OUL KUTSALLAR ARASINDA: AMANZM

GR: amanlik kendisini taidigi cografyalarin eitliligi ve pratikleriyle besledigi din ve din benzeri bir ok kuramsal yapiya yakinligi nedeniyle bir aratirmanin nesnesi olarak alindiginda aratirmaciyi bir oda ve kirk anahtar elikisine kadar vardiriyor ve bu nedenle hangi anahtarla

sorusu aratirmanin kapsami aisindan byk nem taiyor. amanlik, ritel ve tren toplumlarinin iinde gsterili aksesuarlari olan bir amanin yaptiklari etrafinda degerlendirilebilir.Ya da amanil yapinin hangi zelligiyle eitlige ve sinifsiz topluma hizmet ettigi de

aratirilabilir.Veya amancil topluluklar zerinde bir antropolog titizligiyle farkli topraklarda bu amani kadar kalintilari geni derleyen bir alimaya da

giriilebilir.Ancak

sorunsallar

edinmenin,

amanizmin

taindigi mesafeler kadar geni bir okumayi ve zamani da gerektirdigi aik. Elinizdeki aratirmada sorunsal olarak amanlik pratiklerinin din olarak adlandirdigimiz pratiklerle olan ilikisi yle bir sistematikten geerek incelendi.Ilk olarak kendi kutsallik iddialariyla amanlik ve aman zerinde degiik noktalarda yorumlar biraraya getirildi.Bu blm amanin duruunu tarihsel bir perspektiften sunmaktan ok,sosyolojik izahini ve farkli

tanimlanmalarini sebebleriyle biraraya getirdi.Aratirmanin ikinci evresinde amanligin bir din olarak kabul edilip edilmedigi farkli grler etrafinda bir sorunsala dntrld.Bunun ardindan zellikle tek tanrili dinlerin din adamlari amanlarla karilatirildi. Son olarak gnmzde dnya zerinde, aman tekniklerine duyulan ilgi

sebebleriyle

incelenirken bir yandan da tekillik gayretlerine

vurguda

bulunuldu.Ayrica

Anadolu dinsel dnnn de amani kalintilara sahip

oldugu iddiasi da dile getirildi. 1)KUTSALIN PEINDE:AMANIZM VE AMAN amanizm insanin ve dnyanin znel bir tasarimini ierir.Insanlar ile tanrilar arasinda zel bir bag oldugunu varsayar.amana, her trl dengesizligi nleme ve her trl talihsizlige kari koyma ilevi ykler.aman insanlarin balarina gelen talihsizlikleri aiklamakla,bu sikintilarin nne gemekle, ya da acilarini yatitirmakla ykmldr.Bu anlamda amanizm bir dizi eylemin altinda yatan bir fikirler btndr.amanizm insanin ve dnyanin dalist bir yorumunu sunar.Insanoglu bir yandan bedene diger yandan ruha sahiptir.Dnya da ifttir:Bir yanda grnr,gndelik ve kutsal olmayan bu dnya diger yan da ise siradan insanlarin gremedikleri teki dnya vardir. amanizmin bu yorumunda kutsal olmayanla kutsal arasindaki ayrimin muglaklamasinda dogada varolan bir mbadele evrimi ya da uzun yillar boyunca ruhlarin hi lmeden yeniden dirilerek gereklik dzeyine gemelerinin getirdigi bir dzen varsayimi etkilidir. Bu dalist yapyla kurulan amancl dnyada baz insanlarn teki dnyayla rastlantya bal olmakszn dnya kendi iradeleriyle atanm ve iletiim seilmi

kurabildiklerine

inanlr.teki

tarafndan

olduklarna inanlan bu insanlara aman* denir Perrin, amanizmin felaketleri insanlar ile grnmez dnyanin varliklari arasinda bir iliki olarak grdgn syler.Insanlar bu ugursuzluklarin kurbanidir,grnmez dnyadaki varliklar ise tetikileri.amanlar bu

baglamda arabuluculuk grevi stlenirler. amanizmde arti deger retilmeyen ve sinifsiz bir toplum modelinin grece varoldugu ileri srlebilir.Ancak yerleik hayata geilmesiyle beraber amanizmin yokolma sreciyle kari kariya oldugu ya da ilksel veya marjinal bir konuma yerletirildigi grlr.Artik amanlik bir btnsel pratigin adlandirdigi bir kuram olmaktan ok iyiletirme ya da kehanet zelligiyle sinirlandirilmitir. Ancak uygarlklar ilerledike ve medeniyetler yerletike aman kendisini ve toplumsalln ifade etmekte eski zglln

