulbeleri ayn zamanda sardn, sevgili Ali Ni hat Tarlan hocamz sylemiti. Bu corafya evresine Do u Anadolumuzu da katmak gerektir. Fuzul birbirinden hi ayrt edilemeyen Anadolu, Irak ve Azer (hatta Trkistanlar) halkmza o kadar mal olmu, ylesine sevilmitir ki... Onun en ar zan nedilen gazelleri bile Karacaolanm komalar gibi bi linmeyen ustalarca birka trl bestelenmitir. Baz derghlarda nefes olmutur; dalk yrelerde maya gibi sylenmitir. 16. asrn banda doduu ve ortalarnda ld bili nen Fuzl, Bayat boyundan olarak, Irak Trklnn duygularn, lmsz iirlerine yerletirmitir. mr bo yunca Irak blgesinden kmam, ok istedii, zledii, hayran olduu stanbula ve bu pyitahtm kltr evre sine gelememi, katlamamtr. Yaad mddete ak tan, yoksulluktan ve hasretten yakasn alamamtr. i irinde ebedileen yalnzlk, hayranlk, zleyi duygular, belki de bu sebepten alabildiine derindir. Btn Irak, Hille, Badat, Kerbel, Fuzlnin dou muna ve hayatna mal edilen yerlerdir. Nerede ld ve mezarnn yeri de kesin deildir. Eski bir kayda gre: Kerbelda, M ehed-i Hseyin yaknnda bir yere g mlm, zerine trbe yaplm, fakat daha sonra airin: Mezarm zre koyman mil eer kyuda can versem Koyun bir sye dsn stme ol serv-kamette beytini vasiyet sayan Badat valilerinden biri, Hz. Hse yinin trbesinden onun mezarna glge dmesi iin, o trbeyi yktrmtr. Byk airler keramet sahipleridir. Szlerindeki kera met, bazen lmlerinden yzyllar sonra anlalr. Ben yukardaki harikal gazeli, sanki ilk defa rastlyormuum gibi, bir defa daha, deta arplm gibi okuyunca, bu ke ramete elimle dokunmu gibi oldum. O zaman, kim bilir hangi hasret ve gurbetin esirliini syledii zannedilen Fuzl, bugnn gz ile baktmzda tekmil Irak Trk lnn ve yad ellerde, yabanc bayraklar altnda esir ya ayan btn soyda, dinda gnllerin hasret ve gurbet aclarn sylemiyor mu?

c iir in c e le m e le ri 105

Ben iiri, kendi snrlar iinde aklamaya alrken, okuyucularm bu gazeldeki umum ve sosyal strabn hametini de dnsnler. iir, grld gibi bir gazeldir. ok zarif hayal unsur lar, kelime oyunlar... Trkenin en gzel sylenileri ile birlikte... Puzlye mahsus olarak bilhassa duygularn eri ilmez lde derinletii, strabn, hibir dnya airinde bulunmayan lye vard bir gazel... 1. beyit: (bnev: kimsesiz, smaksz, yoksul, -diri et m e: esirgeme, -ged: yoksul, isteyici, dileyici) Burada a irin sk dedii sevgiliden, bykten, iyilik yapcdan istedii iltifat ve sevgidir. Onu bir hayr sahibi gibi g rerek: biz dilencilerinden, elinden gelen hayr, iyilii, sevgiyi esirgeme demektedir. 2. beyit: (mihnetser: eziyet, sknt yeri, -in: tandk, gnl dostu) Biz gurbetin esiriyiz, senden baka dostumuz, yaknmz yoktur; ne olur (ban iin) bizim bu skntl ezi yetli yerimizden ayan kesme; ara sra ura. Bu beyitte aya ayn zamanda kadeh manasna geliyor. Sakden sevgi ikisi isteniyor. Ayrca ba ve ayak kelimeleri ara snda gzel bir tezat yaplyor. 3. beyit: (ky: ky, sokak, mahalle, ehir, -dildr: sevgi li. -ftde: dkn, k, felek krgn.-) Beyitte, haberci ve postac saylan sabya (meltem yeli) hitap edilerek ha ber soruluyor: Ey sab! Sevgilinin yresinde, ona k olan barelerin hlleri nasldr! Eer o bizim yerden geli yorsan, o inalardan bir haber ver. Fuzl ak yznden sevgilinin diyarn terk etmi, imdi de, tpk kendisi gibi, ona k olanlarn dkn hllerini merak etmektedir. 4. beyit: (zhit: ham sofu, mutaassp kii, -sm ber btler: gm gsl gzeller, putlar, heykel gibi mevzun sevgililer) Burada ak, kl hor gren ve yasaklayan, kaba bakl kiilere seslenerek: Sen bana gzel gs lleri seyretmekten, onlara hayranlktan vazge dersin ama, onlar bana bizzat Tanrnn satatrd bellardr; Allahn istedii bu aktan beni kim kurtarabilir? 5. beyit: (srah srah: delik delik.) Bu beyitte Fuzl, birok iirlerinde olduu gibi aktan, sevgiden honut ol duunu, onun verdii straptan asla ikyet etmeyeceini belirtiyor: Vcudum, hazin ses karan bir ney gibi delik

106 -Ahm et Kabakl

delik de olsa ah ekmem. nk biz, bir defa muhabbetten dem vurmuuz (sevda iddiasnda bulunmuuz) bu akn cefasndan incinmek olmaz. 6. beyit: (nazenin: gzel sevgili, -izhr- nyz: yalvar mak, ltuf dilemek, -terahhum: acma, merhamet). Fuz l burada kendi kendine seslenerek; Nazl gzelleri gr dnde, onlara yalvarp yakarmaktan saknma. nk; yoksullar, padiahlardan merhamet dilerlerse ayp deil dir. diyor.

BU CHANIN YIKILDI BR YANI,.,

M edet! M edet! Bu cihann ytdd Bir yan LceC celtteri a(d Mustafa Odan

^ w tu c a L /

<zb ja 4^ a / c ft> e A j/ (Arnavutluk? zvornik 1582)

uzl'de sonra, yzyln c stn mesnevi airi saylr. Kasi de ve gazel yolunda da deerli iirle ri vardr. Gen yan da stanbul'a gelip saray terbiyesi grm, askerlik alann da ykselmi ve Kanunnin ehzadesi Sultan Mustafa'nn emrine girmitir. ok geimsiz ve hrn tabiatl olduu, en yakn arka dalarna yapt talamalardan bellidir. Fakat samim bir asker, vefal bir insan olduundan phe edilemez. Hrren Sultann lOiistem Paa ile birlikte dzenledikleri entrikalar sonunda l drlen sevgili ehzade Sultan Mustafa iin syledii at, ona olan gerek sevgisini ve Yahya Bey'in meden cesaretini gste ren bir belge olarak bize kadar gelmitir, fe rle ri: Hamse (be mesnev) 1 Y sl ile Zleyla, 2. < h Ce. d. 3. Cle-i Envr, 4. Cerde-i rz, 5. Esrrne.

J K e r s iy e
Medet! Medet! bu cihann ykld bir yan Ecel cellleri ald Mustafa Han Tolundu mihr-i cemli, bozuldu erkn Vebale koydular l ile l-i Osman Bunun gibi ii kim grd, kim iitti aceb Ki oluna kya bir Server-i mer-mereb? Getirdi arkasn yere Zl-i devr-i zamn Vcduna sitem -i Rstem ile erdi zebn Dkld gzya yldzlar, oald figan D em -i memt Kymet gnnden oldu ni. Grv-i nle v zr ile doldu kevn mekn Akarsu gibi mdm alamakta pr cevn O cn- demiyn oldu hk ile yeksn Diri kala ne revdrfesd eden eytn? Nesm -i subh gibi yerde koyma hmz Hakaret eylediler nesl-i Pdihmz.

110 - A hm et Kabakl

16. asrn, Fuzlden sonra en byk mesnevi airi say lan (Hamse -5 mesnev-sahibi) Tal cali Yahya B e y in bu heybetli mersiyesini (at) her okuyuta rpermiimdir. Kanuni Sultan Sleymann maalesef karlar szne uyarak bodurttuu, byk ehzadesi ve veliahd Musta fa Han iin yazlm olan bu at, belki samimilii ve bir faciaya yaslanan heybeti bakmndan, edebiyatmzn en kudretli mersiyesidir. Kanuninin yallk zamannda, Hrrem Sultanm ihti ras dolaplar ile yrtlen Kadnlar Saltanat ann balangcnda olan bu aldana dayal evlt katli trajedi sini ebediletiren iiri, ka zamandr sizlere tantmay d nrdm. unu belirteyim ki, ehzade Mustafann katli, Batk larn La Rossa yahut Roxelana dedikleri Hrrem Sul tanm saray entrikalar ve Rstem Paanm hileci, rvet i ahsiyeti Osmanl tarihinin edebiyata en ok yansm bir devri saylabilir. Bu tesirli Mersiyeden baka, Abdlhak Hmidin Kanuninin Vicdan Azab adl (henz ya ymlanmam) piyesi ve Hrrem Sultan zerine birok romanlar, hikyeler, tiyatro eserleri yazlmtr. ehzade Mustafann ldrlmesinde, Kanuniyi al datmak suretiyle, Hrrem Sultan la birlikte barol oy nayan Hrvat Rstem Paam n karanlk ahsiyeti hak knda geni bilgi iin ise, smail Hami Danimendin Osmanl Tarihi Kronolojisi ile Mustafa M ftolunun Yz Kk A dam adl eserleri okunabilir. ehzade Mustafann ackl vakas ksaca yledir: Kanuni 60 yanda bulunduu sralarda, hayatta drt olu ile bir kz bulunuyordu. Oullarnn en by, Ka nuninin Hrremden nceki gzdesi Glbahar Sultandan (Mahidevran Sultan) olan ehzade Mustafa idi. Dier oullar Selim, Bayezid ve Cihangir ile kz Mihrimah ise, Hrremin ocuklar idiler. Hrrem, ne pahas na olursa olsun, byk olu ehzade Selimi (Sonradan II. Selim adyla tahta gemitir.) padiah yapmak istiyor du. Oysa, devletin bekasn dnen Kanuni Sleyman, byk olu (Glbahardan olma) Mustafay ok deerli, cesur, tecrbeli buluyor, kendisine veliaht olarak yetiti riyordu. Mustafa Han, o srada Amasya valisiydi.

c iir .U n c e ie m e le /'i -111

Ne var ki, UkraynalI bir papazn kz olan Slav gzeli Hrrem Sultan, hele makbul vezir brahim Paanm katlinden sonra, yal Kanuniyi, ivesi ve zeks ile bs btn avcunun iine almt. Rakibi Glbahar Sultan Manisaya srgn ettirmeyi bile baardktan sonra, Topkap Saraynda bir tasz kralie gibi davranyordu. ok gemeden kendisine Hrvat Rstem Paa gibi bir de hrsl mttefik buldu. Kz Mihrimah Sultan, bu kur naz adamla evlendirdikten ve onu koca devletin sadra zamlna getirmeyi de baardktan sonra, Kaynana-Dam at-M ihrim ah ls artk, mparatorluk ynetimini, is tedikleri tarzda kurcalamaya baladlar. Ayrca, belki her ikisinin Trk soyuna ve Osmanl devletine, uurdan veya igdden gelme dmanlklar da vard. Hrrem Sultan, kendisine tutkun olan Kanuninin b tn zayf yanlarn, meyillerini, onu elde tutma yollarn biliyor, bunlar zerine Rstem Paayla istiare ediyordu. Yok etme, srgn, kayrma hatta rvet plnlar bylece hazrlanyordu. Nitekim ehzade Mustafay, bizzat sevgili babasnn fermanyla ldrterek yok etme ve ehzade Selim e padi ahlk yolunu ama ihaneti de byle hazrland. Kanu ninin de her hkmdar gibi, kendisini salnda devire cek olanlara, orduyu kkrtarak devleti paralamas ihti mali bulunanlara kar ekingenlii, kuruntular vard. te Padiah bu duygusundan avladlar. mr savalar, fetihler ile geen anl hkmdar, ya llk ve hastalklar dolaysyla, artk ordusunun bana geip seferlere kmaya pek hevesli deildi. ehzade Mustafa ise, babasnn pek zor vazifeler vererek hkm darla hazrlad, mkemmel tahsil grm, ruha sa lam, vcuta yakkl, tahtta Sleymann ihtiamn li yakatle srdrecek deerde bir insand. O zaman 35 ya larnda olan bu ehzade, nderlik, kumandanlk vasflar ile, btn askerin, yenieriler ve devlet erknnn da gz bebei bulunuyordu. te baba ile olunun arasn amaya, yal Kanuninin bu zaafndan ve Mustafann byk devlete baht yldz ol ma istidadndan baladlar. nce, ehzadenin ran ah Tahmasb ile, gizli temaslar bulunduu, ahm kzn ala

112 - A hm et Kabakl

ca ve onun yardmyla Kanuniyi devirecei hakknda rezilce sylentiler kardlar. Padiah bu lflar: H, Mustafa Han olum, bu kstahlklara kalkamaz. Byle uygunsuz iler ehza deme yakmaz. Baz fesatlar, onun istikbalini kskan dklar iin byle uydurmalara tevessl ederler diyerek kesip att. te bunun zerine Hrrem ile Rstem oturup sahte bir belge dzenlediler: Szde Padiahn ihtiyarlk dolays ile, son ran seferi ne, asker nnde bizzat kmak gcnde olmad... Yeni erilerin gl ve kudretli ehzade Mustafann kuman dasn arzuladklar... Buna btn gc ile kar koymak isteyen Rstem Paanm ise kellesini istedikleri vs. bu sahte belgede yazl idi. Belgeyi Padiaha gnderen Rs tem Paa, bin bir dil dkerek, Kanuninin askeri tatmin iin bizzat sefere kmasn rica etmsyi de unutmuyordu. Kanuni, nihayet bu hilelere kaplarak, kendisine iha net emeli tadna inand oluna gazap etti. Hem Mustafay ar ekilde cezalandrmak hem de ran ah Tahmasba haddini bildirmek iin 1553te ran seferine kt: 21 Eyll 1553, Konya Erelisi yaknnda Aktepede konaklad. Olu Mustafa da Amasyadan gelerek, kendi sine orada katlacakt. Facia ite orada olup bitti. inde hibir ktlk ve sululuk hissi bulunmayan Mustafa, babasnn elini p mek sevinciyle gelip Padiah ota yaknnda konaklad. Kendisine ihtiyatl olm asn hatrlatanlara glyor: Eer lmem mukadderse, bu hayat bana verene iade et mekten daha gzel ne yapabilirim? diyordu. Veliahdm gelii byk heyecan kopard. Yenieri ve serdarlar onu alkladlar. Dualar ve tezahrat tebes smlerle karlayan Mustafa, babasnn elini pmek ze re hemen O ta- Humayuna kotu. Hayret! Ortalkla mu hafzlar, merasim ktalar yoktu. Padiahn adrn da bombo bulan ehzade, tam geri dnmek zre iken... Ne reden kt bilinmeyen gl kuvvetli yedi dilsiz zeri ne ullandlar... Mustafa, kamay onuruna yediremedi, hem de peri an olacak Osmanl tahtn, isyanla, kanla lekelenecek

c iir in c e le m e le ri 113

evlt bahtn dnd. Yenieriler, bin can ile onu koru maya ve hkmdar yapmaya hazr iken, hibir feryat ko parmayarak yedi dilsiz ile uzun mddet vurutu. Nihayet takat yetiremeyip ehit dt. Gzel naa ise, ibretilem iin, ta ordughn ortasnda, bir hal zerinde tehir olun du. Sonra da gmlmek zre, Bursaya Muradiye trbele rine gnderildi. ok sevilen ve Osmanl devletinin Kanuni apnda de vam midi olan Mustafann byle sebepsiz ve hileli ida m, asker, erkn ve halk arasnda byk znt ve isyan dourmutur. Talcal Yahya B e y in yukardaki mersiye si ite asker arasndaki o teessr ve isyann, lmsz iir hlinde ifadesidir. Talcal Yahya Bey, sarayda yetitirildikten sonra, ehzade M ustafann maiyetine verilmi Yenieri kumandanlarndandr. air ve asker olarak bal bulun duu bu anl padiah adayna yaplan hile ve zulm onu ileden karmtr. Bu iir onun vefas, devlete ball ile beraber, m eden cesaretini de gsteren e siz bir sanat beratdr. iirde, Kanuniyi aldatarak esiz oluna kar bu ci nayeti iletenlerin, ayn zamanda Osman Oullarnn ( l-i Osman) erefine leke srdkleri belirtilmekte, adaletsizlik ve hileye kar kkreyen arslanm strab sezilmektedir. Vcuduna sitem -i Rstem ile erdi zebn msranda, faciann rejisr Rstem Paanm ad lanetle anlmakta dr. Nitekim, Mustafann katli zerine, askerin zoru ile sadrazamlktan (Babakanlk) atlan Rstem Paa, daha sonra, ikinci sadrazamlnda, air Yahya Beyden inti kam almak isteyecektir. imdi bu kudretli Mersiyeyi, incelikleri ile kavramaya alalm: 1.Beyit: Medet! Medet! bu cihann ykld bir yan! msra lm karsnda bir lk olarak edebiyatmzda esiz bir syleyitir. Beytin ikinci msranda Ecel cellleri (ekyas) ifadesi ile, hem bu faciann rejisrleri, hem dilsiz celltlar yerilmektedir. 2. Beyit: ehzadenin, gnee benzeyen gzel yz, son bir kere tolun hlde grlm, sonra bu gzellie kyl

I I

A l u l K a b a k l

mtr. Bu cinayeti dzenleyenler l ile (yaptklar hile ile) Osmanl hanedann dahi vebal (itham, gnah) altna koymulardr. 3. Beyit: Tarih karsnda byk aknlk duyan air, o kadar byk adam, muhteem padiah bildii Kanuniyi, aldanndan tr knamakta, byle bir oyuna gel mesini hayretle karlamaktadr: Kanuni ki, mer-Yaratll, yani adaleti her eye stn tutan bir padiah (server) tr. Byle grlmemi, iitilmemi bir ii nasl ya pabilir? 4. Beyit: ran destan ehnamenin ba yiitleri olan Zl ve olu Rsteme iaret eder grnmekle birlikte, bu cinayetin ba tertipisi olan Hrrem Sultan ve Rstem Paa knanmaktadr. Bu dnek fcamanm hileci Zl, yi ite deil fakat kallee ehzadenin arkasn yere ge tirm itir. Rstemin ktl yznden Mustafaya dil ve kl (zeban) trmlerdir. 5. Beyit: ehzadenin lmnden duyulan umum znt dile getirilmi ve cenazesinde byk bir kalabal n bulunduu da anlatlmtr. D em -i memt (lm gn) Kyamet gnne benzetilmitir. 6. Beyit: Halkn strap ve alaylar kudretli air lisa n ile sylenmektedir: Feza ve yeyz inilti ve lk g rltleriyle doldu. Gen yal btn halk, akarsu gibi de vaml alamakta. 7. Beyit: Mustafa iin insanln ruhu (cn- demiyn) deyimini kullanmakta ve intikam istemektedir: Ma demki o yerle bir (hk ile yeksan) t>ldu. Fesat eden eytann (Rstemle Hrrem) diri kalmas reva mdr? 8. beyit: Ulu Tanrya bir intikam ve adalet niyazdr: Sabah rzgrn nasl yerde koymuyorsan, ylece, bizim ahimizi da yerde koyma (Yapanlarn yanna brakma). nk, -bize yaplsa belki zarar yok am a- Padiahm zn soyuna, nesline hakaret ettiler.

BZM ELLERN BEYLER

%.t yoruldu, 6en yoruldum Cjzci Bindin Bindiri

(X V I- X V II yy.?)

rolu, 16. veya 17. yzylda yaam ideal Trk kahraman dr. Adaleli, yiitlii ve inanlar ile halkn gnlnde yatan aralandr. Nice maceralardan sonra, tfein ic.ad zerine bu dnyay sevmez ve anszn kaybolarak krklara karr.

CoaJ?Iam a

Bizim ellerin beyleri Yakar kandili kandili ip arslana dnerler Kadeh dndr dndr Hem ierler hem kanarlar Dmana meydan ararlar Arap atlara binerler Boynun sndr sndr rd gnlm rd erde yrek eridi Beylerin kolu yoruldu Kl dndr dndr Beyler! Neyleyip n idelim Gzellerle g edelim Meydanda at oynatalm Boynun dndr dndr Krolu der ki kardm htiyar oldum rdm At yoruldu, ben yoruldum Gzel bindiri bindiri yc/'Ojlu

118 -A hm et Kabakl

Bizim edebiyattaki eitler ve eniler, sanyorum ok az edebiyata nasip olmu. Birok motifleri, belki de dn yada tek ve benzersiz. Bir kere edebiyatmzn tarihi uzun: 1400 seneden kalma edeb metinler elimizdedir. Ayrca corafyas ok geni, millet ve devletimizin yayl d saha kadardr. Yani in denizinden Viyana ehrine Hint, in, Arap diyarlarna dalp km, Akdenizin drt k ysn epeevre dolamtr. Nil nehrinin kt yerden ak t denize kadar Afrika bizim sesimizde. Bu coraf genilii, bugn uaa binen adam kafa syla dahi tasavvur edip kavramak g. htiam ancak sanat ile hissettirilir. Nitekim Yahya Kemal, Itr iirinde szle, mbala ile deil ahenk gcyle sezdirmitir: Ta Budin den Iraka, Msra kadar Fethedilmi uzak diyarlardan. Vatan stnde hrr esen rzgr, Ses gtrm btn baharlardan. Bu tarih ve corafyaya ek olarak evre ve medeniyet deimeleri, dnyann yetmiikibuuk milleti ile temas, al-veri, kz alma, gnl verme, sava, bar. slmiyeti bann stne alp l-y Kelimetullah arzn snr na kadar tama lks, tasavvufla A llaha ulama ev ki. Eskileri braknz; sadece Osmanl mparatorluun da kaynaan, tertaze diller, dinler, rklar, renkler, soy lar, tabakalar, ayr ayr yaaylar hep edebiyat zengin eden unsurlardr. Saray, divan, medrese, konak; ar, lonca, kla, kasa ba, k kahvesi, eme balar, gebe airetler, saray musikisi, tekke lhileri, mehter, fasl, halk trkleri, bozlaklar, yce da st mayalar... mparatorluu bra kn yalnzca Anadoluda bu kadar eitlilii olan bir mil letin edebiyat, nasl olur da eitlenmez. Sadece halk iiri demek de olmaz. Onun da bin bir iei amtr. Size bir koaklamadan sz aacam. iirlerde Senaryolar kolyesine iri bir inci daha. Bu se fer Krolundan... Drt ba mamur bir destan parasdr bu iir. Ayn l de misilsiz bir sahne eseridir. Canlandracak, ekillen direcek, harekete, dile getirecek sanatkrlar bekler.

ci c l m l r 119" ir n ee ee i

Bu Krolu parasnda halk iirlerinde az grlen bir btnlk de vardr, olaanst ahenk, nizam, sergile me, sahneleme, kudreti de. Krolunun hem kendisi, hem de bir kalabalk vardr. Anadolunun hayatndan sahneler, dekorlar sezilir. Bu iirde nsan duygular da ok ve derinlemedir. Yi itliin altnda, yallk dram yatar. htiyarl bile des tanca syler bu iir, bezginlii bile nara ile seslendirir. i irde hareketsizlikten, durgunluktan ikyet, can sknt s, allma doymuluk ve cokun maceral bir hayatn bilanosu dile gelir. htiyar bir kahramann iiri mi, kendisini bir iki meclisinde kocam hisseden yiitin kahrlanmalar mdr? Ayrt edilmez. Ho, anlalmyor deil ama, iirin ktalarm bir de biz gzler nne sermeye alalm. nce, bugn deiik anlalan birka kelime var, aklayalm: Sndrmek: uzatmak demek. Bu fiil galiba sundurma kelimesinde hl yayor. Kanmak: ihtiyarlamak Beyler kandil yakyorlar: Bu ne demek? Acaba bir gece lemi mi, yoksa onlarn ok ierek krkandil ol malar m? Yahut kandil kandil parlayan gzleri mi? Beyler: Dostlar, yiitler anlammadr. Ellerinde dnen ve parlayan kadehlerle karlkl yiitleniyor; arslana d nyor, birbirlerini coturup yreklendiriyorlar. Nitekim ikinci drtlkte bu yiitlerin dmana mey dan araylar anlatlyor. Birdenbire toplu hareket... Boyunlarn sndre sndre ahane kullandklar Arap atlara biniyorlar. Gidi sefere, akma... nc drtlkte Krolu belki hasta, belki yaldr. Savan bizzat iinde deil, ona hasret ve haset ile seyir ci grnmektedir. Gnln rmesi isteksizlik, gsz lk, hevessizlik gibi bir alay mana tayor. Belki cenk meydannda hasta bir Krolu, kl dndrmekten kolu yorulan beylerini, hem iftihar hem imrenile seyreden bir kahraman olarak bu tabloya yerletirilebilir. Drdnc kta: Krolu cenkten bkm m acaba, kolunu kaldramayacak kadar hasta m? Apak baka bir lemin baka bir hayatn, kadnl, kzl, zevkli yaa yn zlemindedir? Neyleyip nidelim ? demesi tered dt bildiriyor:

120 -A hm et Kabakl

Acaba cengi brakp, yahut u ihtiyarl, hastal ye nip gzellerle birlikte yaylaya m ksalar? Yaylada sava yerine cirit oyunlar m yapsalar? Atlarn boyunlarn dndre dndre meydanda oynatsalar m? Son blm: Btn bir yallk, gszlk acsnn des tandr. A m a hakkyla koaklamadr. nleme yok, alama, yaknma yok, zaaf hi yok. Gmbr gmbr sylyor: Kardm ihtiyarladm. Zinde deilim, rdm... Ve b tn bir anl, akl, hareketli mazi, btn bir atafatl mr dile getiriliyor: A t yoruldu ben yoruldum -Gzel bindiri bindiri.

EST N ESM - NEV-BAHAR

E sti nesm nevBafr, ald gller suBf i dem JZsn Bizim de gnlmz, sk medeti sun cm

L /

(Erzurum 1572? stanbul 1635)

7. yzyln en byk Divan airi Nef nin hayat hakknda bil diklerimiz yetersizdir. Erzurum-flasankale'de domutur. Asl ad mer'dir. Nef mahlasn, dostu ve koruyucusu olan Ce iiboluh (tarihi) Ali takmtr. Nef I. Almed, II. Osman (Gen Osman), I. Mustafa devirlerinde stanbul bulunmu a a asl hret ve rabete IV. Murad za da m mannda ulamtr. Nef sevgi ve nefretlerinde orta yol tanmayan, daim arlklar , a iindeki bir sanatkr mizacndadr. vg ve yergilerinde snr, l ve mantk yoktur. IV. Murad zamannda yapt hicivden dolay dilinin kurban ol mutur.

C / ja / a r y y e
Esti nesm -i nevbahr, ald gller subh-dem Asn bizim de gnlmz, sk medet! sun cm- Cem Erdi yine rdibehit, oldu hava amber-sirit lem behit ender behit, herge bir ba- rem Gl devri ay eyyamdr, zevk u saf hegmdr klarn bayramdr bu m evsim -i ferhunde-dem Dnsn yine peymneler, olsun tehi humhneler Rakseylesn mestneler, mutnbler ettike agem Bu demde kim m u seher, meyhane baa rek eder M est olsa, dilber sevse ger, m azrdur eyhlharem Ya neylesn breler, lfteler, vreler! Saar suna mehpreler n etmemek olur sitem Yr ola, om- Cem ola, byle dem -i hurrem ola... rif odur, bu dem ola ay u tarabla mutenem. Zevki o rind eyler tamam, kim tuta m est dkm Bir elde cm- lle-fam, bir elde zlf-i ham-be-ham. Her nevresde h- gl, alm eline cm- ml Ltfet al sen dahi gl, ey serv-kadd gonce-fem !

OCef

124 -A hm et Kabakl

Divan edebiyatmzn en byk be-alt airinden biri olan, (17. asrda yaam), Erzurum-Hasankaleli Nef nin bu ok tannm kasidesi batan baa bahar nee sini, Nisan havasnn gzelliini ve o sevincin ahengini ortaya koyuyor. Nefnin bu iiri, stanbulun aal, krl, ferahl za manlarna mahsus bahar manzaralar ve i ac duygula r ile devam ediyor. uras bilinsin: mrn bahar geici, iirin bahar ebeddir. N efnin bu iiri, aslnda Drdnc Murad ven bir kasidenin N esib (giri, tasvir) blmnn bir ksm dr. Edebiyatmzn en byk ahenk ve hayal gl a iri olan N efnin hretine lyk ve baharn gzelliine uygun bir ahenk ihtiam iinde olan bu iiri, ayrca her beyti ile resimlik, televizyonluk, senaryoluk tablo lar ihtiva etmektedir. iir ayrca musammat denilen kaside rneidir. Ya ni msra sonlarndaki umum kafiyelerden baka, her beytin iinde de kafiye bulunmakta, bunlar istenirse, bir drtlk gibi alt alta okunabilmektedir: Gl devri ay eyyamdr Zevk safa hengmdr klarn bayramdr Bu m evsim -i ferhunde-dem. iir, grld gibi ok fazla yabanc kelime ve terkip lerle ykl, fakat bir heserdir. Nefnin baz sade gazel leri dnda, ou iirleri byledir. Byle br dehann, bu kadar adal bir dille, (o zamann moda ve kltrne ka plarak) harcanm olmasna zlrz. Fakat, iirin sade ce ahengi bile, onu birka defa okuyanlar musiki gcy le byleyecek krattadr. Zaten bu iir, gzel bir beste ile musikimizin de ok sevilen paralar arasna girmitir. imdi her beyti, manas, manzaras ve iindeki hayal leri ile anlatmaya alacaz. 1. (N esm -i nevbahar: lkbahar yeli- su bh -d em : sa bahleyin- Cm - Cem: Cemin kadehi) Burada, iki da tan (sembol) gzele hitap ediliyor: te bak ilkbahar rz gr esti, seherle birlikte gller de at... Ey saki, bize de sen, arabn mucidi olan, efsane hkmdar Cemin ka

c iir in c e le m e le ri 125

dehinden sun, bize yardmc ol ki, bizim de gnlmz alsn, ferahlasn... Bize de ilham gelsin. 2. (rdibehit: Cennet gibi, Nisan ay -a m ber-sirit: amber gibi gzel k okulu- behit ender behit: cen net iinde cennet.) kr (cennet gibi) Nisan ay yine geldi. Hava amber gibi gzel kokuyor. lem , cennetin koynunda cennete (i ie cennete) dnd. Her ke bir rem ba oldu. (rem ba: Ad kavmi hkmdarlarndan edddm tanrlk iddias ile, yeryznde yaptrd cen net taklidi bir esiz bahedir ki, lh gazaba arplarak tamamlanr tamamlanmaz yere batrlmtr.) 3. (ay: iret-eyym, hengm: zaman, -ferhun de-dem : mbarek soluklu) Gl devri, iret, zevk ve safa zamandr. Bu kuts mevsim klarn bayramdr. 4. (peymne: kadeh, teh: bo -hum hne: meyhane, a rap kplerinin bulunduu yer. -m estne: sarho gzel. -mutrb: algc -nagem : nameler, ezgiler) Kr ve bahar havalar geldi, yine imen sofralar kurularak (tek) ka dehler elden ele dolasn, dnsn... Kn dolan meyha neler artk boalp krlara tansn. Bu elencelerde, saz takmlar, oynak havalar aldka, kendinden geen g zeller raks etsinler. 5. (m u seher: sabah akam, -re k : kskanma, - e y hlharem: K bedeki ihtiyar) Bu yle gzel bir mevsim dir ki, ehrin kapal elence yerleri, krlarn enliini kskanmaktadr. nsanlara sevme ve ak neesi gelmek tedir. air burada baharn canlandrc, diriltici, arzu verici havasn tasvirde ar giderek, hatta eyhlharemin bile k ve mest olm asnn ho grlebilecei ni ileri srmektedir. 6. (lfte: sevgiden akna dnm, yoldan km -n ehpre: ay paras -sgar: kadeh.) Bu beyit ncekinin devamdr. Baharn bu diriltici, ekici ivalar karsnda, peki bizim gibi aresiz, akn ve avareler ne yapsnlar! Ay gibi gzeller kadehleri (kadehe benzeyen gl ve lleleri) sunduka, onu imemek, gzellere hakaret olmaz m? 7. (dem -i hrrem: mbarek mevsim, zaman -a y u ta ra b: iret ve alg -m utenem : ganimetlenmi, ganimet bilen.) evresinde sevgililer, iki kadehleri ve byle fe rahlk verici bir hava bulan rif (akll olgun) bir kii, el-

126 -Ahm et Kabakl

betteki bu bahar mevsiminin getirdii iret ve elencele ri ganimet ve cana minnet bilecektir. 8. (rind: (burada) olgun gzel, sevgili -dkm: neeli -c m - lle-fm : lle renkli kadeh -z lf-i h a m -be-h a m : kvrm kvrm, lle lle sa.) Bu beyit bir tablodur: Bir eliyle bklm bklm uzun salarn, bir eliyle de lle renkli kadehi tutarak aire yaklaan gzelin, mutluluk ve zevki en son perdeye karacan, sylemektedir. 9. (nevresde: yeni yetim i - h - gl: gl dal -c m - m l: iki kadehi -serv-k a d d g o n c e -fe m : servi boylu ve gonca azl) Bu beyit de harikal resim hlin de. Tabiatla insan arasnda, gzellik ba kurmaktadr. (Yine sakiye, sevgiliye hitapla) Bak, yeni yetien her gl dal, elinde arap kadehine benzeyen, bir gonca (gl) al m duruyor. Hadi ey gzel ltfet, sen de al. nk sen de o fidan gibi servi boylu ve gonca azlsn! Bu kaside nesibi, phesiz ki iki ve zevk teviki iin deil, baharn gzelliklerini, ehir hayatndan bkan insa nn tabiata allar ile, her trl enlii krlarda, bahe lerde bulacan, sonsuz ustalk, ahenk ve zevkle anlatan bir iirdir. kiyle ilgili unsurlar, daha ok divn edebiyat mazmunlarna bal kalmak iindir.

 otavp isfceCeye doru nifn yotardan D (jideCim sem 'revanim yr Sa 'dSda i

(stanbul 16817-1730) ivan edebiyatnn taze d illi" ve ho syleyili byk airi Nedim, doma byme stanbulludur. Baba ve ana taraflarndan soylu ailelere balam'. Bilginler (ulem) zmrecinden olup mr boyunca mderrislik yapmtr. Nedim'in yaad Lle Devri, ahsiyeti ve sanat zerinde nem li tesirler brakmtr. stanbulun en gelimi ince ve derin klt rn iirleriyle temsil etmitir. Yaad sefahat devrinde kan Patrona Halil isyannda; belki geici bir cinnete tutularak, belki anszn bir kanam adan, belki de silerden kam isterken Beiktataki evinin damndan d ak mek veya kendini aaya atm suretiyle lmtr. ak Eserleri; Nedimin t.ek eseri Divandr. ki mehur Arapa tarihi tercme eden heyetlere katlmtr. arklar, gazelleri, kasidele ri vardr.

<a r
Bir saf bahedelim gel u dil-i nda Gidelim serv-i revanim yr Sadbda te -ifte kayk iskelede mde Gidelim serv-i revanim yr Sadbda Glelim oynayalm, km alalm dnyadan M -i tesnm ielim em e-i nev-peyddan Grelim b- hayt aktn ejderhdan Gidelim serv-i revanim yr Sadbda Geh varp havz kenrmda hrmn olalm Geh gelip kasr- cinan seyrine hayrn olalm Gh ark okuyup gh gazel-hn olalm Gidelim serv-i revnm yr Sadbda zn alp cuma namazna dey mderden Bir giin urlayalm erh-i sitem-perverden Dolap iskeleye doru nihn yollardan Gidelim serv-i revnm yr Sadbda Bir sen bir ben bir mutrb- pkze-ed znin olursa eer bir de Nedim-i eyd Gayri yrn bu gnlk edip ey h, led Gidelim serv-i revnm yr Sadbda OCeJ/m

130 -A h m e t K a b a k l

Bilindii gibi, 17-18. asrlarda, bugnk Kthneye Sadbd deniyordu. stanbulu bir yana brakn, dnya nn da en gzel yeri idi. Bugn kendisi deil harabeleri, aalklar ve baheleri bile yaasa, turizm cenneti ola rak, yedi cihana parmak srtrd. S a dbd... Tabi yzlerce kk ve bahe, zevkli giyin mi, ince duygulu insanlar, ifte kayklar, gm kanal lar, ei bulunmaz mimar eserler beldesi idi. Bu gzellikler ise iki berrak kaynaa dayanrd. Birisi, o zaman, stanbul Boazn dahi kskandran gzellikteki Hali, teki de l l ve bereketli sularyla Kthane deresiydi. Ah! Oralar okuyarak ve baz gravrlerini grerek ha yal eden her Trk gibi ben de, her kemeri, her kap ve i lemesi, her yap ve manzaras, her kay, kyafeti, edas ile Trk olan o Sadbd gibi bir dekorda yaayp lmeyi ne kadar isterdim. Btn medeniyetimizi kalburdan gei ren felek, yalnzca insafa gelip Nedimin, Evliy elebinin (hatta 80 yl nce Ahmet Rasimin) tasvir ettikleri bu Sadbd yaatm olsayd... Sade bununla bile mille timin, ehirler, baheler, zevkler, sevgiler icadnda Yunanlya, Avrupaya, Uzak arka bile ne kadar stn oldu u grlrd. Cahit Stk Taranc, Sadbda hasret ve Nedim e hr met dolu bir iirinde: Koca Nedim neydi o gnler! Dilde lezzet bunca msran Sylemiyor nerde mezarn... Sadbd deil Kthne ingenenin fal bakt yer Lle Devri artk efsne... diyor. imdi artk Sadbd deil, Kthane de yok. inge nenin fal bakt o rahat aa altlar, o temiz imenler nerede? Fukara stanbul, dn burun kvrd eylere da hi bugn hasrettir. Ne Kthanesi? Bugn Hali bile yoktur artk; bulank irinli, iren sulardan baka Kthane Deresi de ne gezer! Nedimin ifte kayklar dolatrd; bin yllarn efsane siyle Bat ve Dounun hayran olduu altn boynuzda. bu

in c e le m e le ri 131

gn iren sanayi, kokmu hayvan barsaklar, le ve pis lik artklarndan adacklar meydana gelmitir. Halie maskesiz yaklamak imkn kalmam ve siyah sakat ge mi kadavralarndan deniz yz grnmez olmutur. Zaval l Halite, artk deniz deil bir bataklk onuru bile ara mayn. Suyuna balk demek dahi iltifat saylmal. Belediye Bakanlan: En byk hedefimiz eski Sadbd yeniden canlandrmaktr. Kthanenin tarihte n yapan elence yerlerini tekrar btn insanln hizmetine sunacaz dedilerse de... Bu duaya min demeyi ne kadar isterdim! Varsa imkn, bunu yalnz Kthane Belediyesi ne brakmasnlar. stanbul, btn Trkiye, hatta btn in sanln bol bol hisse alaca bir sanat erefi olur bu. Bu fal tutar m, tutmaz m? Ben Nedimden bir ark iinde be tablo sunarak, eski Sadbd, onu can ve g nlden ihya etmek isteyeceklere seyrettireceim. Kthnede yaanan, en canl, hareketli bir gn or taya koyan bu iiri, televizyon, film yapmcs ve ressam larmz iin aada tahlile alacam. Yalnz, geerken syleyeyim: Nedimin iirinde Sadbd elbette bundan ibaret de il, en ok dolalan dekor; yaanlan ve seyredilen bir manzaradr. Kaside ve gazelleri bir yana, arklarnn o u da; mimarlk zevk, insan gzellii, elence bolluu ve tabiatn i ie olduu bu evre ile har neir bulunmak tadr. ite bir iki ktas daha: Srmeli gzl gzel yzl gazln anda Zerkemerli beli hanerli cvnn anda Bahusus aradm serv-i hrmn anda Nice akmaya gnl su gibi Sadbda... Gel hele bir kerrecik seyret gze olmaz yasa Oldu Sadbd imdi sevdiim d st b r-b- sfahan eylemitir d d Oldu Sadbd imdi sevdiim d st b imdi be ktalk yukardaki ark "yi tahlile alalm. nce bu apak, hareketli bir ak iiridir. Bugnn gen leri gibi, Nedim de sevgilisine, Sadbda gidip elenme yi, birlikte gezip tozmay teklif etmektedir. Bu ak ka

132 -A h m e t K a b a k l

nn yol ve usullerini gstererek sevgiliyi ikna etmeye a lmaktadr. Bu iir, bandan son msrama kadar btnlk ta maktadr. Ayn hitap ve hatta aldatclk edas ile, sevgi liyle Sadbdm gzelliklerini bir bir seyrettirmektedir. stanbulun o zamanki en zarif kesi, yer yer bu iirde tasvir edilmektedir. "Ayrca Nedimin birok arklar, hatta gazelleri gibi vakaldr bu iir. Yaamann bir blm, iire scakl ile yerletirilmitir. Onun iin canl hareketli, televizyonluk ve filmliktir. Sadbd sevgiliye daha da cazip gstermek isteyen air ii iine smayan bir nee havas iindedir. Gle lim oynayalm... Ayrca dikkati eken bir kurnazlk: Nedim, Sadbd, sevgilisi ile kendisi iin boaltm, tenhalatrmtr. Onun iin baka iir ve arklarnda grlen Kthane kalabalndan, gezip tozan, kayk safas yapan ve ak yanlardan burada eser yoktur. rkek sevgiliye kem gzden rak olduklar gvenini salamak iin son drtlkte Bir sen, bir ben bir de temiz edal algcdan baka kimse yok diyerek ona teminat vermektedir. Bunun gizli, yasak bir buluma olaca, ak lamalar yaplrken, baka msralardan da anlalacaktr. 1. drtlk: (dil-i nd: ad olmayan gnl -S e r v -i revn: yryen, hareketli olan, servi boylu gzel, -a m a de: hazr) Sevgilim, gel bugn u gaml gnlmze bir nee bahedelim. Seninle Sadbda gidelim. Bak zaten ifte ( sra krekli) kayk iskelede bizi bekliyor... Y r Sadbda... 2. (m -i tesnm : Cennette akan su. - e m e -i n ev-p ev d: yeni yaplan eme, - b - hayt: bengisu, lmsz lk veren cennet suyu) N edim in sevgiliye telkinleri de vam ediyor: Gaml gnl enlendirmek iin, iskelede bekleyen ka ya atlayp Sadbda gidecekler. Orada u kapal hayat tan kp glp oynayp dnyann tadn karacaklar. Ye ni emeden cennet suyu iecek ve ejderha heykelinin a zndan b - hayatn akn seyredecekler.

c iir n c e le m e le r i 133

3. (hrmn olmak: gezip dolamak, -k a sr - cina: cennet kasr, (kasr: saray yavrusu) gazel-h n : gazel okuyan) Kthaneye zendirme devam ediyor: Bazen, nl havuzun etrafnda dolarz. Bazen geer cennet kasrn hayran hayran seyrederiz. Hatta neelenip arklar, ga zeller okuruz... 4. (mder: anne -urlamak: (Trke) almak, - e r h -i sitem -perver: insanlara ktlk yapmay seven felek, -nihn: gizli) Sevgiliyi, bir bahane bulup evden kaarak kendisiyle dolanmaya aryor. Annesini nasl aldatacan dahi retiyor: Hadi zalim felekten bir gn alalm, kimseye grn meden, iskeleye doru gizli (nihan) yollardan dolarz... Sadbda gideriz. 5. (Mutrb- pkze-ed: temiz tavrl, kibar algc. -N e d im -i eyd: ak lgn Nedim, gayri yaran: br dostlar) Bakas yok, yalnz seninle ben... Bir de kimseye sr vermez, gvenilir alg, ark eri. (ve nefis bir nkte ile, kendi varln ikiliyor): iznin olursa bir de benim sana tutkun olan varlm: (N edim -i eyd). Bugnlk, ne olur ei dostu bir yana atarak, ba baa Sadbda gidelim...

