Anda di halaman 1dari 163

Mojej onie Boenie Janusz Sztumski STP DO METOD I TECHNIK BADA SPOECZNYCH Katowice 1995 Projekt okadki: Marek

k Piwko ISBN 83-8583l-69-X Copyright 1995 by lsk", Sp. z o.o, Katowice Skad i amanie: SOFT-REM lsk",, Sp. z o.o, Katowice, ul. Korfantego 51 SPIS TRECI Od autora........................................................................................................................................ 9 Cz pierwsza. ZAGADNIENIA OGLNE 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.4.1. 1.4.2. 1.5. 1.5.1. 1.5.2. 1.6. Metodologiczne problemy bada spoecznych..............................................................13 Specyfika nauk spoecznych...............................................................................................13 Przedmiot i cel bada spoecznych.....................................................................................19 Filozoficzne podstawy bada spoecznych..........................................................................22 Moralne aspekty bada spoecznych...................................................................................28 Wpyw komercjalizacji nauki na postawy i zachowania badajcych.................................28 Propozycja Dekalogu badacza rzeczywistoci spoecznej"...............................................29 Typy bada.........................................................................................................................31 Badania typu poznawczego................................................................................................33 Badania dla potrzeb praktyki..............................................................................................34 Proces badawczy.................................................................................................................36

1.6.1. 1.6.2. 1.7. 1.7.1. 1.7.2. 1.7.3. 1.7.4. 1.8. 1.8.1. 1.8.2. 1.8.3. 1.9. 1.9.1. 1.9.2. 1.9.3. 1.9.4. 1.10.

Strategia bada w naukach spoecznych............................................................................36 Projektowanie procesu badawczego...................................................................................37 Problem badawczy..............................................................................................................38 Problem badawczy a problem spoeczny............................................................................38 Postawy wobec problemw spoecznych............................................................................43 Postawa naukowa wobec problemw spoecznych............................................................46 Typy i formy problemw badawczych................................................................................47 Hipotezy..............................................................................................................................48 Co to jest hipoteza?............................................................................................................48 Typy hipotez.......................................................................................................................49 Tworzenie hipotez..............................................................................................................50 Wskaniki zjawisk spoecznych..........................................................................................51 Proces ksztatowania si pojcia wskanika zjawisk spoecznych......................................51 Pojcie wskanika zjawisk spoecznych.............................................................................53 Waciwoci wskanikw spoecznych...............................................................................57 Funkcje speniane przez wskaniki.....................................................................................58 Metody bada.....................................................................................................................59

1.10.1. Potoczne i naukowe ujmowanie zjawisk spoecznych........................................................59 1.10.2. Pojcie metody i jej zwizek z teori..................................................................................60 1.10.3. Typologia metod.................................................................................................................64 1.10.4. Metody i techniki bada.....................................................................................................68 111. 5 1.11.1. Ukazanie problemu........................................................................................................... 69 1.11.2. Zasadny rygoryzm metodologiczny a osobliwe prby unaukowiania nauk spoecznych . 70 1.11.3. Moliwoci przezwycienia osobliwego rygoryzmu i anarchizmu metodologicznego ... 78 Rygoryzm i anarchizm metodologiczny..............................................................................69

Cze druga. PROCES BADAWCZY 2. 2.1. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.2.5. 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.3.1. 4.3.2. 4.4. 4.5. 5. 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. Eksperyment w naukach spoecznych.......................................................................... 85 Pojmowanie eksperymentw w badaniach spoecznych................................................... 85 Rodzaje eksperymentw stosowanych w naukach spoecznych....................................... 88 Eksperyment projektowany w terenie.............................................................................. 88 Eksperyment laboratoryjny............................................................................................... 90 Eksperyment expostfacto.......................................................................................... 91 Eksperyment projekcyjny................................................................................................. 92 Eksperymenty jednoczesne i sukcesywne......................................................................... 93 Badania terenowe........................................................................................................... 96 Okrelenie bada terenowych.......................................................................................... 96 Typy bada terenowych.................................................................................................... 97 Przygotowanie bada terenowych.................................................................................... 97 Zachowanie badajcego w badaniach terenowych...........................................................100 Badania caociowe i reprezentacyjne.........................................................................103 Okrelenie bada reprezentacyjnych i prbki reprezentacyjnej.......................................103 Wielko prbki reprezentacyjnej....................................................................................104 Metody wyboru prbki reprezentacyjnej..........................................................................105 Wybr wedug przekona badajcego..............................................................................105 Wybr w oparciu o rachunek prawdopodobiestwa........................................................107 Zastosowanie metody reprezentacyjnej............................................................................108 Kopoty zwizane z doborem prbki reprezentacyjnej i jej zmianami.............................110 Obserwacja.....................................................................................................................112 Postrzeganie przypadkowe a obserwacjajako metoda badawcza....................................112 Rodzaje obserwacji...........................................................................................................115 Obserwacja bezporednia i porednia..............................................................................115 Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana..................................................................116

5.2.3. 5.2.4. 5.3. 6. 6.1. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.2.4. 6.2.5. 6.3. 6 6.4. 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.3.1.

Obserwacja jawna i ukryta...............................................................................................116 Prba systematyzacji.........................................................................................................116 Zalety obserwacji i trudnoci zwizane ze stosowaniem tej metody bada.....................117 Wywiad............................................................................................................................120 Okrelenie wywiadu jako metody bada..........................................................................120 Typy wywiadu..................................................................................................................120 Wywiady ustne i pisemne.................................................................................................121 Wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany............................................................121 Wywiad jawny i ukryty....................................................................................................122 Wywiady indywidualne i zbiorowe..................................................................................123 Wywiad panelowy............................................................................................................123 Warunki okrelajce poprawne przeprowadzenie wywiadu............................................124

rodki pomocnicze stosowane przy wywiadach.............................................................. 127 Badania ankietowe........................................................................................................130 Charakterystyka bada ankietowych...............................................................................130 Typy ankiet stosowanych w badaniach spoecznych....................................................... 132 Wymogi metodologiczne bada ankietowych.................................................................134 Zasady opracowania ankiety...........................................................................................134

7.3.1.1. Struktura ankiety.............................................................................................................134 7.3.1.2. Forma i tre ankiety.......................................................................................................135 7.3.1.3. Wygld zewntrzny ankiety............................................................................................. 137 7.3.2. 8. 8.1. 8.2. 8.2.1. Uwagi na temat przydatnoci bada ankietowych...........................................................137 Badania oparte na dokumentach................................................................................ 140 Pojcie dokumentu w badaniach faktw spoecznych..................................................... 140 Typy dokumentw pisemnych i zasady ich wykorzystywania.........................................141 Dokumenty zebrane w sposb systematyczny.................................................................141

8.2.2. 8.3. 9. 9.1. 9.2. 10. 10.1.

Dokumenty okolicznociowe...........................................................................................143 Problem wiarygodnoci danych zawartych w dokumentach...........................................145 Socjometria....................................................................................................................148 Zaoenia socjometrii i jej zastosowanie.........................................................................148 Ilociowe analizy socjogramu..........................................................................................152 Opracowanie zebranych materiaw badawczych.....................................................156 Przygotowanie danych do analizy ilociowej ijakociowej............................................ 156

10.1.1. Weryfikacja.....................................................................................................................156 10.1.2. Selekcja...........................................................................................................................157 10.1.3. Klasyfikacja.....................................................................................................................158 10.1.4. Kategoryzacja..............:...................................................................................................158 10.1.5. Skalowanie......................................................................................................................160 10.2. 10.3. 10.4. 11. 11.1. 11.2. 11.3. 12. 12.1. 12.2. Analiza ilociowa............................................................................................................167 Analiza jakociowa..........................................................................................................176 Sprawozdanie z bada.....................................................................................................180 Wyjanianie zjawisk spoecznych................................................................................ 182 Okrelenie problemu.......................................................................................................182 Rozwj pogldw na temat naukowego wyjaniania......................................................186 Typy wyjanie faktw spoecznych............................................................................... 190 Metodologiczne aspekty zaufania i podejrzliwoci.................................................... 198 Podstawy zaufania i podejrzliwoci................................................................................. 198 Analiza uwarunkowa zaufania i podejrzliwoci............................................................201

Wybrana literatura.....................................................................................................................208 7 OD AUTORA Trzecie wydanie ksiki pt.: Wstp do metod i technik bada spoecznych", (Warszawa 1984), ktra ukazaa si nakadem Pastwowego Wydawnictwa Naukowego ju przed laty znikna z rynku ksigarskiego, podobnie jak dwa poprzednie wydania z lat 1976 i 1979, opublikowane przez Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Zapotrzebowanie na tego rodzaju wprowadzenie w zoon

problematyk metodologii bada spoecznych zachcio mnie do dalszych prac nad kolejnym wydaniem wymienionej publikacji. Obecne wydanie jest zmodyfikowani poszerzon wersjlll-go wydania, uwzgldniajc take nowsz literatur przedmiotu. Ksika ta jest napisana przede wszystkim dla studentw tych kierunkw studiw, ktrych programy przewiduj taki przedmiot, jak metody i techniki bada spoecznych, aby uatwi im poruszanie si wrd zoonych problemw metodologicznych. Ale korzystajc z dowiadcze zwizanych z wczeniejszymi wydaniami staraem si uwzgldni take jego przydatno dla tych studentw, ktrzy acz nie majprogramowych zaj z wymienionego przedmiotu, to jednak s zmuszeni do korzystania z metod i technik bada spoecznych, np. w zwizku z przygotowaniami pracy dyplomowej i potrzeb zbierania przernych danych. W polskojzycznej literaturze nie brak oczywicie publikacji, w jakich wystpuj refleksje metodologiczne, zarwno o charakterze oglniejszym jak te odnoszcych si do bada w poszczeglnych naukach spoecznych. S one jednak rozsiane nie tylko w rnych ksikach, dodajmy nie zawsze atwo dostpnych, ale take w licznych czasopismach fachowych, niemniej trudno osigalnych. Brak natomiast publikacji uoglniajcych dotychczasowe refleksje na ten temat i stanowicych swoisty przewodnik po tej problematyce. Tote w mojej ksice, prezentujc problemy metodologiczne bada spoecznych i wskazujc na istniejc literatur przedmiotu, staraem si rwnie przybliy j przynajmniej w pewnym stopniu Czytelnikowi. Wskazuj take na istniejc literatur obcojzyczn, uwzgldniajc nowsze pozycje. 9 Ksika ta skada si z dwch czci. W pierwszej oglnej chc m.in. uczuli Czytelnika na zoono i specyfik metod i technik bada tej dziedziny, przypominajc pogldy goszone na ten temat przez tak wybitnych przedstawicieli nauk spoecznych, jak np. W. Dilthey, FI. Znaniecki, J. Chaasiski, St. Ossowski, P. Sorokin czy M. Weber. Chc take przestrzec Czytelnika przed naiwn wiar w moliwo osignicia cudw poznawczych poprzez bezkrytyczne stosowanie do bada rzeczywistoci spoecznej metod zaczerpnitych z innych nauk ni nauki spoeczne, a rwnoczenie wskaza na konieczno postawy nacechowanej du rzetelnocibadawczi otwartocina osignicia metodologii, krytycyzmem i oczywicie znajomoci stosowanych metod. Natomiast w czci drugiej omawiam bardziej szczegowo stosowane sposoby badania rzeczywistoci spoecznej, wskazujc zarwno na ich zalety, jak i wady. Swoistym zakoczeniem tej czci s ostatnie dwa fragmenty, powicone wyjanianiu zjawisk spoecznych oraz metodologicznym aspektom zaufania i podejrzliwoci. W pierwszym z nich staram si ukaza, co i w jakim stopniu moemy wanie poprzez badania wyjani w naukach spoecznych. W drugim z kolei podejmuj krytyczn refleksj o charakterze oglnometodologicznym. Mam wiadomo tego, e nie wszystko o czym mona pod tym tytuem napisa zostao przeze mnie w peni przedstawione, a nawet zarysowane skrtowo. Jest to jednak przecie tylko wstp", czy wprowadzenie" w okrelon problematyk, a nie podrcznik metod i technik bada. Dlatego jednym z jego celw jest take wskazanie peniejszych opracowa z tego zakresu, jakie wymieniam w Literaturze uzupeniajcej". Czy i o ile moje zamierzenia zostay zrealizowane? Odpowied na te pytania naley do Czytelnika.

Katowice, luty 1995 r. Janusz Sztumski Cz pierwsza ZAGADNIENIA OGLNE 1. 1.1. METODOLOGICZNE PROBLEMY BADA SPOECZNYCH SPECYFIKA NAUK SPOECZNYCH

Pod wpywem osigni poznawczych nauk przyrodniczych, a take dziki moliwociom ich wykorzystania w przeobraaniach wiata, zaznaczyy si denia zmierzajce do uycia metod badawczych stosowanych dotd we wspomnianych naukach rwnie do bada zjawisk spoecznych w caym ich bogactwie i zoonoci, wsptworzcych to, co skrtowo jest nazywane rzeczywistoci spoeczn. Okazao si, e wiedza o rzeczywistoci spoecznej jest raczej nika, mao precyzyjna i nie odpowiada wzrastajcym potrzebom poznawczym i praktycznym. Bowiem w miar upowszechniania si wrd ludzi przekonania o tym, e ich ycie okrela nie tylko rodowisko naturalne, ale rwnie i rodowisko spoeczne, wzrasta ich zainteresowanie osigniciami poznawczymi i praktycznymi nauk zajmujcych si rodowiskiem spoecznym, a zwaszcza socjologi. I wwczas ujawnia si sabo wspomnianych nauk. Skania to jednak rwnie do intensyfikacji poszukiwa skutecznych sposobw przezwycienia istniejcych saboci, m.in. poprzez podejmowanie prb zmierzajcych do wykorzystania dowiadcze metodologicznych nauk przyrodniczych. Oczywicie, poszukiwania wsparcia dla nauk spoecznych w innych naukach jest w peni zasadne, poniewa s one zbiene z wysuwanym przez metodologw postulatem jednoci nauki oraz wynikajcym z niego postulatem jednoci zaoe metodologicznych. Pomimo jednak teoretycznej zasadnoci koncepcji wykorzystania metod nauk przyrodniczych do bada zjawisk spoecznych, podejmowane w tym zakresie prby nastrczaj wiele problemw. Wszelkie bezkrytyczne przenoszenia owych metod do bada zjawisk spoecznych nie daway wcale spodziewanych efektw poznawczych i koczyy si co najwyej prbjakiego udziwnienia nauk spoecznych. Nic wic dziwnego, e coraz bardziej pojawiaa si konieczno krytycznej refleksji nad moliwociami adaptacji metod badawczych nauk przyrodniczych do potrzeb bada rzeczywistoci spoecznej. 13 Stanisaw Ossowski podejmujc tego rodzaju refleksje stwierdzi trafnie, e w interesujcym nas przypadku trzeba rozpatrzy nastpujce zagadnienia: ...(1) z dawna obserwowany wpyw rezultatw bada na rzeczywisto, do ktrej wnioski z bada maj si odnosi, (2) bezporedni wpyw samych czynnoci badawczych na badan rzeczywisto, (3) konflikt pomidzy postulatem systematycznoci bada i postulatem ubiegania si o wnioski oglne, nie ograniczone wyznacznikami historycznymi, (4) konflikt pomidzy ograniczeniem si do metod standaryzowanych a miarodajnoci wskanikw i subtelnoci praktyki, (5) udzia dowiadczenia wewntrznego w praktyce badawczej"1.

Przyjrzyjmy si bliej wyrnionym zagadnieniom, poniewa kade z nich wskazuje na specyfik nauk spoecznych, ktr trzeba i naley bra pod uwag wtedy, gdy podejmujemy badania zjawisk nalecych do sfery zainteresowa wspomnianych nauk. 1. Wiadomo, e wyniki wszelkich bada naukowych, a wic zarwno przyrodniczych, jak i spoecznych, mog zmienia dan rzeczywisto, jeli zostan zastosowane w praktyce, czyli bd uyte do celowego dziaania. Susznie jednak wskazywa Ossowski, e ... na terenie nauk spoecznych wyniki bada mog powodowa zmiany nie majce analogii w sferze nauk przyrodniczych...". Bowiem rezultaty bada albo oparte na nich przewidywania ksztatuj nie tylko zachowanie badajcych, ale rwnie badanych, jeli przenikn do ich wiadomoci. Ukazane np. przez Karola Marksa zagroenia kapitalizmu, gdy zostay potwierdzone take przez innych badaczy i przenikny do wiadomoci kapitalistw, spowodoway z ich strony dziaania obronne, a tym samym stay si jednym z czynnikw zapobiegajcych katastrofie tego ustroju2. Niewtpliwie osignicia nauk przyrodniczych i wiedza o nich maj take wpyw na sytuacj spoeczn. Tytuem przykadu przypomnijmy o wpywie heliocentrycznej teorii Kopernika czy te o odkryciach fizyki jdrowej w naszych czasach na wiadomo i postawy ludzkie. Jednake adne z tych odkry czy te inne odkrycia dokonane w naukach przyrodniczych nie ksztatuje przecie przez sam fakt swego zaistnienia przyrody czy poszczeglnych jej zjawisk dopki nie zostanie do tego celu wykorzystane przez czowieka. Natomiast ju sam fakt opublikowania teorii dotyczcych problemw spoecznych moe spowodowa okrelone zmiany w tych spoeczestwach, gdzie dane teorie bd znane. Pouczajcym przykadem s skutki, jakie spowodowaa np. w spoeczestwie francuskim przed rewolucj w XVIII wieku tzw. teoria umowy spoecznej". Ot pod jej wpywem zaczynaj dokonywa si w wiadomoci ludzi okrelone procesy przewartociowa, ktre z czasem doprowadziy m.in. do prze14 obraenia si poddanych" w obywateli", a w dalszej konsekwencji do okrelonych zmian spoecznopolitycznych. 2. Zarwno w sferze nauk przyrodniczych, jak i spoecznych, wystpuje niebezpieczestwo polegajce na tym, e proces badawczy niszczy normalne warunki istnienia przedmiotu bada. Ale ze wzgldu na powtarzalno zjawisk przyrodniczych niebezpieczestwo to nie jest tak powane w sferze bada przyrodnika, jak w badaniach np. socjologa lub psychologa. Chemik, fizyk czy biolog, jeeli popeni jakie uchybienie metodologiczne, to mog z reguy powtrzy swoje dowiadczenia na tym samym przedmiocie lub na identycznym. Jeeli natomiast podobny bd popeni socjolog, to na og nie moe swoich bada powtrzy w tym samym rodowisku spoecznym, na tym samym zbiorze ludzi, poniewa badani nie sju tymi samymi ludmi, jakimi byli wczeniej, tzn. przed uczestnictwem w badaniach. Ot pod wpywem bada nasuny im si problemy, o ktrych by moe nigdy by nie myleli, a tym samym nie zastanawialiby si nad nimi, czy te nad swoimi pogldami, opiniami, postawami dotyczcymi okrelonych spraw i nie widzieliby powodw do ich ewentualnej zmiany. 3. Analogia pomidzy socjologi empiryczn a naukami przyrodniczymi zawodzi take w sprawie zasigu wnioskw indukcyjnych opartych na systematycznych badaniach" zauway nie bez racji Ossowski3. A dalej wskazywa, e najostrzej wszake rnica pomidzy przyrodnikiem a badaczem

zjawisk spoecznych przy budowaniu indukcyjnych uoglnie objawia si w ich stosunku do materiaw z przeszoci". Moliwo wzgldnie swobodnego ksztatowania warunkw, w jakich przeprowadza si dowiadczenie przyrodnicze nie powodujtak powanych ogranicze sytuacyjnych, jakie wystpuj w badaniach eksperymentalnych prowadzonych w naukach spoecznych. Mamy wic prawo sdzi pisa Ossowski e eksperymenty Galileusza, Newtona czy Einsteina nie wypadyby inaczej, gdyby je przeprowadzono w czasach faraonw lub w czasach paleolitu. Natomiast ze zjawiskami spoecznymi sprawa si przedstawia inaczej: uwarunkowanie kulturowe odbiera neutralno wspczynnikom czasowo-przestrzennym, uhistorycznia materiay, redukujc przez to samo oglno wnioskw indukcyjnych"4. Ustalone waciwoci elaza lub innego metalu bd sprawdzay si w kadym miejscu i czasie, gdzie dany metal wystpuje. Natomiast znane nam waciwoci psycho-socjo-demograficzne badanej zbiorowoci, np. studentw jakiego typu szkoy wyszej, nie bd wcale identyczne w kadym miejscu i czasie. Stwierdzenia przedstawiciela nauk spoecznych, a w tej mierze socjologa lub psychologa s zatem wane hic et nunc i wszelkie prby ich uoglnie mog opiera si jedynie na rachunku prawdopodobiestwa. 15 4. Ograniczenie si w badaniach socjologicznych do cisych standaryzowanych metod wedle wzoru nauk przyrodniczych nie tylko eliminuje materiay z przeszoci, ale jak zauway Ossowski pociga za sob inne jeszcze skutki nieznane naukom przyrodniczym". W naukach spoecznych moliwoci standaryzacji s nader ograniczone specyfik tych nauk, o ktrej wczeniej bya mowa. W socjologii standaryzacja wie si np. z deniem do tego, aby w badaniach empirycznych osign reprezentatywno prbki badanej populacji i tak normalizacj danych, aby nadaway si one do opracowa statystycznych oraz do maksymalnej depersonifikacji procesu badawczego, redukujcego do minimum wpyw osoby badacza na osigane wyniki5. Z powyszych de wynikaj szczegowe dyrektywy dla konkretnych metod stosowanych w empirycznej socjologii, np. w badaniach ankietowych dy si do standaryzacji pyta. Standaryzacja usprawnia niewtpliwie opracowanie odpowiedzi, ale rwnoczenie upraszcza te badan rzeczywisto, poniewa pozwala na uchwycenie tylko tego, co da si sprowadzi do przyjtych standardw, norm itp. Jak trudno sformuowa metodologicznie poprawne pytania w ankiecie i jak liczne puapki czyhaj na badajcych przy interpretacji zebranych odpowiedzi ukazuj socjologowie, ktrzy zajmuj si problemami metodologicznymi6. Unikanie tzw. pyta otwartych" w ankietach i zastpowanie ich pytaniami zamknitymi" w celu osignicia standaryzacji nie daje badajcemu wcale takich samych moliwoci, jak np. fizykowi stosowanie identycznych narzdzi pomiaru dla okrelenia danych parametrw. Bowiem o ile rwne supki rtci w jednakowych termometrach s niewtpliwymi wskanikami identycznych temperatur, to np. jednakowe odpowiedzi na to samo pytanie nie wskazuj bynajmniej na identyczne postawy czy opinie respondentw. Kada z osb odpowiadajcych tak" albo nie" moe przecie kierowa si zupenie rnymi motywami. Dlatego te jednogono nie oznacza wcale jednomylnoci. Ewentualne rnice w opiniach i postawach mona ujawni dopiero wwczas, gdy zastosujemy zrnicowane techniki badawcze, uwzgldniajce waciwoci poszczeglnych respondentw, co czy si jednak z odejciem od standardowych metod7.

5. W naukach spoecznych w przeciwiestwie do nauk przyrodniczych wpyw dowiadczenia wewntrznego badacza jest nie tylko trudny do wyeliminowania, ale co wicej, wpyw ten nie zawsze jest negatywny. Trudno wyobrazi sobie, aby czowiek badajcy zjawiska spoeczne jako istota spoeczna mg je bada z takim samym obiektywizmem, z jakim bada np. zjawiska przyrody. Socjolog, historyk czy ekonomista wczuwa si po prostu volens nolens w sytuacj i stosunki spoeczne, ktre bada, poniewa to wa16 nie wczuwanie si pozwala jemu o wiele lepiej czy gbiej zrozumie dane zjawisko. Wczuwanie si np. socjologa w sytuacje spoeczne badanych ludzi pozwala zrozumie ich sposb mylenia, istniejce opinie i odpowiadajce im postawy, a tym samym daje jemu lepsze szanse na poznanie badanych zjawisk. Jak rol odgrywa dowiadczenie wewntrzne w zrozumieniu mechanizmw zalenoci wykrytych w sferze zjawisk spoecznych ukazujnastpujce przykady. Ot znane twierdzenie Keynesa, wedug ktrego wzrostowi dochodu narodowego towarzyszy wzrost konsumpcji, wolniejszy od wzrostu dochodu lub ukazane przez Simmela prawo socjologiczne, e zagroenie zewntrzne wzmaga zwarto grupy s lepiej zrozumiae, jeeli wczuwamy si w sytuacj ludzi, ktrych dochody wzrosy, a nawyki konsumpcyjne nie pozwalaj zmieni dotychczasowego stylu ycia lub w sytuacj np. czonka oddziau wojskowego zagroonego przez wroga8. Kiedy mwimy o roli dowiadczenia wewntrznego w poznaniu zjawisk spoecznych, to nie mamy oczywicie zamiaru przekonywania o tym, e poznanie intuicyjne, w spinozjaskim lub bergsonowskim rozumieniu, jest wysze od innych sposobw poznawania9. Chodzi jedynie o ukazanie wpywu i znaczenia czynnika subiektywnego w badaniach spoecznych, czyli wpywu dowiadcze yciowych danego badacza i jego intelektu na poznawanie rzeczywistoci spoecznej. Rwnie ukazywanie odrbnoci nauk spoecznych nie powinny skania do wniosku, do jakiego doszli ongi m.in. Dilthey i Husserl, ktrzy twierdzili, e zjawiska wiata duchowego i spoecznego nie mog by badane takimi samymi metodami jak przyroda i dlatego postulowali rozumowe wczuwanie si" w przedmiot poznania i jego intuicyjne zgbianie10. Wadliwo tego rodzaju pogldw zostaa ju dawno wykazana przez takich uczonych, jak np. Max Weber, Alfred Vierkandt i Karl Mannheim, co nie znaczy wcale, e zostay one do koca przezwycione i nie maj dzisiaj swoich zwolennikw. Postulowana przez metodologw jedno nauki i jego zaoe metodologicznych nie wyklucza wcale odrbnoci poszczeglnych nauk. Istnieje take moliwo przenoszenia metod badawczych z jednych nauk do drugich, a wic np. z nauk przyrodniczych do nauk spoecznych, ale wszelkie dziaania w tym zakresie powinny uwzgldnia zarwno to, co wsplne wszystkim naukom, jak te i odrbno nauk spoecznych. Uwzgldniajc swoisto nauk spoecznych, jaka stanowi wanie owdif-ferentia specifica, pozwalajcna wyodrbnienie tyche nauk spord innych, mona wskaza na te cechy wsplne, jakie wystpuj we wszystkich naukach. Ot nauki spoeczne podobnie jak wszystkie inne s: 17

a) obiektywne nie tylko w tym znaczeniu, e traktuj przedmiot swoich bada jako byt istniejcy niezalenie od poznajcego przedmiotu, ale rwnie dlatego, i staraj si bada go w sposb wolny od uprzedze, czyli sine irra et studio; b) deterministyczne poniewa zakadajc, e wszelkie zdarzenia i zjawiska, jakie badaj, s w sposb konieczny wyznaczone przez og ksztatujcych je warunkw, a tym samym podlegaj okrelonym prawidowociom; c) generalizujce bowiem zmierzaj do ustalenia oglniejszych zasad i praw rzdzcych badanymi zjawiskami, faktami itp. zdarzeniami na podstawie uoglniania swoich efektw poznawczych; d) intersubiektywne dc do uj swoich ustale, opisw, prawidowoci itp. konstatacji w kategoriach, ktre nie s zalene wycznie od dozna, przeczu, uczu, czy myli jakiego podmiotu, lecz s dostpne kademu poznajcemu czowiekowi; e) logiczne zarwno ze wzgldu na swoj struktur, tzn. wewntrzn spjno, jak te z uwagi na dno do racjonalnego przedstawiania badanych faktw, czyli w sposb wolny od irracjonalnych koncepcji; f) otwarte i dopuszczajce zmiany tzn. nie stanowi one zamknitych zbiorw twierdze, ustalonych raz na zawsze zarwno pod wzgldem ilociowym, jak i jakociowym; nie s wic zbiorami dogmatw, lecz twierdze, ktre mog by uzupeniane nowymi i modyfikowane na skutek rozwoju danej nauki; g) s p r a w d z a 1 n e s te ich wyniki i metody zarwno na drodze teoretycznej, poprzez logiczn krytyk, jak i w sposb empiryczny, poprzez przedmiotow i spoeczn praktyk. Kolejno, w jakiej wymieniono powysze cechy nie wiadczy o stopniu ich wanoci. Bowiem wszystkie wesp potwierdzaj autentyczno nauk spoecznych. Niewtpliwie problematyka metod i technik badawczych stosowanych w interesujcych nas naukach czy si przede wszystkim z waciwociami wymienionymi na kocu, tzn. z ich sprawdzalnoci. Zauwamy, e pomimo pewnych zbienoci i podobiestw o charakterze metodologicznym z innymi naukami, nauki spoeczne rni si jednak od pozostaych specyficznym charakterem przedmiotu swoich bada, ktry jest okrelony w swoim istnieniu i rozwoju wiadomoci istot ludzkich. 18 1.2. PRZEDMIOT I CEL BADA SPOECZNYCH Rozmaitymi tworami ycia zbiorowego ludzi, tzn. przernymi strukturami, zjawiskami i procesami spoecznymi, czyli mwic bardziej skrtowo tzw. rzeczywistoci spoeczn zajmuje si wiele nauk, np. historia, etnologia, socjologia, ekonomia polityczna i in., z ktrych kada dy do rozpoznania poszczeglnych jej fragmentw, zgodnie ze swoj specyfik. Rozwaania dotyczce przedmiotu bada zawam do socjologii, poniewa nauka ta stwarza najszersze podstawy do penetracji rzeczywistoci spoecznej, a stosowane w niej metody i techniki badawcze podobnie jak te jej kategoria i prawa s stosowane w pozostaych naukach spoecznych.

Przechodzc do charakterystyki przedmiotu bada socjologii trzeba ju na pocztku wskaza, e jest on bardzo zoony. Obejmuje bowiem rozmaite twory ycia spoecznego, zarwno materialne (np. rne zbiorowoci spoeczne), jak rwnie idealne, do ktrych zaliczamy np. idee, przesdy, czy te wierzenia ludzi. Bez przesady mona powiedzie, e przedmiotem tych bada jest wszystko to, co skada si na rzeczywisto spoeczn. Sprbujmy przyjrze si bliej temu, co z socjologicznego punktu widzenia skada si na t rzeczywisto spoeczn. Do najistotniejszych jej skadnikw zaliczamy: a) zbiorowoci i zbiory spoeczne; b) instytucje spoeczne oraz c) procesy i zjawiska spoeczne. a. Zbiorowociami spoecznymi nazywamy wszystkie takie zbiory ludzi, w ktrych pomidzy tworzcymi je osobnikami, wystpuj jakie wzajemne oddziaywania, wynikajce z faktu ich przynalenoci do danego zbioru. Przykadowo zalicza si do tego typu tworw spoecznych: grupy, klasy i warstwy spoeczne, rnego rodzaju publicznoci itp. W ostatnich latach np. duym zainteresowaniem nie tylko socjologw ciesz si przerne mae grupy spoeczne, jak np. rodzina, grupy koleeskie, kliki, kolektywy itp. poniewa w nich wanie ksztatuj si opinie, postawy i zachowania ludzi oraz wartoci, jakimi kieruj si oni na co dzie. Zbiorami spoecznymi nazywamy takie twory, ktre powstay w praktyce ycia spoecznego, czyli zostay uksztatowane w procesie wspycia ludzi ze sob w obrbie danej zbiorowoci. S to zatem zbiory, ktre badajcy zastaje w istniejcych zbiorowociach, w przeciwiestwie do zbiorw logicznych, jakie sam tworzy dla okrelonych potrzeb na podstawie dowolnej cechy wsplnej, wystpujcej u interesujcych go ludzi. Zbiory np. wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych pracownikw, jakie moemy wyrni wrd zag wielu zakadw pracy, s przykadem zbiorw spoecznych, bowiem wykszta19 cenie, na ktrym opiera si wymienione wyrnienie jest cech uksztatowan w yciu spoecznym i odpowiednio wartociowan spoecznie. Natomiast zbiory utworzone przez postronnego obserwatora jakiej licznej grupy ludzi, ktry na podstawie dowolnej cechy, np. barwy wosw lub rodzaju nakrycia gowy itp. cech przypadkowych, s przykadem zbiorw logicznych, tzn. pozwalajcych w konsekwentny sposb podzieli dan grup na pewn ilo mniejszych grup. Tego rodzaju zbiory mog by niekiedy przydatne dla celw praktycznych, np. dla potrzeb marketingu itp. Nie posiadaj one jednak walorw zbiorw spoecznych, czyli z przynalenoci do nich nie cz si adne obowizki lub uprawnienia spoeczne. To, e np. kto jest blondynem, brunetem, rudym czy ysym nie pociga za sob adnych konsekwencji spoecznych. Do najbardziej typowych zbiorw spoecznych zaliczamy zbiorowiska spoeczne i kategorie spoeczne. Zbiorowisko spoeczne tworzy zbir ludzi przebywajcych mniej lub wicej stale w pewnych okrelonych ramach przestrzennych w takim skupieniu, e praktycznie moliwa jest styczno

bezporednia osb tego zbioru ze sob. Zbiorowisko miejscowoci X" jest okreleniem oznaczajcym po prostu wszystkich ludzi zamieszkujcych stale lub okresowo na terenie danej miejscowoci. Spotykamy si z wieloma zbiorowiskami spoecznymi, ktre rni si zarwno wielkoci jak te innymi cechami charakterystycznymi np. dla danego regionu geograficznego, krgu kulturowego oraz stopnia rozwoju spoeczno-gospodarczego danego zbiorowiska. Kategori spoeczn nazywa si z kolei zbir ludzi wydzielony w praktyce ycia spoecznego w obrbie rnych struktur spoecznych ze wzgldu na okrelone cechy fizyczne lub inne, ktre same przez si lub przez swj rzeczywisty czy domniemany zwizek strukturalny lub funkcjonalny z innymi cechami, wydaj si ludziom na tyle wane, e czy si z nimi okrelone obowizki, (czyli funkcje") i uprawnienia, (czyli pozycje spoeczne")11. Do najbardziej powszechnych kategorii spoecznych zalicza si kategorie: pci, wieku, pokrewiestwa, stanu cywilnego.wyksztacenia i zawodu. Z przynalenoci do kadej z kategorii spoecznych wynikaj okrelone zwyczajowo i prawnie obowizki i uprawnienia, ktre s zrnicowane w poszczeglnych grupach spoecznych i ktre ulegajprzeobraeniom wraz z rozwojem spoecznym. b. Termin instytucja spoeczna" nie jest jednoznaczny. Posugujemy si nim zarwno dla oznaczenia przernych tworw prawnych lub organizacyjnych, jak te kulturowo-antropologicznych. Std wielo znacze tego terminu, spord ktrych wskaemy nastpujce: 20 1) zorganizowane twory spoeczne, powoane do realizacji okrelonych funkcji powszechnie uytecznych, jak np. rne agendy pastwowe, samorzdowe, spdzielcze, fundacje, stowarzyszenia itp. 2) wzgldnie ustabilizowane i prawnie okrelone formy spoecznego wspycia, np. maestwo, rodzina, wsplnota religijna itp. 3) zasady i normy spoeczne regulujce zachowanie i wspycie ludzi, jakich naruszenie spotyka si ze spoeczn dezaprobat. 4) poszczeglne osoby fizyczne, ktre staj si ucielenieniem urzdw, godnoci lub funkcji spoecznych i w wiadomoci ludzi danych spoecznoci wystpuj nie jako konkretne osoby, np. p.Iksiski" czy p. Zet", ale s utosamiani z zajmowanym stanowiskiem, urzdem lub godnoci czyli jawi si w wiadomoci innych jako np. prezes", szef, wielebny" itd. 5) take role spoeczne mog sta si swoistymi instytucjami, np. rola ma i ojca, jako gowy rodziny"; kapitana statkujako pierwszego po Bogu" itp. Z terminem instytucja" czy si pochodny mianowicie instytucjonalizacja", ktrym okrela si proces upowszechnienia si i utrwalania jakiego sposobu postpowania, zachowania itp. faktw spoecznych, stajcych si z czasem instytucjami, w jednym z wyrnionych znacze. c. Procesami spoecznymi nazywamy rozmaite, przebiegajce regularnie po sobie, wzajemnie warunkujce si przeobraenia w rnych tworach spoecznych lub w yciu danego spoeczestwa. Zjawiskami spoecznymi nazywamy z kolei wszelkie uzewntrznione i masowe wytwory wspycia oraz wzajemnego oddziaywania na siebie ludzi, jak np. ruchliwo spoeczna, opinie, postawy i

zachowania ludzi, moda, wierzenia, zainteresowania itp. materialne i niematerialne twory ycia zbiorowego ludzi. Podobnie jak we wszystkich naukach, ktre opieraj si na badaniach empirycznych, tak te w naukach spoecznych, a w tej mierze i w socjologii, celem podejmowanych bada jest najoglniej biorc naukowe poznanie badanej rzeczywistoci. Jednake dla wspczesnych nauk spoecznych nie jest to wcale cel jedyny. Oprcz realizowania celu poznawczego wane jest take ksztatowa-n i e rzeczywistoci spoecznej, w zwizku z tym prognozowanie i planowanie jej przeobrae, co umoliwia wanie stymulowanie procesw spoecznych. Poprzez badania empiryczne w socjologii zmierza si wic zarwno do rozwijania teorii, tzn. usystematyzowanej wiedzy odnoszcej si do rzeczywistoci spoecznej, jak te do tego, aby suy potrzebom praktyki spoecznej, ukazujc moliwoci jej ksztatowania. Biorc powysze pod uwag zasadn jest teza, e poprzez badania empiryczne w socjologii uzyskujemy moliwo: 21 1) sprawdzenia prawdziwoci istniejcych ju teorii oraz wnioskw, jakie z nich wynikaj, ktre mog okaza si przydatne zarwno dla celw poznawczych, jak i praktycznych; 2) ucilenia zakresu stosowalnoci poszczeglnych teorii do potrzeb praktyki; 3) wzbogacenie dotychczasowej wiedzy o poszczeglnych przejawach ycia spoecznego poprzez uzupenienie jej nowymi danymi i wynikajcymi z nich wnioskami; 4) uzyskanie wiadomoci o nieznanych dotd, czyli niezbadanych faktach i zjawiskach spoecznych, co pozwala rozszerzenie penetracji naukowej na nowe obszary rzeczywistoci spoecznej. Badania empiryczne przyczyniajsi zatem niewtpliwie do poznania uwarunkowa i prawidowoci zjawisk i procesw spoecznych, a tym samym i do poszerzenia zarwno poznawczych, jak i praktycznych moliwoci socjologii. Uwaga ta odnosi si rwnie do pozostaych nauk spoecznych. Zauwamy te, e rozwj teoretycznych i praktycznych moliwoci socjologii jest rwnie istotny dla innych nauk spoecznych, poniewa przyczynia si do ich rozwoju, dostarczajc wspominanym naukom podstawowej wiedzy o prawidowociach istnienia i przeobrae rzeczywistoci spoecznej. 1.3. FILOZOFICZNE PODSTAWY BADA SPOECZNYCH

To, co chcemy bada podobnie te to jak chcemy realizowa nasze zamierzenia badawcze, wie si z potrzeb wiadomego lub milczcego przyjcia okrelonych podstaw filozoficznych, dotyczcych tego, czym jest dla nas wybrany przedmiot bada oraz jakie s uwarunkowania jego poznania. Odpowied na pytanie o to czym jest dla nas przedmiot bada, np. spoeczestwo, zachodzce w nim procesy, jaka grupa spoeczna itp. wytwory ycia spoecznego, dotyczy kwestii ontologicznych, ktre najoglniej odnosz si do natury danego przedmiotu, tzn. do jego charakteru, rodzaju i istoty. Wielu badaczy zjawisk spoecznych jest skonnych mniema, e refleksje ontologiczne nie wywieraj istotnego wpywu na przebieg lub wyniki bada, a ponadto mog ich niepotrzebnie wika w mniej lub bardziej jaowe spory filozoficzne. Powysze mniemanie nie jest jednak zasadne. W zwizku z tym

trafna jest wypowied Jana Szczepaskiego, e kady pogld na rzeczywisto spoeczn, niezalenie od tego, czy jest wyranie sformuowany, czy te milczco przyjty, ma reperkusje w oglnych dyrektywach metodologicznych oraz w technikach zbierania i interpretowania materiaw. Oglna teoria 22 rzeczywistoci czy jest ona konsekwentn doktryn filozoficzn, czy te tylko zlepkiem potocznych wyobrae dostarcza nie tylko aparatu pojciowego, lecz take ram odniesienia dla interpretacji materiaw. Jej wpyw na konkretne stawianie zagadnie i na toczce si w socjologii spory by nieraz podkrelany12. Dobr ilustracj powyszego pogldu s refleksje Tadeusza Szczurkiewicza zwizane z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie czym jest grupa spoeczna. I chocia odpowiedzi na pytanie dotyczce rzeczywistoci grupy spoecznej oraz jej charakteru s bardziej wane dla socjologii teoretycznej ni empirycznej, to jednak nie s one wcale obojtne dla podejcia do empirycznych bada wspomnianego tworu spoecznego13. Oprcz wyboru zaoe ontologicznych lub epistemologicznych w przypadku filozoficznych podstaw bada spoecznych wchodz w gr take okrelone kategorie oglnej metodologii, na ktre naleaoby zwrci uwag. Kategoriami danej nauki nazywamy jej podstawowe pojcia, ktre maj zarwno obiektywne podoe, jak te obiektywnie okrelon tre, poniewa s uoglnieniami ludzkiego poznania, a nie dowolnymi lub umownymi tworami.Odzwierciedlaj one zarwno istniejce w rzeczywistoci spoecznej prawidowoci, jak te kolejne szczeble poznania teje rzeczywistoci przez ludzi. Jako subiektywne formy ujmowania obiektywnych zalenoci nie s one stabilne, lecz ulegaj zmianom i przeobraeniom w miar dokonywania si postpu wiedzy ludzkiej o yciu spoecznym i jego wytworach. Jednak z t chwil, kiedy pojawi si, uzyskuj wzgldn niezaleno i przeciwstawiaj si kademu nowemu dowiadczeniu poznawczemu, jako istniejce ju formy ujcia danej rzeczywistoci, a tym samym wpywaj w pewnym stopniu a p r i o -r i na nasze poznanie. Badajc rzeczywisto spoeczn w caym bogactwie jej przernych wytworw, w jakich przejawia si ona ludziom, odwoujemy si przede wszystkim do nastpujcych kategorii metodologicznych, ktre s przydatne zarwno do bada przyrody, jak i spoeczestwa, poniewa umoliwiaj zrozumienie rozmaitych prawidowoci oraz przeobrae jakie maj w nich miejsce. Na szczegln uwag zasuguj nastpujce kategorie: a) wzajemny zwizek badanych zjawisk; b) okrelenie tego, cojednostkowe, szczeglne i oglne w badanej sferze; c) istota i zjawisko; d) tre i forma; e) konieczno i przypadkowo; f)jako i ilo; g) miara; h) moliwo i rzeczywisto oraz i) przyczyna i s k u t e k w rzeczywistoci spoecznej. Przyjrzyjmy si bliej walorom poznawczym wymienionych kategorii w odniesieniu do nauk spoecznych. 23 a. Zauwamy, e pomidzy poszczeglnymi zjawiskami przyrody czy te zjawiskami spoecznymi, a nawet cechami tego samego zjawiska, istniejm.in. takie relacje, ktre sprawiaj, i zmiany jednego

zjawiska (lub cechy) zale od zmian innego zjawiska (lub cechy). Tego rodzaju stosunki nazywa si wanie wzajemnymi zwizkami. Tytuem przykadu wymiemy taki zwizek wzajemny: wiadomo ludzi a spoeczno-gospodarcze warunki ich ycia.Ot istniejcy zwizek powoduje, e zmiany, jakie zachodz w materialnych warunkach ycia (obejmujcych take sfer kultury) danych ludzi rzutuj nieuchronnie acz nie automatycznie na przeobraenia ich wiadomoci; a przeobraenia wiadomoci z kolei na materialne warunki ich ycia. b. Wrd badanych zjawisk spoecznych moemy wyrni nie tylko powtarzalne waciwoci, ale rwnie waciwoci swoiste, tzn. jednostkowe, ktre przeciwstawiamy oglnym, obejmujcym caoksztat cech i relacji, jakie wystpuj w rnych zjawiskach i procesach albo te pomidzy nimi. Oglno przejawia si wic w powtarzalnoci danych cech i relacji w odniesieniu do badanych zjawisk. Dowiadczenia osobnicze powoduj m.in., e kadego czowieka np. charakteryzuje swoista wiadomo, uksztatowana jego osobistymi dziejami, ktra jest szczeglnym przypadkiem wiadomoci rozumianej oglnie, jako odzwierciedlenie w ludzkiej gowie danych warunkw bytu spoecznego. Jednostkowym jest wic konkretne zjawisko lub proces czy te ich cz skadowa; to, co oglne, przejawia si w jednostkowym, jako to, co jest powtarzalne dla wszystkich przedmiotw danej klasy. Konkretna wojna jest np. zdarzeniem jednostkowym, w ktrym przejawiaj si waciwoci charakterystyczne dla kadej wojny, czyli oglne. Szczegowym jest natomiast to, co w pewnej mierze jest waciwe temu, co jednostkowe i temu, co oglne. Dlatego te moemy mwi o wzajemnym zwizku midzy tym, co jednostkowe i oglne. Oprcz oglnego moemy take wyrni to, co najoglniejsze, okrelajc tym terminem wszechwiat, uniwersum, a w odniesieniu do zjawisk spoecznych, np. caoksztat zjawisk spoecznych. c. W filozofii istniejrne pogldy na temat wzajemnych zwizkw midzy istot a zjawiskiem. Uwaam, e obie omawiane kategorie trzeba rozpatrywa cznie, take w odniesieniu do zjawisk spoecznych. Istota np. danego tworu spoecznego obejmuje wewntrzne, trwae i powtarzajce si zwizki, ktre okrelaj jego tendencje i kierunki rozwoju. Kategoria ta suy wic dla odrnienia tego, co stanowi gwn cech, okrelajc dany twr spoeczny lub proces spoeczny od wystpujcych w jego przypadku przejaww zewntrznych, skadajcych si na stron zjawiskow. Poszukiwania istoty zmierzaj do ukazania najgbszych zwizkw wewn24 trznych, okrelajcych tendencje rozwojowe danych procesw itp. oraz oglnych prawidowoci rozwojowych. Natomiast zjawisko jest szerszym ujciem, obejmujcym oprcz waciwoci wsplnych wielu faktom, take pewne specyficzne elementy czsto jednostkowe, a ponadto oprcz tego, co istotne, zawiera te to, co nieistotne. Dla zilustrowania tych rnic posuymy si takim przykadem: to, jak si produkuje i za pomoc jakich narzdzi okrela istot poszczeglnych formacji spoecznoekonomicznych. Natomiast to, c o si produkuje, zaliczamy do ich zjawiskowej strony14. d. Podobn rnorodno pogldw mona odnotowa wrd filozofw odnonie treci i formy. Uwaam, e obie te kategorie s ze sob cile powizane i wzajemnie si warunkuj, tzn. nie ma

treci bez formy i formy bez treci. Nie znaczy to jednak, e nie mog by one oddzielnie badane. Tak np. treci okrelonej zbiorowoci spoecznej s wszystkie wzajemne oddziaywania i zwizki midzy osobnikami przynalenymi do tej zbiorowoci. Natomiast form jest jej struktura lub organizacja, czyli to, w czym si dana tre przejawia. e. Nie mniej kontrowersji budzi wzajemna relacja midzy tym, co okrelamy koniecznoci i przypadkowoci. Uwaam, e obie te kategorie pozostaj w cisym i wzajemnym zwizku. Koniecznym jest wic wszystko to, co wynika z istoty danego procesu lub zjawiska, co jest uwarunkowane przyczynami gwnymi Natomiast przypadkowym nazywamy to wszystko, co ma charakter drugorzdny, co modyfikuje jedynie przebieg danego procesu lub zjawiska i jest okrelone przyczynami pobocznymi. W kapitalistycznym systemie spoeczno-gospodarczym np. zetknicie si kapitalisty z robotnikiem na rynku pracy jest koniecznoci; przypadkiem bdzie natomiast, ktry kapitalista spotka si z danym robotnikiem, czy te w jakim miejscu i czasie to spotkanie nastpi. f. Ilociowa i jakociowa charakterystyka struktur, procesw i zjawisk jest znana od dawna. Ale w rnych systemach metodologicznych obie te kategorie ujmowano rozcznie, poniewa nie dostrzegano wzajemnych zalenoci, jakie midzy nimi wystpuj. Dopiero w naszych czasach przekonano si do koncepcji wskazujcych na to, e kadej iloci odpowiada okrelona jako, i e kada jako da si uj ilociowo. O jakoci mwimy wwczas, gdy mamy po prostu na myli caoksztat cech, wskazujcych na to, czym jest dany przedmiot i zjawisko i czym rni si one od innych. Inaczej mwic: jako ukazuje nam specyfik danego przedmiotu lub zjawiska. 25 Ilo obejmuje z kolei takie cechy danych przedmiotw i zjawisk, jakie daj si okreli za pomoc liczby, jak np. liczebno, objto, prdko, natenie itp. g. Miara jest jedn z wanych kategorii metodologii ze wzgldu na jej przydatno w badaniach. Posugujc si t kategori moemy uj przedmiot jako jedno,czyli syntez jego cech ilociowych i jakociowych. Miara wyraona w okrelonych jednostkach liczbowych stanowi poniekd granic bytu danego przedmiotu, tzn. jak dugo dany przedmiot istnieje, cechuje go wasna miara, np. ywy organizm ludzki posiada sobie waciwe temperatury, cinienia w ukadzie krwiononym, szybko ttna itp. Miara okrela wic do jakiego momentu zmiany ilociowe, fluktuacyjne, nie pocigaj za sob jeszcze zmian jakociowych. A kiedy zmiany ilociowe przekrocz t granic dotychczasowa miara przestanie odpowiada danemu przedmiotowi, poniewa dokonaa si wanie jego zmiana jakociowa. Jak dugo utrzymuj si zatem dopuszczalne np.dla ywego organizmu: cinienie krwi, temperatura, ttno itp. miary (parametry) tak dugo te pozostaje on ywy. Z t chwil kiedy obowizujca miara zostanie zachwiana, nastpuje zmiana jakociowa i do danego tworu nie mona ju stosowa praw wanych dla niego dotychczas, np. odnoszcych si do ywych organizmw. Rozmaite twory i zjawiska spoeczne maj take swoje miary. Na przykad: grupa spoeczna musi posiada okrelone minimum czonkw; od stopnia integracji danej zbiorowoci zaley m.in. intensywno wspycia ludzi, ktrzy j tworz itd.

h. Moliwo i rzeczywisto s przydatnymi kategoriami we wszystkich badaniach spoecznych, ktre trzeba ujmowa cznie. Bowiem wszystko, co jest rzeczywicie moliwe jest po prostu zdolnoci obiektywnie istniejcej materii do staego rozwijania i przeobraania si z jednego stanu w drugi, a wic zdolnoci do okrelonych transformacji. Poprzez badania empiryczne moemy ustali nie tylko to, co istnieje realnie, czyli to, co stanowi rzeczywisto, ale rwnie wszystko to, co moe zaistnie, czyli pojawi si w okrelonych warunkach. Wszystko, co jest realnie moliwe, a wic wysoce prawdopodobne, tak, i moe zaistnie w przyszoci, ustalamy poprzez wnioskowanie z danych, jakie uzyskujemy poprzez badania. Moliwo jest oczywicie bogatsza ni rzeczywisto. Obejmuje bowiem szereg potencjalnych alternatyw, z ktrych kada moe sta si rzeczywistoci w odpowiednich warunkach. Rzeczywisto jest z kolei konkretna, poniewa jest wanie zrealizowan moliwoci, a wic tym, co stao si faktem. Zdawanie sobie sprawy z rnic, jakie wystpuj midzy moliwoci a rzeczywistoci jest wane take w procesie bada spoecznych, poniewa 26 moe uchroni od bdw wynikajcych z przyjmowania postulatw za rzeczywisto, czy te z mylenia ukierunkowanego yczeniami. i. Przyczyna i skutek pozostaj w cisym zwizku i wspokrelj zjawisko przyczynowoci. Przez przyczynowo rozumiemy zwizek midzy dwoma przedmiotami, procesami, zjawiskami itp. faktami wiata materialnego, z ktrych jeden jako przyczyna powoduje nieuchronnie nastpienie drugiego zwanego skutkiem. Zwizek przyczynowy moemy wyrazi poprzez dwuczonow relacj czc dwa obiekty, przy czym cechami charakterystycznymi tej relacji s: 1) sprawczy charakter przyczyny; 2) konieczno, wyraajca si w tym, e istniejca przyczyna musi w odpowiednich warunkach wywoa dany skutek, i 3) asymetria, dziaanie przyczyny na skutek jest silniejsze ni skutek na przyczyn. Naley szczeglnie podkreli, e pojcie zwizku przyczynowego, podobnie jak przyczyny i skutki, odnosi si wycznie do zjawisk. Dlatego te pytanie o przyczyn zjawisk oglnych, np. co jest przyczyn materii jest bezsensowne. Mona wyrni nastpujce typy przyczyn: 1) zewntrzne i wewntrzne, ktre w ramach jednego zwizku przyczynowego tworzjedno dialektyczn, tzn. przyczyny wewntrzne dziaajtylko poprzez przyczyny zewntrzne na dowolny ukad materialny i na odwrt; pojcia przyczyn wewntrznych i zewntrznych s wzgldne, zalene od punktw odniesienia;

2) gwne i uboczne gwne to takie, ktre wywouj konieczne i istotne cechy skutku; mog to by przyczyny wewntrzne i zewntrzne; przyczyny uboczne to te, ktre wywouj nieistotne, przypadkowe cechy skutku; 3) ponadto w procesach spoecznych wystpuj przyczyny obiektywne i subiektywne. Obiektywnymi s te, ktre dziaaj niezalenie od woli i wiadomoci ludzi. Subiektywne cz si natomiast ze wiadomym dziaaniem ludzi, opartym na odbiciu obiektywnych prawidowoci w ich intelekcie, na dowiadczeniach codziennej praktyki itp. danych. Uwaam rwnie, e w badaniach spoecznych jest zasadnym przyjcie nastpujcych zaoe; ktre tak oto ujmuj: 1. rozpatrywa spoeczestwo ludzkie jako swoiste przeduenie przyrody, jako cz materialnego wiata; 2. ujmowa spoeczestwo w wietle najoglniejszych prawidowoci waciwych przyrodzie; 3. dostrzega obiektywnoci praw dotyczcych ycia spoecznego oraz 27 4. uwzgldnia w historii ksztatowania si stosunku ludzi do przyrody decydujce znaczenie ich rozwoju cywilizacyjnego. Podkrelajc istnienie organicznego zwizku spoeczestwa i przyrody nie mona oczywicie zapomina o istotnej rnicy, jaka wystpuje midzy prawami ycia spoecznego i prawami przyrody. W przyrodzie obiektywne prawa realizuj si poprzez zderzanie si lepych i przypadkowych si. Natomiast prawa spoeczne realizuj si poprzez wiadom mniej lub bardziej dziaalno ludzi. 1.4. MORALNE ASPEKTY BADA SPOECZNYCH

1.4.1. Wpyw komercjalizacji nauki na postawy i zachowania badajcych Zoono rzeczywistoci spoecznej, a nawet poszczeglnych jej fragmentw, powoduje, e badania w jakiej dziedzinie zaliczanej do nauk spoecznych, s pracochonne i kosztowne. Dotyczy to zwaszcza bada o charakterze empirycznym, ktre mog by prowadzone przy wspudziale zespow badawczych. Do tego rodzaju bada potrzebni sanie tylko ludzie o okrelonych kwalifikacjach, ale take narzdzia badawcze, umoliwiajce szybkie zebranie niezbdnych danych oraz wyposaenie techniczne umoliwiajce przetworzenie zebranych materiaw badawczych oraz przygotowanie analizy ilociowej i jakociowej. Nic wic dziwnego, e podejmowane wspczenie badania spoeczne wymagaj niekiedy sporych nakadw finansowych i nie mog by podejmowane samodzielnie przez poszczeglnych badaczy, jeli nie pozyskaj sobie sponsorw gotowych pokry koszty danych bada. Sponsorzy nie zawsze bywaj bezinteresownymi fundatorami bada i czsto kieruj si powszechn zasad: kto paci, ten moe take wymaga, aby badania byy prowadzone z uwzgldnieniem jego interesw, ktre mog dotyczy np. zasigu bada, doboru problemw badawczych, zakresu ich prezentacji, sposobw interpretacji wynikw, ograniczenia publikacji wynikw godzcych w interesy sponsora i upowszechniania takich, jakie su zaspokojeniu innych jego oczekiwa itp. spraw.