kaybetmitir.Dinsel,bysel tm grevleri tek bana yerine getiren,hastalar tek bana iyiletiren aman yeni ortamda laik saaltclarla yanyana ilev grmeye balamtr. 2)KUTSALLAR ARASINDA: AMANIZM BIR DIN MI? amanizmin ilk din biimlerinden biri mi yoksa insanlarin karilatiklari sikintilarin nedenlerini kavrayip,onlarin ortadan kaldirilmalarini saglayici zel bir yntem midir? Ya da totemizm hakkindaki olgularin derlendigi yalnizca antropolojik bir derlemeden ve diger mi ibarettir? Bu sorulara farkli etnologlar,din almak

tarihileri,filozoflar

aratirmacilardan

yanitlar

olasidir.Burada aratirmacilarin amanizmle din arasinda kurduklari iliki dile getirilecek.Bu erevede amancil pratikler din ile karilatirilacak. Evrimci anlaya gre toplumlarn gemeleri gereken tarihsel aamalar vardr.amanizm kendine zg bysel pratiklerebalanan dinlerin

gelimesinin bir evresidir. Bu gr asndan amanizm, totemizmden sonra gelen animizmin bir aamas olarak deerlendirilmitir. Bu gre gre

amanist inanlar,amanist tapn,ksacas bir aman dini olamaz;nk bu szck bir gelenekler topluluuyla kendini gsteren bir inan sistemini belirtmez. Sadece ve sadece dinsel ve toplumsal ileve sahip bir tr insann varlna iaret v.s eder.Bu savlar bir aman dininden deil

animistik,totemci iddiasndadrlar.

dinlerin

iindeki

amandanszedilebilir

Eliade amanligi normal olarak din denen eyden yana degil de daha ok mistikligin bir boyutu olarak ifade eder.Ona gre ok sayida dinin iinde

amancil geler bulmak mmkndr.nk belli bir sekinler grubunun kullanabilecegi ve bir anlamda adi geen dinin mistigini oluturan bir esrime teknigi her zaman el altinda bulunur.amanlik bir din olmaktan ok bir ok dinin iinde uygulanagelen pratiklerin benzetilebildigi iyiletirici,gizemci bir sistematikten ibarettir. Abdlkadir nana gre amanizm Trklere atfedilmi ,ilk halini Altay ve Yakutlarda alan Trklerde gelimi halini bulan bir dindir.Ona gre amanizm bir toplumsal sistemi ,zel ruh isimleri, din adamlar,ayin ve ritelleri ile bir dinden farkszdr. Erdoan Aydna gre ise Trklerin de dier kavimlerin olduu gibi bir dini olarak amanizm vardr.slamiyet nasl ki Araplarn toplumsal kltr ve gereksinimleri ile biimlenmi ise amanizm de ite yle gebe Trklerin toplumsal kltr ve gereksinmelerince biimlenmi bir din idi. Aydnn din olarak amanla ilikin vurgusu tpk bunu Trklerin kavim olarak amanln tek sahibi olduklar eklindeki vurgusunda olduu gibi herhangi bir dayanakla kuvvetlendirilmiyor

Hikmet Kvlcml, Morgann sosyolojik snflandrmasnn yardmyla amanl Aa Barbarlk Konandaki Anahanlk dzenine giren inanlar sisteminin paras olarak tanmlar ve bir dindir der.O da amanln ilk Trk dini olduunda srar eder:lk Trk dini,ilk Trk toplumu gibi eitliin ve mutluluun dinidir.nk iine snf ve imtiyaz kurdu girmemitir. Ocak iin ise ortada iki yanl vardr.Birisi amanln ilk Trk dini olduuna ,dieri ise amanizmin bir din olduuna dair inantr.Ona gre amanlk bir olmaktan ziyade bir by sistemi mahiyeti gsterir. Perrine gre amanizm bir dindir,yeter ki din ,inancin gerektirdigi eylemlerin ayrilmaz bir parasi olan dnyayi tasarimlama biimi olarak din

algilansin.Perrin bunu hristiyanligin kutsal metinlere dktg tasarimlarin sonucu olarak grdg dua,gnah ikarma,ayinler,hac gibi Tanri rizasi iin yapilan geleneklere benzetir.amanizmin tasarimlari ise dnyanin kkenini ve dnmlerini anlatan ,teki dnyayi betimleyen mitlerle verilir.