BR RESSAMIN R

afpeye gllk^ gtte BtSt B lBle efgan ne g zel uymu! B

(? stanbul 1732)
8. yzyl balarnda minyatrden portreye gei dneminin en byk ressam (nakka) ve Tiirk minyatrnn de esiz us talarndan biridir. Ayn zam anda az airleri tarznda destan ve komalar yazan bir ktr. Edirneli olup kk yata stanbul'a gelen ve saray naklaesinde yetien Levn II. Mustafa, III. Ahmet (Lle Devri hkmdar) ve 1 M ut zamanlarnda saray ressam olarak alm, bu padiah . ahm lardan ilk ikisinin portrelerini de yapmtr. Vehbnin Surnme i iinde kan 137 minyatr, Lle Devri stan s bullumu lirl hayat safhalarn, elence lemlerini, tip ve zmre lerini, bunlarn kyafet ve tavrlarn Nedim'in iirle ri kadar byk kudretle tasvir etmektir.

cCe zelO ym u y
iee an, arya asel Abdala boru, boruya gazel, aire trk, trkye gzel, Gzele gerdan ne gzel uymu! Kavua sark, sara smbl, Kee yanak, yanaa kakl, Baheye gllk, glle blbl Blble egan ne gzel uymu! Yemee sahan, sahana kalay, Fakire kibar, kibara saray Hnkra vezir, vezire alay Alaya kaftan ne gzel uymu! Kapya kilit, kilide mifth, Dervie hrka, hrkaya klh, Kahveye yrn, yrn a meddh Meddhayalan ne gzel uymu! Yayaya atl, atlya kou, Dallya kuak, kuaa pou Sohbete helva, helvaya turu Turuya soan ne gzel uymu!

I :iH A l u t K ; l) c ik l

Yala nak, naka ipek, stada hner, hnere emek, Levn e gzel, gzele dek y Dee yorgan ne gzel uymu!

loeun

Rahmetli Vasfi Mahir Kocatrkn eski cnkleri and ran iir Defteri (antoloji)nde Levn imzas ile nefis, bol kelimeli, bol manzaral, bol nkteli, rahat mantkl, tutar l modern bir iire rastladm. Dili rahat ve ak, dnya gr olan ve elle tutulur tarzda, tabiattaki uyumlar dile getiren bu iirde bir res samn baklar seziliyor. lh kudretin bu oyunlu, bu gerekli, bu organik tesa dflerinden bir ksmn, sade, nkteli iir diliyle ortaya koyan bu air Levn, acaba Lle Devrinin, Nedimden sonra en byk sanatkr ressam Levn midir? Yani II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmud devirlerinde saray nak ka olduunu bildiimiz, Levn mahlsl ressam, air ve musikiinas Edirneli Abdlcelil midir? Yoksa Renkli, renksever, enisever manalarna gelen Levn mahlsn (takma adn) kullanan baka bir air mi? Her ikisi de olabilir. Zaten biz bu tahlillerimizde ahs lar deil, iirler zerindeyiz. Ama, bize sorulsa bu zek, nesne ve renk dolusu iir, Lle Devri airi Vehbinin, eh zadelerin snnet ekillerini anlatan nl Surnmesini 137 adet harika minyatr ile ssleyen, belki de en byk minyatr ressammz Levnye ok yakyor. Kendisinin olduunu bildiimiz Ataszleri destan ile, tekerlemeyi andran bu iir arasndaki tarz yaknl da tahminimize kuvvet verebilir. Saz airlerinin okumu takmnda grdmz, dil, slp ve bilgilerle yazlm drtlklerden kurulu bir i ir karsndayz. Fakat, kabul edelim ki, Halk ve Divan a irlerimizde, her zaman grlmeyen zellikler tayor. Bir ressam bak ile fakat kinatn srrn da kurcalyor. Sa delii ve dnya gr ile, amzn iinde yazlm an dryor... Hlbuki yazld tarih 250 yl ardmzdadr (1725-1735 mesel).

r i/ r in c e le m e le ri 139

nce bugn kullanlmayan veya baka manalara ka yan, says ok az kelimeleri, deyimleri anlatalm: A sel: bal. -Abdl: Acaip klkl bir dervi taifesi. Za manlar iinde, hepsi de artc olmak zre, ok kyafet deitirmiler. Levnnin gnnde boru ile dolap, ga zel fledikleri anlalyor. -Kkl: yanaa, yze dklen sa bukleleri. -Efgan: A c lklar, dertli figanlar. H n kr: Padiah, hkmdar. -M ifth: Anahtar. -Yrn: Dostlar, keyif ehli kimseler. -M eddh: Canl, taklitli hi kyeleri tek bana temsil ederek anlatan sanatkr, (tek aktrl tiyatro) Dall: A a doru ubuklu bir eit ku ma. Pou: (puu) kavua sarlan bir ssl kuma, rt. -Yalk: mendil. iir, tm ile ele alnnca tezatlarn (elimelerin) ahen gini ortaya koyuyor; ztlardaki uyumlar. Eski stanbul ha yatn anlatan, kyafetleri gz nne seren, renkli tablolar, filmlik, resimlik sahneler. Tesadfle bir araya toplanm gi bi unsurlar drtlklerde btnleiyor. Ressam bak, baz unsurlara keskin dikkatler ile az kelimeli fakat zengin tasvirler ortaya koyuyor. 1. drtlkte: iek-ar-b al ahengi... Abdal ve boynun daki boru... Gzel ve onun can alc yeri olarak gerdan. 2. drtlkte: Kavuk, sark ve onun stnde smbl. arpc, biraz snoplua kaan bu zarif giyim tarz Ne dimin: Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz Ba zre yerin var. Gl goncesisin g e-i destr enindir Gel e y gl-i rn mstezatmdaki beyitleri andryor. Sonra, bir erkek gzelinin yana ve kkl... Sonra bir bahe iinde gllk, glln sakin gzellii ile bl bln ackl feryadndan doan elime... 3. drtlk: Kalayl sahan iinde yemek... Fakir-zengin tezad ve gerei... Sonra bir ihtiaml kyafet tablosu: Hnkr, vezir ve onlara bal alay alay iyi giyimli askerler. 4. drtlkte: Hrkas ve klhyla bir dervi resmi. Kahveye toplanm beyler, onlar hayal hikyelerle oya layan Meddah.

140 -A h m e t K a b a k l

5. drtlkte: Yayada hareketsizlik, atlda kou ztl ... Dall gm lek giyip beline renkli kuak, kavuuna da puu saran genler. Sonra sohbet m eclisinde tatl, tuzlu, ac ahengi. 6. drtlk: Ucu nakl mendil ve ipek ibriim... Bu nu yapan ustann emei ve hneri: Bir kk nakta yldzlanan deh. Son beyitte biraz ak sak bir ak ta savvuru: Uzanm ve yorgana brnm bir gzel... Lev nye lyk.

NANMI GNLLER MESCD

%uCptu Bardaca mey ipmiesine Ieyf Tiryakisine ar kahve ife Bir fincan

c^ la e d d M

s 4 li/

SA / (Bosna/Uzica 1650? stanbul 1712)

emleketinde tahsil grdkten sonra stanbula geldi. orlu, Brgaz, Kefe, Yanya gibi yerlerde kadlk yapt. Tekirda mftl ve Piistem Paa medresesi mderris liinde bulundu. 1700 Saray Bosna Mevleviyetine getirildi. de Terci-i bend eklindeki arz- hli, trnn nadir rneklerindendir. 1705te Konya Mevleviyetine tayin edildi. Daha sonra Diyarba krda grev yapt. 1709da azlolunarak stanbula dnd. Mezar Topkapdadr. Eserleri: Divan (baslmam olup nshalarna ok rastlanr. Yalnz stanbul ktphanelerinde 40ayakn nshas vardr. Dier eser leri ile birlikte bir klliyat hlinde bulunmaktadr. lerinde MsLakimizde haltyla olan nemlidir. Zafemrne: Gaznme ve Selimnme isimleriyle de anlmtr. Edlem Hiin, bitiremedii bir mesnevidir. Berbernme, Derrene, Arar Leys bunlar kk apta mesneviler, fladis-i Erbain tercme ve tefsiri manzum-nesir karktr.

CRam a z n iyye
Yevm -i ek niyetine, ra skarken yrn Skboaz etti, basp ahne-i ehr-i Ramazan ileye vesvesesiz girdi kapand dindar Hapsolur t Ramazan ay knca eytan. Elini azn meyhane, ykad meyden Ald kp kp arabn yerini ibrikle leen Dnd baht gibi rengi, yine ayylarm imdi tevhide giren eyhlerindir devrn Alnr m Ramazan sofularndan Mushf Rahlenin nbetini beklemeyince insan Kalb-i m min gibi mescid, mteselli, m amur Kem gnller gibi meyhne harb u vran. Donanp al akideyile eker tablalar Etti her k e-i stanbulu tpk Mercan Elde ikembe fener, arkada zenbl-i sahur Gece faslnda ikem-hrelerindir meydn msak nnda buhurdanla kan amberden Ho gelir ehline iftardaki bir lle duhn Kulplu bardakla m ey imiesine k eyf verir Tiryakisine ar kahve ile bir fincan

S/}//

144 -A h m e t K a b a k l

Ramazniyyeler, bahar, k, bayram vs. dolaysyla yazlan Bahriyye, itiyye, Iydiyye vs gibi, mbarek ramazann gelii dolaysyla yazlan manzumelerdir. Drtlkler ve ga zeller eklinde bamsz raaziye 1er olursa da, bu eit iirlerin ou, kasidelerin nesib denilen, airane giri blm eklinde dzenlenirler. Bylece, zamann bir b yne (ok defa Padiaha, Sadrazama, vezirlere) sunulur lar. Nitekim, 17. 18. asr (ve Lle Devri) airlerinden Sbite ait olan, yukarya aldmz iir de: Sadrazam Mehmet Pa a vasfnda Ramazniyye adn tamaktadr. Bu ok mehur Ramazniyyenin (nesip ksm olarak) tamamn, Dr. Necl Pekolcaym slm Trk Edebiyat (1975) kitabnda bulacaksnz. Sbit merhumun 16 beyit tutan iiri iinden, bugn nis peten kolay anlalabilecek on beyti setim. O beyitlerin de (1. ve 8. hari) hepsini olduu gibi brakmadm. airinin ba lamasna snarak, bugnk nesillerce, biraz daha anla lr hle getirdim. Pek tabi, kafiyelerine dokunmadm; bir ka imle ve zihaf zaruretini saymazsak (Feiltn-feiltn-feiltn-feiln olan) veznini de bozmamaya altm. Beyitlerin anlam ve havalarna dokunmadm. Yalnz ok es ki terkip ve kelimelerin yerine, bugn bulunabilecek kar lklarn koymay denedim. Ramazniyye ok olmakla birlikte ramazan ve hele s tanbul ramazanlar zerine gzel iir, edebiyatmzda azdr. Sbitin bu iiri, biroklarnca (ve bence de) Ramazniyyelerin aheseri saylmtr. Bu iir, krk yl ncesine ge linceye kadar, hemen btn okumularn ezberinde bulun mutur. Bugn ok ey gibi o iirdeki inceliklerin de heder olmasna gnlm raz gelmedi. Ne kurtarrsam krdr de dim. Sr-i lisn ettikse affola. Sbitin bu Ramazniyyesi hem hafif ve olgun mizah enisi hem ramazan aynn stanbula getirdii temizlik, ferahlk ve bereketi anlatmas bakmndan iki defa alm ldr. Ayrca, ramazann stanbula o asrda (ve bugn) ge tirdii grnlerden sergiler ve insan manzaralar bu lunmaktadr. Umum inan zre: Ramazan kncaya kadar eytan hapsolunmakta, meyhaneler kapanmakta, camilerde Mushaf (Kuran czleri) okumak iin herkes kuyrua

c/Sj' n c e fe m e fe r i 145

girmektedir. Krmz eker tablalarndan, stanbulun her kesi Mercana dnmtr. Elinde ikembe (kvrm kv rm krkl) fenerle, sahur vakti, evlerden, yemek zembi lini dolduran boazna dkn kiiler dolamaktadr. m sak (oruca balama) vakti (evlerde veya umum yerlerde) buhurdanlarla amber ttslemek deti (bugn unutulmu olsa gerek) gzmzn nne serilmektedir. iirin buraya aldmz blmlerinde, kandil uuran arkfelekiler, cami kubbelerini daire biimi saran kan diller, minare aralarndaki mahyalar ssleyen din ve sevap artrc yazlar, nur gibi aydnlatlan gzel camiler, helvay kskandran lokumlarm ekerci dkknlarnda sergilenileri, vs. de anlatlmaktadr. imdi, bu Ramazniyyeyi beyit beyit aklamaya al alm: 1. Y evm -i e k liphe gn, demektir. Eskiden, rama zan aynn ilk gn, hillin grnmesine baklarak tayin edilirdi. Bir gn, ramazan balangc tayin edildii hlde, eer hill grnmezse phe gn denilerek, oru ye nilebilirdi. te bu ilk beyit, o nkteye (mazmuna) dayan maktadr: E dost (yrn) bugn phelidir, diyerek, akama iilecek ra (zm suyu, arap) skarlarken, Ramazan ay polisi (ahne-i eh r-i Ramazan) yetiip onlar skbo az etti (yakalad) 2. Dindar kiiler ramazan ilesine (gnll mahrumi yet) vesvese duymadan girdiler. nk, bu ay kncaya kadar eytanm hapse tklacam biliyorlar. 3. Meyhane (iirin aslnda mey iici: Meyhre) elini azn ikiden ekti... arap kplerinin yerini abdest al mada kullanlan leen ve ibrikler ald. 4. Ayyalarn (ikiciler) talihleri gibi renkleri de dn d (bahtlar dzeldi, renkleri gzelleti)... Evvelce devra n onlar sryorlard. (Kadehi aralarnda dndrp ke yif yapyorlard). Ramazanda ise devran, Tevhide giren (toplu hlde Allah anan) eyhlerin, dindarlarndr. 5. Ramazanda, slma daha ok balanan sofular, ca milerde rahle banda, Kuran o kadar ok okuyorlar ki, rahlenin bana gemek iin nbet tutmak, sra bekle mek lzm.

146 - A h m e t K a b a k l

6. Bu mbarek ayda mescidler, Allaha inananlarn g nlleri gibi huzurlu, (mteselli) en ve dzgn (mamur)dr. Meyhaneler ise aksine (ihy edici hretlerine ramen) fesat gnller gibi ykk ve periandr. 7. A l akideli eker tablalar ile stanbulun her kesi Mercan sokana ve mercan rengine dnmtr. 8. Bu gzel beyit, Orta Oyunu sahnelerindeki Kavuklu ile ard sra giden Aptal Olan dndrmektedir: Ge ce faslnda, oyun meydan, elinde ikembe biimi (krk l) fener ve srtnda sahur zembiliyle dolaan, midesine dkn kimselerindir. 9. msak zamannda, buhurdanlardan amberler sa lr; bu gzel bir ey... Fakat iftarda ekilen bir lle ttn, tiryakilerine bundan daha ho gelir. 10. Kahve mptellar da bir iri fincan kahveden, ay yalarn ayakl byk kadahlerle itikleri araptan ok fazla zevk alrlar.

ATE PAHASI

erviin Banda fcff grse D aC IaBa sanp (apargreB B

s A h f f i e A / ^ to jA y ( @^sw O A V Z de'J
(stanbul 1660 - Kahire 1724) yi bir tahsil grd. Sleymaniye Mderrisliine kadar ykseldi. (1716). Halep Kadlna tayin edildi (1717). 1720 doan elde -L zade brahim iin bir tarih manzumesi yazd. Padiah bu iiri beenerek laib e B e is-i irn unvann verdi. 1723te Msr Ka dl ile Kahire gitti. Pivayete gre vali ile heccavl yzn ye den ba derde girdi, zehirlenerek ldrld. Eserleri: Divan olduu, ancak ele gemedii iin mecmualardaki iirle ri ile tannr; kasde, gazel ve kta trnden iirlerine rastlanmakt.adr. Mensur eserleri, telif olmaktan ziyade tercme ve zet mahiye tindedir. Mneat, bazlarnn kime yazld anlalmayan mektuplar ile elli ye yakn yaz suretini ihtiva eder. slp ve ifade bakmndan ol duka sanatkrane ve salam nesir rnekleri olmutur.

y fic u iy y e 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. kt ate pahasna odun Satlr dirhem ile d-s. Ya kmr? yledir ki tozu dahi Ttuya oldu gzlere hl. Arpa torbas sanr onu gren Olsa bir gzde arpack peyd. imdi bir yal kap da yok ki Bulalm alk derdimize dev! Hasret-i bal hele sorma onun Kymeti ekerden dahi bl. Allah Allah! ki snnet ocuuna Yiyecek bal bulunmuyor hayf! Kahveyi mezhebine uydurdu. Nohudu kavurup ier zuraf. Derviin banda klh grse Bal kaba sanp kapar gureb Sabun anls a azmz kprr Kprm develer gibi mesel.

150 -A h m e t K a b a k l

10. Koltuunda somun sanp sevinir Bir fakir olsa mbtel-y veba. 11. Pahala sebep nedir bilemem Yine her eyde var, baklsa reh. 12. Her taraftan zahire gelmekte Dolmu, gemilerle leb-i dery. 13. Yolun rendi satmann tccar Sonra izler bir kimse yok zir. 14. Ham tamahlar ile hkkmm Muhtekirler belsdr bu bela. 15. Smsk narh k oy ki sultanm Defola ehrin halkndan bu gal. 16. Yakalat nerde m uh tekir var ise Vezirlik nn eyle i f.

Os/nanzcfe Ui

Bu defa size, incelemeyi det edindiimiz st dorukta priirler yerine, mizah havada, hicve kark, man zum bir para sunacam. Toplum dertlerini dile getiren bir iir de diyebilirsiniz. ikyetleri iinde, sebep ve zmleri gsterilmi, nkteleri keskin, kafiyeleri mazbut bir manzum fkra gibi de okuyabilirsiniz. Osmanzde Tib, 18. asr balarnda yetimi; Lle Devrinin kudretli airlerinden biridir. Nedime ada olup zamannda byk hret kazanmtr. Lle Devrinde gelimi olan mahallleme (yerellik) akmnn da sayl mensuplarndan ve nclerindendir. Kaside tarznda kafiyelenmi olan fakat bilinen kasi delere konu bakmndan hi uymayan bu iir, byk ih timalle, devrin her eyi demek olan Damat brahim Paaya hitaben yazlmtr. stanbul halknn dertlerini anlatmakta, gittike artan pahallktan yaknmaktadr. Toplum dertlerini byle gazete makalesi slbu ve akl ile dile getiren bu trl iirler, Divan edebiyatn da ok azdr. Daha ziyade 18. asrdan sonra (mahallleme akm iinde) bir yenilik olarak gze arpmaktadr.

c ii in c e le m e le ri -151

Pahallktan can yanm air, fakirlerin hline de de lil getirmekte, bolluk iindeki bu ktln sebebi olarak, kontrolszle ve muhtekirlerin (toptanc, istifi, arac vs.) cretlerine iaret etmektedir. ki yz elli, yz yl nce yazlm bir iirin, zerinde durduu dert ve ikyetler, hatta koyduu tehis ve gs terdii areler bugnn Trkiyesinde aynen grlyor. Bugn de, gazetelerimizin yapt ey, pahallktan ik yet, pahall kztran kimselerin tehiri ve pahalla kar devletten, belediyeden kontrol ve tedbir istemektir. Hatta Fransada, Msrda, Kanadada ayn pahallk ve ihtikrdan, dn, bugn ikyet edildiine ve yarn da edileceine gre, denilebilir ki Tibin iiri, bir manada lmszdr. Nitekim bugn bize de baza nkteleri ile oh! dedirtmekte, yreimizi soutarak, bugnn halk na da dil olmaktadr. Yukardaki iir, seilmi halk deyileri ve pahall hicveden nkteleri ile dikkati ekiyor. Halkla temas ve Trkeyi kullanma gc yksek bir air karsndayz. Bununla birlikte aslnn birok kelimesi eskimi olan bu kasideyi, airin ruhunu ve iirin veznini, ahengini, anla mn incitmemeye alarak, sadeletirmek zorunda kal dm. Yalnz kasidenin, byk ustalkla dizilmi kafiyele rine dokunmadm. iirin vezni, ahengi, manas bakmndan aynen brak mak zorunda kaldm kelimeler ve karlklar unlardr: d: gzel kokulu, tts aac -s: gibi, -tutuya: (ttye, ttiye) gzlerde tten, ttnce kokular saan deerli nesne. Dilimizde: Elde hediye, gzde ttye diye bir ta bir vardr. ok deer verilen kimse veya ey anlamna kullanlr, -h asret- bal: Bal zlemi, -bl: yksek, -hayf!: yazk, -zuraf: zarif, kibar kiiler, -gureb: garipler, yoksullar, -m btel -y veb: veba hastalna tutulmu. -reh: bolluk, -tamah: kk eylere, rvet; tenezzl. -hkkm : hkimler, mirler, -gal: pahallk. - f: yeri ne getirmek. Bu aklamalar ile Osmanzdenin nkte ve ikyetleri anlalm olacaktr. imdi baz noktalar zerinde duralm: Odunun ate pahasna ve daac gibi dirhem ile satldn syleyerek, halk Trkesinin gzellii iinde

152 -A h m e t K a b a k l

mana sanatlar yapyor. Kmr gibi kara nesne ise; gzlerde ttye olmutur. 4. beyitte: Yal kap deyimi, iyiliksever, zengin, fu karaya yardm eden, anlamlarna kullanlyor. 7. beyit: Kahve sknts olduu anlalyor. Kahveye, demek o zaman da nohut kartryorlar... Kibarlar, kah veyi de (kark) mezheplerine uydurdular. diyerek alay ediyor. 10. beyit: Fakir kiiler, ekmee o kadar hasretler ki, koltuklarnn altnda beliren veba iltihabn bile somun zannedip seviniyorlar. 11. beyit: ar pazarlarda her ey bol olduu hlde, bu pahalln sebebinin ne olduunu soruyor. (12. Beyitte) O zamanki stanbulun canl ticaret hayatndan bir sahne sunuluyor. L eb-i dery (deniz kys, liman) gemilerle do ludur, her taraftan zahire gelmektedir. 13. beyit: Derde parmak basarak kontrolszlkten ya knmaktadr. Sorar izler bir kimse bulunmad iin, tccar, mallar el altndan pahal satmaktadr. 14. beyit: Pahalln sebebi vurguncu ve istifilere (muhtekirlere) rvet alarak gz yuman hkimler ve y neticiler (brokratlar) dir. Son iki beyitte, Tib, brahim Paaya veya ilgili bir ve zire hitap ederek, onu vazifeye armakta, halk korumak iin vezirlik tresini yerine getirmesini istemektedir. s tedii; her mala narh, belli, sabit bir fiyat konulmas, muhtekirlerin yakalanmas, halkn bu pahallktan kurta rlmasdr. Bugn de ayn eyi istiyoruz.

KAVL YER

enim yrim gide gide donand B fcrr verdi cafiCgnCm inand A y da geldi orta yerde doland Sefterin yellen esti, gelmedi.

(X V X V l.yy. ?)

alk edebiyatmzn en byk airi belki ncs ve kurucu su olan Karacaolann hayat bilinmezlikler iindedir. Yaa d ve gezdii blgeler, iirlerine dayanlarak tahmin edilmektedir. Karacaolan'm duru slbu, halk zevkine bal mecazlar ile (15.16.) yzyllarda yaam olmas gerektii dnlmektedir. Hayat ve evresi hakknda, salam belgeler olmadna gre, bunlar iirlerinde geen yer adlarna, tre ve detlere, kullan lan deyini ye szlere, tasvir edilen sevgililerin giyim kuamna bakarak, Gney Anadoluda zellikle Toroslu Tiirkmenler arasn da doup yaad, mrnn byk ksmn oralarda geirmi bir air olduu anlalmaktadr, btn Anadolu hatta (Suriye, Msr yu, ve Dumeli'yi dolat, yie iirlerinden belli olmaktadr. Anadolu tabiat ile Karacaolan kadar i ie, onn kadar har neir olmu baka bir airimiz yok gibidir.

lk akamdan vardm kavil yerine ve-grdm, kmr gzlm gelmedi. Bilmem gaflet bast yatt uyudu Bilmem o yr, bize kst gelmedi. Benim yrim gide gide donand krr verdi cahil gnlm inand A y da geldi orta yerde doland Seherin yelleri esti, gelmedi Unuttu mu ahd u aman n itti! Ban alp gayri diyara gitti? Benim mecbur olduumu fark etti! Zalim garez etti, kat gelmedi: Karacolan der ki devrnm dnd Gnlm ycedeydi engine indi. Seherin yelleri, afan bendi! Han usul boylu sunam, gelmedi.
D t a r a c a o jl a n

Bu iir incelemelerimde ben bir yandan da, Trk filmcileri ne, roman, senaryo yazarlarna, televizyon, fotoroman, kar

156 -A h m e t K a b a k l

ton film yapmclarna, eski yeni Trk iirinden Plstik el le tutulur, sahneye ger rnekler sunuyorum. Bu defa Karacaolandan bir koma... Karacaolanm be lirli vasflar: Ak airi, dalar, tabiat ve iekler airi... Mad d hazlar, zevkler, gzel kadnlar tasavvurunda bir k. Saz airlerimizin bilinen en kudretlisi. Yalnz kadnlar, kzlar, zledii anlatt zaman deil, hikmetler, tler, syledii; ara sra tasavvuftan, dinden, ahlktan dem vurduu zaman da nne durulmaz kudrette. Bu anlatacam iiri, tabiatn ortasnda, sevgiliyi bek leyen airin renkten renge girileri, mitten straba, sev giden hnca, inkra, kabule geileri. iir, hem d sahne leri ile gzel, hem i lemi psikolojisiyle . Komalarn ad olmaz bilirsiniz. Komalarda her zaman btnlk de aranmaz. Fakat bu Karacaolan komas, btnl ile ve ruh hli anlat ile bir aheser gelenei aarak adn da biz koyalm: KAVL YER... Bu komada da kk Trke olmayan, ama bin yldan beri bizim olarak, halk diline, Karacaolan (yani Toros Trk Trkmenleri) diline karm bulunan hatta byk ksm ekil ve mana deiikliine uram birok kelime, deyim gryorsunuz. Demek ki tasfiyeci, uydurucu kimselerin kastlar, halkmz yalnz Divan, Tekke, Tan zimat, Yahya Kemal hatta Orhan Veli iirlerinden deil, Karacaolan, Emrah, Dertli komalarndan bile kopar maktr. Halk ile okumular arasnda hibir anlama im kn koymazcasma.

Kelimeler
lk akam: Hava kararrken, alacakaranlk. -Kavil y e ri: buluma, szleme (randevu) yeri. ve-grm ek : ok acele etmek. -Gaflet bast: anszn uyku bastrd, uyuyakald. -krar vermek: sz vermek, yemin etmek. -A h d u aman!: Yeminle sz vermek, vallah billh etmek. -M ec bur: (burada) ok k, dkn, kara sevdal. -G arez et m ek: (burada) kasten, ktlk olsun diye yan izmek. -Devrnm dnd: talihim, ansm ykld. -U su l boylu: mevzun ll. lk ktasmda k sevgiliyi beklemekte, beklerken, tel n zntlerini, o anki ruh hliyle, ok gl anlatmak

<iir n c e le m e le r i 157

ta. Sevgiliyi mitle mitsizlik aras bekleyen, her insann, her gencin dilini konuarak, beer dorua ykselmekte dir. Kavil yeri, tabiatn ortasnda bir da eteinde, bir yay la ucunda. k, heves ve tella daha hava kararrken, szleme yerine gidiyor. ye gryor fakat kmr gzl sevgiliden eser yok... lk saatlerde ona ok ar olmayan mazeretler buluyor: Acaba, tam gelecekken bir uyku mu bastrd! Yoksa sakn, bilmeyerek onu krdk da bize kst de ondan m gelmedi? kinci k ta: airin sabr tkenmeye balam. Akam dan buluacaklard, oysa gecenin yars olmu... Ay, orta yere gelmi, dnmeye bile yz tutmu. Seher yelleri bile esmeye balam... Gelmeyen sevgiliyi hayal ediyor: Aman Yarabbi ne kadar gzellemi, gittike donanm t.,. Kompleks de balyor: Byle bir gzel, hi bize gelir mi, bizi sever mi zaten! Ve kzyor: Nasl da yem in etti, sz verdi geleceine. u benim cahil (tecrbesiz, krpe) gnlm ona nasl da inand ah! nc ktada tel ziyadelemi, fke kar sula m ve sitem furyas balamtr. Bu kz, ettii yemini a. unuttu m u netti? Sakn beni aldatp, baka biriyle, baka dinara m kat? Yok, yok, benim kendisine ok dkn, sevdal olduumu sezdi de naz yapyor... Ah, keke belli etmese idim! Baksana beni daha da mahvetmek iin gel mekten kand... Son k ta, bir mitsizlik, karamsarlk destandr. air trl mecazlarla, bir trajik bitii, k anlatmaktadr: Devranm dnd... Gnlm ycedeydi engine indi Ha valarda uuyordum, o gzel beni sever sanyordum... Ve sonunda, karsna duvar gibi dikilen tabiat unsurlarna, alar sesle yalvarmakta, artk onlarla dertlemektedir: Seherin yelleri, afan bendi! Hani usul boylu sunam, gelmedi.

BR BAHAR 5R

arac oCan size Bakar sevinir K Sevinirken kaCBi yanargynr %mddamr hep dertlerim devinir yas iC sevincim ykpr da[ar e

G z e lle m e ukurova bayramln giyerken plakln zerinden soyarken ubat ay k yelini kovarken Cennet demek sana yakr dalar Aacnz yapraklarla donanr Talarnz ol birlie inanr Hep iekler barnzda gnenir Pnarnz alar akr dalar Rzgr eser dallarnz atr Kularnz birbirlm-iyle tr ren yerler bu bayramda pek r Snbl niin yasl bakr dalar Karacolan size bakar sevinir Sevinirken kalbi yanar gynr Kmldanr hep dertlerim devinir Yas ile sevincim ykr dalar
J la r a c a o y L n

Edebiyatmzda ei em sali bulunmayan bu nefis K o ma, yalnz halk iirimizin deil Karacaolanm da bir aheseridir..

162 -A h m e t K a b a k l

Bu tabiat iirine, kudretli manzara iziminin yan sini, derin bir psikoloji ve insan dram da yerletirilmitir. nce Komanm dili, halk Trkesinin haddeden ge mi bir z, zbdesidir. Cennet, rzgr, snbl, ren (vran) gibi yabanc soydan kelimeler, bu Trkeye iirilmitir. K om a ekli tam kurallarna uygun; hece (onbirli)ler kusursuz, duraklar, saylar yerinde; kafiyeler hele, arpc ve gldr. iir boyunca btn kelim eler mak sada uygun, zengin ifadeli olarak seilmitir. Tema olarak iir, tabiat ve geni tabiatta bahar ola yn iliyor. Karacaolanda yzlerce defa tekrarlanan, srarla zerinde durulan tema ak, sevda ve arzudur. Saysz komalarnda onun bir deil yzlerce akn, sevgilisini, yavuklusunu, gz-kodusunu seyrederiz. Karacaolanda tabiat temas da ok ama airin btn olarak tabiat-insan mnasebetlerine ayrd iirleri az dr. Bu koma, srf tabiat ve tabiat karsnda insan duy gularn anlatt nadir iirlerindendir. Divan airlerimizde (zellikle N ef, Nedm, Bki) oyunlu ve muhteem tablolu, rengrenk bahar iirlerine rastlanr. Bunlar, o iirlerin felsefesine de uygun olarak, ok zarif imajlar, mecazlar arasnda binlerce minyatr renkleri tarlar. Kaderleri tabiatla birleen; onun kar, yamuru, sca ile aalar, kuzular, atlar gibi har neir olan halk airlerin de (zellikle Karacaolan, Dadalolu, k) tabiat, gerek, elle tutulur, deta film ve televizyon hlinde bir anlattr. Boranlar eser, klar dondurur, yazlar yakar, baharla r damarlarmz str. Orada dalar, en byk corafya kesimi olan dalar, karmza kh engel olarak karlar, kh geitleri zerinde sar iek savranlarna hayran oluruz. Mor smbll yaylalarnda eleiriz. Gllerinde ve gleklerinde kuularla beraber gen kzlarn yzleri ni de kaamak seyrederiz. Atlar stnde aka kzlarn gen yiitlerin gn seyrederiz. Pnar bana inen kz larn isimlerini heceleriz. Gelinlerle kzlarn karlkl nmelerini dinleriz. Btn bunlarn da en byk airi Karacaolandr. Yukarya yazdmz Koma ise, Karacaolanm ve di er klarn bahar iirlerinden daha deiiktir. Denilebi

( iir in c e le m e le ri 163

lir ki, hem divan hem de halk airlerinin zevklerine uy gun, hem de alabildiine ada (modern) bir iir kar sndayz. Bu iir, baharn, yalnz adamn duygularn vermektedir. iirde ilk kta, edeb sanatlarn hepsinden faydala nlarak meydana konulmu bir tasvirdir. Son kta ise alacak bir ruh tahlili, duygu anlat, psikoloji tespi ti gc tamaktadr. lk kta, canlandrma (ahslandrma, tehis) sanatna dayal geni bir istiaredir: Bir geline benzeyen ukurova, bayramln giyiyor. Bahar bayramnda yeillere brnp iekler takmyor. ubat, (Divan iirinde grdmz Ba har Sultanlar gibi) bir kahraman hkmdar olarak k ye lini kovuyor. iirin her drt ktas, dalara hitap ile bitmektedir. Karacaolanm da bu yenileen, bayram esvaplar giyen ukurovay dalarn ycesinden seyrettii anlalmakta dr. Esasen, ukurova uzaktan grnyor (yahut blge ad olarak anlyor). Karacaolann asl anlatt, dalar daki bahardr. kinci ktada tebihsiz, istiaresiz, dz fakat iirli bir ifa de grlyor.- Bu iiriyet, dilin seilii ile salanyor: Aalar yapraklanmakta, iekler barlarnda gnenmekte (ihya olmakta, gzellemekte) pnarlar, kaynaklar, karlarn erimesi dolaysyla alamaktadr. Bu ktaya, bir de tasavvuf gr yerletirilmitir: Btn talar, o birlie, Allahn birliine inanmakta drlar, o inanla Allah anmaktadrlar. nc ktanm ilk iki msra yine fevkalde veciz tarzda tasvir ile, gzmzn nne resimler getirmekte dir: Hafif bahar rzgrnda kk yaprakl ve iekli dal lar atan aalar; bahar neesiyle karlkl ten kular... Sonra bir canlandrma: ren yerler (viran, aasz, glgede, duldada kalm yerler) giyimsiz, plak insanlar gibi bu bayramda yor lar. Smbl de, bir yaknn kaybetmi gibi yasl bak yor. nk smbl, sapndan yukar doru bklen (boy nu bkk) ve stelik de rengi koyu (mor, siyah) olan bir i ektir. Bu benzetme, Divan ve Halk edebiyatlarmzda or tak birok mazmunlardan, tasavvurlardan birisidir.

164 - A h m e t K a b a k l

iirin ruh tahlili, psikolojik arl, son ktaya toplan mtr. Burada Karacaolan, tabiatn bu bayram, bu yeni lenmesi, sslenmesi, genlemesi, neesi karsnda ken di hislerini anlatmaktadr. Bu duygular birbirine tama men zt olmak zere iki yanldr: Bir taraftan sevin, te yandan kahredici kederdir. Ta biatn bu bahar enliini, bir taraftan sevinerek, hayran lkla seyreden airin dier taraftan btn dertleri kml danmakta, devinmektedir (harekete gelmektedir). Niha yet ustalkl, vurucu bir bitirile, iirin ve psikolojinin b tn manas tamamlanmaktadr: Yas ile sevincim ykr dalar indeki ikili duygu iki grei gibi ayaa kalkmlar, gremekte (ykmakta)ler. Her ikisi birbirine bu denk pehlivanlar, uzun uzun ykmakta fakat birbirlerini yenememektedirler. Karacaolan bu iirinde, insanolunun bahar kar sndaki dramn yakalam ve inanlmayacak belagat ve gzellikle anlatmtr: Bahar bize sevin (hayranlk) ve hzn ayn zamanda verir. Nedendir bu? Gzellikleri grmek ve fakat ona sa hip olamamak duygusundan mdr? Yoksa bir eit ks kanlk mdr? Tabiatn sonsuzluu ve eriilmez gzellik dalgalanlar karsnda tuhaf bir kl hissi midir? Karacaolan (insan) yalanyor ve yeniden 2 0 -3 0 ya larna dnmesine imkn yok. nsan durmadan ihtiyarl yor. Her saatimiz genlikten bir uzaklamadr. Oysa ta biat, her bahar, yeniden genlie, dirilie, zindelie na il olmaktadr. htiyarlamaktan (ktan) kurtulup her yl yeniden genlie (bahara) kavumaktadr. Karacaolan yasa ve sevince gark eden acaba bu dnceler ve duygular mdr? Yukardaki iir bize birok sorular sordurtuyor. Yani yzlek (basit) deil, derin duygular anlatyor. Bizi dn celere gark etmek, iyi ve halis iirin vasflardr. Tpk Ahmet H im in sonbahar yorumlay gibi: Suyu yakuta dndren bu hazn Bizi gark eyliyor dncelere.

MANLARI YOKTUR CANA KIYARLAR

Dinle sana Bir nasifat edeyim 9datrdan gnlden geici ofma yiidin Bana Bir i getirse Onu yad eCtere ac olma

D C o m a
ndim seyran ettim Frengistan lleri var bizim ile benzemez Levin tutmu goncalar alm Glleri var bizim gle benzemez. Gllerinde kuular yzr Meesinde srlar brr Gzelleri trk syler rr Dilleri var, bizim dile benzemez. Seyredben gelir Karadenizi Kanlar yok, sar san beizi vn etmi kara kara domuzu Dinleri var, bizim dine benzemez. Akllar yoktur kfre uyarlar mnlar yoktur cana kyarlar Balarna siyah apka giyerler Beyleri var, bizim beye benzemez. Karacaolan eydr: dosta darlmaz Hasta oldum hatrcm sorulmaz Vatan tutup bu yerlerde kalnmaz lleri var bizim ile benzemez.
Di. a / 'a ca otj!jj)

168 -A h m e t K a b a k l

Anadolunun bu hem gneyli, hem doulu, kuzeyli ve ba tl byk ozanna her kim sahip karsa ksn, tebrik ederim. Karacaolan gerekten saz airlerimizin en b y ve milletleraras ne kt zaman dnya kltr i ir ve sanatna, bizden pek ok renk katacak bir ktr. Yaplacak btn almalarn, airimizi, yalnz Trk ede biyatnda deil, dnya edebiyatndaki tahtna da oturta cak kvamda, devamda olmasn dilerim. Karacaolan, btn almalara (almalar az ve eksik tir) ramen, yalnz koma, varsa, semai, destan... Yani iir leriyle ortadadr. Kendisi ise, (ahsiyeti, hayat) bin mehul l bir denklemdir. Bana sorulsa: byle efsane olmas daha da gzeldir. Zaten yle de kalacaktr. Tarih, corafya, biyografya ile snrlamak, o iirlere bir ey katmayacaktr. Kald ki, hayat hikyesi bilinmiyor diye, o iirlerin bir eksii de yok tur. Her sanatkr eserlerindedir. Karacaolan ise bsbtn iirlerindedir. Belki de o iirler daha glensin, derinlesin, lkemizin tamamn kuatsn diye Karacaolan silinmitir. Karacaolan, ak evrelerinin airidir. Dalar, yayla lar, kylar, rmak, gl kenarlar, pnar balar ona ak evreleridir. iirlerinde bir kendisi vardr, bir de sevgili leri. Baka hi kimseyi, hibir eyi de gz grmemitir. Akta oulcu bir ozandr o, btn gzeller onun, ya hayalde, ya gerekte sevgilileridir. Onu belki de en ok u msralar anlatabilir: Yarsz kalan dnya bama zindan Deli gn l gezer gezer gelirsin Nerde gzel grsen orda kalrsn Her gzelle dp kalkmak istersin Ben de gzel sevdim kendi halimce Sal lan sallan vardm kyne Gzeller bama derilsin deyi Nerde gzel grsem artyor gamm Gzeli ok olan ile gidelim... Fakat ak tabiat iinde en gzel, en deiik, en renkli anlatan bu esiz ozan, ayn zamanda, t, hikmet, ta

c / ir'-in celem eleri 169

savvuf, din telkini iirlerinde alacak salamlkla, bi zim halk mayalayan mill felsefeden rnekler vermi tir. Bu iirinde de, gvur gurbeti diyebileceimiz, Trk lk d bir evreden, yurt hasretini ateleyen duygularn en dayanlmaz ile yakmmtr. airin bu anlma gnlerinde dnyann drt bucana yaylm gurbetlik ocuklarmza ve vatan, bir de ulu Ozanm diliyle sevmek isteyenlere o paralardan sunaym: nce drt drtlk t: Dinle sana bir nasihat edeyim Hatrdan gnlden geici olma Yiidin bana bir i gelirse Onu yad ellere ac olma Mecliste rif ol kelam dinle El iki sylerse sen birin syle Elinden geldike iyilik eyle Htra dokunup ykc olma El riftir yoklar senin bendini Datrlar tuzan fendini Alaklarda otur gzet kendini Kat ykseklerden uucu olma Karacaolan syler szn baarr Akn deryasn boydan arr Seni her mecliste kk drr Ktlerle konup gc olma. imdi de Frengistan dedii yabanc gurbetini anla tan; yurt hasreti sylemekte, milletine mahsus varlklar beenmekte ve zlemekte bir aheser olan yaznn ban daki kom ay defterlere yazalm: 16-17. asrda, halkmza dil olan bir airin, ecnebiye, bu beenmez vakur bak ne kadar ibret vericidir. Hele de kansz, sar benizli diye azmsad o yabanclar: Akllar yoktur kfre uyarlar -manlar yoktur cana k yarlar diye yarglayp barbar gstermesi... imdi Avrupa lIlarn bize baklarn ne kadar andryor... Bir gn olur, yine o bak bize dner mi?