Wypada take zwrci uwag na to, e badania odpowiadajce na tzw. zapotrzebowanie spoeczne" jak si to ongi mawiao lub na potrzeby wolnego rynku", a wic badania, ktre maj suy dla osignicia jakich doranych celw koniunkturalnych, mog znacznie atwiej znale sponsora ni badania, ktre chce si realizowa dla osignicia celw wycznie poznawczych. 28 Bez wzgldu take na to czy sponsorem bada jest pastwo, czy jaka prywatna instytucja zawsze mog wchodzi w gr mniej lub bardziej dobitnie wyartykuowane postulaty, czy nawet dania skierowane pod adresem badajcych. I wiadomo tego faktu powoduje, e podejmujcy sponsorowane, a zwaszcza zlecone badania zarwno w naukach spoecznych, jak te w innych staraj si czsto wychodzi nawet naprzeciw yczeniom swoich sponsorw lub zleceniodawcw i dostarcza takich wynikw bada, jakie s przez nich oczekiwane. Zauwamy, e nie ma takich produktw lub koncepcji politycznych, ktre nie uzyskayby pozytywnych atestw lub opinii opartych oczywicie na naukowych badaniach. Trudno przecie dziwi si temu, e uczeni chc mie rodki na badania i nie by abnegatami w yciu osobistym. Komercjalizacja nauki i poddawanie jej bezwzgldnej wadzy pienidza staje si rdem rozterek moralnych uczonych i niekiedy take ich cynizmu15. A konsekwencj tego mog by badania nierzetelne lub takie, ktre pomimo metodologicznej poprawnoci sugeruj bezpodstawne wnioski itp. badania starajce si zrobi dobre wraenie na odbiorcy swoimi wynikami ze wzgldu na zachowanie pozorw naukowoci. S to niestety badania co najwyej n a -u k a w e, a nie naukowe, ktre tym rni si od tych ostatnich, czym np. rni si herbata sodkawa od sodkiej. Nie zamierzon wic konsekwencj komercjalizacji bada s m.in. szalbierstwa w imieniu nauki oraz przerne inne przejawy nieuczciwoci badawczej. Oczywicie, nie znaczy to wcale, e kade badanie sponsorowane lub zlecone jest ju z tego powodu moralnie wtpliwe i podejrzane. Byby to niewtpliwie za daleko idcy i nieusprawiedliwiony wniosek. Nie naley jednak pomija zwizanych z tym zagroe, na ktre zwracaem uwag, a tym samym lekceway ukazanego problemu. 1.4.2. Propozycja Dekalogu badacza rzeczywistoci spoecznej" Osoby prowadzce badania powinny by wiadome swojej odpowiedzialnoci za skutki wasnej dziaalnoci poznawczej, ktre mog dotyczy: uczestnikw bada, osoby postronne oraz przedmiot bada zwaszcza wtedy, gdy jest on naraony na zniszczenie albo na nieodwracalne zmiany. W odniesieniu do bada spoecznych to poczucie odpowiedzialnoci musi by szczeglnie due, bowiem w tym przypadku przedmiotem bada s na og ludzie, wystpujcy w rozmaitych strukturach spoecznych i sytuacjach yciowych. Z tych wzgldw wydaje si celowym zastanowienie si nad pewnymi propozycjami porzdkujcymi t spraw. Std te propozycja tego swoistego Dekalogu". 29 Nazwa zbioru proponowanych przykaza dla osb podejmujcych badania spoeczne nie jest przypadkowa. W czasach mody na t nazw i uksztatowanego przez wieki jej odbioru, wydaje si by ona bardziej trafna ni kada inna. Ponadto nie wydaje mi si wcale, aby trzeba byo wicej ni dziesi zalece proponowa po to, aby ukierunkowa postawy i zachowania badaczy, jeeli znacznie wicej spraw zdoano przecie uregulowa tylko dziesiciorgiem przykaza.

W przedstawionej propozycji nawizuj do analogicznego Dekalogu dla bada psychologicznych, zaprezentowanego przezAmerican Psychological As-sociation16. A oto proponowane zalecenia: I. Przy podejmowaniu bada bierz pod uwag nie tylko spodziewane poytki lub zyski, ale take koszty i straty. II. Przyjmij osobist odpowiedzialno za prowadzone badania i ich skutki. III. Bd otwarty i uczciwy wobec uczestnikw bada. IV. Informuj uczestnikw bada o celach i zaoeniach bada na tyle, na ile jest to moliwe ze wzgldu na dobro bada. V. Staraj si jak najlepiej wsppracowa z dobrowolnymi uczestnikami bada, poniewa od tego zaley wiele przy realizacji twoich zamierze badawczych. VI. Nie wykorzystuj badanych pod adnym wzgldem. Szanuj take ich czas i cierpliwo. VII. Zapewnij badanym ochron przed wszelkimi szkodami moliwymi do przewidzenia. Jeeli za dostrzeesz, e badanym zagraaj jakie nieprzewidziane skutki negatywne, to staraj si temu natychmiast przeciwdziaa. VIII. Bd zawsze gotowy do uczciwego wyjanienia badanym wszelkich wtpliwoci, jakie mog si u nich pojawi. IX. Dbaj o to usilnie, aby uczestnicy bada darzyli ciebie zaufaniem. X. Pamitaj, e zasadniczym celem bada powinno by uzyskanie danych zebranych w sposb metodologicznie zasadny, solidny i sine irra et studio, ktre maj przyczyni si do rozwijania nauki, a nie do zaspokajania niegodziwych zamierze. Jestem oczywicie daleki od naiwnej wiary w skuteczno jakichkolwiek przykaza, i to nawet popartych sankcjami, a co dopiero takich, ktre s przykazaniami w cudzysowiu. By moe jednak skoni one do pewnych refleksji, a te z kolei zainspiruj podane postawy i zachowania w czasie prowadzenia bada naukowych. Stanie si to tym samym drobnym przyczynkiem w procesie ksztatowania morale badajcych rzeczywisto spoeczn, ktre jest tak wane w tej wanie dziedzinie. 30 Moralno ludzi badajcych rne aspekty ycia spoecznego nie moe by zabezpieczona jakimi przykazaniami czy te zaleceniami. Mona jednak za ich pomoc zwraca uwag na to, e w badaniach naley pamita nie tylko o tym, co gwarantuje ich skuteczno, a wic uwzgldnia aspekty pragmatyczne, ale rwnie i moralne. Byoby take przesad domaga si od uczonych takich cnt, jak np. ubstwo, przesadna skromno i bezinteresowno dla spraw doczesnych lub postaw abnegatw yciowych, ktre mog by podane u mnichw niektrych zakonw. Uczeni jak wszyscy ludzie majprzecie nie mniej dobre prawo do: komfortu wynikajcego z osigni wspczesnej cywilizacji; wyrnie z tytuu swoich sukcesw badawczych i zadowolenia z ycia, ale nie tylko z tego tytuu, e s badaczami okrelonych zjawisk, lecz ze wzgldu na autentyczne efekty osigane w sposb metodologicznie poprawny i moralnie godny. O metodologicznej poprawnoci bada wspominaem wczeniej; naley zatem wskaza teraz w czym upatruj postaw i zachowa badacza, ktre zasuguj na miano moralnie godnych. Ot cz je z takimi postawami i zachowaniami wobec osb dysponujcych pienidzmi lub wadz, ktre s wolne

od pochlebstw; bezwzgldnego realizowania ich kadego yczenia oraz manifestacyjnego podziwu dla ich moliwoci lub prnoci. Uwaam, e nie wymaga to wcale heroizmu, lecz jedynie rezygnacji z postawy oportunistycz-nej, ktra take uczonym nie jest przecie obca. 1.5. TYPY BADA

Badania we wszystkich naukach, a w tej mierze i w naukach spoecznych, s inspirowane przez liczne i rnorodne potrzeby. Z tego wzgldu istniejce potrzeby zredukujemy do dwch zasadniczych typw, ktrym odpowiadaj okrelone typy bada. Pierwszy z nich czy si z potrzebami o charakterze teoretyczn ym lub p o z n a w c z y m, czyli obejmuje wszystkie te potrzeby, jakie wi si z rozwojem danej nauki. Drugi czymy z kolei z rnorodnymi potrzebami praktyki. Koncentrujc nasz uwag na wspomnianych typach potrzeb moemy wskaza na odpowiadajce im typy bada. Na tej zasadzie wyrniamy wic badania: poznawcze, nazywane niekiedy badaniami podstawowymi, obejmujce problemy metodologiczne, problemy zwizane z dalszymi uoglnieniami dotychczasowych osigni poznawczych itp. problemy wane dla rozwoju kadej nauki oraz dla potrzeb praktyki, zwizane z istniejcymi moliwociami zastosowa osigni danej nauki, sprawdzajce wycinkowo prawdziwo jej ustale i ukazujce nowe problemy badawcze17. 31 Rezultatem bada poznawczych s nowe twierdzenia lub teorie. Natomiast rezultatem bada dla potrzeb praktyki s ustalenia czy, i o ile istniejce twierdzenia i teorie s przydatne do rozwizywania konkretnych problemw, jakie pojawiaj si w codziennej dziaalnoci ludzi. Inaczej mwic su one ucilaniu oraz fragmentarycznej weryfikacji istniejcych twierdze i teorii. Oczywicie, oba typy bada wspokrelaj rozwj kadej nauki, potwierdzajc tym samym suszno postulatu metodologicznego, goszcego jedno teorii i praktyki w procesie badawczym pomimo istniejcych midzy nimi rnic. Istnienie jednoci teorii i praktyki w wymienionym zakresie moe skania do wniosku, e podzia bada na teoretyczne i praktyczne jest fikcyjny, poniewa w rzeczywistoci nie ma teorii bez praktyki i praktyki bez teorii. Wniosek taki nie jest jednak w peni zasadny, biorc pod uwag ten fakt, e u podstaw wymienionego podziau bada tkwi przecie okrelone cele, jakie sobie stawiamy, a nie sam charakter danych bada. Jeeli wic stawiamy sobie cele praktyczne, zwizane z doranymi potrzebami, to one wanie nadaj zasadnicze pitno naszym badaniom, co wcale nie znaczy, e nie ma lub nie moe w nich by elementw teoretycznych. Skoncentrowanie si na praktycznych celach w konkretnych badaniach nie narusza zatem oglnej zasady jednoci teorii i praktyki. Z uwagi na ow jedno wane s wic oba typy bada, ale nie znaczy to wcale, e w konkretnym przypadku nie mona prowadzi bada o przewadze elementw teoretycznych albo praktycznych. Uwzgldniajc ogln wano zasadyjednoci teorii i praktyki naley te stwierdzi, e wszelkie prby preferowania tylko jednego typu bada s szkodliwe dla rozwoju nauki. Szczeglnie szkodliwa jest pragmatyczna fascynacja potrzebami praktyki w naukach spoecznych, przy rwnoczesnym niedostrzeganiu koniecznoci cigego prowadzenia bada poznawczych, tzn. teoretycznych w tych naukach, poniewa prowadzi ona do ich deformacji. Nawet badania nieprzydatne w danym

momencie dla praktyki, tzn. czysto poznawcze, s wane dla rozwoju nauki, a w bliszej lub dalszej przyszoci mog okaza si cenne dla praktyki. 32 1.5.1. Badania typu poznawczego Schemat bada typu poznawczego mona przedstawi nastpujco: Rys. 1. Nowe twierdzenie lub nowa teoria Punktem wyjcia bada omawianego typu jest problem zastany lub sformuowany na podstawie dotychczasowego stanu wiedzy, a kocowym efektem jest jego rozwizanie w formie okrelonego twierdzenia lub teorii. Nawizujc do rys.l, mona by drog od postawienia problemu do jego rozwizania przedstawi nastpujco: problem > hipoteza > logiczne sprawdzenie hipotezy > weryfikacja > potwierdzenie albo obalenie hipotezy a w przypadku potwierdzenia nowa teza lub teoria. Sprbujmy nieco szerzej omwi ten schemat i jego wczeniejsze objanienia. Ot poprzez swoist obrbk intelektualn" podjtego problemu, czyli poprzez swj twrczy wysiek poznawczy, badajcy uzyskuje wstpne hipotezy badawcze lub prowizoryczne wyjanienia ", czy te rozwizania" danego problemu. Uzyskane hipotezy trzeba z kolei podda krytyce logicznej po to, aby sprawdzi, czy, i w jakim stopniu speniaj one wymogi metodologiczne, stawiane hipotezom i skorygowa je, jeli okae si to konieczne. Ponadto wymagaj one take konfrontacji z istniejcym stanem wiedzy na dany temat. Sprawdzone w ten sposb wstpnie hipotezy mona w dalszej kolejnoci weryfikowa poprzez stosowne badania empiryczne. Tego rodzaju badania prowadzone w oparciu o przyjte zaoenia metodologiczne, pozwalaj nastpnie stwierdzi, czy, i w jakim stopniu dana hipoteza jest zgodna z badan rzeczywistoci spoeczn. Rezultatu takiego nie osiga si jednak w wyniku jednego badania. Z reguy konieczne s wielokrotne badania kontrolne, porwnawcze, potwierdzajce uzyskane poprzednio wyniki. Ponadto, aby dana hipoteza staa si twierdzeniem, dajcym np. pocztek jakiej teorii naukowej, konieczne sanie tylko badania kontrolne przeprowadzone przez tego samego uczonego, czy te poprzez jeden i ten sam zesp badawczy, ale take potwierdzenia uzyskane przez innych uczonych i rne zespoy badajce dany problem. Ma to na celu obiektywizacj wynikw bada i eliminacj lub choby ograniczenie ewentualnych subiektywnych znieksztace, jakie zdarzjsi poszczeglnym badaczom. Problem wynikajcy z dotychczasowych

uoglnie -> -Teoretyczne wyjanienie problemu: hipoteza - Weryfikacja logiczna i empiryczna hipotezy 33 Zauwamy jednak, e w naukach spoecznych, na ktrych specyfik wskazywalimy wczeniej, rzetelne weryfikacje hipotez sszczeglnie trudne do przeprowadzenia. Ot nawet zasadne hipotezy dotyczce jakiego zjawiska, oparte na rzetelnych publikacjach wynikw wczeniejszych bada na ten temat, mog by trudne do zweryfikowania po upywie pewnego okresu lub w innym spoeczestwie tego samego typu. Bowiem te same zjawiska nie musz wcale przebiega w taki sam sposb nawet w spoeczestwach yjcych w analogicznym ustroju politycznym czy spoeczno-ekonomicznym. Wszelkie procesy zachodzce w poszczeglnych spoeczestwach, czy nawet spoecznociach, s na og modyfikowane specyficznym rozwojem historycznym danego spoeczestwa, jego swoistymi warunkami ycia uksztatowanymi wasnymi wartociami, obyczajami i tradycj. Dlatego te moe si zdarzy, e jaka hipoteza nie zostanie potwierdzona przez badania albo zostanie tylko czciowo zweryfikowana, co nie zawsze znaczy, i jest ona po prostu faszywa lub czciowo faszywa, lecz tylko tyle: w okrelonych warunkach nie potwierdzia si ona i tym samym nie moe by uznana, jako oglnie wana. Jednak nawet czciowo potwierdzone hipotezy nie s bezwartociowe, poniewa przyczyniaj si one przecie zawsze, choby w jakim stopniu do uchwycenia pewnych prawidowoci, umoliwiajcych uszczegowienie istniejcych teorii. Staj si one te niekiedy przydatne dla tworzenia tzw. teorii redniego zasigu", ktre stanowi pewien pomost midzy oglnymi teoriami, czyli tzw. makroteoriami, a teoriami odnoszcymi si do konkretnych zjawisk rzeczywistoci spoecznej oraz stanowi te punkt dla nowych hipotez18. Proces rozwizania danego problemu poprzez badania typu poznawczego jest wic zoony i wielostopniowy. Kada nauka dy bowiem do maksymalnego zabezpieczenia si przed takimi twierdzeniami" czy teoriami", ktre w wikszym stopniu wynikaj z pobonych ycze, ni z rzetelnych bada i dlatego w kadej nauce postuluje si ostre rygory metodologiczne dotyczce bada poznawczych. 1.5.2. Badania dla potrzeb praktyki

Badania wymienionego typu wynikaj z potrzeb zwizanych z konkretnymi dziaaniami, podejmowanymi w sferze gospodarczej, politycznej, kulturalnej itp., a celem ich jest znalezienie odpowiedzi na pytania typu: jakie zjawiska lub procesy wystpuj w danej strukturze spoecznej, jakie s ich uwarunkowania, jakie powoduj one nastpstwa, jaka jest ich dynamika i tendencja rozwojowa itp. Badania tego typu mona przedstawi schematycznie w nastpujcy sposb: 34 Rys. 2. problem wynikajcy zpotizeb praktyki - ustalenia hipotez w oparciu o istniejce teorie lub badania empiiyczne ~+ krytyka logiczna i weryfikacja danych teorii -> twierdzenia typu: diagnostycznego, terapeutycznego lub prognostycznego Chocia w interesujcych nas badaniach punktem wyjcia jest problem, jaki wynika z okrelonych potrzeb praktycznych, ale ich efekty s niekiedy przydatne nie tylko dla praktyki, lecz su rwnie rozwojowi teorii, wzbogacajc wiedz o danych zjawiskach spoecznych. Warunkiem praktycznej i teoretycznej efektywnoci tych bada jest wszake solidno ich metodologicznych podstaw oraz rzetelno realizacji samych bada. Oczywicie, hipotezy w badaniach dla potrzeb praktyki uzyskujemy w sposb analogiczny, jak w badaniach typu poznawczego. Niekiedy jednak, aby uzyska hipotezy badawcze trzeba odwoa si do bada faktograficznych, (czyli do bada o charakterze historiograficznym, socjograficznym, etnograficznym itp.), ktre dostarczaj nam moliwie wiernych opisw interesujcych nas faktw spoecznych". Postpowanie takie jest zwaszcza wwczas konieczne, kiedy na temat badanych np. struktur, procesw lub zjawisk spoecznych brak nam jakichkolwiek danych albo te brak nam aktualnych lub dostatecznie szczegowych danych. Zwrmy jednak uwag na ten fakt, e opis zjawisk spoecznych zasuguje na miano np. historiograficznego czy te socjograficznego opisu tylko wtedy, gdy jest on w peni zgodny z rzeczywistoci, ktr przedstawia. Nie zasuguje wic na takie okrelenie opis tendencyjny, poprzez ktry chce si nie tyle ukaza dane obiektywnie, co raczej w tak uksztatowanej postaci, aby wywoa on podane wraenie, a tym samym wpywa na podane opinie i postawy ludzi. Zauwamy rwnie, e hipotezy, do jakich dochodzimy w omawianych badaniach, nie s wcale wstpnymi wyjanieniami" problemu, lecz raczej prbami bardziej uszczegowionych pyta wynikajcych z bada danego problemu, na jakie poszukujemy odpowiedzi poprzez badania empiryczne. Mog one zatem dotyczy: a) ustalenia stanu faktycznego (diagnozy),

b) sposobw przeobrae (czyli swego rodzaju terapii" czego, co chce zmieni), c) tendencji rozwojowych (tzn. prognozy) badanych zjawisk lub procesw spoecznych. 35 Uzyskane hipotezy podlegaj takiej samej procedurze weryfikacyjnej jak w przypadku bada poznawczych, czyli powinny by poddane logicznej krytyce i empirycznej weryfikacji. Po przeprowadzeniu sprawdzenia danych hipotez uzyskujemy twierdzenia, ktre mog mie charakter diagnostyczny, terapeutyczny lub prognostyczny. Diagnostycznymi nazywamy takie twierdzenia, ktre orzekaj o istniejcym stanie faktycznym badanego zjawiska lub procesu spoecznego. Terapeutycznymi okrelamy z kolei twierdzenia, ktre daj odpowied na pytanie, jak doprowadzi do okrelonych przeksztace lub zmian badan rzeczywisto spoeczn. Prognostycznymi s takie twierdzenia, ktre orzekaj o przyszych stanach badanych procesw lub zjawisk spoecznych. Kade z tych twierdze moe by przydatne nie tylko dla praktyki, ale rwnie dla teorii. 1.6. PROCES BADAWCZY

1.6.1. Strategia bada w naukach spoecznych Kiedy mwimy o strategii w wyrnionym znaczeniu to mamy na myli po prostu o wszechstronne okrelenie dziaalnoci badawczej, ktra obejmie wszystkie rodki, jakie chcemy faktycznie wykorzysta dla osignicia zamierzonego celu poznawczego. Istotnym elementem sucym do tego celu jest plan bada. Przystpujc do konstrukcji takiego planu trzeba sobie uwiadomi, e badania w naukach spoecznych nie powinny by podejmowane tylko wycznie wtedy, gdy istnieje okrelony problem spoeczny, z jakim trzeba si koniecznie rozprawi. Inaczej mwic: badania te nie powinny wynika tylko z motywacji utylitarnej czy pragmatystycznej. Bardzo czsto zdarza si bowiem, e aby dany problem spoeczny mona byo dojrze, trzeba wczeniej osign wiedz o okrelonych zjawiskach spoecznych na podstawie wanie przeprowadzonych bada. Dla rozwoju nauki przydatne s wic take badania podejmowane z motyww czysto poznawczych, na co wskazywalimy wczeniej. Do podjcia bada wystarczy zatem zarwno motywacja poznawcza jak i praktyczna. Zawania bada do sfery problemw wanych tylko dla praktyki ogranicza w konsekwencji rozwj danej dyscypliny naukowej. Std te obok bada nad problemami stosowanymi w praktyce s rwnie konieczne badania nad problemami podstawowymi w danej nauce. 36 Kolejny problem, na jaki trzeba tu zwrci uwag wynika std, e czowiek badajcy, tzn. uczony, zajmujcy si problemami spoecznymi nie dziaa tak jak np. komputer. Nie jest on tylko i wycznie uczonym, ale rwnoczenie istot yjc w konkretnych warunkach spoecznych, ulegajc okrelonym emocjom, nastrojom itd. Jest istot nie tylko zdeterminowan swoj funkcj i pozycj

spoeczn wynikajc z tytuu penionego zawodu, lecz take czowiekiem przynalenym do rnych grup spoecznych, krgw spoecznych itp. Ulega on wic chcc nie chcc okrelonym zapotrzebowaniom spoecznym, panujcym racjom politycznym, modnym teoriom naukowym, lansowanym przez rodki masowego przekazu autorytetom, przernym presjom spoecznym itp. wpywom lub naciskom. Dlatego te u podstaw jego bada mog tkwi przerne zaoenia, ktre s efektem rnych presji spoecznych, co te powoduje e ich wyniki s czsto raczej swoist danin skadan oczekiwaniom spoecznym ze strony uczonego, ni rzeczywistym wiadectwem jego pracy naukowej20. Tak zwane badania sponsorowane s wtedy niezalene, gdy sponsor nie stawia adnych warunkw co do ich wynikw. Oczywicie badania podejmowane tylko dla pokrzepienia serc" nie maj wielkiej wartoci naukowej i nawet najstaranniejszy dobr metod badawczych nic nie pomoe, jeeli wyniki bada s z gry przesdzone, choby dlatego, e nie mog by inne ni spodziewane. Nie mona te prowadzi efektywnych bada naukowych w interesujcych nas naukach, jeeli po prostu obawiamy si ich wynikw. Przed opracowaniem strategii bada trzeba wic zdawa sobie spraw z tego, jakie elementy pozanaukowe mog wpywa na proces badawczy i w jakim stopniu wpyw ten moe przyczyni si do deformacji uzyskanych wynikw bada. Nastpny problem wie si z tym, jakie s realne moliwoci przeprowadzenia zamierzonych bada biorc pod uwag np.: dopuszczalny czas bada, rodki przeznaczone do tego celu (tzn. ludzi uczestniczcych w badaniach i wyposaenie techniczne), moliwoci poruszania si w terenie, w ktrym przeprowadzamy badania, rzeczywist wielko populacji itp. czynniki, determinujce zamierzone badania. Dobre opracowanie zaoe strategii bada umoliwia efektywne projektowanie procesu badawczego, a w dalszej konsekwencji realizacj samych bada. 1.6.2. Projektowanie procesu badawczego Proces badawczy naley w kadej nauce do bardzo zoonych przedsiwzi. Tote jeeli chcemy, aby ten proces by efektywny, trzeba wwczas dooy wiele stara w okresie poprzedzajcym zamierzone badania. Z tych wic wzgl37 dw bardzo wan sprawjest waciwe zaprogramowanie bada. Dlatego przed przystpieniem do bada naley sporzdzi ich projekt zawierajcy co najmniej nastpujce punkty: a) ustalenie p r o b 1 e m u, jaki zamierzamy rozstrzygn poprzez badania oraz ukazanie jego specyfiki (np. wynikajcych z niego konsekwencji poznawczych i praktycznych, zwrcenie uwagi na jego dotychczasowe ujcia w nauce, na jego nowo lub powtarzalno itp. waciwoci); b) sformuowanie hipotez (najczciej w formie pyta), ktre trzeba poprzez badania zweryfikowa; c) okrelenie danych potrzebnych do zweryfikowania hipotez; d) ustalenie kogo lub co naley zbada, aby uzyska potrzebne dane: np. okrelony zbir ludzi, zasoby archiwalne itp.;

e) okrelenie metod, technik i narzdzi badawczych oraz zasad weryfikacji i zebranego materiau; f) ustalenie czasu badani poszczeglnych etapw procesu badawczego, a wreszcie g) sporzdzenie kosztorysu bada. Pamitajmy o tym, e dobrze opracowany projekt bada usprawnia istotnie proces badawczy. Naley jednak zwrci uwag na ten fakt, e w przypadku stosowania rnych metod badawczych moe si okaza konieczne uwzgldnienie dodatkowych elementw, jakie wynikaj ze specyfiki danej metody, o ktrych nie wspominalimy powyej, tzn. w punktach od a) do g). Std te mog okaza si konieczne rne korekty planu badawczego nawet w trakcie realizowanych bada. Opracowany wczeniej plan bada ulega czsto modyfikacji i aktualizacji w procesie realizacji i dlatego nie naley traktowa go zbyt sztywno. 1.7. PROBLEM BADAWCZY

1.7.1. Problem badawczy a problem spoeczny Problemem badawczym" nazywamy to, co jest przedmiotem wysikw badawczych, czyli po prostu to, co orientuje nasze przedsiwzicia poznawcze. Karl R. Popper na jednym ze swych wykadw przeprowadzi nastpujce dowiadczenie ze suchaczami21. Poleci im krtko: prosz wzi kartk papieru, obserwowa i opisa swoje obserwacje". Pierwsz reakcj na to polecenie byy pytania typu: co mamy obserwowa?" Co ma by celem naszej obserwacji?" Okazao si wic, e nawet najprostsze przedsiwzicie badawcze nie jest moliwe bez okrelenia problemu, ktry chcemy bada. Ale oprcz 38 oglnej orientacji, czyli oglnego okrelenia problemu bada, wana jest rwnie jego konkretyzacja, tzn. ucilenie problemu. Dlatego te suchacze Poppera domagali si zarwno okrelenia jak i uszczegowienia problemu ewentualnych bada. Co nazywamy z kolei problemem spoecznym? Moemy wyrni dwa znaczenia tego terminu: szerokie i wskie. W szerokim znaczeniu posugujemy si nim wtedy, gdy stosujemy go do okrelania rnych zjawisk bdcych aktualnie lub potencjalnie przedmiotem zainteresowa socjologii lub innej nauki, spord tzw. nauk spoecznych". Mwic w tym znaczeniu o problemach spoecznych odrniamy owe problemy od tych wszystkich, ktre stanowi przedmiot zainteresowa innych nauk, np. technicznych, przyrodniczych, medycznych itp. Kiedy twierdzimy np., e migracje ludzi czy te procesy integracji lub dezintegracji, jakie wystpuj w przernych zbiorowociach itp. zjawiska s wanie problemami spoecznymi, a nie przyrodniczymi czy technicznymi, to wwczas uywamy tego terminu po prostu w omawianym znaczeniu. Natomiast wwszym znaczeniu okrelamy tym terminem tylko te zjawiska spord stanowicych przedmiot zainteresowa socjologii lub innej nauki spoecznej, ktre wywouj rezonans w wiadomoci ludzi danego spoeczestwa lub spoecznoci. S to po prostu problemy powstae w zwizku z pojawieniem si takich zjawisk, jakie s nie tylko przedmiotem refleksji uczonych ale rwnie przedmiotem powszechnego zainteresowania ludzi danego spoeczestwa. cilej biorc s

to problemy wynikajce z sytuacji, jakie nie daj si pogodzi z powszechnie uznanymi w danym spoeczestwie normami, standardami, czy te takie, co do ktrych istnieje przekonanie, e mog by rozwizane lub przezwycione poprzez aktywno spoeczn. Dotychczasowe rozwaania skaniaj do wniosku, e kady problem spoeczny (w szerokim tego sowa znaczeniu) jest lub moe sta si problemem socjologii, ale nie kady problem socjologiczny jest lub nawet moe by problemem spoecznym w wszym znaczeniu. Czym jest jednak problem spoeczny w wszym znaczeniu, jeeli spojrzymy na niego z punktu widzenia socjologii? Pierwsze prby zmierzajce do jego socjologicznego zdefiniowania nawizyway do zastanego i potocznego rozumienia terminu problem spoeczny". Ale niebawem pod wpywem koncepcji metodologicznych W.I. Thomasa i F. Znanieckiego pojawia si koncepcja Clarence M. Case, wedug ktrej problem spoeczny to sytuacje poruszajce wiksz cz kompetentnych obserwatorw, sytuacje jakim mona zapobiec tylko przez zbiorowe dziaanie". Akcentowanie szczeglnej roli opinii zbiorowej owej wikszoci kompetentnych obserwatorw" przy okreleniu tego, co jest problemem spoecznym, sprawio, e interesujce nas zjawisko zaczto ujmowa 39 w kategoriach psychospoecznych. Oczywicie w dalszym rozwoju socjologicznych uj problemu spoecznego mona wyrni take inne pogldy na jego temat. Pod wpywem np. biologicznie zorientowanych teorii socjologicznych pojawiaj si prby ujmowania problemw spoecznych jako zjawisk patologii spoecznej. U podstaw tych uj tkwio przewiadczenie, e zaburzenia umysowe, alkoholizm, nieprzystosowanie spoeczne, niedorozwj intelektualny itp. zjawiska maj podoe organiczne i wiadcz o pewnych odchyleniach (somatycznej lub psychicznej) od normy osobnikw, u ktrych wystpuj. Na podstawie zdarzajcych si przypadkw zbienoci odchyle od normy spoecznej i psychosomatycznej danego osobnika wysuwano wic wnioski, e zjawiska, jakie nazywamy problemami spoecznymi, s zarwno obiektywne i dziedziczne. O ile pierwszy z tych wnioskw jest trafny to drugi wskazujcy na dziedziczno problemw spoecznych by niewtpliwie przesadny i zmierza do tego, aby odwraca uwag od ich rzeczywistych uwarunkowa, tkwicych w sferze spoeczno-gospodarczej22. Socjologowie doszukujcy si w czynnikach psychologiczno-kulturowych determinantw procesw spoecznych, starali si z kolei tumaczy wystpowanie problemw spoeczny eh dysproporcjami rozwoju kulturalnego rnych rodowisk, powodujcymi przerne sprzecznoci, z jakich wynikaj konflikty dezorganizujce ycie spoeczne. Nowatorskim uzupenieniem wspomnianych stanowisk byy koncepcje wywodzce si z tzw. Szkoy ekologicznej" w socjologii, ktrej przedstawiciele starali si wykaza, e problemy spoeczne s nastpstwem takich procesw, jak np. ruchliwo spoeczna i wynikajce z niej zjawiska dezorganizacji ycia zbiorowego w obrbie poszczeglnych jednostek ekologicznych, jakimi s np. wsie, miasteczka, miasta, a nawet regiony kraju.

W pewnym zwizku z wyej wymienionymi koncepcjami pozostaway prby traktowania problemw spoecznych, jako nastpstwa procesw dysfunkcyjnych, czyli takich procesw, ktre utrudniaj normalne, tzn. uksztatowane w danym spoeczestwie funkcjonowanie ycia zbiorowego. Wedug tych koncepcji wszelkie dziaania sprzeczne z istniejcymi warunkami funkcjonowania ycia spoecznego, a wic takie, ktre naruszaj przerne instytucjonalne zwizki lub te blokuj jednostkom moliwoci urzeczywistniania ich aspiracji lub potrzeb s wanie dziaaniami spoecznie dysfunkcjonalnymi, ktre powoduj m.in. pojawianie si zakce w yciu zbiorowym. A dalsz konsekwencj tego jest pojawienie si wiele rozmaitych problemw spoecznych, jak np. przestpczo, prostytucja, alkoholizm, narkomania itp.23. 40 Niektrzy socjologowie nawizujc do wczeniejszych koncepcji uwaaj, e problemy spoeczne s przejawami odchyle czy zbocze w stosunku do istniejcego porzdku spoecznego. rde owych odchyle upatrywali w braku spjnoci iwnapiciach, jakie wystpuj w rnych strukturach spoecznych oraz w skonnociach do anomalii ludzi yjcych w tych strukturach, czyli do zachowa nie liczcych si z normami prawnymi lub zwyczajowymi. Swoist prb uoglnienia dotychczasowych refleksji socjologw wok tego, czym s problemy spoeczne jest koncepcja, jak zaprezentowali Paul B. Horton i Gerald R. Leslie24. Problem spoeczny ich zdaniem powstaje w zwizku z zaistnieniem takiego zjawiska, ktre uwaane jest na og jako niepodane, porusza znaczn liczb ludzi, wydaje si moliwe do przezwycienia, ale poprzez zbiorowe dziaanie. Przyjrzyjmy si bliej przedstawionej charakterystyce problemw spoecznych. 1) Problemem spoecznym nazywamy to, co w danym spoeczestwie staje si zjawiskiem niepodanym czy kopotliwym. Tytuem przykadu wymiemy kilka takich zjawisk. Jeeli np. w jakim spoeczestwie zdarzaj si od czasu do czasu wybryki chuligaskie, nie jest to jeszcze problemem spoecznym, poniewa do zwalczania takich wybrykw wystarcz zwyczajne rodki zapobiegawcze, jakie istniej w danym systemie spoecznym, a wic powiedzmywzmoona aktywno wadz porzdkowych. Ale tam wszdzie, gdzie tego rodzaju wybryki s zjawiskiem bardzo czstym staj si one ju tym samym problemem spoecznym. Bowiem natenie, czstotliwo, zasig itp. cechy ilociowe danego zjawiska okrelajjegokwalifikacj jakociow. Wiadomo np., e korzystanie z przernych uywek jest charakterystyczne dla wszystkich spoeczestw ludzkich i nie stanowi to problemu spoecznego tak dugo, dopki nie powoduje zbyt negatywnych nastpstw w yciu zbiorowym. Ale kiedy takie nastpstwa staj si coraz bardziej dostrzegalne, wwczas zmienia si zarwno opinia o danych uywkach, jak i o ludziach, ktrzy z nich korzystaj zwaszcza bez umiaru. Wspomnijmy tu o ewolucji opinii na temat alkoholu czy narkotykw i o wspczesnym zasigu walki z alkoholizmem czy narkomani. A oto inny przykad. Warunki odbywania kary pozbawienia wolnoci nie stanowi problemu spoecznego tam, gdzie dominuje pogld, e kara powinna by odwetem za popenione przestpstwo i spenia rol czynnika odstraszajcego. Rzecznicy idei humanizacji wymiaru sprawiedliwoci podjli krytyk tego rodzaju stanowiska i uczulili na te sprawy szersz opini publiczn co doprowadzio do

licznych dyskusji nad warunkami odbywania kary i resocjalizacji przestpcw. W ten sposb w wielu spoeczestwach humanizacja systemu penitencjarnego staa si swoistym problemem spoecznym. W jednych spoeczestwach problemem spoecznym moe by brak mieszka 1 nadmierne spoycie alkoholu, a w innych bezrobocie, przesdy rasowe, 41 przestpczo nieletnich itp. zjawiska. To, co jest problemem spoecznym w jednej zbiorowoci ludzkiej nie musi by takim samym problemem w innej. Problemy tego typu pojawiaj si i gin w okrelonych warunkach spoeczno--gospodarczych i politycznych wraz z postpujcym rozwojem danych spoecznoci. 2) Kade zjawisko, jako pewien fakt obiektywny, stanie si wwczas niepodane spoecznie,kiedy znajdzie swoiste odzwierciedlenie w wiadomoci ludzi yjcych w danym spoeczestwie, czyli spotka si z ich strony z krytyczn ocen. Oczywicie nie wszyscy ludzie musz go dostrzega, a ci ktrzy go dostrzegaj nie przeywaj w rwnym stopniu. Z reguy najpierw dostrzegajje ludzie bardziej zaangaowani w yciu spoecznym oraz zdolni do refleksji nad zjawiskami i oni te wskazuj na istnienie danego zjawiska innym, ukazujc jego rne aspekty i konsekwencje. W taki to sposb obiektywne zjawisko przeobraa si z wolna w pewien oglniejszy problem, ktry moe sta si problemem spoecznym, kiedy zostanie podjty przez wiele ludzi powodujc ich zaangaowanie intelektualne i uczuciowe. 3) Aby dane zjawisko mogo spowodowa intelektualne i emocjonalne zaangaowanie szerszego zbioru ludzi a wic aby mogo sta si problemem spoecznym w interesujcym nas znaczeniu musi istnie przekonanie, e jest ono moliwe do przezwycienia. Ludzie s bowiem tylko wtedy skonni do autentycznego zaangaowania si danym problemem, kiedy dostrzegaj moliwo jego rozwizania. Nie chodzi tu raczej o rozwizanie teoretyczne, lecz o rozwizanie praktyczne, poniewa problem spoeczny nie pojawia si w sferze teorii, ale wanie w sferze praktyk codziennego ycia spoecznego. 4) Kolejn cech istotn problemu spoecznego jest to, e moe on by rozwizany tylko poprzez zbiorowe dziaanie. Problemu spoecznego nie moe przezwyciy nawet genialna jednostka, np. reformator, polityk, prawodawca itp. Natomiast mog by one przezwycione poprzez dziaanie wielu ludzi i przy masowym poparciu ze strony danego spoeczestwa. Nie wystarcz te nawet wyspecjalizowani profesjonalici od danych problemw (np. policja w przypadku walki z przestpczoci), jeeli brak bdzie masowego wsparcia ze strony zainteresowanego spoeczestwa. Jedynie szerokie zaangaowanie ze strony danego spoeczestwa i zbiorowy wysiek moe by wic skuteczny w przezwycianiu problemw spoecznych. Problemy spoeczne s wic faktami spoecznymi, tzn. istniej obiektywnie, czyli niezalenie od metod ich bada i stanu teorii. S to jednak takie fakty spoeczne, ktre nie tylko znajduj swoje odbicie w wiadomoci ludzi danego spoeczestwa, ale ponadto wywouju nich szczeglne zaangaowanie intelektualne i emocjonalne, jakie wyraa si w opiniach i posta42

wach. S to fakty, jakie po prostu swoim istnieniem i wynikajcymi std konsekwencjami dla zbiorowego ycia ludzi bulwersuj opini spoeczn. Problemy spoeczne nie s zatem ani wymysem uczonych, przez ktrych sone po prostu czsto wczeniej dostrzegane, ani te zjawiskiem wywoanym przez tych ludzi, ktrzy o danych problemach mwi, a tym samym wskazujna ich istnienie. Sowem problemw spoecznych nie wywouje si jak przysowiowego wilka z lasu... Istniej one bez wzgldu na to, czy si o nich mwi czy milczy na ich temat, poniewa sapo prostu faktami obiektywnymi. Problemy te nie rozwizuj si te na og same ani nie zanikajz upywem czasu, chyba, e zmieni si warunki, jakie doprowadziy do ich powstania. Uwiadomienie sobie specyfiki problemw spoecznychw interesujcym nas znaczeniu wydaje si celowe ze wzgldu na istniejce rozbienoci na temat tego, co jest albo nie jest problemem omawianego typu. Znajomo ich specyfiki moe by przydatna dla tych, ktrzy chc bada, jak i tych, ktrzy chc rozwizywa owe problemy, czyli zarwno dla teoretykw jak i praktykw ycia spoecznego. Std te refleksje wok socjologicznych aspektw problemw spoecznych wydjsi poyteczne. 1.7.2. Postawy wobec problemw spoecznych Przerne problemy spoeczne byy dostrzegane przed pojawieniem si socjologii i zanim stay si przedmiotem bada socjologw ju wczeniej byy przedmiotem zainteresowa reformatorw moralistw, teologw, prawnikw, ekonomistw itp. ludzi, ktrzy nie tyle szukali przyczyn danych problemw, ale raczej koncentrowali swoje wysiki na poszukiwaniach sposobw przezwyciania skutkw, jakie powodoway w sferze ycia spoecznego. Przypomnijmy tu rnorodne dziaania i propozycje osiemnasto- czy dziewitnastowiecznych filantropw, ktrych celem byo przezwycienie spoeczno-ekonomicznych skutkw spowodowanych przez pierwsz rewolucj przemysow. Tote zanim pojawiy si przesanki dla naukowej analizy owych problemw istniao ju wiele popularnych opinii na ich temat, ktre doprowadziy do uksztatowania si swoistych postaw. Istnienie rnych postaw wobec problemw spoecznych jest jednak nastpstwem nie tylko wielu opinii na ich temat, lecz rwnie tego, e nie wszyscy ludzie danego spoeczestwa s przecie w rwnym stopniu zainteresowani poszczeglnymi problemami lub ich likwidacj. Trudno spodziewa si np., aeby poktni sprzedawcy wdki byli poruszeni rozwojem alkoholizmu lub, aby cigncy zyski z patnej protekcji byli zgorszeni istniejcym protekcjonalizmem czy kumoterstwem. Ponadto w kadym spoeczestwie s ludzie zainteresowani w ukrywaniu za spoecznego, jego rzeczywistych przyczyn i w tuszowaniu jego przejaww. Tytuem przykadu 43 wymiemy niech biurokracji w pastwach kapitalistycznych do ujawnienia przernych problemw spoecznych powstaych na skutek jej zaniedba. Horten i Lesie stwierdzaj, e wobec problemw spoecznych istniej nastpujce postawy: indyferentna, fatalistyczna, cyniczna, religijna, sentymentalna oraz naukowa25. Sdz, e oprcz wymienionych mona by wskaza jeszcze dwie postawy dodajmy nader czste jak konformistyczna i opor-tunistyczna oraz trzeci raczej rzadziej spotykan jak jest postawa heroiczna. Przyjrzyjmy si bliej wyrnionym postawom.

Indyferentna jest taka postawa, ktr cechuje obojtno wobec wszelkich powaniejszych problemw, a w tej mierze i problemw spoecznych. Ten brak zainteresowa dla problemw spoecznych moe wynika z przyjtej przez danego czowieka koncepcji ycia, np. z egocentryzmu, jak rwnie z przyczyn sytuacyjnych, np. braku dostatecznej wiedzy o danych zjawiskach spoecznych i ich skutkach lub z nadmiaru wasnych kopotw, przysaniajcych ludziom niekiedy wszystkie inne sprawy. Postawa fatalistyczna wynika z przekonania o nieuchronnoci danych zjawisk. Wie si ona z reguy z wiar w istnienie ponadnaturalnych si i ustalonego przez owe siy porzdku, z ktrego wszystkie zdarzenia wynikaj w sposb konieczny i nieuchronny. Postawa ta moe te wiza si z wiar w jakie inne koniecznoci dziejowe jak mi si wydaje. Bez wzgldu na motywacj kady osobnik przyjmujcy fatalistyczna postaw nie wierzy po prostu w skuteczno jakichkolwiek dziaa, tzn. zarwno jednostkowych jak i zbiorowych, podejmowanych w celu likwidacji owych niepodanych zjawisk spoecznych. Na czym polega postawa cyniczna? Ot zdaniem wczeniej wymienionych uczonych wie si ona z przekonaniem, e wszyscy ludzie kieruj si tylko wasnym interesem oraz mniej czy bardziej niskimi motywami, a ci, ktrzy gosz co innego s albo ukadnymi otrami albo pobonymi szalbierzami. Dlatego te uwaaj, e ludzi majcych takie przekonania trudno zachci do zajmowania si problemami spoecznymi. Uwaam, e przesanki omawianej postawy s bardziej zoone, ni to si na pierwszy rzut oka wydaje. Postawa ta moe by przecie rwnie nastpstwem frustracji spowodowanej np. powszechn hipokryzj, zakamaniem, rozbienociami midzy ideaami a rzeczywistoci itp. zjawiskami, ktre mog wywoywa swoisty krytycyzm i apatie w stosunku do wszelkich problemw spoecznych. Oprcz cynizmu wynikajcego z tego rodzaju przesanek moemy wyrni te inny, wynikajcy raczej ze skonnoci do anomalii. Chodzi mi w tym przypadku o cynizm wynikajcy po prostu ze skonnoci do zachowa odbiegajcych od przyjtych zasad ycia spoecznego, jaki przejawiaj przerni osobnicy 44 zaliczani do tzw. cwaniakw yciowych", niebieskich ptakw" itp. Postawa cyniczna moe by zatem zarwno przejawem szalestwa rozsdnych, jak te przejawem amoralnych skonnoci. Postawa religijna wobec problemw spoecznych podobnie jak fatalistyczna opiera si na wierze w istnienie si nadprzyrodzonych, sprawujcych wadz nad ca rzeczywistoci, a w tej mierze i zjawiskami spoecznymi. Sdz, e jest to jednak postawa nie tyle deistycznie, co teistycz-nie zorientowana, czyli taka, ktra opiera si na zaoeniu, i owe siy nadprzyrodzone mog ustalony przez siebie porzdek wiata, a tym samym i bieg wszelkich procesw spoecznych, zmienia d o r a n i e, np. karzc lub nagradzajc ludzi za ich uczynki czy te czynic zado ich probom. Postawa ta w przeciwiestwie do fatalistycznej czy si wszake z pewn aktywnoci, zarwno jednostek jak i grup, przejawiajca si w apelowaniu do owych si, np. przez modlitw, w celu przeciwdziaania danym problemom spoecznym. Postawa sentymentalnaw odniesieniu do problemw spoecznych wyraa si w arliwym i penym wspczucia zaangaowaniu, charakterystycznym dla przernych utopistw, moralizatorw itp.