amanizmden kaynaklanan ilemler arasinda da ayni ekilde Tanri rizasi iin yapilan ayinler ,iyiletirme gelenekleri ve kehanet sayilabilir. 3)AMANLAR VE DIN ADAMLARI amanizmin kuramsal olarak kendilerini btncl bir dzlemde kurmu dinlerden farkli bir nitelik gsterdigini ileri srmek mmkn oldugu gibi halihazirdaki "din

amanin da amanist pratikler etrafinda konumlaniinin

adamlarindan" ayrildigi iddia edilebilir.Bu iddia kendisini din adamlarinin ilevlerine gzattigimizda u ekilde kuruyor. Din adamlarna sahip inan sistemleri ,din adamlarn teki dnyaya ait varlklarn dostluunu kazanma greviyle yklerler.Bylece szkonusu

varlklarn mutsuzluk yaratmaktan kanmalar ya da mutsuzluk yaratmaya bir son vermeleri hedeflenir.Ancak tek tanrl dinlerde din adam amanlkta olduundan farkl olarak bu varlklarla dorudan ve kiisel bir iliki kurmaz. Din adamlarn ieren dinlerle amanlk arasndaki fark burada yle iddia edebiliriz.Din adamlar olan dinler bu dnya ile teki dnyay,grnmez olan ile grneni kkten ayrr.Bu bizi aknlk ve ikinlik sorunsalna

gtrr.Aknlkta ,yce bir ilkenin mdahalesiyle ortaya kan bir gerek vardr ve bu nedenle insanlar ile teki dnya arasndaki ilikiler

dolayldr.Bunlar vastalar kullanan din adamlarnca gerekletirilir .Oysa ikinlik hereyin hereyin iinde olduunu ,teki dnyann bu dnyann iinde bulunduunu varsayar.Bu dnya ile teki dnya arasnda karlkl dolaysz bir ilikiyi ierir.amanlkta ite bu ekilde iki gereklik arasnda bir ayrm gzetilmez.aman da grev bandayken araftadr ve bu

dnyadayken ayn zamanda teki dnyann da insandr. mamlar,papazlar gibi din adamlar yetkilerini kurumsallatrmlardr ve bireysel olarak olaan d elde etmemilerdir.Bunlar kutsal metinlerinin okuyucusu ya da yorumcusu olarak genellikle alagelmi hareketlere

sahip bir nevi memurlatrlm kiilerdir.aman ise insanlarla etkin ilikiye girer ,teki dnya bir ile zellik ilikisi kendiliinden,tehlikeli,rastlantsal amanln yazl ve

kestirilemez

gsterir.Ayrca

metinlerle

uzlamad ve byle kutsallara da sahip olmad ortadadr.O bir okuyucu deil olsa olsa bir syleyicidir Dier yandan amanlar dzenli bir ayin adam deildirler.amanlk ilevini kendilerinden yardm isteyenlerin talebi zerine stlenirler. Belli

srelerde ngrlen seanslar yoktur ve halihazrda grev yapmazlar.Oysa din adamlar her an dua ve tesbihat iindedir.Ancak baz yrelerde amann bir papaz ya da imam oynadn sylemek mmkndr. 4)TEKL DNYALARDA YEN ESRME TEKNKLER amanizmin ilk olarak geerli oldugu topraklarda aman, bilinmeyenin bilgisine sahip ve hem kendini hem de bakalarini iyiletirme hususunda da olagandii bir " kutsal kiiyi" agritiriyordu.amanizmin bu ilk halinden bu yana amani kalintilarin bir ok din zerinde varligi aika ifade

edilebilir.Gnmz Anadolusunda bir ok din temelli davrani ve riteller byle izlerin aik bir gstergesi olarak hala devam etmektedir.Melikoff,Erz ve Birge gibi yazarlar bu benzerligi zellikle Alevi-Bektai inan ve pratikleri aisindan rnekleriyle ileri srmlerdir. dini ilemlere Gnmz gre Anadolusunda yapld (ya da da