NEYLERSE GZEL EYLER

r ipi murad etme Bir OCduysa inad etme Malttandr o, reddetme fMev[ greiim ney[er 9{ey[erse gzet ey[er

^ & u / u m A A / ^ ( t y u A i m / S H ^ cA A d /
(Erzurum 1703 Siirt 1780) 703le Erzurum'da dod, 1780'de Siirt'te ld. Ana tarafn dan Peygamberin oyundandr. Babasnn iirle gidiinden bir sre sonra dokuz yandayken am cas Molla Ali ile birlik le babasnn yanna gitti. eyl smail Fakirullah mrit oldu. Ba a basnn lmnden sonra (1720) Erzuruma dnd, renimini sr drd. Erzurum mfts Hazk Mehmet Efendiden Arapa, Farsa dersleri ald. Sonra Tillo a dnd ve on be sene orada kald, y eyhinden hilfet ald. 1752de stanbul geldi. Saraya arlarak a I. Malnud'a konuk oldu, saray kitaplndan yararland. Hacca git ti. Arabistan, Msr dolat, birok bilginle tant. brahim Hakk Trke, Arapa. Farsa 40'a yakt eseri olduu n nu ileri sren kaynaklar vardr. 1754te dzenledii ve lhiame adn verdii Divannda (1847, yeni harflerle 1974) tasavvufa bi limsel yoldan yaklar. En nl eseri ansiklopedi niteliindeki Marifetname idir. Yazar bu s eserinde fizyoloji, psikoloji, tp, jeoloji, geometri, astronomi ko nularnda bilgiler verir.

r Jej'orzn m e
Hak, erleri hayreyler Zannetme ki gayreyler Arif onu seyreyler Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Bir ii murad etme Olduysa inad etme Haktandr o, reddetme Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Sen adli zulm sanma Teslim ol, oda yanma Sabret sakn usanma Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Deme u niin yle Yerincedir o yle Bak sonuna sabreyle Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler

174 -A h m e t K a b a k l

Hi kimseye hor bakma ncitme gnl yakma Sen nefsine yan kma Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler M mi ii reng olmaz Akil huyu ceng olmaz Arif dili teng olmaz Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Her dilde Onu ad Her canda Onu yd Her kuladr imdad Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Nr kalacak yerde Ngh alr perde Dermn olur her derde Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Gemile geri kalma Mstakbele hem dalma Hl ile dahi olma Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Her dem O u zikreyle Zeyreklii ko yle Hakka hayran ol yle Mevl grelim neyler Neylei'se gzel eyler Gel hayrete dal bir yol Kendin unut O nu bul K oy gafleti hazr ol Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler

c iir in c e le m e le r i -175

Her szde nasihat var Her nesnede ziynet var Her ide ganimet var Mevl grelim neyler Neylerse gzel eyler Vallah gzel etmi Billh gzel etmi Tallah gzel etmi Allah grelim n etmi N etmise gzel etmi
yiz-o/z/n JfaA/a

Yukardaki ferahlk, huzur, iman baheden gzel Trkeli msralar, Erzurumlu esiz Trk-slm dnr bra him Hakk Hazretlerinden aldm. Zaten pek ou dillerde gezen bu iirin tamam, bu byk Velinin Marifetname adl, alar am deerdeki nl kitabnda bulunmakta dr. iirin ad Tefviznme (lerimizi gvendiimiz Alla ha smarladk) olup, 31 beli bentten ibarettir. Ben sade ce 13 bendini sunuyorum. Bu ruh sal verici iirini anmakla, milletime lh iyimserlik sunmaya ve o mbarek adama rahmet kar maya alyorum. brahim Hakk Hznin yalnz tasavvuf ve slm derin likte deil, ayn zamanda astronomi, tp, corafya, fizik, kimya, matematik, felsefe, psikoloji vs. de, cihan kuata cak genilikte ve ou hl taze olan bilgi ve grlerini iine alan Marifetname adl ilim, tefekkr, sanat kitabn okuyucularma zihin ve gnl kurtarc bir eser olarak tavsiye ediyorum. Yukarya 13 bendini aldm Tefviznme, byk kurtu lulun ruh ferahlnn ve mutlu iyimserliin hem yollar n gsteren, hem de seilen kelimeler, msralarla onu bi ze telkin eden... Berrak Trkeli benzersiz bir iirdir. An cak, bu iyimserlik ve yce umut, iman ve tasavvuf evki ve Allaha mutlak ekilde balanp gvenmekten doa cak slm iyimserliidir. Baz Amerikan kitaplarnda g rld gibi, Fayda ile kurnazlk ve insan kandrc po litika ile hibir iliii yoktur.

176 - A h m e t K a b a k l

Her bendi bugn halk diliyle yaztmasna kolayca anlalan ve sylenii ferahlk veren bu bentleri size ay r ayr aklamayacam. Her bentte gerekli baz nokta lara iaret edeceim. 1. Allah, erleri hayra (ktlkleri iyilie) evirir. Baka bir ey yapacan sanma. Bilgili ve olgun insan lar, hi tela ve zntye kaplmadan onun bu mucize sini seyrederler. nk Mevl, Neylerse gzel eyler. 2. Bir eyi, ar hrsla isteme... Bana gelen bir eye de kar kma, nk o, A lla h tandr... 3. Bana gelen ve senin istemediin ey dahi A lla h n adaletidir; onu zulm sanma. Ona tevekkl et, ba n znt ateine (oda) yakma... 4. N iin yle byle oldu diye vesveseyi brak, A l lahn takdiri mutlak iyidir, usan getirme, sonunu bekle. 5. Kendi nefsine yan karak (kendini byk gre rek, karma zevkine kaplarak) bakalarn hor grme. Gnl krma. 6. M m in (inanm, imanl) kimsenin iinde hile (renk) olmaz. Akll davranan kimse cenk (kavga) et mez. Olgun (rif) kim senin gnl (dil) daralmaz (tenk olmaz) geni ve ferahtr. 7. Her dilde A llahn ad ve her canda (ruhta) onun hatras, anlmas vardr. Allah, hi ayrt etmeksizin her kulunun yardmcsdr. 8. nsann aresiz (nar) kaldm sand yerde, ans zn (ngh) bir perde alr; her derdin derman gelir. 9. G em ie kaplp geri kalma; gelecekte ne olaca m diye tasalanma; iinde bulunduun zamana (hle) da fazla balanma. 10. Daima A llah an (zikret, syle). Kurnazl, akgzll (zeyreklik) bir tarafa brak. 11. Gel, bir yol Tanr hayranlna dal da kendini (nefsini) unut onu bul. Yanlm ay brak, onun getirece i ltuflara hazr ol. 12. Dinlem esini bilirsen, dnyada her sz bir t tr; yeryznde irkin yok; her nesne ssl, gzeldir. Tutacan her ite, bam a gelen her eyde kazan (ga nimet) vardr.

 n cefem eferi 177

13. Bu son bentte, deta ocuklaan hayranln co kun yem inleri ile A lla h n her iinin gzel olduu an latlmaktadr. Aklamalar brahim Hakk Hz.nin szyle tamamla mak iin, yine Marifetnameden, bu iirin yorumu olan baz cmleler sunuyorum: Allahn, dilediini yapmaya kadir olduuna ve senin hlini her an grp bildiine ve sana takdir ve vadettiini mutlaka yapacana inanr ve gvenirsen, kalbin tatmin olur, rahat ve selmete erersin... O hlde ona tevekkl et, kalbini kuruntular ile doldurma... nk bu byle, u yle dediin anda birden bir e y kar ve dndnn tamamen aksi olur. Zira senin dndn deil, Allahn dedii olur. O zaman nefsine dersin ki: Allah m bize takdir ettiklerinde isabet vardr. nk o gldr, gcnn snr yoktur. Hkimdir, hikmeti h e saba gelm ez. Acyandr, merhametinin sonu yoktur. Bu vasflar olan Cenab Hakka gvenmek, elbette en akll, en hayrl bir harekettir. Sana bir musibet ve bel geldiinde kalbini, nefsini tutabilirsen, tel ve heyecan dan kurtulur, isyan ve ikyetten arnr, rahat ve selme te kavuursun. Musibetin (byk skntnn) ilk zamanla rna dayanabilirsen, onun karanlk bulutu dalr, gn doar ve muradna erersin. Bu sabr ve katlanmann sevab da byktr. Allahn takdir ettii her eyi kendin iin hayrl, faydal bil. Bu duygu ile nice zevk ve lezzetleri alrsn. Kazaya raz olma dka, A llahn rza ve sevgisini kazanamazsn. Sana dn yay daraltt zaman ikyeti olma, bil ki onda senin iin hayr vardr.

GNLMN GEMS

%ef 9/Ce.vCev'de. atip, bu sfatta kald hayran i Kimi terf^-i nm u fne, kimi i 'tibarc dt.

(stanbul 1757-1799)

sl ad Mehmet, olan eyh Calip, Yetikap Mevlevhanesi'e yaks bir evde dodu. Robas ve dedesi bilgin, a ir olduklar gibi Mevlevi tarikatna de bal kimselerdi. Ai lesinin bu ii manev miras, Calip en yksek dorua ulam te tr. Divan Edebiyatnn son biiyk airi olan eyh Calip de keskin ekilde batya dm'i karar verdiimiz bir a dnmnde, Os manlI hanedannn son byk padiahlarndan II. Sultan Selim devrinde yetimitir. eyh Calipi 42 yllk ksa bir mre sd rlm ilgi ekici yeniliklerle dolgun bir yaay vardr. Deh l snde stn airliini, henz 24 yalarnda herkese kabul et tirmitir. 24 yanda Divann dzenlemi, 26yanda iken Hiisn ii Ak'n bitirmitir. iir ikliminde eritii bu zirveye ramen Mevlev olabilmek iin Konya'da Mevlna Derghnda ile doldurmutur. I787'de ileyi bitiren air, tasavvulr eserler yazm daha sonra Galata Mevlevlanesi'ne eyh olmutur. Eserleri: Divan ve Hiisn Ak ndan baka baz tasavvul m en sur eserleri ve erhleri de vardr.

 a z e f
Yine zevrak- dernum krlp kenre dt Dayanr m iedir bu reh-i sengsre dt. O zaman ki, bezm -i canda, blld kle-i km Bize hisse-i muhabbet, dil-i pre pre dt. Gehi zr-i serde desti, geh aya koltuunda De kalka haste-i gam, der-i ltf- yre dt. Erip bahre blbl, yenilendi sohbet-i gl Yine nevbet-i tahamml, dil-i bkarre dt. M eh -i burc-i arznda gnl oldu hle mail Bana kendi tliimden bu siyeh sitre dt. Szlp ol em -i h, dedi zevk- vaslayh Bu deildi neyleyim bu yolum intizre dt. R eh-i Mevlevide Galip, bu sfatla kald hayran Kimi terk-i nm u ne, kimi i tibre dt. ceyA S alip

eyh Galipin bir gazelini anacam. Bylece, senaryo, film, hikye, resim yapc ve yazclarmza, izgiye, fig re, kaleme gelir yeni eyh Galip sunular olacak.

182 -A h m e t K a b a k l

Gzel bir besteyle musiki hzinemizi ssleyen bu ga zel, bir bakma, Kulekapsnda yatan Mevlevi eyhi b yk sairimizin hayat hikyesi, bir bakma da yaama, inan ve felsefesinin, divan mazmunlar ierisinde hari kal bir yorumudur. Divan iirimizin slp ihtiam bakmndan da en par lak rneklerinden olan bu iir, musammat denilen i kafiyelerle zenginlemi ahengiyle, (her beyit) drtlkler gibi de okunabilir. iirin nadide cevherlerini beyit beyit sunmaya alalm: 1. Z evra k- dern: imin, gnlm n gem isi... re h -y o l. Se.ng'-s.r =talk, kayalk. air, gnlnn krkln, gamn, hznn, bir geminin kenara, kuma oturmas, kayaya arpp krlmas gibi tasarlyor. Sra dan (ie) olan bu gnln, talk yola (bu kadar straba, ileye, ak derdine) elbette dayanmayacan belirtiyor. Ylgn (pasif) bilinen strap, burada bir gem inin devim si paralan hlinde, gz nnde bir ykl gibi ele almyor. 2. K le -i k m -zevk. alma, mutluluk kum a... bezm -i cn -Canlar (mutasavvflar, Mevlevler) meclisi. Daha dorusu, canlara kader biilen, Tanrnn ruhlarla beraber olduu ilk meclis (Bezm -i elest)... H iss e -i m u habbet sevgi pay... dil-i pre pre =para para gnl. Galip, daha dnya ve insanlar olmadan, Allahn ruh larla yapt Elest meclisini tasarlyor. Orada canlar (ruh lar) iin birer muhabbet pay takdir edilmitir. te o blmeden Galip Dedenin hissesine, u parampara, yaral gnl dmtr. 3. z r -i s e r " ban alt, omuz st... h a ste-i g-am -g a m hastas... der-i ltf- yr=sevgilinin ltuf ka ps. Burada, desti kelimesinin hem eli hem de tes ti, aya kelimesinin de aya ve kadehi manasna getirilerek tevriye"yapld bilinmektedir. Beyitte airimiz, kelimeler, ahenkler yardm ile ak sarhounun tavrlarn canlandrmaktadr. Bu gam has tas kh elini ensesine kh ayam koltuuna alarak (ya hut, omuzunda testi, elinde kadeh olarak) de kalka, sevgilisinin iyilik kapsna (Allahn ltuf derghna) dmektedir.

c/ir n c e le m e le r i 183

4. n ev b et-i tahamml'-katlanm a sras... dil-i bkarr=kararsz, k gnl... Burada bahann, baharda gl-blbl sohbetlerinin, gl ve iek beklerinin her yl yenilenmesine karlk, insandaki gamn da eksiklii, yerletii anlatlyor. Bl bl yine bahara eriti, g lle sohbete koyuldu. Ancak, biz sevgiliyi (Ulu Mahbubu) yine gremiyoruz. Ele sohbet, bi ze tahamml dyor. 5. m e h -i burc~l rz=yanann burcundaki ay. i -ben, yanak beni... m il=meyleden, dkn, sitre -yldz. Sevgilisinin yana bir bur, bu ehrenin parlts ay gi bi. Parlak ay stnde kara yldz gibi bene air meyil ver mitir. airin talihine baknz ki o kadar beyazlk arasnda ona bu siyah yldz (kara baht) dmtr. 6. em -i h -ceyln gz... zevk - vasi -sevgiliye kavuma, onunla vuslat zevki... intizr -bekleme, hasret. Sevgilinin ceyln baklar szlyor ve onunla kavu ma zevkine hayr! diyor. Galipin hayattan umduu bu deildi ama ne yazk ona strapl bekleyiler dt. 7. reh -i Mevlev =Mevlevlik yolu, tarikat... terk-i nm u n =hret ve n terk etmek, onlardan syrlmak. Btn gazelin felsef derinlii, tasavvuf manas bu son beyitte (makta) toplanyor. eit insanlk dile ge liyor burada: Biri (Galipin kendisi) lh aka srekli hayranlk iinde, Mevlev yolunda kalyor. Kimi insanlar; ad, san, mevki, servet gibi madd eyleri kmseyen ol gunlua ulayorlar. Kimileri de bilkis itibr yani h ret, mevki, para hrsna dyorlar.

U NSANOLU

Bize versin mi 9-Cud B hayt tevfk? O-hzrt BuCsafc^reh zulmette kChn ktparz. i

^ K ^ e c iz a d e y ^ z & e t/ cf 7 l o M a /
(stanbul 1785 Sivas 1829) 9. yzyl Divan fiilinin, en son deerli airi saylr. iirlerin de, eyh Calip ve Nbi etkileri ayn zam anda grlr, uh syleyilerin iine doru szler, hikmetler, toplumcu t ler de katmtr. iirlerinin ounda mizahl, alayc bir ton gze arpar. flo sohbel.i, zeki klar ile tannal zzet Molla, Tanzimat'n byk vezirinden, Keecizade Fuat. Paann babasdr. Sultan l. Mahmut'un yakn ve dostu olduu hlde hayat ilelerle do ludur. bir iftira yznden nce Kean'a srlm, sonra bala np stanbula dnmse de, bir sava kararma kar oy kullan d iin I827'de Sivas'a srlm, tekrar affedilmi ise de af haberini alam adan 1829'da orada lmtr. Eserleri: balar- Klkr ve Hazn- Asar adlarnda iki Divan, Milnef-Ken ve Ciilen-i Ak isimleriyle iki mesnevisi vardr.

D C zI^a
D est-i kthmz etmemi Allah res, M enba- ltfunu yoksa elimizle kaparz. Bize versin mi Hud b- hayt- tevfk? Hzr bulsak reh-i zulmette klahn kaparz.

JlC olIa
Tanzimat devrinin byk vezirinden (Reit ve li Pa alarla birlikte) siyas esprileri ile de tannm Fuat Paann babas olan zzet Molla, birok defa srgne ura m, hayatnda her trl devleti ve kahr ayn zamanda grmtr. stanbulda padiah yakn bir konakl iken, son defa srld Sivasta, 1829da vefat etmitir. Ayn zamanda inanm bir Mevlev olmasna ra men, karamsarlk, nkte ve hiciv, zzet M ollam n iirle rinde byk yer tutar. Badatl Ruhiden sonra, birtakm allm detlere ve rahat inanlara aka kar kan air olarak zzet Mollay grmekteyiz. Bir huzursuzluk, karamsarlk, sosyal tenkit... Ykma, sarsma ve belki d zeltme arzusu... Allm ve kolay hkmlere kar hi civ, zzet M ollann kiiliini ve ac hayat tecrbelerini, bilhassa mesnevilerinde dile getirmektedir. Nitekim yukardaki kta da, insanoluna duyduu g vensizliin bildirisi gibidir. Burada Hzr inancn ele ala-

188 -A h m e t K a b a k l

rak, insanda, var olan ktl knamann da tesinde deta lnetlemektedir. Kt bulduu tabiatmz, Allahn hibir ltfuna layk grmemektedir. imdi ktay bugnk dile evirelim ve unsurlarn aratralm: (Res: Yetien, ulaan -d e s t - i kth: (kteh): Ksa el, hasis, keremsiz, iyiliksiz, -T evfik: A llahn yardm, uy gunluk, mutluluk, -R e h -i zulm et: Karanlk yol, karan lklar lkesi). Yce Allah bizim ksa (hasis) elimizi eriici, erien yapmamtr. (Bunun bir hikmeti var nk elimiz erse idi) A llahn iyilik menbam elimizle kapatrdk (Yahut alardk, kapardk).. Tanr bize mutluluk (ve yardm) abhayatn nasl ver- . sin ki... Biz karanlklar lkesinde Hzr bulsak, klah n kaparz. Bu iirde, ayn zamanda A llahn hikmetine teslim olu ve bizzat onun takdirine dayanlarak insanlar yer me grlmektedir: yi ki Allah elimizi daha uzun yaratmam, yoksa biz, srf bencillik ve hepsi bana demek hrs ile, onun kerem (iyilik) kaynana el koyardk. Ltuf hzinesini bir anda tketirdik. Allah, elbette Hzr biimindeki feyiz ve bolluunu bize yollamyor. nk biz, Hzr bi le soyabiliriz. Ktay daha iyi anlamak ve Hzrn ismi geen btn nazm, nesir paralar kavramak iin, onunla ilgili u ma lmat da bilmeniz gerekmektedir: Burada olduu gibi, Divan ve Halk iirimizde ve bir ok hikyeler ile kssalarda: Hzr-lyas, b - hayat, bere ket, ltuf, karanlklar lkesi (bazen) skender, Musa, Yua kelimelerinin yan yana kullanld grlmektedir. Bunun sebebi, Kura n - Kerimde beyan buyurulan ve halk inanlar arasna girmi bulunan bilgilerdir. Abhayat ebed dirilik suyu, (eski Trkede) bengisudur. Hzr -lyas, lmszlk veren bu suyu arayp Tanr yardmyla ierek lmsz olmulardr. Nitekim bunlardan Hzr karada, lyas denizde yaamakta, her iki si de, muhta olanlarn ve Allahn yardmn gnlden dileyenlerin imdadna komaktadrlar.

n celem eleri 189

skender de lmszlk iin bu bengisuyu aram, ri vayete gre, Hzr ona bu suyun bulunduu karanlklar lkesinde klavuzluk etmitir. Hzr aleyhisselm suyu bulup imi, fakat Allahn iradesi olmad iin, bu su s kendere nasip olmayp skender lml (fni) kalmtr. Kura n - Kerimin El Kehf suresinin 60 il 65. yetle rinde, Hz. Musann, arkada Yua peygamberle birlikte, Hzr Aleyhisselmla bulumak zere yola dtkleri an latlr. birlikte, Allahn vadettii iki denizin kavutu u yere varrlar. Yua peygamber, iki denizin bulutuu yerdeki o kaynaktan abdest alrken, pimi baln zerine bir damla su srad gibi, balk canlanarak suya atlar. Bylece Kuran- Kerim de bengisuya iaret etmi olur. ki denizin birletii yer ve Karanlklar lkesi aca ba neresidir? stanbul Boaznm Karadenize ok yakn bir yerinde Boaziinin en yksek yeri olarak Yua Te pesi bulunduu malmdur. Onun etekleri dibinde iki denizin (Marmara ile Karadeniz) birletikleri yer bulun maktadr. Ayrca karanlk, zulmet sfatlar ile acaba Karadeniz arasnda bir ba kurulamaz m? Eski alar da insan yaamayan ve eski mitolojilerde de uzak, me hul, netameli ormanlarla kapl topraklardan saylan bu yerler, acaba halk muhayyilesi ve edebiyata karanlklar lkesi diye gemi olamaz m? yi dnlse, yeryznde ab - hayat iin, stanbul Boaz ve oradaki ifal sulardan daha uygun bir kaynak bulmak da zaten zordur. Yalnz Krolu destan ve efsanelerinde, abhayatn kay na olarak Bingller gsterilmektedir. Krolu ve krat o sudan imi, lmszle kavumulardr. Onun iin Krolu, destannn sonunda lmez, krklara kar r. Ayrca kanatl olan krat da yanndadr. Hzr Aleyhisselm iin baz kaynaklar peygamber diyor. Fakat, daha ziyade bir ermi ve Allahn hs kulu olduu dnlyor. Hzr, belki de, iyi insanlarn, iyilik sever ve lmsz ruhlarn temsil ediyor. Hzr, ayn za manda ebed, diri varlk olarak yeillie, bahara, iekle re, baharla gelen bereket ve bollua sembol oluyor. Hzr=hdr zaten yeillik, taze imen manalarna ge liyor. Halkn bir midi, A llahn ahslanm yardm ve

190 Ahm et K a b a k l

baparma kemiksiz bir insan eklinde tasarlanan Hzr zerine kssa, fkra ve menkbeler pek oktur. Yoksul, M slm an halkmzn ve ocuklarmzn be reket ve mit kahraman olan Hzr gibi bir sem bol du rurken, Batdan Noel Babalar arp onun mankenle rini sslemeye kalkmak... Kltr emperyalizmi kar sndaki aresizlik ve ahsiyetsizliimizin, apkal, cb beli belgesidir. Kltada olduu gibi sanki, karanlk lkesine d m, Hzrn elbiselerini soyup brakm ve Allahn bah ettii kltr kaynaklarmz elimizle kapatmz.

KARAGZDEK HKMETLER

Uykudan Bdr o(up fefmeyfe affn var ise em inna Bu dny oCdug a f Cet perdesi i

CPercJe t a z e li
em s-i siyretle ziylandka hikmet perdesi Gsterir yz bin hayl, lemde sret perdesi Uykudan bdr olup ehmeyle akln varise em -i inna bu dny oldu gaflet perdesi Nakeden nakka bil, aldanma nak- zhire Kl nazar ite kurulmutur hakikat perdesi lem -i fniyi, bak sanmaz irfn olan Eyler icr, fenn-i lu biyt rhlet perdesi Mver-y hsn hikmet kefolur her dem sana Bak ne sret gsterir seyreyle ibret perdesi.

Her ya ve snftan seyirciler, Hayl P erdesinin kar snda toplanmlar. Kimileri glmeye, kimileri de belki ak sak, belki kapal ve nkteli oyunlardan, ak, sev da, hovardalk vakalarndan zevk karmaya hazrla nyorlar. Perde gerilmi, em a (mum) yanm ve bir halk ressa mnn tablosu olan zarif nakl gsterme, perdeye ak settirilmitir. Derken gsterme kalkar ve herkesi cotu ran tef alnmaya balar.

194 -A h m e t K a b a k l

Karagz sanatkr (Hayli-haylci), karsndaki seyir ciye gre tavr alan, nabz yoklayan, nkte ve akalarn onlarn istek ve seviyelerine, ya ve kltrlerine gre ayarlayan bir temaa ustasdr. oluk ocua baka, hal ka baka nkteler satarak alka toplayacaktr. Tefin ardndan, Karagzn sesi ile sylenen se m a ise enlik ve sevince arma trksdr. Bazen ak sak, hafif ve oynak havaldr. Sem ade arlk, ibret, kasvet filn yoktur. Nam esi gibi dili de sade, uy gun ve kanedir: Alsam elini elime aman! Sarlsam ince beline aman! Mailim tatl diline aman! Gel etme aman bu edy Ah kuzum ekemem bu cefy Arkasndan Hacivat Of! Haay! Haak! diye bararak perde gazelini okur. Bu blm, oyundan nce, aydnlara ve dnenlere bir hitaptr. Dili koyu ve terkiplerle doludur; hem de burcu burcu, ta savvuf kokan klsik mesaj vardr. Bu blmde, ayn za manda Haylcinin, bilgisi ve kltr tehir olunmaktadr. ou nl Divn airlerimizden alnm bulunan bu perde gazellerinin birinden birka beyti yazmzn bana aldk. imdi buradaki tasavvuf mana ve ibretlerini aratralm. Bu gazelde, birbiriyle kafiye olan kelimelere dikkat edelim: Hikmet, sret, gaflet, hakikat, ibret vs... steyen yalnz bunlarla bile bir tasavvuf dnyas kura bilir. Mesel yle cmleler kuralm: Bu dnya ve kinat ve btn mahlkat, kn emriy le, ezelde ve elest bezminde, Allahn sevgi hikmeti zre yaratlmtr. Dnyada her ey O dur; tek ve birdir. Geri kalan hep surettir. Bunu anlayacak kadar tasavvuf inan c veya dergh yaay alamayan kimseler, kinattaki ni ce ibretleri asla gremeyip gaflet iinde mr srm ve hakikati bulamadan lmlerdir. te Karagz oyunu, bilhassa bu perde gazeliyle, toplumumuzun 10 asrlk temel bir yaama felsefesi olan tasav vufu orta tabaka halka da yayp durmakta, hi olmazsa ku lak dolgunluu ile onlar dndrmektedir.

<iir n celem eleri 195

Bilindii gibi, Karagze Kteri m eydan ad da ve rilmektedir. Neden? nk eyh Kteri, Karagz oyu nunun mucidi saylmaktadr. Efsaneyi ksaca hatrlayalm: Bursada Orhan Bey zaman (1326-1359) Orhan Camii yaplrken, Karagz ve Hacivat (Hac Evhad) adlarnda iki usta da bu inaatta alrlarm. Fakat ok nekre, tak liti ve akac olan bu ustalar, sabahtan akama karlk l ene alar, lf atr, dier usta ve iileri de azlarna baktrarak iten alkoyarlarm. Bunlarn tiyatroluk hlleri cami inaatn geciktirir. Bu yzden mimarbamm ikyeti ile o iki yaman gld rcnn boyunlar vurulur. Ne var ki, bu iki sanatkr ustann nkteleri, bulular Sultan Orhana anlatlm, o da bunlar grmek istemi tir. Bunu arzu ettii srada Karagzle Hacivatn lm ha berini getirirler. Sultan buna ok zlr. te o zaman Bursada ok saylan ve sevilen, sanatkr yaratll, mu tasavvf eyh Kteri, Padiahm zntsn grnce, hrika bir ibret levhas yapmaya karar verir. Karagz ve Hacivata benzeyen tasvirler keser, bun lar hayal perdesine aksettirerek ve onlarn unutulmaz taklitlerini onlar andran seslerle tekrarlayarak Ha yal oyununu icat eder. Grlyor ki Karagzn icad tekke erbabndan bir eyh Kteri eliyle, tasavvufa mal edilmektedir. Halk, oldum olas, bu oyunun elence tarafna, ay dnlar ise ibret perdesinde gsterilen z ll- hayle kaplmlardr. Her eyden nce, insanlar ve btn yaratlmlar bir sret bir hayal sayan ve her eyin asln Allah olarak benimseyen tasavvuf ile Hayalci arasnda bir tebih zerine kuruluyor. Allah, insanlarn kaderini nasl elinde tutuyorsa, Kara gz ustas da, perdeye aksettirdii hayal-tasvirleri, yle ce parmanda oynatyor. Onlara her istedii ekli, sesi, aln yazsn ve maceray verebiliyor. Nitekim bu oyunda asl olan Hayalcidir. Perdede gsterilen tasvirler ve ya plan taklitler ise gerekte mevcut olmayan, sadece (nsa nn Tanrya nisbeti gibi) var saylan hayallerdir.

196 -A h m e t K a b a k l

Tasavvuf: Dnya bir hayaldir. Her e y Tann nm glge sidir. Ebed ve ezel tek varlk Allahtr. diyor. Karagz oyununu yorumlayanlar ise unu ilve ediyorlar: Bu bir glge oyunudur ve sretlerin ipleri Karagzc nn elinde bulunmaktadr. Arifler bilirler ki, bu dnyaya gre, perdedeki sretler nasl bir hayl ise, Allaha naza ran da dnya bir tecelli ve hayalhaneden ibarettir. Yukarya aldmz Perde Gazeli, ite bu dnceyi ve inanc u szlerle dile getirmektedir: Hikmet perdesi, ruh gneiyle aydnlannca, yzbinlerce hayl insann ehreleri meydana kyor... Bu dnyaya, onu gerek sanan gafletle deil, uyank gz lerle bakmak lzmdr... A sla grne aldanmayarak, kinat kn emriyle meydana getiren Nakka bil mek, zhire grne, aldanmayarak hakikati bil mek gerekiyor. rfan olan, bu fni lemi bki sanmaz. Nitekim lm de bir Karagz perdesi gibi, lbiyat fennini (seyredilen oyunu) icra etmektedir. Eer bu ibret perdesine dikkatle bakar da onun ne suretler gsterdiini anlarsan, gzel lik ve hikmet maverasn kefetmi olursun. Karagz, orta oyunu ve meddahla ayrca ada se yirlik sanatlarmza yeniden eilirken, onlar btny le yani felsefe mana ve inan temelleriyle kavramak ge rektiini dnmekteyiz.

KENDN NSAN BLENLER

iz oCnesC term dde Osmniynz kim B i i i Cifangirne Bir devCet kard!'^ Bir airetten

YI< m

A / ^ 'C e m o b
(Tekirda 1840 Sakz 1888)

840ta Tekirdada dodu. Kk yata annesini kaybetti. An nesinin babas Abdllatif Paann yannda byd. Kaym akam ve Valiliklerinde gittii yere gtrd, 13 yalarnda iken dede siyle Sofya'ya gitti, byd evlendi. 1858de stanbul'a dnd. Encmen airleri" ile tant, eitli tercmeler yapt. Yaz hayatn da ok heyecanl ve alkantl hayat yaad. Erzurum Vali muavinlii yapt. Arkadalaryla Avrupa'ya kat. Affedildi geri dnd. Magosa, Midilli. Dodos ve Sakz adalar hayat inili kl oldu. Sakz adasnda mutasarrf iken 2 Aralk 1888 vefat etti. S de leyman Nazif, bizi yaralan Allal, yetitiren Namk Kemald ir demitir. Eserleri: Tiyat.ro: Vatan Yahut Silistre , Ciilnihal, kif Rey, Kara Be l, Zavall ocuk ve Celleddin Harzemat. Donanlari: Gezini, ntibal. biyografileri: brika-i Zafer, D evr-i stil, Evrak- Perian, Kaije, Emir Nevruz. Tarih, makale, mektuplar ve tenkitleri vardr.

J f r r iy e t D C a sicfe si
Grp ahkm- asr, mnharif sdk u selmetten ekildik izzet ikbl ile bb- hkmetten Usanmaz kendini insan bilenler halka hizmetten Mrvvetmend olan, mazluma el ekmez inetten Hakir olduysa millet nna noksan gelir sanma Yere dmekle cevher, skt olmaz kadr kymetten Vcudun kim, hamir-i myesi hk-i vatandandr Ne gam rh- vatanda k olursa cevr mihnetten Muini, zlimin, dnyada erbb- denettir Kpektir zevk alan sayyd- b-insafa hizmetten Cihanda kendini her erdden alak grr, ol kim; Utanmaz kendi nefsinden de r eyler melmetten. Durur ahkm- nusret ittihd- kalb-i millette kar sr- rahmet, ihtilf- r e - i mmetten y Biz ol n esl-i kerm-i dde-i Osmniynz kim Cihangirne bir devlet kardk bir airetten Ne gam! Pr-te-i hevl olsa da gavg-y hrriyet Kaar m merd olan bir cn iin meydn- gayretten Kem end-i cangdz, ejder-i kahr olsa celldn Mreccahtr yine bin kerre zincir-i esretten

200 -A h m e t K a b a k l

Felek her trl esbb- cefsn toplasn gelsin Dnersem kahbeyim millet yolunda bir azimetten Anlsn mesleimde ektiim cevr meakkatler Ki, ed zevki, ldr vezretten, sadretten Vatan bir bivefa nzende-i tannze dnm kim, Ayrmaz sdkan- akn lm- gurbetten Mberrym rec v havfde, indimde ldir Vazifem merhametten, hakkm arz- hkmetten Civanmerdn- milletle hazer gavgdan ey bdd Erir em r-i zulmn te-i hn- hamiyyetten Ne mmkn zulm ile bdd ile imh-y hrriyet! al, idrki kaldr muktedirsen demiyyetten Ne efsunkr imisin h ey ddr- hrriyet! Esr~i akn olduk geri kurtulduk esretten enindir imdi cezb-i kalbe kudret, setr-i hsn etme Cemlin t ebed, dr olmasn ezr- mmetten enindir devr-i devlet, hkmn dnyya ifz et Hiid, ikblini hfzeylesin her trl fetten Kilb- zulme kald gezdiin nzende sahralar Uyan ey yreli r-ijiyn bu hb- gafletten

rCamt Jtem a l }

Hrriyet, kanun ve demokrasiye dayal, ilk Merutiyet Ana yasamz olan Kanun-i Esas Nisan 1876da kabul edilmi; padiahn yan sra, onun yetkilerini paylaan ift meclisli parlmento sistemi yrrle konulmutu. Demokrasi, hrriyet, rejim, insan haklar, hukuk ve kanun stnl bakmlarndan gerekten dndrc bir konudur. K anun-i Esasnin birok temel prensipleri, bugnk Anayasamzda da devam ediyor. te yandan, Anayasasn, bir asr nce, yazl ve salam olarak yrr le koymu bir devlette hukuk ve kanun stnlnn hl istenen dereceye ulamam olmas, insan kara kay glara bulandryor.

c iir in celem eleri -201

550 yllk devletimizin, talihi ba aa gittii devirde, birok rf ve treyi ineyerek mill bnye katiyen g zetilmeksizin btnyle Bat taklidi zre kurulan bu Ana yasa, devletimizi acaba salamlatrd m, yoksa dalma lara m sebep oldu? Trklerin mi, Trk ve slm olmayan aznlklarn m iine yarad? 1876..1908..1921..1924..1961.. 1972 ve 1982de ilmaallah yedi defa yrrle konulan veya esaslca deitirilen bu anayasalar, neden hl yer lerine oturamad? Neden hl tedirginlikler kaynadr? Bunlar da ayrca dndrc konular. Hrriyet, demokrasi, hukuk zerine bu Anayasa, geri 1876da yrrle kondu. Fakat, Fransz htillinin yay d fikirler dolays ile Trkiyede balayan hrriyet m cadeleleri, ok daha eskidir, en az elli yl ncelere k maktadr. Nihayet bu anayasa, gizli ak, ellerde dolaan manzum nesir, edeb, fikr yaz ve eserlerin tepkisiyle... Hatta devrin balca fikir sanat adamlar olan Namk Ke mal, Ziya Paa, Ali Suavi, vs.nin elleriyle hazrlanmakta ve yazlmaktadr. 1876dan nce ve sonra hrriyet, vatan, devlet, rejim, insan haklar zerine pek ok makale, yaz, piyes iir ve tercme eser yaymland. Fakat, phesiz ki, bu temalar da en gl, heybetli, en sarsc ve hafzalara en fazla i lemi iir Namk Kemalin yukardaki (Vatan ve Hrriyet) KASDEsidir. O kadar ki, bu iir (ve Namk Kemalin di er manzum, nesir paralar) 1876da olduu kadar 1908de, 1921de, hatta 1960ta da fikir ve heyecan malze mesi olarak okullar, meydanlar, kitaplar, gazeteler, rad yolarda kullanlmtr. Hrriyet Kasidesini iir Tahlilleri I kitabnda, ok gzel aklam ve yorumlam olan Prof. Mehmet Kap lan, bir yerinde unlar sylyor: ffiamk Kemal, yeni an en byk hususiyeti olan ce miyet mistisizminin bizde ilk havarisidir. Onunla hem ede biyatmz, hem cemiyetimiz deimeye bahyor. Cemiyet mistisizmi, din mistisizmi gibi, baz ulv ky metler yolunda ferdin kendisini feda etm esi olarak tarif edilebilir. Namk Kemal, Trk cemiyetine, urunda lnebilecek baz yeni kymetler getiriyor. Bu iirde, bu kymet lerin ortaya konulduunu ve yceltildiini gryoruz

202 - A h m e t K a b a k l

Yurdumuzda sanat ve edebiyat yoluyla hrriyet mca delelerinin tarihine ksaca gz attktan sonra, iindeki dnceler dolays ile, gnmz de ok yakndan tah lil ve erh etmeye alacaz. Prof. Mehmet Kaplanm bu kasideyi mspet deerlen diriinden sz eden birka satrn yan sra, Namk Ke m alin Batdan alnm baz kymetler uruna, 550 yl boyunca ebed mddet diye yceltilen devlet otoritesine kar, bu iirde taknd ihtillci, kavgac, hatta ykc ta vr da aklda tutulmaldr. Hrriyete, vatana, millete ve Osmanl tarihine olan yapc ve romantik vglerin ya nnda iirin isyan kkrtc taraf, zaman iinde birok bo beyinli ihtiras ve ihtill adamnn hrsn kamla mtr. Zalim, bidad, kilb diye svlen devlet otoritesi Trk Edebiyatnda ilk defa bu iirle ar yaralar almtr. Kasidenin tamam 30 (veya 31) beyittir. iirde tam bir fikir ve konu btnl yoktur. Namk Kemal konu ile uzaktan ilgili baz dstur ve tleri de beyitler hline ko yup, kuvvetle sylemitir. Ben, ksa olsun diye 20 beyit se tim, bunlarn daha ok hrriyet, millet, vatan, tarih, mca dele temlerinde olmasna dikkat ettim. Bu iirin yazld tarih kesin deildir. Ancak 1876dan nce yazld phesizdir. ok umumileen yanl bir dncenin aksine: Bu kasidenin Sultan Hamide kar olmak ve onu yerm ekle hi alkas yoktur. Namk Ke m alin B b- hkmetten ekilmesi 1867 ylndadr. Bu iiri, Paris ve Londrada bulunduu yllarda yazd anla lmaktadr. nk baz beyitlerine, Londrada kardk lar Hrriyet gazetesinde rastlanyor. O tarihte Osman lI tahtnda Sultan Aziz, sadrazam olarak da li Paa bu lunmaktadr. Sultan Hamid, ok sonralar grnecek ve onun saltanatnda Namk Kemal bilkis, yeniden devlet memuriyeti alarak bb- hkmete girecektir. Sultan Hamide yazd gayet vc, saygl mektuplar ile de ta nnacaktr. . iirde yerilen, belli bir kii olmaktan ziyade zulm ve sultac idaredir. Hicvedilen bir ahs varsa, onun daha zi yade li Paa olmas dnlebilir. imdi, Kasideyi beyit beyit aklayarak, mana, mecaz ve fikirlerini anlatmaya alalm:

<iir in celem eleri 203

1. Zamann yarg ve davranlarn (nsanlar stnde ve rilen hkmleri) doruluk ve salamlktan ayrlm grd mz iin hkmet (devlet) kapsndan ayrldk. Ama ezi lerek, zlerek deil ululuk ve mutluluk ile, vakar ile... s yan ve knama tavr bu beyitten balyor... 2. Devlet kapsndan ayrlan Namk Kemal bu beyitte sanki sonradan moda olan bir tabirle Sine-i millete d nyor: Kendini insan bilenler halka hizmetten ayrlmaz (Hkmetten ekilse bile) nk mert ve iyi olanlar, maz lum olana (zulm gren millete) yardmdan el ekmezler. 3. Millet bugn hor ve dkn grnyorsa anna noksan geldiini sanma: Bir cevher yere dmekle, dee rinden bir ey kaybeder m i? (Yneticilerin horlanmas na ramen, milletimiz yksek cevherlidir). 4. Bu beyitte, mcadele ve hiciv tavr braklarak, va tan iin lmenin felsef gerekesi sunulmaktadr. Ma demki, insan vcudunu meydana getiren mayann hamu ru vatan topramdandr, o hlde, o vcudun, vatan yolun da, cevr ve eziyetle toprak olmasna neden zlelim? 5. Zulme kar kmann ayr ve hicivli bir gerekesi bu beyitte veriliyor: Bu dnyada, zalimin yardmclar, alak kimselerdir. Nitekim insafsz avcya hizmetten zevk alann kpek olduu bilinmektedir. 6 . Bu beyit konu ile iliii olan bir hikmettir: Kendi nefsinden utanmayp da, bakalarnn knamalarndan arlanan kii, cihanda kendisini herkesten aa gryor demektir. 7. Bu beyit demokrasinin gzel bir tarifi gibidir: Mil letin kalbi birlik ve dayanma iinde olursa her trl za ferler kazanlr... Millet fertlerinin ayr ayr (karlkl) g rlerinden ise en hayrl eserler kar. 8 . Bu beyitte Osmanl Trklnn hamleci, gelime alar anlatlarak, milletin maneviyat ykseltilmekte dir: Biz, Osmanl boyunun o yce nesliyiz ki, bir airet ten (Kay boyu) cihangir (dnyay tutan) bir devlet karmzdr. 9. Bu ve takip eden beyitlerde ihtill ve kavga sahnele ri sunulmaktadr. Hrriyet kavgas, korku ateiyle dolu olsa dahi ne kar! Yiit olan, bir can iin, gayret meyda nndan kaar m ?

