TEKNIK TEGANGAN TINGGI

Prinsip dan Aplikasi Praktis

Penulis: I Made Yulistya Negara




Edisi Pertama

Cetakan Pertama, 2013
Hak Cipta 2013 pada penulis,
Hak Cipta dilindungi undang-undang. Dilarang memperbanyak atau memindahkan sebagian atau seluruh isi buku ini dalam
bentuk apa pun, secara elektronis maupun mekanis, termasuk memfotokopi, merekam, atau dengan teknik perekaman lainnya,
tanpa izin tertulis dari penerbit.

Ruko Jambusari No. 7A

Yogyakarta 55283
Telp.
: 0274-889836; 0274-889398
Fax.
: 0274-889057
E-mail : info@grahailmu.co.id

Negara, I Made Yulistya

TEKNIK TEGANGAN TINGGI; Prinsip dan Aplikasi Praktis/I Made Yulistya Negara
- Edisi Pertama Yogyakarta; Graha Ilmu, 2013
X + 326 hlm, 1 Jil.: 26 cm.
ISBN:

978-979-756-958-7

1. Teknik

I. Judul

Kata Pengantar
Jika kita mendiskusikan tegangan tinggi, maka kecenderungan yang kita diskusikan adalah sistem penyaluran
tenaga listrik. Hal ini tidaklah keliru, karena perkembangan tegangan tinggi dimulai dengan keinginan
membangkitkan tegangan tinggi untuk kemudahan penyaluran tenaga listrik. Jika kita mendiskusikan lebih
detil ternyata aplikasi tegangan tinggi tidak hanya menyangkut sistem penyaluran tenaga listrik melainkan
penggunaan tegangan tinggi sering kita jumpai pada keseharian. Seperti yang sangat umum kita jumpai
adalah mesin printer dan mesin fotokopi yang ternyata menggunakan tegangan tinggi dc.
Buku ini membahas teknik tegangan tinggi dari sisi yang tidak berhubungan langsung dengan sistem
penyaluran tenaga listrik. Buku ini dibagi menjadi tiga bagian besar yakni pembangkitan tegangan tinggi
yang dipergunakan untuk pengujian yang dibahas pada bagian I, bagian II membahas proses kegagalan
pada bahan isolasi gas, cair, dan padat. Bagian akhir membahas sekilas tentang fenomena tegangan
lebih sesaat dalam hal ini fenomena petir beserata teknik perlindungannya dan koordinasi isolasi. Buku
ini dikembangkan dari Vorlesungsbegleitung der Hochspannungstechnik II bei Dr.-Ing. Rainer Badent von
Institut f
ur Elektroenergiesysteme und Hochspannungstechnik, Universitat Karlsruhe.
Buku ini ditujukan untuk para mahasiswa teknik elektro, praktisi dan profesional yang ingin mempelajari
prinsip tegangan tinggi beserta aplikasi praktis tegangan tinggi.
Dalam kesempatan ini penulis mengucapkan banyak terima kasih kepada Dr.-Ing Rainer Badent, Dr.Ing. Bern Hoferer yang telah menjadi sahabat selama di Jerman. Penulis juga tidak lupa mengucapkan
terima kasih Prof. Masanori Hara dan Prof. Junya Suehiro yang membuat penulis semakin matang selama
menempuh pendidikan di Jepang. Terima kasih penulis sampaikan kepada rekan-rekan Jurusan Teknik
Elektro Institut Teknologi Sepuluh Nopember khusus Prof. Ontoseno Penangsang yang telah menerjunkan
penulis pada bidang tegangan tinggi.
Terakhir, penulis sangat mengharapkan kritik dan saran membangun dari seluruh pembaca demi
penyempurnaan buku ini ke yulistya@ee.its.ac.id.
Penulis
I Made Yulistya Negara

Daftar Isi
1

Pendahuluan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1 Klasifikasi Tingkat Tegangan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2 Sejarah Perkembangan Transmisi Tegangan Tinggi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1
1
2

Bagian I PEMBANGKITAN TEGANGAN TINGGI

2

Pembangkitan Tegangan Tinggi AC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1 Trafo Uji Tegangan Tinggi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.1 Konstruksi trafo uji tegangan tinggi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.2 Rangkaian satu tingkat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.3 Rangkaian pengganti trafo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.4 Rangkaian bertingkat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.5 Reaktansi hubung singkat trafo uji bertingkat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1.6 Tegangan Lebih Kapasitif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2 Rangkaian Resonansi Seri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3 Rangkaian Resonansi Paralel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7
7
8
9
9
12
13
14
15
16
16