hastalk,iyiletirme

seanslarnn

sanld)bir ok durumla karlarz.Okuyup flemek,muska yapmak,ip balamak, gibi usulleri kullanan bu kimselerin aman kalnts kimseler olduunu sylemek yanl olmaz. amanizmin, dnya zerindeki birok blgede iyiletirmeyi bilen ve br tarafin" bilgisine sahip insanlar yetitirmek zere meditasyon gruplari oluturulmak suretiyle eskinin defterleri karitirilarak yeni bir ina

sreciyle kari kariya oldugunu sylemek de mmkn.Trans danslari ve kendi dilleriyle birok cografyada ortak ritelleri paylaan bu yeni

mminler grubu neo-amanistler olarak adlandiriliyor. Perrin neo-amanlik ya da postmodern amanizm olarak adlandirilan bu idealist yaklaimlarin giderek ticari hale geldigini ve bu yolla mritlerin ya

kendi balarina ya da grup halinde tinsellik kurduklarini syler. Bu yeni amanlikta herkesin kendisi iin bir aman olabilecegi kabul edilir.Bireycilik ve yalnizlik yaninda giderek artan bir materyalizm yeni bir anlam arayiini ve yeni mitlerin retimini tevik etmektedir.Bu yeni amanligin peygamberleri psikolojik glerini ve gizli yeteneklerini gelitirecek olaganst isel yolculuklar vaadeden trans ya da esrime teknikleri retmekteler ve buna nrolojik ve psikolojik geler ieren dilbilim szckleriyle katkida bulunmaktalar. DEERLENDRME amanlik, tarih boyunca bir ok cografyada diger dinlerle beraber ve bazen de onlarin pratiklerinin iinde kendisini gstermitir ve halen de gstermektedir. Tekillik vurgusu ve kendine dnme taleplerinin gl

ifadesine sahip pratikler ve zihni dsel gezilere olanak tanidigi iin ogul kabulleri ve uzlaimlari sunan dinler dnyasindan siyrilmi ve kendi baina asirlardir bir diarisi kurmutur. amanligin diger dinlerden ayrildigi hususlarin irdelendigi,bu mihvalde din adamlari ile amanlarin karilatirildigi ve nihayet amanizmin gnmz toplumlarina yansiyan ve israrla takip edilen pratikleri ,ayricayeni amanlik iddialarinin dile getirildigi bu aratirma bu sistematigini daha geni bir dzleme taima konusunda bir arzuyu da beslemektedir. Modern hayat ierisinde maruz kalnan birok durumun maduru insanolunun, modern hayatn transparan yan ierisinde kendisine ait alanlar yaratma abasna amanlk benzeri yaplar kurarak ulama gayretleri grlmektedir. Materyalizm ve yabanclamann besledii dine dn

taleplerinin yannda bu yeni arayn daha kendiliindenlik retme kaygs tad ak. KAYNAKA: 1) Aydn, Erdoan: Nasl Mslman Olduk, Doruk Yay, 1996, Ankara 2) Birge, John Kingsley: Bektai Tarihi, ev: Reha amurolu, Ant Yay.,1991, stanbul 3) Eliade, Mirceade: amanizm: Ilkel Esrime Teknikleri, ev:smet Birkan, mge Yay.,1999, Ankara 4) Erz, Mehmet:Trkiyede Alevilik Bektailik, Kltr Bak.Yay., 1990, Ankara 5) Flal, Ethem Nuri: Trkiye'de Alevilik-Bektailik, Seluk Yay., 1990, Ankara 6) nan, Abdlkadir: Tarihte ve Bugn amanizm,Trk Tarih Kurumu Yay.,1986, Ankara 7) Kvlcml, Hikmet: Dinin Trk Toplumuna Etkileri ,Yn Yay.,1980,stanbul 8) Mlikoff,Irne: Uyur dik Uyardlar, ev: Turan Alptekin, Cem Yay., 1994, stanbul 9) Ocak, Ahmet Yaar: Alevi ve Bektai Inanlarinin Islam ncesi Temelleri, letiim Yay., 2000, st. 10) Perrin Michel: amanizm, ev: Blent Arba, Iletiim Yay., 2001, Istanbul 11) www.shamancenter.dk