204 - A h m e t K a b a k l

10. Celldn can yakan kemendi (ipi) kahredici bir ejder dahi olsa, yine de esirlik zincirinden bin kat iyidir. 11. Bu ve sonra gelen 12 , 13, 14. beyitlerde Nam k Ke mal, kendisini, bu isyan ve iradenin, millet, vatan, hr riyet, sevgi ve bayraktarlnn ncs grmekte, gen lie bu vasflarla rnek olmak istemektedir: Felek, her trl cefa unsurlarn toplasn gelsin! Millet yolunda y neldiim bir hizmetten dnersem kahpeyim. 12. Btn arzum, dava ve hedeflerim urunda ekti im cefa ve eziyetlerin (millete) anlmasdr. nk (bu anlmann) bir zerresinin zevki dahi vezirlie, sadra zamla stndr. 13. Vatan deta vefasz ve 05nn yapc gzele benziyor. Zira, akna sadk olanlar, gurbet elemlerinden ayrmyor. 14. Yalvarma ve korkudan syrlmm ben... Benim iin vazife, menfaatten; hakkm ise, hkmetin garezli tutumundan ok stndr. 15. Bu ve 16. beyitte yine zlime meydan okuma ile, hrriyet mcadelesi tevik edilmektedir: Milletin yiit genleriyle kavgadan sakn, ey zlim! Sonra o senin zu lm klcn, sapland mertlik kannn atei iinde erir. 16. Zulm ile, adaletsizlik ile hrriyeti yok etmek mmkn deildir. Gcn yetiyorsa, insanlktaki idraki ortadan kaldr da grelim. 17. Bu son beyitte Fransz edebiyatndan gelme bir imaj olarak bir sembol melek ve bir sevgili gibi alman hrriyet kzma seslenmektedir. Al! Ey hrriyetin gzel yz, sende ne trl bir by varm ki, aknn esiri olur olmaz, esirlikten kurtulduk. 18. Gnlleri ekme kudreti imdi senin elindedir, gzelliini rterek gizleme. Gzel ehren, ebediyete ka dar, milletin baklarndan uzak dmesin. 19. (Ey hrriyet) imdi devlet (iktidar) nbeti enin dir. Hkmn btn dnyaya geirt. Allah senin mutlu luk ve kudretini her trl fetten korusun! 20. Gezip dolatn nazl lkeler, imdi zulm kpek lerine kald. Ey kkremi yaral arslan, bu gaflet uyku sundan uyan artk! (Bu son beyitte, yaral arslan gibi ta sarlanan, hrriyetten ziyade, millet veya ihtillci zmre ler olsa gerektir.)

KYE VARAN R

yaradan nazardan esirgesin, oca dagiBi delikanldr. K

cy Y lu u J m y c V h a ci/
(stanbul 1850-1893)
il ad mer olan Muallim Naci, Tanzimat, devrinde Decaizade Ekrem ve A. Hmil, ile yapt tartmalar yznden eski edebiyatn savunucusu diye tannr. stanbullu bir sa ra ustasnn oludur. Anadolu, Suriye ve Dumeli trl memur de luklar, Galatasaray Sultanisi ve Mekteb-i Hukuk'ta edebiyat, retmenlii yapm, 1893'te Vakavis iken, kalp sektesinden l mtr. Mezar, Sultan M ut Trbesi'ndedir. ahm Naci de br Tanzimatlar gibi ok ynl bir ediptir. Baz iir lerinde Mes'd Harabt. mahlsn kullanmtr. iir. hatrat, tenkit,, tarih, lgat, edeb bilgi, tiyatro trlerinde eserlerinden baka Franszcadan evirme iirle ri de vardr. Eserleri: tepre (1883), erre (1884), Frzan (1885) gibi ki taplarda toplanmtr.

DCyf DCzfarm <arJ?s

Tepeden nasl iniyor bakn, u kzn nianls anldr, Yaradan nazardan esirgesin, Koca da gibi delikanldr. Fese bak fese, ne kadar da al, Ne de ho belindeki morlu al Demedim ya ben sana bak da kal O kadar da bakma ziyanldr. Ne kadar kzardn aman aman, Neden yle bana kt kan, Beri gel baylma a kz hem an Yrein de pek helecanldr. Yakkldr seviyor cihan, Onu ben de p ek severim inan, Benim olsa bari u kahraman, Olamaz ne are nianldr. Ne, darldn m? Ahm edin oyna Darlr m adama karda Sana benziyor u dan ba, Ne zaman baklsa dumanldr.

208 - A h m e t K a b a k l

Somudup oturma darl da git Bizi ihtiyara ikyet et, Seni istemekte olan yiit Daha anldr, daha anldr.

UlCtaflim OCaci

Burada Muallim Nacinin, birok ynlerden ilgi ekici bulduum bir iirini kendime gre tefsire alacam. Yalnz Muallim, bal bana bir ztlklar btndr. Ken di muammas zlmeden eserine el atmak doru deil dir. Yukarda metnini okuduumuz bu iir, Nacinin bili nen gr ve dnlerine o kadar uzaktr ki bunu, Na cinin elinde olmayarak yazd bile sylenebilir. Bir ka dnla kavga etmek iin evine giden adamn ona k oldu unu tasarlayn: Ona benzer bir hl. nk Muallim Na ci, Tanzimat devrinin nefsi gibidir: Yani hem ileri hem ge ri, hem Bat hem Dou, hem medrese hem mektep, hem setre hem alvar, hem halk hem zmre... Onu geriliin ba sayanlarla zamann edebiyatnn kut bu sayanlar ayn ada yaamtr; iki taraf da hakldr. O her sylentiyi hakl karacak kadar sa solu belirsiz, he defsiz adamdr. Hayat, eseri, davranlar ztlkla doludur. Mesel m erin ocukluu diye yazd hatralarn da, Ahmet Mithat Efendiye ve baz dostlarna yazd mektuplarda zamann parman aznda brakacak ka dar sade bir nesir kurduu hlde, btn tenkit yazlarn da en koyu Osmanlcann koruyucusu olduydu. Hep bir Harabati gibi grnmeye heveslenen Allah Allah Kbe imr eyledim m eyhanede deyip vnen kalenderane yaadndan sz aan Muallim, keskin, zeki gr ile yaad gnlerin hastalm btn nesillere gstermiti. u beyitteki cemiyet yergisine dikkat edilsin: Toplanp ehl-i heva biri bir saz alar elebi byle olur bizde de konser dediin Nice zam andr Batl olm aya zenip de Batnn y le bir karikatr olmaktan kurtulamayan hayatmz bu kadar gzel yeren bu sz istediiniz m anaya yo rarsanz boa kmazsnz.

< -iir in celem eleri 209

Tanzimatn dier stnlerine kar eski estetiki tu tar grnen Naci, bu grn derininde -e n ok Istlah at- Edebiyesin de- Divn edebiyatmz Batl gzleriy le ilk yarglayan adamdr. Istlahat divn iirinin en g zel rneklerini toplayan ilk gldeste (antoloji) saylabilir. Daha garip saylacak bir cihet, Bat edebiyatna kar, hatta dman olarak bilinen Nacinin, devrinde Fransz edebiyatndan en sekin evirmeleri yapm olmasdr. Bu mtercemlerin gzellii ile o, mesel Recizade Ek rem Beyden ne kadar ileridir; Sully Prudhommedan yap t Gzler evirmesinin son iki msra yledir. emn, sanma hk tebah eylemektedir, Onlar lem-i gayba nigh eylemektedir Davran ve eserindeki bu ztlklar daha oaltlabilir. O, kendisini byk bir divn airi saym, divn zevkini yaymak, yaatmak, bu yolda iir yazanlara statlk etmek iini stne vazife bilmitir. Bu vazifenin icab bir yan dan yenilik isteyenlere atarken, dier yandan -en eski ler gibi- halk iirlerini (saz airlerinin iiri) kmsemitir. Anlalmaz olan bir tezada da burada arpm bulunu yoruz: Ne halkn trklerine, ne de saz airlerinin iirle rine asla iyi gzle bakmayan, onlarla yve, trreht de yip elenen, yazd gazellerle vnen Naci, Kyl Kzla rn arksn nasl yazabilmiti? Bu, ancak onun belirt meye altm tezatl sanat ile izah olunabilir. iir ze rindeki dncelerimize geelim: iirleri arasnda benzeri bulunmad gibi, dili ve ha vas ile de Nacinin holanmamas gereken bu iir neden yazld? iire belki de alay olsun diye balam, sonunda kendisi de eserinin gzelliine yenilmi, onu neretmi. Bu kadar dolaysz kye varabilen bir airde, buna benzer paralar bulunmamas yazk... Yazl sebebi ne ise, fakat Nacinin yaama kudretinde olan biricik iiri budur. Ahm et Kutsi Tecer, bir derginin halk kaynandan il ham alarak iirler yazmak... bahsindeki bir sorusuna, u cevaplan vermiti: Benim denem ek istediim... Halk airi nin dayand halk kltrne eilmek... Bizim halk airi ad altnda tandmz sanatkrlar da ehir kltr ile bes lenmi kimselerdir. Onlar, bizim bugn folklor adn verdi

210 -A h m e t K a b a k l

imiz, cemiyetin en alt tabakalarna kadar inen szme bir takm deer kaynaklarndan faydalanan insanlardr. Sz geen szme deer kaynaklar dil, deyim, duy gu, inan, mecaz ve dnce gibi eyler olabilir. Yukar daki iiri bu lye vurursak Nacinin, szme halk kay naklarndan faydalandn, yani Ahmet Kutsi Beyin bir Batl ehir airi olarak, yapmak istediklerini, altm be sene nce yapabildiini kabul ederiz. Yine kabul ederiz ki halka giden iir yazmak, trk ve komalardaki d n, duyu ve syleyii aynen tekrar veya taklit etmek de il, o kaynaktan alman kumalarla yeni elbiseler bimek tedir. Yani Karacaolan halk kaynaklarndan nasl kendi zamanna, bilgisine gre faydalanmsa bugnn airi de kendi,iirini o malzeme ile kuracaktr. te Naci ala cak bir ustalkla bu ii yapmtr. Tuhaftr, bu iirdeki kye var kudretine, ne halk iirinden faydalanan Rza Tevfik, ne halk iin iir yazan Mehmet Emin ulaabildi! Kyl Kzlarn arks iirinde, yz yl nce yazlan bu iirde, bugn yadrganabilecek tek sz yok: Yaradan nazardan esirgesin -K oca da gibi delikanldr- N e de ho belindeki morlu al -O kadar da bakma ziyanldr vs. gibi msralar hem aruzun mtefiln gibi etrefil bir kalbna gre syleyebilmek gnmzn Orhan Velisini bile imrendirebilir. Msralarm syleniindeki s tn hner ok yerde vezin zorlamalarn yenmitir. Bu gn alk olmadmz tek kelimeye iirde yer verilmedi i gibi kyl azna az yakan: Helecan, kahraman, bri, ikyet gibi szler de drd gemiyor. Yani iir, hi okumam, lisan atadan renmi bir kylnn dili ile yazlmtr. Karacaolanm iiri gibi... Hatta Somudup oturma sznde kyl az kullanlmtr. iir batan aa deyimlerle rlm: Nazardan esirgemek, bana kan kmak, da gibi delikanl vs. Bu dil, baka hibir zellii olmasa da iiri halka benimsetebilir. Tutsam, bu nu bir ky okulunda ocuklara yazdrsam, ocuklar eve varp, iiri ana, baba ve ablalarna okusalar. Bu iir he men ezberlenir, bir Karacaolan yr gibi musikinin ka natlarna biner, yurtta yaylr... Bu iirde halkn benimseyecei bir baka z de vezin ve kafiyeler. Belki iki bin yldr iirin ll, kafiyelisi

 5 / in celem e 1-eri -211

ni tanyan kylye baka trlsn benim setm ek kolay ey mi? Biz bile, lsz iiri kabullenm ek iin ka gm lek eskittik. Bu iirde kylye yeni fikirler, davalar belletmek zen tisi de yoktur, gelenek buna meydan vermez: Kyl; haya tn zehreden al, sefaleti, kavgay trkde, komada, nefeste grmeye almtr, yadrgar. O iiri bir saadet ya ayn unutturan merhem gibi benimser. Asrlar boyu trkler ve sazlar ak, lm, hasreti sylemekte. Bu i irde de bir ak hli alnmtr. Fakat ak allageldii gi bi tek ynl deildir. Aksine iire belirli ruh hli yer letirilmi: Tepeden inen delikanlnn alm ve kzlarca sevilmenin verdii emniyeti; arky syleyen air kzn, olana kar ak onu elden karmasnn azab, bu aza bn son drtlkle gurur ile rtlmesi; olann asl nian ls olan kzn kskanmas, somurtmas. Naci, grlyor ki, bu basit sylenili iirin iine manzumeyi ok aan ruh hllerini de sktrabilmitir. Bu da onun ehirli, bil gili, Batl tarafdr. Eski komalardan ayrlan, taklit ol mayan ve temenni olunan cihet burasdr. Halk iirlerinde ok bulunan bir vasf, ou bir hikye ye, vakaya dayanmalar, insana belli belirsiz bir hdiseyi tasarlatmalandr. Naci de iirinin arka tarafna bir vakay ustalkla yerletirmesini iyi bilmi: Belli ki, iiri syleyen ve tekini nce kskandrp sonra ayplayan kz ile, al fes li, mor kuakl yakkl delikanl arasnda eski bir ak ha yat var. air kz, olana olan arzusunu pervaszca ortaya dknce, iin ncesini bilen nianl kz, somurtuyor. So nunda, air kzn daha anl daha anl bir yiite istendi ini, eski akn kmser davrandn reniyoruz. iirin bir zellii de evre ve kii tasvirinde gsterilen resimsi kudrettir: Dzlkte syleen kzlar, tepeden inen, al fesli, mor al kuakl yakkl delikanl, birka kalem de canlandrlm. evreyi; inileri, yokular, ayrl dz lkte kmelenip yrenlik eden kzlar ile nmze koya biliyoruz. Bu husus iir iin her ada bir stnlktr.

RAHMET GOGUNUN KAPILARI

M ethinde, irna ithamlargerektir, 'Tarifi yerde bitmez ara kan kibarn.

s 4 k U iiA a y c^ t m ld /

a / d cm / ) (stanbul 1852-1937)

anzimat devlinin en byk airi olan ve kendinden sonraki neail boyunca (1925'lere kadar) ir-i zam diye anlan Abdiilhak Hnid 5 ubat 1852de stanbul (Bebek) do da mutur. 85 yllk uzun bir' mr srmtr. Bu uzun ve zengin ya anm mr ona grg, tecrbe ve k lliir olarak adalarnda az bulunan zellikler kazandrmtr. Durmadan deien b ir tarih dneminde Abdiilaziz, I. Merutiyet, stibdat, II. Merutiyet., I. Ci han Sava, Kurtulu ve Cumhuriyet devirlerini yaayp hepsin de eserler vermi fek airimizdir. Aabeyi Nasuh Bey, hariciyeci olduu iin ilk seyahatini onunla Paris'e yapmtr. Hayat hep d lkelerde diplomat olarak ge mi. Gmhriyetin iln ile yurda dnmtr. mrnn son ylla rn ise milletvekili olarak geirmitir. Eserleri: 16 iir kitab yaynlanmtr. Sahra (1879), Makber (1885), Kalbe yahut bir Scllenin Hasbhali, (1885), Divaneliklerim yahut Belde (1885), Bunlar Od r (1885), Hacle (1885), Bldan B ir Ses (1911),- Validem (1913), Yadigr- Harb (1913), lhm- Vatan (1918), (Yavuz'un ve Fatih'in kabirlerini ziyaret gibi nl iirle ri bu kitap tadr.) Tafyalar Geidi (1919), Puhlar ve Arziler, Caram (1919), Yabanc Dostlar (1924).

Her kesinde dehrin nm- beka-nisrm, yestedir denilse alem senin mezrn. Kaldn cihanda bir n, her nn oldu bir devr, M lk-i ezeldi gy tahtnda hemcivrn. ensin ol Padiah ki bu mmet-i necibe, Emsr bahiindir, ebhr yadigrn. Bir dem yzn glnce lem bahr olurdu, M isl-i ksf, her c, zhirdi ibirarn. Bir yldrmd nzen, peyveste kar- hke, Bir burc-i Hak-nmadr, ermi ge menn. Her dem sana aktr, ebvb- ar- Rahmet Trbendir en azmi fethettiin diyarn! Gsterdiin meli ehramdr mselsel, Khsrlar ummen blin-i ihtizrn. ster idin ki olsun dmenle yr yekdil, Devrn idi rakibin, Allah idi nigrm. At sana cenhm cnn- sermediyyet, Etti onu derg cn- cihansipnn. Methinde, irna ilhmlar gerektir, Trifi yerde bitmez ara kan kibarn.

3t<ftilaAtan/d

216 - A h m e t K a b a k l

Yukardaki beyitler, Abdlhak Hmidin, lh m - Va tan adl kitabnda bulunan M erkad-i Fatihi Ziyaret (Fatihin trbesini ziyaret) adl nl iirden alnmtr. Tamam daha uzun olan bu ihtiaml iirin sadece on beyti seildi. Bence Abdlhak Hmidin en kudretli eserlerinden biri olduktan baka, Fatih Sultan M ehm edi de, nna lyk debdebede ve felsef derinlikle anan en gzel iir dir. Yazk ki dili eskimitir. Okurken hayli lgat kar trmak gerekecek. Ne var ki, bu iirin bilhassa setiimiz msralarnda, kelimeler st bir dirilik vardr. Bu dirilik, esasa daya nyor ve bu deer, her hlde eskiden yeniden, btn iirleri canl klan hnerler oluyor: Biri; bu iiri, bol bol Farsa, Arapa kar da olsa, Trkenin zevki ve gr ahengi zerine aruzun da ihti amla katld bu ahenk kurtarmaktadr. kincisi; bu iirde tasavvurlar, hayaller Hmidin bu alanlardaki kudretini gsterecek ldedir. Usta bir sanat kr bak, bu hayalleri teknik imknlarla daha da zengin letirip -beyit beyit- hikye eder gibi filme alabilir. airin byk Hkmdara yaktrd hayaller, televizyon ve film ekranlarnda somut gller gibi aabilir. ncs; Abdlhak Hmidin btn iirlerine hs ol makla beraber, bilhassa bu Ziyarete yd (teklif etti i) zek aydnl nkteler ve ou tezatlara dayal fel sef derinlemelerdir. Bu unsurlar imdi o iirin yukardaki 10 beyti zerin de aratralm. Fatih huzurundaki duygu ve dnceleri ni; dediini ve demek istediklerini, bugnn yeni bak larna arz edelim: 1. Hmid, Fatihin kabrini ziyarette, nce gnl dolusu hayranln sunmaktadr: (Sen yalnz bu kabirde deil sin) Senin lmszlk saan (beka-nisar) nmn, dn yann her kesindedir. Bu bakmdan: lem senin meza rndr, denilse yeridir. 2. Sen bu dnyada sadece bir an (ok az zaman) kaldn fakat her nn bir devir oldu. Senin tahta oturduun dev lette komun (snrdan-hemcivarn) olsa olsa Allahn ezel (balangc olmayan zaman) vatan (mlk) idi.

ciir in celem eleri 217

3. Sen o padiahsn ki bu aziz millete, lkeleri (karalar=emsr) bahi... Denizleri (ebrr) de yadigr diye ver misin Bu beyit, Fatihin milletimize kazandrd stan bulu ve daha pek ok karalar, denizleri anmaktadr. 4. Bu beyit Fatih Sultan M ehm edin andaki byk kudret ve nfuzunu dile getiriyor: Bir dem yzn g lnce lem bahar olurdu (dnyann her yannda bar iekleri, sevin havalar belirirdi). Fakat, millet ve din adna bir de fkelendin miydi, o zaman gne tutulmu gibi (ksf) hiddetinin belirtileri, dnyann her yann dan grlrd. 5. Mzran, (nze) topran en derinliklerine saplan m (kar - hke peyveste) bir yldrm idi. Camiinin mi naresi ise, ba ge ermi, Allah gsteren bir burtur (bir burc- Hak-nm). Bu beyitte Fatihin topraa nakolmu sava ahsiyeti ile, gklere ykselmi, dindar ve kltrl ahsiyetinin tezad ortaya konulmaktadr. 6 . Rahmet (iyilik, Tanr) arnn kaplar (ebvb) sana her an aktr. Fethettiin lkelerin en by ise, iinde yattn trbedir. 7. Meydana getirdiin eserler (gsterdiin meali) sra sra ehramlar gibidir. u cihann dalar ise (khsrlar umumen) senin dinlendiin (son nefesinde, ihtizar hli ne ba koyduun) yastklardr. 8 . Bu beyitte Fatihin, bar, birletirici, insanl Al lah yoluna gtrc gayretleri anlatlmaktadr: Sen is terdin ki dmanlarnla dostlarn bir tek gnl (yekdil) gibi olsunlar. Bu konuda sevgilin (nigrm) Allah idi; dev ran (felek) ise rakibin idi. Dnya barn gerektitirmene zaman elvermedi. 9. Nihayet gnn yetti: Ebediyet adl sevgili (cnn) senin iin kanatlarn at. Cihann feda olduu cann (cn - cihansiprm) ise o melei kucaklad, (canm ebediyet denen melein kollarna attn.) 10. Bu son beyitte, Fatihi methetmenin kolay olmad n, bunu her airin yapamayacan belirtiyor: Seni v mek iin airlere, ilhamlar gerektir. nk ara km olan bir byn (kibarn) anlatlmas, yerde bitmez.

DMANI BOAN H Z L A R

Kuleler iinde alnd anlar, Sanki Bir musibet saati vurdu; Dar urad Stn insanlar. Uluyan a. kurtlar kuduruyordu.

c VYleAmet/ ^mM/ ^^m daut

(stanbul 1869-1944)
am annda Mill air, Trk (airi gibi unvanlarla anlan, yurdun vc millen ac gereklerini iirimize ilk defa yanstm olan Melmed Emin Yurdakul stanbul'da dodu. Balk Salil Deis'in olu olan air, ekmeini denizden karan alkan ve yoksul insanlarn arasnda bymt. 1890'da Mekteb-i Hukuk bitirmeden ayrld. 1890da 191.3 ka u e dar Diismat Nazrlklar, Erzurum, Sivas, Hicaz valilikleri gibi m e murluklarda bulundu. 1897 Yunan harbi dolaysyla Selanik Asr gazetesinde yaymlad Cenge Cidcrket adl m anzum ve Trke iirle r (1900) kita e b kendisine Mill air unvann salad. Daha sonra memurluktan ayrlarak Trk Ocanda ve Trk Yurdu dergisinde alt. Kendisini iire ve Trklk lksne verdi. 1921de Ankara'ya giderek Mill Hkmet, satnda manev hizmet lerde bulundu. Aydn Kzlar, Vur, Metristepe gibi iirlerinde hem dmanlarn alakln anlatyor, hem de ordunun ve halkn Mill Mcadele azmini glendiriyor, coturuyordu. 1923te lmne kadar mebus olarak alt. Eserleri; Fazilet, ve Asalet (1.890), Trk'n Hukuku (1919), Danle'ye (1928) balca nesir kitaplardr. iirle ri: Trke iirle r (1900). Trk Saz (1914), Ey Trk Uyan (1914), Tan Sesleri (1916), Zafer Yolunda (1918), syan ve Dua (1918), Aydn Kzlar (1919), Mustafa Kemal (1928), Ankara (1939).

Bu hazin toprakta bir yasl lke Davudun mezamir ald bir yer; Burda da sulara akseden glge: Karanlk kubbeler, siyah serviler Burda da her ehre gurup stnde Geceye brnen akam yldz; Babilin krmz nehri nnde Bir yeni Bbilinalayan kz. Dalarn tepesi gklere yakn Nisyna gtren bir lm yolu; Gzyal vadiler o akn akn Salar dalgal balarla dolu. Talarn stnde gklere yakn Kanlarla serencm yazan kadnlar; Krlm stunlar gibi durarak Tufanlar nakleden marur alnlar. Bu elem yurdunun yolcular da Sazlar asmlar st dalma; Bu aksz gllerin kuular da Konmular sahilin bir kumsalna.

222 - A h m e t K a b a k l

M aysm bir gece yansndayd Efzunlar zmiri bast dediler, Her yere bir lm korkusu yayd Azdan aza gelen bu haber. Kuleler iinde alnd anlar, Sanki bir musibet saati vurdu; Dar urad btn insanlar. Uluyan a kurtlar kuduruyordu. Bulutlar iinden o siyah eller Yadrd balara bir kan yamuru; ller sryen krmz seller Doldurdu binlerce derin ukuru. Onlar bu gnahkr gecelerinde Bizden de bir iren ak istediler; lmn o kanl bahelerinde Bize de: raksedin, aln! dediler. Mmkn m Menderes kanla alarken Onun sf kzlar araplar sunsun? Her yerde ecdadn ruhu alarken Bu masum parmaklar saza dokunsun. Hayr, biz gzmz yalarla slak Vatann gne bakp aladk; Ecdadn dinine sadk kalarak Sarslmaz bir Hakka gnl baladk. Baktk ki alnnda bir derin yara Salar ucundan kanlar akyor, Zincirler iinde alayanlara Hrriyet perisi gibi bakyor. Grdk ki semdan bakan bu ehre Vatann o eski aziz timsli; Bu bize tandk olan hemire Zavall zmirin kanl hayli. Titreyen sesiyle bizden bir isyan Zincirden silhla hcum istiyor; Geceden bir kanl afak skmeden Dmandan intikam, intikam! diyor.

)/- n cefem eferi 223

Bu ilham nnde mazlumun Rabbi, Bize de lmden kuvvet aldrtt; Kafesten srayan kaplanlar gibi Hainler stne bizi saldrtt. Her biri bir kanl rya grrken Biz boduk onlar salarmzla; Dnyay gnein nuru brrken Biz gmdk onlar on esir kzla...

JKem e! L>min ^ u rc/a uf

Yukarya, iki blmden paralar aldm bu iir, M. Emin Yurdakulun, 1919da, zmir ve Egeyi Yunanllarn igali zerine yaymlad Aydn Kzlan kitabndan alnmtr. blmden ibaret olan bu uzun iir, Aydn Kzlar (1), Onlarn Hikyesi(2) ve Yurtlarna Kar(3) adlarn ta yor. Buraya aldmz ksmlar, birinci iirin drt ktas ile kincinin tamama yakndr. Yurdakul, Aydn Kzlarna nsz gibi ilk iki ktay z mirin aziz ocuu Yakup Kadriye ithaf etmitir. Meh met Emin Beyin bu ktalarda, Yakup Kadriye mahsus mistik ve Tevrat slp ve havaya girmeye alt g rlmektedir. Bu mnasebetle zmirin dmanlarca iga li, eski Kudsn ykln andrmakta: Bu hazin toprak ta, bu yasl lke, Hz. Davudun mezamir ald eski viran K enan -E line benzetilmektedir. Aydn Kzlarnn bunu takip eden ktasmda, yine Bbilden gelen Asurlularn, Kuds kzlarn, ayaklarn dan zincire vurarak, kafile kafile Bbile gtrlerine dair eski tarih olay, gizli benzetme (istiare) motifi olarak kullanlmaktadr. Yunan barbarlarnn zmir ve Egeye klar ile d mandan kaan gen kzlar (salar dalgal balar) Tala rn zerinde yaln ayak, yaralarndan kanlar dkle dkle, bu hlleriyle balarna gelen (ve gelecek olan) fela keti anlatyorlar. Bunlar, Trkn marur kzlardr; ge irmi olduklar tufan naklediyorlar. air, onlar gzel bir bulula Ege evresinde ok grlen, kolu baca, g snn bir taraf veya balklar krlm, fakat hl ok gzel olan mermer heykellere, stunlara benzetiyor.

224 - A h m e t K a b a k l

Ayn drtlkte, dman girmi vatanmzn kurak, bitkin, yasl durumu da, ok ustaca olmayan fakat sami m inleyiler biimi tasvir olunuyor: Nisyana (unutulmaya, kaypla) gtren bir lm yo lu zmirden kaarak yola dm kzlarn gittikleri me hul yoldur. Vadiler gzyaldr. Bu elem yurdunda saz lar st dalma aslm, aksz gller, kumrular bile se vimeyen sahiller... iirin ikinci (Onlarn Hikyesi) blm... Birinci k smda, Bbil tutsaklar gibi yuvalarndan kaan kzlarn serencmlarn, pek usta olmayan, fakat gnlden mer hamet, intikam duygular iinde dile getirmektedir. Bu bakmdan iirde, konu ve tema btnl grlyor. lkin Efzunlar denilen, eteklikli Yunan askerlerinin zmiri baslarndan doan facialar: Yaylan lm korku su... O gne kadar, iyilik ve licenaplmzla beslenmi Rum kiliseleri, kulelerinde musibet saatlerini ima eden anlar alyorlar. zmirin Trk Mslman sakinleri, evle rinden uruyorlar... Yunan zulm, siyah eller gibi kara bulutlardan Trklerin bana kan yadryor. Kan selleri deta, cesetleri s rkleyerek, derin ukurlar dolduruyor. Yunan askerlerinin yayd bu vahet atmosferini an latan drtlkten sonra dman eline dm On esir kzm meceralar balyor. Yunanllar, onlarla gnahkr geceler, aklar yaamak istiyorlar. alsn, oynasn, arap sunsun, kendilerini e lendirsinler diye bekliyorlar. Fakat Mslman terbiyesi alm, marur ve masum Trk kzlar Ecdadn dinine sa dk kalarak ne olursa olsun! diye Sarslmaz Allaha g nl balyorlar. Zaten Menderes rma kan alamakta... Vatanlar z mirin kanl hayali de gzleri nne gelmektedir. A l nnda derin yaras ile salar ucundan kanlar akan ve zin cire vurulmu hrriyet perisini andran bu ehre, titre yen sesiyle onlara syan edin! Ve afak skmeden Yu nanldan intikam alm ! demektedir. Nitekim zmirin (vatann) timsali hline gelen bu ilha myla, mazlumlarn (zulm grenlerin) Rabb olan Allah, onlara bir dii kaplan gc balyor:

<~ii/' n celem eleri 225

Uyumakta ve Trklere yapacaklar yeni zulmlerin r yasn grmekte olan bu hain, vah dman askerlerinin zerine saldryor, onlar salaryla bouyorlar... 10 esir kz, gne doarken onlar gmyorlar... Daima, memleketi, mill, Trklkle ilgili temalar, duygulan, aclar ve sevgileri iledii iin kendisine o za manlar M ill air denilen M. Emin Yurdakul, yukarda ki, en gzel saylan u parasnda da grld gibi, ok usta, ok gl, esiz msralar syleyen bir air deildir. Fakat samimilii, drstl ve vatansever bak stn l, ona, sayg duyulan bir ahsiyet kazandrmtr. iirde hayli acemi bir romantizm havas da olsa, hik ye ve tasvirler stn bir teknie kavumam bulunsa da hi, Trk vatannn 1919-1920ler gibi bir facia devrindeki aclarn, bize kadar getiren iten straplar, bu iiri tek rar anmamza sebep olmaktadr. nsaniyetsiz, kindar ve barbar Yunan srlerini, yllar dan beri Kbrsta, Bat Trakyada gren kz ve erkek kar delerimiz, stikll Savanda, Egede Trk kzlarnn na mus ve vatan urunda mcadele ile yaptklar bu destan lardan intikam almak iin Mehmet A kiflerin, Mehmet Em inlerin bu facial iirlerine ve soylarnn dileine ba vuracaklardr.

EHD OLU EHD

fMaste yrtmasa Hl bize fetti o yz... "Medeniyet denilen kafpe, fu^i^at, yzsz.

IVleAm ts s4kip &

< > i s M ^ z

(stanbul 1873-1936)

stanbulda dodu. lk ve ofla lenimden sonra Mekteb-i Miilkiyeye yazld. Babasn kaybedince Baytar Mekteb-i Aliine s girdi ve bitirince Ziraat. Nezaretine bal Baytar Dairesi mdr yardmcl grevine balad. Tefti iin Dumeli ve Anadolu da uzun yolculuklar yapt. Grevinden, hakszla taham l edemeye m rek ayrld. (1912). Olkei dmanlarca igal edilmesinden sonra byk zntle re dt. lk ce Balkesir giderek cam krslerinde vaazlary e i la stikll Mcadelesine fiil ve dncesiyle katlmaya balad. Derhl Anadolu'ya geerek Mill Mcadele de halk aydnlat m k iin eitli yerlerde, camilerde vaazlar verdi. Ocak 1921de Bi a rinci Byk Millet. Meclisine Burdur Mebusu seildi. Alan msabakada ikramiyeyi kabul etmeyerek milletine he diye ettii istikll Marn yazd. Mecliste ayakta alklarla 4 de ki okundu. ok iyi dostu olan Abbas Halim Paann davetini kabul ede rek Msr'a gitti. lk iki yazn stanbulda geirdi. 1925te sonra uzun zam .Msr kald. Kahire niversitesinde Trke okuttu. an da .1926-1930 arasnda ancak kta ve 1931 de sonra da ok az iir yazmtr. Msrda iken hastaland ve 1936 Hazirannda stan bul'a dnd. Tedaviler cevapsz kald. 27 Aralk 1936da stikll airimiz vefat, etti. Eserleri: (Safahat, yedi blmdr: Safahat.!. Kitap, Siileymaniye Krssnde, Hakkn Sesleri, Fatih Krssnde, Hatralar, Asm, Gl geler. Safahatla bulunmayan iirle ri ayrca yaynlanmtr.

jan aItale eh itleri

u Boaz harbi nedir? Var m ki dnyada ei? En kesif ordularn ykleniyor drd bei... -Tepeden yol bularak gem ek iin Marmara a y Ka donanmayla sarlm ufack bir karaya. Ne hayszca tahad ki ufuklar kapal! Nerde -gsterdii vahetle bu bir Avrupal! Dedirir -yrtc, his yoksulu, srtlan kmesi, Varsa gelmi, alp mahpesi, yahud kafesi! Eski Dnya, Yeni Dnya, btn akvm- beer, Kaynyor kum gibi... Maher mi, hakikat maher. Yedi iklimi cihann duruyor karnda Ostralyayla beraber bakyorsun Kanada! ehreler baka, lisanlar deriler rengrenk Sde bir hdise var ortada: Vahetler denk Kimi Hindu, kimi yamyam, kimi bilmem ne bel.. Hani tna da zldr bu rezil istil! Ah o yirminci asr yo k mu, o mahlk- 1 asil, Ne kadar gzdesi mevcud ise hakkiyle sefl Kustu Mehmetiin aylarca durup karsna; Dkt karnndaki esrar hayszcasma. Maske yrtlmasa hl bize fetti o yz... M edeniyet denilen kahpe, hakikat, yzsz. Sonra m elundaki tahribe mvekkel esbb, yle mdhi ki, eder her biri bir mlk harab.

230 -Ahm et Kabakl

teden saikalar paralyor fk; Beriden zelzeleler kaldryor amk; Bomba imekleri beyninden inip her siperin, Snyor gsnn stnde o arslan neferin. Yerin altnda cehennem gibi binlerce lam, Atlan her lamm yakt yzlerce adam. lm indirmede gkler, l pskrmede yer; O ne mthi tipidir: savrulur enkaz- beer... Kafa, gz, gvde, bacak, kol, ene, parmak, el, ayak; Boanr srtlara, vdlere, sanak sanak. Sayor zrha brnm de o nmerd eller, Yldrm yaylm tufanlar, alevden seller. Veriyor yangn, durmu da ak sinelere, Sr hlinde gezerken saysz tayyare. Top tfekten daha sk, glle yaan mermiler... Kahraman orduyu seyret ki bu tehdide gler! Ne elik tabyalar ister, ne siner hasmmdan: Alnr kala m gsndeki kat kat iman. Hangi kuvvet onu, h, edecek kahrna rm? nk tesis-i lh o metn istihkm. Sarlr, indirilir mevki-i mstahkemler, Beerin azmini tevkif edemez sun-i beer; Bu gslerse Hudnm ebed serhaddi; O benim sun-i bediim, onu inetme dedi sm m nesli... diyordum ya... Nesilmi gerek: te inetmedi nmusunu, inetmeyecek. hed gvdesi bir baksana dalar talar... O rk olmasa dnyada eilmez balar, Vurulup tertemiz alnndan uzanm yatyor Bir hill uruna y Rab ne gneler batyor... Ey bu topraklar iin topraa dm asker! Gkten ecdad inerek pse o pak ani deer Ne byksn ki kann kurtaryor Tevhidi... Bedrin arslanlar ancak bu kadar anl idi Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn! Gmelim gel seni tarihe desem smazsn. Here merc ettiin edvara da yetmez o kitap... Seni ancak ebediyyetler eder istib. Bu tandr diyerek Kabey i diksem bana; Rhumun vahyini duysam da geirsem tama; Sonra gkkubbeyi alsam da rid namiyle Kanayan lhdine eksem btn ecramiyle;

cSV in celem eleri ' 231

Ebr-i nisan ak trbene atsam da tavan, Yedi kandilli Sreyya uzatsam oradan; y Sen bu avizenin altnda, brnm kanma, Uzanrken, gece mehtab getirsem yanma, Trbednn gibi t fecre kadar bekletsem, Gndzn fecrile avizeni lebrz etsem; Tllenen maribi, akamlar sarsam da yarana.. . Yine bir ey yapabildim diyemem hatrana... Sen ki, son ehl-i salbin krarak savletini, arkn en sevgili sultan Salhaddin i, Klarslan gibi iclline ettin hayran... Sen ki slm kuatm, bouyorken hsran, O demir emberi gsnde krp paraladn; Sen ki, ruhunla beraber gezer ecrm adn; Sen ki, sra gmlsen taacaksn... Heyhat, Sana gelmez bu ufuklar, seni almaz bu cihat... E y ehid olu ehid, isteme benden makber, Sana unu am duruyor Peygamber. JKe/mel '/Iif

anakkale Zaferini, stikll Savamzn ruhu gibi hi kimse Mehmet kif kadar kudretli anlatamad ve anlata mayacaktr. nk ustal, noksansz iman ve mucizeli slbunun yan sra, ayrca 1915lerin btn kasvet ve se vinlerini yaatmak da lzmdr. Onun iin biz de byle kutsiyetti bir gnn hatrasna, Mehmet k if in anak kale iirini tahlile alalm. kif, zaferin mjdesini Necit ve Medine seyahati dn nde yolda iken alm ve sava grerek deil tahayyl ederek bu ihtiaml iirini yazmt. iir, anakkale Zafe rinin kendisi kadar esiz bir sanat zaferidir. Aynca o za fer, btn tazelii ile ancak M ehm et A kifin iirinde, an cak o iir sayesinde yaacaktr. Bilmek lzmdr ki, tarih olaylar ne kadar ulu ve heye canl da olsalar, tarih adamlar ne kadar byk ve deerli de olsalar, sanatn gc eer onlara ulaamam, sanat onlar kanatlan zerine almamsa, zaman iinde aleldeleir, bir tarih yapranda kalr, hatta hi olmama dnerler. anakkale ehitlerini anan ve onlara seslenen bu iir Vatan-M ill-slm temada, bir destandr. Ancak destan

232 -Ahm et Kabakl

olduu lde lirik bir iirdir. Bu tr iirler bizde Tan zimattan sonra grlyor. Namk Kemal ve sonrakilerin vatan, millet, hrriyet temlerinde, yiitlik (hamaset) i irleri oktur. Fakat vatan, mill temalarda lirizmin byk ustas bizde Mehmet Akiftir. Gl airlerin ou, lirizmi, ferd ak duygularn, lm karsnda straplarn veya tabiatn gzelliklerini anlatarak salamlardr. Mehmet Akif ise, samimiyeti ok daha g olan bir alanda lirizm yapyor. Vatan dertle rini, milletin mitlerini, Hz. Peygamberin ve ehidin y celiklerini iirli unsurlarla anlatyor. O kadar ki: Hayr, hayal ile yoktur benim al veri im diyen ve ou iirlerinde tasvir, lk ve dnce a iri olan Mehmet Akif, anakkale ehitleri, stikll Mar, Blbl gibi paralarnda lirik iirin btn unsurlar ile ses ve sz musikisini, hayal ve mecazn eriilmezlerini de kullanmtr. Burada kolaylk olsun diye, anakkale iirinin, tama ma yakn bir ksmn, blmlere ayrarak sunacaz. lk blm, Mehmet Akifin, anakkaleye saldran d manlar hakkmdaki gr, dn ve hicivlerini aa vuruyor. irkinleen, istilc, smrgeci, mtevaz, hak sz renge brnen kalpsiz, duygusuz, maddeci szde me deniyet burada ar dille yeriliyor. Bat, medeniyet di ye, silhlar, zulmler, smrgeci ruh ve bu ruhun derle dii srler ile zerimize gelmitir: Materyalizme ve empeyalizme kar en kuvvetli hiciv ler dolu fikirlerle birlikte, her msra filmlik, resimlik un surlarla da dolu olan bu blmde, anlalmas g baz kelimeler unlardr: Kesif: Kalabalk, youn, -Tahad: Ymak, M ahlk- asl: bazlarnn asil dedikleri yaratk. kinci blm, anakkale Savan, kudretle tasvir eden, gl denemeler, nkteler, sesler ile muharebenin dehetini ebediletiren beyitleri iine alyor. Batnm getirdii en gl kara, deniz, hava silhlar karsnda yalnz gsndeki kat kat iman ile zafer ka zanan Mehmetiin vgs dile gelen bu blmde, u ke limeleri bilelim: Laam: Patlayc maddeler iin yeralt kanal. Enkaz- beer: nsan vcudu ykntlar, parala r. hed: ehitler. Rk: Namazda eilmek. Hill: Trk

n celem eleri 233

ve slm bayrann stndeki yarm ay. air, onun u runda len genleri gnelere benzetiyor. Ayrca, bir ye ni ay doabilmesi iin, birok gnler gnein battn (batmas gerektiini) da hatrlatarak h sn - tlil sana t yapyor. Aadaki nc blm ise ehitlere dorudan ses lenmekte olup manzumelerin en iirli blmdr. Tevhid: Birlik, A llahn birliine inanma (inananlar) Lilhe llallah diyen Mslmanlarn btn. Bedr: Hz. M uhamm edin, slml putulara kar kurtaran sa va, Bedir gazas. Makber: Mezar. H ere nerc: Alt st et mek. O kitap: tarih, Istib: ine alma. Edvr: Devirler, alar. Vahiy: Tanrnn peygambere gnderdii bilgi. Al lahtan gelen ilham. Rid: rt, sanduka rts. Lhd: Mezar. Ecrm: Yldzlar, Sreyya: lker takm yldz. Lebrz etm ek: Doldurmak. Marib: Bat, gnein batma yeri. : Kucak. Mehmet Akifin, hayal, mecaz, fantezilerle, ehitler iin zel bir kinat kurduu ve btn eserleri iinde en fazla air ve airane olduu bu blmde, ehitleri ycel ten, takdis eden dnceler de vardr. Bu topraklar iin topraa dm diye ok husus bir slpla anlatlan ehit, yle byk i baarmtr ki, onu mkfatlandrmak ancak ecdadn (cennetteki Ms lman atalarn) gkten inerek onun temiz alnn pmele ri olabilir. O byk varlk tarihe de sdrlamaz, onu an cak ebediyetler iine alabilir. slm birliini, Allah imann kfre ve Hallara kar anakkalede kurtarm olan ehit Mehmetikler, ancak Bedrin arslanlar ile kyaslanabilir. Onlara mezar da yaplamaz, onlarn yeri, Yce Peygamberin efkatle al m kucadr. Blmdeki asl airane yanlar ise, A kifin, Trk ehit leri iin tasarlad, fakat sonunda yine ona lyk bulma yarak beenmedii mekn tasavvurudur. kif, ehidin trbesini, bulunduu tabiatn ortasnda, tamamyla tabiat unsurlarndan, bir de slm manev kavramlardan seip toplamtr. Kbe gibi slmn en mukaddes timsalini, getirip yer de kanlar iinde uzanm ehidin bana ta diye dike-

234 hm et Kabakl A

ektir. Bu tan zerine, Allahn Peygamberine ilham et tii derinlikte szler (kitabe) yazacaktr. Sonra gkkubbeyi yldzl koyu mavi bir kuma (rt) gibi alp ehidin zerine ekecektir. imdi ehide trbe yapmak sras gelmitir: Bu trbe nin tavan mor (nisan) bulutlarndan atlacak, bu trbe ye en gsterili vize olarak da yedi kandilli Sreyya (l ker takm yldz) seilecektir. Gndzleri onun vizesinin yedi kandilini fecr ile (tan klar ile) dolduracak... Akamlar ise, rengrenk tlle nen gnbats yerini, sarg bezi gibi alp onun yaralarm saracaktr. Velhsl tabiatn gece ve gndzndeki btn renk ve klar toplayp, ehidin kefensiz naa zerine yaya cak fakat yine de onun hatrasna hibir minnet borcunu deyememi olacaktr.