Ludzie prezentujcy tak postaw s niekiedy nawet skonni do stawiania trafnych diagnoz wystpujcych niedomaga spoecznych, ale rwnoczenie ograniczaj si zazwyczaj do zwalczania ich objaww a nie przyczyn. Tytuem przykadu wymiemy propozycje tzw. socjalistw utopijnych", ktre miay zaradzi negatywnym nastpstwom spoecznym pierwszej rewolucji przemysowej. O postawie konformistycznej wobec problemw spoecznych mwimy zazwyczaj wtedy, gdy dany czowiek prezentuje tylko taki punkt widzenia na te problemy, ktry jest zgodny bd to ze stanowiskiem wikszoci, bd te mniejszoci, jeeli oczywicie stanowijludzie.. .sprawujcy wadz. Konformista lka si zazwyczaj przejawiania wasnego zdania, czyli ujawnienia swojego autentycznego stosunku do danych problemw spoecznych. Problemy te widzi po prostu tak, jak trzeba je widzie z punktu widzenia ludzi, z ktrych opini si liczy anie tak, jak rzeczywicie wygldaj biorc pod uwag ich rozmiary, stopie nasilenia, konsekwencje spoeczne itp. fakty. Jeszcze bardziej etycznie wtpliw jest postawa oportunistyczna. Czowiek o takiej postawie przejawia nie tylko bierno wobec wszelkich problemw spoecznych, ale co wicej, jest skonny wyzyska powsta w zwizku z danym problemem sytuacj, aby uzyska moliwe korzyci. Skrajnym przeciwiestwem postaw konformistycznej i oportunistycznej jest postawa, ktr okrelamy mianem heroiczna. Wyraa si ona w gotowoci podejmowanych problemw spoecznych nie tylko bez wzgldu na to, czy jest to opacalne w danym momencie, ale wwczas, gdy jest to niebezpieczne. 45 czy si ona z silnym zaangaowaniem emocjonalnym oraz intelektualnym po stronie tych wartoci, jakie zostay zagroone w zwizku z pojawieniem si danego problemu spoecznego. Zaprezentowane postawy zasuguj anie tylko na ocen m o r a 1 n , ale rwnie na ocen ze wzgldu na przydatno poznawcz. Najoglniej biorc moralna warto kadej z nich jest oczywicie rna. Nie bdziemy tu wszake rozpatrywa owych rnic, poniewa wychodzioby to poza zakres tematu. Natomiast oceniajc postawy z punktu widzenia ich przydatnoci badawczej sdz, e adna z nich nie moe by zalecana badaczom zjawisk spoecznych, poniewa adna nie suy obiektywizmowi, czyli takiemu nastawieniu psychicznemu, ktre jest wolne od uprzedze i namitnoci. Badania problemw spoecznych wymagaj zatem postawy zwanej n a u -ko w, czyli postawy sine ira et studio, ktr sprbujemy bliej scharakteryzowa. 1.7.3. Postawa naukowa wobec problemw spoecznych Obiektywizm jest oczywicie jednym z istotnych wymogw postawy naukowej w kadej dziedzinie i w stosunku do kadego problemu badawczego. Ale jest on niewtpliwie szczeglnie istotny w odniesieniu do bada spoecznych, w ktrych moliwo osobistego zaangaowania badajcego jest niewspmiernie wiksza ni w kadej innej nauce, a std te znacznie wiksza trudno w utrzymaniu dystansu do przedmiotu bada. Z tych wic wzgldw nie jest przypadkiem, e problem obiektywizmu naukowego by wielokrotnie podnoszony wanie przez metodologw nauk spoecznych.

W badaniach problemw spoecznych w wyrnionym przez nas znaczeniu, zachowanie obiektywizmu przez badajcego wydaje si szczeglnie trudne ze wzgldu na rezonans, jakie te problemy powoduj w wiadomoci kadego ju poprzez sam fakt ich istnienia. Socjolog badajcy problemy spoeczne nie jest wyobcowany z rzeczywistoci spoecznej, pozostaje pod wpywem panujcego systemu wartoci, norm moralnych, zwyczajw i obyczajw. I nawet wtedy, gdy bada te problemy w jakim sobie obcym spoeczestwie czy spoecznoci, nie moe wyzwoli si od przernych oglnoludzkich wartoci oraz od jake ludzkich sentymentw czy resentymentw. Ta uwaga odnosi si oczywicie take do przedstawicieli pozostaych nauk spoecznych. Czy wobec tego postulat badania owych problemw sine ira et studio jest w ogle realny? Uwaam, e jest on w takim samym stopniu realny, co przy badaniach wszelkich zjawisk spoecznych, tzn. moe by zrealizowany jedy46 nie w stopniu wzgldnym Badaniami zjawisk spoecznych nie zajmuj si przecie anioowie, lecz ludzie uwikani w rozmaite sytuacje spoeczne, o rnych zaangaowaniach intelektualnych i emocjonalnych, dokonujcy takich a nie innych wyborw wartoci wanie ze wzgldu na wspomniane zaangaowania i uwikania w sferze spoeczno-politycznej i ideowej. Nie tylko badajcy, ale rwnie problemy spoeczne nie s te wyobcowane z rzeczywistoci spoecznej. Nie s take zwizane ze zjawiskami nienaturalnymi, pojawiajcymi si na zasadzie deus ex machina. S one zdeterminowane okrelonymi warunkami spoecznymi charakterystycznymi dla danego spoeczestwa. Dlatego te badajc te problemy naleaoby: a. Ujmowa je jak obiektywne zjawiska, tzn. zjawiska istniejce niezalenie od woli badajcego i teorii naukowych. b. Bada w sposb wolny od lku przed niepodanymi wynikami bada oraz ukazywa osignite wyniki bez uproszcze, dotyczcych zwaszcza przyczyn i uwarunkowa badanych zjawisk. c. Rozpatrywa badane zjawiska w ich uwarunkowaniach przyczynowych oraz modyfikacjach spowodowanych przez inne, wspwystpujce z nimi zjawiska i procesy istniejce w danym spoeczestwie. Podejmujc np. w danym spoeczestwie badania nad takim problemem spoecznym, jak przestpczo nieletnich, trzeba go analizowa w zwizku z innymi problemami tego typu, a wic powiedzmy z alkoholizmem, dezintegracj ycia rodzinnego, dewaluacj norm moralnych czy prawnych, istniejcym kryzysem gospodarczym itp. zjawiskami. d. Pamita o tym, e kady problem spoeczny ulega przeobraeniom i powoduje przerne konsekwencje, rzutujc swoicie na ksztatowanie si ycia spoecznego i wiadomoci ludzi. Istnieje wic potrzeba wypracowania takich sposobw badania problemw spoecznych, ktre pozwol na ukazanie ich: przyczyn gwnych i pobocznych: wspzalenoci z innymi zjawiskami spoecznymi oraz bezporednich i porednich nastpstw, jakie swym istnieniem powoduj aktualnie, a take w dajcej si przewidzie przyszoci.

1.7.4. Typy i formy problemw badawczych Wszelkie problemy badawcze moemy dzieli na pewne typy przyjmujc za podstaw podziau np. przedmiot, zakres, rol jak spenia dany problem w nauce itp. ich waciwoci. Na tej podstawie wyrniamy problemy: 47 a) teoretyczne i praktyczne; b) oglne i szczegowe; c) podstawowe i czstkowe. Wyodrbniajc powysze typy problemw trzeba zdawa sobie spraw ze wzgldnoci dokonanych wyrnie. I tak np. problemy teoretyczne maj zawsze pewne aspekty praktyczne; podobnie jak problemy praktyczne aspekty teoretyczne. Nie przeczy to oczywicie zasadnoci wspomnianego podziau, poniewa w jednym wypadku su one przede wszystkim teorii, a w drugim doranym potrzebom praktyki. Oprcz typw moemy wyrni swoiste formy problemw, tzn. okrelone ich postacie, w jakich s ukazywane w konkretnych badaniach. Wyrnia si np. problemy ujmowane w formie: deskryptywnej (opisowej), demonstracyjnej (dowiadczalnej), eksplikacyjnej (tumaczcej), definicyjnej (okrelajcej), eksplanacyjnej (wyjaniajcej), dowodzcej (np. zaoe danej teorii), diagnostycznej (konstatujcej), prognostycznej (przewidujcej), relatywizujcej (wskazujcymina rne zalenoci midzy danymi zjawiskami) oraz optymalizujcej (tzn. zmierzajcej do moliwie najkorzystniejszych rozwiza danych zagadnie)26. Znajomo typu i formy danego problemu umoliwia nam dobranie optymalnej dla niego metody lub techniki bada. 1.8. HIPOTEZY

1.8.1. Co to jest hipoteza? Sowem hipoteza" posugiwaem si ju wczeniej. Czas zatem na zajcie si tym istotnym w badaniach terminem, poniewa hipotezy s na og punktem wyjcia wszelkich bada. Ju z tego choby wzgldu refleksje nad pojciem, cechami i typami hipotez sanie tylko poyteczne, ale i konieczne dla lepszego zrozumienia jednego z istotnych elementw procesu badawczego. Hipoteza" wywodzi si z greckiego sowa hipothesis", a jego polskim odpowiednikiem jest sowo przypuszczenie" lub domys". Chodzi tu wic o przypuszczenie lub domys wysunity prowizorycznie dla okrelenia lub wyjanienia czego, ktry oczywicie wymaga sprawdzenia, czyli weryfikacji poprzez odpowiednie badania stosowane w danej nauce. Zauwamy jednak, e nie kada hipoteza jest przydatna w badaniach. Przydatna dla bada jest tylko taka hipoteza, ktra jest przypuszczeniem czy te domysem naukowym, czyli speniajca pewne wymogi metodologiczne. Std postulat aby hipotezy naukowe byy: 48

a) o tyle nowe, e wskazyway na jakie nieznane dotd aspekty badanych faktw, procesw, zjawisk, ich uwarunkowa itp. okolicznoci; b) na tyle oglne, eby obejmoway swoim zakresem wszelkie fakty, procesy czy zjawiska, jakich dotycz; c) pojciowo j a s ne, tzn. wyraone w jednoznacznych terminach, moliwie dostatecznie ostrych, (a jeeli uywa si terminw nieostrych, jak np. mody, stary, duy, may itp., to naley je odpowiednio zdefiniowa, np. modymi nazywam ludzi w wieku od... do ... lat" itp.); d) wolne od sprzecznoci wewntrzny eh, czyli powinny by tak sformuowane, aby nie zawieray zda wzajemnie sprzecznych; e) empirycznie sprawdzalne, czyli dajce si zweryfikowa, tzn. potwierdzi lub obali poprzez badania27. Przedstawiony wykaz wymogw uzupenimy jeszcze jednym, ktry w moim odczuciujest do istotny. Ot hipoteza nie powinna by ani t a u -t o 1 o g i , ani banaem. Inaczej mwic nie powinna zawiera sformuowa bdcych po prostu powtrzeniami poprawnych schematw mylowych, jakie nie wymagaj adnego dowodu czy te weryfikacji, poniewa s wanie stwierdzeniami na og znanymi lub frazesami. 1.8.2. Typy hipotez Biorc pod uwag cel, jakiemu dane hipotezy su, mona wyrni hipotezy: podstawowe, ktrych celem jest wyjanienie zasadniczych problemw danej nauki oraz czciowe, wyjaniajce fragmentaryczne zagadnienia, skadajce si na dany problem. Ze wzgldu na zasig wyrniamy hipotezy: oglne i szczegowe. Rnice midzy nimi mona ukaza posugujc si przykadem podanym przez G.C. Homansa28, ktry podaje tak oto ogln hipotez: im wysz pozycj zajmuje jednostka w grupie tym wiksza zgodno jej postpowania z normami danej grupy". Ot jeeli t hipotez bdziemy chcieli zweryfikowa empirycznie, to wwczas trzeba zbada czy w poszczeglnych, tzn. dowolnych grupach, ta zaleno rzeczywicie wystpuje. Poszukujc wymienionej zalenoci musimy sformuowa kilka hipotez szczegowych. Oto one: a) w grupie modzieowej X osoba A zajmuje najwysz pozycj spoeczn czyjego postpowanie jest najbardziej zgodne z normami grupy? b) W grupie roboczej X osoba B ma o dwa szczeble nisz pozycj spoeczn w porwnaniu z osob C; czy wobec tego zgodno jego postpowania z normami grupy jest mniejsza ni osoby C? 49 c) W druynie piki Z nonej zawodnik D zajmuje redni pozycj spoeczn; czy wobec tego moemy stwierdzi, e zgodno jego postpowania z normami obowizujcymi w tej druynie jest wiksza ni zawodnikw zajmujcych nisze pozycje albo te mniejsza, ni zawodnikw zajmujcych wysze pozycje?

Hipoteza szczegowa jest wic ukonkretnieniem hipotezy oglnej. Najczciej jednak konkretyzujemy dan hipotez ogln kilkoma hipotezami szczegowymi, jak to zostao powyej ukazane. Niekiedy wyrnia si take hipotezy heurystyczne, czyli odkrywcze i hipotezy robocze, tzn. takie, ktre maj charakter pomocniczy, tymczasowy, a ich celem jest po prostu oglna orientacja badawcza, umoliwiajca sformuowanie hipotezy zasadniczej. Hipotezy moemy podzieli take ze wzgldu na stopie ich prawdopodobiestwa, co pozwala na wyodrbnienie hipotez: wysoko, rednio i mao-prawdopodobnych. Tego rodzaju rozrnienia maj istotne znaczenie przy ostatecznym wyborze hipotez do zamierzonych bada. Ustalenie jednak rzeczywistego stopnia prawdopodobiestwa danej hipotezy nie jest jednak atwe bez weryfikujcych bada. 1.8.3. Tworzenie hipotez Kada hipoteza, jako okrelony domys naukowy oparty na uoglnieniach dotychczasowych rezultatw poznawczych, jest zawsze mniej lub bardziej twrczym dzieem osoby badajcej albo zespou badajcego. Tworzenie hipotez czy si zatem z okrelon aktywnoci poznawcz poszczeglnych ludzi lub zespow, nieodczn we wszystkich wysikach badawczych. Do najbardziej znanych sposobw tworzenia hipotez w naukach spoecznych nale: a) wysnuwanie wniosku hipotetycznego z istniejcej teorii; b) odkrywanie" hipotezy poprzez uoglnienie zebranych danych zawartych np. w sprawozdaniach statystycznych; c) swoiste wczuwanie si" badajcego w okrelone sytuacje spoeczne, czyli wysnuwanie przez niego wnioskw w oparciu o wasne dowiadczenia yciowe i wykorzystywanie umiejtnoci tworzenia wasnych domysw29. Oprcz wymienionych sposobw naleaoby take wskaza na inspiracj wynikajc z codziennej praktyki, ktra jest przecie istotnym rdem danych, przydatnych do tworzenia hipotez. Z punktu widzenia efektw poznawczych nie jest wcale najwaniejsz spraw to, jak doszo do utworzenia danej hipotezy. To, czy hipotez uzyskao si 50 bezporednio w kontakcie z badan rzeczywistoci, czy te w zaciszu gabinetu uczonego nie ma przecie adnego wpywu na jej prawdziwo. Bowiem o prawdziwoci albo faszywoci hipotezy decyduje nie jej rdo lub sposb uzyskania, lecz rzetelno procesu weryfikacji30. Wskazanie na ten fakt jest wane m.in. z tego powodu, eby przeciwdziaa pewnym zudzeniom. Ot nawet hipoteza wysnuta logicznie poprawnie z zebranych danych nie jest wcale przez tego rodzaju postpowanie po prostu prawdziw; podobnie intuicyjnie powstaej hipotezy nie naley a priori uwaa za faszyw. O tym, ktra hipoteza jest prawdziwa albo faszywa rozstrzygaj badania weryfikujce albo szeroko rozumiana praktyka. Dla wstpnej oceny ewentualnego stopnia prawdopodobiestwa danej hipotezy sposb jej uzyskania nie jest jednak spraw bez znaczenia i dlatego warto go bra pod uwag.

Szczeglnym sposobem ustalania stopnia prawdopodobiestwa hipotez jest odwoanie si do zasad stosowanych w statystyce, co umoliwia m.in. wyrnienie hipotez alternatywnych i zerowych31. 1.9. WSKANIKI ZJAWISK SPOECZNYCH

1.9.1. Proces ksztatowania si pojcia wskanika zjawisk spoecznych Termin wskanik" w metodologicznym znaczeniu suy do okrelenia pewnej cechy przedmiotu lub zjawiska pozostajcej w takich zwizkach z inn jego cech, e wystpienie jej sygnalizuje obecno tej drugiej. W naukach przyrodniczych poszukiwanie tak pojtych wskanikw byo podejmowane przez uczonych od wielu wiekw, a pierwsz dojrza prb metodologicznego uporzdkowania owych poszukiwa bya teoria indukcji F. Bacona, udoskonalona nastpnie przez J.S. Milla32. W naukach spoecznych poszukiwania tego rodzaju wskanikw sigaj czasw pojawienia si tzw. statystyki spoecznej", a nastpnie dojcia do gosu socjologii. Warto tu wspomnie chociaby o siedemnastowiecznych opracowaniach statystycznych, ktrych twrcami byli m.in. John Graunt (Obsewa-tion ofthe Bills ofMortality, 1662), A. Quetelet (Sur 1'homme et le develop-pement de ses facultes ou essai de physigue sociale, 1835), Adolph Wagner (Statistisch-anthropologische Untersuchungen der Gesetzmdssigkeit in den scheinbar willkiirlichen menschlichen Handlungen, 1864) i in., a take o badaniach prowadzonych przez F. Le Playa nad yciem rodzin robotniczych czy C. Bootha nad yciem ludnoci Londynu. Wymienieni uczeni starali si okreli np. status ekonomiczny czy spoeczny badanych rodzin na podstawie takich danych, jak: sposb odywiania si rodziny, jako mieszkania, rodzaj 51 odpoczynku, wysoko zarobku, charakter wykonywanej pracy, liczebno rodziny itp.33.1 chocia nie uywali oni sowa wskanik", to przecie poszukiwali wanie takich cech, jakie charakteryzuj funkcje wskanikw badanych faktw ekonomicznych lub spoecznych. Oprcz wysikw zmierzajcych do poszukiwa wskanikw rnych zjawisk spoecznych, jakie byy podejmowane z inspiracji poznawczych, mona take odnotowa analogiczne dziaania wynikajce z potrzeb praktyki, czyli z inspiracji dziaaczy spoeczno-ekonomicznych czy politycznych. Wymiemy dla przykadu powoany przez prezydenta Hoovera w latach 1929 - 1933 Research Committee on Social Trends, ktry podejmowa prby ustalenia rnych wskanikw przeobrae spoecznoekonomicznych w USA. Socjologiczna koncepcja wskanika pojawia si w latach czterdziestych naszego stulecia jako m.in. jedna z prb tzw. unaukowiania socjologii" poprzez moliwo mierzenia i ujmowania w sposb intersubiektywny zjawisk, ktre nie poddaj si bezporedniej obserwacji na co wskazuje trafnie T. Pawowski34. Nadmiemy tu rwnie, e odwoywanie si do socjologicznych wskanikw bywao czsto naduywane dla potrzeb praktyki. Proponowane wskaniki, np. jakoci ycia, dobrobytu, zadowolenia itp., nie tyle ukazyway rzeczywiste uwarunkowania danych zjawisk, lecz raczej suyy do uzyskania przernych teorii czy programw spoeczno-politycznych. Biorc pod uwag ten do zoony proces ksztatowania si koncepcji omawianych wskanikw, trudno zgodzi si z tez goszon przez M. Petersa i R. Zeugina, e pojcie wskanik spoeczny" zostao uyte dopiero przez Raymonda Bauera w 1966 r.35 Ju znacznie wczeniej, bo w 1944 r.

ukazao si studium Dimension of Society autorstwa Stuarta Cartera Dodda, gdzie m.in. znajdziemy pojcie interesujcego nas wskanika. Zdaniem tego autora, wskanik jest obiektywnie obserwowalnym znakiem pewnej cechy. Jest to materialne lub behawioralne ukazanie sprawdzalnego dowodu istnienia cech, jakie on reprezentuje36. Moemy zatem powiedzie, e pojcie wskanika zjawisk spoecznych uksztatowao si w procesie dugotrwaej dziaalnoci teoretycznej i praktycznej prowadzonej zarwno przez socjologw, jak te przez organizatorw i reformatorw ycia spoecznego. Obecnie stao si ono nie tylko wanym instrumentem w sferze poznawczej, ale take czynnikiem pozwalajcym na konstruowanie oraz ocenianie programw i planw odnoszcych si do sfery spoeczno-ekonomicznej, a wic do dziaalnoci w dziedzinie gospodarki narodowej, polityki spoecznej itp. 52 1.9.2. Pojcie wskanika zjawisk spoecznych Istnieje wiele prb zmierzajcych do okrelenia tego pojcia bdcych przykadem jego rnych definicji projektujcych. Wspomniani Peters i Zeugin np. zestawili a 35 takich definicji37. Pomimo ich rnorodnoci wystpuj jednak pewne elementy wsplne, co pozwala na ich uporzdkowanie ze wzgldu na: a) sposb okrelenia wskanika zjawisk spoecznych oraz b) zakres jego zastosowania. Do grupy pierwszej zaliczamy tu takie definicje, ktre ujmuj interesujce nas wskaniki instrumentalnie, czyli jako narzdzia umoliwiajce naukowe badanie i opis spoecznej rzeczywistoci oraz zachodzcych w niej przeobrae38. Do kategorii tej zaliczamy take takie definicje, ktre traktuj wskaniki jako swoiste jednostki miary charakteryzujce istniejcy stan oraz zachodzce przeobraenia poszczeglnych przedmiotw i zjawisk spoecznych39. Do grupy drugiej natomiast zaliczamy te defincje, ktre akcentuj szczeglnie fakt, e interesujce nas wskaniki mog mie zastosowanie: 1) w sferze poznawczej jako dostpne obserwacji odpowiedniki istotnych cech rnorodnych tworw rzeczywistoci spoecznej wynikajcych z teorii i przez ni okrelonych czy te elementy modeli poszczeglnych faktw i zjawisk spoecznych; 2) w sferze praktycznej jako pewne orientujce dane (informujce np. o obecnoci, wielkoci, czstotliwoci, nateniu danego zjawiska itp. okolicznociach procesw spoecznych), jakie mog by wykorzystane w planowaniu i polityce spoecznej. Biorc pod uwag pierwsz spord wymienionych sfer, naley zwrci uwag na fakt, e wskaniki speniaj tu wan funkcj poredniczc w procesie poznawczym midzy jzykiem teorii a jzykiem praktyki, ujawniajc empirycznie dostpne (bezporednio albo porednio) waciwoci badanych przedmiotw oraz umoliwiajc wysnuwanie na ich podstawie hipotez o danych zjawiskach i procesach spoecznych.

Denie do znalezienia sposobw przeksztace teoretycznych uj poszczeglnych elementw rzeczywistoci spoecznej w zespoy takich poj, ktre daj si zbada w sposb empiryczny, doprowadziy do pojawienia si rnych operacjonalistycznych metod przekadania poj jzyka teorii (J,) na jzyk praktyki (Jp). W zwizku z tym wystpi te problem regu odpo-wiednioci pozwalajcych na moliwie rwnowane przekadanie poj J, na/p. Aktualnie moemy odnotowa istnienie metod operacjonalistycznych opartych na dostatecznie solidnych podstawach logicznych oraz takich, ktre s raczej przykadem naiwnych sposobw zachowania odpowiednioci poj 53 J, i Jp. Jeli pierwsze z nich daj szanse na uzyskanie wskanikw rzeczy-w i s t y c h, to drugie prowadz do powstawania wskanikw fikcyjnych. Uoglniajc istniejce definicje wskanika, wydaje mi si przydatne nastpujce jego okrelenie: przyjta przez nas cecha JTjest wskanikiem (indicator") jakiej innej cechy / (tzn. indica-tum", czyli cechy ktr wanie wskazuje), jeeli istniej pomidzy nimi jakiekolwiek trwae zwizki o charakterze (1) rzeczowym, (2) logicznym lub (3) statystycznym. Zanim przejdziemy do bliszego omwienia zwizkw wymienionych midzy Wal, naleaoby pokrtce zaj si pojciem cecha". Ot terminem tym nazywamy rwne lub podobne waciwoci, jakie przysuguj pewnej liczbie przedmiotw. Na podstawie istnienia pewnych waciwoci wsplnych wielu przedmiotom mog powstawa okrelone zbiory lub klasy danych przedmiotw. Moemy wyrni waciwoci istniejce obiektywnie, a wic sprawdzalne, oraz domniemane (zarwno zasadnie, jako hipotetyczne, i bezzasadnie, np. na podstawie potocznej wiary w ich istnienie), poniewa jedne i drugie s spoecznie wane, bowiem funkcjonuj w wiadomoci ludzi i wywierajokrelony wpyw na mylenie i zachowanie zarwno jednostek, jak te zbiorowoci. Ze wzgldu na to, e cechy spoeczne przejawiaj si w rnym stopniu w poszczeglnych elementach, s one nazywane take wielkociami zmiennymi, ktre maj swoiste wymiary. Istniej zatem cechy: zerowy-m i ar o we, tzn. takie, ktre nie powoduj adnych zmian ilociowych (np. pe); jednowymiarowe, czyli takie, ktre powoduj wzrost, zmniejszanie (np. kwalifikacje zawodowe) oraz wielowymiarowe, ktre powoduj rnorodne i wielokierunkowe zmiany (np. dziaalno rekreacyjna danego czowieka), w przypadku ktrych moemy, dajmy na to, ustali rodzaj tej dziaalnoci, ilo czasu przeznaczonego na jej uprawianie, jej natenie i wpyw na inne rodzaje aktywnoci, itp. fakty. Przystpujc do bliszej charakterystyki okrelenia wskanika, zajmiemy si analiz wymienionych zwizkw midzy Wal. (1) Trwae zwizki rzeczowe midzy WaI{Vzxi. midzy wskanikiem a cech wskazywan, czyli indicatum) s moliwe do ustalenia na drodze empiryczn ej. Jeeli poprzez empiryczne badania stwierdzimy np., e wzrost solidarnoci czonkw grupy i ich skonnoci nawet do duych powice nastpuje zawsze wtedy, gdy pojawia si powane zagroenie zewntrzne dla danej grupy, to moemy powiedzie, i pomidzy W {W solidarno i altruizm) a / (/ zagroenie zewntrzne) wystpuj okrelone zwizki rzeczowe. Mwic w nieco inny sposb, jeeli stwierdzamy, e W jest po prostu warunkiem koniecznym (sine ua non) albo choby wystarczajcym dla /,

54 to mamy podstawy twierdzi, i istnieje midzy nimi okrelony zwizek rzeczowy. Dlatego te wskaniki pozostajce w zwizkach okrelonego rodzaju z tym, na co wskazuj, nazywamy wskanikami rzeczowymi40. (2) Istniejce zwizki logiczne midzy W a /s moliwe do ustalenia na drodze rozumowej analizy zakresu poj wskanika i indicatum. Milionera uwaa si np. za bogatego czowieka, poniewa bogactwo czy si na og w ocenie ludzi z posiadaniem wanie duej iloci pienidzy. Ilo posiadanych pienidzy staje si wic definicyjnym wskanikiem bogactwa, a ich brak z kolei wskanikiem ubstwa. Do tego rodzaju wskanikw, nazywanych przez S. Nowaka definicyjnymi41, dochodzimy zatem poprzez rozumow analiz rnych standardw, normatw, kryteriw itp. okrele, obowizujcych prawnie lub zwyczajowo w danym spoeczestwie lub te w jego poszczeglnych rodowiskach. (3) Niekiedy przyjmujemy za wskaniki takie cechy, ktre uwaamy za swoiste symptomy zdarze, zjawisk itp. stanw, niedostrzegalnych bezporednio, poniewa owe cechy wydaj nam si czy te s zewntrznym przejawem danych zdarze. Czstotliwo wspwystpowania W i / skania nas po prostu do wnioskowania wedug nastpujcego schematu: jeeli W, to / oznaczajce w tym przypadku to, co jest bezporednio niedostrzegalne. Na tej podstawie, e kto sta si np. czerwony jak burak", wnioskujemy, e si wstydzi", poniewa istotnie tak czsto si dzieje, chocia wiadomo rwnie, i nie zawsze wypieki na twarzy wiadcz o czyim uczuciu wstydu i mog by rwnie nastpstwem innych przyczyn. Wskaniki, o jakich istnieniu wnioskujemy czy domniemywamy w taki sposb, nazywamy wskanikami inferencyjnymi43. Wskamy take na to, e w zwizku z wystpujc tendencj w naukach spoecznych do ilociowej charakterystyki badanych przedmiotw i zjawisk pojawiaj si rne prby pomiarw zmierzajce do przyporzdkowania postrzeganym cechom badanych obiektw pewnych liczb rzeczywistych jako ich miary. Liczby te s niekiedy uwaane za wskaniki metryczne, ktrych indicatum moe by np. zmienn reprezentujc continuum danej postawy lub dyspozycji psychospoecznej. Trafnie zauwaa jednak T. Pawowski, e przy wskanikach inferencyjnych moe pojawi si pytanie: Jaka jest podstawa takiego przyporzdkowania liczb poszczeglnym stopniom indicatum? Nie jest to pomiar podstawowy. Czy mona uzna zatem, e mamy tu do czynienia z pomiarem pochodnym? Wedug niektrych opinii jest Jo rodzaj pomiaru podobny pod wzgldem metodologicznym do pomiaru za pomoc instrumentw kalibrowanych, ktrymi s w danym przypadku kwestionariusze, ankiety lub testy. Jeszcze inni sdz, e przyporzdkowanie liczb poszczeglnym stopniom indicatum nie opiera si tu na adnej z wymienionych wyej procedur 55 pomiarowych, lecz wycznie na pewnej konwencji terminologicznej, dla ktrego to zabiegu W. S. Torgerson uku okrelenie pomiar per fiat"A}. S to zatem do dowolne konstrukcje, w ktrych najczciej w lunym zwizku pozostaj ze sob szeregi liczb i cechy, jakie maj rzekomo okrela.

Kady wskanik moemy w badaniach traktowa jako zmienn, ale nie kada zmienna jest wskanikiem. Wskanikiem s tylko zmienne m i e rzal-ne, a wic dostpne empirycznie. Poprzez operacjonalizacj mona jak wiadomo zmiennym niemierzalnym przyporzdkowa mierzalne. Wzajemny stosunek midzy wskanikami a zmiennymi przedstawi M. Bun-ge44. Ot wyrni on: obserwowalne moliwe do bezporedniej oceny (np. liczba mieszkacw) moliwe do oceny poprzez wskaniki (np. wielko sil policyjnych) nieobserwowalne dostpne w badaniach i sprawdzalne poprzez wskaniki (np. spoeczna zwarto) ukryte i niedostpne (np.uczucia narodu) Nie negujc teoretycznej czy praktycznej uytecznoci wyrnionych rodzajw wskanikw, wydaje si celowe pewne ich uporzdkowanie. Dziaajc w tym kierunku, wyrniamy zatem nastpujce wskaniki: 1) rzeczywiste (tzn. odpowiadajce obiektywnie istniejcym cechom); 2) fikcyjne, czyli pozorne; 3) jakociowe ukazujce atrybuty danych przedmiotw lub zjawisk; 4) ilociowe podajce charakterystyczne dla nich miary", czyli pola zmiennoci intensywnoci danej cechy i zarazem pola jej zmian ilociowych45; 5) korelacyjne, tzn. wskazujce na ich wzajemne uwarunkowania; 6) przyczynowo-skutkowe wskazujce na podstawie danych przyczyn ewentualne skutki albo oparte na zaistniaych skutkach przyczyny. 56 1.9.3. Waciwoci wskanikw spoecznych Zastanawiajc si nad waciwociami interesujcych nas wskanikw, trzeba uwzgldni co najmniej dwa istotne aspekty: a) c z y m te wskaniki powinny by oraz b) czemu maj one suy.

Brak jednomylnoci w interpretacji wspomnianych aspektw powoduje oczywicie, e opinie na temat waciwoci wskanikw spoecznych s zrnicowane, chocia daj si take zauway pewne zbienoci w wypowiedziach teoretykw i praktykw. Teoretycy szczeglnie mocno akcentuj np. takie waciwoci wskanikw, jak: moliwo dugotrwaej obserwacji oraz sprowadzalno do teoretycznych konstrukcji modelowych. Natomiast praktycy szczeglnie ceni sobie polityczn przydatno wskanikw, czyli moliwo przekadania na jzyk codziennej dziaalnoci w sferze spoeczno-politycznej oraz ich plastyczno", czyli atwo przystosowywania do doranych celw46. Ponadto niekiedy chodzi im moe nie tyle o to, czemu", ile raczej komu" dane wskaniki mog suy. Jednak mimo rnic co do tego, jakie waciwoci powinny charakteryzowa wskaniki spoeczne, istnieje na og zgoda odnonie do pewnych cech. Ot przyjmuje si, e wskaniki te, sygnalizujc zarwno obiektywne, jak i subiektywne waciwoci badanych przedmiotw lub zjawisk, powinny: a) charakteryzowa cao danego zbioru, anie tylko jego cz; b) by wielowymiarowe w tym znaczeniu, aby pozwalay one na rne analizy ilociowe odzwierciedlajce przerne miary" badanych tworw rzeczywistoci spoecznej; c) nadawa si do rozoenia na takie czci skadowe, jakie wynikaj z przesanek teoretycznych, spoecznych, regionalnych, politycznych itp., poniewa tylko na tej drodze mona w peni wydoby zawarte w nich dane; d) by porwnywalne w c za s i e, czyli pionowo, co umoliwia badanie zarwno krtko-, jak i dugoterminowych tendencji rozwojowych i przeobrae spoecznych; e) by porwnywalne regionalnie, czyli poziomo, co umoliwia analiz rnych struktur, jakie istniej w poszczeglnych regionach. Oczywicie wspomniane waciwoci wskanikw spoecznych, co do ktrych istnieje zgoda, nie wyczerpuj wszystkich zwizanych z nimi problemw, ale wydaje si, e uwzgldniaj te najwaniejsze i dlatego te zasuguj na nasz uwag. Zauwamy nadto, e interesujce nas wskaniki powinny by zawsze relatywizowane do konkretnych warunkw spoeczno-ekonomicznych i kulturowych tych spoeczestw, do ktrych chcemy je zastosowa. Dla zilustrowania 57 tego posumy si nastpujcym przykadem: dua konsumpcja gazet i ksiek w danym spoeczestwie nie zawsze moe by uznana za wskanik np. rozbudowanych zainteresowa spoeczno-politycznych czy kulturalnych ludzi przynalenych do niego. O tym czy jest to wanie wskanik wspomnianego zjawiska zadecyduj dopiero dodatkowe dane, np. ustalenie popytu i poday na rne asortymenty papieru w danym spoeczestwie, a w zwizku z powyszym take moliwoci zaspokojenia przez ludzi, ktrzy w nim yj przernych potrzeb zwizanych z tego rodzaju produktem. 1.9.4. Funkcje speniane przez wskaniki

Wskazywaem wczeniej na to, e wskaniki stosowane w naukach spoecznych uksztatoway si oglnie biorc pod wpywem rnorodnych potrzeb, wynikajcych z rozwoju tyche nauk. Istniejc wszake speniajone rne funkcje i to nie tylko w sferze poznawczej, ale i praktycznej. Wskaniki speniaj zatem co najmniej nastpujce funkcje: 1) opisowe umoliwiajce ukazanie stanu rozwoju danego spoeczestwa czy rodowiska albo te rnych systemw, ktre w nim istniej; 2) analityczne pozwalajce na uchwycenie przeobrae, ktre zachodz w badanej sferze; 3) oceniajce umoliwiajce szacunkowe okrelenie wartoci rozmaitych programw i dziaa podejmowanych w dowolnych dziedzinach np. zakresie polityki spoecznej, owiatowej, kulturalnej, ochrony rodowiska naturalnego i w tym podobnych sferach dziaalnoci; 4) normatywne jeeli s stosowane jako pewne wielkoci czy miary (standardy) umoliwiajce np. ustalenie stopnia realizacji danych celw, jakoci danych programw itp. faktw; 5) ostrzegawcze ukazujc rne tendencje, trendy i in. ewentualne zmiany, jakie mog si pojawi, a tym samym umoliwiajce ustalenie prognoz. Wymienione funkcje wskanikw nie wyczerpuj oczywicie wszystkich funkcji, jakie one speniaj. S to wszake jak sdz waniejsze funkcje, ktre pozwaljnam na lepsze zrozumienie tego, czym s omawiane wskaniki oraz tego, jakie powinny by ich waciwoci. I z tego ju choby wzgldu prezentacja problematyki zwizanej ze wskanikami spoecznymi jest uzasadniana wtedy, gdy zajmujemy si zagadnieniami bada spoecznych. 58 1.10. METODY BADAN

1.10.1. Potoczne i naukowe ujmowanie zjawisk spoecznych Zarwno wspczeni ludzie wysokocywilizowanych spoeczestw, jak te ludzie yjcy ongi na wszystkich etapach rozwoju cywilizacyjnego, przy potocznym ujmowaniu, wyjanianiu i tumaczeniu zjawisk spoecznych lub przyrodniczych, odwouj si na og do wasnych dowiadcze i obserwacji, zdrowego rozsdku, intuicji i autorytetw.Swoje opinie i twierdzenia opieraj wic na mniej lub bardziej wtpliwych przesankach, poniewa zarwno wasne dowiadczenia i obserwacje, jak te zdrowy rozsdek i intuicja, a nawet przerne autorytety, nie s wcale niezawodn podstaw wiedzy o obiektywnej rzeczywistoci, jak tworzy przyroda i spoeczestwo. Wiadomo bowiem, e wasne, przewanie przypadkowe, dowiadczenia lub obserwacje s zbyt pobiene i fragmentaryczne, aby mogy stanowi solidn podstaw wiedzy o postrzeganych zjawiskach. Zdrowy rozsdek za jako ongi pisa Engels w wielce czcigodny, domorosy doradca w obrbie swoich wasnych czterech cian, dowiadcza wielu osobliwych przygd, skoro odway si zapuci w szeroki wiat bada"47. Do tego, eby pozna rzeczywisto spoeczn nie wystarczy rwnie intuicja. Zawodna jest te wiara w autorytety, poniewa nawet najbardziej autentyczne spord znanych, s przecie uwarunkowane historycznie, tzn. s one wytworem okrelonego czasu i miejsca. Dlatego ich opinie jeeli nawet wybiegaj daleko wprzd nie mog

one przewidywa, ani tym bardziej tumaczy wszystkich zdarze, jakie maj miejsce w obrbie rzeczywistoci spoecznej lub oglnej w wiecie. Tote potoczne sposoby ujmowania i interpretowania zjawisk obiektywnej rzeczywistoci tzn. tej, ktra istnieje niezalenie od czowieka nie wystarczaj ani w naukach przyrodniczych, ani w naukach spoecznych. Dlatego kada z nauk dc do uchwycenia obiektywnych prawidowoci badanych zjawisk musi opiera si na takich podstawach, ktre s niezawodne i pozwalajna wysunicie logicznie zasadnych wnioskw. Z tych to powodw kada z nauk odwouje si do metodologii, czyli do nauki zajmujcej si problemami zwizanymi z budow jej twierdze i teorii oraz ze zbieraniem danych, dotyczcych badanych faktw, jak te sposobw ich interpretacji i uoglnie. 59 1.10.2. Pojcie metody i jej zwizek z teori Proces badawczy, jak kady proces poznawczy, jest wiadom, celow i zamierzon czynnoci poznajcego podmiotu.Wszelka za dziaalno, ktra ma prowadzi do okrelonego celu, powinna by sterowana metodycznie za pomoc okrelonych regu i wskaza determinujcych i kontrolujcych postpowanie czowieka. Odnosi si to w szczeglnoci do czynnoci badawczych, zmierzajcych do poznania danych faktw lub zjawiska w sposb zapewniajcy maksymalny stopie efektywnoci, to jest w najkrtszym czasie i przy najmniejszym nakadzie si i rodkw. Przez metod rozumie si na og system zaoe i regu pozwalajcych na takie uporzdkowanie praktycznej lub teoretycznej dziaalnoci, aby mona byo osign cel, do jakiego si wiadomie zmierza. Podobnie jak dziaalno praktyczna, tak te i aktywno poznawcza, jako czynno teoretyczna, przyczynia si do powstawania coraz to nowych metod badawczych. Ich ilo ronie wraz ze zwikszajcymi si moliwociami bardziej dogbnego wnikania w prawidowoci zjawisk wiata. Ponadto wraz z rozwojem specjalizacji wiedzy wzrasta te ilo stosowanych metod. Nic zatem dziwnego, e coraz bardziej wzrasta rwnie znaczenie metod, a widocznym tego przejawem jest wyodrbnienie si specjalnego dziau w filozofii, zwanego metodologi. Celem tej nauki jest poszukiwanie i badanie przydatnoci poszczeglnych metod stosowanych w procesie naukowego poznania. Na donios rol metody w tworzeniu obrazu wiata wskaza m.in. Fr. Bacon, ktry porwnywa j do latarni, owietlajcej wdrowcowi drog w ciemnociach. Dla ukazania jej znaczenia posugiwa si jeszcze innym porwnaniem: wskazujc, e nawet czowiek kulawy, jeli idzie po drodze, wyprzedzi tego, kto biegnie po bezdrou. Podobnie A. Laplace gosi, e poznanie metody, jak posuy si dany uczony dokonujc jakiego wanego odkrycia, ma dla nauki znaczenie nie mniejsze ni samo to odkrycie. W historii nauki, zwaszcza nowoytnej, mielimy do czynienia z wieloma prbami poszukiwania jakiej jednej, uniwersalnej" metody, za pomocktrej daoby si pozna cay wiat i ktra by jednoczenie miaa charakter metody niezawodnej. Autorami rnych pomysw dotyczcych teorii metodologicznych byli tak wybitni filozofowie, jak np. Kartezjusz, Bacon, La Mettrie, Kant, Hegel i Comte.

Upatrujc takiej wanie metody uniwersalnej np. w analizie, syntezie, dedukcji, indukcji, w krytycyzmie i dialektyce poj wspomniani filozofowie wychodzili z przekonania o moliwoci dokonywania w zasadzie arbitralnego wyboru metody badania i uznania jej za jedyn, najlepsz oraz w peni 60 wystarczajc. Dlatego te raczej wymylali" proponowane przez siebie metody i traktowali je jako co samodzielnego, niezalenego, oderwanego od caoksztatu teorii i praktyki, uzewntrzniajc tym samym rol czynnika subiektywnego w wyborze i preferowaniu jakiej metody. W rzeczywistoci jednak proponowane przez nich metody bada nigdy nie byy absolutnie dowolne w tym znaczeniu, e byy po prostu arbitralnym zbiorem regu. Dzieje si tak dlatego, poniewa kada metoda bada jest zawsze systemem regu, wskaza i przepisw potrjnie uwarunkowanym. Po pierwsze metoda opiera si na obiektywnych prawidowociach (i jest z nich wyprowadzona), ktre opisuj przedmiot badania czy poznania oraz s sformuowane w postaci odpowiedniej teorii. Po drugie metoda jest okrelona i wyznaczona przez charakter badanego przedmiotu. A po trzecie metody zale od rodkw badania, jakimi w danej sytuacji historycznej dysponujemy. Do rodkw badania, szerzej poznania zalicza si jak wiadomo ludzi (tzn. podmioty poznajce) i narzdzia badawcze. Ot zarwno ludzie, jak i narzdzia badawcze s zawsze produktem okrelonego rozwoju cywilizacyjnego. Tak wic metod badania, a cilej mwic jej wybr, rodzaj, uyteczno i charakter, mona rozpatrywa ze wzgldu na owe trojakie uwarunkowania, tzn. ze strony teorii naukowej, podmiotu i narzdzi badania. Poniewa za podmiot badajcy jest sam zdeterminowany przez wiele rnych czynnikw, przyrodniczych i spoecznych, a narzdzia badania s okrelone przez moliwoci techniczne czowieka, zatem porednio metoda badania jest uzaleniona dodatkowo od aktualnie osignitego stanu kultury i techniki danego spoeczestwa. Wziwszy pod uwag wieloczynnikowe uwarunkowania metody, nie traktuj jej jako zespou regu dowolnie tworzonych przez uczonego w celu uatwienia bada, ani te jako zbioru kategorii czysto subiektywnych, okrelonych tylko za pomoc dowolnie obranych zasad postpowania takich, jak np. neopozytywistyczna zasada oszczdnego mylenia", czy pragmatyczna zasada uytecznoci" itp. Uwaam, e metoda badania i poznawania rzeczywistoci moe by tylko wtedy naukowa i prawidowa, gdy odzwierciedla obiektywne prawa danej rzeczywistoci. Bowiem ich znajomo pozwala na metodologicznie zasadne ujmowanie zjawisk przyrody i spoeczestwa oraz na takie ich badania, ktre w rezultacie zapewnia uzyskanie poprawnego i moliwie wiernego obrazu wiata. Obiektywny charakter metody naukowej wynika std, e lece u jej podstaw kategorie mylenia" nie s wycznie rodkami pomocniczymi wymylonymi przez czowieka, lecz wyrazem prawidowoci odnoszcych si do przyrody i spoeczestwa, ktre zostay poznane i wyartykuowane przez ludzi48. 61 Istotn cech metody jest jej celowo. Wynika to z faktu, e metody s rodkiem umoliwiajcym zrealizowanie tego celu, jaki sobie stawiamy. Cele te bywaj rnorodne i s zazwyczaj osigane za pomoc cile okrelonych operacji, jakie zbliaj nas krok po kroku do zamierzonego efektu. Przeprowadzenie tych operacji jest poprzedzone na og rozwaaniami nad ich rodzajem, skutecznoci i kolejnoci. Inaczej mwic: cele poznawcze, o jakie nam chodzi nie s na og

osigane poprzez dokonanie jednej czynnoci badawczej, ale przez cig operacji, czy nawet skomplikowany system operacji, jakie podejmujemy w czasie badania zjawisk spoecznych. Od metody wymaga si, aby speniaa postulat adekwatnoci, tj., aby okrelone za jej pomoc systemy operacji prowadziy zawsze do zamierzonych rezultatw, jeeli tylko s spenione odpowiednie warunki pocztkowe okrelajce jej stosowanie. Warunkiem spenienia postulatu adekwatnoci jest istnienie obiektywnej zalenoci midzy okrelonym stanem rzeczy a jego poznaniem w postaci odpowiedniej teorii. Zaleno ta obowizuje zarwno dla relacji midzy metod a teori, jak i dla relacji pochodnej midzy regu a wypowiedzi prawa danej teorii. Ukazujc zwizek wzajemny midzy metod a teorijako jedno, wskazujemy tym samym na ich oddziaywanie wzajemne na siebie. Teoria, ukazujc i odzwierciedlajc istot jakociowej i ilociowej charakterystyki przedmiotu i praw jego rozwoju, stanowi odpowiedni postaw dla formuowania metody. W pewnym sensie mona powiedzie, e metoda naukowa, to teoria potwierdzona przez praktyk i dajca si stosowa do podejmowania nowych bada naukowych lub do nowej dziaalnoci przeksztacajcej wiat. Zaleno midzy metod a odpowiadajc jej teori, ujmowana jako jedno dialektyczna, ma charakter obustronny, wzajemny. adna bowiem teoria nie pojawia si dotd bez udziau odpowiedniej metody. Dlatego te mona powiedzie, e opracowanie nowej metody naukowej staje si jednoczenie zalkiem odpowiedniej teorii i na odwrt. Jedno teorii i metody rozumie w ten sposb, e metoda i teoria stanowi dwie nierozerwalnie ze sob zwizane, wspwystpujce i wzajemnie na siebie oddziaywajce strony poznania obiektywnej rzeczywistoci. cisy zwizek midzy metod a teori albo midzy prawem a regu nie oznacza, e wraz z teoridana jest ju take metoda w gotowej postaci. Prawo naukowe staje si tylko wwczas baz dla odpowiedniej reguy postpowania, gdy ukazuje ono w sposb wyrany niezbdne warunki dla realizacji obiektywnej prawidowoci, jak ona wyraa, a take skutki dziaania tej prawidowoci. Im wikszy jest zakres warunkw realizacji prawa naukowego, tym wiksz ilo regu mona z niego wywie. 62 Jedno pomimo rnoci metody i teorii, ktrej szczeglnym przypadkiem jest zaleno midzy prawem naukowym a regu, znajduje swj wyraz w regulatywnej funkcji praw naukowych. Kade bowiem prawo naukowe, odzwierciedlajc to, co jest w rzeczywistoci wskazuje zarazem na to, jak naley myle i postpowa przy badaniu odpowiedniej dziedziny rzeczywistoci. Tak np. prawo powszechnego cienia z jednej strony opisuje i wyjania zjawiska astronomii i mechaniki, a z drugiej stanowi narzdzie metodologiczne dla rozwizywania licznych problemw z zakresu wymienionych dyscyplin naukowych. Prawo naukowe stwarza wic obiektywne warunki dla uksztatowania si odpowiedniej metody naukowej, ale nie tworzy jej automatycznie. Wan rol w formuowaniu metody odgrywa te czynnik subiektywny, na ktry skadaj si wypracowane w praktyce naukowej na podstawie poznanych prawidowoci swoiste sposoby oraz indywidualne pomysy dziaania teoretycznego i praktycznego. Co si tyczy rnicy midzy teori a metod, to praktycznie sprowadza si ona do tego, e zasadniczym celem teorii jest odzwierciedlenie rzeczywistoci, a metody kierowania celowymi czynnociami czowieka. Teoria ma wic charakter deskrypcyjny, a metoda proskrypcyjny.