Pembangkitan Tegangan Tinggi DC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1 Besaran besaran tegangan tinggi DC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2 Penyearah setengah gelombang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3 Penyearah Gelombang Penuh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4 Rangkaian Pelipatganda Tegangan Dc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.1 Rangkaian Delon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.2 Rangkaian Delon Ganda - Liebenov Greinacher . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.3 Rangkaian Villard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.4 Kaskade Greinacaher (Cochroff - Walton) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5 Generator Elektrostatik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.1 Generator Van de Graaff - Generator Pita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2 Trommel Generator Felici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.6 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19
19
20
21
23
23
23
24
24
25
26
27
27

Pembangkitan Tegangan Tinggi Impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.1 Besaran Besaran Tegangan Impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Rangkaian Pembangkit Tegangan Impuls Satu Tingkat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.1 Rangkaian dan Prinsip Kerja Pembangkit Tegangan Impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2 Perhitungan Besaran Besaran Tegangan Impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.3 Induktansi parasit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3 Rangkaian Pelipatganda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29
29
31
32
32
35
35

iii

viii
iv

Teknik Tegangan Tinggi; Prinsip dan Aplikasinya

Daftar Isi

4.3.1 Rangkaian Pengganti Generator Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.3.2 Perhitungan besaran besaran impuls pada generator Marx . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.3 Induktansi Parasit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.4 Masalah Penyalaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35
37
38
39
40

Arus Impuls . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1 Arus Impuls Eksponensial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2 Arus impuls waktu panjang atau arus impuls segiempat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41
41
42
43

Bagian II PROSES KEGAGALAN BAHAN ISOLASI

6

Kegagalan Elektrik pada Bahan Isolasi Gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.1 Karakteristik Dasar Gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.1 Kecepatan Molekul Gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.2 Panjang Jalur Bebas Rata-rata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1.3 Proses Benturan Elastis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2 Pembangkitan Pembawa Muatan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.1 Proses Ionisasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2 Proses Emisi Permukaan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3 Rekombinasi Pembawa Muatan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.1 Rekombinasi elektrode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.2 Rekombinasi Ruang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4 Kecepatan layang dan mobilitas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.1 Pergerakan pembawa puatan pada vakum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.4.2 Pergerakan pembawa muatan pada gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5 Karakteristik arus-tegangan stasioner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.1 Peluahan tak bertahan sendiri (non-self sustained discharge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.5.2 Peluahan bertahan sendiri (self sustained discharge) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.6 Perhitungan Tegangan Gagal Statis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.7 Perhitungan Tegangan Penyalaan Dinamis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.7.1 Hukum Paschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.7.2 Pengaruh Kekasaran Elektrode pada Kegagalan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.8 Kegagalan pada Medan Tak-Seragam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.8.1 Korona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.8.2 Peluahan Streamer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.8.3 Peluahan Leader . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.9 Isolasi Vakum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.9.1 Emisi Elektron pada Vakum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.9.2 Kegagalan Vakum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.10 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47
47
47
49
52
53
54
57
60
60
60
63
64
65
66
66
69
74
75
77
79
80
81
84
85
86
86
87
90

Kegagalan pada bahan Isolasi Cair dan Isolasi Padat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

7.1 Kegagalan pada Isolasi Cair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
7.1.1 Mekanisme Konduksi pada Dielektrik Cair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
7.1.2 Mekanisme Kegagalan pada Dielektrik Cair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
7.1.3 Jenis Isolasi Cair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
7.2 Kegagalan pada Isolasi Padat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

DaftarIsi
isi
Daftar

ix
v

7.2.1 Mekanisme Konduktansi dan Rugi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.2.2 Proses Kegagalan pada Isolasi Padat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.2.3 Jenis bahan Isolasi Padat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.3 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108
119
125
127

Fenomena Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.1 Pembentukan Badai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2 Peluahan Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3 Jenis-Jenis Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3.1 Petir Awan-Bumi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3.2 Petir Bumi-Awan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4 Efek Parameter Arus Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4.1 Nilai arus maksimum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4.2 Muatan arus petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.4.3 Energi spesifik arus petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.5 Tingkat kecuraman arus petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.6 Deteksi Lokasi Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.7 Pengaman Petir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.8 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129
129
131
131
132
134
134
134
135
136
138
138
139
141

Koordinasi Isolasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.1 Tegangan Lebih Luar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.2 Tegangan lebih dalam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3 Gelombang Berjalan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.1 Panjang dan pendek secara elektrik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.2 Persamaan Penghantar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.3 Perhitungan gelombang berjalan pada penghantar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.4 Perhitungan sederhana rangkaian penghantar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.3.5 Proses perhitungan gelombang berjalan dengan bantuan peta jalan gelombang . . . .
9.4 Koordinasi Isolasi menurut VDE 0111 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.5 Soal Telaah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143
144
145
146
146
148
150
154
156
156
159

Pustaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161