TEVEKKL YANLI ANLAYANLAR

9-(uda 'y fendine kul yapt, fendi oCdu -luda. J Utanmadan da "tevekjfeiC" diyor 6u cr'ete fa?

al! dedike eriat, almadn, durdun Onun hesabna birok hurafe uydurdun. Sonunda bir de tevekkl sokuturup araya Zavall dini evirdin onunla maskaraya! Brak almay emret oturduun yerden, alma, yle ya Mevl ecir-i hsn iken Btn o ileri Rabbin grr, vazifesidir. Ykn hafifledi, sen imdi doru kahveye gir... oluk ocuk srnrm sonunda a kalarak, Huda, vekil-i umurun deil mi? Keyfine bak! Onun hazine-i inm kendi veznendir... Havale et, ne kadar masrafn olursa verir!.. Silhn kullanan Allah, hududu bekleyen O; Levazmn bitivermi deil mi, ekleyen O! -ekip kumandas altnda ordu ordu melek; Senin hesabna kfirleri berbd edecek! Ban skld m, kfi, senin o nazl sesin: -Yeti! de, kendisi gelsin, ya Hzr gndersin! ifa hzinesi derhl oluk oluk akacak. Demek ki her eyin Allah, yanaman, rgadm O, Vekil-i harcn O, khyan, mdir-i veznen O; Al seninse de m esul olan veriten O. Denizde cenk olacakm: gemin O, kaptann O. Ya ordu lzm imi: askerin, kumandann O. Kyn yasaks, ehrin de ba muhassl O;

238 -A hm et Kabakl

Aile doktoru, eczac, hepsi hsl O. Ya sen nesin? MTEVEKKL! Yutulmaz artk bu? Biraz da sayg gerektir... Ne saygszlk bu! Huda kendine kul yapt, kendi oldu Huda. y Utanmadan da tevekkl diyor bu crete ha?
JK e/ n n et C T Iltif

Trk iirinde sahneye, sergiye uygun gelir nitelikte pls tik ve canl baz paralarn tahlilini okuyucularma ve gen sanatkrlara sunmaya devam ediyorum. Bu defa, iir deeriyle birlikte, fikir yk de ar olan bir hutbe iiri setik. Fatih Camii Krssnden Mehmet A kif i sizinle beraber dinlemek istedik. Vaaz konumuz: TEVEKKL. Akifin bu yolda birok iir li, faziletli, Kuranl grleri Safahat sslyor. Ancak yu karya aldmz para, bu millet ve iman airinin, fikri, inanc yannda birok deerlerini de ortaya koyuyor. Mizah gcn, Trkeyi kullanma stnln, halka hitap edi indeki ustalm, en mukaddes konularda bile, cahilleri ve hasmlan ikna etmek iin kulland alaya kadar varan m cadele tarzm... Snrsz din ve toplum bilgilerim vs. z anlatan ksm, teksif ederek yazmn bama aldk. iirin btnnde, ters anlalan ve tembellik, uyuuk luk eklinde yorumlanp istismar olunan tevekkl uy gulanyla alay edilmektedir. slmda, ancak btn gayretler harcandktan, en st a lmalar gsterildikten sonra Allah'n takdirine boyun e mek... Ancak arenin kalmad yerde, Allahn aresini beklemek gibi yce ve kurtarc bir iman temeline daya nan tevekkl, slm topluluklarnn birounda ve zellik le, almak istemeyen baz kiilerce yanl ve kstl yo rumlanmtr. Bu yzden almay ve iradeyi kendine te mel edinen slmln: Ne verseler ona raz, ne klsalar ona ad tarznda bir eit miskinlie gtrd iftiras, dman ve anlaysz zmreler arasnda yaylmtr. Akif, burada, karsna byle bir sorumsuz, tembel, miskin tipi alarak, korkun mizahl, hicivli Trkesiyle onu yerden yere vurmaktadr.

t iir n c e le m e le ri 239

k if e gre, yce tevekkl inancn bu tarzda anlayan ve byle anlamay karna uygun bulan kimseler, Alla ha iyi kul olmak yle dursun, onu kendilerine kul yapmaya kalkmaktadrlar. nsan olarak, kendilerine veri len cz iradeyi Kuran, Peygamber, ilim tlerini, ib retleri hie sayanlar en pikin bir tarzda Allah emirleri altna almaya, onu rgat gibi kullanmaya, vekilhar gibi altrmaya kalkmaktadrlar. almayan, oluk ocuuna bakamayan, bu cihanda ykselmek, en ileri gitmek, gl ordular, donanmalar kurmak, kazanp yardm etmek, vergi, zekt vermek du rurken kahvede vakit ldren oluk ocuunun rzkm ve saln, milletin savunma ykselme arelerini Alla ha havale eden tip ve aydnlar, belki de hibir dinsiz ve materyalistin yapamayaca tarzda slma da, millete de, tevekkl inancna da hakaret etmektedirler. Bu tarzda daha ok, dnce yann incelediimiz bu iir, k if in Trk topluluunu btn messeseleri ve ku surlar ile nasl gz nne serdiini de gstermektedir. Ayrca sahte veya cahil bir mtevekkil taslann, Allah tasavvurunu, ince bulular, nkteler erevesine yansit bakmlarndan ilgi ekicidir.

YAZ DLEKES

' iz, poyraz grsekdiye, damlarda gezerden! B Siz, yetkeni am suyun stnde akarken; B iz, kplere Binmi, size Hasretle Batlarken. nsaf ediniz: %opmayacak ey mi kyamet!

 r y ir z a
E y bd- sab, urayacaksn ya imale, Bilmem, bir iim var sana etsem mi havale? Vakt ki sekiz yz mili bir nefhada getin; Vakt ki bizim yerleri rya gibi setin ; Dikkatle bakn: Marmarann gsne yatm, Srtndaki rtyse btn zmrde batm Bir Heybeli derler-bileceksin-ada vardr Etraf da az ok ona benzer adalardr. Grdn ya! Evet, imdi bu sahilde biraz dur; Herkes gibi Abbas Paanm kkne bavur! Sen yolcu adamsn, bakan olmaz ki kusura... Arz ettirerek ismini, ktn m huzura: Hilvanllann hepsinin ihlsn ilkin, Bir bir sayver, bitti mi defter, de ki: -Lkin, Mevzun dnr samay bir sama adam var, Manzum sayklar gibi manzume sayklar! Zannm, mtekait uardan olacak ki: Hibir yenilik yok, herifin her eyi eski. Hl ne sakaldan geebilmi ne byktan; sr da memnun grnr khne klktan. Hicr, Kamer aylar ezber sayar amma, Yirminci asr zihnine smaz, ne muamma!

244 - Ahmet Kabakl

Mmure-i dnyay dolatysa da yer yer, Son son hadi sen kumda biraz oyna demiler. Yahu! Sorunuz bir, bakalm takati var m? Kaynarken adam, oynamak ister mi, sarar m? E y Heybeli iklimine ktan ekilenler, E y Afrika temmuzunu efsne bilenler! E y ya gibi ifte kayklarda kayanlar, Ey Maltepeden Pendiki bir hamle sayanlar! E y amlarn altnda serilmi, uzananlar E y her nefes aldka mrler kazananlar! Siz camlar rter saknrken cereyandan; Biz, bodruma sarkar da kaarken galeyandan! Siz, mercann lsn attka ierken; Biz, kumda irozlar gibi pitike pierken! Siz, Marmara fkn drbnle szerken; Biz, poyraz grsek diye, damlarda gezerken! Siz, yelkeni am suyun stnde akarken; Biz, kplere binmi, size hasretle bakarken. nsaf ediniz: Kopmayacak ey mi kyamet!
J ltefm el ITlfif-

Yukardaki iir, Mehmet k if in dostu ve kayrcs Emir Abbas Halim Paaya (1866-1934, Kahirede domu ve yine orada lm bu Msrl prens, k if in en yakn dostu idi. k if i en kara gnlerinde ba zerinde tayan Abbas Halim Paa, ayn zamanda bir dnr ve Merutiyet dev ri devlet adamlarndan olarak ura-y Devlet (Dantay) yelii, Bursa valilii ve Bayndrlk Bakanl da yapm tr) yazlm bir mektup-dileke (arza=arzhl) eklinde dzenlenmitir. Hilvan 1 Austos 1929 (1345) tarihini tayan bu iir, ana tema olarak, Kahire ehrinin bir banliy ehri olan Hilvanda bunall scak bir yaz geirmekte olan k if in, serin, gzel ve (o zamanlar) bol aal memleketi stan bula hasretlerini anlatmaktadr. 1873 doumlu ve o zaman 56 yanda olan Mehmet kif, mr boyunca terennm ettii lksne kylm, midi incinmi, neesi azalm, karamsarla dnk bir air ola rak, vatanndan uzakta, biraz ekmek paras iin Kahire

5//> . n c e fe m e le ri 245

(Hilvan)de yan srgn yaamaya mecbur bulunmaktadr. Nitekim, omuzlanna ar yk gibi gelen bu mr srkle yerek, 1935te hastalna konulan siroz tehisi ile, gurbet te lmek korkusuna dp stanbula dnecek ve 1936 Aralkmda vefat edecektir. Mehmet Akifi daima m ill-din duygular, sosyal st raplar, gayret telkinleri, yapc ahlk tler, ackl tab lolar ve hikyeler, kurtulu ve kalknmamz iin dn celer syleyen bir air olarak tanyan byk okuyucu kit lesi, insancl duygu ve fantezileri, deta muzip bir teknik le bazen alayc, bazen lirik slpta anlatan bu Arzay belki yadrgayacaktr. Fakat A kif ok ynl bir airdir ve her yn hakky la tantlmamtr. yi bilinmeyen taraflarndan birisi de onun ok gl bir mizah ve hiciv ustas oluudur. Aslnda iirlerinin ounda, (hatta: Kimi Hindu, kimi, yamyam, kimi bilmem ne bel m sram n bulunduu anakkale ehitlerinde bile) bu yergi ve alay tutkunlu undan vazgeemez. Baz hikye ve sosyal iirleri ise bsbtn mizahtr. nk Akif, duygulu olduu ka dar da zeki bir insandr. Edebiyatmzda bilinen en b yk sohbet erlerindendir. Safahat, alayc fkralar, can alc yergilerle doludur. Nitekim bu iirde, imdi kara mizah dediimiz si tem, yergi ve imalarn en gzellerini buluyoruz. Akif, yer yer, kendi ahs ile alay eder gibi oluyor. Aslnda kendisi ne ynelen birtakm budalaca baklar ile Trkiyede mo da olan szde devrimci basit, ksr, ekle bal baklar zeksnn klcndan geiriyor. iirin tahliline girimeden nce, Mehmet Akifin, Trkeyi kullanmaktaki efsane lsnde kudreti, he men gze arpmaktadr. stanbul Trkesinin nanslar, ince ve derinleme ifade gc, aruz vezninin kalplar ii ne hayret verici kolaylkla sdrlmaktadr: Rzgra (bd- sab) nasl sesleniyor baknz: Sen yolcu adamsn, bakan olmaz ki kusura... Bir bir sayver bitti mi defter... Kendisinin, Msrda yan srgn bulunuunu: Hadi sen, kumda biraz oyna demiler diye halk deyiminin en gzeliyle anlatyor. stanbul yazn yaayanlar ile Msr

246 - Ahm et Kabakl

temmuzunu ekenlerin hazin fark ise deta resmi ekile cek, filme alnacak tablolar hlinde veriliyor: Onlar, cereyandan kanmak iin camlar rterlerken, Hilvandakiler: Galeyandan (bunalma ve boulmadan) kamak iin bodruma sarkyorlar. stanbullular, macera nn lsn atp imekte tekiler, kumda irozlar gibi pimekteler. Ve ne gzel filmlik manzara: Siz Marmara fkn (ufuklarm) drbnle szerken; Biz, poyraz grsek diye, damlarda gezerken! Siz, yelkeni am suyun stnde akarken; Biz, kplere binmi (fkeden kudurmu) size hasretle bakarken... iir blm hlinde dnlebilir: Birinci blmde kif, Divan airlerinde de mazmun olduu zre, sabah rzgrna (bad- sab) postaclk, habercilik grevi veri yor. nk rzgr her tarafa urar. Bu arada imale (Ku zeye, Trkiyeye) de geecektir. 800 millik mesafeyi bir solukta (nefha) alacak olan rzgra, hasretle bir kat daha gzelletirdii memleketini airane msralarla tantyor ki iyi sesin: Vakta ki bizim yerleri rya gibi setin... Marmarann gsne, zmrt rtsyle yatm adalar vardr. Heybe li adasnda Abbas Halim Paam n kkne var, Hilvanda oturanlarn bir bir sevgilerini, selmlarn say dk... kinci blm: Lkin kelimesi ile balyor. Burada kif strapl fakat mizahl bir dille, kendi kendisiyle alay eder grnerek, kendisine o zaman, stanbulda ynelti len, basnda ve resm edebiyatta moda olan mrteci, khne, eski gibi sulamalar hicvediyor. Burada bahttan ikyet var, alaklardan basitliklerden elaman deyi var... Biim sel devrimcilikle elenme var, hlini arz et mek var... Her ey var: Sama eyleri, vezinli kafiyeli (mevzun) dnen bir adam kif... deta manzume sayklamaktadr. Bu her hl de emekli airlerden (mtekait uaradan) biri olmal, nk herifin her eyi eski iirleri hl vezinli, kafiyeli (khne klkta). Bu adam (kif) hl sakaldan ve byktan

c i/ r in c e le m e le ri 247

bile geememi... Hatta takvim inklbna bile akl erdirememi; Hicr-Kamer aylarl a konuuyor. 20. asr zihnine smyor. O, vaktiyle dnyann bayndr (mamure -i dnya) yerlerini dolam ama, ite artk senin iin bitti: git kumda oyna demiler... nc blm: Ey Heybeli iklimine ktan ekilen ler msrayle balyor ve yukarda belirtildii gibi, Hilvan (Msr, l) yaznn bouculuu ile stanbul temmuzunun serinlik, ferahlk, gzelliini, hem mizahl hem lirik ms ralarla karlatryor: Derin hasrete brnm, scak yazlarda, yaban ellerde bilenmi stanbul, Boaz, deniz, balk, yelken tutkunluu zeki ve airane szlerle verili yor. stanbulun yaz manzaralar gz nne gelip hicranl airi duygulandryor: Afrika Temmuzu, onu yaamam olanlara bir efsa nedir . ifte kayklarda kayanlar, Pendik ile Malte penin Adalar gren ahane manzarasn bir hamlede ge enler, amlar altnda uzanp yatanlar, her nefes aldka mrler kazananlar, bu nimetin kadrini hakkyla bilemez ler... Afrika scan da kolay kolay tasavvur edemezler.

TURAN MELE

edim: D Turan melei! Trdn yce dilei! y z miCyon Trf^Bu anda Seni Bekler Turan 'da,

C^ u t j 2 / (Diyarbakr 1876 stanbul 1924)

876'cia Diyarbakr'da dodu. Parasz yatl olan Baytar Mekt.eb-i lisine yazld. Son snfta iken gizli hrriyeti zmrele re katld. Diyarbakr valisinin arkadan gnderdii sylenen jurnallerin de etkisiyle tutukland. Dokuz ay Diyarbakrda hapis yatt. Ayn yerde srgn hayat yaad. Burada iki yl iinde ok okuyarak evreye, bilgiler yayd ve nc davranlaryla hret kazand. 1908 Merutiyetini destekledi. ttihat ve Terakkinin Diyarbakr ubesini kurdu. Bu ehrin delegesi olarak stanbula gitti. 1910da Selanikte Byk Kongrede ttihat ve Terakkinin Genel dare Kurulu yesi seildi. Adaletsiz bir yargdan sonra 1919 yl balarnda br yurtsever lerle birlikte M ya srld. alta Malta'da iki buuk yl geirdi. Malta Mektuplar bu srgnn ese ridir. Ankara'da Maarif Vekleti Talim-Terbiye Encmeni Deisliie atand. Bu grevdeyken Dnya Klsiklerinin tercmesi hazrlk larn yapt. kinci T.B.M.Meclisi'ne Diyarbakr mebusu seildi ve ilk Cumhuriyet Anayasasn dzenleyenler iinde bulundu. Eserleri: Trklemek, slmlamak Muasrlamak, (1918), Trkl n Esaslar (1925), Trk Tresi, Trk Medeniyeti Tarihi, Doru Yol gibi kitaplar. Makaleler, bal altnda mecmualardaki yaz larn 9 kitap hlinde Kltr Bakanl yaynlamtr (1976-1981). iirle ri: Kzlelma (1915), Yeni Hayat. (1918), Altu Ik (1923).

C ftfa je y iJ ?
ocuktum ufacktm Top oynadm acktm Buldum yerde bir erik Kapt bir alageyik Geyik kat ormana Bindim bir ak doana Doan yolu ard Kafdandan ard. Att beni bir gle Glden ktm bir le lde buldum izini Kotum tuttum dizini Geyik beni grnce Dt byk sevince Verdi bana bir elma Dedi dinlenme durma, Dadan yr krdan git Altunkke abuk yet: Seni bekler ezeli Orda dnya gzeli.. Bin yllk ile doldu! Bunu dedi srroldu. Yedim srl elmay Grdm gizli dnyay:

252 - Ahmet Kabakl

Gndz oldu geceler A k sakall cceler, Korkun devler hortlad Cinler cirit oynad. Kesik balar yrrd Salarn srrd. Bir de baktm melekler Balarnda iekler, Devlere el balyor Gizli gizli alyor Klcm kardm Perileri kurtardm Kurtardm periler Adm adm geriler, Kanadn aard Selm verir kaard Az, uz gittim dolatm Altunkke ulatm. Bir kaps akt teki kapankt, Kapaly aarak Aa vurdum kapak A t nnde et vard t ot yem ez alard, Otu ata yedirdim Eti, ite yedirdim. Atm bir elmas oda Dev ahm uykuda Grdm, kestim ban Dedim E y ifrit, hani Nerde dnya gzeli? Dedi: Elimde eli!" Dndm baktm, bir Krgz Elbiseli gzel kz. Durmu bakar yanmda imek akt canmda... Gld, dedi: Trk beyi Tandn m geyii? Kimse beni bu devden Alamazd, ancak sen Kaya deldin, da yardn Geldin beni kurtardn.

( iir in c e le m e le ri 253

Ah o imi anladm Sevincimden aladm. Dedim: Turan melei! Trkn yce dilei! Yz milyon Trk bu anda Seni bekler Turanda, Haydi abuk varalm Karanl yaralm, Snk ocak canlansn Yoksul lke anlansm! ndik iti okadk At srtna atladk.. Getik nice da kaya Geldik Demirkap a. y Kapanmas ok yld "Al! dedim ald.

7jit/a 'i /ta lp

Bir dnce adam, ancak okunduka, konuulduka, zerinde tartmalar yapldka yaar. Hl canl olan ve Trk milletine yn veren taraflar varsa bulunur. Dn cesinin tarih sebepleri aratrlr. Eskiyen ve yanl olan yanlar tespit olunur. Bizde ise, devlet adamlar gibi sanat ve fikir adamlarn da ancak vmek veya yermek eklinde, sarsak bir tutum grlyor. ok ynl tenkiti ve yaatc tavra pek alkn deiliz. Hlbuki bir cemiyete u veya bu tarzda tesir etmi olan kimseler, kendilerine kzlmak veya k olunmak iin deildirler. Onlarn doru veya yanl fikirlerine, ve rimlerine baklmaldr. Eserler ele alnarak yeni dnce, sanat ve eylem ufuklar almaldr. Burada, Ziya Gkalpm, bence kendi ap kendi kapad yeni bir tarzdaki iir ve sanat gc zerinde durmak istiyo rum. Gkalpm fikir sistemine gre, hedeflerine yneltilmi bir manzum masaldr bu. Geri kendisinden sonra Orhan Seyfi, Faruk Nafiz ve bakalar bu yolda iirler yazmay de nemilerdir. Fakat kanaatimce Ziya Gkalp almamtr. Gkalpm dnceleri, Bedi (estetik) Trklk bahsinde, sanat ve edebiyat tenkitiliine kadar da uzam-

254 -Ahmet Kabakl

yor. Bu bbda getirdii temel fikir doru, taze ve yenidir. Hl ve her zaman da geerlidir. Ana hatlar ile unu der: Yeni Trk sanatkrlar, edebiyatta ve sanatn her ko lunda konuyu, tem leri ve kaynaktan (orijinal) mill ru hu bulabilmek iin Halka doru gitmelidir. Bylece z deerleri Trk halknda arayp bulma usulne Gkalp tahri adn veriyor. Bu sanatkrlar iirde, romanda, musikide, ahlkta vs. bulduklar halka ait (mill) deer leri ilerken ise (ou Batda bulunan) ada, yeni m e totlardan istifade etmeli. Gkalp bu tutuma tehzip ad n veriyor. Ksacas, ite Ziya Gkalp yeni sanatkrlara telkin et tii bu grlerini yukardaki Alageyik iirinde ve ba ka manzum masallar ile destanlarnda, tam ve salam bir ekilde uygulamtr. iirdeki dil de, 80 yl nce yazlm olduuna inanl mayacak kadar sade, iirli halk Trkesidir. Uydurmaca s yok, anlalmaz koyu Osmanlcas yok, yani Ziya Gkalpm Trk dili zerindeki makul, geerli grlerine uygundur. Ancak bu iir, dili ve iiriyeti ile, hayalleri ve amalar ile, o gn ve bu gn iin yepyeni bir eserdir. Bu manzumede Trk halknn masal geleneinden, masal anlatma tarzndan, masal motif ve unsurlarndan bol bol faydalanan Ziya Gkalp, onu Trk-Turanc mefkuresinin rayna da oturtmutur. iirde, Trk masallarnn balca motifleri, metin bo yunca sralanyor: Srl erii kapan Alageyik... Kahrama nn bindii akdoan... Kafda, geyiin dile gelmesi, sr rolmak, kahraman bekleyen dnya gzeli... Srl elma, ak sakall cceler, cinler, devler, dev ah... Bir kaps ak, teki kapal olan saray nnde, atn nne et, itin nne ot konulmu olmas... Elmas oda, ifritin tutsa dnya gzeli... Geyiin kz olmas... A l denilince a lan kap vs. Trk-Turanc lk de, ok modern ve ustalkl tarz da, bir masal rgs iinde yerletiriliyor. Altunkk, Trk genlerini bekleyen esir Trk diyar larnn kaps, giri saraydr. Geyik, delikanlya hem ak hem de lk melei hlinde nclk eden bir klavuzdur.

( /// n c e le m e le r i 255

Ona Bin yllk ilenin dolduunu, bin yldr esir olan Trk illerinin kurtarlacan mjdelemitir... Turan me leini hapseden (Trklerin hrriyet ve istikllini bala yan) dev ahnn (smrgeci byk devletin) ba kesilir. Bunun zerine Krgz elbiseli gen kz kurtulur... Oysa o melein kurtulmas midi yok gibi idi; Trk Be yi ancak ak ve mefkure sayesinde bu zor ii (Ferhat gibi) baard. nk Turan melei Trk yce dilei idi. M efkre, byle dnya gzeli bir Krgz eklinde ona elini verince Trk dnyasnn fethi kolaylat. Nite kim ikisi birden masal atma bindiler, Kafdandan ge tiler, yz milyon Trkn kendilerini bekledii Trk ili ne vardlar. M asal, ocuklar iin olduu kadar, byklere de srl ve derin gerekler syleyen bir trdr. Eitim ve terbiye zerinde deerli bulu ve grleri olan Gkalpm , ncelikle ocuklara seslenm ek istedii, ocuk edebiyatm n ok gzel rneklerini de verdii grl yor. Alageyikten baka, bu eitten daha pek ok iiri ve yazlar vardr. Masallar, milletlerin, halkn ve yoksullarn mit, di lek ve arzularn en gzel aksettiren bir szl edebiyat eididir. air burada o arzu ve emellere uur ve yn vermek istemitir. Masal trne sosyal, mill bir muhte va yerlemitir. Masallar, hayal ve fantezilerin kanat rpt, olmaya cak eylerin ldrld, fazilet ve hakkn sonunda zafe re ulat, sk sk g erek st ce varan, gerei ideal iin kullanan eserlerdir. Alageyikte, masaln bu kurallarna ve unsurlarna dikkat edildikten baka, Ziya Gkalpm filmlik, sahnelik boyutlarda sergilenen hayal gc de g rlmektedir: Alageyikin ik defa grndkten sonra bir dnya gze line dnmesi... Olann, glleri, lleri, Kafdan bir hamlede amas... Gndz olan geceler, ak sakall cce ler, kouan cinler... Yerde salarn sryen kesik ba lar... Devlere el balayan ba iekli melekler... Kanad n aarak selm verip uan periler... Elmastan odal Altunkk vs...

OUZ H AN IN YASASI

y{(^an dedi: Anayurt 'tan 6(qlnaz, Bo BuCunup eve dman tklmaz y 'aBanctCar akardr, lfmaz."

Q ten Q lfesi
Trk genleri yalvardlar Hkan a: Boru aldr, ruhlarmz uyana... Cenk edelim, yaylalm cihana. -Yaylmaktr Trk soyunun turas! Byle diyor Ouz Han m yasas! Hkan dedi: Anayurttan bklmaz, Bo bulunup eve dman tklmaz Yabanclar karlr, klmaz. -Toplannz, vatannz buras! Byle diyor Ouz Han m yasas. nceyaddan temizlensin yurdunuz. Yuvasnda yalnz kalsn kurdunuz; Bir gn gelir yine arar ordunuz: -Atalardan kalan byk miras. Byle diyor Ouz Han m yasas. imdi d deil, ii almal, Her yerine demir kkler salmal, Trk, tken ovasnda kalmal. -Bugn ona yeter bu gk yaylas; Byle diyor Ouz Hann yasas.

260 - Ahmet Kabakl

Ekin eksin yerden altn toplasn, San at yapsn, srlarn anlasn Tacir olup garba kervan yollasn -Yurt enletmek olsun yeni sevdas; Byle diyor Ouz Han m yasas. Hkan sustu, Trk genleri yrd Arkasndan tezghlar srd; Her taraf i ordusu brd... -Buymu meer Trkn Kzlelmas Byle demi Ouz Hann yasas.

71j/ja .5 o/tafp

tken, eski Trk vatannn (belki sembolik) addr. Bu gn, bizim iin tken, Trkiyemizdir. Nitekim, aklaya cam iirde Ziya Gkalp da bu manay kullanmaktadr. iirin yorumuna balamadan nce, Bilge Kaanm, 731de len kardei Kl-Tiin adna kazdrd nefis Trkeli kitbenin birka cmlesini hatrlayalm. Yazl Trk tarihinin balangcnda duran Bilge Atanm bu szleri, her a ve nesildeki insanlarmza, vatansever lik dsturu olarak bulabilecekleri en gzel szlerdir:
... Bilgisiz kaanlar tahta oturmular. Emirleri yersiz, kt imi. Beyleri ve halk si olduundan ve in kavmi de hilekr, kurnaz olduu iin, kardeler kardelere kar ayaklandklar iin, beylerle halk arasnda aynlk olduu iin, lkeli ve hakanl Trk milletinin vatan km eye y z tutmu. Hakan hkmsz kalm. Trkn asil erkek evltlar, in hakanna kul, temiz kzlar cariye olmu. Trk beyleri Trk adlarn atarak, in beylerinin adlarn almlar. in kaanna itaat et miler. Elli yl, ilerini glerini ona vermiler. O zaman Trk halk yle demi: lkeli millet idim, va tanm imdi hani? Kim e il kazandracam ben! Kaanl millet idim, kaanm imdi hani? Hangi kaana hizmet edeceim! Byle deyip in hanna dman olmu. Trk Ouz beyleri Trk milleti iitin! stne g k k m ese altta y e r delinmese senin lkeni, treni kim bozabi lir! Trk milleti kendine dn, bamsz gzel yurduna dn!

c/'/y Jnc e ie m e fe ri 261

Kendin, bir kere yanldn, ktlk ettin. Silhlar n e reden geldi de seni datp gtrd? Mzraklar hangi yerd en geldi de seni srp gtrd. E y kutsal tken milleti sen i kim se gtrmedi, sen kendin vardn! D ou ya gidenin gitti... Batya gidenin gitti... Vardn yerde eline g een u oldu: Kann su gibi akt, kem iin dalar gibi yld yatt. Grld gibi, Trkiyenin her m eydan ve her oku luna ereveler iinde yazlmas gerekli olan bu Bilge A ta nutkunda, devlete itaat, vatana ballk, dmana aldanmamak, kaplmamak, kltrde bamszlk, idare edilenlerle edenler arasnda bar, anlay, ayrca i ba r... Bir vatanda kalp oraya hizmet etmek tlenmektedir. Bunlara uymayan K k-T rk kavminin nasl mahvolduu, sonra nasl azar azar tkende toplana rak, kurtulu sava vererek, kendine geldii anlatl maktadr. imdi bu bilgiler nda, Gkalpm tken lkesi iirini anlamaya alalm: iirin tarihi 1914. Hem retici, hem lirik, hem yn ve rici, hem de biraz politik olan bu iirde, anlamadmz bir tek Osmanlca veya uydurma kelime yok. Gkalpm dili zerindeki, lm ve doru grlerine uygun olarak sade Trke, halk Trkesi ile yazlm. Bugn biz de bu dili yazmakta, canl tutmakta, savunmaktayz. iirde birka kelimeyi, iyi anlalmak iin aklaya lm: Yad: el, yabanc demek. Tezgh: teknik, sanayi, fabrika, atlye, fen vs. anlamlarnda kullanlyor. Kzlelma: Bilhassa Osmanl tarihlerinde geen bir deyim dir. okluk lk, ideal manalarna gelmekle beraber daha ok, Trkn yaylma, fetih, imparatorluk lks dr. M esel Fatih devrinde, nce stanbul, sonra Roma, Trkn Kzlelmas saylmtr. Birinciye ulalm ve Fatih, Otranto zerinden kinciye ulamak zere iken merhum olmutur. iirin 1914te yazlm olmas ilgi ekici. Birinci Dn ya Harbinin balangcndayz. Dmanmz ok; Ruslar ve ngilizler dahil... 1911 de, Turan iirini yaynlayarak: Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan. Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan

262 -Ahmet Kabakl

diyen Gkalp, 1914te, ttihat ve Terakki iktidarnn, fi kir babal sorum luluunu da yklenm i olarak, bu iirde geici bir sre iin de olsa, fetih tresini ve cihana y aylm a tutkusunu brakm ay tlyor. tkene, vatana dnmeyi, oraya kk salarak, her trl yabancy oradan atarak, fende, teknikte, ticaret te, tarmda gelim eyi, zenginlem eyi telkin etm ekte dir. Byk Turan fethi ryas yerine im di d de il ii alm al dsturunu koymaktadr. iirin iinde tartma zaten dikkati eker. Trk genleri, H akana (devlet yetkililerine) sava am as iin yalvaryorlar: Boru aldr, ruhlarm z uyansn, cenk ile cihan alalm ... Ouz H ann tresi budur diyorlar. Hakan ise Bilge K aan gibi, onlara saduyu t leri vermektedir: - Hayr, anayurda (tkene) balyz. Yurdu boal tp dm an eline veremeyiz. Bu ova, tarlalar, m adenler bize yeter. Varlm z iyi kullanarak yurdu enlendire lim. an en ilerisine kadar varalm. M ill sanat, felse fe, kltr ile ykselelim . Ondan sonra nasl olsa ruhu muzda var olan fatihlik cevheri yine depreir. Ordu m uz Bir gn gelir yine atalar miras olan yaylm a t resini arar bulur A ncak bu, tkende kalarak kendi devlet ve lkem ize hizmet etm em ize baldr. Bu iirin, 1914te olmakla birlikte, byk harbe gir memizden nce ve hatta harbe girmenin lzumsuzluk ve zararlarn telkin iin yazldn sanyorum. uras da bilinmelidir: ttihatlar da o savaa, Turan alm ak gibi bir ham hayalle girm em ilerdi. Hata, harbe girmekteydi. Girdikten sonra maksat, Osm anl Devletinin ok geni snrlarn korumakt. Fakat neti ce, bizim m ahvm z oldu. 1914te, bu iirin dile getirdii dncenin Trkiye Cumhuriyetinin resm gr ve siyaseti olduunu da, burada hatrlamalyz. Atatrkn Yurtta sulh, cihan da sulh cm lesi, bu manzumenin! bir zeti saylabilir.

EMEL GURBET

iMehlika Sultan a kyedi gen, S m eler geti fenz gelmediler; M ehlika Sultan a kiyedi gen Oradan gelmeyecekmi dediler...

(skp 1884 stanbul 1958)

884te skp te dodu. lk renimine skiip'te balad. Orta renimini Selnik ve stanbulda Vefa idadilerinde bitirdi. 1903te Paris gitti, bir yl Franszcasm ilerlettikten sonra S i e yasal bilgiler Okuluna girdi. Dokuz yl Fransa'da kald. stanbula dnte edebiyat ve tarih retmenlikleri yapt. 1915-1918 yllar arasnda Darlfnun mder risliinde Medeniyet Tarihi, bat Edebiyat ve Trk Edebiyat okuttu. 1923te Urfa Mebusu idi. 1926 Varova, daha sonra Madrid, Liz da bon eliliklerinde bulundu. 1934te yurda dneek mebusluk ve baka grevlerde bulundu. 1948 Pakistan Bykelisi oldu ve bir yl sonra emekliliini iste de yerek stanbula dnd. Cerrahpaa Hastanesinde 1 Kasm 1958 sa bah vefat etti. Eserleri: Eil Dalar (1966), Siyas ve Edeb Portreler (1968), S i yas Hikyeler (1968), Edebiyata Dair (1971), ocukluum, Cenliim, Siyas ve Edeb Hatralarm (1973), Tarih Mushabeleri (1975), Makaleler ve Mektuplar (1977) gibi nesir kitaplar stanbul Yahya Kemal Enstits tarafndan yaymlanmtr. iirle ri: Kendi Ckkubbemiz (1961), Eski iirin Piizgnyla (1962), Pbiler ve Hayyam Dbilerini Trke Syleyi (1963). airin bitmemi iirle ri de kitap hlinde yaymlanmtr (1976). Nesirle riyle birlikte Yahya Kemal Klliyat 13 cilt tutmaktadr.

JK eJfia cS uftan
Mehlika Sultan a k yedi gen Gece ehrin kapsndan kt Mehlika Sultana k yedi gen Kara sevdal birer kt. Bir hayalet gibi dnya gzeli Girdiinden beri r 'yalarna; Hepsi meshr, o muamma gzeli Gittiler grm eye Kaf dalarna. Hepsi srtnda ab, gnlerce Gittiler ileri hicranla dolu; Her gnn ufkunu sardka gece Dediler: Belki son akamdr bu. Bu emel gurbetinin yoktur ucu Daima yollar uzar, kalp zlr; mr olduka yrr her yolcu, Varmadan menzile bir yerde lr. Mehlikann kara sevdallar Vardlar kr yo k bir kuyuya Mehlikann kara sevdallar Baktlar korkulu gzlerle suya.