Zaleno metody od teorii przejawia si w tym, e w metodzie zawarte s twierdzenia danej teorii przeksztaconej w reguy i przepisy, ktre wskazuj, jak powinno przebiega mylenie i dziaanie w procesie poznawczym, aby doprowadzi on do nowego wiarygodnego rezultatu tzn. sdu poznawczego. Warto metody, ktrej miernikiem jest jej skuteczno, jest przede wszystkim uzaleniona od tego, jak dalece leca u podstaw danej metody teoria prawidowo (tzn. adekwatnie) odzwierciedla obiektywn rzeczywisto. W tym take przejawia si przewaga czy pierwotno " teorii w porwnaniu z metod. Rola czynnika subiektywnego ujawnia si wic take w dokonaniu wyboru jednej z konkurujcych ze sob teorii i uczynienia z niej obiektywnej bazy" dla wypracowania odpowiedniej metody. Od poprawnej metody naukowej oczekuje si spenienia wymogw: a) jasnoci, tzn. tego, aby cechowaa j powszechna zrozumiao i rozpoznawalno; b) jednoznacznoci, polegajcej na tym, aby wykluczaa dowolno stosowania odpowiednich zasad regulatywnych; c) ukierunkowania, czyli aby bya podporzdkowana okrelonemu celowi; d) skutecznoci, wyraajcej si w zabezpieczeniu realizacji zamierzonego celu; 63 e) owocnoci, czyli tego aby bya w stanie dostarcza oprcz zasadnych rezultatw jeszcze innych, pobocznych, lecz nie mniej wanych dla tej samej lub innej dziedziny nauki; f) niezawodnoci, tzn. by zabezpieczaa uzyskanie zamierzonego rezultatu w maksymalnie wysokim stopniu prawdopodobiestwa; g) ekonomicznoci,tzn.by pozwalaa osign zamierzone rezultaty przy najniszym stopniu zuycia odpowiednich rodkw i czasu. Wiadomo, e nie kada ze znanych i stosowanych metod w dziaalnoci poznawczej i praktycznej spenia wszystkie wymienione postulaty. Jednake daje si zauway, e im bardziej rozwinita i lepiej opracowana jest jaka metoda, tym wicej spenia wspomnianych postulatw, a tym samym i lepiej realizuje wymogi, jakie jej stawiamy. 1.10.3. Typologia metod Jednym z podstawowych zasad metodologii oglnej, tj. nauki filozoficznej o metodach poznania i przeksztacania rzeczywistoci albo cilej nauki badajcej metody bada naukowych, jest m.in. klasyfikacja znanych metod poznania naukowego. Dotychczas jednak nie ma wyczerpujcej ipoprawnej klasyfikacji takich metod z powodu niezadowalajcego stopnia zaawansowania samej metodologii oraz ze wzgldu na zbyt due rnice w rozwoju poszczeglnych metod bada naukowych. Pomimo to spotyka si w literaturze powiconej tej problematyce rozmaite podziay metod, przy czym dokonane s one w oparciu o d o w o 1 n i e obrane podstawy klasyfikacji. Biorc powysze pod uwag mona spotka si z koncepcjami dzielenia metod ze wzgldu np. na ich stopie oglnoci; ce 1, jakiemu su posiadan struktur oraz przedmiot poznania.

Podzia metod ze wzgldu na stopie ich oglnoci jest do wany z punktu widzenia bada naukowych. Wyrnia si przy tym metody oglne oraz metody szczegowe. Przez oglno metody rozumie si tutaj zakres i powszechno jej stosowalnoci, tj. praktycznie biorc, o stopniu oglnoci wiadczy ilo nauk szczegowych, ktre dan metod mog z powodzeniem stosowa. Przyjmujc istnienie metody uniwersalnej mona te mwi o najoglniejszej metodzie, majc na myli tak ktra moe by wykorzystywana do realizacji bada podejmowanych przez kad nauk szczegow w odniesieniu do dowolnego zjawiska. Problem znalezienia takiej uniwersalnej metody zaprzta umysy uczonych w cigu caych niemal dotychczasowych dziejw ksztatowania si refleksji metodologicznej poczwszy od Arystotelesa a do naszych czasw. 64 A rezultatem ich docieka i bada s rozmaite metody, ktre mona uporzdkowa ze wzgldu na stopie ich oglnoci. W klasyfikacji metod ze wzgldu na stopie oglnoci na czoowym miejscu znajduj si metody matematyczne" i cybernetyczne", ktrych stosowalno jakkolwiek bardzo rozlega jest jednak ograniczona okrelonymi zaoeniami. W dalszej kolejnoci mona by wymieni metody porwnania, obserwacji, analizy, syntezy i eksperymentu. Wymienione wyej metody tworz grup tzw. metod oglnych, zwanych take filozoficznymi. Rnica midzy metodami filozoficznymi a metodami nauk szczegowych polega na tym, e charakterystyczn cech pierwszych z nich w przeciwiestwie do drugich jest ich uniwersalno, ktra polega na tym, e wczaj si one do poznania naukowego we wszystkich jego sferach i konkretyzuj si w poszczeglnych naukach. Tak np. filozoficzna zasada historyzmu konkretyzuje si w biologii w postaci ewolucjonizmu, w astronomii w postaci teorii genezy i rozwoju ukadw gwiezdnych, w socjologii w postaci teorii rozwoju spoeczestwa. Ponadto rnice pomidzy metodami oglnymi a metodami szczeglnymi sprowadzaj si do tego, e metody oglne, po pierwsze nie znajduj zastosowania we wszystkich obszarach wiedzy (np. obserwacj i eksperyment szeroko stosuje si w biologii i medycynie, a nie w matematyce, natomiast metoda aksj oma tyczna, wykorzystywana przez matematyk, nie znajduje zastosowania w biologii i medycynie, i po drugie s wykorzystywane tylko na niektrych szczeblach procesu poznania (np. idealizacja, formalizacji itp. metody s szeroko stosowane tylko na poziomie poznania teoretycznego, za obserwacja, eksperyment, porwnanie i pomiar przede wszystkim na poziomie poznania empirycznego). Metody badawcze dzieli si rwnie ze wzgldu na cele, jakim maj suy. Oczywicie z grubsza mona wyrni metody suce: praktyce czyli przydatne do przeksztacania rzeczywistoci; do jej poznawania lub do obu tych celw cznie. Jednak ostry podzia metod na podstawie omawianej zasady jest niemoliwy, poniewa z jednej strony wszelkie celowe przeksztacanie jakiej np. struktury spoecznej, zakada na og jednoczenie jej poznanie i tym samym przyczynia si do wzbogacenia teorii; a z drugiej zamierzenia poznawcze s na og realizowane poprzez celowo dokonywane przeksztacenia. Niemniej jednak mona w zalenoci od tego, jakiemu z tych celw dana metoda przede wszystkim i pierwotnie suy, wyrni metody suce uzyskiwaniu nowych sdw poznawczych oraz metody dziaania techniczno-produkcyjnego lub przydatne do dziaa w sferze spoecznej. Na tej zasadzie kada z metod moe zosta podporzdkowana innemu celowi i stosowana do rnych dziedzin rzeczywistoci.

65 Ze wzgldu na przedmiot poznania da si podzieli metody na takie, ktre mona stosowa do badania realnie i obiektywnie istniejcych przedmiotw, do badania sposobw mylenia i do badania tworw jzykowych (tzn. metody semiotyczne). Pierwsza grupa metod suy do poznawania i przeksztacania obiektw przyrodniczych oraz rnych struktur spoecznych, druga grupa obejmuje metody mylenia (np. dedukcyjne, redukcyjne, aksjomatyczne itp.), a trzecia analizy i syntezy jzykw naukowych, sztucznych i sformalizowanych. Inny rodzaj klasyfikacji metod uzyskuje si ze wzgldu na struktur poznania naukowego49. Ten podzia wydaje si najbardziej naturalny i jednoznaczny. Na podstawie analizy historycznego rozwoju nauki, prawidowoci jej rozwoju i charakteru organizacji mona wyrni dwie podstawowe paszczyzny nauk: empiryczn i teoretyczn. Na paszczynie empirycznej rozwija si proces gromadzenia faktw, tj.informacji o badanych zjawiskach dziki przeprowadzaniu obserwacji, porwna, pomiarw itp. Tworzy si tu pojcia, ktre staj si powszechnie stosowanymi w jzyku nauki, dokonuje si pierwotnej systematyzacji nauki w postaci tablic, schematw lub wykresw, a nadto formuje si prawa empiryczne w oparciu o proste uoglnienie obserwowanych prawidowoci i zalenoci. Na paszczynie teoretycznej uzyskuje si gbsz i doskonalsz syntez nauki, w postaci odpowiednio sformuowanych teorii naukowych, wiadczcych o osigniciu przez nauk wyszego stopnia roz-woju.Tutaj pojcia i sdy, za pomoc ktrych wypowiada si prawa rzdzce jak sfer zjawisk, s uoglnione, sprzone wzajemnie i zjednoczone pewn wspln myl ide teorii. Dla bada dokonywanych w ramach kadej z wymienionych paszczyzn nauki dla okrelonego, z gry zaoonego celu bada naukowych, stosuje si inn grup oglnych metod poznania a mianowicie grup metod badania empirycznego oraz grup metod badania teoretycznego. Do pierwszej z nich zaliczymy takie metody, jak obserwacj, porwnanie, pomiar i eksperyment; do drugiej za konkretyzacj, idealizacj, formalizacj i metod aksjornatyczn. Te dwie grupy metod daj si stosunkowo ostro odrni od siebie tak, e podzia na metody empiryczne i teoretyczne spenia w pewnym stopniu postulat rozcznoci. W rzeczywistoci naleaoby raczej mwi o tym, e niektre metody przewaaj na paszczynie poznania empirycznego, a inne na paszczynie poznania teoretycznego, atwo bowiem zauway, e np. porwnanie lub dowiadczenie mylowe odgrywajte pewn rol w badaniach teoretycznych, za idealizacja i formalizacja w badaniach empirycznych. Istniej jednak takie metody badania, jak abstrahowanie, analiza i synteza, indukcja i dedukcja, metoda modelowania, metoda historycznego i logicznego poznania naukowego, bez ktrych nie mona si obej ani 66 na poziomie poznania empirycznego, ani teoretycznego. Metody te tworz poniekd trzeci grup metod badawczych, przydatnych w rwnej mierze w poznaniu empirycznym i teoretycznym. Podzia metod ze wzgldu na ich struktur jest jak dotd mao realny, poniewa w ramach wspczesnych bada metodologicznych zbyt niewiele mona uzyska informacji o strukturach poszczeglnych metod naukowych. By moe jednak w przyszoci taka klasyfikacja metod bada, jeli stanie si kiedy moliwa, to okae si lepsza od dotychczas proponowanych.

Wreszcie mona rwnie spotka podzia metod badawczych ze wzgldu na charakter nauk, w ktrych s one stosowane. Tak wic wyrnia si metody nauk przyrodniczych wyczajc nauki techniczne oraz metody nauk humanistycznych, czyli spoecznych. Jednake coraz powszechniejsze staje si przekonanie, oparte zreszt o praktyk bada naukowych, i w jednym i drugim obszarze nauk, tzn. w przyrodoznawstwie i humanistyce, wykorzystuje si te same metody, acz nie zawsze w ten sam sposb i takim samym stopniu. Sposb stosowania poszczeglnych metod w rnych dziedzinach nauki zaley od specyfiki danej nauki. Ale jeli niektre z metod stosowane w jednej dziedzinie wiedzy jeszcze nie dadz si stosowa w innej, to istnieje do due prawdopodobiestwo tego, e w przyszoci bdzie to moliwe. Optymizm ten wynika std, e w dziejach nauki stwierdza si dziaanie pewnej prawidowoci, ktr mona okreli, jako ekspansj metod naukowych". Zaobserwowano po prostu, e jeeli jaka metoda daje zadowalajce rezultaty w badaniach jednej dyscypliny nauki, to prbuje si czsto skutecznie, rozprzestrzenia t metod na inne obszary wiedzy i na inne nauki szczegowe. Podsumowujc rozwaania dotyczce metod badawczych, naley podkreli ten fakt, e nie ma jak dotd klasyfikacji metod, jaka speniaaby wszystkie wymogi stawiane podziaowi logicznemu. Z drugiej jednak strony prby klasyfikacji metod, jakkolwiek obarczone wadami, speniaj okrelone zadanie w praktyce poznania naukowego i w metodologii; ukazuj bowiem nie tylko rnice pomidzy poszczeglnymi metodami, ich specyfik, ale te dziki konfrontacji ich ze sob wzajemne przenikanie si metod, braki poszczeglnych metod i ich ograniczono. Wszystko to doprowadza do przekonania o moliwoci i potrzebie kompleksowego stosowania metod, poszukiwania kompleksowej metody bada naukowych w postaci ich uoglnienia. 67 1.10.4. Metody i techniki bada Aby rozwiza dowolny problem teoretyczny lub praktyczny trzeba dokona wyboru odpowiedniej metody bada, czyli takich powtarzalnych i systematycznie uporzdkowanych sposobw postpowania, ktre umoliwiaj nam realizacj zamierzonego celu. Tak pojte metody mog by szeroko i wsko rozumiane50. O metodzie bada wszerokim znaczeniu mwimy wwczas, gdy staramy si oglnie okreli charakter i zakres danych bada. W takim znaczeniu uywamy terminu metoda", mwic np. o metodzie historyczno-porwnaw-czej, o metodzie monograficznej, metodzie dokumentw osobistych itp. O metodzie w wszym znaczeniu mwimy wtedy, gdy okrelamy powtarzalne sposoby rozstrzygania przernych konkretnych zagadnie, zwizanych z realizacj bada poprzez przyjt metod w znaczeniu szerokim. Jeeli zdecydujemy si np. na badanie terenowe, to musimy rozstrzygn szereg zagadnie szczegowych dotyczcych zbierania materiau, doboru badanych, oceny zebranych danych itp., co bdzie wymagao odwoania si do szeregu metod w wszym znaczeniu. Wieloznaczno terminu metoda" rodzi wiele niedogodnoci, ktre starano si ograniczy przez uycie sowa technika", tam wszdzie gdzie chodzi wanie o szczegowe zagadnienia dotyczce sposobu zbierania danych, ich opracowania itp. sprawy. Sowa metoda" i technika" s jednak, nie tylko w jzyku potocznym, czsto uywane wymiennie. Mwi si np. o technice" lub metodzie " obserwacji, wywiadu, skalowania, analizowania itp. czynnociach badawczych. J. Szczepaski

proponowa ongi stosowanie tych sw w nastpujcych znaczeniach, dla wyeliminowania ewentualnych nieporozumie: Nazwy metoda" uywamy dla oznaczenia kompleksw dyrektyw i regu opartych na zaoeniach ontologicznych, wskazujcych pewne sposoby postpowania badawczego. W tym znaczeniu mwimy o metodzie dialektycznej, metodzie indukcyjnej, metodzie introspekcji itp. Lecz w ramach tak okrelonych metod moemy stosowa technicznie rne sposoby badania ... Dlatego mwic... o technikach badawczych, bdziemy mieli na myli zesp czynnoci zwizanych z rnymi sposobami przygotowania i przeprowadzania bada spoecznych"51. Konsekwentne stosowanie terminu metoda" i technika" w rnych znaczeniach jest oczywicie moliwe, ale wymaga upowszechnienia takiego rozumienia wymienionych sw, przynajmniej w obrbie metodologii. W kolejnych czciach zajmiemy si metodami i technikami stosowanymi w badaniach spoecznych, a wic zarwno przy omawianiu sposobw zbierania danych w badaniach spoecznych jak te przy prezentacji zasad analizy danych, jakie uzyskujemy poprzez wymienione badania. 68 1.11. RYGORYZM I ANARCHIZM METODOLOGICZNY 1.11.1. Ukazanie problemu Denie do nieustannego doskonalenia metodologii nauk spoecznych jest niewtpliwie poyteczne i wynika w powanym stopniu z chci staego korygowania stosowanych metod i technik badawczych. Ale w realizacji tej poniekd naturalnej skonnoci charakterystycznej przecie.dla kadej z nauk, mona dostrzec take pewne przedsiwzicia bdce jak si zdaje nastpstwem czego, co mona by nazwa kompleksem humanistw". Na czym polega w kompleks humanistw"? Ot pod wpywem efektownych osigni nauk matematyczno-przyro-dnicznych czy technicznych, jakie zaznaczyy si od XIX w., zacz z wolna narasta kompleks niszoci u humanistw, a pewn prb jego przezwyciania byajak sdz filozofia pozytywistyczna, zwaszcza uksztatowana w jej obrbie neopozytywistyczna koncepcja nauki, postulujca m.in. empiryzm logiczny"52. Pod wpywem wspomnianego kompleksu oprcz uzasadnionych i rzetelnych wysikw zmierzajcych do rozwoju metodologii nauk humanistycznych poprzez wypracowanie zasad ilociowych bada zjawisk spoecznych, ucilenie terminologii stosowanej w tych naukach czy te modelowych analiz, moemy zaobserwowa take przerne prby unauko-wiania" poszczeglnych dyscyplin omawianej kategorii, nie liczce si z ich specyfik. Zauwaamy, e owe prby podejmowano pomimo zdecydowanych przestrg w tym wzgldzie wypowiadanych przez tak wybitnych przedstawicieli humanistyki, jak np. M. Weber, P. Sorokin czy St. Ossowski. W podjtych rozwaaniach nie zamierzam wic wystpowa przeciwko poytecznym wskazywaem wczeniej prbom doskonalenia metodologii nauk spoecznych. Chc jedynie podda krytycznej ocenie tylko niektre prby pozornych dziaa w tym zakresie.

Skoncentrujmy si zatem na prbach unaukowienia" socjologii nie tylko dlatego, e jest to nauka nam najblisza, ale rwnie z tego wzgldu, i m.in. poprzez socjologi wanie przenikaj one do innych nauk spoecznych. Upatrujemy je gwnie w nastpujcych zjawiskach: 1) w bawochwalczym stosunku do matematyki; 2) w swoistym kulcie dla cybernetyki; 3) w tzw. testomanii; 4) w przesadnej pogoni za tzw. empirycznymi danymi oraz 5) w udziwnionym argonie pseudonaukowym. 69 I chocia kade z wymienionych zjawisk wynika z tej samej skonnoci do unaukowiania socjologii za wszelka cen, to jednak trzeba przyjrze si im oddzielnie, ze wzgldu na swoisto kadego z nich. 1.11.2. Zasadny rygoryzm metodologiczny a osobliwe prby unaukowiania nauk spoecznych Bawochwalczy stosunek do matematyki. Zjawisko to zdaje si wynika co najmniej z dwch powodw: a) z wiary, e naukowy charakter ma tylko to, co da si zmierzy, a wic okreli liczbowo oraz b) z nikej znajomoci matematyki, co wystpuje powszechnie, zwaszcza u humanistw. Upatrywanie w matematyce wzoru idealnego dla innych nauk ma za sob dug histori. Tego rodzaju tendencje spotykamy u Kartezjusza, Spinozy, Newtona i innych uczonych. Przypomnijmy, e pierwsze prby matematycznego ujmowania zjawisk bdcych przedmiotem bada socjologii byy podejmowane przez V. Pareto. Nie ulega oczywicie wtpliwoci, e analizowanie zjawisk spoecznych w kategoriach matematyki pozwala na nieco inne spojrzenie na badane zjawiska. Umoliwia np. ich mierzenie, ustalanie wspzalenoci stanw ilociowych i jakociowych, okrelanie trendw ewentualnych przeobrae itp. zmian. Ale w zwizku z powyszym pojawia si jednak istotny problem, mianowicie: do jakich granic mona matematyzowa socjologi, ktra podobnie jak inne nauki spoeczne nie jest i ze wzgldu na swoj specyfik nie moe by nauk wysoce sformalizowan. Wskazywali na to m.in. Durkheim, Weber, Dilthey, Znaniecki i in. Korzystanie z moliwoci poznawczych, jakie daje matematyka nie musi jednak prowadzi zawsze do fetyszyzacji tej nauki. Jednak swoisty urok mate-matyzacji socjologii przejawiajcy si w osobliwej efektownoci matematycznych analiz, czy te prezentacji rnych problemw w postaci rwna itp. moliwoci, stwarzaj poniekd szczeglne warunki do fetyszyzacji tej nauki. Wspczeni uczeni, ktrzy ulegli temu fetyszowi nie dodaj wprawdzie do tytuw swych rozpraw, i s one modo lub ordine geometrico demonstrata, jak to pisano kilka wiekw temu, dla podkrelenia naukowoci przedstawianych docieka. Ale pomimo tego w znacznie bardziej wyrafinowany sposb naduywaj matematyki, kiedy np. skrywajcy jej formukami wasne niedostatki intelektualne, brak metodologicznej rzetelnoci czy te nawet zwykej

70 uczciwoci badawczej, staraj si rwnoczenie wywrze okrelone wraenia na czytelniku. Na skutek wspomnianej fetyszyzacji matematyki pojawiaj si w socjologii skonnoci do tzw. uantophrenii czy metrophrenii jak to ujmowa P. A. Sorokin53. Pojawia si to wanie w bezkrytycznym odwoywaniu si do poj matematyki, w zudnym stosowaniu metod numerycznych do zjawisk nie dajcych si wcale jednoznacznie zmierzy, w naduyciu teorii grafw, metod skalowania, metod statystycznych itp. Ma to na celu raczej sprawianie wraenia" na czytelnikach zwaszcza tych, ktrym matematyka przysparza trudnoci, ni rzeczywiste unaukowienie socjologii czy pogbienie wiedzy o zjawiskach spoecznych. Maniakalne wrcz niekiedy denia do ma-tematyzacji socjologii su te czasem do ukrywania nikoci osigni poznawczych, jak to nie bez racji zauway S. Andreski54. Pod wpywem bawochwalczego stosunku do matematyki pojawio si m.in. takie zjawisko: umiejtno wyliczenia testu Chi-kwadrat czy wspczynnikw korelacji dowolnie dobranych faktw. Stao si ono dla wielu swoistym kryterium naukowoci. Oczywicie zdajemy sobie spraw z faktu, e korzystanie z matematyki w socjologii, czy te w innych naukach spoecznych, moe przyczyni si do wzrostu naszej wiedzy o badanych zjawiskach i do doskonalenia metod bada spoecznych, a w tym rwnie do rozwoju danej nauki. Nie chodzi zatem o eliminacj matematyki z socjologii, ale o takie stosowanie jej poj i metod, ktre bdzie wolne od wszelkiego fetyszyzowania, jak rwnie od prezentowania przernych banaw w matematycznej szacie dla nadania im rzekomo bardziej naukowego" charakteru. Warto te przypomnie, e spoeczna rzeczywisto jest zbyt bogata, aby mona byo j wyrazi za pomoc nawet zoonych formuek matematycznych, a choby najbardziej wszechstronne analizy nie zastpi nie mniej wanych w tym wzgldzie jakociowych analiz.

Kult cybernetyki. Kult, o jakim wyej mowa, jest cile zwizany z bawochwalczym stosunkiem do matematyki. Przejawia si on w rozmaitych prbach systemowych" czy modelowych" uj zjawisk spoecznych w kategoriach cybernetyki, czyli nauki zajmujcej si m.in. badaniem rnych ukadw, jakie cechuje znaczny stopie samosterowalnoci, a za takie ukady uwaa si take ywe organizmy i spoecznoci. Istotnym elementem cybernetyki jest modelowanie, tzn. konstruowanie ukadw moliwie mao skomplikowanych, majcych podstawowe waciwoci podobne do tych, jakie ma przedmiot, ktrego uproszczonym odzwierciedleniem jest dany ukad, czyli model. 71 Niewtpliwie modelowanie pozwala na lepsze dostrzeenie istotnych powiza strukturalnych czy funkcjonalnych danych przedmiotw. Im bardziej wszake przedmioty te s zoone, tym wiksza trudno z ich modelowaniem, poniewa nie mona caego ich bogactwa zmieci w modelu i trzeba ograniczy si po prostu do ich najbardziej typowych, czyli banalnych waciwoci. Dlatego

modelowanie daje na og skromne efekty odkrywcze, cho jest poyteczne, np. ze wzgldw dydaktycznych, poniewa pozwala na lepsz prezentacj tego, co chcemy przekaza innym. Przypomnijmy, e prby uproszczonych uj rnych tworw biologicznych, technicznych czy spoecznych byy podejmowane w do odlegych czasach, np. przez Kartezjusza, La Mettrie, Condillaca i in. i nie byy one nigdy zbyt obiecujce poznawczo, poniewa ukazyway jedynie mechaniczne powizania i zalenoci55. Z tych wic wzgldw trudno te obecnie przecenia zalety modelowania, zwaszcza e dotychczasowe efekty nie okazay si wcale rewelacyjne. Testomania. Przecenianie moliwoci poznawczych testw to jeden z osobliwych problemw metodologicznych dzisiejszej socjologii oraz psychologii spoecznej na jaki trafnie wskazywa P. A. Sorokin56. Jego zdaniem nasz wiek sta si poniekd wiekiem testokracji", poniewa od 1905 r., w ktrym opublikowano pierwsze testy inteligencji, opracowane przez A. Bineta i Th. Simona pojawia si swoista epidemia " przernych testw, za ktrych pomoc usiowano ustali nie tylko stopie inteligencji, ale rwnie szereg danych dotyczcych osobowoci poszczeglnych ludzi. Tak doszo do opracowania m.in. testw pozwalajcych rzekomo na ustalenie rnych cech osobowoci, biegoci, uzdolnie, cech przywdczych, normalnoci i anormalnoci psychicznej, skonnoci i upodoba, lojalnoci i wywrotowoci itp. Zjawisko to nasilio si jeszcze bardziej od kiedy wynaleziono wariograf, czyli tzw. wykrywacz kamstwa, uchodzcy w powszechnym mniemaniu za urzdzenie umoliwiajce weryfikacj wypowiedzi badanych osb. W rzeczywistoci znane i stosowane aparaty tego typu rejestrujjedynie rne procesy fizjologiczne, jakie zachodz w organizmie ywego czowieka pod wpywem okrelonych bodcw, jakimi s m.in. pytania dranice". Nie s one jednak w stanie przesdzi o tym, czy i w jakim stopniu zarejestrowane zmiany fizjologiczne pozostaj w przypadku kadego osobnika w cisym zwizku z przeyciami psychicznymi. Nie stwierdzajwic w sposb jednoznaczny istnienia korelacji midzy np. poczuciem winy i kamstwem dla uniknicia odpowiedzialnoci, a okrelonymi zmianami fizjologicznymi, jakie zostaj zarejestrowane przez wariograf, poniewa nie kady czowiek reaguje identycznie na testy stosowane przy tych badaniach. 72 Jednak pomimo tego o ograniczonych moliwociach bada wariogra-ficznych wiadomo teoretykom i praktykom ich stosowanie w wielu krajach wyszo poza sfer kryminalistyki. W USA testy wariograficzne s stosowane przy ustaleniu prawdomwnoci osb deklarujcych wysoko poniesionych szkd w zakadach ubezpieczajcych, skadajcych owiadczenia podatkowe, a nawet urzdnikw, deklarujcych lojalno pracodawcy. Ju Montaigne spostrzeg co przypomina Sorokin e czowiek jest tak zdumiewajco prn, poch i chwiejn istot, i trudno o niej wypowiedzie jaki pewny czy jednolity sd. Ujmujc ten problem w sposb bardziej uczony wspczeni psychologowie wskazuj take na psychiczn niepowtarzalno kadego indywiduum, potwierdzajc tym samym tez o trudnoci formuowania pewnych i jednolitych sdw dotyczcych wiadomoci jednostek i grup ludzi oraz ich reakcji i zachowa. Pomimo wic wystpowania pewnych typowych cech dla poszczeglnych kategorii spoecznych, dajcych si uchwyci w badaniach testowych, cechy te s niekiedy tak dalece modyfikowane przez rne indywidualne waciwoci poszczeglnych osobnikw oraz sytuacji, w jakich badania s przeprowadzane, e uzyskane na tej drodze dane pozwalaj jedynie na wysunicie

bardzo ostronych hipotez. Natomiast opieranie na nich wszelkich kategorycznych wnioskw jest po prostu nieuzasadnione. Przesadna pogo za empirycznymi danymi". Danymi nazywamy wszelkie wiadomoci, zarwno o charakterze ilociowymjaki jakociowym, dotyczce interesujcych nas zdarze, procesw, faktw. Mog by one uzyskiwane w sposb systematyczny albo przypadkowy. Ze wzgldw poznawczych bardziej cenne s te, ktre zostay uzyskane w sposb waciwie systematyczny, tzn. poprzez rne metody i techniki badawcze. Dla procesu poznawczego w kadej z nauk wszelkie dane s wane zarwno przy weryfikacji wczeniejszych twierdze oraz jako przesanki kolejnych wnioskw. Nic wic dziwnego, e denie do osigania moliwie licznych danych stao si zjawiskiem powszechnym we wszystkich naukach. W naukach przyrodniczych podstawowym rdem danych s dowiadczenia przeprowadzane zarwno w pracowniach, jak te poza nimi. Pod wpywem tych nauk pojawia si empiryzm metodologiczny take w naukach spoecznych, co zaznacza si w socjologii w deniach do opierania si w badaniach na danych empirycznych. Zwolennikom tego rodzaju tendencji chodzio o to, aby wszelkie spekulacje o zjawiskach spoecznych, zastpi badaniami opartymi na istniejcych obiektywnie danych, tzn. na danych niezalenych od poznajcego podmiotu, ktre moemy uzyska i sprawdzi poprzez dowiadczenia. 73 Dostrzeganie cisych zwizkw teorii i praktyki w procesie badania rzeczywistoci spoecznej byo i jest spraw wan take w metodologii nauk spoecznych, ze wzgldu na efekty poznawcze. Z czasem jednak pojawia si w socjologii skonno do przeceniania roli empirii w badaniach zjawisk spoecznych, co te powodowao zawenie ambicji poznawczych oraz ograniczenie si do gromadzenia faktw i ich opisywania. Na skutek tego coraz mniej spotyka si prb uoglniania danych i konstruowania mniej lub bardziej odkrywczych hipotez, a rwnoczenie coraz czciej pojawiaj si socjograficz-ne ujcia poszczeglnych faktw spoecznych. Nic wic dziwnego, e zamiast ambitnych hipotez czy teorii spotykamy w naukach spoecznych coraz czciej mniej czy bardziej banalne faktografie. Wspomniana tendencja prowadzi niekiedy do tak osobliwych wynaturze, jak jest faktofagia (tzn. pochanianie faktw), czy f a k t o 1 a t r i a (tzn. kult faktw). Ludzie, ktrzy ulegli owym wynaturzeniom metodologicznym, poszukuj z kolei takich metod i technik bada, jakie pozwol im na stosunkowo szybkie gromadzenie duej liczby danych oraz na standaryzacj tych danych, uatwiajc ich mechaniczne obliczanie i analiz. Std te szczeglnie modne staj si np. badania ankietowe czy wywiady skategoryzowane. Pod wpywem tej mody pojawia si do rozpowszechnione mniemanie, e s to wanie najlepsze metody, a w dalszej konsekwencji ankietomania czyli skonno do naduywania ankiet lub kwestionariuszy w przernych przedsiwziciach badawczych. Nie zamierzam oczywicie negowa przydatnoci poznawczej bada ankietowych czy te wywiadw skategoryzowanych. Chc jedynie przestrzec przed naiwn wiar w przesadne moliwoci poznawcze takich bada, jak te w ich atwo. argon pseudonaukowy. Kada nauka tworzy sobie waciwe terminy, skadajce si na jej specyficzny jzyk, nie zawsze pozostajcy w penej zgodnoci z normami socjolingwistycznymi, jakie obowizuj w

poszczeglnych jzykach naturalnych. Wiadomo te, e jzyk kadej z nauk wzbogaca si wraz z jej rozwojem, co znajduje swj wyraz m.in. w pojawianiu si coraz to nowych terminw. Nie wszystkie nowe terminy sjednak rezultatem osigni poznawczych danej nauki. Obok terminw ukazujcych nowo odkryte waciwoci badanych zjawisk czy procesw, nowe ich aspekty czy moliwoci ucile, pojawiaj si rwnie terminy udziwniajce, pompatyczne, starajce si sprawia wraenie bardziej naukowych ju sam sw form lub brzmieniem. Czsto s to nowotwory jzykowe albo terminy jzykowe zapoyczone z innych nauk, zwaszcza tych, ktre w danym momencie ciesz si duym prestiem. Na nich m.in. opiera si wanie swoisty pseudonaukowy argon. 74 Tytuem przykadu wymiemy takie terminy, jak organizm", system", struktura", status", rola", patologia", paradygmat" itp., ktre jeli nawet zostan uzupenione przymiotnikiem spoeczny" czy spoeczna", to i tak niewiele pomagaj nam w poznawaniu spoecznej rzeczywistoci ze wzgldu na ich wieloznaczno lub mtno, zanim nie zostan porzdnie zdefiniowane. Thomas S. Kuhn przyczyni si do upowszechnienia terminu paradygmat", ktry rozumia jako: 1) ca konstelacj przekona, wartoci, technik... wsplnych czonkom danej spoecznoci" i 2) pewien szczeglny element tej konstelacji: konkretny sposb na amigwki (zob. T. S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968). Nie jest to termin w jego ujciu zbyt jasny. Ma on ponadto znacznie wicej znacze. Nie przeszkadza to jednak wcale wielu gustujcym w tym niewtpliwie naukowo brzmicym terminie, posugiwa si nim tak, jak gdyby by on jednoznaczny. Niewtpliwie, kady z wymienionych przykadowo terminw ma sobie waciwe znaczenie w tej nauce, w jakiej powsta i suy do oznaczania badanych przez ni zjawisk. Zapoyczony i stosowany w socjologii lub w innej nauce spoecznej, nie zawsze okazuje si w rwnym stopniu przydatny, zanim zostanie odpowiednio zdefiniowany i przystosowany do potrzeb danej nauki i jej ducha. Czsto wyrazy te s definiowane na zasadzie analogii i wwczas staj si najczciej tak zawodne, jak wnioskowanie oparte na podobiestwach. Dla przykadu wspomnijmy takie terminy przeniesione na teren nauk spoecznych, jak anatomia", atmosfera", organizm". Godzi si tu zauway, e te nowe terminy utrzymuj si nieraz na zasadzie swoistej mody, nawet wtedy, gdy s gorsze od tych, jakie usiuj wyrugowa. Odrbn kategori w pseudonaukowym argonie stanowi terminy utworzone przez publicystw i przypadkowych popularyzatorw nauk spoecznych. Przykadowo wspomnijmy tu o takich, jak: rozwj dynamiczny", uspoeczniony zakad pracy", rozwinite spoeczestwo socjalistyczne", wiadomo spoeczna" itp., z ktrymi spotykamy si nader czsto nie tylko w publicystyce, ale nawet w ksikach uchodzcych za naukowe. Z punktu widzenia marksistowskiej dialektyki termin rozwj dynamiczny" jest po prostu zwyk bzdur, poniewa nie ma czego takiego jak rozwj statyczny", ktry byby jego dialektycznym dopenieniem. Mimo to z luboci posugiwali si tym terminem nie tylko politycy. O uspoecznionym zakadzie pracy" mwi si czsto majc na myli po prostu znacjonalizowany czy upastwowiony zakad, jak gdyby byy to okrelenia rwnoznaczne. Zakadajc tego rodzaju rwnorzdno" tworzy si fikcj, ktra pozwala uzna za rzeczywiste to, co jest na razie przedmiotem

75 naszych pragnie. Nacjonalizacja czy upastwowienie danego zakadu pracy jest zawsze pewnym zabiegiem formalno-prawnym, natomiast uspoecznienie dugotrwaym procesem, jakiego nie da si zrealizowa z dnia na dzie. Mylenie tego, co rzeczywiste, z tym co jest aktualnie dopiero postulowane prowadzi oczywicie do bdw zarwno w sferze teorii, jak i praktyki, o czym naley zawsze pamita. Termin rozwinite spoeczestwo socjalistyczne" by w uyciu nie tylko w jzyku publicystw, ale take niektrych socjologw, cho oni wanie powinni byli wskazywa zarwno na jego niestosowno praktyczn, jak i nieprzydatno poznawcz. Kademu, kto zapozna si z marksistowsk teori rozwoju spoecznego trudno niewtpliwie przyj moliwo istnienia np. nierozwinitego spoeczestwa socjalistycznego". Ponadto czy w ogle mona byo mwi o spoeczestwie socjalistycznym" w PRL w latach propagandy sukcesu", kiedy to wanie narastay sprzecznoci midzy teori a praktyk, ktre legy u podstaw pniejszych kryzysw"? Znowu z faktu istnienia pastwa socjalistycznego, ktre jest okrelonym faktem polityczno-prawnym, nie wynika przecie wcale w sposb automatyczny socjalistyczne spoeczestwo. Spoeczestwo takie moe by dopiero wynikiem dugotrwaego rozwoju, a wic pewnego procesu obejmujcego swoim zasigiem nie tylko stosunki produkcyjne, ale take wiadomo ludzi57. Mamy tu znowu do czynienia ze wspomnian wczeniej skonnoci do przyjmowania pragnie za rzeczywisto. Zarwno wiadomo jednostek, jak te rnych zbiorw ludzi jest zawsze s p o e c zn a, poniewa kady czowiek jest jak wiadomoby t e m spoecznym. Dlatego te mwienie o wiadomoci spoecznej" nasuwa szereg wtpliwoci, co do sensu tego terminu. Ju od czasu materializmu francuskiego XVIII w. spotykamy si ze skonnoci do ujmowania wiadomoci jako pewnej powszechnej waciwoci, wsplnej wszystkim ludziom stanowicej jak gdyby ponadindywidualny ekran, w ktrym odbija si caa rzeczywisto. Rwnoczenie traktowano wiadomo kadego z ludzi, jako swoisty punkt na tym osobliwym ekranie, zakadajc, e kady z nich, tzn. indywidualnych wiadomoci odbija take ca rzeczywisto. W ujciu tym zakada si ponadto, e chocia te punkty, bdce uosobieniem indywidualnych wiadomoci przemieszczaj si i zanikaj to w ekran bdcy z kolei uosobieniem tzw. wiadomoci spoecznej trwa niewzruszenie, dopki istnieje dane spoeczestwo58. Jak powszechnie wiadomo wiadomo nie istnieje poza jednostkami ludzkimi, w ktrych gowach dokonuj si okrelone procesy odbicia. I w tej indywidualnej wiadomoci zawiera si zarwno wiadomo w o gole, jak te wiadomo s p o e c z n a". Z tych te wzgldw przeciwstawienie 76 wiadomoci indywidualnej wiadomoci w ogle", czy wiadomoci spoecznej" nie wydaje si zasadne i stanowi swoisty relikt mylowy po minionych epokach, m.in. po heglowskim duchu obiektywnym" itp. koncepcjach. Uwaam wic, e posugiwanie si tego rodzaju terminem jest nie tylko bdne z punktu widzenia teorii, ale te szkodliwe ze wzgldw metodologicznych. Prowadzi

bowiem do wiary w istnienie takiego fikcyjnego bytu, jak wiadomo spoeczna" i skania do czynienia tej fikcji niekiedy nawet przedmiotem bada. Oczywicie przedmiotem tych bada jest wiadomo konkretnych ludzi, a nie jakiego spoeczestwa, czy nawet spoecznoci, co potwierdza wanie nasz tez. Uzasadnione wydaje si natomiast przeciwstawianie wiadomoci indywidualnej wiadomoci kolektywnej 59, ktra jest rezultatem intelektualnej dziaalnoci ludzkoci, czy te poszczeglnych zbiorw ludzi, bdcej wic z tego powodu wytworem ycia spoecznego, a tym samym swoistym przejawem wiadomoci danych spoecznoci lub spoeczestw. W tym rozumieniu wiadomo kolektywna wystpuje u wszystkich lub wikszoci ludzi danej grupy spoecznej i jest m.in. tym, co odrnia dan grup od innych. Przejawia si ona w swoistych stereotypach, wyobraeniach, opiniach, zwyczajach, obyczajach, przesdach, wierzeniach itp.wytworach powstaych pod wpywem wspycia ludzi w rnych spoecznociach i grupach spoecznych oraz wspprzeywania pewnych szanowanych w nich wartociach. Ukazane krytyczne uwagi dotyczce argonu naukowego skaniaj do wniosku, e naiwne jest mniemanie, i posugiwanie si udziwnionym jzykiem lub zawiym i mtnym sposobem wyraania myli jest nastpstwem zoono-ci przedmiotu bada ub te koniecznoci zachowania naukowego charakteru wywodu na dany temat. Trafna jest wic myl, wypowiedziana przed laty przez naszego znakomitego myliciela Kazimierza Twardowskiego e nawet najbardziej zoone problemy mog by przedstawione w sposb cisy i jasny60. * Czy ukazane postawy i zachowania badawcze niektrych socjologw su rzeczywicie zaostrzeniu rygorw metodologicznych w socjologii, a tym samym su i wzrostowi tej naukowoci? Ot uwaam, e pozytywna odpowied na to pytanie byaby nieuzasadniona. Owe postawy i zachowania cz si bowiem z wiar w okrelone fikcje czy te skuteczno swoistej magii, co nie tylko nie suy deniom do coraz to wikszego doskonalenia metodologii, ale co gorsze sprzyja przernym szarlataskim praktykom w nauce. 77 1.11.3. Moliwoci przezwycienia osobliwego rygoryzmu i anarchizmu metodologicznego Zarwno pod wpywem zasadnych metodologicznie dziaa zmierzajcych do zwikszenia efektywnoci poznawczych nauk spoecznych, jak te na skutek przernych osobliwych de wynikajcych ze wspomnianych wczeniej przyczyn, uksztatowaa si w socjologii swoista maniera, przejawiajca si w deniu do zachowania przesadnego niekiedy rygoryzmu metodologicznego. Upatruj go nie tyle w poytecznym dla kadej nauki deniu do staego doskonalenia wasnych metod i narzdzi badawczych, lecz w deniach do pewnego ich udziwniania dla uzyskania efektw raczej formalnych ni merytorycznych, czy te dla osignicia pozornej oryginalnoci, precyzji i naukowoci. Tego rodzaju rygoryzm jest szczeglnie widoczny w niektrych publikacjach powiconych metodologii bada spoecznych. Po lekturze wielu z nich mona odnie wraenie, e przedstawione

w tych publikacjach metody i techniki bada nie s okrelonym rodkiem sucym danym celom poznawczym, lecz raczej celem samym dla siebie, czyli swoistym przykadem sztuki dla sztuki. Jak kady przejaw skrajnoci, tak i ten oczywicie spowodowa pewne reperkusje, zaznaczajce si nie tylko w umiarkowanych ale i w skrajnych krytykach. Pod wpywem wanie skrajnej krytyki zrodzi si a n a r c h i z m metodologiczny", jaki ma prowadzi do wyzwolenia nauki od szarlataskich praktyk metodologicznych i tyranii ich zwolennikw. Czoowy przedstawiciel tego anarchizmu Paul K. Feyerabend postuluje odrzucenie wszelkiej demagogii naukowoci w badaniach, nawizujc do pogldw K. Poppera o braku jakiej specyficznie naukowej metody bada61. Mona zgodzi si oczywicie z tez e adna metoda nie gwarantuje nam absolutnie prawdziwego poznania, poniewa kada jest w jakim stopniu zawodna. adnej metody bada nie naley wic absolutyzowa, bowiem kada daje nam tylko nader ograniczone moliwoci poznawcze i przyczynia si do powstania tzw. bdw standardowych", symptomatycznych dla poszczeglnych metod. Czy tego rodzaju fakty powinny skania nas do odrzucania wszystkich metod badawczych? Pozytywna odpowied na to pytanie byaby rwnie bdna, jak teza, e wszystkie metody s w takim samym stopniu dobre, tzn. postulujca relatywizm metodologiczny. 78 Jak poucza dowiadczenie metoda metodzie nie jest rwna ani ze wzgldu na jej moliwoci poznawcze, tzn. moliwoci uchwycenia badanych zjawisk, ani te biorc pod uwag tkwice w niej puapki. Metody bada s zatem obiektywnie zrnicowane, dziki czemu mona je zhierarchizowa wedug stopnia ich jakoci. Moemy mwi nie tylko o metodach lepszych i gorszych, ale ponadto trzeba i o tym pamita, e stosowanie danej metody przez dwch lub wicej badaczy nie prowadzi take zawsze do identycznych efektw poznawczych, ze wzgldw subiektywnych, tzn. z uwagi na rnice rzetelnoci, wnikliwoci, krytycyzmu, wiedzy, umiejtnoci i inne tego rodzaju cechy badaczy. Warunkiem przezwycienia wszelkich zbdnych wynaturze metodologicznych nie jest wcale anarchizm metodologiczny, ktry w rzeczywistoci zmierza do podwaenia wartoci poznawczych wszelkich metod, a tym samym do podwaenia zaufania do kadej z nauk. Podobnie przerne udziwniajce praktyki w odniesieniu do metod badawczych, bdce przejawem przesadnego rygoryzmu metodologicznego nie su podniesieniu naukowoci bada zjawisk spoecznych. Zamiast anarchizmu metodologicznego postulujemy wic kry ty cyzm i umiar w stosowaniu metod, technik i kategorii badawczych, zwaszcza zapoyczonych z innych nauk. Natomiast najbardziej skutecznym sposobem podniesienia naukowoci bada zjawisk spoecznych jest moralnie waciwa postawa badajcego, polegajca na przestrzeganiu zasady rzetelnoci i uczciwoci w badaniach, na co wskazywa m.in. niedawno zmary wybitny nasz socjolog Jzef Chaasiski. Zanim wic przystpimy do stosowania jakichkolwiek metod czy technik badawczych dobrze jest uwiadomi sobie powysze problemy i zachowa w stosunku do tych metod czy technik postaw na

tyle krytyczn aby nie ulec rnym iluzjom, co do ich wartoci oraz na tyle rozsdn aby nie odrzuca adnej z nich ze wzgldu na przerne uprzedzenia. 79 PRZYPISY 1 S. Ossowski, O osobliwociach nauk spoecznych, Warszawa 1962, s.213-214. Zob. te S. Nowak, Metodologia bada socjologicznych, Warszawa 1970, s.27 i n. 2 3 4 5 S. Ossowski, op. cit., s.214. Ibidem, s.219. Ibidem, s.222. Ibidem, s.229.

6 Zob. np. E. Noelle, Utnfragen in der Massengesellschaft. Einfuhrung in die Methoden der Demoskopie, Hamburg 1963, s.55 n. oraz T. Szczurkiewicz,Niektre uwagi krytyczne o ankietach, w: Studia socjologiczne, Warszawa 1969, s.41 n. 7 8 S.Ossowski,op. cit.,s.231. Ibidem, s.242-245.

9 Spinoza przez poznanie intuicyjne rozumia rozumowe wnikanie w istot przedmiotu; natomiast Bergson przeciwstawia poznanie intuicyjne poznaniu racjonalnemu. 10 Wskazywali oni na potrzeb rozumnego wycia si w przedmiot poznania" (verstehendes Einleben" in das Erkenntnisobject"), a take na intuicyjne wgbienie si" (intuitive Ver-tiefung"). Zob. J. Szczepaski, Socjologia, rozwj problematyki i metod, Warszawa 1967, s.327 n. oraz H. Hartmann, Empirische Sozialforschung, Munchen 1970, s.32. 1' Zob. T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne, op.cit.,331-332. 12 J. Szczepaski, Odmiany czasu teraniejszego, Warszawa 1973, s.653. 13 T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne, op.cit, s.337 n. 14 Zob. K. Marks, Kapita, t.I, Warszawa 1951, s. 191. 15 Zob. H. Orlans, Ethical Problems in the Relations of Research Sponsors and Investigetors, w: Ethics, Politics, andSocialResearch. Pod red. Gedeon Sjeberg. Wyd.III. Cambridge Mass. 1967, s.3-24; D. Caplovitz, The Stages of Social Research. N.York 1983, s.3 n. 16 Porwnaj: Ethical Principles in the Conduct of Research with Huma Participants, w: Mi-riam Lewin, Psychologische Forschung im Umriss. Berlin - Heidelberg - N.York - Tokyo 1986. 17 Zob. P. Atteslander, Methoden der empirischen Sozialforschung, Berlin 1969, s.8

18 Refleksje Mertona dotyczce budowy teorii redniego zasigu nale do najbardziej interesujcych i podnych wrd tych, jakie podejmowa nad teoretycznymi i metodologicznymi problemami socjologii. Zob. R. K. Merton, On Theoretical Sociology. Five Essays, Old and New, N.York 1967 i tego Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa 1982, s.71 -73. 19 Socjografia jest pomocnicz dziedzin nauk spoecznych, ktra zajmuje si sporzdzaniem moliwie dokadnych opisw zbiorowoci, zjawisk i procesw spoecznych. 20 Zob. P. Atteslander, op.cit., s.290. 21 K.R. Popper, Conjectures and Refutations - the Growth of Scientific Knowledge, London 1963, s.46. 22 Zob. C. H. Cooley, Social Process, N.York 1918, s.153-168 orazE. RubingtoniM. S. Wein-berg, The Study of Social Problems, N.York 1971, s.54 n. 23 Zob. M. B. Clinard, Sociology ofDeviant Behavior, wyd.IV. N.York 1974. 24 Zob. P. B. Horton i G. R. Leslie, The Sociology of Social Problems, N.York 1970, s.4 oraz J. Sztumski, Problem spoeczny jako przedmiot bada socjologii, w: Studia Socjologiczne nr 3 1977, s.215n. 25 P. B. Horton i G. R. Leslie, The Sociology of Social Problems, op.cit., s. 13 do 15 80 26 Zob. W. Friedrich, Methoden der marxistisch-leninistischen Sozialforschung, Berlin 1970, s.164165. Na przykadzie tej ksiki mona te dostrzec, e jej do udziwniony tytu nie przesdza w sposb negatywny o treci. Zob. P. Atteslander, op.cit., s.23. Zob. G. C. Homans, .Die Theorie der sozialen Gruppe, Koln Opladen 1960, Cyt. zaP.Atte-slanderem, op.cit., s.23. Zob. H. Hartmann, Empirische Sozialforschung, op.cit., s.92 n. P. Atteslander, op.cit., s.17. Zob. H.M. Blalock, Statystyka dla socjologw, Warszawa 1975, s.139. Zob. F. Bacon, Novum organum, Warszawa 1955 oraz T. Kotarbiski, Wykady z dziejw logiki, d 1957, s.232 n. Bliej na ten temat zob.: J. Szczepaski, Socjologia. Rozwj problematyki i metod, op.cit., s.90-97. Zob. T. Pawowski, Metodologiczne zagadnienia humanistyki, Warszawa 1969, s.171 n. Por.: M. Peters i R. Zeugin, Sozialindikatorenforschung. Eine Einfuhrung, Stuttgart 1979, s.l, gdzie wymieniaj oni nastpujc rozpraw: R. Bauer, Social Indicators, Cambridge Mass. 1966. S.C. Dodd, Dimension ofSociety. A Quantitative Systematics for the Social Sciences, N.York 1942, s.135. Zob. M. Peters i R. Zeugin, op.cit., s.22-26. Tak ujmuje to np. SA. Rice (Social Accounting and Statistics for the Great Society, w: Public Administration Review 27 VI1967) i C. Girardeau (Social Indicators, w: Social Science Information 11III/IV 1972).