266 -Ahm et Kabakl

Grdler: Aynada bir gizli cihan... Ufku epevre lm servileri..." Sandlar dodu iinden bir an O, uzun gzl, uzun sal peri. Bu hazin yolcularn en k Bir zaman bakt o viran kuyuya. Ve neden sonra gm bir yz Parmandan syrp att suya. Su ekilmi gibi r 'y oldu! Erdiler yolculuun son demine; Bir hayal lemi peyda oldu, Gtler hep o hayal lemine. Mehlika Sultan a k yedi gen, Seneler geti henz gelmediler; Mehlika Sultana k yedi gen Oradan gelmeyecekmi dediler...

y < /y a D tem al

Bu sefer de Yahya Kemalden bir iir alarak, sahne sahne, perde perde unsurlar gsterelim. Burada srlar zmeye, elle tutulur, gze arpar mecazlar bulmaya alalm. Trk iirleri iinde masal motiflerinin, belki de en gzel kullanld ve ok bilinen bu iirin ad: Mehlika Sultan. Mehlika Sultan bir masal deildir. Fakat masal unsur lar zerine kurulmu, ada felsef Trk iirinin, belki de yegne rneidir. Bu iir, ana tem olarak srekli bir lk (ideal), bir ama, bir dayanlmaz arzu ve sevda pe inde koan insanolunun, o amaca hibir zaman ulaa mayacan anlatr: Bu emel gurbetinin yoktur ucu Daima yolar uzar kalp zlr; mr olduka yrr her yolcu Varmadan menzile bir yerde lr. ktasmda bu ana tem aka ifade olunmutur. Yalya Kemalin ilk iirlerinden olan Mehlika Sultanda, daha sonra birok iirlerinde, deiik, derin ve nkteli tarzda anlatlm grdmz lm-dnya-ahret teminin motifleri de bulunmaktadr. Nitekim:

c iir in c e le m e le ri 267

Mehlika Sultana k yedi gen Oradan gelmeyecekmi dediler msralar ile, son iirlerinden biri olan Sessiz Gemideki: Birok gidenin her biri memnun ki yerinden Birok seneler geti dnen yo k seferinden msralar arasnda kolaylkla ilgi kurulabilir. Ahmet Hamdi Tanpmar, Yahya Kemal adl kitabnda, bu iir dolaysyla, Yahya Kem ali Maurice Maeterlinckin masal dnyasna ksa bir an iin girmi grrz diyor. Ayrca iirdeki yzk motifinin bu Belikal air piyes yazarndan geldiini, yzkn daima haberci ol duunu ve uykuda bir nianlanmaya benzediini syl yor. Yzk motifinin Trk masallarnda hi gemediini bilmiyorum, aratrmak lzmdr. Fakat bu iirin, btn motifleri ile, bir ark (Dou) lemi dekorunda olduunu grmemek mmkn deildir. M ehlika Sultan bu masalda bir ark sultandr: Uzun gzl uzun sal peridir. Mehlika Sultana k genler yedi tanedir. Yedi, Trk masallarnda, ba say dr... Bu genler, gece ehrin kapsndan kmlardr. Geri kaleli, surlu, kapl Ortaa ehirleri, her tarafta vardr ama, bu genler srtlarnda ab ile karlar. Kara sevda Bat masallarnda da var ama, bu sevda nn en koyu olduu masallar (daha dorusu ak hikyele ri, mesneviler) Trk, ran, Arap, Hint dnyasnda bulun maktadr. Ayrca bu genler ryada k olmular, o mu amma gzeli ryada grp bylenmilerdir. Hepsi giz li bir kuvvetin ekicilii altnda Kaf dalarna doru gitmektedirler. iirdeki perde perde, sahne sahne tiyatromsu sahne ler tek tek anlatmaya lzum olmayacak ekilde aktr: lk iki k tada: M ehlika Sultan ryalarnda grp ona A lla h n emriyle sevdalanan yedi gen, o muamma gzeli bulmak, amalarna, mitlerine kavumak arzu suyla Kafdana, hayat denilen bilinmeze doru kale li, surlu bir ehirden, srtlarnda ab, atlara binerek yo la karlar... 3. ve 4. ktalarda: Menzile hemencecik varacan sa nan yolcularn, bir trl ulaamamaktan doan dramlar

268 -Ahm et Kabakl

anlatlr. Her gnn gecesi olurken belki son akamdr bu diye avunur giderler... 5. ve 6. k talarda: M ehlikam n kara sevdallar kr yok istifade edilmesi imknsz, (mit vermeyen) bir kuyuya rastlarlar. (Gittikleri yol ldr.) Uzanamadklar suya korkulu gzlerle bakarlar. Bir vaha grmenin haya li, bunalm, delirmesi iindedirler. Gerekte gremedik leri M ehlikay, o viran kuyuda, hayal olarak grrler. O uzun gzl, uzun sal peri sanki o gizli cihanda, lm servileri arasnda douvermitir. Peri kavram ile grnmezlik, mehul, virane ve mevcut olmay arasnda ilgiler kurulmutur. 7. ve 8. ktalar: Yolcularn hazin bitiini, yolculuun trajik sonunu anlatyor. dealin gerekleemeyecei anla lm ve yedi gencin en k (hl en ok mitli olan) viran kuyuya bir zaman bakm, sonra ona, hayalen nian lanmak iin romantik bir tavrla parmandaki yz su ya atmtr. Yzk bir sihir tesiri yapm, realiteden uzak (onlar m esut eden) bir hayal lemi belirmi... Hepsi o ha yal lemine gmlerdir. Son k ta: Yedi gencin, o hayal lemi olan lmden dnmeyeceklerini anlatmaktadr.

YAH YA KEMALDE MASALLATIRMA

Masallatrma yahut hayalletirme, Yahya Kemal iirinin bir zelliini deil, bence o iirin esasn ve kimliini te kil etmektedir. Yahya Kemalin iiri denilince akla gelmesi icap eden ve hemen btn iirlerini zge bir by ile saran bu masallatrma, bugne kadar dikkatlerden kam gibi dir. iirinin bu niteliini, yorumcular hakkyla ve yeterin ce aklamamlardr. una iaret edeyim: iirinin, nesrinin, slbunun b tn zelliklerini byk uurla aklayan ve iirlerinin ds turu olarak yaz ve sohbetlerinde anlatan Yahya Kemal de, airliinin tlsm, z nitelii ve ahsiyeti diyebilecei miz bu masallatrma zellii zerinde durmamtr. Ksaca sylemek gerekirse, Yahya Kemalin ele ald btn gerek evreler masal-tabiat kardr; aklar, gerekten koparlarak masallam olan aklardr; sevgi liler, eski zamanda kahramanlar, vakalar ve zamanlar da, gerekten hareketle masal dnyasna yneltilmitir. Her iiri, realiteden balayarak bir sr noktasna kadar gi der ve iirin en tesirli bir yerinde kendisinin hayal de dii masal atmosferi balar. Mehlika Sultandaki yedi gen gibi. Bir hayl lemi peyd oldu Gtler hep o hayl lemine

270 -Ahmet Kabakl

Yahya K em alin iirlerinde hayal kelimesi trl sfat ve fiillerle pek ok geiyor. M asal kelimesi ise, yalnz Deniz Trksnn u msranda grlyor: Yl da benzer hem uzun, hem de gzel bir masala O saatler ki geer babaa yldzlarla Hayal kelimesi ise iirinde pek oktur demitik. Baz rnekler verelim: Haylinden bakar pde-i evrk olan havza O h alar bugn kasr- eref-bda geldike
* i c///'// O Zzyj'iyfe, c erefSd

Dlr bir hayle zevk alnr

J tencJi / D tu6em iz, S7/rt

Kendi Gk Kubbemizde, bal bile Hayl olan iir vardr: Hayl ehir, Hayl Beste; Hayli Syleni. Ruba ilerden birisi Haylbddr. Dier iirlerinde hayl, u terkiplerde geer: Haylhne, hayl skdar, erefli haylin, hayl aalar, stanbulu hicranla tahayyl, Yer kalmad bey nimde hayle, Hl muhayyilemde parldar resim gibi, Kalbimde bir hayli kalp kaybolan ehir, Tahayylm de vatan kalsn eski hliyle, Msr ve Suriye ok gen iken hayalimdi, En tatl bir hayl iin, Cihana bir daha gelmek hayl edilse bile, Haylimde doan leme yakla tka, nsan lemde hayl ettii mddete yaar, Hayl edindii lem, Bir dakikack hayl etmek, Bir l orak lnda haylin susuzluu, Aksetti uzaktan haylime, (O ku) hayl iinde yaar, hayl iinde lr, Bir hayl lemi peyda oldu., ok kere haylimizde cnn/Bir iri hatrlatan kadnd, muhayyel sevgilimdin vs. Yahya Kemal, iirinde ry, huly, efsun, muhayyel, meshr, muamma, ry iinde ry, ulu ry, uyank g rlen ry, efsunlu gibi szleri de hayl ve masal ile e anlaml kullanmaktadr. Zaten, eski szlmzden de, haylin masal yerine kullanld grlmektedir. Buna kuvvetli bir rnek: Muhayyelt- Aziz Efendidir. Aziz Efendinin haylleri, b lm blm masallardr. Bilindii gibi, masalms sahne

in celem eleri 271

lerden oluan Karagze de Hayl oyunu, sanatkrlar na da hayal denilmektedir. Hayl grmek dilimizde asl esas olmayan fakat g rld sanlan eydir. ehbenderzde Filibeli Ahmed H ilm inin A mk~ Hayl adl kitab da, bilindii gibi tasavvuf dnceleri masal motifleriyle anlatmaktadr. Bu kitap ve benzerleri, hayldeki masal anlamnn gnmze kadar geldiini gstermektedir. Konuma dilimizde de yledir. Olmaya cak bir ey syleyince, sen hayl grm sn denir. Ola anst eyler dnp tasarlayanlar haylperest diye nitelenir. Nedimin u beytinde de masal ile haylin ya knln hatta i ieliini grebiliriz: Yok bu ehr ire senin vasfettiin dilber Nedim Bir per-sret grnm bir hayl olmu sana Ry, huly, meshr, efsn vsnin ise masala hayl den de yakn olduu bilinmektedir. nce masal nedir? Onu aratralm ki, Yahya Kemal'in zaman, tarihi, denizi, evreyi, eski kahramanlar, gzel kadnlar, sevgilileri, halk, askeri, dostlar, Boaz, s tanbulu, skp... Velhsl dokunduu ve bahsettii her eyi nasl masallatrdm anlayalm. Masal: Gerek dnda veya gerek stnde, fakat mutla ka gzel olan muhayyile verimidir. Masalda gerek zaman yok, gerek mekn yok, gerek evre yoktur. Hibir ey ak a ortada deil, belirsizdir. nsanlarn ve insan d yaratk larla varlklarn birlikte bulunduklar, birlikte yaadklar lem, masal lemi, hayl lemidir. Masalda her ey bir gayrimuayyenlik (belli olmay) ve mantk stlk iindedir. Tabiata benzeyen fakat tabiattan ayn bir evre, masal larn zeminini tekil eder. Masal olaylar, tarih olaylarna benzer fakat bsbtn tarih deildir. Masaln getii yer, haritada gsterilen corafyanm dndadr. Ksacas masaln da kiileri, olaylar, evresi, zaman vs. vardr. Fakat bunlar sadece kavramlardr, bunlar manta gre deil hayle gre, masala gre ekillenmilerdir. Masaln kendine gre tabirleri, zel bir dili ve ayn bir dnyas mevcuttur. Corafyann denizlerinden gemiler ge er, masaln denizi ise, Yahya Kemalin Itrdeki deyify-

272 -Ahm et Kabakl

le: Gemiler gemeyen bir ummandr. Masalda lm: Ar kasnda gne domayan byk kapdr. Masalda Gece blbl, aaran vakte kadar alar. Kanayan rengiyle bir gl, yeniden her gn aar. Masalda eski baheler, son bahe ler vardr ki bunlar ehir rehberlerinde gsterilemez. Masal, ayan geree basmakla beraber, haylin, mmkn olduu kadar uzaa, yksee, belirsizlie ve g zellie amasdr. imdi bu masala, Yahya Kemalin iirlerinden r nekler verelim. Masal, birka unsuruyla, onun her iirin de vardr. Fakat baz iirleri tamamyla masaldr. Bu srf masal olan iirlerine rnek olarak, Haylbd rubsi ile Mehlika Sultann alalm: Haylbd ezhadeyi hapseyledi zlim pederi Bir kasra ki gzler gremez gkle yeri Aksetti o kasrn der dvanndan Her saniye Binbir Gece Efsaneleri Haylbd, grld gibi masal diyndr. Masal ve ta rih unsurlar bu rbde i ie girmitir. ehzade, yle bir kasra hapsedilmitir ki gzler gremez gkle yeri. Bu msra ile gayrimuayyenlik, belirsizlik, corafya diilik ha zrlanmtr. Zalim pederin ehzadeyi hapsetmesi masal da ve tarihte de grlebilen bir olaydr. Yahya Kemal, bu masaln iine bir dnya grn de yerletirmitir. ehzade, bilinmezde, mehulde, halkn merak konusu olmutur. ehzadeye acyan, onu seven, fakat nerede ol duunu bilemeyen halk, onun hakknda masallar, efsa neler uydurmutur. Nasl ki Binbir Gece Efsaneleri de saraylarn i yzn grmeyen, fakat oradaki yaaylar ve olup bitenleri merak eden halkn sylentilerinden ve abartmalarndan doarak dal budak salmtr. Nitekim Yahya Kemal, Kandillide eski bahelerde, perde perde kapanan akamn verdii msik hazzn: Gzlerden uzaklanca dny Binbir Gece'den birinde gy Balar r iinde r . y y msralaryla anlatacaktr.

c/'/r SJn c e le m e fe ri 273

M ehlika Sultana gelince: Mehlika Sultana k yedi gen Gece ehrin kapsndan kt; Mehlika Sultan a k yedi gen Kara sevdal birer kt. ktasyla balayan bu iir, dili, evresi, vakas, zaman, Mehlika Sultan ile tam bir masaldr. Ancak bu masal, in sann ve insanln daima bir hayl peinde kotuunu fakat hibir zaman amaca ulap muradna eremeyeceini de dolayl anlatan m odem bir iirdir. Bu emel gurbe tinin yoktur ucu msra, iirde bir ana fikirdir. Bu (masallarda olduu gibi) bir dnya gzelidir. Gerek deildir haylet gibidir. Mehlika muamm g z e ld ir ; anlatlmas, anlalmas kabil deil. Mehlika: Uzun gzl, uzun sal peridir. Bu tarif, hem Divan ede biyatnn gzel tipine, hem halkn hayl ettii masal kadnlarna uymaktadr. M ehlikanm kara sevdallar, masallarda olduu gi bi yedi gentir. Birok masallardaki gibi o muamm gzeli aryorlar. Fakat menzile varmadan bir yerde l yorlar. Hepsi meshr yani bylenmilerdir. Hibiri sinin tipi, giyim kuam, boyu posu, ehresi, romanlara ve geree uygun ekilde tasvir edilmiyor. Hepsi gayrimuayyendir. Belli birer kii deil, kavramlardr. Yalnz eski zaman ve m asajlar hatrlatacak ekilde hepsinin srtnda aba vardr. Bunlar Orta allardr. Bunlar emel gurbetinde hazin yolculardr. Bunlardan yalnz en k (masallardaki gibi) bir cesaret jesti yapar. Dier altlardan daha yiit davranarak: Gm bir y z parmandan syrp suya atar. Bu iirde evre, btnyle bir masal, destan, efsane dekorundan ibarettir. Yedi gen, Gece ehrin kapsndan karlar. Bu; kale li, kapl bir Orta a ehridir. Ama nerede, hangi lkede, hangi ehir olduu belli deil. Bunlar, hayalet gibi dnya gzeli Mehlikay ryda grmlerdir. Masallarda ve zellikle halkmzn sevdii byk ak destanlarnda, halk hikyelerinde, klar sevgilileri ryda grr, ona vuru lurlar. Kara sevdal k olurlar.

274 -Ahm et Kabakl

Yedi gen, btn masallarn ve efsanelerin ortak er evesi olan Kaf dalarna, Mehlika Sultan bulmak iin gidiyorlar... Bunlar demir as, demir ark, sevgili si peinde yryen masal klardr. Kaf dalarnda y rrken kr yok bir kuyuya varyorlar. Aynada, epevre lm servileri ile bir gizli cihan grlyor. O sihir li suda, sanki sevgilinin hayali beliriyor. Bu viran kuyuya eilen, sevgilisinin ehresini orada grdn sa nan en kk yolcu ona kavumak, (onunla nianlan mak) midiyle gm yzn suya atyor. Masallarda mitsizlik yoktur. klar, arayanlar, bir ok ilelerden sonra, sevgililerine veya meramlarna ka vuurlar. Bu felsef masalda ise yle deil: iir mitsizlik, hsran ve kavuamamakla bitiyor. k Keremin mace rasn biraz andrr ekilde onlara vuslat nasip olmuyor. Onlar, birdenbire peyda olan hayl lemine gyor lar. Orada yine belki mitli olmaya devam edecekler: Mehlika Sultana k yedi gen Seneler geti henz gelmediler Mehlika Sultan a k yedi gen Oradan gelmeyecekmi dediler. Fakat hangi takvimin seneleri gemitir? Oradan gelmeyeceklerini kim sylemitir? Btn bunlar, masa ln esas olan bilinmezliklerdir. iirdeki kelimelere dikkat etmeliyiz: Mehlika Sultan, yedi gen, dnya gzeli, Kaf dalar, kuyu, gm yzk btn bunlar masal havasn tamamlayan kelime ve ter kiplerdir. Tpk Mehlika Sultan gibi, koyda tenha ykanrken, a ym beyaz ensesinden pt, bu yzden sararp solan, yataklara den ve len Leyly burada hatrlayabiliriz. Btn iirlerinde olan bu tutumunu, ok tannm Ak Deniz eserinde arayalm. Ak Deniz Yahya Ke m alin, hayatm anlattm dedii iirdir. Gerekten de air, ocukluunu, delikanl alarn, 1903te stanbuldan bir Fransz vapuru ile kaarak Parise gittiini... Oradan da belki bir gn Man Denizi (Atlantik) kysnda, okyanusun mehur medlerinden (kabarma, ya ylma) birini seyrettiini Ak Denizde anlatmtr.

c/'/r SJncelemelej'i 275

Fakat onun 30 yama kadarki hayatn anlatan bu iir hibir zaman bir biyografiyi (hayat hikyesini) dndr mez. Tam tersine airin hayat maceras ile, Trk tarihinin ruh portresi ve bir tabiat unsuru olarak denizin kabna smayan ihtiras arasnda irtibatlar kurdurur. Daha ilk msrada, Balkan ehirlerinde geerken o cukluum denilerek, kendisinin deil de sanki bir masal kahramannn ocukluunu anlatmaya balyor. Balkan ehirleri terkibi de gayrimuayyendir. ok ge ni bir corafya zerinde bize ancak m asal-m ekn fikri ni telkin eder. Sonra bu destan kahramannn duygular na geilir: . Bu ocuk; her lhza bir alev gibi hasret duymaktadr. O da mustarip ngiliz airi Bayronu bedbaht eden melle tutulmutur. Hlyas iinde sessiz sedasz dalar gez m ektedir. Rakofa krlarnn hr havasn almaktadr. iir ilerledike o ocuk, birdenbire mill tarihin ocu u ve Trk rknn vrisi bir destan kahraman oluverir. Tarihimizde, her yaz imale doru asrlarca koan serhatli Trk gazilerinin savalar onda bir akis gibidir. Aknc cedlerinin ihtirasn duyar. Byk fetihleri zle yen bir strap iindedir. Byle olunca, millete iine d tmz gerileme, ekilme, eski bizim diyar terk etme gereine raz olamaz. Eski muzaffer ordularmzn, im di st ste yenilmeleri ona byk zntler vermektedir. Bu tatminsizlik, onu bunalma srklyor. Ne yer, ne yr istemiyor artk. Srekli gurbete kyor, diyar diyar geziyor. air, alelde bir hayat hikyesi anlatmaktan kurtul mak iin, birtakm kelime, deyim ve ibarelerle, hikyesi nin ayan yerden kesiyor. Gidiini veya gurbete ka n da bunun iin bir masal sebebe balyor: Ufuktaki sonsuzluun tad onu peine drmtr. Ayrca, bili nen zaman ve iir meknn icat ediyor. Gerek zaman dndaki o zaman anlatan szler unlardr: Bir gn dedim ki, Bir varm bir yokmu der gibidir. Dedim, grdm, gittim, kalbimde vard vs. gibi dili ge m i fiillerle zaman hem gemie hem belirsize itmekte dir. Bir med zaman malpken ordu gibi belirsizlik gsteren szlerle irin zaman mehullemektedir.

276 -Ahm et Kabakl

Daha nemlisi, mekn silmek, corafyadan syrlmak iin kulland kelimeler, bulular, terkiplerdir: Balkan ehirlerinde, her lhza, her yaz imale doru, mahzn hudutlarn tesi, ufuktaki sonsuz luk, ne yer, ne yr, srekli gurbete kmak, engin denizler vs. Corafyadan ka, iirin ikinci blmnde daha da barizlemektedir. Garbn ucu... son ky neresidir? air, bu szlerle ha ritadan, gerek dnyadan kaarak masal evresine, ma sal meknna snmaktadr. iirin kendine gre bir za man, bir mekn olmaktadr. M asala yaklaan bu szlerin yan sra, A k De n i z c e , dorudan doruya bir masal mahlku yaatl maktadr. Bu, masallardaki dev gibi heybetli bir kav ram yaratktr. Nitekim, med (kabarma) hlindeki mt hi okyanus: bin bal ejdere benzetilmektedir. Cid den byk iir gcyle devletirilen bu denizin heybe ti, seilen kelimelerle, istiarelerle, tasvirlerle ortaya ko nulmaktadr. Denizin bu devliini ve btn evreyi yu tan vaheti ile heybetini bizzat iirden okuyalm: Grdm deniz dedikleri bin bal ejderi, Grdm gzel vcudunu zmrtleyen deri Keskin bir rperile kmldand anbean; Baktm ve anladm ki o ejderdi canlanan. Sonsuz ufuktan h o ne cokun geliti o! Birden nasl toparlanarak kkremiti o! Yelken, vapur, ne varsa kam limanlara, Yalnz onund koskoca meydan ve manzara; Yalnz o kalm ortada s ve bar hn, Bin mara az am ulurken uzun uzun... Grlyor ki gzel vcudunu zmrtleyen derisi, kes kin rpermelerle kmldan (dalgalan), sonsuz ufuktan cokun gelii, kkreyii, herkesi karp ortada tek ve ye gne kuvvet olarak kal, maara geniliinde az ve o azm korkun ulumalar ile, bu deniz, masallarn bin bal ejderinden baka bir ey deildir. Yalnz bu ada, Avrupai iire, birbirine paralel ve benzer iki de ruh hli yerletirilmitir: Bu iki psikoloji den biri iirin Bayrona benzeyen melli, aknc cedle-

(iir in celem eleri Z il

rinden kendisine geen ihtiras, ufuktaki sonsuzluun ta dna kaplarak srekli gurbete kma tutkunluudur. kincisi ise: bu gurbette endeniz dedii denizin ezel strabdr. Deniz karalara doru uzamakta, her eyi fet hedip ezmek, yutmak gcnde olduu hlde bunu tama myla yapamamaktadr. Snrlara bal kalmaktan ek va etmektedir. Bu esiz iir-m asalda iki kahraman vardr: Biri a irin ocukluu ve genlii... teki de srekli dalgalanan, uzayp yaylan sonra aresiz geri ekilen Ak Denizdir. Yahya Kemalde, tarihin, meknn (vatan, corafya), sevgililerin, gzellerin, tarih kiilerin, tabiatn, canl ve cansz varlklarn nasl masallatnldn, haylletirildiini, kahramanlar hline getirildiini byk bir rnek zerinde tespit etmi olduk. imdi, btn iirlerindeki masallatrma unsurlarna, ksaca gz atalm.

a) Tarih kiileri, kahramanlar

Yahya Kemalin iirlerinde tarih gerek ahslar, padi ahlar byk bir yer tutmaz. Mesel, en ok sevdii stan bulun Ftihi Sultan Mehmed bile, o iirlerde, ismiyle gemez; Kanuni Sultan Sleyman da yoktur. Yavuz Sultan Selim, Selmnmeden baka Ezn- Mahammedde ve Ok iirinde defa geer. Yahya Ke malin en ok Yavuz Sultan Selime hayran olduu bundan anlalmaktadr. Sultan Alpaslan, Yldrm Beyazt, Selm -i Sni (2. Selim), Ahmed Han (3. Ahmed) ve nihayet Sultan Read da Yahya Kemalin iirlerinde, ad geen hkmdarlardr. Kumandan (serdar) olarak Gedik Ahmed Paa, iirine koyduu kahramanlardandr. Peygamberimizin adndan baka Hz. sa, Yahya Ke m alde en ok ( defa) geen peygamberdir. iirlerinde geen br peygamberler: Nh, Yakup, Yusuf, Dvut ve Sleymandr. Yabanc airlerden en ok Hayyam (drt iirinde) ve sonra Hfz anar. Eski Paris iirinde: Baudelaire, Verlaine, Peguy, gibi Fransz airleriyle Rodin gibi heykeltralann, Saures gibi politika ve fikir adamlarnn isimle rine de yer verilmitir.

278 -Ahmet Kabakl

Hz. Mevlna (2 iirde), Baki, eyhlislm Yahya, Nil, Neat (ve adalarndan) Abdlhak Hmid (iki yerde), Rza Tevfik ve Faruk Nafiz gibi Tr , airleri de iirlerin de yer alrlar. iirlerini dolduran balca tasavvuf ve efsane kahra manlar: Mansr, Sar Saltuk, em s-i Tebrz... Cem (Cemd), Nevrz, Mecnun, Leyl, Ferhad, irin, k Keremdir. Filozof olarak Sokratla Efltunun, dost olarak (msralarmn iinde) ekip Tun, Haan Rza, Ali Emr Efendinin adlar gemektedir. Musikiye (seste ve szde) verdii ehemmiyet dolaysy la, bata Itri ve smail Dede olmak zere, Tamburi Cemil Bey, Seyyid Nh, Hfz Post vs.nin adlan msralarnda ve iir balklarnda yer almaktadr. Yahya Kemalin, Kendi Gk Kubbemiz, Eski iirin Rzgriyle ve Rubler adl iir kitabndan derledii miz bu zel isimler, byk bir yekn olduu kadar az isim anmaya zen gstermitir. Bu da onun, kahramanla r ve sevdii byklerle insanlar destanlatrmak, hayalletirmek, umumiletirmek eiliminden ileri gelmek tedir. Baka bir deyile airimiz, ahslardan ziyade tim saller zerinde durmutur. ok iirinde de stanbulu Alan Yenieri, Sleymaniyeyi yapan ve yaptran ne fer, Aknc, htiyar Bekta Suba, Rindler, Sar Saltuk, vs gibi anonim tipleri iirletirmitir. Burada onun trl sahalardaki birka byk smy nasl destanlatrdn anlatmak istiyoruz. Kahraman lar karsndaki tutumu da Mehlika Sultanda ve Ak Deniz vs.de grdmzn ayndr. Yani onlar, zaman dan, tarihten, bilinen harclem durumlanndan kopara rak gereklerin stne adnr. Onlar artk, milletin, bir sanatn, bir gzelliin veya akn sembol olarak hibir geree ve tarih yaprana sdmlamayan masal kahra manlar dr. Yavuz Sultan Selim: (Selmnmede ve baka iirlerde) yle bir kkremi arslandr ki, R y- zemini, tbi-i ferman klmaa Allah tarafndan gnderilmitir. Ge mite o kadar ftih gren ran, asl onu grnce zafer lerinin ne olduunu grm olacaktr.

( iir in c e le m e le r i 279

Esasen, batan trnaa Gaza klc kuanm bir m metin (Trkln) kudretli tahtna yakan Yavuzdur. O markla maribi birletirerek Allahna bir devlet arma an edecektir. O, Acem ve tahtn atnn aya altna alarak, klcn ara asan Sultan Selim H andr. Yavuzun Hem ark hem cenubu aan cihadndan, Dnyaya n-mtenhi bir ihtiam aksettirmitir. Selmnmede, Yavuzun lmn anlatan son Rhlet blm ise, btnyle bir destandr. Trk milletinin inand manev telerin, hayal gc ile sanki filme almdr: A llahtan lm daveti geliyor... Gzleri ayrlk yala ryla dolan kudretli Padiah, millete veda ediyor. mr n slm birliini kurmak maksadyla geiren Yavuz, salad o birlik armaann Allahn birlik (vahdet) der ghna yceltiyor. Sancaklarnn glgesinde hayatlarn fed eden (e hit olan) ruhlara, nc olarak girdi cennete. ylesine ki, cennet baheleri onun her cenkten (birok savalardan) getirdii binlerce bayran dalgaland yer oluyor. Yavuzun gayesi fahr-i lemin (peygamberimizin) yz n grmekti, hu iinde Peygamberin huzuruna kt. Fahr-i Kinat, onunla fahrederek (gurur duyarak) alnn dan pt. Sarf ettii bunca hizmet iin ona ferinler sundu. Hak divnnda, onun balanmas iin, btn crm ve gnahlarn efaatine lyk grd. Yahya Kemal, Gedik Ahmet Paa, stanbulu alan Yeni eri gibi dier gaza ve sava kahramanlarn da ayn tarz da destanlatrmaktadr. Aknc ve Moha kahramanlar da, tpk Sultan Se lim Han gibi, ehitlik erbetini itikleri anda, hemen o sa at, cennete dahil olmulardr. Bir gn dolu dizgin boanan atlarmzla Yerden yedi kat ara kanatlandk o hzla Cennette bugn glleri am grrz de Hl o kzl htra titrer gzmzde! Moha Trksnn, can vererek zaferin koynuna giren ehitleri de bize unlar anlatrlar: Dnyaya ved ettik atldk doludizgin; En son koumuzdur bu, asrlarca bilinsin!

280 -Ahmet Kabakl

Bir bir alrken ge, son defa yartk Allah a giden yolda meleklerle kartk, Getik hepimiz drtnala cennet kapsndan; Grdk ebed cedleri bir anda yakndan! Sanatkr kahraman olarak Itryi nasl masallatrdna bakalm: Tekbrin bestekr Itr afak vaktinin cihangiridir. Ta Budinden Iraka, Msra kadar diye, corafyadan kurtarlarak, iir ahengiyle geniletilen Osmanl (Trk) vatan, ona hr esen rzgrlar ile btn baharlarndan sesler gndermitir. Itr, yedi yz yl sren hikyemizi (Malazgirtten kendi zamanna kadarki Trk tarihini) ihti yar narlardan dinleyerek bestelerini yapan ve bizi top layan, temsil eden dehadr. Itrnin N ev-K r, Dou dnyasnn srlarn aa vurmaktadr. Bestekr, bu eseriyle, elli milyon ecdat Trkn ruhunu mest ederek, karanlktan yola karp fecre doru yrtmektedir. ylesine olaanst dev sa natkr gcne sahiptir. O, ihtiaml bir dnyaya (kendi kraliyetini kurduu musiki dnyasna) ses ve tel kudre tiyle hkimdir. Itrnin binden ziyade bestesini, kaza ve kader kska narak gizlemitir. (Itrnin eserlerinin kayboluunu ma sal diliyle anlatyor.) O eserler acaba define mi, ebediyet te birer hazine midirler? Sonunda Yahya Kemal, corafya ve zamann bsbtn dna karak, bir masal lkesinde, o bestelerinin aln dn (icra edildiini) hayal etmekte, bununla teselli bul maktadr: ok saatler geince hicranda Dlr bir hayle zevk alnr: Belki hla o besteler alnr, Gemiler gemeyen bir ummanda.

b) ehirleri masallatrma
Yahya Kemalin iirine, bugnk Trkiye dnda Paris, Madrid, Altor ehri, raz, skp, Kosova, Nibolu, Varna, Belgrad, Budin, Eri, Uyvar gibi ehirler girmektedir. z mir, Bursa, Tekirda, Erzurum, Konya, Van gibi ehirleri miz de, bu iirlerde gemektedir.

(ii/' in celem eleri 281

Fakat Yahya Kemal, Nedimle beraber, en byk stan bul airidir. stanbul; balca semtleri, mabetleri, Boaz kyleri, Adalar, skdar ve btn sayfiyeleriyle onun i irlerinde en byk arl tekil etmektedir. Yahya Kemal, tpk canavar kahramanlar, sanat d hileri gibi, stanbulu ve semtlerini (iirlerine ald di er ehirleri de) masallatrmakta, hayal hline getir mektedir: Kandilli uykularda yzer, Sleymniye cedlerin mafiret iklimidir. stanbul efsunlu gzellikler yarat maktadr. Boaz: Som zmrt ortasnda muzaffer akp giden frze nehridir. skdar: Bir ulu ryy grenler ehri olur. Atik Valdenin kerpiten evlerinin bir nurlu manzarasnda ahiret dnyaya o kadar komu ki, duvar yok arada. Kandillide eski bahelerde, akam olup: Gzlerden uzaklanca dnya/Bin bir geceden birinde gy/Balar ry iinde ry. stinyenin lle am bahelerinde Be yz yln ka dehleri ykselmektedir. Maltepede bat zaman: Gne altn denizde alalyor/Nice kayserlerin donanmalar/Uurum ufka durmadan dalyor. Erenky baharnda Aina lk bir ak oluveriyor. yle bir bahan felek bir daha gre mez. amlca Akn eref diyardr. ehirlerin, semtlerin Yahya Kemalde nasl masallatm a tam bir rnek olarak da Hayl ehiri alabiliriz. air bizi hangisi olduunu bilemediimiz bu mev sim de, Cihangirden kar yakaya bakmaya amyor. Seyredeceimiz manzara bir ryadr. Bu akam btn akamlardan bakadr diyerek masal balatyor: Hayalhanesine elence arayan ilh (gne) Boazm kar kysndaki camlardan saraylar, peri kneleri ya ratmakta olup Som ateten bu saraylarla kar yaka, bin sene evvelki tantanal arka benzemektedir. Batmakta olan gnein tii altn arabn zevkinden mest olarak, elinde bir krmz kseyle ekilmekte oldu u grlr. Am a aldanmayalm bu grnen hayl skdardr. Bu peri kneleri gne batnca, birdenbire kaybolur. Bu sefer, gerek fakir skdar kendi i aydnlna dalar.

282 - Ahm et Kabakl

c) Yahya Kemalde gzeller, sevgililer, kadnlar...

Onlar da hep masal yaratklardr. Bir kere, hemen hibirinin ad anlmaz. Bazen bir tanesine sadece cnn denilir. Bu sevgililer ve airin onlarla aklar ve o ef sunlu gzellerin hepsi, sanki geen belirsiz bir zamanda, bilinmeyen bir meknda yaamlardr. air, onlar ve aklarn hatra hline gelmedike asla yd etmez, iirine almaz. nk i aklar, ayakzeri gzeller, o bulunduk lar hlde efsundan, byden mahrumdurlar. Balca iirlerinde, gzelleri, sevgilileri nasl ele ald n rnekler zerinde grelim: Bir Tepeden iirindeki gzel: Tpk memlekete, stan bula benzemektedir. Onun ehresi, tarihini aksettir mektedir. stanbulun O Yerleri iirinde: Yrin dudaklarnda bitip balayan visal, muhayyilesinde hl resim gibi par lamaktadr. Vuslat iirinde, ak ve sevime bir masal lemi, bir rya olarak ele alnmaktadr: Grdkleri r a ezel bahedir aka y Her mevsimi bir yaz ve esen rzgr baka Blblden o elencede feryd iitilmez Gl solmay, mehtb azalp bitmeyi bilmez,

Erenkynde Baharda sevgili rin gibi bir cnndr; sevilen kadnn timsalidir. Bu bir iri hatrlatan kadmdr. Mavi bir semann yldzlar airin iine, ona ak sayesinde domutur. Onun gzellii Bir saltanatn gzellii dir. in Ksesi iiri ise dorudan doruya bir masaln iire aksediidir. Sevgiliyi davet eder: Gel ey mahbbe inden/O irin kk iinden. Bu sevgili Bir in kse sinden glmser bir resim, muhayyel sevgili dir. Masallatrd, yahut bir in resminin masalndan al d bu sevgiliye, Yahya Kemal yle seslenmektedir: Ya mektup yolla inden Ya gel hulym iinden.

R y geer, ydgeer uzarsa ara Cjiyin kara libs yaslan duvara fanndan, gsnden alr yara y r gelmezse yaralarn elletme.

(Veysel atrolu)
(arkla 1894-1973)

ivas, arkla'nn Sivriala kynde 1894te dodu ve 1973t.e ld. 7 yandayken iek hastalndan gzlerini kaybetti. Avunmas iin eline tututurulan az almay ve onun eliinde iir sylemeyi rendi. 1931'de Sivas'ta dzenle nen halk airleri bayramnda adn duyurdu. Kentieri. kasabalar gezerek alp sylemeyi srdrd. Arifiye ve Hasanolan ky enstitlerinde (1943-1944), daha sonra ifte ler Ky Enstits'nde saz almay ve halk trklerini retti. Halk evlerinde, radyoda, okullarda gezgin bir halk airi olarak iirle rini saz eliinde geni kitlelere dinletti ve sevdirdi. Toprak sevgisini, tabiat, elerinden yola kan lirizmiyle sevgi, aynlk. konularn iledi (Uzun ince bir yoldaym; Czelliin on par'etmez; Ku olsan da kurtulmazdn elimden / Eer grsem idi gz ile seni). Eserleri: Deyiler (1944), Sazmdan Sesler (1949), k Veysel, Hayat ve iirle ri (1953). 1970 ylnda btn iirle ri Dostlar Beni Hatrlasm yaymland. da Hayat, Metin Erksann ynettii Karanlk Dnya adl filme konu oldu. (1952) Bedri Dahmi Eyiibolu Dalar iek aar / Veysel dert aar msralarn bir tablosuna konu edindi. Orhan Peker tarafndan da bir tablosu yapld.

Sazm a
Ben gidersem sazm, sen kal dnyada Gizli srlarm aikr etme. Ll olsun dillerin syleme yada Garip blbl gibi h u zr etme Gizli dertlerimi sana anlattm. altm sesimi sesine kattm. Bebe gibi kollarmda yaylattm. Hayli htr et beni unutma Bahede dut iken bilmezdin saz Blbl konar myd dalma bz? Hangi kutan aldn sen bu vz? Syle dorusunu gel inkr etme. Benim her derdime ortak sen oldun Alarsam aladn, glersem gldn Sazm bu sesleri turnadan m aldn? Pene vurup san teli szlatma. A y geer, yl geer uzarsa ara Giyin kara libs yaslan duvara Yanndan, gsnden alr yara Yr gelmezse yaralarn elletme.

286 -Ahmet Kabakl

Sen petek misli Veysel de an nleir beraber yapardk bal, Ben bir insanolu sen bir dut dal Ben babam, sen atan unutma.
IJLp T Jeysef

1973te kaybettiimiz k Veysel (atrolu)in Dostlar Beni Hatrlasn kitabndan aldm bu nefis iir, beni 35 yl ncelere gtrd. Aydm da birka arkada, o zaman hretinin zirvesin de bulunan bu esiz k misafir etmitik. Bir hafta bo yunca A ydm da kald; halk huzurunda da alp syledi idi. Fakat daha nemli olan taraf, sohbetlerdeki ve mte vaz sofralarmzdaki kiilii idi. Okumam olduuna krettirecek ekilde, hayret verici bir irfan vard. Bir halk ulusu idi; derinlikler, nkteler dolusu idi. akann, nkte ve fkrann, gldrmenin, dndrmenin de da niskasn biliyordu. Gznn grmemesi, onu hi tanmadmz duygu lar, derinlikler, renkler fezasnda yaatyordu; Hi z gn deilim, benim grdm de siz gremiyorsunuz! diyordu. iirlerinde daha gaml idi. Veyselin, sofralarda en ve tr sohbetleri afak gibi ferahlatyordu. Onu dinler ken, derin kltrl, H aktan vergili insanlar hangi hlde olurlarsa olsunlar yanlarna gam ve kasavetin uramaya can sanyordum. Buna benzer bir dnceyi, daha son ralar da, bir-iki gzsz insann yannda, sayg ve hay ranlkla geirmiimdir. Veyselin bu iirini, ansz bir tesadfle bir daha dinle diim zaman, iime hatralar dolutu. Bence, ebedlik arzusunu syleyen bu iirle, ok duygulandm. k Vey seli o zaman anlayamamm, kadrini de hi bilememi im gibi geldi. Onu, okumu bir adam gibi deil de halk mz gibi dinlemeliydim. ylesine hayranlk, teslimiyet ve inan iinde olmalydm. O yamda, galiba bunu yapabil mem imkn yoktu. Herhlde bilgi edebiyat retmeni tavrnda idim. Veysel, bu tavrm sezmi olmasna ra men, ar sevgi, dostluk gsteriyordu.

c/'/j- in celem eleri *287

H o tabiat vard. Yem ekten sonra: Hadi biraz folta vuralm deyip geziniyordu; gezinirken alyor, nefis fkralar anlatyordu. Yem ee oturduumuz zamanlar da, kara donlu dedii siyah klfl sazn elinin ulaa ca bir yerde, yan bana koyuyordu. Sazm biraz din lensin! diyordu. Kendisine saz alm as teklif edilm esinden holanmazd. Sanatkr gururunun, bundan incinir olduunu sezmitik. Zaten kendisi, kvamna geldi miydi, okunluk bast da, sz kendisine yetmez oldu muydu... He men kara donlu sazna uzanr, onu soyar, kollarnda yaylatmaya balard: Sazmn karn ackt, hele onu da doyurak derdi. te yukarya aldm Sazma adl iiri, o zamanlar yeni yeni sylyordu. Aklmda kalan baz msralar dei ikti. Sazna bakarak, iln~ ak yahut vasiyet eder gi bi ok hisli muhabbetle alp aryordu. Biz bu okayl saz-k sevimesine bakarak, sazm halk iirimizdeki deta kutsal deeri zerinde d nrdk. Bu alelde bir alg deil, alacak llerde sr l ve mbarek bir ifade vastas saylyor. O kadar ki eli sazsz k dnlemiyor. Saz airi, sazn klfndan karrken, aziz ekmek gibi, nce pp bana koyuyor. Onu srda, onu sanatnn tamamlaycs biliyor. Sazsz k da ylesine gln ve yaya kalyor. Bu yzdendir ki kalem airini, saz airinden ayrmak iin, birine air birine k demiler. k kelimesin den nce ise (elinde sazla deil, fakat kopuzla gezen) Ozan kelimesi kullanlm. Bugn Ozan kelimesi, rastgele, eli sazl ve sazsz her trl air iin syleniveriyor. Hatta Halk ozan diye mantksz ve garip terkip ler bile var. Peki Ozan zaten halkn olmayacakt da ki min olacakt? Ozan yalnz, halk airi demektir. k Veyselin bu iiri, Trk edebiyatnda saz ii yapl m vglerin en gzeli ve sazla yaplan sohbetlerin orjinalidir. Veysel, dnyada kendisine oluk ocuundan, e ve dostlarndan daha yakn, en yakn olarak sazn buluyor. 60 yllk can yolda ve srda, sazdr. ilelerini o bil mekte, dertlerinin hepsine ortak olmakta, icat ve sanat sr larna, bir iir, bir koma meydana gelirken duyulan inle

288 -Ahmet Kabakl

yilere o ahit olmaktadr. Saz ile yaayan, onunla avunan, ekmeini bile onunla kazanan k, lmnden sonra bile, onunla yaamak emelindedir. Esasen fnilik acs ve dnyadan ikyet Veyselin i irlerinde de gelenekte olduu kadar derindir: Bklmez kollarn olmusun aa ntikam beslersin bir tek yapraa Akbet dersin kara topraa Onu da nmurat edersin dnya! Fnilikten kurtulu yok; ehramlarda, mumyalarda bi le yok. Belki olsa olsa sanat eserinde, o da snrl bir lmszlk sz konusudur. Sanatn ahidi ve arac saz olduu iin, ite Veysel de ona seslenmektedir: 1. Drtlk: Sazna gizli srlarn aklamamasn va siyet ediyor. yle ki ll (dilsiz) gibi kal... Bizim seninle yaadmz byk srr, yce ak onu anlamayacak ham ruhlu yabanclara (yad) syleme. O bir sevgilidir, ellere gitmesini hi istemiyor. 2. Drtlkte Bebe gibi kollarmda yaylattm sz, btnyle Anadolu ve Sivas kokuyor. Ayn zamanda bir gerek: Saz, mr boyunca Veyselin kollarnda, kucan da yaylanmtr. Kucakta, bu kadar uzun sre gezdirilen hibir evlt dnlemez. Buna karlk k da: Hayali htr et beni unutma diye ondan vefa hakkn istiyor. 3. Drtlk ise: iirin aheser bir parasdr. k, bura da olaan bir eye, kendince hsn tlil denilen sanat yapmaktadr. Anlaldna (ve rendiime) gre en gzel saz gv desi dut aacndan, en gzel saz kolu da ardtan yapl maktadr. k da sazna, bunun iin: Bahede dut iken bilmezdin saz diyor fakat, onun dutluu ile gzelim ses ler kar arasnda airane ilgiler kurmaya alyor: Blbl konar myd dalma bz? Hangi kutan aldn sen bu avz? 4. Drtlkte: Veysel'le saz arasndaki duygu beraberli i anlatlyor. Elbet, esas olan Veyseldir. O aladka sa z da alam, o gldke saz da glmtr. A m a bir p hesi var: Eer saz bu gzel sesleri turnadan ald ise, sa kn turnal tutup da sazn sar telini szlatmasn...

c > - r n cefem elej 289 J /'

5. Drtlkte: k yine lmnden sonra sazn dnyor: Aylar, yllar geecek... Veysel saznn arbal ve yasl durmasn, kara libs(klf) giyinip duvara yaslan masn, yabanc ele sakn dmemesini istiyor. Fakat, a ir gibi saz da fnidir; zamanla yaralar (atlaklar) belire cektir. te o zaman ey sazm yaralarn elletme nk onlar yr deildir. Seni anlayamaz, onaramazlar diyor. Son Drtlk: Veyselin sazyla olan sanat macerasn anlatyor. Baln oluunda petek de an kadar gereklidir. Veysel ar misali her bir yan dolam, dnm, duygu lanm, zlm, dilediklerini (petek misali olan) sazna getirmi ve inleerek iir baln birlikte yapmlardr. Bu saz, alelade bir dut dal olduu hlde Veyselin sa yesinde bir sanat yapc olmutur. Onun iin sen ustan unutma diye vasiyet ediyor. Veysel telerde imdi... Ya saz nerede, ne lemde aca ba? Ustas ile geen sanat ve ile gnlerini anp da titre iyor mu? mittir.