Najbardziej zdecydowanie wyraaj taki pogld R. Bauer (op.cit.) i P.J. Henriot (Political Aspects of Social Indicators. Implicalions for Research, N.York 1972). Tak okrela je T. Pawowski, op.cit., s.l 80 n. Zob. S. Nowak, Metodologia bada socjologicznych, op.cit., s.103. Ibidem, s.l04. T. Pawowski, op.cit., s.200-201. Zob. M. Bunge, What is a Quality ofLife Indicator? w: Social Indicators Research, vol. II., nr 1, VI 1975, s.69. Blisz charakterystyk miary" zob.: J. Sztumski i W. Sztumski, Materializm dialektyczny a wspczesne nauki szczegowe, Warszawa 1977, s.l05 n. M. Peters i R. Zeugin, op.cit., s.35. F. Engels, Anty-Diihring, Warszawa 1948, s.29. Porwnaj: J. Kmita, Wykady z logiki i metodologii nauk, Warszawa 1977,s.49n. Zob. O.M. Sicziwica, Metody i formy naucznogo poznanija, Moskwa 1972. Porwnaj: S. Nowak, op.cit., s.237. J. Szczepaski, Techniki bada spoecznych, d 1951, s.51. Odnonie polemik z neopozytywizmem w socjologii zob.: Positivism and Sociology, pod red. A. Giddensa, London 1975. Zob. PA. Sorokin. Fads and Foibles in Modern Sociology and Related Sciences, Chicago 1956. s.l02 i n. Ilustruje on tego typu skonnoci prbami matematyzacji, jakie zaprezentowali np. S.C. Dodd, K. Lewin, J.F. Brown i in. Dla uzupenienia mona by take wskaza na prb formalizacji Homansa tzw. teorii interakcji" podjtprzez H.A. Simona. Oczywicie mona by znale rwnie przykady w rodzimej literaturze, podobnie jak i dla innych przypadkw. Pozostawiamy to Czytelnikowi pomni zasadzie, enominasunt adiosa... Zreszt w nauce waniejsz spraw wydajsi bdy ni ludzie, ktrzy je popeniaj. 81 Zob. S. Andreski, Die Hexenmeister der Sozialwissenschaften. Missbrach, Mod und Mani-pulation einer Wissenschaft, Munchen 1974, s.126 i n. Klasycznym przykadem takiego ujcia jest mechanistyczna koncepcja czowieka, przedstawiona przez La Mettrie w jego ksice Czlowiek-maszyna, Warszawa 1953. Zob. P.A. Sorokin, op. cit., s.51. Zdawa sobie z tego spraw np. Saint-Simon, wskazujc, e za jego czasw kilkakrotnie zmieniy si konstytucje Francji, a spoeczestwo nie ulego wcale tak szybko przemianom. Interesujce wywody na ten temat przedstawi W.P. Tugarinow w ksice Fiosofija sozna-nija, Moskwa 1971, s. 121 i in. Proponowany termin wiadomo kolektywna" nawizuje wprawdzie do koncepcji conscien-ce collective E. Durkheima, ale ujmujemy j w kategoriach psychospoecznych. Zob. K. Twardowski, O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym [w:] Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1965, s. 346-347. Zob. P.K. Feyerabend, Against Method. Outline ofAn Anarchistic Theory Knowledge, London 1975. 82 Cz druga

PROCES BADAWCZY 2. 2.1. EKSPERYMENT W NAUKACH SPOECZNYCH POJMOWANIE EKSPERYMENTW W BADANIACH SPOECZNYCH

Sowo eksperyment znaczy tyle, co dowiadczenie". Obejmuje zatem swoim zakresem przerne dowiadczenia ywioowe, potoczne czy yciowe, jakie s udziaem poszczeglnych ludzi oraz dowiadczenia naukowe. Kiedy uywamy tego sowa w nauce, nie mamy na myli dowiadcze w potocznym rozumieniu, lecz tylko dowiadczenia naukowe, czyli takie badania danego faktu lub procesu, ktre s cile okrelone i przeprowadzone w celowo stworzonych warunkach, dajcych si z reguy powtarza. Eksperyment w naukowym znaczeniu jest bardzo istotnym przedsiwziciem poznawczym, nie tylko w naukach przyrodniczych. Take w naukach spoecznych mona odwoywa si do eksperymentu, poniewa pozwalaj nam one na : a) prawie pene kontrolowanie i ksztatowanie uwarunkowa sytuacyjnych danego zjawiska lub procesu oraz b) sprawdzenie hipotez w sytuacjach, ktre s dla nich najbardziej istotne, czyli w sytuacjach ekstremalnych. Akceptacja eksperymentu nie bya jednak powszechna w naukach spoecznych i to nawet wrd socjologw. Niektrzy z nich, zwaszcza wczeniejsi, nie dostrzegali moliwoci czy potrzeby odwoywania si do eksperymentw przy badaniach problemw spoecznych. Comte i Durkheim uwaali np., e w naukach spoecznych nie mona odwoywa si do takich samych eksperymentw, jakie s stosowane w naukach przyrodniczych. Sdzili natomiast, e socjolog moe wykorzystywa tzw. eksperymenty naturalne", do ktrych zaliczali m.in. klski ywioowe, wojny, zjawiska tzw. patologii spoecznej", jak np. alkoholizm itp. zjawiska oraz bada, jaki wpyw wywieraj one na procesy spoeczne tych zbiorowoci, w ktrych wystpuj. Przyjmujc taki punkt widzenia na eksperyment w naukach spoecznych nie dopuszczali oni moliwoci ksztatowania zjawisk spoecznych, ani te nie zalecali sprawdzania hipotez w sytuacjach ekstremalnych, uzyskanych w warunkach laboratoryjnych. 85 Niebawem dostrzeono jednak, e oprcz eksperymentw naturalnych mona wyrni take tak swoiste eksperymenty, jakie wynikajnp. z realizacji przernych idei, programw, czy te reform spoecznych, poniewa dziaania tego rodzaju powoduj zawsze okrelone skutki spoeczne, ktre mog by przedmiotem bada naukowych. Przykadem takich dziaa moe by osadnictwo na terenach nie zamieszkaych, budowa nowych zakadw przemysowych wraz z nowymi osiedlami i dzielnicami czy nawet miastami w regionach rolniczych itp. dziaania. Korzystanie jedynie z eksperymentw w powyszym rozumieniu zakadao, e socjolog moe waciwie analizowa przyczyny i skutki badanych zjawisk tylko z pozycji biernego obserwatora, porwnujcego spoecznoci, w jakich zdarzyo si co tak szczeglnego, i mona to zdarzenie uzna wanie za swoisty eksperyment z tymi w ktrych nic podobnego nie wystpio. W praktyce okazao si jednak, e wnioski wynikajce z takich porwna nie zawsze s prawdziwe i nie zawsze

nadaj si do szerszych uoglnie. Nieatwo bowiem znale tak dalece podobne spoecznoci, aby nadaway si do tego rodzaju porwna. Wtpliwe efekty jakie uzyskiwano przyjmujc pozycj biernego obserwatora, a take denia do wykrywania rzeczywistych przyczyn i skutkw zjawisk spoecznych, skaniaj uczonych coraz bardziej do poszukiwania moliwoci odwoywania si do eksperymentw inspirowanych przez nich samych. Przyczynia si to stopniowo do ksztatowania si nowych ocen eksperymentw, jako przedsiwzi poznawczych podejmowanych w naukach spoecznych. Przeprowadzanie eksperymentw w sferze spoecznej na szersz skal nie byo i nie jest jednak spraw atw. Oprcz problemw natury moralnej pojawiy si take problemy wynikajce z trudnoci natury metodologicznej. Pierwsze spord wymienionych problemw wynikay gwnie z wtpliwoci co do tego, czy i w jakim stopniu wolno uczonemu poddawa ludzi prbom badawczym ktre, jeli nawet nie s szkodliwe dla organizmw ludzkich, to przecie mimo wszystko mog powodowa okrelone zmiany w wiadomoci osobnikw bdcych przedmiotem bada. Wiadomo np., e pod wpywem stawianych pyta, stosowanych bodcw itp. praktyk badawczych mog pojawia si u badanych takie stany wiadomoci; ktre nie miayby miejsca i ewentualne stresy, gdyby nie owe badania. Zastrzeenia natury moralnej nie s tu wic bezzasadne. Problemy zwizane z trudnociami metodologicznymi wynikaj oglnie biorc z duej zoonoci i dynamiki rzeczywistoci spoecznej. Dua zoono i zmienno zjawisk spoecznych powoduje powane trudnoci w prowadzeniu bada spoecznych wszelkiego typu, a take w przeprowadzaniu 86 dowiadcze, ktre pozwoliyby na objcie kontrol wszystkich czynnikw, jakie wspksztatuj dane zjawisko spoeczne. Trzeba bowiem pamita, e w odniesieniu do omawianych zjawisk oprcz czynnikw rodowiskowych (czyli wynikajcych zarwno z oddziaywania rodowiska geofizycznego, jak i spoecznego), wchodzjeszcze w gr czynniki gospodarcze, kulturowe i psychiczne, jakie uksztatoway si w filo- i ontogenetycznym rozwoju czowieka. Ograniczajc si w danym eksperymencie tylko do kilku zdaniem badajcego najwaniejszych zmiennych kontrolowanych zakada si milczco, e pozostae czynniki nie maj istotnego znaczenia dla tego eksperymentu, co jest oczywicie zawsze fikcj. W rzeczywistoci wchodzi w gr znacznie wicej czynnikw, ni te, jakie zostay przez nas wyrnione i nie zawsze pominite przez badajcego s trzeciorzdne. Przeciwnicy eksperymentw w socjologii wskazuj rwnie na ten fakt, e zbiorowo na ktrej dokonuje si eksperymentu, nie moe by wielka. Dlatego te uoglnienia, formuowane na podstawie danych, jakie uzyskano w wyniku przebadania tych niezbyt wielkich zbiorowoci, nie mog mie waloru uniwersalnego, czyli ukazywa oglnych prawidowoci, lecz odnosz si w rzeczywistoci tylko do przebadanych zbiorw. Ponadto wskazywano take na pewne problemy techniczno-organizacyjne, ktre mog rzutowa na efekty eksperymentu. Na przykad: uwzgldnienie w eksperymencie dwch grup eksperymentalnej i kontrolnej powoduje konieczno badania kadej z nich w rnym czasie, poniewa z reguy nie mona prowadzi tych bada rwnoczenie, chociaby ze wzgldw technicznych. Na rnice, jakie stwierdzimy w opiniach i postawach tych obu grup, istotny wpyw mog zatem wywiera wzajemne

kontakty midzy nimi w czasie przeprowadzonego eksperymentu, ktre trudno wyeliminowa cakowicie, jeeli nie s one badane rwnoczenie. Konieczny dystans czasowy, jaki istnieje midzy badaniami kadej z grup, moe wic utrudnia rozstrzygnicie kwestii czy stwierdzone rnice s naturalnym nastpstwem ich specyfiki warunkw ycia, czy te efektem wtrnym spowodowanym przez przenikania danych o przeprowadzonym eksperymencie z grupy eksperymentalnej do grupy kontrolnej. Oczywicie nie zawsze konieczne jest posugiwanie si grup kontroln czy te wiksz iloci grup eksperymentalnych. Ale tego rodzaju ograniczenia eksperymentu powoduj jednak, e ich wyniki s bardziej ubogie1. Tote uczeni staraj si prowadzi badania eksperymentalne moliwie z uwzgldnieniem grup kontrolnych, dc przy tym do maksymalnego ograniczenia skutkw ruchliwoci i dynamiki spoecznej, co znowu nie jest wcale atwe do zrealizowania w perspektywie badawczej. Przeciwnicy eksperymentu zwracaj te uwag na to, e badani wiadomie lub niewiadomie nastawiaj si odpowiednio psychofizycznie do warunkw 87 eksperymentu, co moe rzutowa na autentyczno ich zachowa. Mog oni uprzedza swoim zachowaniem domniemywane przez siebie yczenia badajcego i zachowywa si tak, jak im wydaje si, e naley si wanie zachowywa ze wzgldu na potrzeb bada. W przypadku niechci do badajcego mog te swoim zachowaniem wprowadzi go w bd. Kolejnym ich argumentem jest selektywno eksperymentu, czyli to, e kady eksperyment uwzgldnia rzeczywisto spoeczn w niepeny sposb, ograniczajc si tylko do pewnych jej wycinkw czy aspektw. Na skutek tego uoglnienia oparte na eksperymencie s czsto zawodne w praktyce, poniewa opieraj si tylko na tych realiach, jakie zostay uwzgldnione w eksperymencie. Okazuje si wic, e aby udowodni prawdziwo jakiej tezy trzeba odwoywa si nie tylko do eksperymentw, ale sprawdza dan tez take w sytuacjach pozaeksperymen-talnych, czyli w szerzej pojtej praktyce2. 2.2. RODZAJE EKSPERYMENTW STOSOWANYCH W NAUKACH SPOECZNYCH

Ze wzgldu na sposb przeprowadzania eksperymentu i jego charakter mona wyrni kilka rodzajw eksperymentw, z jakimi spotykamy si w naukach spoecznych. Rodzaje te moemy uj w takie oto pary: a) eksperymenty projektowane w terenie i eksperymenty laboratoryjne; b) eksperymenty ex post facto i eksperymenty projekcyjne oraz c) eksperymenty j e d n o c z e s n e i eksperymenty sukcesywne. 2.2.1. Eksperyment projektowany w terenie Jest on najbardziej zbliony do tego rodzaju eksperymentu, z jakim spotykamy si w naukach przyrodniczych. Jego istotn cech jest to, e badany zesp ludzi nie jest wyobcowany ze swego rodowiska naturalnego w czasie przeprowadzanych bada.

Przy przeprowadzaniu eksperymentu omawianego rodzaju posugujemy si z reguy dwoma zbiorami ludzi: grup eksperymentaln i grupa kontroln, ktra dobiera si tak, aby byy ze sob porwnywalne, na zasadzie podobiestwa cech spoeczno-demograficznych i in. waciwoci wanych dla badajcego. Cechy te, czyli tzw. zmienne", powinny by cile okrelone i ujte w mierzalne kategorie. 88 Przed przeprowadzaniem zamierzonego eksperymentu oba wybrane zbiory, tzn. eksperymentalny" i kontrolny", poddaje si badaniom dla ustalenia porwnywalnych cech i wsplnych waciwoci kadego z nich, ktre s wane ze wzgldu na dany rodzaj dowiadczenia. Po dokonaniu powyszych ustale na zbir eksperymentalny oddziauje si w sposb przewidziany w planie bada, np. stosuje si okrelone bodce, przekazuje odpowiednie informacje itp. rodki. Po zakoczeniu eksperymentu oba zbiory bada si ponownie, a uzyskane wyniki porwnuje si z tymi, jakie zebrano przed przeprowadzeniem eksperymentw. Porwnanie to pozwala stwierdzi, czy i w jakim stopniu rnice wystpujce midzy grup eksperymentaln a kontroln zostay spowodowane wanie przez eksperyment, tzn. cilej mwic, s nastpstwem dziaania zmiennej lub zmiennych modyfikowanych w czasie eksperymentu. Zasadnicz spraw w omawianym rodzaju eksperymentu jest objcie kontrol istotnych zmiennych dla danej zbiorowoci oraz takie zapewnienie izolacji pomidzy wybranymi grupami, czyli badanymi zbiorami, aby bodce stosowane przez eksperymentatora na zbir eksperymentalny nie przenikay do zbioru kontrolnego. Posugiwanie si grup eksperymentaln i grup kontroln w badaniach zjawisk spoecznych mona przedstawi schematycznie w nastpujcy sposb: GRUPA EKSPERYMENTALNA pierwotny pomiar zmienn>'ch zalenych 1 stosowany bodziec w czasie eksperymentu (zmiennelniezalene) porwnanie _______________> i_______________ GRUPA KONTROLNA Pwny pomiar zmiennych zalenych

w celu ustalenia zgodnoci

ponowny pomiar zmiennych zalenych porwnanie ------------------> w celu ustalenia niezgodnoci jako nastpstwa zastosowanego bodca ponowny pomiar zmiennych zalenych 89 Dla zilustrowania przedstawionego schematu posuymy si badaniami przeprowadzonymi w Stanach Zjednoczonych nad moliwoci ksztatowania opinii i postaw poprzez przezwycianie istniejcych przesdw rasowych, jakie omawia E. R. Babbie. W tym celu wyoniono pewien zbir osb, ktre zgodziy si na uczestnictwo w badaniach, a nastpnie podzielono go na dwie grupy maksymalnie podobne do siebie ze wzgldu na cechy spoeczno-demograficzne czyli na grup: kontroln i eksperymentaln. Za pomoc odpowiednich technik badawczych ustalono jakie przesdy rasowe s charakterystyczne w kadej z nich i jakie powoduj one opinie i postawy, po czym porwnano wyniki tych bada i stwierdzono zbienoci przesdw rasowych w obu grupach. Kolejnym przedsiwziciem badawczym byo poddanie grupy eksperymentalnej odpowiednim bodcom przewidywanym w dowiadczeniu. W tym celu posuono si filmem dokumentalnym, ukazujcym donios rol Murzynw w historii Ameryki. Po tym eksperymencie przeprowadzono ponowne badania obu grup oddzielnie, w celu ustalenia istniejcych przesdw, a ich wyniki poddano kolejnemu porwnaniu. Rnice, jakie pojawiy si midzy badanymi grupami, wydaway si potwierdza przyjte przypuszczenie, e zostay one spowodowane wanie przez zastosowane bodce. 2.2.2. Eksperyment laboratoryjny Eksperyment laboratoryjny jest takim przedsiwziciem badawczym, w ktrym badajcy tworzy wyizolowan, czyli wanie laboratoryjn sytuacj dla dobranego przez siebie zbioru ludzi, w oparciu o i------------------

hipotetycznie zestawione zmienne. Zalenoci midzy tymi zmiennymi s weryfikowane poprzez manipulacj jedn lub wicej zmiennymi i poprzez sprawdzenie potencjalnego wpywu zmiennych, ktre nie nale do sprawdzanych hipotez3. W eksperymencie omawianego typu zachowanie badanych jest wic ksztatowane przez badajcego, a celem eksperymentu jest stwierdzenie czy dane zmienne zalene i niezalene, maj istotnie taki wpyw na zachowanie ludzi, jakie si im przypisuje. Tworzenie okrelonych, sztucznych sytuacji ma na celu wykluczenie wpywu wszystkich innych czynnikw poza tymi, jakie zamierzamy obserwowa w badaniach. W eksperymencie laboratoryjnym badajcy ma moliwo kontrolowania kadego kroku w podjtych przez siebie badaniach oraz modyfikowania warunkw przeprowadzonego dowiadczenia, sposobw jego realizacji, wielkoci badanego zbioru, czasu trwania itp. elementw. Dlatego te jeszcze przed podjciem bada trzeba ustali moliwie dokadnie warunki eksperymentu 90 i zaplanowa jego przebieg, zasady doboru uczestnikw, systemy kodyfikacji i miar rnych typw i rodzajw zachowa, a wic wszystkie te elementy, jakie uatwiaj modyfikowanie procesu bada. Dla ilustracji eksperymentu tego rodzaju omwimy pokrtce badania, ktrych celem byo ustalenie zalenoci midzy frustracj a agresj w przypadku dzieci. Do zamierzonego eksperymentu wybrano 20 dzieci, ktre badajcy podzieli na dwie grupy: A grup kontroln i B grup eksperymentaln dbajc o to, aby obie byy podobne ze wzgldu na cechy spoeczno-demograficzne. W tym celu mona stosowa rne sposoby doboru grup, np. dobr losowy. Dalsze czynnoci eksperymentatora byy nastpujce: dzieci z grupy A poproszono do pomieszczenia penego zabawek i zachcano do zabawy wedug ich upodoba. Podobnie postpiono z dziemi z grupy B, z tym jednak, e po paru minutach eksperymentator powrci do pomieszczenia, w jakim ta grupa przebywaa i zacz krzycze na dzieci za to, i wziy zabawki. Nastpnie odebra im zabawki, pozostawiajc jedynie duego pluszowego niedwiadka. Wywoujc w ten sposb frustracj u dzieci z grupy B, badajcy uda si do ukrytego pomieszczenia obserwacyjnego, aby prowadzi szczegow obserwacj zachowa badanych i ustali kierunek ich agresji4. Przedstawiony przykad ukazuje wyranie, e moliwoci inicjatyw eksperymentw s w tego rodzaju dowiadczeniu due, a istotnymi czynnikami ograniczajcymi sw zasadzie wzgldy natury etycznej. Trudno bowiem uwaa za dopuszczalne bez wszelkich skrupuw takie np. traktowanie przez badajcego ludzi, jakie powoduje ich frustracje. 2.2.3. Eksperyment expostfacto Eksperyment ten polega na badaniu okrelonego zaszego zdarzenia spoecznego, ktrego uwarunkowania i rozwj analizuje si retrospektywnie, starajc si ustali, czy np. przyjty przez nas kompleks uwarunkowa potwierdza si rzeczywicie, tzn. czy tumaczy nam po prostu genez danego faktu. Klasycznym poniekd przykadem eksperymentu omawianego typu s badania Heleny Christiansen nad prawdziwoci hipotezy: im wiksza ilo lat nauki szkolnej tym lepsza kariera ekonomicznozawodowa, przejawiajca si w awansach i we wzrocie uposaenia danego osobnika", ktre

przeprowadzono w 1935 r., czyli w latach wielkiego kryzysu. Do wymienionych bada wytypowano absolwentw z przed dziesiciu lat, jednego rocznika, 91 spord ktrych wyselekcjonowano pewien zbir osb, jaki mona byo podda badaniom szczegowym w celu weryfikacji wymienionej hipotezy. Wyselekcjonowany zbir podzielono na dwa podzbiorye ksperymen-t a 1 n y obejmujcy tych, ktrzy uzyskali matur oraz kontrolny obejmujcy osoby, ktre nie uzyskay matury, poniewa uczszczay krcej do szkoy. Nastpnie ustalono pewn ilo zmiennych, ktre poza badanym czynnikiem, tzn. dugoci lat nauki, mog mie wpyw na sukcesy lub niepowodzenia zawodowe, jak np. pe, zawd ojca, narodowo rodzicw, zdolnoci umysowe (ustalone wedug ocen szkolnych) itp. Poprzez skrupulatn eliminacj, opart m.in. na zestawieniu wyselekcjonowanych osb parami z punktu widzenia przyjtych zmiennych, ze zbioru, ktry w momencie podjcia bada obejmowa 2127 nazwisk, pozostao tylko 46 osb, czyli po 23 w kadej grupie. Uzyskano w ten sposb zbiorowo cho statystycznie niewielk ale metodologicznie poprawnie ustalon co pozwolio na potwierdzenie hipotezy, e wysza ilo nauki ma pozytywny wpyw na karier zawodow5. Powysze badania pozwoliy take uchwyci wpyw tzw. czynnika czasu" i zwizanego z nim efektu miertelnoci", ktry przejawia si w tym, e z upywem czasu w kadym zbiorze ludzi nastpuj pewne naturalne ubytki, tym wiksze, im wikszy jest wanie upyw czasu. Ubytki tego rodzaju powoduj oczywicie okrelone zmiany w strukturze spoecznej danego zbioru, co nie moe by faktem obojtnym dla badajcego. Jest to niewtpliwie swoisty rodzaj eksperymentu moliwego w naukach spoecznych. Waciwie eksperymentalny charakter tego rodzaju bada polega po prostu na prbach rekonstrukcji uwarunkowa danych zjawisk spoecznych i na odtwarzaniu ich prawdopodobnego przebiegu. 2.2.4. Eksperyment projekcyjny Omawiany eksperyment opiera si na tzw. metodach projekcyjnych", umoliwiajcych uzewntrznianie uczu, pragnie itp. stanw psychicznych badanych, ktre pierwotnie byy stosowne przez psychologw i psychiatrw dla celw diagnostycznych. Za pomoc owych metod, w ktrych stosowano rne testy, np. test Rorschacha, test tematycznej apercepcji TAT, testw wolnych skojarze rysunkw, obrazkw itp. starano si ustali zaangaowanie uczuciowe, przesdy, zdolnoci kojarze itp. waciwoci badanych osb. Nieco pniej metody te zastosowano rwnie w badaniach socjologicznych, np. dla ustalenia wpywu stereotypw na opinie i postawy ludzi w stosunku do przedstawicieli innych ras, grup etnicznych, kategorii spoecznych itp. zbiorowoci6. Okazywano badanym np. kilka zdj osb nieznanych szerszemu 92 ogowi i proszono o wskazanie kto, spord owych osb jest, a cilej biorc po prostu wyglda na kapitalist, dziaacza robotniczego, pacyfist, uczonego itd. Badania tego rodzaju ukazay m.in. jak duy jest wpyw przernych stereotypw i przesdw na wyobraenia ludzi o kapitalicie, dziaaczu robotniczym, uczonym oraz o ludziach tym podobnych kategorii spoecznych.

Eksperyment projekcyjny oglniej biorc polega na badaniu danego zjawiska spoecznego w kadej sytuacji, kiedy wprowadzamy nowe bodce i obserwujemy, jakie wywouj one skutki u badanych. Wymaga to rzecz jasna cisej obserwacji i selektywnej kontroli nad poszczeglnymi czynnikami, wspokrelajcymi dane zjawisko. Badajcy moe sam zaplanowa taki eksperyment, ale moe te wykorzysta do tego celu przedsiwzicia rnych instytucji. Ilustrujc t drug moliwo Atteslander wymienia np. badania dotyczce tego, jaki wpyw na procesy dezintegracyjne ma przeniesienie czci dotychczasowych mieszkacw barakw dla ubogich do nowych blokw mieszkalnych7. 2.2.5. Eksperymenty jednoczesne i sukcesywne Sto eksperymenty polegajce na rwnoczesnym badaniu jednego, dwch lub nawet wicej zbiorw ludzi, czyli grupy ktre poddajemy np. rnym bodcom. Aby uczyni zado wymogowi rwnoczesnoci przy badaniu co najmniej dwch grup, zamierzone badania musz by prowadzone rwnolegle, co oczywicie wymaga odpowiednich rodkw kadrowych i technicznych, np. odpowiedniej iloci przeszkolonych eksperymentatorw, pomieszcze itp. Eksperymenty te w porwnaniu z poprzednimi polegaj na tym, e dany zbir lub zbiory ludzi poddaje si dwom badaniom, ktre s przeprowadzane w rnym czasie. Z reguy badania takie prowadzi si przed i po zastosowaniu okrelonych bodcw w stosunku do zbiorw ludzi poddanych eksperymentowi. 93 Schematycznie eksperyment sukcesywny mona przedstawi w nastpujcy sposb8: Przed zastosowaniem bodca Po zastosowaniu bodca Grupa kontrolna Grupy eksperymentalne B C D utrzymanie bodca na tym samym poziomie natenia wzrost intensywnoci bodca do x wzrost intensywnoci bodca do 2x

wzrost intensywnoci bodca do 3x B, D,

------------------------->

Porwnanie wynikw bada uzyskanych przed i p o zastosowaniu bodca pozwoli na uchwycenie rnicy (r) wedug nastpujcego wzoru: r = A,-A r = Ci - C r = D,-D Na podstawie stwierdzonych rnic mona ustali, czy i jaki jest wpyw stosowanych bodcw na badane zbiory ludzi. Eksperymenty sukcesywne mog by oczywicie mniej i bardziej zoone w porwnaniu z przedstawionym schematem. Ale nawet najbardziej prosty eksperyment tego typu wymaga przynajmniej dwch kolejnych, postpujcych po sobie bada. 94 PRZYPISY 1 Na duprzydatno grup kontrolnych w badaniach socjologicznych wskazali m.in. F.J. Roethlisberger i W.J. Dickson, odwoujc si do swoich bada prowadzonych w Western Electric Hawthorne Works w Chicago; zob. F.J. Roethlisberger i W.J. Dickson, Management and the Worker, Cambridge 1939. 2 3 Zob. E.R. Babbie, The Praclice of Social Research, Belmont California 1975, s.254 i nast. Zob. Ph. Fellin, T. Tripodi i H. J. Meyer, Exemplars of Social Research, Itasca, Illinois 1969, s.14.

* Zob. R.C. Federico, Sociology, Reading, Mass. 1975, s.33-34. 5 Porwnaj: St. Szostkiewicz, Procedury i techniki bada socjologicznych (Skrypt), wyd.II popraw, i uzupen., Warszawa 1961, s.57-58 i J. T. Doby, An Introducion to Social Research, N. York 1967, s.182 i nast. 6 Zob. C. Selltiz, M. Jahoda, M. Deutsch i S.W. Cook, Untersuchungsmethoden der Soziolfor-schung, Teil II, Neuwied-Darmstedt 1972, s.61 i nast. 7 Zob. P. Atteslander, Methoden der empirischen Sozialforschung, op. cit., s. 181. 8 Zob. W.J. Goode i P.K. Hatt, Methods in Social Research, N.York-Toronto-London 1952, s.95. Zob. te Badania eksperymentalne", w: Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw pod red. S. Nowaka, Warszawa 1965, s. 433-481, gdzie znajduje si m.in. tumaczenie fragmentu w/w ksiki W.J. Goode i P.K. Hatt. 95

3. 3.1.

BADANIA TERENOWE OKRELENIE BADA TERENOWYCH

Badania terenowe zostay zapocztkowane przez etnologw i etnografw. W socjologii s one stosowane wwczas, kiedy interesujce nas fakty czy zjawiska chcemy postrzega w ich naturalnym ksztacie spoecznym. Badania te stwarzaj nie tylko moliwoci lepszego poznania uwarunkowa i zoonoci danych zjawisk, ale pozwalaj take na uchwycenie ich tendencji rozwojowych, co jest spraw wan dla socjologa lub etnologa. Badania terenowe pozwalajte dostrzec wiele drobnych rnic, jakie wystpujnp. w opiniach badanych ludzi, ktre trudno ustali za pomoc innych metod badawczych znanych naukom spoecznym. Badania terenowe mona prowadzi w zbiorowociach zwartych przestrzennie, tzn. w takich, w ktrych badajcy moe bez wikszych trudw dotrze do kadej jednostki badanej populacji. Jedn z istotnych cech tych bada jest konieczno utrzymywania przez badajcego osobistych zwizkw z dan zbiorowoci'. Nie znaczy to, e musi on czynnie uczestniczy w yciu badanych. Jeeli jednak badajcy ma moliwo brania udziau w yciu badanej zbiorowoci, to powinien z tego skorzysta, poniewa uzyskuje wwczas dodatkowe szanse zebrania ciekawych danych lub wzbogacenia posiadanych wiadomoci o ludziach, ktrzy go interesuj. Pouczajcym przykadem takiej wanie postawy s dowiadczenia badawcze wybitnego polskiego etnosocjo-loga Bronisawa Malinowskiego2. Przedmiotem bada terenowych mog by warunki ycia poszczeglnych spoecznoci ludzkich oraz wytwory materialne i niematerialne. Do materialnych zaliczymy np. struktury spoeczne, sposoby produkcji, instytucje spoeczne itp. Do niematerialnych natomiast zaliczymy np. przerne wierzenia, opinie, stereotypy itp. twory wiadomoci ludzi3. W badaniach terenowych mona posugiwa si rnego rodzaju technikami w celu zebrania potrzebnych nam danych. Mona posugiwa si np. obserwacj, wywiadem, ankiet, analiz dokumentu itp. technikami bada. W zalenoci od stosowanych metod i technik zbierania danych, mona 96 zgromadzi rne materiay badawcze zarwno pod wzgldem jakociowym, jak i ilociowym na temat interesujcych nas problemw. Badania te s dogodn okazj do penetracji kompleksowej danych rodowisk. 3.2. TYPY BADA TERENOWYCH

Ze wzgldu na zakres bada i stosowane techniki badawcze mona wyrni nastpujce typy bada terenowych4: a) Badania typu etnologicznego, w ktrych przypadku badajcy uczestniczy w codziennym yciu interesujcej go zbiorowoci i na podstawie poczynionych obserwacji stara si wyjania interesujce go zjawiska spoeczne, pomijajc ilociowe aspekty, np. czstotliwo ich wystpowania. b) Badania typu socjologicznegos podobne do wczeniej wymienionych ale rni si od nich tym, e uwzgldnia si w nich rwnie dane ilociowe, np. dane zawarte w rnych sprawozdaniach,

rejestrach itp. rdach. Poprzez badania tego typu uzyskuje si wic materiay wskazujce nie tylko na wystpowanie okrelonych zjawisk, ale rwnie ukazujce ich rozmiary, natenie, czstotliwoci itp. wskaniki ilociowe, co umoliwia przeprowadzenie analiz o charakterze ilociowo-jakociowym. c) Badania typu socjo-psychologicznego,ktrych celem jest umoliwienie zebrania materiaw dotyczcych okrelonych stanw wiadomoci badanych ludzi, w powizaniu z warunkami ich ycia spoecznego. Dla realizacji tego celu stosuje si zrnicowane techniki badawcze, pozwalajce na zebranie zarwno materiaw o charakterze jakociowym jak i ilociowym. 3.3. PRZYGOTOWANIE BADA TERENOWYCH Jedn z istotnych zalet bada terenowych jest niewtpliwie ich elastyczno, polegajca na tym, e badajcy musi w czasie ich prowadzenia podejmowa doranie rne decyzje, dotyczce sposobu zbierania materiaw, powikszania iloci badanych itp. Z tego faktu nie naley jednak wysnuwa wniosku, e badania tego rodzaju opieraj si po prostu na improwizacji. Ot wanie ze wzgldu m.in. na wspomnian cech wymagaj one szczeglnie starannego przygotowania, zarwno od strony teoretycznej, jak i techniczno-organizacyjnej. Istotnym elementem przygotowa jest opracowanie schematu postpowa-ma badawczego, ktry powinien zawiera nastpujce punkty5: a. Wstpne planowanie zamierze badawczych, ktre powinno zawiera okrelenie problemu i metod badawczych oraz zbiorowoci, 97 przewidywanej do bada ze wzgldu na podjty problem. Ucilenie planu moliwe jest dopiero po dokonaniu odpowiedniego rozeznania terenu bada, a cilej biorc zbiorowoci, jak zamierzamy podda badaniom. Aby uzyska tego rodzaju informacje konieczny jest rekonesans, czyli rozpoznanie danego terenu, co te powinno znale odzwierciedlenie w naszym planie badawczym. b. Zwiad terenowy jego celem jest ucilenie zaoe wymienionych w pkt. a), a ponadto: zebranie danych umoliwiajcych ogln charakterystyk zbiorowoci, jak zamierza si bada, nawizanie pierwszych nieformalnych kontaktw z ludmi, ktrzy bd przedmiotem dalszych zainteresowa badawczych; rozeznanie istniejcych w terenie rde informacji o badanych problemach, np. o istniejcych zbiorach dokumentw, o dobrze zorientowanych informatorach itp. wreszcie ustalenie nietypowych zjawisk, specyficznych dla danego rodowiska, o jakich warto wiedzie podejmujc badania. Wskazane jest pozyskanie dla bada lokalnych przywdcw, poniewa uatwia to kontakty z danym rodowiskiem. c. Opracowanie programu bada. Rezultaty zwiadu terenowego umoliwiaj dokonanie korekt zamierze badawczych oraz sformuowanie szczeglnego programu bada, w ktrym zostan uwzgldnione aspekty merytoryczne i metodologiczne danych przedsiwzi. Kiedy mwimy o aspektach merytorycznych programu bada, mamy na myli ukazanie w sposb moliwie wyrany problemw, jakie zamierzamy podj oraz hipotez, ktre chcemy poprzez badania zweryfikowa. Sowem chodzi tu o to wszystko, co chcemy lub uwaamy, e naleaoby zbada i pozna.

Metodologiczne aspekty dotycz z kolei refleksji nad tym jak realizowa zamierzenia badawcze. d. Sprawdzenie metod i narzdzi badawczych. Wspominalimy wczeniej, e w badaniach terenowych mona zbiera potrzebne dane za pomoc rnych metod i narzdzi badawczych. Tote w kadych badaniach omawianego typu istotn spraw jest dobr waciwych metod i narzdzi, ze wzgldu na podjty problem, specyfik spoecznoci i terenu, ktre s przedmiotem zainteresowa. Ju we wstpnej fazie zamierze badawczych przewidujemy metody i techniki, jakimi chcemy si posugiwa (zob. pkt.a). Wstpne koncepcje na ten temat moemy niekiedy modyfikowa po dokonanym zwiadzie (zob. pkt.b). Ostateczn decyzj w tej sprawie podejmujemy wszake dopiero po sprawdzeniu planowanych metod i narzdzi badawczych, a take po badaniach prbnych, jakie z reguy przeprowadza si na zbiorowoci kontrolnej, czyli na zbiorze podobnym ze wzgldu na swoje waciwoci spoecznodemograficzne do tego, jaki chcemy bada. 98 Jeeli nawet pierwotny wybr by trafny, to z reguy po przeprowadzonych prbach dokonuje si jeszcze pewnych poprawek narzdzi badawczych (np. w konstrukcji ankiet czy kwestionariuszy wywiadw), czy te uzupenia si przewidywane wczeniej narzdzia nowymi. e. Realizacja bada. Czynnoci przewidywane w punktach a) d) miay na celu przygotowanie gwnego przedsiwzicia, jakim s zamierzone badania terenowe. Jego realizacja wszake wie si z wejciem badajcego (lub zespou badajcych) na przewidziany teren oraz z przeprowadzeniem zaplanowanych bada. Jest to niewtpliwie decydujcy moment w badaniach terenowych i dlatego musi by on nie tylko starannie przygotowany, ale take konsekwentnie realizowany, zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami. Ewentualne zmiany, jeeli oka si konieczne, musz by przeprowadzone ostronie tak, aby nie doprowadziy do zniweczenia zamierze badawczych. Jeeli badania zasadnicze s poprzedzone starannymi przygotowaniami zwaszcza (zwiadem terenowym i prb metod i narzdzi), to konieczno dokonywania wikszych korekt w czasie ich trwania jest mao prawdopodobne. Natomiast w przypadku bardziej pobienych przygotowa konieczno takich korekt jest z reguy pewna i moe by bardzo dua6. Warto te wspomnie o tym, e zawsze wtedy, gdy badania maj charakter zespoowy, to wwczas istotn spraw jest zapewnienie odpowiedniej koordynacji pracy caego zespou. f. Analiza i opracowanie zebranych materiaw. Po zakoczeniu bada zebrane materiay musz by poddane analizie ilociowej lub jakociowej. To, jaka analiza moe by zastosowana w konkretnym przypadku, zaley od danego materiau. Nie wszystkie dane dadz si atwo wyrazi liczbowo a jeli nawet, to nie zawsze kwantyfikacja jest nam rzeczywicie potrzebna, poniewa niekiedy wystarcza w zupenoci opis jakociowy. Oczywicie najlepiej dysponowa takimi danymi, ktre kwalifikuj si zarwno do analizy ilociowej, jak i jakociowej, poniewa zastosowanie obu analiz pozwala na peniejsze i bardziej wnikliwe wykorzystanie zebranego materiau.

Po przeprowadzonej analizie mona przystpi do sporzdzenia sprawozdania z przeprowadzonych bada. Sprawozdanie takie powinno zawiera wnioski, jakie wynikaj z zebranego materiau i zostay ujawnione poprzez analiz ilociow lub jakociow. Naley przy tym pamita, e zestawione wnioski powinny wynika z danego materiau, a wwczas powinny one by po prostu wysnuwane, a nie '.wycigane" jak to si czsto nie tylko mwi, lecz co gorsze robi. Zwrmy tu uwag na to, e kiedy mwi si o wyciganiu wnioskw", to sugeruje si Poniekd dziaanie na si, czyli takie formuowanie wnioskw, ktre wcale 99 nie wynikaj logicznie z danych przesanek. Wnioski wycigane", to czsto po prostu wnioski nacigane", a wic takie, ktre nie s logicznym nastpstwem istniejcych przesanek, lecz arbitralnym sdem, wyraanym przez dan osob, bez wzgldu na to, co naprawd z nich wynika. 3.4. ZACHOWANIE BADAJCEGO W BADANIACH TERENOWYCH

Osoba prowadzca badania omawianego typu powinna by nie tylko dobrze przygotowana w zakresie znajomoci metod badawczych i umiejtnoci posugiwania si nimi, ale rwnie powinna posiada zdolno atwego nawizywania kontaktu z ludmi i szybkiej adaptacji do danych warunkw rodowiskowych. Kady badajcy, wchodzc w obce rodowisko, powinien dysponowa rwnie przekonywajcymi racjami, uzasadniajcymi jego obecno wrd danych ludzi. Jeeli nie moe wystpowa jako np. etnolog czy socjolog, ktry prowadzi badania, to wwczas musi przypisa sobie tak rol, ktra bdzie zarwno wysoce prawdopodobna, jak te moliwa do przyjcia dla badanych, w tym znaczeniu, e nie bdzie wywoywaa u nich zgorszenia, nieufnoci, niechci itp. uczu lub wrogich postaw. W kontaktach z badanymi naley zachowywa maksymaln cierpliwo i nie okazywa zniechcenia ani zaangaowa uczuciowych w odniesieniu do okrelonych opinii, postaw czy wystpujcych konfliktw, ani nie powinno si te manifestowa tego, e wie si o czym lepiej ni badani. Brak cierpliwoci, zniechcenie, gone powtpiewanie co do prawdziwoci syszanych wypowiedzi, skonno do krytykowania czy pouczania badanych moe ich atwo zrazi do badajcego, a wwczas trudno prowadzi badania i liczy na wielkie efekty w zbieraniu danych.Taktowno, yczliwo, uprzejmo na poziomie przyjtym w danym rodowisku oraz neutralno w przypadku sporw rodowiskowych s nieodzownymi wymogami zachowania badajcego. Raymond Gold zastanawiajc si nad moliwymi postawami badajcego zjawiska spoeczne wymienia cztery nastpujce postawy: a) wyczny uczestnik; b) uczestnik obserwator; c) obserwator uczestnik, d) wyczny obserwator7.

Przyjrzyjmy si bliej charakterystyce wyrnionych postaw: Ad a. W przypadku przyjcia postawy penego i wycznego uczestnika, badajcy stara si uczestniczy autentycznie w tych wszystkich zdarze100 niach, jakie maj miejsce w danym rodowisku i s przedmiotem jego zainteresowa naukowych. Dziki takiej wanie postawie badajcego badani nie zdaj sobie nawet sprawy z tego faktu, e s przedmiotem naukowej penetracji. Ad b. Badajcy, ktry przyj postaw uczestnika obserwujcego, bierze peny udzia w yciu danych ludzi, ale te nie kryje si z tym, e prowadzi badania. Dwoisty charakter postawy badajcego moe wszake powodowa m.in. takie niebezpieczestwa: 1) ludzie, wiadomi tego, e s przedmiotem bada mog zachowywa si w sposb sztuczny, tzn. nieautentycznie; 2) badajcy moe ulec tak daleko posunitej identyfikacji z badanymi, e zatraci potrzebny dla obiektywizmu dystans. Oczywicie konsekwencje obu tych niebezpieczestw mog by istotne dla rezultatw bada. Adc. Obserwator uczestnik, to osobnik, ktry identyfikuje si przede wszystkim z rol badajcego, a swoje uczestnictwo traktuje w sposb drugorzdny. Jest to typowa postawa sprawozdawcy, ktry jeli znajdzie si dajmy na to wrd demonstrantw czy na boisku sportowym, nie zapomina o tym, e wystpuje przede wszystkim jako obserwator, a jego uczestnictwo w danej sytuacji jest mniej lub bardziej drugoplanowe. Ad d. Wyczny obserwator jest przykadem skrajnej postawy, jakprzyj-muje badajcy. Ale jest to te postawa nie atwa, poniewa trudno niekiedy uczestniczy w rnych zdarzeniach tak dalece biernie, eby mona byo zachowa tylko postaw obserwatora. Duych umiejtnoci wymaga rwnie tak dyskretne zainstalowanie si wrd badanych, aby nie zwrcili oni uwagi na ten fakt, e s przez kogo badani. Biorc pod uwag powysze trudnoci, wydaje si, e postawa taka nie daje tak duych moliwoci naukowej penetracji, jakie dajpostawy zakadajce uczestnictwo w yciu badanej zbiorowoci. 101 PRZYPISY 1 Zob. E.R. Babbie, op.cit., s. 197-9.

2 Zob. np. takie dziea Br. Malinowskiego, jak Szkice z teorii kultury (Warszawa 1958) {Argonauci zachodniego Pacyfiku, (Warszawa 1967). 3 J. Lofland, Analyzing Social Settings, Belmont, California 1971, s.14-15. Zob. te: Metody bada socjologicznych, op.cit., s.331-350. 4 5 Zob. St. Szostkiewicz, op.cit., s.28-29. Porwnaj: St. Szostkiewicz, op.cit., s.30-33.

6 Zob. B. Geer, First Days in thie Field, w: Sociologists at Work, praca zbir, pod red. Ph.E. Hammond, N.York-London 1964, s.341.

7 Zob. R.L. Gold, Roles in Sociological Field Observation, praca zbir, pod red. G.J. McCall i J.L. Simmons, Reading, Mass. 1969, s.30-39. 102 4. 4.1. BADANIA CAOCIOWE I REPREZENTACYJNE OKRELENIE BADA REPREZENTACYJNYCH I PRBKI REPREZENTACYJNEJ

W badaniach spoecznych moemy niekiedy przebada wszystkich osobnikw w danej zbiorowoci, czyli capopulacj, jaka nas interesuje. Wwczas badania takie maj charakter caociowy. S one w zasadzie wtedy moliwe, gdy dana populacja nie jest zbyt liczna. Czsto mamy jednak do czynienia z tak licznymi zbiorowociami, e trudno byoby przebada wszystkich osobnikw, ktrzy do nich przynale. Dlatego te czsto pojawia si konieczno przeprowadzania bada reprezentacyjnych, ktre koncentruj si tylko na jakiej czci osobnikw interesujcej nas zbiorowoci. Rolf Ludwig1 zastanawiajc si nad tym, co skania najczciej do wyboru metody reprezentacyjnej wymienia nastpujce argumenty: a) moliwo zebrania aktualnych danych w stosunkowo krtkim czasie; b) mniejsze koszty bada; c) moliwo dokadnego przeprowadzenia zamierzonych bada oraz d) w sytuacjach, w ktrych badany przedmiot ulegaby zniszczeniu a w odniesieniu do osb, kiedy istniej uzasadnione przypuszczenia, e bd one zbyt naraone na niekorzystne skutki bada i dlatego wanie badania caociowe byyby nie wskazane. Badania metod reprezentacyjn obejmujwic wszelkie zbiorowoci ludzkie i maj na celu dostarczenie ilociowych i porwnywalnych danych w tych sytuacjach, w ktrych nie mamy realnych moliwoci przebadania wszystkich osb interesujcej nas populacji, lub te wchodz w gr wymienione argumenty. Omawiana metoda zostaa wypracowana przez rne instytuty zajmujce si badaniami opinii publicznej, jak np. synny Instytut Gallupa, a jej pocztkw moemy upatrywa ju w XVIII w.2. Istotn cech bada metod reprezentacyjn jest to, e obejmuje ona tylko cz osb przynalenych do badanego zbioru, czyli obejmuje tylko jaki fragment (podzbir), zwany na og prbk reprezentacyjn danego 103 zbioru. Dlatego te wnioski, jakie wynikajz bada tej prbki, mog by wane dla caego zbioru, z ktrego ona pochodzi (czyli ten zbir reprezentuje), jeeli jej dobr jest waciwy pod wzgldem metodologicznym. Z tych wic wzgldw istotnym elementem w omawianych badaniach jest prbka reprezentacyjna, a zasady doboru takiej prbki stanowi wany problem metodologiczny. Zwrmy uwag, e prbka reprezentacyjna nie jest po prostu dowolnym fragmentem danego zbioru. Jeeli z jakiej populacji wyonimy w dowolny sposb kilka ludzi, to bd oni stanowili niewtpliwie

pewien fragment, cilej podzbir danej populacji. Czy bdjednak prbk reprezentacyjn to odrbna kwestia, ktrej rozstrzygnicie wymaga oceny zarwno sposobw utworzenia tego podzbioru, jak i jego waciwoci. Prbka jest tylko wwczas reprezentacyjna, jeeli jest takim podzbiorem, ktry pod wzgldem swojej struktury i skadu odpowiada wiernie temu zbiorowi, z ktrego zostaa pobrana. Jest to zatem swoisty model, stanowicy jak gdyby miniatur tego ukadu, ktrego cz stanowi, czyli z jakiego zosta wyoniony. Na podstawie rachunku prawdopodobiestwa przyjmuje si, e struktura i zrnicowanie waciwoci (np. pogldw i postaw) w badanej prbce reprezentacyjnej odpowiada proporcjonalnie strukturze i zrnicowaniu tyche waciwoci w caej populacji, z ktrej ta prbka pochodzi. I w oparciu o takie zaoenia dopuszcza si moliwo wysnuwania wnioskw dotyczcych caoci danego zbioru ludzi z materiaw badawczych, jakie zostay uzyskane w wyniku przebadania prbki reprezentacyjnej. Inaczej mwic: jeeli prbka zostaa dobrana w sposb metodologicznie zasadny, to wnioski, jakie wynikajz jej waciwoci s wane dla caej populacji, ktrej fragment ona stanowi. Blisz charakterystyk zasad doboru prbki reprezentacyjnej przedstawimy nieco pniej. 4.2. WIELKO PRBKI REPREZENTACYJNEJ

Jak wielka powinna by prbka reprezentacyjna? Na to proste pytanie nieatwo odpowiedzie w jednym zdaniu. Reprezentacj moe stanowi bowiem np. 1/4, 1/10, 1/100, a nawet 1/25 000 czy 1/50 000 wielkiej zbiorowoci. O tym jak wielka powinna by dana reprezentacja decydujemy biorc pod uwag nastpujce okolicznoci: a) stopie r n o r o d n o c i, jaki cechuje badan zbiorowo; im bardziej rnorodna zbiorowo tym wiksza musi by prbka; 104 D) ilo kategorii statystycznych na jakie ma by podzielona badana zbiorowo; im wicej kategorii chcemy uwzgldni w naszych badaniach tym wiksza powinna by prbka; c) stopie dokadnoci i pewnoci jakie zamierzamy osign w badaniach; im wiksz badamy reprezentacj tym wiksza dokadno naszych wnioskw o zbiorowoci, ktr badana prbka reprezentuje3. Jeeli chcemy np. dwukrotnie podnie stopie pewnoci prbki reprezentacyjnej to musimy podnie jej liczebno czterokrotnie. Najoglniej biorc podstaw obliczenia wielkoci prbki jest rachunek statystyczny, ktry te okrela z gry ustalone i dopuszczalne granice bdu4. Bdy przy tworzeniu reprezentacji mog mie charakter: a) przedmiotowy lub b) wynika z bdw metodologicznych popenionych przy doborze prby. Ad a. Zaliczamy tu np. bdy, jakie wynikaj z takich cech badanej zbiorowoci, ktre utrudniaj pene rozpoznanie jej

rzeczywistej struktury lub poszczeglnych elementw struktury (np. swoistych kategorii spoecznych, jakie w niej wystpuj) bdy powstae na skutek przyjcia faszywych zaoe itp. Ad b. Wchodz tu w gr wszystkie takie przyczyny, ktre powoduj e przy doborze prby nie uwzgldnia si caej zbiorowoci objtej badaniami. 4.3. METODY WYBORU PRBKI REPREZENTACYJNEJ

W praktyce badawczej uksztatoway si swoiste metody wyboru prbki reprezentacyjnej. Najoglniej biorc metody te moemy podzieli na takie, ktre opieraj si: 1) na dowolnych zasadach, przyjtych wedug przekona badajcego ze wzgldu na szczeglne cechy danej zbiorowoci lub cele bada i 2) na rachunku prawdopodobiestw. 4.3.1. Wybr wediug przekona badajcego Wyrniamy tu: a) celowy i b) kwotowy wybr prbki. Ad a. Wybr celowy polega na tym, e badajcy wykorzystuje posiada-n wiedz o badanej zbiorowoci stara si domniemywa, jakie s typowe skadniki spoeczno-demograficzne tej zbiorowoci i w ten sposb tworzy 105 sobie jej swoisty model. Nastpnie, dobiera prbk ktra powinna by odzwierciedleniem tego modelu. Zasadniczym mankamentem omawianego sposobu doboru prbki jest mniejszy lub wikszy subiektywizm, jaki wystpuje niestety zawsze przy prbach ustalenia przez badacza typowych cech danej zbiorowoci i konstruowania jej modelu. Nikt nie jest wolny od rnych stereotypw czy nawet przesdw, ktre zawsze przeszkadzajw ustalaniu owych typowych cech badanej rzeczywistoci, na podstawie ktrych tworzymy sobie jej modelow wizj. Jest to szczeglnie niebezpieczne w odniesieniu do zjawisk spoecznych. Ad b. Przy wyborze kwotowym opieramy si na znanych nam obiektywnych skadnikach danej zbiorowoci, np. na wystpujcych w niej podstawowych kategoriach spoecznych, takich, jak np. kategoria pci, wieku, zawodu itp. Nastpnie staramy si ustali, jak przedstawia si struktura badanej zbiorowoci wedug przyjtych kategorii spoecznych, np. jaki jest odsetek mczyzn i kobiet, ludzi w poszczeglnych klasach wieku, jak licznie s reprezentowane wyrnione zawody itd. Ze wzgldu na struktur badanej zbiorowoci, jak ustalamy w oparciu o przyjte kategorie, okrelamy odpowiednie kwoty", czyli udziay danych kategorii w prbce, ktr nastpnie wedug kwot dobieramy. Jeeli np. stwierdzamy, e w badanej zbiorowoci jest np. 40% mczyzn, a 60% kobiet, to wwczas przyjmiemy nastpujce kwoty w prbce: dla mczyzn 2/5, a dla kobiet 3/5, uwzgldniajc tym samym istniejce proporcje w strukturze pci danego zbioru.

Ze wzgldu na due podobiestwo celowego i kwotowego sposobu wyboru prbki reprezentacyjnej, niektrzy metodologowie traktuj oba cznie6. Jednak ze wzgldu na pewne rnice, jakie midzy nimi wystpuj, bardziej zasadnym wydaje si ich oddzielne omwienie. W kwotowym sposobie wyboru prbki opieramy si wprawdzie na bardziej zobiektywizowanych przesankach, jakimi s niewtpliwie waciwoci strukturalne badanej zbiorowoci. Nie naley wszake nie dostrzega tego, e i w tym przypadku decydujemy arbitralnie, ktre spord waciwoci strukturalnych uznamy za istotne dla reprezentatywnoci danej prbki. Przyjcie przez nas tylko pewnych, spord wielu obiektywnych waciwoci czy elementw struktury przy doborze prbki, nie przesdza po prostu o tym, e bdzie to zawsze prbka rzeczywicie reprezentacyjna. Dobr kwotowy nie jest zatem niezawodnym sposobem doboru prbki reprezentacyjnej, cho jest w pewnym stopniu bardziej zobiektywizowany, ni dobr celowy.

106 4.3.2. Wybr w oparciu o rachunek prawdopodobiestwa Pod wymienionym tytuem ujmujemy wszelkie takie sposoby, ktre w oparciu o rachunek prawdopodobiestwa zakadaj rwne szanse znalezienia si w prbie kademu spord skadnikw danej zbiorowoci. Wchodz tu w gr nastpujce wybory: a) losowy; b) warstwowy; c) proporcjonalny; d) wielowarstwowy. Ad a. Mona wyrni nastpujce przykady wyboru losowego: 1) wedug zasad loterii tzn. dokonywany w taki sposb, e dla kadej osoby badanej zbiorowoci przygotowujemy kartk z jej nazwiskiem, a po wymieszaniu tych kartek losujemy spord nich pewn ilo, ktr uwaamy za wyonion prbk; 2) na podstawie imiennej listy najlepiej ustalonej w porzdku alfabetycznym np. na podstawie listy pac, listy abonentw, listy wyborcw itp. badajcy wybiera konsekwentnie do reprezentacji co ktr osob, znajdujc si na danej licie wedug przyjtej zasady, np. co dziesit osob, rozpoczynajc liczenie od pozycji losowo ustalonej. Jeeli dla ustalenia liczby, od ktrej zaczniemy liczy co dziesit osob, posuymy si kostk do gry, a ta wskae 5, to pierwsza wejdzie do prbki osoba z pozycji 5, a nastpnie z pozycji 15 pniej 25 itd.; 3) wedug tabeli liczb przypadkowychwymaga to ponumerowania wszystkich elementw badanej zbiorowoci, a nastpnie dokonuje si spord nich wyboru za pomoc specjalnych tabel liczb przypadkowych (random numbers"), (Zufallszahlen"), ktre znajduj si w podrcznikach statystyki lub teorii prawdopodobiestwa.

Ad b. Kiedy badana zbiorowo skada si z wielu rnych elementw, wybr losowy nie stwarza duych szans na wybr prbki reprezentacyjnej. Wwczas lepsze efekty osiga si poprzez wybr warstwowy, zwany take stratyfikowanym, zwaszcza wtedy, gdy dysponujemy dokadnymi danymi o cechach spoeczno-demograficznych tej zbiorowoci. Przeprowadza si go w sposb nastpujcy: badan zbiorowo dzieli si na dajce si w jej obrbie wyrni podzbiory, przestrzegajc tego, aby aden z elementw zbiorowoci nie wchodzi rwnoczenie do wicej ni jednego podzbioru. Wyrnione podzbiory traktujemy jako warstwy, z ktrych z kadej oddzielnie wybieramy nastpnie w sposb losowy prbk. Tego rodzaju wybr zapewnia nam wiksze prawdopodobiestwo udziau nie tylko przedstawicieli poszczeglnych podzbiorw, czyli warstw w danej prbce, ale take ich moliwie 107 optymalny rozkad. Wypada take zauway, e wielko prbki, jak dobieramy z kadego podzbioru moe by rwna albo proporcjonalna do jego wielkoci7. Ad c. Wybr proporcjonalny ma zastosowanie w badaniach duych zbiorowoci, obejmujcych np. mieszkacw miasta, regionu, kraju itp. jednostek terytorialnych. Wielko zbiorowoci sprawia, e nie mona w ich przypadku wyodrbni moliwie cile elementw, z jakich si one skadaj. Moemy jedynie dowiedzie si czego o tych zbiorowociach na podstawie danych statystycznych i ustali niektre ich waciwoci spoeczno-demograficzne, a wic ustali z grubsza np. jaki odsetek stanowi mczyni i kobiety, jak przedstawia si struktura wieku, zatrudnienia, wielkoci posiadanych gospodarstw, patnikw podatku dochodowego itp. W oparciu o tego rodzaju informacje mona wyrni wrd danej zbiorowoci swoiste kategorie, w zalenoci od potrzeb bada. Z kategorii tych wybiera si nastpne losowo w stosunku proporcjonalnym, tzn. w zalenoci od wielkoci danej kategorii, osoby, ktre zamierza si podda badaniom. Add. Wybr wielowarstwowy,zwany take terytorialnym8, jest stosowany wtedy, gdy trudno stosowa inne sposoby wyboru np. na skutek braku odpowiednich danych o caej zbiorowoci, rozmieszczenia badanych na duym terenie itp. przeszkd. Podejmujc np. badania, ktre dotyczyyby caej ludnoci Polski, naleaoby wylosowa najpierw wojewdztw a, az kolei w wylosowanych wojewdztwach miasta i gminy; w wylosowanych miastach i gminach dzielnice i wsie; w dzielnicach u 1 ice, a we wsiach zagrody; ulice bloki, a nastpnie mieszkania; wreszcie z poszczeglnych mieszka lub zagrd wybiera si np. osobnikw najstarszych wiekiem, kobiety, mczyzn itp. tworzc okrelon prbk zoon z konkretnych osb, ktre moemy dobiera nawet w sposb losowy. W taki oto sposb otrzymuje si prbk wyonion z wielkich zbiorowisk terytorialnych poprzez wybr wielowarstwowy. 4.4. ZASTOSOWANIE METODY REPREZENTACYJNEJ

Zalety metody reprezentacyjnej s niewtpliwe. Metoda ta m.in. pozwala nam na opisanie, badanie i wyjanienie rnych zjawisk i masowych procesw spoecznych, ktre nie daje si zbada w sposb caociowy. Jest to metoda szczeglnie przydatna do bada sondaowych, poprzez ktre zmierza si do ustalenia opinii postaw, motyww, oczekiwa, zachowa itp. danych.

108 Przy stosowaniu omawianej metody mona posugiwa si rnymi technikami badawczymi. Najlepsze sjednak te, ktre zapewniajnam moliwo uzyskania odpowiedzi od wszystkich osb jakie znalazy si w prbce reprezentacyjnej. Jeeli nie uda nam si uzyska odpowiedzi od wszystkich osb, ktre znalazy si w danej prbce, wwczas badania przestaj by reprezentatywne, czyli wnioski, jakie z nich wynikaj nie mog by uoglniane na ca zbiorowo, z ktrej pochodzi ta prbka. Nie znaczy to wszake, e trac one wszelk warto poznawcz, chodzi po prostu o to, e nie mog by uoglnione. Bardziej przydatn technik badawcz ze wzgldu na zapewnienie maksimum odpowiedzi jest wywiad skategoryzowany. Mniej przydatne s natomiast badania ankietowe, poniewa z reguy nie uzyskuje si zwrotu wszystkich ankiet. Wyjtek stanowi ankiety rodowiskowe, w ktrych przypadku mona uzyska wszystkie ankiety, jakie badanym rozdano, jeli oczywicie o to zadbamy. Jedn z zalet metody reprezentacyjnej jest rwnie to, e daje ona moliwo prowadzenia bada zarwno jednorazowy eh, jak te kilkakrotnych, tzn. powtarzalnych na tej samej prbce w celu uchwycenia ewentualnych zmian, jakie zaszy w opinii, postawach itp. stanach ludzi, wchodzcych w skad danej prbki albo na nowej prbce. Naley take zwrci uwag na ten fakt, e wbrew pozorom nieatwo uzyska prbk reprezentacyjn i to nawet wtedy, gdy decydujemy si na wybr losowy, np. z listy, poniewa czsto po prostu nie wiadomo czy dane listy s pene, tzn. czy obejmuj rzeczywicie ca zbiorowo, o jak nam chodzi. Nie mniejsze przeszkody i trudnoci wystpuj take wwczas, gdy stosuje si inne metody wyboru prbki. Naley rwnie wskaza na to, e nieatwo te osign wszystkie osoby, ktre znalazy si w prbce i przebada je, a pominicie ktrej z nich lub zbadanie innej osoby w zastpstwie, w miejsce tej, ktra znalaza si w prbce narusza reprezentatywno prbki i w konsekwencji rzutuje na jako bada. Zauwamy ponadto, e nawet poprawnie dobrana prbka reprezentacyjna nie zawsze jest rzeczywicie przydatna ze wzgldu na cel zamierzonych bada. Nie moemy wic w kadym przypadku korzysta z bada reprezentacyjnych biorc pod uwag cel naszych zamierze badawczych oraz ich zasig. 109 4.5. KOPOTY ZWIZANE Z DOBOREM PRBKI REPREZENTACYJNEJ I JEJ ZMIANAMI

Jednym z istotnych problemw zwizanych z badaniami reprezentacyjnymi jest ograniczenie bdw w doborze prbki reprezentacyjnej. Jak wiadomo mog tu wchodzi w gr zarwno bdy standardowe, zwizane z wielkoci i objtoci prbki, jak te bdy rzeczowe, wynikajce np. z niejasnych definicji przedmiotu bada, z niedoskonaoci koncepcji systematyzacji populacji, ktra jest przedmiotem bada i z tym podobnych przyczyn. Niemniej wanym problemem s zmiany zachodzce w wybranych ju prbkach na skutek wypadania z nich poszczeglnych osb, co moe spowodowa utrat ich reprezentatywnoci. Przypadki takie mog wynika z nastpujcych przyczyn:

1) wybrane do prbki osoby w okresie midzy wyborem a badaniami np. zmary, przeprowadziy si, znalazy si w innej kategorii wieku, na danej ulicy pojawiy si nowe zabudowania, w ktrych zamieszkay nowe w danej populacji osoby, nie uwzgldnione przy losowaniu itd.; 2) wybrane do prbki osoby s wprawdzie osigalne, ale nie s zdolne do uczestnictwa w badaniach, np. na skutek choroby lub innych przeszkd uniemoliwiajcych kontakt z badajcymi; 3) odmowy uczestnictwa w badaniach osb wybranych do prbki, ktre mog wynika z rozmaitych powodw, np. niechci do badajcych, braku czasu, itp. mniej lub bardziej zasadnych racji. Oddzielnym oczywicie problemem jest z kolei to, na ile bdy w wyborze prbki lub te zasze w niej zmiany mog mie lub maj wpyw na jej reprezentatywno, a tym samym i na zasadno wysnuwania oglniejszych wnioskw z danych bada. Biorc powysze pod uwag ze wszech miar uzasadnione s wszelkie wysiki zmierzajce do eliminacji ewentualnych przyczyn popeniania bdw w doborze prbki reprezentacyjnej poprzez wypracowanie skuteczniejszych strategii doborw" tego rodzaju prbek oraz oglnej formuy bdw w jej doborze, uwzgldniajcej zarwno przyczyny bdw standardowych, jak i rzeczowych. Niemniej przydatne wydaj si rwnie refleksje dotyczce tego, jaki wskanik procentowy ubytkw osb z wybranej prbki reprezentacyjnej jest dopuszczalny, aby uzna jej reprezentatywno, a tym samym moe by tolerowany w badaniach o charakterze reprezentacyjnym9. 110 PRZYPISY Zob. W. Friedrich, op.cit., s.274. Zob. E. Noelle, Umfragen in der Messengesellschaft, Einfurung in die Methoden der Demoskopie, Hamburg 1963, s.12 i n. Zob. R. Mayntz, K. Holm i P. Hubner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej. Przekad Wandy Lipnik. Warszawa 1985, s.21 i n. J.L. Simon, Basic Research Methods in Social Science: The Art ofEmpirical Investigation, N.York 1969, s.21 inast. Opieram si na propozycji R. Ludwiga, ktr nieco modyfikuj. Zob. W. Friedrich, op.cit., s.275. Zob. W.J. Goode i P.K. Hatt, Methods in Social Research, op.cit.s.230. Tame, s.222. Zob. St. Szostkiewicz, op.cit., s.41. Szczegowe informacje na ten temat znajdzie Czytelnik w ksice: Handbuch der empiri-schen Sozialforschung. Pod red. R. Konig. wyd.3., Stuttgart 1974, tom 3a, s.48-72. 111 5. OBSERWACJA

5.1.

POSTRZEGANIE PRZYPADKOWE A OBSERWACJA JAKO METODA BADAWCZA

Postrzegamy otaczajcy nas wiat prawie w kadym momencie naszego ycia w sposb mniej lub bardziej wiadomy. Receptory czowieka chon bowiem bez wzgldu na jego wol, a nawet wbrew woli, mas impulsw, jakie pochodz z otaczajcej go rzeczywistoci. Ale tylko na niektrych spord docierajcych do nas postrzee skupiamy nasz uwag, a niekiedy nawet owe postrzeenia czynimy przedmiotami powaniejszych refleksji. W niektrych przypadkach nasze zainteresowania danymi spostrzeeniami id jeszcze dalej, staramy si np. wyjani ich genez i istot, pozna bliej to, co jest ich przyczyn itd. A wtedy to, co postrzegalimy dotd mniej lub bardziej przypadkowo, zaczynamy postrzega z wiksz uwag i w sposb planowy. Wwczas te nasze postrzeganie osiga now jako i staje si obserwacj. Suszna jest wic nastpujca uwaga T. Kotarbiskiego: ... obserwowanie to postrzeganie planowe. Gdy zauwayem co niechccy, postrzegem tylko; gdy wypatrywaem by zauway, zaobserwowaem". Kiedy patrzymy si po prostu na dany przedmiot to ten przedmiot tylko widzimy; kiedy patrzymy tak, aby dojrze to, co nas interesuje w danym przedmiocie wwczas obserwujemy go i poznajemy. Obserwacja jest najbardziej elementarn metod poznania empirycznego, jaka wchodzi w skad innych metod tej grupy. Przez obserwacj rozumie si celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska. Obserwacja to nie tylko oddziaywanie wiata zewntrznego na narzdy zmysowe czowieka i powstajce w jego umyle jak w zwierciadle odbicia tego, co wida. Jest to znacznie bardziej zoony proces, w ktrym dochodzi do gosu take intelekt czowieka. Ot intelekt nie tylko steruje narzdami zmysowymi czowieka, ale rwnie narzuca jemu okrelony sposb postrzegania wiata, w ktrym dany czowiek yje, tzn. skania go do ujmowania tego wiata w strukturze pojciowej odpowiadajcej jego poziomowi 112 intelektualnego rozwoju, a nawet w kategoriach pozostajcych w zgodzie z jego uczuciami i pragnieniami. Obserwujemy poszczeglne przedmioty tak, jak pozwalaj nam na to nasze zmysy i jak nasz intelekt i uczucia umoliwiaj nam pojmowanie tego, co widzimy. Postrzegamy zatem przedmioty przez pryzmat naszych stereotypw, ktre mog mie charakter zarwno potoczny, jak i naukowy. W procesie obserwacji istotn rol odgrywa: zarwno sprawno zmysw danego czowieka, jak i jego intelekt, jego oczekiwania, pragnienia i uczucia. W przypadkowych obserwacjach ludzie widz to, co chc zobaczy, a nie to, co obiektywnie, tzn. niezalenie od nich istnieje i co rzeczywicie wida. Take w planowych obserwacjach postrzegamy to, co jest przedmiotem naszych zainteresowa w sposb subiektywny. Posugujc si obserwacj jako metod badawcz mamy do czynienia z subiektywnym postrzeganiem i interpretowaniem obiektywnych faktw, z czego powinien zdawa sobie spraw kady, kto posuguje si t metod badawcz. Ponadto w odniesieniu do obserwacji zjawisk spoecznych, badajcy powinien posiada umiejtno odczytywania subiektywnych znacze obserwowanych zachowa badanych osb dla nich samych i ukazywania obiektywnych funkcji, jakie z tymi zachowaniami czy si w danym spoeczestwie. Podana jest zatem zarwno wnikliwo obserwujcego w poznawaniu tego, jaki

sens maj dla badanych okrelone fakty spoeczne, jak i znajomo przypisywanych im funkcji w yciu spoecznym danych ludzi. Zauwamy, e jeli badajcemu zabraknie wspomnianych umiejtnoci, to wwczas bdzie on skonny interpretowa zaobserwowane fakty w oparciu o wasne odczucia i dowiadczenia, ktre mog rni si zasadniczo od sensu, jaki przypisuj im badani i spoecznoci, w ktrych yj. A wwczas te wiarygodno i warto poznawcza poczynionych obserwacji moe budzi wtpliwoci. Nie naley zatem sdzi, e w obserwacji intelekt dochodzi do gosu dopiero przy analizowaniu zebranych danych. Bowiem ju wczeniej uczestniczy on w caym procesie obserwacji, wspomagajc zmysy, m.in. poprzez umoliwienie wykorzystywania przez obserwatora nagromadzonej wiedzy o badanym przedmiocie i o sposobach obserwacji oraz o dowiadczeniach w zakresie przygotowania i zorganizowania planowego postrzegania, nabytych w uprzednio przeprowadzonych obserwacjach. Warto rwnie zwrci uwag na to, e wystpuj ograniczone moliwoci Postrzegania za pomoc narzdw zmysowych. Ot wystpowanie procesw wraliwoci i progw blu powoduje, e nie wszystkie postrzeenia mog by bezporednie. Dziki rozwojowi technicznych rodkw poznania oraz pojawieniu si przernych tzw. narzdzi poznawczych wikszo postrzee 113 i obserwacji przeprowadzana jest za pomoc rozmaitych przyrzdw obserwacyjnych i przy uyciu urzdze utrwalajcych ich wynik. Na skutek tego obserwacje uzalenione sanie tylko od czuoci receptorw narzdw zmysowych lub przyrzdw obserwacyjnych, ale te od moliwoci zarejestrowania wynikw obserwacji. Obserwacja dostarcza nam pierwotnych informacji o wiecie, wyraonych w postaci mnogoci twierdze empirycznych. Rezultaty obserwacji stanowi pierwsze przesanki czynnoci poznawczych czowieka. Dlatego obserwacja jest jednz najwaniejszych metod otrzymywania informacji o wiecie, a zdolno obserwacyjna i spostrzegawczo jest jedn z najwaniejszych cech badacza. Oczywicie nie naley tej metody przecenia i na niej tylko poprzestawa, poniewa dla uzyskania wiarygodnej wiedzy o wiecie obserwacja musi zosta uzupeniona innymi metodami zdobywania danych, a rezultaty uzyskane dziki obserwacji powinny by w dalszym cigu procesu poznawczego opracowywane za pomoc porwnywania, analizy i syntezy, uoglnienia itp. operacji mylowych. Obserwacja jako metoda badawcza powinna charakteryzowa si nastpujcymi cechami1: a) premedy tacj , wyraajc si w tym, e obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwizania cile i w peni okrelonego zadania sformuowanego dokadnie i szczegowo; b) planowoci polegajc na tym, aby metoda ta bya stosowana wedug planu odpowiadajcego celowi obserwacji. Zauwamy tu, e planowo pozwala wykluczy luki w obserwacji i pozwala skoncentrowa si na tym, co najwaniejsze i najbardziej istotne w zamierzonych badaniach; c) celowoci dziki ktrej uwaga obserwatora skupia si tylko na interesujcych go z punktu widzenia rezultatu poznania zjawiskach; wskamy, e pen informacj o przedmiocie poznania daje poczenie obserwacji detali z obserwacj caoci przedmiotu;

d) aktywnoci ktra polega na tym, e obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzee, jakie docierajdo niego od przedmiotu poznania, lecz dokonuje ich selekcji, to znaczy poszukuje interesujcych go cech przedmiotu, wykorzystujc do tego cay zapas posiadanej wiedzy i dowiadczenia; e) systematycznoci, bdc bardzo wanym postulatem stawianym omawianej metodzie, obserwacja nie moe by bowiem postrzeganiem przypadkowym, dokonujcym si jednorazowo (w jednym akcie czynnoci poznawczych), ale powinna ona trwa cigle i by przeprowadzona wedle okrelonego systemu pozwalajcego spostrzega obiekt wielokrotnie i w rnorodnych warunkach jego istnienia. 114 Nauka rozpoczyna si od obserwacji i musi ostatecznie powraca do obserwacji dla potwierdzenia swoich wynikw. Socjolog musi wic uczy si starannego obserwowania. A kiedy stanie si dobrym obserwatorem bdzie osiga w podjtych badaniach wiksz ilo danych..." stwierdzaj susznie William J. Coode i Paul K. Hatt2. 5.2. RODZAJE OBSERWACJI

Ze wzgldu na sposoby dokonywania obserwacji w badaniach spoecznych moemy wyrni nastpujce jej rodzaje: a) bezporedni i poredni; b) kontrolowan i niekontrolowan; c) jawn i ukryt. 5.2.1. Obserwacja bezporednia i porednia Rnica midzy wymienionymi rodzajami obserwacji polega na tym, e przy obserwacji bezporedniej badajcy nie tylko zbiera dane, ale ma rwnie moliwo sprawdzenia wiarygodnoci tych danych, odwoujc si do innych metod badawczych, np. do wywiadu, eksperymentu itp. Szczeglnym przykadem obserwacji bezporedniej jest obserwacja uczestniczca, polegajca na tym, e obserwator na okres bada stara si wej do badanej zbiorowoci by obserwowa j od wewntrz, tzn. jako jeden z tych uczestnikw, ktrzy j wsptworz. Jest to obserwacja przeprowadzana z pozycji uczestnika. Natomiast przy obserwacji poredniej badajcy nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpywu na ich powstawanie. Ogranicza si on do tego, aby wykorzysta do swoich celw badawczych wczeniej zgromadzone dane, jakie zawarte s np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach itp. W obserwacji poredniej wykorzystuje si po prostu wszystkie takie rda informacji, z jakich korzystaj np. historycy. Nie jest to jednak rodzaj obserwacji najbardziej typowy dla bada socjologicznych, cho moe by przydatny w innych naukach spoecznych, np. w historii czy etnologii. 115 5.2.2. Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana

Obserwacja kontrolowanajest prowadzona w oparciu o okrelone narzdzia systematyzujce, jak np. kwestionariusze, schematy, normy itp.3. Natomiast obserwacja niekontrolowana, czy nieskategoryzowana, to z kolei obserwacja prowadzona bez narzdzi systematyzujcych, ktrej nie naley jednak utosamia z tzw. obserwacj ywioow". Bowiem jest to rwnie obserwacja planowa, ale przeprowadzana swobodnie, w sposb taki, jaki prowadzcy badania uzna za waciwy w kadym konkretnym przypadku. Na skutek moliwoci wzgldnie swobodnego postpowania badajcego trudno byoby jednak innemu badaczowi powtrzy tak przeprowadzon obserwacj lub skontrolowa jej wyniki. I w tym mona upatrywa pewnych niedostatkw obserwacji niekontrolowanej. 5.2.3. Obserwacja jawna i ukryta Obserwacja jest j awnajeeli badani wiedzo tym, e s przedmiotem zainteresowa obserwatora, chocia nie s dokadnie poinformowani o celach bada lub ich przedmiocie. Jeeli jednak ludzie s wiadomi tego, e s przedmiotem bada, wwczas ich zachowanie staje si nieautentyczne, czyli nabiera cech sztucznoci. Zachowuj si np. tak, jak im si wydaje, e powinni si zachowywa ze wzgldu na ich spoeczny status, spodziewane ich zdaniem yczenia badajcego itd. Obserwator moe wic wwczas uzyska faszywe dane o zachowaniu badanych, tzn. inne ni zaobserwowaby wtedy, gdyby ich zachowanie byo autentyczne, czyli po prostu zwyczajne. Dlatego, aby wyeliminowa przyczyny nieautentycznych zachowa u badanych, prowadzi si niekiedy obserwacj ukryt czyli tak, ktra nie peszy obserwowanych i pozwala na uchwycenie ich naturalnych zachowa. 5.2.4. Prba systematyzacji Peter Atteslander zastanawiajc si nad rnymi rodzajami obserwacji wskazuje, e obserwacja naiwna (tzn. powierzchowna i niesystematyczna) przyczynia si do powstawania hipotez, ktre tworzymy sobie w wyniku tej obserwacji w oparciu o znane nam teorie. Podejmujc z kolei weryfikacj owych hipotez przechodzimy do obserwacj i systematycznej, czyli naukowej. Wskazuje nastpnie, e obserwacja naukowa w badaniach socjologicznych moe by skategoryzowana, tzn. kontrolowana albo te nieskatego116 ryzowana, czyli niekontrolowana. Obie mog by prowadzone z wysokim albo z ograniczonym stopniem uczestnictwa obserwatora, przy czym kada z nich moe by jawna albo ukryta. Celem obserwacji skategoryzowanej jest zebranie danych o charakterze ilociowym; natomiast celem obserwacji nieskategoryzowanej, czyli niekontrolowanej, s dane gwnie o charakterze jakociowym4. Powysze ujcie porzdkuje w poprawny sposb spojrzenie na metod obserwacji; aby bardziej przejrzycie to przedstawi posumy si nastpujcym schematem: Obserwacja naiwna i Hipotezy

i Obserwacja systematyczna (lub naukowa) Obserwacja skategoryzowana X ir * Obserwacja z wysokim stopniem uczestnictwa /\ Jawna Ukryta /\ Obserwacja zograniczonym stopniem uczestnictwa /\ Jawna Ukryta Obserwacja nieskategoryzowana _________L____________ * Obserwacja z wysokim stopniem uczestnictwa /\ Jawna Ukryta Jawna Ukryta Obserwacja zograniczonym stopniem uczestnictwa ~*

(zebranie danych ilociowych) 5.3.

(zebranie danych gwnie jakociowych)

ZALETY OBSERWACJI I TRUDNOCI ZWIZANE ZE STOSOWANffiM TEJ METODY BADA

Obserwacja, zwaszcza uczestniczca umoliwia niewtpliwie bezporedni kontakt z badan rzeczywistoci spoeczn, a tym samym stwarza okazj do wnikliwego poznania badanych zjawisk. Badacz, ktry uczestniczy w yciu badanych ludzi, ma znacznie wiksze szanse na poznanie nie tylko ich warunkw ycia czy sposobw zachowania w rnych sytuacjach, ale nawet poznania ich motywacji. Ale pomimo powyszych zalet ma ona take sobie waciwe wady. Jedn z powaniejszych jest brak moliwoci bezporedniego rejestrowania tego, co si obserwuje, chyba e prowadzi si obserwacj jawn. Jeeli prbuje si natomiast odtwarza po pewnym czasie to, co si zaobserwowao wczeniej, 117 wwczas istnieje niebezpieczestwo pominicia wielu szczegw, m.in. na skutek zapomnienia. Sporzdzenie sprawozda z przeprowadzonych w cigu dnia obserwacji jest niekiedy te trudne ze wzgldu na istniejce warunki, np. jeeli badajcy mieszka w tych samych pomieszczeniach, co pozostali czonkowie badanej zbiorowoci lub te z powodu zmczenia, pracujc np. wesp z badanymi. Wchodz te w gr rwnie inne przeszkody, jak np. utrata dystansu do badanych zjawisk, spowodowana zyciem si z badanymi; zawenie pola obserwacji na skutek uczestnictwa tylko w jednym krgu czy grupie badanej zbiorowoci itp. Wszystko to powoduje, e prowadzenie obserwacji uczestniczcej wic tej najbardziej wanej obserwacji dla bada socjologicznych nie jest wcale atwe i wymaga duego dowiadczenia i przygotowania.

Obserwacja zewntrzna jest wolna od wspomnianych problemw, ale te nie umoliwia takiego zblienia obserwatora do badanych jak obserwacja uczestniczca i to jest jej zasadniczym brakiem. Ponadto badajcy nigdy nie moe by pewien, czy badani zachowuj si w czasie obserwacji tak, jak zachowuj si normalnie w danych sytuacjach, czy te zaobserwowane zachowanie jest spowodowane jego obecnoci, a wic jest zachowaniem na pokaz. Bardzo przydatn w badaniach socjologicznych (prowadzonych nawet przy nikym uczestnictwie w yciu badanych), jest obserwacja ukryta, poniewa pozwala unika zarwno tych kopotw, jakie wynikaj ze stosowania obserwacji uczestniczcej, jak te wynikajcych przy posugiwaniu si obserwacj zewntrzn. Ale i ten rodzaj obserwacji nie jest atwy. Przy posugiwaniu si obserwacj ukryt istotn spraw jest wybranie przez obserwatora takiej roli spoecznej, jak akceptuj badani (np. roli dziennikarza, studenta piszcego prac dyplomow itp.). Wiadomo, e poszczeglne spoecznoci ludzkie bardzo rnie reaguj na okrelone role spoeczne, tzn. nie kad z nich akceptuj w rwnym stopniu. Jedne sprawiaj, e badani s zafascynowani i peni zaufania do osoby, ktra w danej roli wystpuje; inne znowu wywouj niech, podejrzliwo itp. uczucia. Wane jest wic, aby wybrana przez badacza rola bya akceptowana, a tym samym wywoywaa u badanych uczucie sympatii i zaufania, poniewa wwczas zanika podejrzliwo i uczucie obcoci w stosunku do obserwatora. Zwrmy uwag take na ten fakt, e obserwator musi nie tylko dobrze wybra sobie rol spoeczn, ale rwnie posiada umiejtno atwego przystosowania si do danej roli. Wszelka sztuczno moe go bowiem dekonspi-rowa, a tym samym wywoywa uczucie podejrzliwoci u badanych5. Wan zalet obserwujcego jest rwnie spokojne i cierpliwe obserwowanie danych zjawisk ycia spoecznego, a wic umiejtno zachowania postawy wolnej od emocjonalnych zaangaowa, uprzedze i zniecierpliwienia. 118 PRZYPISY 1 Zob. CM. Sicziwica, Mietody i formy naucznogo poznanija. Moskwa 1972, s.9-10. 2 Lob. w.J. Goode i P. K. Hatt, Methods in Social Research, op.cit., s.l 19. Zob.te: Metody bada socjologicznych, op.cit., s.45-60, gdzie znajduje si przetumaczony fragment w/w ksiki. 3 Obserwacja kontrolowana, podczas ktrej posugujemy si narzdziami pomiarowymi, przeprowadzana np. w warunkach laboratoryjnych, w czasie kontrolowanych eksperymentw i w tym podobnych okolicznociach, bywa te nazywana obserwacjkwantytatywn(ilociow), tzn. koncentrujc si na cechach mierzalnych i przeciwstawiana obserwacji kwalitatywnej, ograniczajcej si do postrzegania widocznych cech jakociowych. Zob. Madeleine Grawitz, Uethodes des Sciences sociales. Paris 1972, s.805 i nast. * Zob. P. Atteslander, op.cit., s.134. 5 Zob. K. Doktr, O stosowalnoci obserwacji uczestniczcej jako metody bada socjologicznych w przemyle, w: Studia Socjologiczne 1961, nr 2, s.76-89.

Interesujce informacje na temat praktycznego stosowania obserwacji w badaniach znajdzie Czytelnik w ksice J. Madge, The Tools of Social Science. N.York 1965, s.138-153. 119 6. 6.1. WYWIAD OKRELENIE WYWIADU JAKO METODY BADA

Nie wszystkie fakty, jakie interesuj nauki spoeczne s moliwe do ustalenia poprzez obserwacj. Poprzez obserwacj nie mona np. pozna wyobrae, uczu, motywacji, zamiarw, przekona itp. stanw psychicznych ludzi. Nie mona rwnie osign na tej drodze danych dotyczcych przeszych zachowa lub intymnych przey badanych osb. Aby tego rodzaju dane uzyska trzeba wic siga do innych metod. Szczeglnie przydatn metod bada w naukach spoecznych jest rwnie wywiad, ktry umoliwia poznanie zjawisk wystpujcych wanie w wiadomoci badanych. Wywiad najoglniej biorc jest rozmow kierowan, w ktrej bior udzia co najmniej dwie osoby: prowadzcy wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa, poprzez ktr badajcy chce uzyska od respondenta dane okrelone celem bada. Dlatego socjologowie susznie wskazuj na ten fakt, e jest to swoista metoda bada, w ktrej zakada si cise wspdziaanie ze sob badajcego i respondenta. Wywiad jest wic pewnym procesem, w ktrym badajcy stara si oddziaywa na badanego stawianymi pytaniami i skoni go do udzielenia wypowiedzi na temat bdcy przedmiotem bada1. Jest to jedna z metod badawczych, jaka umoliwia rwnolege stosowanie innej mianowicie obserwacji. Jest to rwnie jedna z najbardziej elastycznych i wnikliwych metod bada spoecznych jak zauwaa trafnie J. Szczepaski2. 6.2. TYPY WYWIADU

Ze wzgldu na form wypowiadania si respondentw i sposb przeprowadzania wywiadu, a take ze wzgldu na zachowanie si badajcego i ilo uczestnikw mona wyrni kilka typw wywiadw, jakie s stosowane w naukach spoecznych. Moemy zatem wyrni nastpujce wywiady: ustne i pisemne; skategoryzowane i nieskategoryzowane; jawne i ukryte; indywidualne i zbiorowe oraz panel owe. 120 6.2.1. Wywiady ustne i pisemne Biorc pod uwag poprzednio podane okrelenie wywiadu, jako swoistej rozmowy (zob. 6.1), wyrnienie ustnych i pisemnych wywiadw moe budzi pewne zastrzeenia. Praktyka pokazuje jednak, e rozmowa, jak jest wywiad moe by nader symboliczna, a pytania i odpowiedzi mog by niekiedy przekazywane rwnie w formie pisemnej, co uzasadnia powyszy podzia. Obok wywiadw przeprowadzanych w sposb poniekd klasyczny, tzn. poprzez rozmow badajcego z jednym lub z wiksz liczb rozmwcw, moliwe s take wywiady, w ktrych pytania s zadawane na pimie (np. w ankiecie), a odpowiedzi s take udzielane na pimie, bezporednio na pytania wymienione w kwestionariuszu albo te w inny sposb, np. na dowolnych kartkach, przekazanych prowadzcemu badania.

6.2.2. Wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany Wywiad skategoryzowany, czyli tzw. kwestionariuszowy", jest przeprowadzany cile wedug wczeniej przygotowanego kwestionariusza. Badajcemu w takim wywiadzie nie wolno zmieni nie tylko sw uytych w poszczeglnych pytaniach, ale nawet kolejnoci pyta, zawartych w kwestionariuszu. Celem omawianego wywiadu jest uchwycenie moliwie wszystkich szczegw dotyczcych wypowiedzi i zachowa respondenta, w zwizku ze stawianymi pytaniami oraz zebranie takich danych, ktre bdzie mona porwna z tymi, jakie uzyskano od innych respondentw na ten sam temat. Oprcz wysoce skategoryzowanych mona wyrni wywiady czciowo skategoryzowane, czyli takie, w ktrych badajcy korzysta z wykazu problemw, ktre powinien poruszy w trakcie wywiadu: listy pyta, ktre naley postawi, w formie uznanej przez prowadzcego za stosown i w dowolnej kolejnoci; wykazu przedmiotw, jakie naley ewentualnie okaza badanemu itp. rodkw. Tego rodzaju wywiad, daje badajcemu wiksz moliwo manewru w trakcie jego przeprowadzania, a rwnoczenie pozwala na pewne ujednolicenie danych, jakie uzyskuje si w wywiadach na ten sam temat3. Wywiady nieskategoryzowane to wywiady prowadzone w sposb swobodny, w ktrych badajcy ma pen inicjatyw co do tego, jak prowadzi rozmow, jakie stawia pytania itd., kierujc si jedynie celem, jaki okrela dane przedsiwzicie badawcze. Wywiady te nie pozwalajna uzyskane danych porwnywalnych, czyli danych o charakterze ilociowym, lecz umoliwiaj zebranie danych, ukazujcych uwarunkowania i okoliczno121 ci ksztatowania si okrelonych opinii i postaw poszczeglnych respondentw. Poprzez wywiady nieskategoryzowane uzyskuje si dane jakociowe pogbiajce znajomo poszczeglnych zjawisk, np. motywacji prezentowanych opinii, postaw itp. zachowa poszczeglnych respondentw. 6.2.3. Wywiad jawny i ukryty Wywiad jest wtedy j awny, kiedy respondent jest poinformowany o tym, e prowadzi si z nim wywiad, a ponadto jest powiadomiony o rzeczywistej roli badajcego i o celu bada. W przeciwnym przypadku moemy mwi jedynie o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym. Powyszy podzia jest uwarunkowany form wywiadu, rodzajem problemw, jakie chce si porusza w wywiadach oraz rol spoeczn w jakiej badajcy wystpuje wrd badanych. To, czy prowadzi si wywiad jawny albo ukryty, nie jest spraw przypadku lub swobodnej decyzji badajcego, lecz nastpstwem okrelonych koniecznoci i wynikajcych z niej potrzeb. Jeeli istnieje np. potrzeba zebrania danych gwnie ilociowych i z tego wzgldu decydujemy si na wywiad skategoryzowany, czyli kwestionariuszowy, to nastpstwem przyjcia takiej formy wywiadu jest prowadzenie go w sposb jawny. Kiedy zamierzamy natomiast przeprowadzi wywiad nieskategoryzowany moe pozornie wydawa si, e wwczas moemy swobodnie nada temu wywiadowi charakter jawny albo ukryty. W rzeczywistoci jednak i w tego rodzaju wywiadzie nie mamy wcale penej swobody wyboru jego charakteru. Jeeli bowiem wywiad ten dotyczy np. spraw intymnych, draliwych itp., trudno prowadzi wwczas wywiad jawny. Podobnie, jeeli badajcy jest

znany w rodowisku badanym ma on wtedy ograniczone moliwoci prowadzenia wywiadu ukrytego. Oprcz tych dwch, przeciwstawnych sobie rodzajw wywiadu ze wzgldu na ich charakter mona wyrni rodzaj poredni, jakim jest wywiad jawny nieformalny. Ma on miejsce wwczas, gdy badana osoba zostaa wprawdzie poinformowana o tym, e przeprowadza si z ni wywiad i godzi si na to, aby w nim uczestniczy lub nawet utrwala jej wypowiedzi, ale pomimo to nie zostaje ona poinformowana o rzeczywistej roli badajcego lub o celu danych bada, (albo te zostaa o tym faszywie poinformowana)4. Jest to zatem taki wywiad, w ktrym wiadomie ukrywa si przed badanym rzeczywist rol spoeczn badajcego lub cel bada. 122 6.2.4. Wywiady indywidualne i zbiorowe Wywiad jest wtedy indywidualny, jeeli jest prowadzony tylko z jedn osob. Kiedy prowadzimy wywiad wicej ni z jedn osob, wwczas mamy do czynienia z wywiadem zbiorowym. Wywiad zbiorowy umoliwia w krtszym czasie zbadanie wikszej liczby osb i stwarza okazj do tego, aby uzyska bardziej wiarygodne dane, poniewa uczestnicy koryguj i uzupeniaj nawzajem swoje wypowiedzi. Warto jednak zwrci uwag i na ten temat, e poszczeglni uczestnicy takiego wywiadu mog si take czu nawzajem skrpowani swoj obecnoci, a tym samym nie przejawia duej gotowoci do szczerych wypowiedzi. Zaznaczy si to szczeglnie zwaszcza wtedy, gdy pozycje spoeczne poszczeglnych uczestnikw wywiadu zbiorowego s zrnicowane i wystpuj midzy nimi rne zalenoci. Susznie te zauwaa J. Szczepaski, e w wywiadzie zbiorowym nie naley podejmowa problemw, ktre stanowi tabu" w danym rodowisku, poniewa trudno spodziewa si wwczas publicznej dyskusji wok takich problemw5. Wywiad zbiorowy wymaga duego dowiadczenia badawczego oraz odpowiedniego wyposaenia technicznego ze wzgldu na trudnoci zwizane z notowaniem wypowiedzi poszczeglnych uczestnikw przy rwnoczesnym kierowaniu tak zbiorow rozmow. 6.2.5. Wywiad panelowy Jest to swoisty rodzaj wywiadu6, ktry moe wystpowa w dwch rnych formach. Pierwsza z nich polega na zadawaniu pyta przez kilku badajcych jednemu respondentowi, na co najmniej dwch kolejnych spotkaniach, odbywajcych si po pewnej przerwie, np. na pocztku i pod koniec dyskusji prowadzonej w prasie. Druga z tych form natomiast polega na zadawaniu pyta przez jednego badajcego kilku respondentom, rwnie na co najmniej dwch kolejnych spotkaniach, rozdzielonych pewnym czasookresem. Moliwe jest te powtarzanie tych samych pyta tyme uczestnikom wywiadu na kilkakrotnych spotkaniach. Celem takiego wielorazowego wywiadu jest stwierdzenie, jaki wpyw na prezentowane opinie i postawy respondenta (w) ma upyw czasu oraz inne oddziaywania rodowiskowe itp. oraz jakie czynniki mog ksztatowa niezmienno prezentowanych opinii i postaw7.

123 6.3. WARUNKI OKRELAJCE POPRAWNE PRZEPROWADZENIE WYWIADU

Poprawne przeprowadzenie wywiadw zaley od wielu rnych czynnikw np. od przygotowania wywiadu, od umiejtnoci nawizywania rozmowy przez badajcego i umiejtnoci stawiania pyta, od atmosfery wywiadu, miejsca, w jakim si wywiad prowadzi, nastroju respondentw i wielu rnych czynnikw. Nie podejmujc wysikw, ktrych celem byoby wyliczenie wszystkich moliwych uwarunkowa, ogranicz si wic do wskazania kilku istotnych uchybie, jakie mog mie miejsce przy stosowaniu tej metody badawczej. Eliminacja owych uchybie okrela bowiem poprawno wywiadu. Do podstawowych uchybie popenianych przy przeprowadzaniu wywiadw zaliczy mona nastpujce: a) uchybienia w organizacji wywiadu; b) uchybienia w stawianiu pyta; c) uchybienia w rejestrowaniu wypowiedzi; d) uchybienia w interpretacji wypowiedzi. Ad a. Mamy tu na myli wszelkie uchybienia popeniane przez badajcego w czasie organizowania wywiadu, czyli wtedy, kiedy podejmuje on wysiki, ktrych celem jest pozyskanie danej osoby do tego, aby zgodzia si na udzia w badaniach omawianego typu. Na tym etapie naley w szczeglnoci wystrzega si: zej prezentacji charakteru i celu bada, poniewa moe to zrazi dan osob do udziau w badaniach; niekiedy wskazane jest np. unikanie sowa wywiad" ze wzgldu na jego wieloznaczno i emocjonalne obcienia tego terminu; takich zachowa, ktre mogyby doprowadzi do bdnych wyobrae, respondenta o badajcym i wywoa u niego podejrzliwo, brak zaufania itp. postawy; przejawiania wasnych opinii i postaw dotyczcych badanych faktw, poniewa mog by one inne ni respondenta, a wtedy bdzie on skonny traktowa badajcego jako przeciwnika; wszelkich form krytyki pogldw i postaw prezentowanych przez osob, ktr chcemy bada, aby nie zniechca jej do badajcego. Ponadto trzeba na tym etapie dba rwnie o waciwy wybr miejsca, w ktrym chcemy wywiad prowadzi. Miejsce wywiadu nie powinno by krpujce dla osoby badanej, ani te wywoywa podejrze, e moe by ona przez kogo postronnego obserwowana czy podsuchiwana. Nie naley wic prowadzi wywiadu w obecnoci osb, ktre w nim nie uczestnicz a tym bardziej 124 tolerowa wpyw osb trzecich, np. przeprowadza wywiad o panujcych stosunkach w zakadzie pracy z robotnikami w obecnoci ich przeoonych.

W momencie aranacji wywiadu badajcy powinien te dokona takiego rozeznania partnera, aby mg ustali jego zaangaowanie spoeczne, polityczne itp. oraz zwizane z tym bariery uczuciowe. Ad b. Problemy pyta stawianych na pimie omwimy wtedy, gdy przejdziemy do charakterystyki bada ankietowych. Ograniczymy si tu do kilku uwag dotyczcych pyta stawianych w czasie rozmowy z badanym. Na wstpie par uwag oglnych. Naley unika pyta zaczynajcych si od sowa czy" poniewa taka konstrukcja pytania sprawia, e odpowied jest lakoniczna, czyli typu: tak" albo nie", a tym samym nie zawiera wiele danych. Lepiej zatem zaczyna pytania od sowa co" bowiem zmuszaj one do duszej wypowiedzi8. Ponadto pytania naley formuowa w zrozumiay sposb. Przy stawianiu pyta trzeba powstrzyma si od wszelkich sugestywnych zachowa, np. gestw, intonacji itp., aby nie wpywa w ten sposb na wypowiedzi respondenta. Grymas na twarzy pytajcego, ironia wyraona w gosie itp. zachowania mogjak wiadomo sugerowa badanemu nasz stosunek do tego, o co pytamy i tym samym oddziaywa na jego wypowiedzi. Nie jest wskazana polemika z respondentami chyba, e jest to umiejtna prba skonienia ich do bardziej penego uzasadnienia swego stanowiska. Wwczas jednak polemika nie powinna by agresywna. Badajcy nie powinien wykazywa swojej intelektualnej przewagi i nie powinien angaowa si zbyt emocjonalnie w ewentualn polemik. Naley rwnie unika tonu mentorskiego, poucze oraz krytyki sposobu wypowiadania si respondenta, jak te poziomu jego wypowiedzi. Ludzie bowiem na og niechtnie odnosz si do pouczajcych i krytykujcych ich osb. Wskamy take na to, e dla przeprowadzajcego wywiad moe by problemem zarwno pobudzenie respondenta do wypowiedzi, jak i opanowania ewentualnego gadulstwa. W obu przypadkach musi on jednak wykazywa maksymaln cierpliwo i taktowno, a przede wszystkim uwaa na to, aby nie zrazi sobie rozmwcy. Kiedy np. milczenie respondenta przedua si mona powtrzy pytanie, a jeli nie jest to wywiad cile skategoryzowany, mona powtrzy nawet w innej formie, umoliwiajc lepsze zrozumienie stawianego pytania. Nie naley jednak w adnym przypadku podpowiada lub sugerowa odpowiedzi. Nie naley rwnie godzi si atwo z twierdzeniem respondenta typu nie wiem" albo nie potrafi" itp. Trzeba wwczas zachca po prostu respondenta w sposb taktowny do dalszych refleksji i prb znalezienia odpowiedzi na Postawione pytanie. 125 Kiedy natomiast respondent zasypuje nas lawin sw, wypowiadanych nie zawsze na temat, konieczna jest wwczas taktowna ingerencja, w celu skierowania rozmowy na podany przedmiot rozwaa. Nie powinno si jednak ingerowa tak, aby zniechci lub rozdrani respondenta. Nie naley rwnie formuowa za niego myli, ani te wyraa jego myli we wasnych sowach. Inaczej mwic naley po prostu notowa wiernie te wypowiedzi, jakie si syszy na interesujcy nas temat, a ewentualne komentarze czyni na marginesie notatek. Jeeli stwierdzimy, e badany prbuje wyprowadzi nas w pole lub stara si nas przerobi", wwczas naley raczej podzikowa taktownie za wywiad ni podejmowa jakiekolwiek polemiki, czy udziela poucze.