NLER BERABER YAPARDIK BALI

k Veyselin Sazma iiri, ok bakmdan derin mana lar ihtiva ettikten baka, bilhassa klk tresinde sazn kutsiyetini.. Bir de, sanatn her ne kadar ferd de olsa oul strap ve emeklerin mahsul olduunu dile getirmektedir. Edebiyatmzda ve belki de dnya edebiyatnda saza sylenmi iirlerin en gzeli budur. Daha nceki ozan ve klarda birka tesirli msra ve kta bulunsa da, saza bu lde samim, kane, sevgiliye veya evldna seslenir gibi seslenen olmamtr. iirin sondan ikinci ktasmda Giyin kara libs, yas lan duvara msra geiyor ya... 1953 ylnda, Aydmda Veysel ile geirdiim bir hafta iinde, bu msra Giyin kara donu yaslan duvara" eklinde km azndan iitmitim. Veyselin, saz ile k-m uk hlini ve bu yol daki merasime de air ile oturup kalkmalarmz srasn da ahit olmutum. Saz, plak braklmazd. Kara dona" yani klfna b rnm olarak getirilirdi. Keye bucaa da konulmaz. airin yan banda bir koltua yaslanrd. Veyselden saz almas istenmez, ayp olurdu. Kendisi, bir mddet yeme, imeden sonra efkatle ona dnerek: Sazmn kam ackt, doyuralm gayr derdi. Saz, iti na ile donundan (elbisesinden) soyunur, Veyselin ku cana verilirdi; onu doyuruncaya kadar alard. Yeter

292 -Ahm et Kabakl

olunca yine saz klfna yerletirilip koltuuna yaslanrd. km can istedike; cnn alp vermesi, gecede bir ka kere tekrarlanrd. iirin tahliline, 1. ve 5. ktalar beraber alp balaya lm: k, en yaknma, srdana, mukuna bir vasiyet eklinde sze giriyor. Hatta, bedduas iinde bir de yemin ettiriyor: Gizli srlarm aa vurma! Yabanclara (ilgisiz kaygsz kimselere) sakn syleme srrm!.. Sylersen ll olsun dillerin! (dilin tutulsun)... Blbl biraz garip hafif mereptir, klk srrn (yksek sesle terek) aikr eder. Sen ona benzeme, temkinli ol. Sr sakla! 1. Ktada, dnyaya en deerli, en yakn, en sevilen (cnn) olarak brakt saznn yas tutmasn da istiyor. Yaslan!., fiili, bu bakmdan (yas tut! ve srtn daya! an lamlarna) tam yerinde kullanlmtr. Kara libas giyen saz, hem tabi olarak kmdan (efendisinden) bakasna almayacak, sr vermeyecek, muhabbet kelm etmeye cek... Hem de, ayrlan ve yllarca dnmeyen sevgilisinin matemini tutmu olacaktr. Saz, byle kara don iinde kalp alnmadka (okan madka, sevilmedike, kam doyurulmadka, hatr so rulmadka) yava yava ryecektir (ihtiyarlayacaktr). Yanndan, gsnden, yaralar alacaktr A m a sakn! Yr (Veysel) gelmezse, yaralarn elletme (tedavi edilme sine izin verme) diyor. Yani k, srdaln hakk iin, (bencillik ederek) dnyada hibir insandan istemeyecei bir eyi sazndan istiyor. Ebed katlanmay, maherde buluuncaya kadar mahremiyetine el dedirmemeyi isti yor... Bu ak yolunda her yarann acsna tahamml etme yi sazna vasiyet ediyor. Mevlevlikte sem bol neydir. klkta tim sal de saz. Mevlna, Mesnevsini: B in ev ez n e y le balatr: Dinle neyden ki ikyet ediyor Ayrlklar hikyet ediyor. nsan ruhunun Tanr yurdunda, lh vahdetten (ney-istandan) kopmak dolaysyla duyduu strab ney en yakc sadalarla dile getirmektedir. Tasavvufun bu besmelesinde, yakc elem ve ikyetlerin sebebi, A l laha duyulan hasret ve aktr.

Jn c e kin e fc / 'i 293

Veysel de, bu iirinde kln tasavvuf dilini, yank, garip ilelerini ve akn syleyen saz bir bakma ney gibi kutsiletiriyor. Ney nasl srlar nakletmekte ve ayrlklardan sz amakta ise, Veysel de sazna mr boyunca srlar, ileler, straplar dinletmitir. O srlar i te k-m uk arasnda kalmal, el dokunulmadan ve dil lere dmeden Allaha gtrlmelidir. Sanatn, sonuta ferd de olsa, oul strap, ilham ve emeklerin mahsul olduu fikrini de, bu iirin son ktasmdan tutarak aratralm: Sen petek misli Veysel de ar nleir beraber yapardk bal. Yunus gibi kyl air, tabiatn iinde bir k olan Vey sel en ince, en geni ve soyut dnceyi, kylnn tan d madd, basit tebihlerle anlatyor. (Yunusun, lh akta ermiliini, Allah bulduunu! Ballar baln buldum-Dkknm yama olsun deyileriyle anlattn ha trlayalm.) Petek, baln yapld yerdir. O ary, yani ilham, d nceyi, gayreti, strab bekler. Bir bakma sanatn tarla sdr. Petek, Veyselin sazdr. Cmertlik ve hamaratlkla her olua aktr: Getirilen malzeme ile balm (sanatn) en lezzetlisi onda meydana gelecektir. Veysel de ardr. iekleri, insanlar, ustadan gelen bilgileri, hnerleri, ah s dertleri, arkadalarnn ve toplumun straplarn dola acak, petei ilhamlar aktaracaktr. Sonunda mutlaka sazma dnerek, iirini orada yapacaktr. Bu iki msrada, kavram tamamlayan can alc kelime inlemektir. nleir fiili, arnn petek zerinde alr ken kard sesi ve petekle didiircesine ortak strapla rn dile getirmektedir. Saz ile Veyselin inleerek ortaklaa yaptklar sanat bir bakma ar ile btn dnyann, btn tabiatn, lh ve beer ilhamlarn, ac ve sevinlerin, ak ve evklerin bir araya getirilmesi, bir potaya indirilmesidir. Sanatkar, fikir adam icat eder, dnr ve bir petek te onlar sanat hline getirir. Ama, o sanatn, o fikrin oluunda ka arkadan, dnyada olup biten ka vakanm, insan bandan geen nice neeli, ykc, kurtarc

294 -Ahm et Kabakl

olaylarn, ayrlklar ve mitlerin, kopular ve bulumala rn, o sanata kulak verenlerin, mit balayanlarn, onu sevenlerin ilham, tesir ve itirakleri vardr. Kald ki saz (petek, tarla, srda, sevgili vs. olarak) i irin oluunda, airi kadar hak sahibi bulunmaktadr. Bu nu k Veyselin sazna olan sevgisi ile kark dostluu ve mahremiyeti ile dolak olarak, iirin baka ktalarnda da grmekteyiz:

Gizli dertlerimi sana anlattm altm sesimi sesine kattm Bebe gibi kollarmda yaylattm Benim her derdime ortak sen oldun Alarsam aladn, glersem gldn... Sazma iirinin dier blmlerinde de sazm srek li Canl bir varlk, bir insan, bir sevgili, bir bebe gibi ele alnd, srdalk tresinin ileri gtrld, sazndan kendisinin hatrlanmasn istedii grlmektedir. Ksa cas k, sanatna birinci yardmc sayd sazndan ebediyet talep etmektedir. Veyselin bu iirinde (btn gerek klarda olduu gibi) saz, rastgele bir alet, bir alg olmaktan karlm, gnlde ok yce makamlar verilmitir. Ahlk, vefa, sr dalk gibi insan sevgilide daima aranan ama, insan sevgilide asla bulunmayan btn vasf ve deerleri, Vey sel, sazndan istemektedir.

SHRL SONSUZLUK

im in gz grmez maaralarna g ir; Senin girmediin yerde haset, kibir, iVeri, kin, yalan, lm, korku vz irkence, akal seslerinden rlm Bir gece,

/ u m a sy (Sinop 1909-Ankara 1980)

inopla doan Ahmet. Muhip Dranas, stanbul niversitesi Felsefe Rlnuinden ayrldktan sonra gazetecilik ve Anadoh Ajans bakanl yapm, ayrca baz sosyal kurulular da ve siyas grevlerde bulunmutur. Gazetelerde fkra ve m a kaleleri de kmtr. bankas ynetim kurulu yesi iken 1980de velat etmitir. ' ehir ve Anadolu insann bir hatr zenginlii ile anlatan Ahmet Muhip Dranas, yatlar, benzerleri arasnda Fransz sembolistle rinin ilham ve tekniklerine en fazla meyleden bir usta olarak g rlr. iirle ri zerine iyi bir aratrna ve inceleme yoktur. iir anlay nda (Sanat, sanat iindir tezini savunur. iirlerinden bazlar-. Fahriye Abla, Ar, Dalarca, Olvido, vs.

Vardm eteine secdeye kapandm; Koup bir koluna smsk abandm. Karl ban yce dedikleyin yce, Skn iindeki heybetin gnlmce. ifas m ne ki ruha bu ilk yudum Hayal arkasnda bo rpnlarn. Sonsuzlua doru kalkacak sihirli Bir gemi gibisin gklerde demirli Ve ben rhtmnda bekleyen tek yolcu Seyrediyor ruhum kar balkonlarndan nsann gresi olmaz manzaray Ve akln o usuz bucaksz saray Yklyor... Duygu bir kartal hzyla Frlyor engine sevin avazyla. E y gkperdelere ahlanan tanrsal! Eteklerindeyiz ite. Ve bir masal inden gelmiiz sana atl yaya Attmz okta ksmeti bulmaya. Yitik periandr elbet bencileyin Pimanla rgat olup geceleyin Gnle bahtn arsna koan kii

298 -Ahm et Kabakl

Gne! Gne! Ben sana doru gelenim Kucakla beni tanra, sev, sar beni, En yrtc, en a hayvanlarn ini imin gz grmez maaralarna gir; Senin girmediin yerde haset, kibir, Dert, kin, yalan, lm, korku ve ikence, akal seslerinden rlm bir gece, Teneir banda oynaan irkinler Engerek dm douran gelinler, Zina leninde beynin nbet nbet Cehennem halay eken bir iskelet Ve yaprak indiren aalar baharda... Senin bandan yoksun kucaklarda ocuklar kertenkeleyle bir biimde. Ary a e bir da olsayd iimde lkin u gnlme doardn her sabah, Daha her yer geceyken sarardn gmrah Sar salarnla benim varlm, Kendimde tardm kendi taptm... A n y a e yce bir da yo k iimde Ne kadar cceyim dert ve sevincimde!.. Kaplam gzmn grd her ufku Umutsuz, zifir bir gece, bir korku. Rzgrda balad sonsuzluk gemisi nnde kprp ahlanmada engin; Yolcusu olduun nihayetsizliin Bir ucu Allahta ve sende bir ucu. Balyor servenlerin en korkuncu: Gkyzne doru yryen yeryz, Bartran snr geceyle gndz. E y sonucu doru ilk utan gelen Da G perde perde delip ykselen Da!
JKu/np 'D /ranas

Ar Da karsnda, Ahm et Muhip Dranasm hayran lk, tapnma, ylgnlk duygularn ve gaml, neeli, hasretli dncelerini anlatan bu uzun iir parasn, onun iirler kitabndaki Ar iirinden aldm. Tama m 180 m sralk uzun, balantl bir iir olan A rnn

c^V/y- SJncefemeferi 299

yalnz 53 msran, trl yerlerinden keserek burada tantmaya m ecbur olduumdan zgnm . Yalnz ba ve son taraflarn olduu gibi aldm. Yce da, doru dan doruya gzleyen veya onun heybeti karsndaki im renilerini, ona benzem ek dileklerini syleyen b lm leri ihm al etmeyerek kendim ce bu paralarla b tnlk kurmaya baktm. Ahm et Muhip Dranas, en hretli airlerimizden bi ri, iirine verdii hayal gleri, felsef anlamlar, yeni syleyiler, derinleme, burgulu duygular ile deerlidir... B e H ececiler denilen Faruk Nafiz, Orhan Seyfi, Yusuf Ziya, Halit Fahri, Enis Behi kuandan sonra gelen... Ve heceyi, daha stn ahenk, daha derin, iirli muhteva ile kullanan neslin sekinlerindendir. Kuakta olan Necip Fazl Ksakrek, Ahmet Hamdi Tanpmar, Ahmet Kutsi Tecer ile birlikte Ahmet Muhip Dranas da, kltrlerinin derinlii, Bat iirine daha ya kn olular, ilk defa bunal, hafakan, burkuntu temala rn, dnce motiflerini ileyileri ve orjinal mecaz dn yalar ile dikkati ekerler. A n iirinde de grld zere, bu ikinci hece nesli, parmak hesabnm basit ahenginden kurtulmu, aruz, hece ve Fransz iirleri (bilhassa Baudelaire) ahenklerinin kart, muhtevaya dayal, dolgun bir ahenk kur mulardr. Bu drtlerden Tanpm ar ve N ecip Fazl, daha ziyade entelektel m ecazl mcerret (soyut) iire dnk ol dular. A hm et Kutsi Tecer, folklora ve halk iirine ba l bir m asum ve iyim ser rom antizmin kaplarn arala d. A hm et M uhip ise, mcerret ve entelektel alanda birlikte, ayn bak baz Anadolu (pagan) efsaneleri ne, baz m em leket manzaralarna ve byk tabiata da ak tuttu. te Ar iiri, bu sonuncu tipte almalarnn en b yk verimidir. Arnn yan sra (bambaka enide ol mak zre) Fahriye Abla, Kezban, Elif, Maar Da, Dalar ca vs. gibi iirleri anlabilir. Ar'y her okuyuumda, ite A nadoluyu deerlendi ren, ululayan iir, m em leket tabiatna, insanna bakan iir, ondan kacak evrensel iir byle olabilir derim.

300 -Ahmet Kabakl

Dam zirvesi ve yz kilometrelerce mesafeden ovay dolduran ham eti Dranas kendi doruuna ykselt mi, onu yazan air onunla beraber ve onun kadar ol mutur sanrm. Bakt ve bize benzersiz tebihlerde en gzel gsterdi i Ar Da, sadece bir corafya da deildir. Bu iirde bir duygu, felsefe, dnce, hayranlk, boyun ei Var dm eteine secdeye kapandm! msrayla anlatlmtr. lk insanlarn, yce dalara, gnee taplarndaki hik met sezilmi ve dile getirilmitir. iirde A r atmosferine has, m em leket kelim eleri ayr bir gzellik ile konuya uygunluktadr: Yce dedikleyin y ce, gm rah , nsann gresi olm az m an zara... vs. Ve iirin balangcnda, ilk byk tebih, resimlik, filmlik manzara balyor: Ar Da,.gklere demirlemi ve rzgrn msait vakti gelince sonsuzlua doru kalka cak sihirli bir gemidir. Kendisi de onun rhtmndan manzaray bekleyen bir yocu. air, bu kar balkonlarndan insanlarn gresi ol maz manzaray seyrederken akln snrlarndan kurtula rak, geni ufka sevin avazlar ile kanatlanyor. Dar me kndan kurtulu bu... Ar Da bir efsane da... lkellerin tapma Olimpos. Bugnk adamn iinde de, onunla yalnz kaldn da ayn hisler beliriyor: Atl yaya ona gelenler bir ma saldan kopmular. Attklar baht okunda ksmeti aryor lar. nk ehir iinde, kalabalklar arasnda vakitler hep kk hesaplarla, pimanlklarla gemi. Arda doan gn belki bir baht mjdecisidir. kinci byk blmde, Gne ilkellerin tapnd tanra, sar salar ve Arnn stndeki grn ile, aire yine o ilk insann minnettar duygularn vermek te... Onun kendisini sarp sarmalamasn istemektedir. airin gnee minnettarl, scakla, sevgiye, hakikate, aydnla, sala olan krlerinden hsl olma bir sem bol duygudur. nk, gnein (hakikatin, sevginin, aydnln) ol mad yerde haset, kibir, dert, yalan, lm, korku, i kence vardr. Bu gereki syleyiin ardndan, gnein

S/ncefem eleri 301

yokluu ile i burkuntusu veren fevkalde kara hayal tab lolar sralanmaktadr: akal seslerinden rlm gece, teneir banda ir kinler. Engerek dm douran gelinler, beynin zina leninde halay eken iskeletler... u hlde gne bir ba, bir ltuftur. O olmasa her yer irkinliktir. Ancak air, o anda insann kkln, Arya k yas ederek yerinmekte... Hlbuki Mevlna gibi insanlar da A ry amak mmkn olmu... Ama, onun iinde Arya e bir da yok... imizde Ary a e bir da olsayd gne, ilkin gn lm ze dolacakt. H er y e r g ec e olduu hlde, gmrah sa r k salar bizi sarard. B yle olmad iin, dert ve se vinlerimiz ccedir. Umutsuz, zifir gece ve korku uf kumuzu bu yzden sarmtr. Son blm, Arnn bulutlar ve ufuklar iinde, daima yrr, yzer gibi olan, srekli dev harekette manzarasn takdim ediyor: Rzgrda balad sonsuzluk gemisi nnde kprp ahlanmada engin; Yolcusu olduun nihayetsizliin Bir ucu Allahta ve sende bir ucu. Balyor servenlerin en korkuncu Gkyzne doru yryen yeryz, Bartran snr geceyle gndz.

GL ALIRLAR GL SATARLAR

iPenceresindeki adam, yznde ne sevin m gam, JACaBiCdiinegeni zCerini ufka dikmi Sanki Bir eBediyete 'Bakmada Hayret iinde.

k r n Yz esrarl bir adam Penceresinde bu akam isen tiyi e temizi en en Parlak damlarn stnden Bir k nehri akmada ehrin stne semadan; akr sessizlii bozmadan Kanatlan altn kular Gne batn caya kadar. Batdan douya uzanan Geni bir gkkuandan Skn bir rahmet hlinde Arza inmede, inmede Ve ellerini duaya Kaldrmada her ey gya. Penceresindeki adam, Yznde ne sevin ne gam, Alabildiine geni Gzlerini ufka dikmi Sanki bir ebediyete Bakmada hayret iinde.
71/jn e j

Jlt(i//p

D u 'an a s

306 -Ahm et Kabakl

Ahmet Muhip Dranasm lm ile, byk iirimizin fe yizli bir dal daha krld. Trkenin ve Trkn iine d rld dil ve gnl anarisinden yeni Dranaslar bir daha kar m? Am a nasl kar, kar ise hangi dille ya zar? Bilemiyorum. Son 40 yln iirini, byk hretleri, yenilikleri, iirle rine hibir ideoloji katl kondurmaylan ile dolduran Ahmet vard: Ahmet Kutsi Tecer, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Muhip Dranas; birer birer gittiler... Gitti Mecnun, hne-i dehri bize smarlad Bir harap avdr kalr divneden divneye Ahmet Muhip Dranasm, biraz felsefe ile kark, keli meleri biraz zorlayan, duygusu, dostluu, hayranl ar basan dnyasn, size ancak btn iirleri ile anlatabili rim. Fakat, bir zet yapaym dedim, iirler kitabn, bir daha okudum. ok tannm, kimi ihtiaml ve uzun iirle rinin yannda, az tannm gsterisiz bir iirinde karar kldm. iirin ad GRN... Dranasm duygularm, k inata hayranln, bu iirde deta karma aslm bir tab lo veya bir kabartma hlinde buldum: Bu iirde dnyann gzelliine hayranlk ve hayret vardr. Yz esrarl Ahmet Muhip, penceresinde, hibir gam veya sevin almeti tamakszn, gzlerini ufka dik mi ve hayret iinde, sanki bir ebediyete bakmaktadr. Pencereden bakt zaman, bir gnbats vaktidir. Yani Ahmet Haimin, daha birok airlerin tercih ettikleri, dnyann bambaka ve esrarl gzelliklerle renk zengin liine brnd zaman parasdr. Ancak, Muhip bu kat zamann gzelliini, (kendisi nin de baka iirlerinde sk sk bavurduu) sembollerle anlatmyor. Belki tabiat, sembolleri aan bir gzellikte ol duu iin plak manzaray tercih ediyor: Byk ihtimalle bir gl mevsimi akam. Damlar... Yamur isentisi ile temizlenmi bir apartmann bilmem kanc katndan baklan bir ehir. Gn kavuurken, eh rin zerine sanki bir k nehri akyor. Kanatlan altn rengine dnen kular, sessizlii bozmadan tyorlar. ehirde ok defa hasret kaldmz skn (sessizlik), batdan douya doru uzanan bir ltuf hlinde iniyor.

c/'/r ncefem eferi 307

Bu gkkua, altn kanatlar, bu sessizlik, manzaraya hayran bakan airi, birdenbire (iirlerinde zaman zaman g rld zere) bir manev havaya, lh duyguya, din bir vecde gtryor. Yunusun Allaha yalvaran btn canl ve canszlar gibi, Dranasa da yle geliyor ki: Ellerini duaya Kaldrmada her ey gya Yani Batda Panteizm denilen, bizim tasavvuf felse fesini bir tarafyla andran; tabiat ve dnyadaki her varl n Allah takdis ve tebih ettikleri duygusu airi saryor. Hemen btn iirlerinde kinata hayranlk, dnya gzel liklerine hayret duygusu, Muhipin iindeki btn kk kalntlar, kirleri, azaplar o isenti gibi ykamaktadr. Onun iin kavgalar bounadr ve airlerin ii kavga de ildir. Onun iin insanlk gzel duygular tamaktadr. Bil dirici, kavgac, smf, kinci, manzumelere kar ... Sevmek ki... adl iirinde biraz daha ak konuuyor: A msn kardeim, gel olan blelim, Ama iirlerimle seni doyuramam ki; T yldzlara dein uzansa bile elim Daha telerine, daha... duyuramam ki Gzellikleri alr satarm, geliim bu. Gzel telllym ben; alan var m? Neem bu Gzelle yceltirim insanl iim bu, irkini, kabay, ham kayramam ki. Kim zafere erecek? Zafer ne? Bir akamda Gnei balamaksa geceye kar, ya da Haykrmaksa gr... varm, bir gldr aan ama Kini bir haner gibi kndan syramam ki Ahmet Muhip Dranas da hayattan ekildi. iirlerini edebiyatmzn hzinesine brakt. Bence, hi olmazsa be on iiri ile lmszlerimiz arasnda o da yerini ald. Sanatmzn, iirimizin hzinelerine bakmayacak kadar tembelletirilmi, morfinlenmi, ilgisiz ve yoksul klm lar bizi. Okuyucularmz olsun, bu ilgisizlik, bu yoksulluk snrn asnlar. Yunuslara, Bklere, Fuzllere, Nef, Nedim ve eyh Galipler ile Karacaolanlara uzanabildik leri kadar uzansnlar.

308 - Ahmet Kabakl

Hele iirimizin yakn zamanlarna bilhassa el atsnlar. Necip Fazllar, Muhipler, Tanpmarlar, Necatigiller, Haimler, Yahya Kemaller, kifler, Arif Nihat Asyalar, kitap lar ve l l dnyalar ile, kolayca uzanacanz raflar da sizi beklerler. iirler okunduka gzelleir, zenginleir, bize de zen ginlik verirler. Bakarsnz biz de gzel alr, gzel satarz da u cceliklerden kurtulanlardan oluruz.

Z VATANINDA PARYA

imdi dvn Sakarya, dvnmek paleti Su an; efkeanCara /apm eski gneten an! K

^fcuzdl/ ^CtAaAKeA/
(stanbul 1905-1983)

bdilhak Hmitte sonra felsef duyu ve dnleri, ye ni bir iir lemine tayan Necip Fazl Ksakrek, Maral bir kkten gelerek stanbulda dodu. Amerikan ve Fransz kolejlerinde, Bahriye Mektebinde ve Darlfnun Felsefe Bl mnde okudu. 1925 renim iin gnderildii Paristen bir yl te sonra dnd. eitli bankalarda alt, air olarak hreti 1928lerden sonra hzla yayld. Baz gazetelerde fkralar da ya zan air 1936 Aa, 1944 da ten sonra Byk Dou dergisini kard. Saatna sk sk ara verip politikaya atlmas, onu zntden zntye srklemitir. Takn sanatkr tabiat ve smsk balan d fikirlerini yanstan siyas polemikleri yznden 1946dan 1970lere kadar birok defa cezaevlerine girmitir. 1983 kadar iirle r, senaryolar, romanlar, fikir eserleri yazmaya e devam eden air, (doum gnne rastlayan), 25 Mays 1983 ar amba gn vefat etmitir. Eserleri: Biyografya: Namk Kemal (1940), lim Beldesinin Kaps liz. Ali (1964), Ulu Hakan Abdiilhamid Han (1965), Vahidddin (1968), Menderes (1970)tir. Hikyeleri: Birka Hikye Birka Tahlil (1933), Dh Buluntularn dan Hikyeler (1975), Hikyelerim (1970)dir. Tiyatro Oyunlar: Takm (1935), B ir Adam Yaratmak (1938), Knye (1940), abrtd (1940, CHP Piyes yarmasnda birincilik kazan mtr.) Para (1942), N Dier Parmaksz Salih (1949), Deis Bey am (1964), Ahap Konak (1965), Siyah Pelerinli Adam (1964), Ulu Ha kan Abdiilhamid (1968), Piyeslerim (1969), Kanl Sark (1970). Oyunlarnr tm, Btn Eserleri adyla (3 cilt, 1976) baslmtr. iirle ri: rmcek A (1925), ile (1962), Esselm (1968), fke ve Hiciv (1988) v.b.

c5a Jza ry a ufrJzs

nsan bu, su misali kvrm kvrm akar ya; Bir yanda akan benim, br yanda Sakarya Su iner yokulardan, hep basamak basamak Benimse aln yazm, yokularda susamak. Her ey akar; su, tarih, yldz, insan ve fikir, Oluklar ift; birinden nur akar, birinden kir. Akta demetlenmi, byk, kk kinat; u kan buluta bak, bu inen suya inat! Fakat Sakarya baka, yoku mu kyor ne, Kurundan bir y k binmi, kpkten gvdesine atlyor, yrtmyor, yokuu skmek iin H ey Sakarya, kim demi suya vurulmaz perin? Rabbim isterse, sular bklm bklm burulur, Srtna Sakaryann, Trk tarihi vurulur. Eyvah, eyvah Sakaryam sana m dt bu yk? Bu dava hor, bu dava ksz, bu dava byk!.. Ne ar imtihandr, bandaki, Sakarya! Binbir bal kartal nasl tar kanarya? nsandr sanyordum mukaddes yke hamal Ha,mallk ki sonunda, ne rtbe var, ne de mal,

312 - Ahmet Kabakl

Yalnz ac bir lokma, zehirle pimi atan; Ve ayrlk, anneden, vatandan, arkadatan. imdi dvn Sakarya, dvnmek vakti bu an; Kehkeanlara kam eski gneleri an! Hani Yunus Emre ki, kynda geziyordu; Hani ardna il il kubbeler serpen ordu? Nerede kardelerin, cmert Nil, yeil Tuna; Giden anl aknc, ne gn dner yurduna? Mermerlerin nabznda hl arpar m tekbir? Bulur mu deli rzgr o saday: Allah bir! Btn bunlar endedir, bu girift bilmeceler, Sakarya, kandillere katran dkt geceler. Vicdan azabna e, kayna kayna Sakarya, z yurdunda garipsin, z vatannda parya! nsan be damla kan, rmak be damla su; Bir hayata attk ki, hayata kurmu pusu. Geldi lml yalan, gitti lmsz gerek; Siz, hayat sren leler, sizi kim diriltecek? Kafdan assalar, belki eker de bir kl! Bu ifritten sualin kln ekmez akl! Sakarya, sf ocuu, masum Anadolunun, Divanesi ikimiz kaldk Allah yolunun! Sen ve ben, gzyayla slanm hamurdanz; Rengimize baksnlar, kandan ve amurdanz Akrebin kskacnda yourmu bizi kader; Aldrma, byle gelmi, bu dnya byle gider! Bana kefendir yatak, sana tabuttur havuz; Sen kvrl, ben gideyim. Son Peygamber klavuz! Yol onun, varlk onun, gerisi hep angarya; Yzst ok srndn, ayaa kalk, Sakarya!..
OCecip ^azfytsa/i re

Sakarya Trks, Necip Fazl Ksakrekin olduu ka dar, edebiyatmzn da byk iirlerinden biridir. Mill

j/ / - in celem eleri -313

bir felsefeyi olduu kadar, dayanlmaz bir ile ve strab da, kuvvetli iir diliyle syler. Sakarya bir timsaldir. 50 msralk bu p oem de (uzun iir) air, tasvir yerine tecrit yapmaktadr. Yani; Sakarya, Ne cip Fazlm sylemek istedii hafakanl dnce ve duy gulara bir su yolu (mecra) olmaktadr. Bu vasfyla Sakarya yerine herhangi bir nehir de ola bilirdi, dersiniz. Fakat hayr! Anadolu kurann tam orta sndan gemesi, renginin kandan ve amurdan olmas, ihtiaml bir maziden sonra kendi yurdunda hakszlk ve sefaleti ile srnmesi bakmlarndan, bu timsal-nehir, ancak Sakarya olabilir. Sakarya gemiindeki anlar, zaferler, ermilikler ve fakat hlindeki payahk ile ldrtc tezatlar trajedisinin ykn clz gvdesi zerinde tamas dolaysyla Anadoludur ve Trk milletidir. (iirin yazld 1949 yllan itibaryla, rmaa vurulan izgiler daha derin gereklik tamaktadr.) Sakarya, sf ocuu, masum Anadolunun, Vicdan azabna e, kayna kayna Sakarya, z yurdunda garipsin, z vatannda parya. Yce slm imn-Trkn erefli gem ii ve hlihzn n kire, kedere, hakszla bulanml gibi zl bir tema zerine kurulmu olan bu iirin iki kahraman Sa karya ile Necip Fazldr: nsan bu, su misali kvrm kvrm akar ya; Bir yanda akan benim, br yanda Sakarya Sakarya, sf ocuu, masum Anadolunun, Divanesi ikimiz kaldk Allah yolunun! Sen ve ben, gzyayla slanm hamurdanz; Rengimize baksnlar, kandan ve amurdanz Akrebin kskacnda yourmu bizi kader; Aldrma, byle gelmi, bu dnya byle gider! Bana kefendir yatak, sana tabuttur havuz; Sen kvrl, ben gideyim. Son Peygamber klavuz! Sakaya da, air gibi hor, ksz fakat byk bir da vann, mukaddes bir ykn hamaldr. O hamallk ki, so nunda rtbe ve mal yok, yalnz zehirle pimi a vardr, anneden, vatandan, arkadatan ayrlk vardr.

314 - Ahm et Kabakl

imdi dvn Sakarya, dvnmek vakti bu an; Kehkeanlara kam eski gneleri an! Hani Yunus Emre ki, kynda geziyordu; Hani ardna il il kubbeler serpen ordu? Nerede kardelerin, cmert Nil, yeil Tuna; Giden anl aknc, ne gn dner yurduna? Mermerlerin nabznda hl arpar m tekbir? Bulur mu deli rzgr o saday: Allah bir! Btn bunlar endedir, bu girift bilmeceler, Sakarya, kandillere katran dkt geceler.

Sakarya Trks tarihin ak iinde bir idraktir. Ta rihin su yoluna deli kirli ve temiz oluklar tespit eden air, bugnk boynu bkk acnacak manzaramzn ya lan ve riyadan; btn mukaddeslere kar inanszlk, sa mimiyetsizlik ve sahte sevgiden doduuna kanidir. Bir baka iirinde de: Btn bir kinat yalana teslim diyen Necip Fazldr. Ksacas slma, tarihe, millete kar kof bir inanszlk: te faciamzn sebebi budur.
Her ey akar; su, tarih, yldz, insan v _ , Oluklar ift; birinden nur akar, birinden kir. nsan be damla kan, rmak be aamla su; Bir hayata attk ki, hayata kurmu pusu. Geldi lml yalan, gitti lmsz gerek siz, hayat sren lele, sizi kim diriltecek? Kafdan assalar, belki eker de bir kl! Bu ifritten sualin kln ekmez akl!

H Z KARDEMN GELNL

tarifim, erefim, iirim, fer eyim yeryznde yer Been: zereye dikittmf^ istersen, syCe, Seni oraya dileyim!

s 4 ip cV U A a l s 4 s y a /
(atalca 1904-Ankara 1975)
904t.e atalca dodu. 1975te Ankara'da ld. stanbul da niversitesi Yksek retmen Okulu Edebiyat Blmn bi tild i (1927). eitli liselerde edebiyat retmenlii yapt. Adanada milletvekili seildi (1950-1954). Yeni stanbul ve BabI lide Sabal gazetelerinde ke yazarl yapt. lke, tabiat ak gibi duyarlklar iledii iirlerinin yan sra siyas yn ar ba san iir ve dz yazlar da yazd. Eserleri: B ir Bayrak Dzgr Bekliyor (1946), Kanatlar ve Gaga lar (1946), Dbaiyat- A rif (1956) v.b.

E y mavi gklerin beyaz ve kzl ss... Kz kardeimin gelinlii, ehidimin son rts Ik k, dalga dalga bayram! Senin destann okudum, senin destanm yazacam. Sana benim gzmle bakmayann Mezarn kazacam. Seni selmlamadan uan kuun Yuvasn bozacam. Dalgalandn yerde ne korku ne keder... Glgende bana da, bana da yer ver! Sabah olmasn gnler domasn ne kar: Yurda ay-yldzmm yeter. Sava bizi karl dalara gtrd gn Kzllnda sndk; Dalardan llere drd gn Glgene sndk. E y imdi szgn, rzgrda dalgal; Barn gvercini, savan kartal... Yksek yerlerde aan ieim Senin altnda dodum Senin dibinde leceim.

318 - Ahmet Kabakl

Tarihim, erefim, iirim, her eyim Yeryznde yer been: Nereye dikilmek istersen, syle, Seni oraya dikeyim!
'Jtr! r I/ 1a lr tJa f X 7L

1975te kaybettiimiz rahmetli Arif Nihat Asyann iirle ri ve nesirleri, deerli airin hayatnda grmedii bir ne fasetle, yeniden st ste basld. Kltr Bakanl ve tken Neriyat, Dualar ve Aminler, Kkler ve Dallar, Top Sesleri, Kanatlarn Arayanlar, Aramak ve Sylemek ki taplarn Btn Eserleri dizisinde st ste nerettiler. Bir airin kitaplar yeniden baslyor ve okunuyorsa, bu bir stnlk demektir. Bizde pek ok iir kitab baslr ama pek az okunur. kinci basky yapan iirler ise, par makla gsterilecek kadar azdr. Oysa Arif Nihatn ou kitaplar nc, drdnc basksnda. Neden? nk merhum airin, lisan gc, mana, ahenk ustal kadar setii temalar ve konular da zellik tayor. Arif Nihat, son yllarda, mill, hamas, destan duygulan ileyen air lerimizin, en stnlerinden olarak, kendine mahsus bir zirvede bulunuyor. iirlerinde teden beri aruzu, heceyi ve serbest (kafiyeli) nazm ayn ustalkla kullanm olan bu air, Osmanl medeniyeti ile Trk-slm terkibi cev herini, ada ve gelecek kuaklann zledii cokunluk ve olgunlukla ve inancn sevimli slbunda dile getiriyor. Arif Nihatn da eser vermeye koyulduu 1940tan son raki iirde, ounlukla materyalist grler ste kar. Manev deerlere, dine, tarihe baklar, gittike olumsuz lar. Bat iirinin ve daha nceki baz Marksist klarn da tesiriyle balayan ykc davranlar srer gider. Bu tu tuma aykr ve mill deerlere bal olan sanatkrlar da elbette vardr. Ancak son otuz yln moda eilimleri, bir yaama ve ykma itahyla Mill ve kklye kar olarak nitelenebilir. Hlbuki Arif Nihat, halk dilini kullan, fikir, hayranlk, duygu ve heyecanlan ile, bu moda temayllerden uzaktr. O, romantiktir; ou iirlerinde mistik, manev havay yan stmakta, tarihe, kahramanla ve gerek destana tutkun

c/'/r S7ncefemeferi 319

luk gstermektedir. Tebihe, gzel biim ve slba ve a irane edaya baldr. Vatan iirleri yazmak hususunda He ceci airlerden de ileri, Yahya Kemal, Gkalp ve Yurdakul lsne daha yakndr. Velhsl A. Nihat Asya, ayn yllar da yazd gruplardan hibirine benzememekte, kendine yol tutturmu bulunmaktadr. Arif Nihat Asya, eski deerlere yeniden eilmi, m il letimizin, topramzn iirlem ek isteyen taraflarn! se zip yeni slba ekmi olmas ile, bugnk Trk genli inin iir, destan ihtiyacn, yllarca nceden sezmi ve karlamtr. Yukarya aldm ve ilk iirlerinden birisi olan Bayrak ite bu bak altnda incelemek gerekiyor. Verdii heyecan, sat duygu, lmsz, mill derinliktedir. Trk milletinin sem bol ve bilcmle Dnya Trkl nn hasreti olan bayramz, bu iirde, grbz, hr, hay ran bir iradenin havas stnde ykselm ektedir. Bayra nasl arlayacan, ona olan krann nasl ifade edeceini, onu nereye koyacan bilem eyen bir kta Mehm etiinin, hareketli, uar, cesaretli hayranl bu iire bel kem ii olmaktadr. lk bentte; bayrak tasviri resimlik bir izgide ele aln makta, mavi zerinde krmz beyazn tezad, k ve dal galan ile ufkumuza serilmektedir. Kz kardein gelinli i, ehidimizin son rts olan bayrak, kutsliklerin timsali sfatyla vlmektedir. Son msrada dile gelen ira.de, bayraa bile kar kan maddeci kozmopolit tu tumlara bir tepkidir. kinci ktada; bayran temsil ettii kavram aala maya kalkan zmrelere kar airin fkesi oalmakta, yukarda zikrettiimiz alay Mehmetiinin gl arzular dile gelmektedir. Ona hor bakanlar, mezar kazlacak dmanlardr; uan kua dahi onu selmlatmak hrs snglerde bilenmektedir. nc bentte; Trk bayrana doru, airane duygu lar dile gelmektedir. Burada yine asker bak ile, d mandan kurtarlm blgedeki halkn heyecan (sz geli i zmirli, Kbrsl, Erzurumlu) lisan hline konulmakta dr: Onun dalgaland yerde korku ve keder kalmaz... Sa bah olmasa bile, onun ay-yldz gnlleri aydnlatr.

320 - Ahm et Kabakl

Drdnc blm; bayran rengiyle ilgili gzel bulu lar sergilemektedir: Trk tarihinin geni sava corafya snda, Birinci Dnya Harbinin drt be cepheyi kuatan galeyanl maceramzda, sava bizi Karl dalara gtr d zaman Mehmetik o bayran al rengiyle snm, l muharebelerinde onun glgesine snmtr. imdi bar devrinde bayran bir baka ekicilii var: Barn gvercini, savan kartal ve yksek yerlerde aan bir iektir o. air, onun temsil ettii devletin vata nnda domu, orada lmeye azimlidir. Bir Trkn, bu bayran temsil ettii lkeden baka dnyas olamaz. Son bent; bayraa hayranln, onu deta kutsamann, onu, dnyann her yerinde dalgalanr grmek arzusunun silhlar gibi atlm kudretli, grbz bir iradeyle dile ge liidir. Yeryznde yer been: Nereye dikilmek istersen, se ni oraya dikeyim. Sen benim tarihim, erefim ve iirimsin... Ben seni dnyaya hkmeden padiahlar gibi gr mek derdindeyim. Senin askerin sfatyla, her arzunu, zorla, silhla da olsa yerine getireceim...

GEL EY MHAMMED BAHARDIR...

'Dilter, sayfatar, satrCar EB Lef.e.6 td. " diyorlar: B LeheB tmedi, y Muhammed; E EB Cefit, kt atar dotadyor! 9{ete.r duydu u dnyada

OCaa/
Hakk Mahmut Soykalm ruhuna ithaf olunur

1. Blm
Seccaden kumlard...

Devirlerden, diyarlardan Gelip gklerde buluan Ezanlarn vard! 5. Mescit m min; minber m min... Taard kubbelerden Tekbr, Dolard kubbelere min!" Ve mbarek geceler, dualarmz. Geri gelmeyen dualard... 10. Geceler, ki prl prl, Kandillerin yanard! Kapma gelenler, y Muhammed, - Uzaktan, yakmdanM min dndler kapndan! Besmele, ekmeimizin bereketiydi; ki dnyada azz mmet, Muhammed mmetiydi.