Ad c. W zalenoci od charakteru wywiadu mog wystpowa rne trudnoci w notowaniu wypowiedzi. W wywiadzie ukrytym na og trudnoci zwizane z notowaniem mog by wiksze ni np. w wywiadzie jawnym, ale te nie kady wywiad jawny jest w rwnym stopniu atwy do utrwalenia, np. wywiad zbiorowy. Przy notowaniu wywiadu mona posugiwa si rnymi technikami zapisu, wane jest jednak, aby stosowane techniki nie deformoway wypowiedzi. Zapisywanie kadej wypowiedzi, nawet jeeli na to godzi si badany, utrudnia prowadzenie wywiadu, poniewa rozmowa staje si bardziej urzdowa i musi przebiega wolniej, a badacz koncentrujc swoj uwag na notowaniu ma mniejsze moliwoci ledzenia wypowiedzi i zachowania badanego. Z tych wzgldw lepsze s magnetofony, ktre mog by take bardzo przydatne w wywiadach ukrytych. Jeeli wywiad nie moe by notowany na gorco", trzeba zaraz po jego zakoczeniu postara si odtworzy szczeglnie interesujce nas wypowiedzi, zachowujc moliwie sowa uywane przez respondenta. W kadym przypadku do sprawozdania z wywiadu naley doczy uwagi na temat okolicznoci, w jakich prowadzono wywiad oraz dotyczce naszych spostrzee o zachowaniu respondenta i przypuszcze, co do jego prawdomwnoci. Naley wszake o tym pamita, e wszelkie nasze wasne komentarze musz by wyranie wydzielone z tych partii,' w ktrych przedstawiamy wypowiedzi badanego, chodzi wic o to, aby nie nastpio pomieszanie tego, co powiedzia respondent, z tym, co twierdzi badajcy. Ad d. Wypowiedzi respondenta moemy interpretowa dosownie, ale z reguy nie ograniczamy si tylko do formalnego ich rozumienia, lecz uwzgldniamy take sytuacje w jakich te wypowiedzi paday, nasz wiedz o respondencie, znane nam teorie, w oparciu o ktre moemy tumaczy syszane sowa itp. okolicznoci. 126 Nie kad te wypowied moemy uzna za prawdziw, nawet jeli jest ona prawdopodobna. Kiedy nasz znajomy np. zapytany, co sdzi o aktorze X powie on jest straszny", nie oznacza to wcale, i w osobnik boi si danego aktora, lecz po prostu daje tylko wyraz swoim uczuciom, jakie ywi do danego czowieka. Czstokro dane wypowiedzi s wyrazem okrelonych sposobw mwienia, ktre nie s wcale adekwatne do rzeczywistych przey czy opinii respondentw, a wic nie s te prawdziwe. Zdarza si oczywicie rwnie, e jestemy skonni do uznania syszanych wypowiedzi za prawdziwe mimo pewnych wtpliwoci, poniewa brak nam dostatecznych racji aby im przeczy, czy te wtedy, kiedy z faktu uznania danej wypowiedzi za prawdziw nie wynikaj adne istotne konsekwencje. Jednak w tych wszystkich przypadkach, w ktrych uznanie danej tezy za prawdziw moe rzutowa na sytuacj badanego, tzn. moe przyczynia si do jego chway lub upokorze, a tym samym rzutowa na jego opinie i postawy, jakie z kolei znajd swoje odbicie w dalszych wypowiedziach, trzeba z wiksz doz ostronoci ocenia dane wypowiedzi. Trzeba rwnie by wiadomym tego, e ludzie mog nie tylko opiera si przed uzewntrznieniem swoich rzeczywistych uczu, myli, przekona, motywacji, itp. zaangaowa ze wzgldw osobistych lub spoecznych, ale mog po prostu nie posiada umiejtnoci wyjawienia swoich stanw

emocjonalnych lub racjonalnych, co moe wynika z ich niedorozwoju uczuciowego lub nieuwiadomienia sobie dostatecznie jasno tego rodzaju przey9. Wszelkie prby oceny syszanych wypowiedzi wymagaj wic wnikliwego i krytycznego podejcia ze strony badacza, a wnioski jakie staramy si z nich wysnu, powinny by ostronie formuowane z uwzgldnieniem caoksztatu uwarunkowa danych wypowiedzi. 6.4. RODKI POMOCNICZE STOSOWANE PRZY WYWIADACH

W czasie prowadzenia wywiadw istnieje rwnie moliwo posugiwania si rodkami pomocniczymi, takimi, jak np. fotografie, rysunki, laleczki (przy badaniu dzieci) itp. Okazujc badanym odpowiednio przygotowane zdjcia czy rysunki prosimy ich np. o komentarz, o wytypowanie osb okrelonych profesji czy przynalenoci etnicznej itp. opinie. Obserwacja reakcji na dane zdjcia, analiza kryteriw poszczeglnych ludzi itp. fakty pozwalaj na wysnuwanie wnioskw o stereotypach czy przesdach zakorzenionych w wiadomoci badanych oraz ich zaangaowaniach politycznych, spoecznych, etnicznych itp. 127 Jedne z pierwszych bada tego typu zostay przeprowadzone przez E.L. Horowitza (1936) w czasie bada dzieci na temat ich przesdw rasowych. Okazywa on badanym dzieciom kilka zdj picioosobowych grup zabawowych: na pierwszym caa picioosobowa grupa skada si z dzieci biaych; na drugim zdjciu w miejsce jednego z dzieci biaych znajdowao si dziecko czarne; trzecie ukazywao t grup dzieci w jeszcze bardziej zmienionym skadzie, poniewa ju dwoje dzieci byo czarne; na kolejnym zdjciu przewaay zdecydowanie dzieci czarne. Badajcy prosi dzieci, aby pokazay w ktrej z okazanych grup bawiyby si najchtniej. Podobny problem badali K.B. Clark i M.P. Clark, posugujc si bia i czarn lalk10. G. Murphy i R. Lickert posugiwali si nie tylko fotografiami, ale i filmami w czasie bada postaw studentw. Tego rodzaju rodki pomocnicze mog by przydatne nie tylko w badaniach nieletnich, ale rwnie dorosych osb. Kiedy mwimy o rodkach pomocniczych stosowanych przy wywiadach, to naley rwnie wspomnie o moliwoci korzystania z telefonu w tym celu". Wywiad przez telefon umoliwia stosunkowo atwe dotarcie do osb wytypowanych do bada i to jest jego niewtpliw zalet. 128 PRZYPISY 1 WJ. Goode i P.H. Hatt, op cit., s. 186 i nast. Zob. te: G. Gutjahr, Psychologie des Interviews in Praxis und Theorie. Mannheim 1985. 2 3 J. Szczepaski, Techniki bada spoecznych, op.cit., s.77. Zob. R.K. Merton, M. Friske i P. Kendall, The Focused Interview, N.York 1956.

4 Zob. St. Szostkiewicz, op.cit., s.l 10. 5 Zob. J. Szczepaski, op.cit., s.78.

6 Siowo panel" w tym przypadku odnosi si do listy obejmujcej pewien zbir osb wybranych dla okrelonego celu, jakim jest np. kilkakrotne udzielenie odpowiedzi na dany temat w pewnych odstpach czasu. Pierwsze wiksze badania panelowe przypisuje si Paulowi F. La-zarsfeldowi, ktry w roku 1940 przeprowadzi takie badania odnonie intencji wyborczych dotyczcych elekcji prezydenta USA. Zob. D. Caplovitz, The Stages o/SocialResearch, op.cit., s.327. 7 Zob. J.T. Doby, An Introduction to SocialResearch, wyd.2., N.York 1967, s.333 i nast.; J.L. Simon, Basic Research Methods in Social Sciense, op.cit., s.289 i nast.; E. Noelle, Umfra-gen in der Massengesellschaft, op.cit., s.149 i nast. i 267 i nast. oraz Metody bada socjologicznych, op. cit.s.405-432. 8 J. Szczepaski, op.cit., s.83. 1 Zob. Z. Gostkowski, Z zagadnie socjologii wywiadu, w: Studia Socjologiczne 1961, nr 2., s.69-75 oraz G. Selltiz, K. Jahoda, M. Deutsch i S.W. Cook, op. cit., s.9 i nast. Zob. te: Podrcznik ankietera. Zasady przeprowadzania wywiadw. Pod red. Z. Gostkowskiego. Warszawa-d 1972. 10 Tame, s.521 i nast. J.H. Frey, Survey Research by Telephone, Las Vegas 1989. 129 7. 7.1. BADANIA ANKIETOWE CHARAKTERYSTYKA BADA ANKIETOWYCH

Badania ankietowe stosuje si najczciej w celu moliwie szybkiego przebadania bardzo licznych zbiorowoci. Polegaj one na swoistym typie wywiadu mianowicie na wywiadzie pisemnym, w ktrym istotn rol odgrywa wanie ankieta Jest to wywiad bardziej oszczdny ze wzgldu na czas i rodki, ni wywiad ustny, omwiony w poprzednim rozdziale. Przeprowadzajcy badania tego typu zamiast organizowania spotka i odbywania czasochonnych rozmw z kadym z respondentw z osobna, moe znacznie szybciej przebada nawet liczn zbiorowo, rozprowadzajc albo rozsyajc odpowiedni ilo ankiet, jakie s nastpnie wypeniane bez jego udziau. Bowiem ankiet w przeciwiestwie do kwestionariusza, jaki stosuje si w skategoryzowanym wywiadzie ustnym wypenia respondent, a nie badajcy. Rola badajcego przy zbieraniu danych t metod ogranicza si wic do opracowania odpowiedniej ankiety; wyboru osb, ktre zamierza si podda badaniom; rozprowadzania ankiet, wskazania sposobu ich zwrotu oraz zebrania zwrconych ankiet. Oczywicie analiza zebranych ankiet jest spraw dalsz i nie zawsze jest dzieem tych osb, ktre rozprowadzaj i zbieraj ankiety, czyli tzw. ankieterw. Zasadnicza rola w tych badaniach przypada zatem niewtpliwie ankiecie, poniewa jej jako rzutuje w sposb istotny na jako danych, uzyskiwanych przy jej pomocy1. Bezosobowy charakter ankiety, standardowe pytania, jakie s w niej zawarte, ich kolejno nie tylko uatwiaj opracowanie danych, ale oddziaywaj take w okrelony sposb na respondenta, skaniajc go do refleksji nad problemami, podjtymi w badaniach.

Zauwamy te, e zapewniona w ankiecie anonimowo wypowiedzi sprzyja o wiele bardziej szczerym wynurzeniom respondentw ni nawet wywiady przeprowadzone w cztery oczy, poniewa w tego rodzaju wywiadach wystpuje take pewne skrpowanie zwaszcza przy pytaniach draliwych, dotyczcych spraw intymnych itp. 130 Pomimo pewnych, niewtpliwych zalet bada ankietowych, maj one rwnie swoje sabe strony, w porwnaniu z wywiadem ustnym2. Zwrmy uwag przynajmniej na niektre z nich: a. W bezporednich rozmowach mona uwzgldni indywidualne rnice respondentw, natomiast w badaniach ankietowych jest to niemoliwe. Trudno byoby dostosowa ankiet do kadego z bliej nieznanych nam respondentw. b. W kadej zbiorowoci istnieje powany odsetek ludzi, ktrzy z rnych przyczyn nie s w stanie wypeni naleycie ankiety. Odsetek ten bdzie tym wyszy, im bardziej zoon jest dana ankieta. Przyczyn tego zjawiska jest oczywicie wiele. Nie mona m.in. zapomina take o tym, e wiele ludzi, i to nawet wyksztaconych, ma pewne trudnoci w pisemnym formuowaniu swych myli i na skutek tego przejawiaj po prostu niech do wypeniania wszelkich ankiet. Rozmawia mona natomiast w zasadzie z kadym przystosowujc si do jego poziomu. I kady moe w bezporedniej rozmowie wypowiedzie mniej czy bardziej precyzyjnie swoje myli oraz wyrazi swoje uczucia w stosunku do poruszanych problemw. c. Nawet w najbardziej starannie opracowanej ankiecie oprcz pyta jednoznacznych wystpuj te takie, ktre mog wywoywa rne skojarzenia u poszczeglnych osb, a tym samym powodowa rozbienoci w ich interpretacji oraz w odpowiedziach. Oczywicie w wywiadzie ustnym istnieje zawsze moliwo doranego wyjaniania wszelkich nieporozumie dotyczcych pyta, nie mwic ju o tym, e badajcy ma te moliwo ksztatowania odpowiedniej atmosfery jego przebiegu. d. Badajcy w wywiadzie ustnym moe nie tylko notowa co respondent mwi, ale rwnie jak mwi, zwracajc uwag na jego gesty, mimik itp. przejawy uczu. Badania ankietowe takich moliwoci nie stwarzaj, gromadzc dane gwnie o charakterze ilociowym. Dlatego te z faktu, e pewna liczba respondentw ankiety odpowiedziaa np. tak", nie mamy jeszcze wystarczajcych podstaw, aby wnioskowa o ich jednomylnej aprobacie, jeeli nic albo niewiele wiemy o tym, czy wszyscy, ktrzy w ten sposb odpowiedzieli, uczynili to z rwnym zaangaowaniem i kierowali si tymi samymi motywami. Jednogono nie jest rwnoznaczna ani z jednomylnoci, ani z jednolitym zaangaowaniem uczuciowym. e. Istotn sabocibada ankietowych jest to, e duy odsetek spord rozesanych czy rozprowadzonych ankiet w inny sposb, po prostu przepada i z tym faktem trzeba si powanie liczy przy badaniach tego typu. Szczeglnie duy odsetek ankiet nie wraca, gdy korzystamy z tzw. ankiet pocztowych. W celu pewnego przezwycienia powyszych saboci bada ankietowych naley zwraca szczegln uwag na nastpujce okolicznoci: 131

a. Waciwy dobr instytucji firmujcej badania, jakie wymienia si w ankiecie. Trzeba bowiem pamita o tym, e stopie autorytetu i prestiu danej sytuacji w konkretnym rodowisku, w jakim chcemy przeprowadzi badania ankietowe, wpywa zawsze na ich powodzenie. Najlepiej korzysta zatem z szyldu" takich instytucji, ktre s najbardziej akceptowane i budzce zaufanie w danym rodowisku. Jeeli do ankiety doczamy list towarzyszcy, to powinien by on uprzejmy w treci i formie, a ponadto zawiera takie argumenty uzasadniajce potrzeb danych bada, jakie mog si liczy w danym rodowisku. b. Staranne zaaranowanie bada, a wic dbao o waciwy dobr respondentw, sposb i miejsce rozprowadzenia i zbierania ankiet itp. c. Poprawne pod wzgldem metodologicznym opracowanie ankiety. Naley przy tym pamita, e nawet najstaranniej przygotowana ankieta nie powinna by za duga, czyli tak opracowana, aby wymagaa od badajcego zbyt wiele czasu i moga go znuy w trakcie wypeniania. Dobra ankieta powinna by tak opracowana, aby bya atwa do wypenienia. Na podstawie dotychczasowych dowiadcze badawczych zauwaono, e w badaniach ankietowych nie tyle ankieter musi by mdry, co wanie sama ankieta. 7.2. TYPY ANKIET STOSOWANYCH W BADANIACH SPOECZNYCH

Stosowane w badaniach ankiety moemy dzieli na podstawie rnych zasad. Ze wzgldu np. na sposb rozprowadzenia ankiet wyrniamy ankiety: a) rodowiskowe, czyli bezporednio rozprowadzane przez ankietera w danym rodowisku, np. wrd uczniw klasy, wrd pracownikw okrelonego wydziau itp.; b) prasowe, tzn. zamieszczone na amach gazety lub czasopisma albo te doczone do nich; c) pocztowe, czyli takie, ktre badajcy rozsya przez poczt na adres poszczeglnych osb wybranych do bada, jak to ma miejsce przy badaniach reprezentacyjnych. (Zob. 4.3) Kada z wymienionych rodzajw ankiet ma sobie waciw przydatno w badaniach spoecznych. Ankiet rodowiskow mona stosowa w tych wszystkich przypadkach, kiedy osoby badane s skupione w jednym miejscu, np. na terenie zakadu pracy. Bezporednie rozprowadzenie ankiety, przez prowadzcego badania lub osoby pomagajce, gwarantuje szybko jej dotarcia do potencjalnego respondenta, ale nie przesdza o tym, czy na pytania 132 w niej zawarte osoba, ktra j otrzyma odpowie w peni lub choby czciowo. Z praktyki wiadomo jednak, e zwroty wypenionych ankiet tego typu s do due. Wan spraw przy posugiwaniu si omawian ankiet jest takie zorganizowanie jej zwrotw, aby nikt z respondentw nie by naraony na to, e jego pogldy zostan ujawnione osobom postronnym. Respondenci, jeszcze przed wypenieniem ankiety powinni wic by powiadomieni o tym, w jaki sposb maj zwraca ankiety, a sposb ten powinien by tak pomylany, aby gwarantowa im anonimowo.

Ankiet prasow podobnie jak i pocztow stosuje si w tych sytuacjach, gdy badani s rozproszeni na rozlegym terenie. Z uwagi na to, e tego rodzaju ankieta nie powoduje wielkich kosztw zwizanych z jej drukiem oraz rozprowadzeniem, moe by ona stosowana w duych ilociach, np. odpowiadajcych nakadowi danej gazety. Nadaje si wic szczeglnie do przernych sonday opinii czytelnikw itp. bada. Natomiast ankieta pocztowa wie si z wikszym nakadem si i rodkw, co niestety nie jest doceniane przez respondentw i wskanik zwrotw tego rodzaju ankiet jest na og niski. Std te efektywno badawcza ankiet pocztowych jest niewielka. Oprcz wymienionych typw ankiet moemy wyrni take ankiety: jawne i anonimowe. Jawnymi nazywamy wszystkie takie ankiety, jakie s bd imienne, bd te mog jednoznacznie wskazywa na osob respondenta ze wzgldu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawd ojca, miejsce urodzenia, miejsce pracy itp. Anonimowymi nazywamy z kolei ankiety, ktre nie tylko nie s podpisywane, ale ponadto nie zawieraj adnych takich pyta, jakie by mogy ujawni osob respondenta, gdyby na te pytania odpowiedzia. Pomijanie tego drugiego warunku, jaki musi by speniony, aby ankieta bya rzeczywicie anonimowa nie naley do rzadkoci, zwaszcza w ankietach opracowanych przez mniej dowiadczonych badaczy. Ze wzgldw etycznych nie dopuszczalne jest oczywicie zapewnianie badanych, e ankieta jest anonimowa, wtedy, gdy nie spenia ona omawianego warunku, czyli zawiera pytania, jakie mog ujawni kto jest respondentem. 133 7.3. WYMOGI METODOLOGICZNE BADA ANKIETOWYCH

7.3.1. Zasady opracowania ankiety Opracowanie ankiety jest bardzo wanym przedsiwziciem przygotowawczym w badaniach omawianego typy. Wiadomo bowiem o tym, e tylko metodologicznie poprawnie opracowana ankieta moe sta si poytecznym narzdziem badawczym. Zwrmy rwnie uwag na ten fakt, e byle jak opracowana ankieta, tzn. nie liczca si z wymogami metodologicznymi, nie jest po prostu godnym zaufania narzdziem metodologicznym. Przystpujc do opracowania ankiety naley odpowiedzie sobie co najmniej na nastpujce pytania: a) z jakich elementw powinna skada si ankieta, jak chcemy si posuy w zamierzonych badaniach; b) jak form i tre powinny mie poszczeglne jej elementy oraz c) jaki wygld zewntrzny powinna mie dana ankieta. Przyjrzyjmy si bliej problemom zawartym w powyszych pytaniach. 7.3.1.1. Struktura ankiety W ankiecie naley unika wszystkiego, co nie jest konieczne ze wzgldu na cele, jakie chcemy osign przy jej pomocy. Naley wic dba usilnie o to, aby ankieta bya narzdziem w peni funkcjonalnym.

Koniecznymi elementami kadej w zasadzie ankiety stosowanej w badaniach spoecznych s: 1) informacja o instytucji firmujcej badania; 2) zwiza informacja o celu,jakiemu ma suy ankieta; 3) dodatkowe wyjanienia, ktrych charakter zaley od rodzaju ankiety; moe tu wchodzi w gr np. uzasadnienie wyboru danego respondenta, a wwczas posugujemy si dajmy na to sowami jakie zapewne zyskajjego przychylno: ...biorc pod uwag pana (i) aktywno spoeczn liczymy na pozytywny stosunek do naszych bada..."; w przypadku np. ankiet anonimowych wyrane podkrelenie tego faktu; podzikowanie respondentom za trud zwizany z wypenianiem ankiety; okrelenie sposobu zwrotu ankiety itp. sprawy;

4) pytania, odnoszce si do celw dla jakich dan ankiet sporzdzono. Moemy wyrni pytania dotyczce badanego problemu oraz odnoszce si do respondenta, ktre naley umieszcza na kocu ankiety. Chodzi po 134 prostu o to, aby nie rozpoczyna ankiety od pyta odnoszcych si do spoeczno-demograficznych waciwoci respondenta; 5) instrukcje dotyczce tego, jak odpowiada na poszczeglne pytania, czasem wystarczajbardzo lakoniczne wskazania typu: niepotrzebne skreli" czy stosowne podkreli" itp., ale niekiedy konieczne s te bardziej szczegowe pouczenia. 7.3.1.2. Forma i tre ankiety Forma i tre poszczeglnych elementw ankiety powinna najoglniej uwzgldnia zarwno charakter danej ankiety, jak te waciwoci potencjalnych respondentw, np. stopie dojrzaoci intelektualnej, przywizanie do tradycji, obowizujce w rodowisku badanych zasady grzecznociowe itp. cechy. Nieco wicej miejsca powicimy pytaniom stawianym w ankiecie. Naley tu zwrci uwag przede wszystkim na nastpujce zagadnienia: 1. Jeeli pytania maj by rzeczowe, to powinny by formowane na podstawie znajomoci problemw, ktrych dotycz. Trzeba o tym pamita, e takie pytania, ktre w odczuciu respondenta s nierzeczowe czy naiwne nie skaniaj go wcale do powanego traktowania danej ankiety, ani te badajcego. 2. Pytania powinny by tak formowane, aby mona byo udzieli na nie wiarygodnej odpowiedzi. Ponadto w przypadku ankiet anonimowych pytania nie mog dotyczy takich kwestii, ktre mogyby ujawni osob respondenta, gdyby na to pytanie odpowiedzia. Cho wskazywalimy na to wczeniej, akcentujemy ten wymg, ze wzgldu na jego znaczenie. 3. Pytania naley tak stawia, aby umoliwiay one uzyskiwanie danych obiektywnych, porwnywalnych i sprawdzalnych, 4. Pytania nie powinny by sugestywne, dwuznaczne, ani te podejmowa spraw draliwych w taki sposb, ktry mgby u danych respondentach wywoywa oburzenie.

5. Pytajcy powinien zdawa sobie spraw ze znaczenia kolejnoci stawianych pyta w ankiecie oraz z wpywu tej kolejnoci na jako. To samo pytanie przy innej kolejnoci i w innym kontekcie konsteluje inaczej wiadomo odpowiadajcego, a przez to prowadzi moe do odmiennej odpowiedzi. Kade pytanie w ankiecie i kada odpowied na nie ma okrelon warto wskanikow w zalenoci od kolejnoci i struktury wszystkich poprzednich, jak i nastpujcych po nim pyta oraz najbliszego jego kontekstu"3. Kolejno stawianych pyta nie jest wic spraw obojtn w ankiecie. 6. Pytania stawiane w ankietach mog mie charakter pyta: zamknitych, potwartych i otwartych. 135 Zamknitymi nazywamy takie pytania, ktre s zaopatrzone z gry w przewidywane odpowiedzi, czyli s tak pomylane, aby odpowiedzi respondenta trafiay po prostu w moliwoci przewidywane przez pytajcego. Mog one mie rny ksztat, np.: W ktrym roku urodzi si Pan (i)"? Czy jest Pan (i) zadowolony (a) z wyboru kierunku studiw? Tak, Nie. Nie mam zdania"; Jak to si stao, e wybra Pan (i) obecny kierunek studiw? Z pord przyczyn, jakie s tu zapisane moe Pan (i) wybra wicej ni jedn: a) sam (a) dokonaem (am) wyboru; b) posuchaem (am) rodzicw; c) zostaem (am) skierowany (a) na studia; d) udaem (a) si za namow kolegw". W tym ostatnim przykadzie mamy do czynienia z tzw. kafeteri p y -t a , tzn. z pewnym zestawem pyta zawierajcych od razu propozycj ewentualnych odpowiedzi. Co zrobi kiedy respondent moe wskaza wicej ni jedn z ewentualnych odpowiedzi czy przyczyn danego zachowania? Ot wwczas trzeba prosi, aby wskaza, ktr z nich stawia na pierwszym miejscu, tzn. uwaa za pierwszorzdn, ktr na drugim miejscu, uwaajc j drugorzdn itd. Tego rodzaju wskazania dokonane przez respondentw pozwalaj badajcemu ustali hierarchi wanoci odpowiedzi lub przyczyn, wedug opinii badanych. Jeeli tak kafeteri koczymy pytaniem np. typu: Prosz wskaza inne przyczyny poza wymienionymi..." pozostawiajc tym samym pewn swobod respondentom co do odpowiedzi to mamy wwczas do czynienia z tzw. pytaniem potwartym. Pytania otwarte daj respondentowi natomiast cakowit swobod odpowiedzi. W tym celu pozostawiamy stosunkowo wicej miejsca w ankiecie na odpowied. Oto przykad takiego pytania: Jak to si stao, e spord wielu moliwych zawodw wybra (a) Pan (i) zawd nauczyciela?......................................................". Niewtpliwie pytania omawianego typu s trudniejsze dla respondenta, gdy wymagaj z jego strony znacznie wikszego wysiku intelektualnego na sformuowanie odpowiedzi, ni pytania zamknite.

Nastrczaj one te wicej trudnoci badajcemu przy opracowaniu zebranych ankiet, poniewa odpowiedzi tego rodzaju wymagaj wczeniejszej kategoryzacji. Szczeglnym typem pyta stosowanych w ankietach s tzw. pytania filtrujce, stawiane wtedy, gdy chcemy spord respondentw dokona eliminacji tych osb, ktre nie maj nic do powiedzenia na dany temat. 7. Jeeli w ankiecie stawiamy pytania zamknite albo potwarte, to w tych wszystkich przypadkach, w ktrych zawieraj one propozycje alterna136 tywnych odpowiedzi, naley posugiwa si na tyle klarownymi i ostrymi alternatywami, aeby pozwalay one na moliwie jednoznaczne rozdzielanie treci wypowiedzi w sposb wyrany i zdecydowany. 7.3.1.3. Wygld zewntrzny ankiety Wygld zewntrzny ankiety nie jest take bez znaczenia w badaniach. Okrela go w pewnym sensie charakter ankiety. Z uwagi na to, e trudno byoby poda wyczerpujcy katalog wskaza dla wszystkich moliwych ankiet, ogranicz si zatem do kilku oglnych uwag na ten temat. Ot jak wiadomo rozmiar ankiety nie powinien by taki, eby zniechca respondenta do jej wypenienia. Ale te nie jest jednak rwnie wskazane, aby ankieta bya bardzo zadrukowana, poniewa moe wwczas sta si mao przejrzysta. Rozmiar ankiety zaley wic ogranicza gwnie poprzez eliminacj pyta stawianych po prostu na wszelki wypadek" lub ze wzgldu na interesujce kwestie", ktre jednake nie s cile zwizane z tematem bada. Dbajc o rozsdne wykorzystanie kadej strony, nie naley wszake popada w przesad, wpywajc negatywnie na przejrzysto i estetyk ankiety. Ankieta powinna by take czytelna i przejrzysta. Kad grup problemow, podobnie jak kade pytanie, naley wyranie oznaczy liczbami albo literami. Naley rwnie zachowa odpowiednie odstpy midzy wierszami, aby da szans na szersz wypowied, zwaszcza przy pytaniach otwartych. W przypadku wielostronicowych ankiet dobrze zachowa przynajmniej jedn stron niezadrukowan, zaznaczajc w czci instruktaowej, aby respondenci wykorzystywali j dla ewentualnych szerszych wypowiedzi podajc numer pytania, ktrego ta odpowied dotyczy. Mamy wwczas pewn szans na uzyskanie dodatkowych wypowiedzi. 7.3.2. Uwagi na temat przydatnoci bada ankietowych Badania ankietowe, w przeciwiestwie do innych bada podejmowanych w naukach spoecznych, nie wymagaj wielkich zespow badawczych, a rwnoczenie s stosunkowo tanie i pozwalaj na szybkie przebadanie nawet duych zbiorowoci. Na skutek tego s one czsto stosowane przy rozlegych badaniach prowadzonych przez rne instytucje zajmujce si badaniami opinii publicznej (np.Instytut Gallupa), a ich wyniki przedostaj si czciej ni nine do wiadomoci szerokich mas. Nie jest wic przypadkiem, e w odczuciu

137 spoecznym badania ankietowe s uwaane za najbardziej typowe zwaszcza dla socjologii, a ankieta jest niekiedy nawet uwaana za podstawowe narzdzie badawcze tej nauki. Jak wiele potocznych mniema, tak i to rwnie jest niesuszne. Pomimo wspomnianych zalet badania ankietowe nie s wcale tak atwe do przeprowadzenia, jak to si wielu amatorom socjologii wydaje. Jeeli s rzeczywistym, a nie tylko fikcyjnym, czyli pseudonaukowym przedsiwziciem, to wymagaj zarwno duego dowiadczenia badawczego, jak te i dobrego przygotowania metodologicznego, osoby przeprowadzajcej badania tego typu. Wskamy rwnie na to, e ze wzgldu na wspomniane waciwoci bada ankietowych s one zalecane wszdzie tam, gdzie trudno stosowa inne metody badawcze, ale i wwczas oczywicie nie powinno si korzysta z nich w sposb nie liczcy si z wymogami metodologicznymi. 138 PRZYPISY Zob. W. Winiewski, Wpyw sposobu stawiania pyta w ankiecie na rodzaj odpowiedzi, w: Studia Socjologiczne, 1963, nr 4, s.57-71; E. Noelle, Umfragen in der Massengesellschaft, op.cit., s.54-94. Zob. C. Selltiz, M. Jahoda, M. Deutsch i S. Cook, op.cit., s.12-17. Zob. T. Szczurkiewicz, Niektre uwagi krytyczne o ankietach, w: Zeszyty Naukowe UMK Filozofia II, Toru 1968. s.4. Artyku ten znajdzie Czytelnik rwnie w ksice tegoAutora pt. Studia socjologiczne, op.cit.,s.41-53. Duo informacji na temat bada ankietowych zawiera ksika M. Grawitz pt. Methodes des sciences sociales, op. cit., s.668-717. Zob. te: R. Mayntz, K. Holm, P. Hubner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, op.cit.,s.133-146. 8. 8.1. BADANIA OPARTE NA DOKUMENTACH POJCIE DOKUMENTU W BADANIACH FAKTW SPOECZNYCH

Spord wielu znacze sowa dokument" ograniczymy si do dwch: a) dokument jako wystpujcy w dowolnej postaci dowd istnienia okrelonych faktw i wydarze spoecznych; b) dokument jako pisemne wiadectwo zaszych faktw i wydarze spoecznych. W pierwszym szeroko pojmowanym znaczeniu interesujcego nas sowa dokumentem nazywamy wszystko to, co moe by lub jest po prostu rdem danych o przeszych albo istniejcych faktach i zjawiskach spoecznych. Do tej kategorii dokumentw zaliczamy zatem np. narzdzia i przedmioty codziennego uytku, obrazy, rzeby itp. wytwory artystyczne jako rda danych o kulturze materialnej i duchowej ludzi, ktrzy byli ich twrcami; fotogramy, filmy, nagrania magnetofonowe jako rda danych o rnych wydarzeniach spoecznie wanych itp. wytwory o charakterze zabytkowym lub uytecznym1.

Kady dokument w wyrnionym znaczeniu moe by rdem danych dotyczcych rnych faktw, np. obrazy Rembrandta, przedstawiajce sceny z ycia ludzi jego epoki, dostarczaj nam nie tylko danych o warunkach ycia mieszkacw wczesnych Niderlandw, ale i o panujcej tam modzie, wygldzie miast itp. faktach. Dlatego te ten sam dokument moe by przedmiotem zainteresowa badawczych przedstawicieli rnych nauk spoecznych. W drugim wszym znaczeniu sowa dokument" chodzi nam o wszelkie pisemne rda danych dotyczcych zjawisk spoecznych, jakimi snp. wszelkie inskrypcje, czyli napisy zamieszczone w materiale trwaym (tzn. w kamieniu i metalu) znajdujce si na nagrobkach, budynkach, monetach i in. przedmiotach; rkopisy, archiwalia, druki itp. wiadectwa faktw i wydarze interesujcych nauki spoeczne, jakie moemy znale w przernych publikacjach o charakterze ksikowym, w czasopismach; w codziennej prasie i w innych zapisach, jakimi snp. notatki, proto140 koty, czy sprawozdania prywatne albo urzdowe. Do tej grupy zaliczamy take listy, pamitniki itp. pisma. Zarwno dokumenty w szerokim, jak i wskim znaczeniu s nazywane rwnie rdami danych zwaszcza przez historykw, poniewa zawieraj utrwalone lady, czyli swoiste informacje" o przernych faktach i wydarzeniach, jakie miay miejsce w przeszoci. Nie brak te sporw na temat okrelenia tego, co moe by rdem historycznym i czym ono jest2. Socjolog lub historyk koncentrujc si w swych badaniach gwnie na dokumentach w wszym znaczeniu tego sowa powinien korzysta rwnie z dokumentw szerzej pojtych, zwaszcza przy interpretacji rnych zjawisk spoecznych z przeszoci. Zarwno przerne eksponaty muzealne lub obrazy przedstawiajce np. sceny z ycia ludzi odlegych epok stanowi take dla socjologw interesujce rdo wiedzy o owych czasach i mog by pomocne w zrozumieniu rnych zjawisk spoecznych3. 8.2. TYPY DOKUMENTW PISEMNYCH I ZASADY ICH WYKORZYSTYWANIA

Nawizujc do koncepcji P. Atteslandera4 wyrniamy pisemne dokumenty: 1) zebrane w sposb systematyczny oraz 2) okolicznociowe. Jest to oczywicie jeden z moliwych podziaw tych dokumentw, ktrego czony omwimy bardziej szczegowo, ze wzgldu na jego znaczenie metodologiczne. 8.2.1. Dokumenty zebrane w sposb systematyczny Do tego typu dokumentw zaliczamy: a Dokumenty naukowe na tak okrelony zbir skadaj si sprawozdania naukowe, artykuy w czasopismach naukowych itp. S one niezbdnym materiaem rdowym dla kadego badacza zjawisk spoecznych. Bowiem wszelkie badania empiryczne s poprzedzane studiami nad danym

Problemem badawczym dla pogbienia wiedzy o nim, czyli rozpoczynaj si d tzw. desk research" tzn. bada przy biurku", w ktrych tak istotn rol odgrywaj wymienione dokumenty. Przy analizie tego rodzaju dokumentw naley zwraca uwag m.in. na nastpujce fakty: 141 1) czy dane dokumenty s godne zaufaniaz naukowego punktu widzenia, tzn. czy czyni zado wymogom metodologicznym; 2) czy uzyskane dokumenty s jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazay si jakie nowe, dokadniejsze i peniejsze na ten sam temat; 3) czy posiadane dokumenty s kompletne, czy te stanowi jedynie fragmenty, jakie pomijajrne elementy, np. zaczniki, baz rdowitp. dane. b.Opracowania statystyczne czyli rnego rodzaju periodyczne zestawienia danych statystycznych, np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp. Przed wykorzystaniem materiaw statystycznych istnieje konieczno rozpatrzenia nastpujcych problemw: jakie wnioski s dopuszczalne na podstawie tych dokumentw, tzn. czy biorc np. pod uwag ich zasig mona formuowa wnioski oglne czy raczej szczegowe, odnoszc si tylko do pewnego regionu; w jakim stopniu wnioski te bd godne zaufania ze wzgldu na wiarygodno ich opracowa; w czym tkwi przyczyny ewentualnych deformacji rzeczywistoci spoecznej, jakiej one dotycz. A.L. Bowley podaje dziewi nastpujcych zasad, jakie naley uwzgldnia przy ocenie danych statystycznych: 1. Istnieje konieczno zdefiniowania jednostek, ktre tworz badany zbir, np. przy badaniu robotnikw trzeba okreli dokadnie, kogo okrelamy terminem robotnik". 2. Naley sprawdzi czy wystpuje homogeniczno danych, czyli ich jednorodno i czy jest ona wystarczajca dla naszych potrzeb. 3. Trzeba ustali czy dane, speniajce poprzednio wymienione postulaty (1) i (2), zawieraj rzeczywicie waciwoci, jakie nas interesuj. 4. Przed wykorzystaniem materiaw statystycznych naley te ustali, jakie dane s nam rzeczywicie potrzebne. Dopiero po ustaleniu tego faktu mona odpowiedzie na pytanie, czy zebrane dokumenty statystyczne s wystarczajce. 5. Jeeli mamy do czynienia z danymi wyraonymi w liczbach wzgldnych (procentowych) naley przekona si nie tylko o tym, czy licznik i mianownik s jednakowe, ale take o tym, czy istnieje zwizek pomidzy licznikiem i mianownikiem. 6. Przy porwnywaniu dwch wielkoci statystycznych trzeba ustali, czy s one po prostu porwnywalne.

7. Istnieje potrzeba sprawdzenia zasadnoci metodologicznych podstaw, na jakich opierano si przy sporzdzaniu danych dokumentw, czyli stwierdzenie tego, czy zawarte w nich dane s wiarygodne. 142 8. Naley stwierdzi, czy podane liczby zostay zebrane w dostatecznie dugim czasookresie, czy s te przypadkowe. 9. Wskazane jest rwnie ustalenie na ile zebrane dane pozwalaj rzeczywicie na wysnucie wnioskw, o jakie nam chodzi i czy nie potrzeba uzupenienia ich innymi danymi5. Myl, e powysze zasady s przydatne przy wstpnej weryfikacji opracowa statystycznych. c. Przerne dokumenty kompilacyjne. Kompilacjami nazywamy takie dziea, ktre skadaj si z wielu fragmentw, pochodzcych od rnych autorw. Nie s to wic twory ani oryginalne, ani odkrywcze, lecz najczciej po prostu zbiory danych metodycznie uporzdkowane, np. ksika adresowa, katalog biblioteczny, ksika telefoniczna, kolejowy rozkad jazdy, kartoteka ksigowoci itp. Wymienione dokumenty wymagaj krytycznej oceny ich zasadnoci naukowej oraz tego, na ile mog by przydatne w badaniach nad interesujcym nas problemem. 8.2.2. Dokumenty okolicznociowe Dokumenty okolicznociowe, czyli przygodne, s to takie dokumenty, ktre ze wzgldu na swoj tre jak i form maj charakter subiektywny, nadany im przez autora danego dokumentu. Do tego typu dokumentw zaliczamy: a. Dokumenty osobiste, czyli wszystkie takie dokumenty, ktre wyraaj osobiste cechy ich autora w sposb na tyle wyrany, e czytelnik moe pozna jego stosunek do zdarze, ktrych dany dokument dotyczy. Zaliczamy tu przede wszystkim: listy, autobiografie, pamitniki, dzienniki, wywiady, wyznania itp. Najpeniejszymi spord wymienionych dokumentw, a tym samym i najbardziej przydatnymi do bada socjologicznych s autobiografie6, poniewa ukazuj one autora w cigoci do jego rozwoju osobniczego, na tle istniejcych warunkw spoeczno-gospodarczych i wydarze historycznych. Wykorzystywanie dokumentw osobistych w badaniach socjologicznych wymaga jednak duej ostronoci i uwiadomienia sobie tego faktu, e wszelkie dane zawarte w tych dokumentach dotycz z reguy jednostkowych dowiadcze hib przey i dlatego mog by jedynie podstaw dla sformuowania hipotez, ale nie s wystarczajce dla uoglnie. Czyje przygody wojenne opisane np. w pamitniku, wystarczaj do tego, aby wysun hipotez, e by moe wiele innych ludzi powiedzmy z tej samej miejscowoci, czy tego samego wieku, pci itd. dowiadczyo podobnych przygd. Oczywicie prawdziwo 143 takiej hipotezy wymaga sprawdzenia. Nie mona jednak na ich podstawie formuowa oglniejsze tezy, np. typu: taki sam los by udziaem wszystkich" itp. Dla sformuowania oglniejszych twierdze naleaoby sign do wicej ni jednego dokumentu osobistego, a take do bardziej obiektywnych rde.

Najistotniejsz saboci dokumentw osobistych s czste zafaszowania w nich rzeczywistoci spoecznej. Zafaszowania te mog by dzieem samych autorw lub te osb trzecich. Zafaszowania popeniane przez samych autorw danych dokumentw osobistych mog wynika nie tylko np. z chci przedstawienia siebie w korzystniejszej sytuacji, wytumaczenia wasnego postpowania itp. przyczyn zwizanych ze z wol, ale take zej wiedzy, z braku dostatecznych wiadomoci, z przernych zudze, na skutek naiwnoci itp. powodw, niezalenych od zej lub dobrej woli piszcego. Podobnie zafaszowania dokonane przez osoby trzecie mog by arnie-r z o n e, jak rwnie niezamierzone. Zamierzone mog wynika np. ze wzgldw koniunkturalnych itp., jakie skaniaj ludzi do lukrowania rzeczywistoci spoecznej lub osb, ktre przedstawiaj. Natomiast zafaszowania niezamierzone mog wynika np. z trudnoci, jakie ma dana osoba w dokadnym przedstawianiu cudzych myli czy rozumienia cudzych intencji lub odczu. Mog tu wchodzi w gr rwnie nieporozumienia semantyczne, czy te nieporozumienia wynikajce z rnic kulturowych, jakie zdarzay si np. misjonarzom, prbujcym opisywa wyobraenia ludzi plemion, wrd ktrych dziaali, o siach nadprzyrodzonych, bstwach itp. zjawiskach. b. Notatki, ktrych cech jest to, e umoliwiaj wzgldnie dokadne i bezporednie odtworzenie danych wydarze. Do tej kategorii zaliczamy: protokoy, stenogramy, zapisy, utrwalone na tamach magnetofonowych itp. Warto wymienionych dokumentw zaley od rzetelnoci osoby, ktra je sporzdzia. Jeeli s rzeczywicie wiernym odbiciem wydarze, jakie relacjonuj, to mona na ich podstawie odtworzy wszystko, co zostao w nich utrwalone, a tym samym zrekonstruowa dane wydarzenia. Jeeli s niedokadne, niepene lub mog by wypeniane dowolnymi treciami, czsto nie majcymi nic wsplnego z tym, co dziao si rzeczywicie, to wwczas rzecz jasna nie przedstawiaj poznawczych wartoci. c. Sprawozdania, ktre rnisi od notatek tym, e przedstawiaj dane fakty nie bezporednio, czyli na gorco" ale z pewnym opnieniem, zalenym od tego, jaki jest ich charakter, np. w odniesieniu do sprawozda okresowych, dotyczcych wydarze tygodnia, miesica czy nawet kilku miesicy rnice w czasie mog by znaczne. Z tych wzgldw niebezpieczestwa zafaszowania s w nich tym wiksze, im duszy czas upyn od danego wydarzenia 144 relacji o nim. S to te czsto wyjtkowe przykady radosnej twrczoci", Hla tzw. pokrzepienia ducha". Do kategorii tej zaliczamy: doniesienia, meldunki, raporty itp. dokumenty. 8 3. PROBLEM WIARYGODNOCI DANYCH ZAWARTYCH W DOKUMENTACH

Wiarygodno danych zawartych w dokumentach, jakie badamy jest spraw bardzo istotn, poniewa wie si z ni warto poznawcza tych dokumentw. Ustalenie wiarygodnoci danego dokumentu nie jest jednak spraw atw, lecz wymaga okrelonych zabiegw, zalenych od typu i rodzaju dokumentw.

W przypadku dokumentw systematycznych mona o ich wiarygodnoci sdzi na podstawie np. zasadnoci ich zaoe metodologicznych, sposobw gromadzenia danych i rzetelnoci rde, na jakich si opieraj. W przypadku dokumentw okolicznociowych problem jest bardziej zoony i oprcz wymienionych przesanek trzeba bra pod uwag wiarygodno osoby, ktra jest autorem dokumentu, a take ewentualne jej intencje, jakie spowodoway powstanie danego dokumentu. Uwaam, e bez wikszej przesady mona powiedzie, i wszelkie dane zawarte w przernych dokumentach wymagaj solidnej weryfikacji, jeeli chcemy, aby stay si one podstaw ewentualnych uoglnie. Dotyczy to wic zarwno dokumentw systematycznych, jak i okolicznociowych, zarwno drukowanych, jak i pisanych odrcznie. Przypisywanie wikszej wiarygodnoci dokumentom drukowanym, np. grubym ksigom, jest bowiem bezpodstawne. Tylko ludzie prymitywni i dzieci darz kultem wszelkie sowo drukowane; a jak wiadomo grube ksigi mog zawiera nie mniej gupstw ni notatki grafomana. Potrzeba krytycznej oceny nie dotyczy te tylko dokumentw pochodzcych od osb prywatnych, ale rwnie i dokumentw oficjalnych, poniewa w tych ostatnich nie bark przernych tendencyjnych wypacze7. Z tego wzgldu warto poznawcza dokumentw prywatnych nie jest ani mniejsza, ani gorsza ni dokumentw oficjalnych. Bez trudu mona znale takie przykady, jakie ukazuj, e warto poznawcza dokumentw pochodzcych od osb Prywatnych jest wiksza ni dokumentw oficjalnych. Tytuem przykadu Wymiemy dokument, n.b. sporzdzony przez dziecko, jakim jest Dziennik Anny Frank". Ot jak wiadomo warto poznawcza tego dokumentu dla rekonstrukcji warunkw ycia ludzi w gettach, jakie istniay w Europie ^ czasach ostatniej wojny, jest znacznie wiksza, ni np. oficjalnych enuncja145 cji drukowanych na temat losu ludnoci ydowskiej w prasie kontrolowanej przez okupanta, czy nawet w rnych publikacjach popularno-naukowych. Bezkrytyczny stosunek do dokumentw, jakie chcemy wykorzysta w celu odtworzenia przernych wydarze i faktw spoecznych moe by przyczyn istotnych bdw w rekonstrukcji czy interpretacji owych wydarze lub faktw. Dlatego te wydaje si, e w tych sytuacjach, kiedy wtpimy w wiarygodno danych dokumentw, to lepiej z nich zrezygnowa i szuka innych rde, ni opiera si na takich rdach. Godzi si w tym miejscu przypomnie nastpujce powiedzenie Waltera Lippmana: Sprawozdania wprowadzajce w bd s gorsze od braku wszelkich sprawozda", poniewa zawarta w nim myl ma jak sdz szersze zastosowanie. PRZYPISY Uwaam, e majracj ci, ktrzy twierdz, i pod wpywem fascynacji autentycznymi przedmiotami, pochodzcymi niekiedy z bardzo odlegych czasw lub ze szczeglnych miejsc, rodzi si swoista aura", ktra umoliwia osobom zwiedzajcym muzea, a zwaszcza posiadajcych pewn wiedz z zakresu historii czy te dotyczcogldanych eksponatw, na co, co mona by nazwa wczuwaniem si w dawn epok lub sytuacj. Bliej na ten temat zob.: Walter Benjamin; Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit. Frankfurt/ M. 1963, s. 18 i nast. oraz Pierre Bourdien, Zur Soziologie der symbolischen Formen. Frankfurt/M. 1970.

Zob. W. Moszczaska, Metodologii historii zarys krytyczny. Warszawa 1977, s.95 i nast. Zob. I. Madge. The Tools ofSocial Science, London 1958, s.81. Zob. P.Atteslander, op.cit., s.64 i nast. A. L. Bowley, An Elementary Manua ofStatistics, 1945, s.75 i nast. Znanymi przykadami naukowej analizy autobiograficznej stay si nastpujce publikacje: wielotomowa monografia W.I. Thomasa i FI. Znanieckiego The Polish Peasant in Europ and America. Boston 1918, (polskie wydanie ukazao si pod tytuem Chop polski w Europie i Ameryce (5 tomw), Warszawa 1976, oraz J. Chaasiskiegp: Drogi awansu spoecznego robotnika (1931), Warszawa 1979 i tego Autora czterotomowe dzieo: Mode pokolenie chopw. Warszawa 1938. Zob. te: Z. Dulczewski, Florian Znaniecki jako twrca metody autobiograficznej w socjologii, w: FI. Znaniecki i jego rola w socjologii. Praca zbiorowa pod. red. A. Kwileckiego, Pozna 1975, s.75-88. Zob. D.W. Stewart, Secondary Research Information Sources and Methods. London New Delhi 1984, s.35-69; B. S. Phillips,Research Strategy and Tactics. N.York London 1967, s.125-134. 9. 9.1. SOCJOMETRIA ZAOENIA SOCJOMETRIII JEJ ZASTOSOWANIE

Socjometria pojawia si w wyniku de do takich empirycznych bada zachowa ludzi w maych grupach, ktre umoliwiayby dokadne rozpoznanie wystpujcych w nich: 1) stosunkw sympatii i antypatii midzy czonkami danej grupy; 2) przejawianych preferencji midzy wspdziaajcymi ze sob ludmi oraz 3) rzeczywistych wspdziaa, jakie maj miejsce w danych grupach. Jej twrcjest Jacob L. Moreno, ktry w opublikowanej ksice pt. Who Shall Survive", (ukazaa si ona w 1934 roku), zaproponowa nowe podejcie do bada wymienionych zjawisk, nazywajc je wanie socjometria. Zdaniem Moreno interesujce go struktury spoeczne s swoistymi socjo-metrycznymi konfiguracjami", tzn. ukadami tkanki spoecznej1. W badaniach socjometrycznych istotn rol przypisuje si wskanikom, umoliwiajcym okrelenie stosunkw sympatii albo antypatii wystpujcym midzy czonkami danej grupy oraz uwarunkowa ewentualnych innych preferencji przy wyborach okrelonych ludzi, jako partnerw wspdziaania w rozmaitych strukturach spoecznych. Mog tu wchodzi w gr zarwno struktury o wysokim stopniu sformalizowania, (jakimi snp. zaogi okrtw) oraz mniej sformalizowane, (np. rodziny), czy te powstae spontanicznie grupy zabawowe. W celu uchwycenia wspomnianych wskanikw stosuje si na og a) obserwacj zachowa ludzi w badanej strukturze b) przeprowadza si z nimi wywiady odnonie ich preferencji, czyli prbuje si na podstawie ich wypowiedzi okreli ich postawy wobec innych czonkw danej grupy.