15.

324 Ahm et Kabakl

Konsun, yine, pervazlara Gvercinler; 20. H h"lara karsn minler... Mbarek akamdr; Gelin ey Fatihalar, Yasinler!

2. Blm 25. imdi seni ananlar, Anyor alar gibi... E y yetimler yetimi, E y garipler garibi; Dknlerin kanadydn, Yoksullarn sahibi... Nerde kaldn ey Resl, Nerde kaldn ey Neb? Gnler, ne gnlerdi, y Muhammed; alar ne alard: Daha dnyaya gelmeden 35. M minlerin vard... Ve bir gn, ki gaflet ller kadard, Halmenin kucanda Abdullah m yetimi. m ineni emaneti alard! Hadcenin koncas, A ienin glydn. mmetinin gzbebei, Gklerin reslydn... Eli geldin, eliler gnderdin... Ruhunu Allah, Elini mmetine verdin. Beiin, yurdun, yuvan M ekkede bunalrsan Medine'ye gerdin... Biz dnyadan nereye Gelim, y Muhammed? Yeryznde riya, inkr, hyanet. Altn devrini yayor...

30.

40.

45.

50.

c^)/- ncefetneleri 325

55.

Diller, sayfalar, satrlar Eb Leheb ld. diyorlar: Eb Leheb lmedi, y Muiammed; Eb Cehil, ktalar dolayor! Neler duydu u dnyada Mevlidine hayran kulaklarmz: Ne adlar ezberledi, ey Neb, Adna alkn dudaklarmz! Artk, yolunu bilmiyor; Artk, yolunu unuttu Ayaklarmz! Kb ene siyahlar Yakmamtr, y Muhammed, Bugnk kadar! Haset, gururla savata; Gurur, Kafdanda derebeyi... Onu da yaralarlar kanadndan, Gelse bir efkat melei... yiliin trbesine Trbedar oldu iyi! Vicdanlar sakat kmadan yarma. yilikler getir, gzellikler getir dem oullarna! u grdn duvarlar ki Kimi, Tiftir, kimi Hayberdir... Fethedemedik, y Muhammed, Senelerdir! Ne doruluk, ne doru; Ne iyilik, ne iyi... Bahende en gzel dal, Unuttu yem i vermeyi... Gnahn kursanda Haramlarn petei! Bayram yapt yabanlar: Semve i boaltp y Svey i dolduranlar... Atn hendeklerden -bir atlaytaArd aranlar... Alasn Yesrib,

60.

65.

70.

75.

80.

85.

90.

326 -Ahmet Kabakl

95.

Alasn Selmanlar! Gzleri perdeleyen toprak, Yzlere serptiin toprakt... Yere dklmeyecekti, ey Neb Yabanlarn gznde kalacakt! Konsun, yine, pervazlara Gvercinler; H hlara karsn minler... Mbarek akamdr; Gelin ey Fatihalar, Yasinler!

100.

105. 3. Blm

Ne oldu, ey bulut, Glgelediin balar? Hatrnda m, ey yol, Bir aziz yolcuyla 110. Aarak dalar talar, Kafile kafile, kervan kervan imale giden yoldalar? Usuz bucaksz llerde, Yine, izler gelenlerin, 115. Yollar gideceklerindir. u Tekbr getiren maara, rmceklerin deil; Peygamberlerindir, meleklerindir... rmcek ne havada, Ne suda, ne yerdeydi... Hakk gremeyen Gzlerdeydi! u kuytu, cinlerin mi; Perilerin yurdu mu? u yuva -ki bilinmez, Kular hdhd mdr, Gvercin mi, kumru m u ?Kularn bir sabah, M edine e uurdu mu? y E y Abvada yatan l, Bahende at dnyann, En gzel gl;

120.

125.

130.

<///' Sfncefemeleri 327

Hatran, uyusun llerin Ilk kumlaryla rtl! Dinleyene, hl, 135. ller ses verir: Yleyl! susar, Uultular gelir. Mersiye okur Uhud, Kaside syler Bedir, Sen de, bir hac gn, Bata Muhammed, yannda Ebbekir; Gidenlerin yz bin olup dnn Destan yap, e y ehir! Ebbekirde nr, Osmanda nurlar... Kurey ulular, karlarnda Meydan okuyan bir mer bulurlar; Alnin nnde kaplar alr, Alnin nnde eilir surlar. Bedirde, Uhudda, Hayberde Hakkm yiitleri, ehd olurlar... Bir mutlu gnde, ki lm tatlyd; Yerde kalmazd ruh... kanatlyd. Konsun, yine, pervazlara Gvercinler; H hlara karsn minler... Mbarek akamdr; Gelin ey Ftihalar, Ysinler!

140.

145.

150.

155.

4. Blm 160. Vicdanlar, sakat kmadan, Y Muhammed, yarma; yiliklerle gel, gzelliklerle gel dem oullarna! Yreklerden tasn Yine, imanlar! Itr, bestelesin Tekbrini; Evliy, okusun Kuralar! Ve Kuran gz nruyla oaltsn Kayzade Osmanlar! Natn Galip yazsn, Mevlidini Sleyman lar!

165.

328 - Ahm et Kabakl

170.

Stunlar, kemerleri, kubbeleriyle Geri gelsin Sinanlar! arplsn, hakikat niyetine Cenaze namaz kldranlar! Gel, ey Muhammed, bahardr... Dudaklar ardnda sakl minlerimiz vardr!.. Hacdan dner gibi gel; M iractan iner gibi gel; Bekliyoruzyllardr! Bulutlar kanat, rzgr kanat; Hzr kanat, Cibril kanat; Nisan kanat, bahar kanat; yetlerini ezber bilen Yapraklar kanat... Alsn gklerin kaplar, Alsn perdeler, kat kat! llere dklsn yldzlar; Dizilsin yollarna Yetimler, gnahszlar! l gecelerinden, yank Trkler yapan kzlar Sancan salaryla dokusun; Bill-i Habe sustuysa Ezanlarn Dvd okusun! Konsun, yine, pervazlara Gvercinler; H hlara karsn minler... Mbarek akamdr; Gelin ey Fatihalar, Ysinler!

175.

180.

185.

190.

195.

200.

Rahmetli Arif Nihat A syann, tam iki yz msralk uzun bir iiri karsndayz. iir, Poem denilebilecek uzun lukta. Yorumunu da ayn llerde tutarsak hem sayfa lar dolar, hem de uzun olaca iin yaz okunmaz. Fakat 1412 ramazanmdayz. Kutlu ay, Arif Nihat Ho cann Naatyla (nat) amak, okuyucularma gzel bir ar

.U n c e fe m e le ri 329

maan. nk, Mehmed Akiften, Yahya Kem alden, Ne cip Fazldan beri, bu kadar gzel bir Peygamber iiri okumam olacaklar. Naat, Peygamber Efendimizi vmek iin yazlm i irlerdir. Arap, ran ve Trk edebiyatlarnda saysz Naatlar vardr. ounlukla kaside biimindedir. Bazen de bir kasidenin iine blm olarak yerletirilir. Her divnda, yce A llaha yalvar olan mnctlardan sonra, Peygamberi ven bu iirler gelir. Divnlarn banda Rabbinden, kulu olan M uhamm ede ve sonra dnya bykle rine doru bir vg silsilesi, silsile-i mertip gzetilir. Yalnz kasidelerde deil, Mesnevilerin banda ve iinde de Naatlara rastlanlr. Bizce kaside hlindeki Naatlarn en gzeli, Fuzulnin Su Kasidesi diye bilinen iiridir. Orada Drr-i Yetm olan Peygamberi, en gzel anlatan beyit ise, Dicle ve F ratn Efendimize olan hasretini, fakat ona mrler bo yunca bir trl kavuamamalarmm hicrann, esiz iir gcyle anlatan u msralardr: Hk-i pyine yetem der mrlerdir muttasl Bam tatan taa urup gezer vre su. Naat dedikse, biz onun kurala bal olanlarndan sz ediyoruz. Yoksa bazen btn kitap, bazen bir msra, ba zen bir tek Yunus lhisi veya Yunus msra, koca bir Naattan daha anlaml olabilir. Kitap hlinde Naatm, 550 yl dr kulaklarmz ssleyen rnei, Bursal Sleyman elebinin Vesletn -N ec t (Kurtulu Vesilesi) adyla yazd Mevliddir. Allah ondan raz olsun. Nrdan Pey gam ber!, sanki bizim kardeimiz, babamz, yiidimiz, ev ldmz, imammz, retmenimiz gibi tasarlamtr. Her duygumuzu aan bir yce s evgiyle, bize gnl aynas yap mtr. Tek beyit hlinde Naata rnek ise, Urfal Nbnin, hacca giderken, Peygamberimizin trbesi yann dan getii ilk gece, bulunduu arabada uyuyan rtbeli bir zata dokundurmak ir syledii rivayet edilen u msralardr: Sakn terk-i edebden, ky- mahbb- Hudadr bu Nazargh- lhdir Makam- Mustafadr bu.

330 -Ahm et Kabakl

(Edep dna kmaktan sakn, buras Tanr sevgilisi nin bulunduu yerdir. A llah n gznden ayrmad Mustafann makamdr buras.) Arif Nihat, 200 msralk bu iirde, hatta serbest vezinde, hibir ekil kuralna uymayarak, yeni tarzda bir Naat meydana getirmitir. iirde en esasl tem olarak, o da Fuzulnin iki rma gibi Peygambere hasret ve hicra nn sylemektedir. Peygambere btn yaratklar hay ran ve hasrettir. Btn insanlk ona muhta ve mtak tr. slm lemi onun araymdadr. O, Trkln de bu gnk en byk kayb, hicran ve mididir. O, bugn yok olduu iin dnya hsranda ve dermansz dertler dedir. A m a o gelecektir: Hacdan dner gibi, M iracdan iner gibi gelecektir. Bu Naatm, bir kandil neesinde bir Mirac veya Kadir gecesinde sylendii dnlebilir. Gittike maddeleen ve zden uzaklaan hayatlara kar, nefret, pimanlk, vicdan szs ile o gnlerin sahibi olan Kutsal Eliye s ntr, denebilir. Tabi baka bir zaman yazlm da olabi lir. airle ilham arasna girilmez. Byle bir iiri yazmak, Allahla, Peygamberiyle, yetler, hadsler, asr- saadet baklar ve slmm irfan ile dolu olmak meselesidir. 200 msralk iir, drt blmden olumu grnyor. Her blm, airin slm dekorunu zleyiini anlatan, s lm m Trkiyedeki kuts geceler (kandiller, ramazanlar) manzaras olarak yaktrd u msralarla kesilmekte dir: (18.den 23e kadar u alt msra, daha sonra, defa tekrarlanmakdadr:) Konsun, yine, pervazlara Gvercinler; H hlara karsn minler... Mbarek akamdr; Gelin ey Ftihalar, Yasinler! l den 17ye kadar olan msralar iine alan ilk blm de, Peygamberimizin 14 asr srp gelen ve bizim rf mze bin bir kla akseden slm kinat, kaybedilmi mutlu bir cennet hayatdr. Bu kaybedi, gem i zaman

c )/ - SJncefem eleri 33'

sigas kullanlarak, daha katmerli bir hznle yle an latlm aktadr: Servete nem vermeyen, yoksullar, yetimler h Hz Peygambere en tabi ve parasz olarak kumlardan sec cade yaktrlmaktadr. yle bir dnyamz vard ki E z n - M uham m edile r , diyarlardan, devirlerden ge lip, bizim gklerde buluurlard. Yalnz insanlarm: deil (iirde insan gibi tasarlanan) mmrimiz, eya mz, m escit, minber ve kubbelerimiz de im anl idi. By le mbarek gecelerde dualarmz, mutlaka kabul olu nurdu, geri gelmezdi. Btn slm kinat ve Ezanm semalar Hz. Muham medin evinin kaplar gibiydi... Uzaktan yakndan onu huzuruna (O hayatta iken) girenler gibi... Onun eznn, besmelesini ve getirdii Kuranm tilavetini dinleyenler de, ona inanm mmin olarak dnerlerdi. Besmele evi mizin, ekmeimizin, yurdumuzun bereketi idi. Bugn, yi tirilmi inanlar yznden o bereket bizden uzaklam tr. Gariptir ama, artk esnaf bile dkknlarn erken a myor. Bu yzden bereket gidiyor. Onun yerini hile ve madrabazlk dolduruyor.

kinci Blm
24ten 99a kadar olan msralar iirde ikinci blmdr. imdi seni ananlar diye balayan bu blm de kendi iinde ikiye ayrmak mmkndr. Medineye gerdinle biten ellinci msraya kadar, airin, Peygamberimize vgleri yer alyor. Bu vmeler, klsik Naatm dndadr. Hz. Muhammedi vmekle beraber, yine de, hlimizdeki manev zrtlklerden ikyet ar basmaktadr: Bu vglerde, Peygamberin garip, yoksul, yetim sfat lar bilhassa anlarak onun fakirlere, gariplere sahip kan ycelikleri vg ile anlmaktadr. Ahmed Yesev, Yu nus Emre gibi Peygamberi derinden anlayan veller de, onun bu yann zellikle belirtiler. (Bkz: Trk Edebiyat dergimizin, Yunus Emre ve Ahmed Yesev zel saylan) Peygamberimiz daha dnyaya gelm eden bile kendi sine inanan ve geleceini iln edenler vard. Bunlarn en tannmlar Kus bni Saade ve Rahip Bahira gibi b yklerdi.

332 -Ahm et Kabakl

Peygamberimizin gelecei gnlerde insanln gafleti l kumlar saysnca idi. A llahn emri ile kurtulu, onun st ninesi Halmenir kucanda bir bebek eklinde g rnd... Aslnda btn Arap ehirleri, onu bekliyordu. Nihayet, M ekkede onu anlamasalar da, o kendisine inananlarla beraber M edineye (Yesrib) gebiliyordu... Bu 50. msradan tutarak airin tresizlikten, bozulan ahlktan, iki yzllk, yalan ve zulmden ikyetleri art maya ba lyor: Y M uhammed! Sen M edineye, seni anlayan insan lara hicret edebildin. Ya biz nereye gelim?.. Her taraf Eb Lehebler, Eb Cehillerle dolu. Yeryznde riy, in kr, hyanet, altn devrini yayor. Hl karmzda bizi ezen Yahudi veya putperest Hayberler ve Taifler ufku muzu kaplyor, onu fethedemiyoruz... Burada, Trkiye tresinin nasl bozulduu, sembolik dil ve inanlmaz strapla anlatlmaktadr: Trkler, Peygambere ve onu anlatan (Mevlid gibi) ki taplarn imanl lisanna hayran iken... Heyhat bize, ne fi ravun, ne kt eyler ve adlar (besmele yerine) ezberletilmitir. Biz ki yalnz Senin adna alkndk, Ey Neb! Ayaklarmz bile artk izinden gitmiyor, yolun dahi bi ze unutturuldu... Heyhat ki, matemin rengi olan siyah, se nin Kbene, en ok u bizim yaadmz ada yakmtr. Kbe de yastadr. Burada iirin iki gl nktesi art arda gelmektedir: efkat melei gelse, onu da kanadndan yaralarlar yi lik lm son kalan iyilik de, ona trbedarlk ediyor. Ne den? nk gurur, Kafdana hkmdar olmutur. Senin bahende en gzel dal olan Trklk dahi Unut tu yemi vermeyi Selmn- Fris Hazretleri ki, Peygam berimizin Hendek gazasnda, ona asker usuller retmi ti. Kalenin etrafna hendek kazlarak dmann girmesi n lenmiti... Ne yazk? ki, imdi akgzler putperest mrik leri getiler. Hendekleri, hile ile bir rpda atlyorlar... Daha sonra, Peygamberin gzlere toprak serperek dman durdurduu anlatlyor. Fakat ne olmal idi? O topraklar, yerlere dklmeyip, dmann gznde de vaml kalmal idi...

c iir in celem eleri -333

nc Blm
106 ile 152. msralar aras iirin nc blmdr. Bu ksmda Peygamberimizin hicreti, bu hicret iinde mucizeler, Mslmanlarn Hz. Muhammed kumandasn da M ekkeyi fethedileri destan ve drt sekin yr (Drt halfe) ve Sahbden bazlar, iir diliyle anlatlyor. i irin bazen rumuzlu, bazen kapal sembolik ifadeleri tam ustalkla kullanlyor. Bulut, Peygamberimizin ba stnde, onu, st ocu u olduu gnlerden beri, scaktan ve ktlkten koru yan Allah ltfudur. imdi heyhat! O bulutun glgeledii balar... Yani Allahn Mslmanlar zerindeki lftu, yok tur artk... imale giden yoldalar, dnyay Hakkm nuruyla kurtaracak olan hicret yolculardr. Onlarn izleri, o ylla r tekrar izleyecek olanlar beklemektedir. zler canl, yol lar da canl ve duyguludur. 116-122. msralarda Peygam berimizin Ebubekirle girdii nl maaraya iaret edilmektedir. Maaray kfirlerin gznden saklayan rmcek... Aslnda mevcut deildi de, Hakk greme yen gzlere gerilmiti. 122-128. msralarda, M ekkenin dalar ve evleri, hdhd, kumru, gvercin gibi esiz kularn, Medineye ka ran ve uuran kuytulara benzetiliyor. 129-133. msralarda bahesinde, dnyann en gzel gl aan Hz. Muhammedin babas Abdullahn, Abvadaki mezar takdis edilmektedir. Daha sonra: Medineden M ekkeye kadar, slm Peygamberinin lde brakt izler, hatralar, unu tulmaz sahneler canlandrlyor: Uhud ve kurtarc Bedir gazlar, sonra Hz. Muham med nclnde alan Kbesiyle destanlaan ehir. Youn iir olan son blmde (144-152) Drt Halifenin nurlu vasflar ve o kutsal zafer gnnde yaptklar anla tlyor. lmn, yaamaktan tatl olduu, zaferlerin e hitlikle kazanld gnlerdi o gnler.

Drdnc Blm
En lgn bir k hasreti ile Peygamberimizi aran drdnc bliin, 159. msradan iirin sonuna kadardr.

334 -Ahmet Kabakl

Onu byk itiyakla bekleyiimiz, insanln kurtuluu iindir. Milletimizin tekrar kendine gelerek, OsmanlIda ki byk nizama ulamas iindir. Sanatkrlarmzn ye niden ilh ilhamla ereflenmeleri iindir. O gelirse iyi likler, gzellikler yeniden (azgnlam) dem oullarna klavuz olacaktr. Onu byle canu yrekten davet eden son blm, o l de iiriyet ykldr. O gelirse, Trk yeniden Trkl ne, slmlna kavuacaktr. Sanatmz yeniden Itrlerin, Sleyman elebilerin, eyh Galiplerin, Hafz Osmanlann, Mimar Sinanlarn boyutlarna, ufuklarna alacak tr. Bu lke, bu millet, milyonlarca kanat zerinden tek ve biricik klavuzu, Hazreti Muhammedi beklemektedir. M uhamm edin nl siyah mezzini gelmese bile, Mmar Davudun ykselttii minarelerden ezanlar o Resller Resln gklerden karlayacaktr.

KURTULU LEDEDR

h BirjU damnda ota kurmuum, K %afi Hakir 6ir karncadan domuum, Birgn Bahtm Ben de insan otmuum.

(IX . yy.)

IX . yzylda yaam, < av Siddhantann sekin temsilcisi gi J> i a zemci Tamul air.

TJusfat
Kh bir fil kamnda ota kurmuum, Kh hakir bir karncadan domuum, Birgn baktm ben de insan olmuum. Birbirine benziyordu sabahlar, Her gn leleri ackyordum, Gecelerim uykuyla geiyord . Bir sabah ufkumda beliriverdin Gnah kadar cazip bir aheserdin. Siyah kehrbalardand gz kapaklarn Dudaklarn erguvan. Sen ak, sen rya, sen gerek, sen yalan. Gsnde gneler parldyordu. Sen kys olmayan umman. Anladm ki deli dnya bir pazar, O pazarda nice mecnunlar gezer, Kapldm onlara ben de kul oldum, Mihman oldum salk denen zindanda, Yokluk denen cehennemde yaadm. Vahada yaadm, lde yaadm, Hazlar yalancyd, straplar bo. Krld kolum, kanadm, Nihayet Tanry buldum iimde Sonsuz ve tek. Dostlar, Tanr yok dediler

338 - Ahm et Kabakl

Dost deil davar srs, Kurtulu ilede, dedi Brahman, Kendini Tanry a ver, dedi kimi Bir akam Vedalar ald kapm, Bir kasrga gibi uuldayarak, Ylan, itizli zehrini sundu. Islk alarak. Hatalar kuatt drt bir yanm, Raks ettim, yalvardm, aladm. Tanr glmsyordu. Dediler ki fil:n dii yamandr Dediler ki gven olmaz kadna. Rzgr gibi doldum damarlarma Gnlmde binlerce iek ald.
JIT anilt aaca ar

Yukarya aldm burcu burcu Hint kokan, dnce, ruh ve tasavvuf hissolunan iiri, Cemil Meriin Bir Dnyann Eiinde adl kitabndan aldm. iirin kudretli sanatkr hakknda kitapta bilgi yok. Yalnz, Hindin gneydousunda konuulan Dravidenin dallarndan biri zerine kurulmu Tamul edebiyatndan rnek olduu belirtiliyor. Cemil Meri, ihtiaml ve iirli, sanatkr slbu ile tannm bir fikir adammzdr. M em leketin kltr, tarih ve baht meselelerini dou ve bat bil gisinin derinlikleri iinde tahlil eden, ayrca okumularn beynine tnemi yanllar, delil ve ispatlarla skp atan yazlar, soylu dnce adamlarna has deerlerdir. Bu ya zlarnn bir ksmn, Hareket, Hisar, Trk Edebiyat, Sebil vs. dergilerinde nerettikten sonra Bu lke ve mran dan Uygarla adl kitaplarnda toplad. Cemil Meri, fikir adam olduu lde slpu ve bir airdir de. Trk, Fransz, Arap, ngiliz airlerinden ezbe re bildii saysz paralar, cmleler, yapt birok terc meler, mrn dolduran okumalar, ana diline sayg, sev gi ve tasarruf gc, Meri Hocann gnlk sohbetlerini bile iir hline getirmitir. Ancak, Cemil Meri, tercme iir dediimiz ayr bir iir eidinin benzersiz ustasdr. Bu trdeki sz gtr mez kudretini Victor Hugodan manzum olarak evirdii

c > ,- 'in celem eleri 339

Hernani ve Marion De Lorme adl dramlarda gster di. Bunlar, onun her msrama yllarca emek verilmi eserleri idi. Denilebilir ki, Victor Hugo, bu eserleri Franszcada hangi lisan kudretiyle yazm ise, C. Meri, Trkede onlar ayn lisan gcyle terennm etmitir. Tercme iir, hem yabanc dilde, hem de daha ok ve bilhassa ana dilde ok etrafl bilgiyi, zevki aratrmay ge rektiren ilelerle meydana gelir. Hem mana, duygu ve me ramlar asl airin maksad zre yerletireceksiniz, hem de bunu Trkede kusursuz, iirli ve dzgn syleyeceksiniz: te rahmetli Cemil Meriin adalar iinde, hemen he men esiz olarak yapt iir budur. Cemil Meri iirde, mistikte, tasavvufta, tefekkrde daha da derinlemek, soylamak, bakalamak ister gibi 1960 yllarndan sonra, bir sevda hlinde Hint kltrne merak sard. Hindin felsefe ve iiriyete karlm destan lar, dualar, sanatlar leminden bize ilk sunduu eser Hind Edebiyat (1964) oldu. Meri, o eserinde, alacaka ranlk bir lemden bize haberler getiren ilk yolcu idi. O zamandan beri ii sklp gnl daraldka, yine Hindin byk ve derin tefekkr ile duyguyu birlikte sa ran lemine yolculuklar yapt. Yukarya aldmz ter cme iirin, daha birok benzerleri ile bulunduu Bir Dnyann Eiinde isim li kitap, ite o gidi gelilerin bize sunduu iitilmemi, grlmemi gzellikte arma anlardr. Hindin srlarn Trkenin duru gzelliiyle mezceden Vuslat isimli bu nefis iiri, Trk edebiyatnn ger ek ve ada bir rn saydm ben. Bu sebeple edebiyat sohbetimize konu edinmekteyim. Ayrca, Trk edebiya tnda ok ilenmi tasavvuf ve Hinde mahsus tenash (ruhlarn, insandan insana ve her trl canllara getii ne inanan dnce) grlerini bir tazelikle, yeni Trke de de anlatan ustal bu iirde buldum. Vuslat iiri byk ihtimalle ruhun macerasn anlat maktadr. Filden, karncadan geip insanda konaklayan ruh. Bu ruh, insann yaayn skc, bir rnek (mono ton) bulmaktadr. Dzeni, intizam sevmeyen ruh, bir sre ahesere benzeyen gnahta, kadnda, akta avunur. Deli dn

340 -Ahm et Kabakl

yanm iinde o da bir m ecnundur. Her admyla dene meler, deimeler iindedir. Sevin ve strabn bo ey ler olduunu sezmitir. Aramalar, tereddtler iinde sa lktan ikayeti, zevklerden bezmi, maddenin kafesi iinde yle bir hldedir. Nihayet, sonsuz ve tek Tanry iinde bulur ruh... Dnyann aklllar, dost geinen davarlar, yine onu oraya buraya ekmekle meguller. Kimisi: Kendini yal nz Allaha ver diye tutturur, kiminin akl Tanry inkr dadr. Hindin byk ilhndan birisi adna konuan Brahman ona kurtulu olarak ile, mahrumluk yolu nu gsterir. Kutsal Bilgi anlamna gelen ve drt byk kitapla temsil edilen Vedalar kasrgalar gibi uuldaya rak onu kuatrlar. Bir er temsilcisi olan ylan, ona kt ln, inkrn, her gnah (hem de Tanr adna) ileme nin zehrini sunar. Ruh, drt yol aznda ve hepsi de birbirini yalanlayan yzlerce gerek arasnda akndr. Ruh, nasl kurtula cak, huzura kavuacaktr? insan, lgnca zevkler, yalvar malar, alamalar iinde bocalarken Tanr, onun hline glmektedir. Yine bu dnyann zevkleri, kadnlar, alda nlar srp gitmektedir. Filin dii niye yaman! Bu nok ta Hint kltryle ilgili olsa gerek. Ancak insan iinde mihman (misafir) olan ruh, aramakta, denemekte, bul makta ve yitirmektedir. Sonunda damarlarna rzgar gibi dolan ve gnlnde binlerce iek atran nedir? O da mehule ermek midir? Sevda mdr, Allah mdr? Ruhun, insan bedeni iindeki maceras, zamanlar boyunca insan dndrm ve d ndrmektedir.

BR EHZADE GELP UYANDIRACAK

'Efveda adn unutan eftir Elveda afctnay unutan nehir 51ta yadigr Cjence eCveda iDaCnda kuruyan gonca etveda

c 9 A iv

A M

h i s

(Elbistan 1 9 4 1 - ) lbistan'n M araba (atova) kynde dodu. Kahram a anm ra'ta orta retiminden ora stanbul Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat Blmn bitirdi. Birok liselerde ve U2T Eitim Merkezinde grev yapt Hacettepe niversitesinde retim grevlisidir'. Eserleri: Masal a (iir.) Dadyoda temsil edilmi bir masal var dr. iirlerinin hepsini henz kitap olarak t.oplamamt.r.

air Ahmet Cevatm aziz hatrasna Bir seher vaktinde vardk Gygle Burda kzlar gl takyor kkle , Alev alev bir gl attm su yand Sunam derin uykusundan uyand Yava yava aralad perdeyi Gnlm gle dm yaban rdei Giyip kuanmaya erinmi Gygl pekten tllere brnm Gygl Ne kadar zenmi hilkatin eli Bir depremle doan yayla gzeli Ninniler dinlemi deli rzgrdan Gdasn alm yamurdan kardan Sonra canlar yakan bir fet olmu Burdan su iiyor her sevdal ku Sanki aynasn drm felek Gyglden gayrisi bir kirli glek Gk mvi, gl mvi her ey semav Ara kar Ategh m alevi Buras Kafda tezatlar evi kar her admda bir masal devi Dalar deve olur bulut gvercin Bir gm sakall kei olur cin Yanlp Gygl su sanmasnlar

344 -A hm et Kabakl

Bismillh demeden ykanmasnlar Gece ipil ipil yldz elenir A y der gl harelenir Asrlardr sevda eken gnller Ategh ta yanar burda serinler Gygl menbdr efsnelerin Bu sulardan domu Hsrevle irin Dedem Korkut bu dalara uram Ackm suyuna ekmek doram Bir sabah Gyglde peri kzlar Ykanrken siper edip sazlan stlerine gelmi bir deli oban Kr papakl srt heybeli oban Bakm ki gl ba peri tnei Atm stlerine ak kepenei Bir anlk gafletten domu Tepegz Ouz'u uykuda bomu Tepegz Bir gece yars ay suya der llerde bir ceyln pusuya der Derinden derine hrelenir su Sararken her yan barut kokusu imenler stnde be damla kan Gzn nefretle kapatr ceyln rpnr aznda bir demet kekik Kr avc her eye ekilmez tetik imdi yaylalarn sonbahardr Dalar kaplayan st buhardr Yapayalnz kalm kuulu Gygl Alayan gz gibi buulu Gygl Uzar kysnda bir san kam Kendini seyreder sularda yaz k imal kleiyle kar geliyor kar Sunam tufandan koruyun dalar Dedim doruklarda aan meneke Dedi uabilsem ku olsam keke Bilmem nasl sdm ben bu derbende M erihin, Zhrenin derdi var bende Yzm yalarken yayla meltemi Her gece ryamda bir beyaz gemi Sularm yara yara gidiyor zlediim bir diyara gidiyor

<n'r in celem eleri 345

Ham Kepez kanr altn tacn Her gn bu aynada tarar san Krolu yol keser alr bacn Kaak Nebi unutur mu cn Deli poyraz doruklarda tar alar Dal koparr, can aparr, nar alar Uuan yapraklar turna telei Bulutlar dalarn ipek yelei Bir nevruz sabah skerken afak Bir ehzade gelip uyandracak Nal sesleri duyacaksn derinden pecek usulca g y gzlerinden Ama duvan sr verme ele u frtna dinsin, yaz gelsin hele Uyu Natevanm yaralm uyu Uyu baht kara maralm uyu Bir iir braktm sana hediye Bu garip yolcuyu unutma diye ahidimiz olsun ulu narlar Gn gelir okuyup bizi anarlar nar fsldar pnara syler Pnar da stadm Anara syler Bu sayede elden ele duyulur Bizim de admz air saylr Mesnevi okuyup getim Genceden ime bir sz dt inceden Elveda balarda zm derenler zm unutup hzn derenler Elveda adn unutan ehir Elveda akmay unutan nehir Ata yadigr Gence elveda Dalnda kuruyan gonca elveda

iy ili n i'ija

Ali A kbam Gygl iiri 1990m en gzel iir verimle rinden biri seilerek Yazarlar Birliinin Trkiye Kltr ve Sanat Yllna alnm . Bir sredir Ali Akbam iiri ne eilmekteyim; hnerde, samimilikte, ky, memleket, tabiat sevgisinde onun yeni anlatmlar bulduunu gr-

346 -Ahm et Kabakl

inekteyim. zerine bu iirin yazld Gygl, Azerbay cann kltrde, iirde, gzellikte, yiitlikte ve efsanede z olan Gence ilindedir. Gence ilini kuatan dalar ze rinde volkan kalnts bir gldr. Bulunduunuz yaylann seviyesine gre Gygl hsy^ derinde camgbeinden maviye, lciverde deien bir iir ummandr. 1990 Eyll sonlarnda bu corafya harikasn biz de grdkt. Yaylaya karken yol stn dolduran, bol mey veli, tandrl, kaymakl babanc hayatnn renkleri, ru humuzu s mdrmtj. Harputun Gll Balarnda, sken derunun Soukolukunda, Kayserinin Talasmda rastlad mza benzer kyl kadnlar, ayn giyimde delikanl ve gen kzlar, ayn etaret ve iyilikseverlik iinde karpuz, zm, yufka, rek satyorlard. te Ali Akba bylesine ruh, efsane ve milliyet esen vatan parasn iiri ile anlatmak cesaretini gstermi. Cesaret dedim. nk iirin ve sanatn ok gzele ya namas tehlikelidir. Bakarsnz ele alman konunun ihti am, iiri (resmi, musikiyi) aabilir. Dnebilirsiniz: Nedim ve Yahya Kemalden baka ka air stanbulu gnlmz doyurasya anlatabilmitir. Akbam, bu iiri, Azerbaycan edebiyatnn Stalin ko mnizmine verdii sanat ehitlerinin en by olan a ir Ahmed Cevatm aziz hatrasna ithaf etmesi de ayr bir incelikle beraber milliyeti bak tarzn da ortaya koy maktadr. iirin btnne sindirilmi bu mill duyu, i irin sonunda bir zleyi hlinde aa vurulacaktr: Ata yadigr Gence elveda Dalnda kuruyan gonca elveda Ayrca iirin en gzel blmlerinden birisi m ecaz- mrsel (alegori) hlinde Trk dnyasnn byk midini, zapt olunmaz isteini dile getirecektir. imdi yaylalarn sonbahardr Dalar kaplayan st buhardr Yapayalnz kalm kuulu Gygl Alayan gz gibi buulu Gygl Masallarmzdaki yoksul ve ksz kzn, bir gn, bir ehzade tarafndan kurtarlmas motifi hlinde:

c iir in c e le m e le ri 347

Bir nevruz sabah skerken afak Bir ehzade gelip uyandracak Nal sesleri duyacaksn derinden pecek usulca g y gzlerinden Ama duvan sr verme ele u frtna dinsin, yaz gelsin hele Uyu Natevanm yaralm uyu Uyu baht kara maralm uyu Burada, Ali Akbam btn iirleri iin dikkat edile cek nokta, mill duygu ve isteklerin yksek sesle, iddia ve heyecanla verilmeyip, daha ziyade mecazlar aralndan ve sr verir gibi yumuak sylenmesidir. iirimizde bir gl iin bu genilikte, bu derinlemesine bak ve duyu iiri var mdr? Ben hatrlayamadm. Ahmet Haim, gller atmosferini ok sever. O kadar ki gllerde bu dem bir kam olmay zler. Nzm Hikmet de bazen: Da balarnn kaln sesli sipahileri Gnein boynunu vurup Kann gle akttlar gibi Ahmet Haimin mecaz demine anszn ve pervasz ca giren msralarla da konuur. Ha, imde bu tebihin as l bir svari klnda grnmtr: u bakr zirvelerin ardnda Bir svari geliyor kan rengi Balyor imdi mell akamda Son klarla bulutlar cengi Tabi, Yahya Kemalin Boaz Eyll sonunda svire gllerine benzeten iirleri, Nzm Hikmetin Bahri Hazeri, Ahmet Muhip Dranasm Ar adndaki o nefis da iiri, daha ararsak ok vardr. Am a tek bana, ad belli bir gl anlatan stn iiri yine de hatrlamyorum. Gygr anlatlyor ama; bu herhangi dz, coraf bir tasvir olmad gibi, air E refin numarasz gzlk gibi dedii cinsten, herhangi bir gle uygulanabilecek kalp kelimeler ve mecazlarla yaplan bir anlatm da deildir. Burada, yaps ile ve onu grebilene verdii duygu ve he yecanlarla Gence nin dalarna oyulmu Gygl (gk: mavi) sz konusudur:

348 -A hm et Kabakl

Giyip kuanmaya erinmi Gygl pekten tllere brnm Gygl Bir depremle doan yayla gzeli Gk mvi, gl mvi her ey semv Ara kar Ategh m alevi Yapayalnz kalm kuulu Gygl Alayan gz gibi buulu Gygl Bilmem nasl sdm ben bu derbende vs. ve saylan efsaneleri, Krolu, Tepegz, Kaak Nebi gibi kahramanlar ile buras ancak zer (ate) diyar nn yayla derbendindeki Gygl olabilir... Edebiyatmzda bir gle tahsis olunmu byk bir iir yoktur, demitik. Ama Lamartinein Lac (gl) adndaki nl iiri, Trk airlerince yazlm kadar, bizim edebiyatmza girmitir. Bu Lac, Tanzimattan beri belki on defa, manzum olarak Trkeye evrilmitir. Son evireni Yaar Nabi Nayr olan bu iir, birka kuan dilinden dmemitir. Ancak Lamartinein bu m kem m el iiri de herhangi bir coraf gl anlatmayp alegori iinde alegorilerle hayat, fnilii, aclar ve dnceyi girdabna (anaforu na) alan ince fikir ve duygular sralamaktadr. Lamartinein Gl iiri acaba Ali Akbaa modellik, kay naklk etti mi? Dnlebilir;.. Ancak Lamartinein ro mantik eserinde mill ac ve duygunun olmad, ak k rklyla dolu hatralarn rzgr estii, ufuktan ufka at lan dalgalar gibi akl almaz benzetmelerin, mecazlarn, byk szlerin insanoluna ebediyeti resmetmek istedii aklda tutulmaldr. Bir seher vakti vardk Gygle diye balayan girii, F. Nafiz amlbelin Han Duvarlar gibi konulu, vakal bir hikye-iire baladmz dn dryor. Ancak vaka yoktur. Her ey mecaz, manzara, kltr, sanat, destan armlar hlinde G ygliin ken disinde merkezleiyor. w Buras Zerdtn eski diyardr.Ate, burada bir za manlar mukaddes olmutur; hatta tanrlamtr. Atege-

c iir in c e le m e le ri 349

de, ategh gibi eski Zerdt kltn dile getiren terim lerin yan sra, Gygl iirinde scaklk da serinlikler de souk gl imaj kadar yer tutmaktadr: Alev alev bir gl attm su yand Canlar yakan bir fet Ateghta yanar burda serinler vs. Azerbaycanda bilhassa Gence, zelliklerin ve bir nice Trk efsanesinin kaynadr. Dede Korkud hikyelerinin vatan, Bayburttan oralara uzand gibi, Kroluna ait bir amlbel de orada sylenir. Kaak Nebi adl kahraman, her an Azernin gnlnde dolar. Dahas Nevruz, Azer baycanda, ok kkl bir takvim tresi, bir bahar mjdesi, halka, slma, Zerdte karm bir Ergenekon; yani Trk mitolojisinden zengin bir damardr. Tar, Azerbay canda ok bilinen mill denilebilecek bir algdr. Bahti yar Vahapzade, ok gzel bir iirinde tarm, mugamm Azer iin olan manasm anlatr. Gygln bulunduu diyar, ayn zamanda Kaf dalar dr. Kaf dalarnn, slm dininden, Peygamberimizin M irc seyrinden, Yunan mitolojisinden tutunuz da Hzr Aleyhisselma MalatyalI Seyyid Battal Gazi ve Sar Saltuk a kadar uzayan, yazlan, masal iinde masallar dou , ran ok geni bir lemi var. Onun iin Akba, Krolunun Binglleri gibi Gygle belki A b - hayat (ben gisu) gzyle bakyor. Onun Kafdalln gzel msra larla zenginletiriyor: Buras Kaf da tezatlar evi/kar h er admda bir m a sal devi... Dalar deve olur, bulut gvercin... A li Akba, yalnz Trk Edebiyatndan, Trk efsanele rinden, slm bakndan, H s r e v le irin gibi Trk-ran ortak mal ak destanlarndan faydalanm yor, Bat-Yunan mitolojisinden periler Nymfala r da onun bakn etkilemitir. O bakla, Dede Korkudun Tepegz hikyesinde belli belirsiz anlatlan bir peri k zyla obann sevimesi imsn da bir hikye mitosu hline getirerek, iirine yerletirmitir. iirde otuzdan krka kadar msralar airin icad, bir gzel efsaneyi hi kye ediyor.

350 - A hm et Kabakl

Azerbaycan, (btn dnlrse) Fuzl'hin de, L ey l ile M ecnn "un da vatandr. Fuzlnin: A h u -gz ko lu aya bal ceyln da Akbaa Gyglden bir evre rengi hline iniyor. O da zlim avcnm vurduu bir cey lnn aznda bir demet kekikle ldrldn, Genceye uygun bir tasar olarak alyor. Kald ki Azernin minyatrlerinde, duvar resimlerinde, bakr tepsi ve bar dak kabartmalarnda da ceyln, iirinde olduu kadar vazgeilmez bir motiftir. Akbam milliyeti olduu kadar da Mslman tavr, yine iddiasz nutuksuz, iyice iirleerek, br eserleri gi bi Gygl e de sinmitir: Ne kadar zenmi hilkatin eli... Yanlp Gygl su sanmasnlar Bismillah demeden ykanmasnlar... Akbam dier iirleri gibi Gygln dili de Karacaolanmki ile pek az ek yeri brakan bir k iiri zevki veri yor. Karacaolan kadar scak, Yunus kadar az kelimeli z-deyili olmak cehdini gsteriyor. Yer yer, sanki kalp hlinde halk iiri msralarn tekrarlad veya o hissi verdii bile oluyor. Sunam derin uykusundan uyand Sunam tfndan koruyan dalar Sularm yara yara geliyor... Ancak, Gygle ve dnyaya bak Azerbaycan, duyu ve dnceler; ustalkla bir lemi ortaya seren yeni m e cazlar Akbam iirine yenilik, adalk orijinallik ka zandryor: Sanki aynasn drm felek Dalar deve olur bulut gvercin Gece ipil ipil yldz elenir. Deli poyraz doruklarda tar alar

c iir n c e le m e le ri -351

Ali Akba, bu iirde yer yer ve hele iirin sonunda bs btn hznler, kederler iindedir. Dalar, hasretler, lm, ayrlk halk iirimizin, trklerimizin ezel hzn temalardr. Ancak bu iire Ali Akbam baar ile sindir dii bsbtn baka bsbtn yeni bir mill acdr. Azer baycann hl srmekte olan esirlik, istikllsizlik, sahip sizlik derdidir; bu derdi. Trkiyede ve btn dnyada ya ayan soydalarn strab, bu iirde Gygl, Gence tim salleri etrafnda en gzel ifadesine kavumutur: Yzm yalarken yayla meltemi Her gece ryamda bir beyaz gemi Sularm yara yara gidiyor zlediim bir diyara gidiyor M esnevi okuyup getik Genceden ime bir sz dt inceden Elveda balardan zm derenler zm unutup hzn derenler.