Zebrane dane su do budowy socjogramw i macierzy socjometrycznych, ktrych wyniki analiz poddaje si dalszym opracowaniom, wykorzystujc do tego celu rozmaite techniki matematyczne. 148 Socjometria jest stosowana do badania maych zbiorw ludzi lub te maych grup spoecznych, jakimi s np. grupy koleeskie, zespoy wsppracownikw, klasy szkolne itp. i suy m.in. do ustalenia: a) kto, spord osb tworzcych dany zbir lub grup spoeczn jest najbardziej uznawany i popularny, a tym samym odgrywa rol przywdcy? b) czy i kto, jest odrzucany przez ludzi danego zbioru lub grupy i znajduje si na marginesie albo nawet w cakowitej izolacji? c) czy wystpuj w danym zbiorze lub w grupie osoby, ktre s ze sob szczeglnie powizane uczuciowo, tworzc swoiste podgrupy, np. tzw. kliki? d) jakie zmiany zachodz w sytuacji poszczeglnych jednostek i w danych zbiorach lub grupach w cigu pewnych okresw pod wpywem rnych czynnikw wewntrznych (np. wikszego zycia si grupy) albo zewntrznych (np. zagroenia ze strony innych)? Do budowy socjogramw tzn. graficznie przedstawionych wynikw bada socjometrycznych potrzebne s nam dane, jakie wskazuj na pozytywne albo negatywne wybory, czyli na aprobat lub dezaprobat, bd te nawet na niedostrzeganie poszczeglnych ludzi w badanych zbiorach lub grupach spoecznych. Dane tego typu mog by uzyskiwane w rny sposb. Ich rdem mog by np. odpowiedzi zawarte w rnych ankietach, wypowiedzi spontaniczne zawarte w dokumentach osobistych (np. w listach, dziennikach), czy te wyraane z okazji rnych spotka danych ludzi (np. na przernych zebraniach), osignite poprzez badania testowe itp. techniki badawcze. W tym celu stosuje si te niekiedy w ankietach czy w wywiadach po prostu takie pytania: kogo wybraby spord Twoich kolegw do reprezentacji klasy?" z kim spord Twoich przyjaci chciaby spdza wolny czas?", komu zwierzyby si ze swoich problemw yciowych?" itp. Trzeba wszake o tym pamita, e im bardziej pen diagnoz socjome-tryczn chcemy uzyska, tym bardziej wiarygodny powinien by socjogram. Stopie wiarygodnoci socjogramu zaley oczywicie od solidnoci danych, a te z kolei zale od rzetelnoci metod i technik badawczych oraz od starannoci i uczciwoci badajcego. Jeeli wypowiedzi badanych wskazuj wicej osb, wwczas moe zaistnie potrzeba uszeregowania dokonanych wyborw, tzn. uporzdkowania ich wedug tego, kogo respondent wskazuje na pierwszym, drugim i kolejnym miejscu. Wyniki bada socjometrycznych porzdkuje si graficznie, czyli zestawia w tzw. socjogramy, jakie mog mie rn posta, w zalenoci np. od charakteru badanego zbioru, jego liczebnoci itp. czynnikw. Do podstawowych strukturalnych okrele wzajemnych stosunkw midzy ludmi nale nastpujce oznaczenia symboliczne: 149 (A) (A) > (b) = element izolowany; = wybr jednostronny, wskazujcy na sab wi wzajemn;

(a) -<> (b) lub (A) <~^" @ = wybr obustronny, wskazujcy na mocn wi wzajemn; lub = wybr wzajemny, pozytywno-negatywny, czyli sympatia-(A) "fc>. (b) (A)<->CB) lub = wzajemny wybr negatywny, antypatia-antypatia; <-0~> """^O*- = aktywne i pasywne uczestnictwo w stosunkach wzajemnych; 0^-> 0<"= przychylno do kogo, sympatia lub wybr pozytywny; = niech do kogo, antypatia lub wybr negatywny. antypatia;

Posugujc si powyszymi oznaczeniami symbolicznymi, mona utworzy nastpujce modele struktur stosunkw midzyludzkich: (A) "^-^ (b) aprobata; *it\ // *\^ (A) pL (c) = trjkt, w jakim wystpuj zrnicowane wzajemne interakcje; =para, wjakiej wystpuje obustronny wybr, czyli wzajemna

- acuch wzajemnych wyborw; & ,XX*\ (G) 150 , = odrzucenie osobnika A przez pozostaych; -X* " 1 " = gwiazda socjometryczna, jedna z osb (A) jest szczeglnie (e) czsto wybierana przez pozostae;

^V ^V ^^ piramida lub drzewo so-cjometryczne, stanowice przykad bardziej zoonej struktury. Posugujc si wymienionymi modelami struktur stosunkw midzyludzkich sporzdza si rne socjogramy, w zalenoci od potrzeb badawczych. Do najbardziej znanych zalicza si socjogram: 1) nieuporzdkowany, 2) koowy (zwany take tarczowym") oraz 3) hierarchiczny. Ad 1. Suy do wstpnego uporzdkowania danych socjometrycznych. Sporzdza si osobny dla wyborw pozytywnych i negatywnych. Ad 2. Uzyskane dane umieszcza si na tarczy posiadajcej tyle okrgw ile wynosi maksymalna ilo wyborcw + 1. Kademu z nich przypisujemy pewne wartoci, w kolejnoci malejcej, liczc od rodka, jakie odpowiadaj ilociom wyborcw. Jeeli badany zbir dzieli si na podzbiory, wwczas kady z nich umieszczamy w innej poowie okrgu. Posugujc si takim socjogra-mem mona atwo uchwyci pozycj kadej osoby oraz wykry istnienie rnych podgrup. Ad 3. Jest to najbardziej czytelny ukad socjogramu szczeglnie przydatny przy badaniu wikszych zbiorw ludzi. Konstrukcja jego jest analogiczna do konstrukcji socjogramu koowego, z t rnic e poszczeglne osoby umieszczamy midzy pionowymi skalami o tylu jednostkach ile mamy wyborcw +1, uzyskujc poziomy socjometryczne. Najwyej umieszczamy osob o najwikszej iloci wyborw a nastpnie o kolejnych ilociach. Podzbiory moemy umieci po rnych stronach socjogramu. 151 9.2. ILOCIOWE ANALIZY SOCJOGRAMU

Niezalenie od analiz graficznych zebrany materia socjometryczny mona podda take analizie ilociowej. W tym celu mona skorzysta np. z takiej oto tabelki, zaproponowanej przez Atteslandera2: Wybierani A A B C D E + + + B + + C D + + + E F + 2 2 1 1 2 Dokonane wybory 0 1 2 1 0 razem 2 3 3 2 2

F Ilo gosw Ogem

+ + 0 3 3 1 2 1 0 2 2 0 1

1 1 2 1 3 4

1 1

1 9 5

14

+ = sympatia; - = antypatia; 0 = obojtno. Dokonujc ilociowej analizy danych socjometrycznych moemy ustali wskaniki: I. Indywidualne,dotyczce: 1) pozycji jednostki w grupie ze wzgldu na ilo wyborw pozytywnych, czyli jej pozytywny status socjometryczny, obliczany wedug wzoru _ liczba osb wybierajcych x gdzie N = liczba osb danego zbioru; jest ona pomniejszona o 1, przy zaoeniu, e osoba x nie bdzie wybiera samej siebie; 2) pozycji jednostki w grupie ze wzgldu na ilo wyborw negatywnych, czyli jej negatywny status socjometryczny, obliczany analogicznie _ liczba osb odrzucajcych x N-\ Oba te wskaniki mieszcz si v\ przedziale wartoci od 0 do +1, czyli 0 = najniszej pozycji, a +1 najwyszej pozycji w danym zbiorze. 152 3) Oglnej pozycji danej jednostki, uwzgldniajc PS i NSX OSx = PSX-NSX przy czym warto tego wskanika mieci si od -1 poprzez 0 do +1, czyli OSx= -1 = cakowite odrzucenie x; OSx = 0 = liczba osb wybierajcych i odrzucajcych jest rwna, tzn. wystpuje ocena kontrowersyjna; OSx=+l = cakowita akceptacja x: 4) pozytywnej ekspansywnoci osoby x wedug wzoru liczba pozytywnych wyborw dokonanych przez x PE =-------------------------------------------------------------N-\ 5) negatywnej ekspansywnoci spoecznej osoby x, wedug wzoru liczba osb odrzuconych przez x NE------------------------------------------N- 1

wskaniki PE i NE mieszcz si w przedziale wartoci od 0 do +1 II. G r u p o w e, odnoszce si do ustalenia: 1) ekspansywnoci grupy, obliczane wedug wzoru _ suma wyborw dokonanych przez ca grup h(j----------------------------------------------------------------------2) spoistoci grupy, obliczone wedug wzoru liczba par o wzajemnym wyborze SG = CN przyjmujc, e kada osoba ma prawo dokonywa nieograniczonej liczby v moliwych, co--------r-----; _ N(N- 1) wyborw, C, oznacza wic ogln liczb par

3) zwartoci grupy, obliczono wedug wzoru Up gdzie R = liczbie wyborw odwzajemnionych,

U = liczbie wyborw nieodwzajemnionych, ci P---------; a d = liczbie wyborw dopuszczalnych dla kadej osoby; q =l-p: 153 4) integracji grupy, obliczany wedug wzoru 1 IG =-----------------------------liczba osb izolowanych Blisze informacje na temat socjometrii i jej zastosowa znajdzie Czytelnik m.in. w publikacjach powiconych metodom bada socjologicznych, metodologii bada psychologicznych i pedagogicznych3. Pomimo duej popularnoci socjometrii naley jednak zauway take zdecydowanie krytyczne jej oceny. Ot ze wzgldu na banalno wnioskw poznawczych, do jakich dochodzi si na og w oparciu o badania socjome-tryczne, Stanislav Andreski uwaa t metod za jedn z prb sucych do kwantyfikacyjnego kamuflau" jak to nazywa rozmaitych frazesw lub pprawd i przypisywnia im znaczenia naukowego nie wspmiernego do rzeczywistego4.

Uwaam, e powyszy pogld zasuguje na uwzgldnienie i powinien skania do krytycznego stosunku do wszelkich metod podobnego typu. PRZYPISY Zob. J. L. Moreno, Die Grundlagen der Soziometrie. Wege zur Neuordnung der Gesell-schaft. Koln Opladen, Wyd. II. 1967. Zob. P. Atteslander, Methoden der empirischen Sozialforschung, op.cit., s.262. Zob. np. A. Molak, Socjometria, jej technika badawcza i zastosowanie w pracy wychowawczej, w: Materiay do nauczania psychologii, pod red. L. Wooszynowej. Seria III., tom I. Warszawa 1965; S. Mika, Wstp do psychologii spoecznej, Warszawa 1972, s.251-258; Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw pod red. S. Nowaka, op.cit., s.482-511; J. Brzeziski, Elementy metodologii bada psychologicznych, Warszawa 1980, s.287-308; R. Ma-yntz, K. Holm, P. Hflbner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, op.cit., s. 156-170. S. Andreski, Die Hexenmeister der Sozialwissenschaften. Missbrauch, Mod und Manipu-lation einer Wissenschaft. Munchen 1974, s.130-131. 10. OPRACOWANIE ZEBRANYCH MATERIAW BADAWCZYCH 10.1. PRZYGOTOWANIE DANYCH DO ANALIZY ILOCIOWEJ I JAKOCIOWEJ Zebranie danych nie koczy jeszcze caego procesu badawczego, jaki realizujemy. Bowiem wwczas dopiero, kiedy uzyskane dane poddamy analizie, bdziemy mogli odpowiedzie na interesujce nas pytania. Zanim to jednak nastpi, wszystkie dane, jakie uzyskano w wyniku bada, wymagaj odpowiedniego przygotowania, czyli wstpnego, prowizorycznego opracowania, poprzedzajcego wnikliw analiz ilociow i jakociow. Na kolejnym etapie procesu badawczego, jaki poprzedza analiz, naley zatem przewidzie takie oto czynno, jak: 1) weryfikacja, 2) selekcja, 3) klasyfikacja, 4) kategoryzacja, 5) skalowanie danych, chocia nie wszystkie z nich musz wystpowa w kadym przypadku opracowa materiaw badawczych ani te w przedstawionej kolejnoci. 10.1.1. Weryfikacja Postpowanie to obejmuje wszystkie czynnoci, ktrych celem jest ustalenie czy i j a k warto naukow maj zebrane materiay. Obejmuje ona nie tylko te czynnoci, jakich celem jest sprawdzenie zgodnoci sposobw zbierania danych z przyjtym planem bada, czy te ocena rzetelnoci realizowania tego planu przez osoby uczestniczce w badaniach, co jest szczeglnie wane wtedy, gdy korzystano z pomocy wielu osb, np. ankieterw. Zaliczamy tu rwnie te wszystkie czynnoci, ktrych celem jest sprawdzanie samych danych, zawartych w ankietach, kwestionariuszach wywiadw skategoryzowanych, sprawozdaniach z obserwacji kontrolowanych itp. Powtarzajce si np. w kwe-

156 stionariuszach czy w sprawozdaniach z wywiadw wypowiedzi respondentw mog wiadczy zarwno o maej sumiennoci badajcych, ktrzy zamiast wiernie notowa zasyszane wypowiedzi, dokonywali przernych uproszcze, czyli ujmowali owe wypowiedzi w sposb stereotypowy. Aby rozstrzygn, jaka z tych ewentualnoci wchodzi w danym przypadku w gr, konieczna jest wanie weryfikacja, czyli wstpne sprawdzenie danych, a tym samym ich -wiarygodnienie. Weryfikacja ma na celu rwnie eliminacj ewentualnych przernych eformacji danych, jakie mogy pojawi si na skutek zaangaowa emocjo-lnych respondentw, ich niekiedy take nieszczeroci, obaw, faszywych bicji itp. czynnikw, wywierajcych wpyw na zebrany materia badawczy, mawiana weryfikacja ma zatem wstpny charakter, pozwalajcy na eliminacj tego materiau, jaki jest wtpliwy ze wzgldw metodologicznych. Osta-eczn weryfikacj wszake stanie si dopiero konfrontacja wynikw bada z t rzeczywistoci spoeczn jakiej dotycz. 10.1.2. Selekcja Zarwno chonno naszych receptorw, jak te wielu narzdzi badawczych sprawiaj e na og uzyskujemy w badaniach znacznie wicej danych, ni jest to potrzebne ze wzgldu na podjty problem. Tote po przeprowadzeniu weryfikacji danych konieczna jest take ich selekcja, czyli taki wybr, ktry powinien by dwuetapowy, dla osignicia wikszej precyzji. Pierwszy etap powinien polega na wyselekcjonowaniu spord nagromadzonych danych tych, jakie s rzeczywicie potrzebne ze wzgldu na podjty temat bada. W ten sposb zostanie wyeliminowany spord materiau, nawet wartociowego poznawczo, ten, jaki poddamy dalszym zabiegom badawczym. Pozostay materia moe by oczywicie wykorzystany np. przy kolejnych badaniach, na podobny temat. Drugi etap selekcji odnosi si do materiau pierwotnie ju wyselekcjonowanego. Celem tej wtrnej selekcji jest uporzdkowanie danych wedug stopnia ich wanoci. Postpujc w ten sposb uzyskujemy szans wyrnienia danych o znaczeniu pierwszorzdnym, drugorzdny i n-to rzdnym dla badanego problemu. Dziki temu moemy wwczas skoncentrowa ju dalsze wysiki badawcze tylko np. na danych o pierwszorzdnym znaczeniu i zrezygnowa z pozostaych, w zalenoci od tego, jak gboko czy szeroko chcemy przeprowadzi podjte badania. 157 10.1.3. Klasyfikacja Jest to kolejna czynno porzdkujca materiay, jakie uzyskano w badaniach. Polega ona na gromadzeniu i podziale danych wedug pewnych, przyjtych przez badajcego, cech, np. zebrane wypowiedzi dzielimy wedug cech, ktrych wyrnienie uwaamy za konieczne. Moe to by np. ich afirmujcy albo negujcy charakter. Zasadnicz rol odgrywa w tym przypadku podzia logiczny, czyli takie dziaanie, ktre opiera si na wyrnianiu poj podrzdnych wzgldem danego pojcia nadrzdnego. Stwierdzajc np., e liczby cakowite dziel si na liczby parzyste i nieparzyste lub stwierdzajc, e krgowce dziel si na ssaki, ptaki, gady, pazy i ryby, przeprowadzam podzia logiczny pojcia liczba cakowita" wzgldnie pojcia krgowiec". Pojcie rodzajowe (nadrzdne), dla ktrego wymienia si w podziale pojcia wzgldem niego gatunkowe (podporzdkowane), nazywa si

pojciem dzielonym (totum divisionis), wymieniane za pojcia gatunkowe zowi si czonami podziau (membra divisionis)'". Poprawny podzia logiczny powinien spenia dwa warunki: a) adekwatno i, ktry polega na tym, e suma zakresu czonw podziau powinna rwna si zakresowi pojcia dzielonego oraz b)rozcznoci, polegajcego na tym, e czony podziau powinny wyklucza si nawzajem2. Na podstawie podziau logicznego uzyskujemy klasy wypowiedzi czy przedmiotw, czyli takie zbiory, jakie obejmuj swoim zakresem np. wszystkie wypowiedzi okrelonej treci, przy czym aden element jednego zbioru nie bdzie rwnoczenie zaliczany do drugiego zbioru. W ten sposb uzyskujemy wyczerpujci r o z czn klasyfikacj danych, dotyczcych np. wieku, wysokoci zarobku itp. waciwoci badanych. 10.1.4. Kategoryzacja W niektrych sytuacjach badawczych jest to jedna z pierwszych czynnoci porzdkujcych dane. Na og wszake zanim przystpimy do jakiejkolwiek analizy nagromadzonych danych trzeba je odpowiednio uporzdkowa. Sposb porzdkowania zaley zarwno od rodzaju danych, jak te od techniki ich zbierania. Jeeli np. zbieralimy dane za pomoc ankiet albo kwestionariuszy, jakie stosujemy przy wywiadach skategoryzowanych, wwczas z porzdkowaniem cz si nastpujce czynnoci: 158 1) sprawdzenie czy zebrane ankiety lub kwestionariusze zostay naleycie wypenione; 2) zakodowanie pyta i przeniesienie ich na karty perforowane, umoliwiajce ewentualnie zsumowanie odpowiedzi oraz dalsze opracowanie. Zweryfikowany, wyselekcjonowany i poklasyfikowany materia badawczy wymaga zatem skategoryzowania, czyli odpowiedniego uporzdkowania, w zalenoci od konkretnych potrzeb oraz tego, w jakim stopniu zosta on ju wczeniej uporzdkowany, tzn. w cigu samego procesu zbierania. Kategoryzacja polega na czeniu danych, np. wypowiedzi respondentw ze wzgldu na wsplne ich waciwoci w okrelone klasy (czy kategorie). Wszystkie wypowiedzi bez wzgldu na form afirmujce co, mog stanowi jedn kategori. Drug analogicznie traktowane bd wsptworzyy wypowiedzi negujce. Czynnoci te s stosunkowo proste, jeeli np. pytania stawiane respondentom byy zamknite. Jeeli jednak pytania w ankiecie albo pytania stawiane nawet w czasie wywiadu skategoryzowanego byy otwarte wwczas odpowiedzi te wymagaj oczywicie take skategoryzowania, co najczciej nie jest takie atwe, poniewa wie si z potrzeb opracowania schematu kategoryzacji. Kategorie, do ktrych chcemy sprowadzi poszczeglne odpowiedzi, powinny by formuowane w sposb podobny do tego, jakim posugiwalimy si przy budowie danego kwestionariusza lub ankiety. Istniejjednak rwnie reguy oglnie wane przy kategoryzowaniu. Zaliczymy do nich nastpujce:

1. Kada kategoria, czyli swoiste ujcie jednego ze wskanikw powinna by tworzona ze wzgldu na cel bada. 2. Kategorie powinny by na tyle oglne, aby mogy uj wszystkie przypadki, dotyczce danej kwestii. 3. Poszczeglne kategorie powinny si nawzajem wyklucza, tzn. powinny eliminowa takie sytuacje, w ktrych nie wiadomo do jakiej kategorii przyporzdkowa dan odpowied. Jak wspomnielimy wczeniej najwicej kopotw sprawia zazwyczaj kategoryzacja odpowiedzi na pytanie otwarte. Mnogo pogldw czy stanowisk, z jak spotykamy si zazwyczaj w tego rodzaju odpowiedziach sprawia, e nieatwo jest ustali pewnej iloci klas (czy kategorii), wedug ktrych daoby si uporzdkowa wszystkie uzyskane wypowiedzi. Wypracowano jednak kilka sposobw postpowania w takich przypadkach, na jakie naleaoby zwrci uwag. Ot mona np. na podstawie 10% 20% wylosowanych wypowiedzi utworzy wykaz, obejmujcy kilka typowych wypowiedzi, a pozostae uporzdkowa wedug tego wykazu. Jeeli okae si, e jakie wypowiedzi nie dadz si podporzdkowa pod adn z istniejcych kategorii, to wwczas tworzymy dla nich kategori dodatkow, obejmujc po prostu inne wypo159 wiedzi". Naley wszake o tym pamita, e przy waciwie dokonanej kategoryzacji, kategoria obejmujca inne wypowiedzi", powinna by raczej symboliczna, czyli niezbyt liczebnie wielka. Kiedy ustalamy kategorie w oparciu o cechy mierzalne najnisze i najwysze kategorie pozostawiamy z reguy otwarte, np. przy ustalaniu kategorii wieku tworzymy nastpujce kategorie: do lat 18,19-25,26-30,31-40,41-50, ponad 50 lat. Naley przy tym pamita o waciwym rozdziale przypadkw granicznych i unika tworzenia takich kategorii, ktre by utrudniay moliwoci podziau, jak np. byoby w przypadku utworzenia nastpujcych kategorii wieku: do lat 18, 18-24, 24-30, itd., czy te kategorii utworzonych wedug wysokoci zarobku: do 2000, 2000-2500,2500-3000 itd. Przy tak okrelonych kategoriach mogpowsta kopoty typu, gdzie zaliczy osob, ktra ukoczya 18 lat lub zarabia 2500 z. Dlatego te, aby unikn wszelkich takich sytuacji, jakie mog by kopotliwe, trzeba ustali jednoznacznie kategorie, np. dla wieku: do lat 18, 19-24, 25-30 itd.", a dla zarobkw: do 2000, 2001-2500, 2501-3000 itd." oraz dla innych rym podobnych zjawisk3. Zastosowanie maszyn statystycznych do opracowania zebranych materiaw przyczynia si powanie do usprawnienia ilociowych analiz, ale te wymaga dodatkowych czynnoci przygotowawczych. Najistotniejszymi s nastpujce: a. Oznaczenie symbolami wypowiedzi, np. wypowiedzi respondentw ankiet. Poszczeglne rodzaje wypowiedzi oznacza si niekiedy symbolami liczbowymi, np.tak 1, nie 2, nie wiem 3. b. Przeniesienie ustalonych symboli na karty perforowane za pomoc odpowiednich maszyn dziurkujcych, tzw. dziurkarek".

c. Sortowanie kart perforowanych za pomoc elektronicznych sorterw lub tabulatorw, ktre w bardzo szybkim czasie dokonuj zoonych oblicze ilociowych. 10.1.5. Skalowanie Skalowaniem nazywamy takie postpowanie, ktre umoliwia pewnym waciwociom interesujcych nas przedmiotw przyporzdkowa wartoci, liczby lub inne symbole w celu krelonego uporzdkowania badanych stanw rzeczy i wyraenia tego w sposb liczbowy lub wartociowy. Jest to zatem swego rodzaju technika pomiaru, przy ktrej pomocy zmierzamy do ilociowego uchwycenia jakociowych aspektw badanych zjawisk. Skala jest wic pomylana jako narzdzie pomiaru. 160 W naukach przyrodniczych tego rodzaju techniki pomiaru s od dawna stosowane i posugiwanie si wyskalowanymi instrumentami pomiarowymi jest powszechnym zjawiskiem. Natomiast w naukach spoecznych s one stosowane od okoo p wieku, a pierwsze prby w tym zakresie podejmowane byy przez psychologw, ktrzy nawizujc do prawa Ernsta H. Webera i Gustawa T. Fechnera4 starali si w sposb matematyczny uj zachowania ludzkie. Obecnie przewiadczenie o tym, e waciwoci przedmiotw mona uporzdkowa i oznakowa wynika m.in. z wystpowania zgodnoci przynajmniej pod pewnym wzgldem midzy rnymi przedmiotami a ich modelami. Porzdek skalowania jest zazwyczaj nastpujcy: a) dokonuje si wyboru stosownych danych, jakie chcemy podda skalowaniu; b) okrela si ich przydatno ze wzgldu na badany problem; c) ustala si stopie ich pewnoci lub wiarygodnoci; d) dokonuje si wyboru matrycy (miary), umoliwiajcej takie uoenie danych w sposb uporzdkowany, aby tworzyy continuum, czyli pewien cigy zbir dowolnej liczby elementw przechodzcych jeden w drugi. W podrcznikach powiconych metodologii bada spoecznych podaje si rne sposoby skalowania. Std te wynika trudno ich klasyfikacji. Peter Atteslander5 uwaa, e jednym z waniejszych jest podzia skalowa wedug tego, czy s one dzieem: a) respondentw czy te b) badajcego. Ad a. Respondenci tworz okrelone skale ju w czasie bada wwczas, gdy odpowiadajc na zadane im pytania, szereguj swoje odpowiedzi wedug stopnia wanoci. Ad b. Badajcy, porzdkujc zebrany materia, tworzy okrelone skale, umoliwiajce porwnania i gbsz analiz ilociowo-jakociow.

Dotychczasowy rozwj prb zmierzajcych do liczbowego wyraenia wspzalenoci rozmaitych faktw czy procesw spoecznych doprowadzi do pojawienia si wielu mniej lub bardziej skomplikowanych sposobw skalowania. Ze wzgldu na stopie dokadnoci pomiaru mona wyrni cztery podstawowe typy skal: 1) nominalne (nomina scal), 2) porzdkowe (ordinal scal), 3) interwaowe (interval scal), 4) ilorazowe (ratio scal). 161 Ad 1. Jeeli wyrnionym kolorom w badanym przedmiocie podporzdkujemy liczby porzdkowe, to uzyskamy np. tego rodzaju skal: zielony = 1, czerwony = 2, niebieski = 3, inne = 4, w ktrej uyte liczby sapo prostu tylko symbolem nazw poszczeglnych kolorw.

Ad 2. Skala ma wwczas charakter porzdkowy, gdy okrelajc poszczeglne wasnoci badanych przedmiotw, ukazuje rwnie, jaki z nich jest wikszy lub mniejszy od pozostaych, np. 1 = chodny, 2 = troch ciepy, 3 = ciepy, 4 = gorcy. Posugujc si tego rodzaju skalami moemy jedynie stwierdzi, e co jest mniejsze, wiksze lub rwne od czego innego, bez moliwoci wszake stwierdzenia o ile mniejsze albo wiksze. Ustalenie tego o ile dany przedmiot jest mniejszy albo wikszy od drugiego stanie si wwczas moliwe, gdy t skal ucilimy inn, a tym samym odejdziemy od skali wycznie porzdkowej. Ot posugujc si w tym przypadku dowolnym termometrem moemy jego skal podzieli na cz, jak uznamy za chodn (1), troch ciep (2) itd. Na tej podstawie bdzie mona stwierdzi, e np. cz 1 jest nie tylko rna, ale i mniejsza od 2, ze wzgldu na wielko temperatury, jak wskazuje. Ad 3. Skala interwaowa posiada waciwoci skali porzdkujcej, a ponadto pozwala stwierdzi, e przedziay wyrnionych wartoci s rwne. Stwierdzajc jednak, np. e woda w jednym naczyniu ma 30C, w drugim: 20C, a w trzecim: 10C moemy powiedzie, i rnice midzy wod poszczeglnych naczy wynosz 10C. Bdna byaby natychmiast wypowied, e woda w pierwszym naczyniu jest trzykrotnie cieplejsza od tej, jaka ma 10C, poniewa nie wynika to wcale z tego rodzaju skali. Ad 4. W skali ilorazowej, oprcz waciwoci charakterystycznych dla skali interwaowej, posugujemy si rwnie wartoci z e r o w , bdc punktem odniesienia dla badanej wartoci. Std te, jeeli mamy np. trzy prty o rnej dugoci: A = 20 cm, B = 40 cm i C = 60 cm, to przyjmujc, e 1 metr = 100 0 cm moemy stwierdzi, i prt C jest trzy razy duszy ni A. Spord wymienionych skal, jakie s stosowane w naukach spoecznych, najsabsz jest skaa nominalna Stosujc wspomnian skal przyporzdkowujemy przedmiotom liczby w taki sposb, aby odzwierciedlay one jedynie izomorficznie zachodzce miedzy tymi przedmiotami stosunki rwnoci i

rnoci pod wzgldem mierzalnym. Uzyskujemy wwczas praktycznie biorc zwyk klasyfikacj danych przedmiotw czy faktw z t rnic e zamiast nazw przyporzdkowane zostan przedmiotom liczby. Jeeli jednak w wyniku pomiaru jakich dwch przedmiotw za pomoc tej skali zostan im przyporzdkowane dwie dowolne liczby, np. 8 i 5, to wolno 162 nam tylko wnioskowa, e s one rwne. Nie mona natomiast wnioskowa na tej podstawie o ich wielkoci, chocia 8 jest wiksze od 5. Nieco wiksze moliwoci stwarza nam skala porzdkujca". Posugujc si t skal przyporzdkowujemy przedmiotom liczby tak, aby to przyporzdkowanie odzwierciedlao izomorficznie nie tylko stosunki rwnoci i rnoci, ale ukazywao rwnie stosunek wikszoci, jaki midzy nimi wystpuje. Oznaczajc na tej skali przedmioty liczbami np. 2, 4 i 6 moemy sdzi, e s to przedmioty nie tylko rne, ale e trzeci z nich jest pod wzgldem mierzonym wikszy od drugiego, a drugi z kolei od pierwszego. Nie mona atoli wnioskowa na tej podstawie, e trzeci jest tyle samo wikszy od drugiego, co drugi od pierwszego, chocia tak to moe si wydawa, biorc pod uwag wymienione liczby. Na wysunicie takich wnioskw pozwala dopiero skala interwaowa". Zastosowane w niej liczby np.: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 pozwalaj wnioskowa, e uporzdkowane przy jej pomocy przedmioty s: rne, kolejno wiksze jeden od drugiego i, e rnice wielkoci s rwne. Nie naley jednak na ich podstawie wnioskowa, e przedmiot trzeci jest dwa razy wikszy od pierwszego lub, e pity jest trzy razy wikszy od pierwszego. Na wysnuwanie wnioskw dotyczcych stosunkw wielokrotnoci miedzy mierzonymi przedmiotami pozwala dopiero najmocniejsza spord wymienionych skal, czyli skala ilorazw a". Mierzc za pomoc tej skali, przyporzdkowuje si przedmiotom liczby w taki sposb, aby stosunki midzy liczbami odzwierciedlay izomorficznie wszystkie takie stosunki, jakie odzwierciedla skala interwaowa, ponadto jeszcze zero zostaje przyporzdkowane jedynemu przedmiotowi, majcemu wasno mierzon w stopniu zerowym6. Wymienione skale nie wyczerpuj wszystkich moliwych, jakie s stosowane w naukach spoecznych. Wida to wyranie, gdy wemiemy pod uwag typologi skalowa zaprezentowan przez Erwina K. Scheucha7, w ktrej oprcz tzw. 1) skal arbitralnych (Willkurichen Skale, arbitrary scales) wyrnia si szereg skal opierajcych si na bardziej zobiektywizowanych przesankach, tzn. na 2) podstawach matematycznych czy matematyczno-staty-stycznych. Ad 1. S one dzieem poszczeglnych badaczy i opieraj si na dowolnych kryteriach, nawet w odniesieniu do tego samego materiau badawczego. Do tego rodzaju skal zalicza si np. skal Emory Bogardusa dla ustalenia dystansu spoecznego i skal Stuarta F. Chapina dla mierzenia warstwy spoecznej, a cilej biorc spoeczno-ekonomicznego statusu rodzin na podstawie wyposaenia i stanu (porzdek, czysto) ich mieszka. 163 +5 +4 +3 +2 +1 -1

-2 -3 -5 Zaliczybym do tej kategorii rwnie tzw. skal intensywnoci, stosowan m.in. przez Instytut Gallupa. Skala intensywnoci uczu Na karcie tej znajduje si dziesi kratek, liczc od najwyszej pozycji oznaczonej +5, z jak czymy to, czego sobie najbardziej yczymydo najniszej -5, jak kolei czymy to, czego sobie Pan (i) najbardziej nie ycz. Prosz okreli na tej skali, jaki jest stosunek Pana (i) do...............". Ad 2. Wymienia on w tej kategorii m.in. nastpujce sposoby skalowania, w kolejnoci jak twierdzi historycznej, tzn. w takiej, w jakiej pojawiay si w praktyce: a) postpowanie metodporwnywania parami (paired comparison), ktrego najprostszym przykadem jest zaprezentowanie arbitrom dwch bodcw, okrelenie continuum, a nastpnie zapytanie ich o pozycj kadego z tych bodcw na danym continuum, czyli o to, ktry z nich jest wikszy, lepszy, gortszy itp.; b) postpowanie metod rwnych interwaw (method of equal appearing intervals) oraz zbliona do niej; c) metod dodatkowo ustalonych interwaw (methods of succesive intervals); d) postpowanie metod skumulowanych ocen (methods of summated ratings), ktrej przykadem jest skala Likerta; e) postpowanie metod wyrniajc (scal discrimination technique); i) skalogram (scal anylysis) i in., do jakich zalicza rne probabilistyczne modele pomiaru, jak np. analiza struktury ukrytej Paula F. Lazarsfelda (latent structure anylysis), czy te rne koncepcje wielowymiarowych ska-lowa8. Przyjrzyjmy si nieco bliej ostatniej spord wymienionych metod z uwagi na jej szczegln popularno. Czym jest skalogram? Ot jest to technika analizy danych jakociowych, ktra zostaa opracowana przez Louisa Guttmana w latach czterdziestych. Skalogram jak na to wskazuje S.A. Stouffer, jeden z bliskich wsppracownikw Guttmana porzdkuje zbir wypowiedzi w taki sposb, e w idealnym przypadku wszystkie osoby, ktre odpowiaday pozytywnie na dane pytanie, maj na skali wysze pozycje rangowe w porwnaniu z tymi osobami, ktre udzieliy na to samo pytanie odpowiedzi negatywnej. Waciwociska-logramu jest to, e przy optymalnej sytuacji na podstawie ustalonej punktacji mona odtworzy odpowiedzi na zadane pytania. Jednak w praktyce idea taki jest rzadko w peni osigany. 164

Przy tworzeniu skalogramu posugujemy si pytaniami posiadajcymi wasnoci komulatywne oraz stwarzajce szanse odtwarzalnoci ich treci. S to zatem takie pytania, ktre powoduj e jeeli kto odpowiedzia tak" na pierwsze z nich, to musi poniekd odpowiedzie tak" na pozostae, zgodnie oczywicie ze zdrowym rozsdkiem. Zobaczmy to na przykadzie hipotetycznej skali wzrostu zoonej z odpowiedzi na nastpujce trzy pytania: 1. Czy masz wzrost ponad 180 cm? Tak. Nie. 2. Czy masz wzrost ponad 170 cm? Tak. Nie. 3. Czy masz wzrost ponad 160 cm? Tak. Nie. Ot jeeli kto odpowie tak" na pierwsze pytanie, to konsekwentnie mylc powinien odpowiedzie rwnie tak" na pozostae. Jeeli na pierwsze pytanie odpowie nie", a na drugie tak", to i na trzecie powinien odpowiedzie tak". Moliwe odpowiedzi na powysze pytania moemy zestawi w nastpujcej tabelce, ktr nazywa si wanie skalogramem9. Szereg rangowy odpowiadajcych Stopie skali Odpowiedzia nie" na pytania 1 1234 3210 X 2 XX 3 xxx 1 xxx 2 XX Odpowiedzia tak" na pytania 3 X

Metod t prbowano zastosowa we Francji do ustalania np. stopnia komfortu mieszka, posugujc si pytaniami dotyczcymi nastpujcych danych odnonie wyposaenia: 1) doprowadzona bieca woda; 2) WC; 3) bieca gorca woda; 4) azienka lub prysznic; 5) telefon. Zakadano przy tym trafnie, e jeeli kto ma w mieszkaniu WC, to na pewno ma wod biec. Tym bardziej, jeeli ma azienk. Czy jednak z istnienia azienki lub prysznicu wynika konieczno doprowadzenia do danego mieszkania biecej wody? Podobnie brak takiej zalenoci midzy wyposaeniem mieszkania w telefon, chocia z nim wie si najwyszy jego standard. 165 Natomiast w badaniach prowadzonych w RFN posuono si t metod np. dla ustalenia skali uywania kosmetykw przez kobiety, przyjmujc nastpujce wskaniki: 1) uywa lakieru do paznokci; 2) ponadto uywa puder do twarzy;

3) perfumy; 4) sole do kpieli; 5) wod koloskaj 6) krem; 7) past do zbw i mydo. Proponowany w tym przypadku stopie wanoci nie daje szans na pewne rozstrzygnicie. Z faktu, e kto uywa np. pudru do twarzy nie wynika wcale, i musi uywa rwnie soli do kpieli czy wody koloskiej10. Obie te skale nie s wic tak idealne, jak omwiona wczeniej skala wzrostu. Wskazuje to niewtpliwie na trudnoci zwizane z konstrukcj sensownych skalogramw oraz z ich stosowaniem w praktyce badawczej. Na zakoczenie rozwaa dotyczcych skalowania nieco miejsca powicimy problemowi przydatnoci poznawczej skali. Ot interesujca nas przydatno zaley od tego, czy i w jakim stopniu ukazuj one istnienie zwizkw ilociowo-jakociowych, ktre s przedmiotem bada, a tym samym s rzeczywicie rzetelnym narzdziem pomiaru. Problem przydatnoci poznawczej skal czy si wic z ich wartoci naukow ktra moe by oczywicie rna, w zalenoci od ich trafnoci w mierzeniu danych zjawisk.Trafno t sprawdza si w nastpujcy sposb: 1) przy pomocy ekspertw, ktrzy odwoujc si do swojej wiedzy i dowiadczenia orzekaj o przydatnoci skali; 2) poprzez odwoanie si do bada grup respondentw, ktre charakteryzuj si wysokim albo niskim nateniem cechy bdcej przedmiotem pomiaru, np. skal zdrowia psychicznego w grupie obejmujcej pacjentw szpitala psychiatrycznego. Nastpnie porwnuje si redni wynikw takiej grupy ze redni tzw. grupy normalnej" i jeli stwierdzi si wystpowanie istotnej rnicy midzy tymi dwoma rednimi, to wwczas uwaa si dan skal za waciw; 3) poprzez wysuwanie wniosku prognostycznegoz dotychczasowych wynikw bada. Jeli np. wyniki bada jakiego respondenta wiadcz o jego niechci do nauki, to na tej podstawie mona wysnu wniosek o jego maym zainteresowaniu lektur ksiek i postawi pytanie: czy i w jakim stopniu jego niech do nauki jest skorelowana z negatywnym stosunkiem do ksiek. Stwierdzajc wystpowanie silnej korelacji mona uzna trafno skali, ktra doprowadzia do jej uchwycenia; 166 4) przez odwoanie si do teoretycznych ustale trafnoci danej skali. Ot jeli przyjmiemy tak hipotez: im wiksza skonno do fundamentalizmu religijnego, tym bardziej negatywna postawa wobec racjonalistw" i zbudujemy skal fundamentalizmu religijnego oraz skal postaw wobec racjonalistw to porwnujc nastpnie wyniki obu mona zobaczy czy sprawdza si przyjta hipoteza. Trzeba wwczas jednak rozpatrzy nastpujce moliwoci: jeeli hipoteza zostanie sfalsyfikowana, to albo hipoteza bya faszywa, a skale poprawne; albo hipoteza bya prawdziwa, a

ktra ze skal bd te obie skale okazay si nietrafne. Tym samym trafno skal nie zostaje potwierdzona. Jeli natomiast hipoteza zostanie zweryfikowana, to wiadczy rwnie o tym, e i skale s trafne". Przedstawione sposoby uzasadniania trafnoci skal ukazuj nader przekonywajco, jak bardzo trudno dokonywa rzetelnych pomiarw zjawisk spoecznych, m.in. z tego powodu, e czsto pomidzy postawami i zachowaniami ludzi brak jednoznacznych i bezporednich korelacji. Ponadto wypada tez zauway, e dotychczasowe efekty poznawcze bada opartych na rozmaitych skalach s raczej skromne12. Pomimo tego nie naley oczywicie zniechca si do posugiwania si skalami w badaniach zjawisk spoecznych.Trzeba take poszukiwa nowych skal umoliwiajcych mierzenie interesujcych nas zjawisk oraz sposobw sprawdzania trafnoci stosowanych skal. 10.2. ANALIZA ILOCIOWA

Oprcz omwionych wczeniej czynnoci przygotowawczych (zob.10.1) do przeprowadzenia analizy ilociowej konieczna jest take konstrukcja rnych tabel statystycznych, na ktre nanosi si liczby bezwzgldne albo wzgldne, zwizane ze wstpnymi opracowaniami ilociowymi zebranego materiau badawczego. Najprostsz postaci wspomnianych konstrukcji porzdkujcych s tabele ukazujce jednowymiarowy rozkad czstotliwoci dostarczajc informacji o charakterze opisowym. Tytuem przykadu wymiemy tabelk obrazujc struktur zatrudnionych w dowolnym zakadzie pracy wedug pci: Pracownicy zakadu (w %) mczyni 79,4 167 W celu uchwycenia wzajemnych zwizkw midzy zmiennymi, jakie wyrniamy w podjtych badaniach, konieczne jest posuenie si rwnie tabelami dwu- i wielowymiarowymi. Dla ilustracji zamiecimy tu tabelk z wasnych bada, ukazujc jak przedstawia si struktura pci i charakteru zatrudnienia w trzech spord badanych przedsibiorstw: Przedsibiorstwo Mczyni, kobiety charakter zatrudnienia Ogem fizyczni umysowi X 1" XT XT 100 mkmkmk 78 66 68 46 72 82 22 34 32 54 28 18 100 100 100 100 100 Rozbicie procentowe pracownikw ze wzgldu na 20,6 kobiety ogem 100

Ju pierwszy rzut oka pozwala stwierdzi, jak dalece rni si poszczeglne zaogi ze wzgldu na wymienione w tej tabelce relacje. W dwch przedsibiorstwach Xl" i X2" mczyni przewaaj w grupie pracownikw fizycznych, a kobiety wrd pracownikw umysowych, przy czym najbardziej zdecydowana jest ta przewaga w X2". Natomiast w X3" spotykamy si z sytuacj odwrotn: kobiety przewaaj wrd pracownikw fizycznych, a mczyni wrd pracownikw umysowych. Na podstawie analizy ilociowej mona ustali istnienie zarwno zwizkw przyczynowych,jak te wyliczy szereg wskanikw korelacji.

Do waniejszych form zwizkw przyczynowych zalicza si: 1) jednoprzyczynowe zwizki typu: X okrela Y, co symbolicznie wyraamy: X ~> Y; 2) wieloprzyczynowe zwizki typu: X i Y okrelaj Z, czyli: (X Y) - Z; 3) acuchprzyczynowo-skutkowy: X powoduje Y, spowoduje Z, czyli x -> y -> z. Ot jednoprzyczynowy zwizek mona ustali na podstawie analizy dwuwymiarowej tabeli. Natomiast wieloprzyczynowy zwizek (przy istnieniu dwch niezalenych zmiennych) lub trj czonowy acuch przyczynowy mona wykry na podstawie analizy trjwymiarowej tabeli. 168 Kady zwizek przyczynowy ma charakter deterministyczny przy nastpujcym ukadzie: (1) zmienna A" powoduje Y czyli X Y; (2) jeli Xnie wystpuje, to brak rwnie Y, czyli: -X -* -Y. Jeeli warunki (1) i (2) s spenione, to wwczas mona uzna, e X determinuje Y. Jeeli dwie zmienne niezalene X i Y powoduj wsplnie Z, to wwczas bdzie mona obie te zmienne uzna za determinanty przy nastpujcym ukadzie13: (1) XY-> Z; (2) -X v y-> -Z; (3) X v -Y-> -Z. Najprostszym sposobem wykrywania jednoprzyczynowy eh zwizkw w dwuwymiarowej tabeli jest tzw. krzywka, co ukaemy na przykadzie. W badaniach, ktre dotyczyy pracownikw umysowych stwierdzono, e 60% spord badanych doznaje silnego, a 40% sabego uczucia bezsilnoci spoecznej. Zakadamy np., e natenie tego odczucia jest ksztatowane przez karier zawodow badanych. U osobnikw, ktrzy od duszego czasu nie awansowali odczucie to byo silne, a u tych, ktrzy ostatnio awansowali sabe. Powysze zaoenia moemy sprawdzi poniekd optycznie za pomoc wanie krzywki na dwuwymiarowej tabeli z liczbami bezwzgldnymi14: Pracownicy zakadu X, ktrzy: silne sabe razem 400* 200^ -^100 "^300 500 500 Uczucie bezsilnoci

Od lat nie awansowali W ostatnim czasie awansowali Razem 600 400 1000

W nieco bardziej zoony sposb zaoenie to mona sprawdzi wyliczajc wskaniki chi-kwadrat. Istnienie wzajemnych zwizkw, czyli korelacji moemy ustali take przez pewne wyliczenia, posugujc si odpowiednimi tabelami. Ilustrujemy to przykadem z wasnych bada dotyczcych przyczyn zej pracy w trzech rnych zakadach (X 1", X 2" i X 3"), wedug opinii ich pracownikw. Uzyskane odpowiedzi zestawiamy w tabeli na stronie nastpnej. 169 Oznaczenie wartoci wyrnionych przyczyn przez badanych Kolejno 1 2 3 4 5 N

Ocena respondentw przyczyn zlej pracy w X1" a. zla organizacja pracy...................... 46 21 25 22 22 22 24 23 10 15 16 11 14 15 17 8 9 11 17 19 3 6 13 20 7 385 258 294 249 266 I III II IV V b. zle stosunki w brygadzie................ c. brak zrozumienia ze strony samych pracownikw................................. d. napite normy................................. e. inne.....................................

Ocena respondentw przyczyn zlej pracy w X 2" a. detto..................................... 24 12 8 12 5 243 130 153 197 110 I IV III II V b. detto................................... c. detto................................................ d. detto............................................. e. delto............................................ 17 10 11 15 11 15 8 17 20 7 43979 232

Ocena respondentw przyczyn zlej pracy w X3" a. detto............................................. 55 243 80 210 144 166 b. detto....................................... c. detto............................................... d. detto......................................... 28 21 12 13 I V U IV III 12 13 17 3 11 12 6 8 2 1 75482

e. detto...............................

(Punkty wyliczone w przedostatniej kolumnie uzyskano w nastpujcy sposb: warto kolumny 1 zostaa pomnoona przez n = 5 (n = ilo kolumn), warto kolumny 2 przez n 1, nastpnej przez n 2 itd.Oglna ilo punktw jest sum iloczynw poszczeglnych kolumn danej wasnoci. Przy zastosowaniu powyszego sposobu obliczenia punktw o kolejnoci danej odpowiedzi decyduje oprcz ich iloci rwnie wskazana przez respondentw wano). Przedstawiony powyej sposb obliczania wspczynnikw korelacyjnych dla odzwierciedlenia zarwno iloci uzyskanych odpowiedzi na postawione pytania, jak i hierarchii przyczyn badanego zjawiska wymagaj bardziej precyzyjnego wyraania przy interpretacji matematycznej. 170 Ot wspczynniki korelacji wprowadziem za pomoc nastpujcej transformacji: Jeeli przez N(m) oznaczymy wspczynnik korelacji odpowiedzi na w-te pytanie badanych w przedsibiorstwie A"' (m kolejny numer pytania m = 1 2,..-, k, x numer przedsibiorstwa x= 1, 2, 3) to: j\rr=l<*-i)-M gdzie <1}

i okrela stopie wanoci przyczyny (czyli hierarchi),

k okrela ilo pyta (przyczyn), ktre wymieniaj badani, n(m> okrela ilo uzyskanych odpowiedzi na te pytania. Warto wspczynnikw wyliczonych ze wzoru (1) zawiera wanie ponisza tabela. W celu przeprowadzenia matematycznej interpretacji zestawionych w powyszej tabeli wspczynnikw korelacyjnych dla wyrnionego zjawiska konieczne jest ich zestawienie zbiorcze: Pytania Ilo punktw w badanych przedsibiorstwach N1" *. abcde 590 542 JV2" Nr 2 *, 243 130 153 197 110 243 80 210 144 166 871 468 657

385 258 294 249 266

Ze wzgldu na do znaczne rozbienoci liczbowe wspomnianych wspczynnikw sigajce okoo 50% oraz z uwagi na ma liczb przedsibiorstw badanych nie wyliczam wartoci rednich tych wspczynnikw. Zamiast tego dokonuj operacji superpozycji tych wspczynnikw pojtej w ten sposb, e rozrzut wartoci wspczynnikw traktuj jako swego rodzaju wahania (oscylacje) odpowiedzi, a same wartoci liczbowe wspczynnikw jako amplitud tych waha. Kad amplitud przedstawiam graficznie w postaci Wektora. Superpozycja wspczynnikw (odpowiedzi) jest wypadkow uzyskan za pomoc geometrycznego dodawania wspomnianych amplitud. 171

Ukazuje to poniszy wykres stanowicy przedstawienie graficzne superpozycji wspczynnikw korelacji uzyskanych dla poszczeglnych pyta we wszystkich przedsibiorstwach. A 10-'N 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 ~1 Przeds. AT H Przeds. AT H Przeds. AT pytanie Wykres ten przedstawia krzyw superpozycji wspczynnikw korelacji w skali 1 : 10 tab. 21d, gdzie: N = Y* (2) x=\ podaje wartoci liczbowe superpozycji wspczynnikw. Wartoci superpozycji N speniaj rol analogiczn do roli wartoci rednich, zatem z ksztatu wykresu mona wyprowadzi odpowiednie wnioski oglne dotyczce ustale hierarchii wanoci przyczyn determinujcych wedug opinii badanych dane zjawisko: im wysza warto superpozycji, tym wyszy stopie wanoci danej przyczyny. Mona rwnie zastosowa inny sposb obliczania wspczynnikw korelacji. Posumy si dla jego ukazania takimi oto obliczeniami, w ktrych chodzio o ustalenie wspczynnika korelacji dla zalenoci wysokoci zarobkw od wyksztacenia, z uwzgldnieniem kategorii pci. 172 Tabela korelacji wysokoci zarobkw i wyksztacenia dla X 1" (mczyni): do 1000 powyej 3500 H, 1 Podstawowe 1 2 0,4 2 2,4 4 9,3 od 1001 do 1500 3 6,3 0,3 1,7 18,4 4 15,0 0,6 4,7 0,2 44,6 5 38,2 1,7 3,1 2,0 6,4 0,1 1,2 11,9 0,3 12 79,4 1,0 1,3 60,0 0,2 4,0 od 1501-do 2000 od 2001 do 2500

Niepene rednie rednie 3

Niepene wysze Wysze 5 n, 0,7

Oznaczenia uywane w obliczeniach:

f i 7 wartoci rednie kolumn i wierszy; Cxy kowariancja; ax ay odchyki kwadratowe od wartoci rednich; r wspczynnik korelacji y = l,5; *=3,6 ]L"*,>-*,.y/ =541,2

Cxy = ~X "*."'*&> ~*? = l'3 /2>,x,2 _2 ax = J^ ' ' -x-; V n x, 1 2 3 4 5 ", 0,7 9,3 18,4 44,6 6,4 79,4 173 .. JZs. -x2 = I2ZZiL12,96 = 13,56 -12,96 = 0,6 ax N 0^ = 0,77 79,4 y, i 2 3 4 5 n. 60,0 4,0 11,9 1,3 2,2 79,4 \s n>y^ n,y. 60,0 8,0 35,7 5,2 11,0 ,/, 60,0 1 = 60,0 4,0 4= 16,0 11,9- 9=107,1 1,3 16= 20,8 2,2 25 = 55,0 l'Liyf -2 oy = + V n ",x, 0,7 18,6 55,2 2 "l Xi 0,7 1 = 0,7 -y

9,3 4 = 37,2 18,4- 9=165,6

178,4 44,6 16 = 713,6 32,0 6,4 25= 160,0

284,9 1077,1

119,9 258,9 i____

?58 9

a/=lf^T- = ^f~2'25 = 1'76; c r=1,3 :1 crx ery 1,1

^ = V^ = U2

W powyszym przypadku uzyskano wspczynnik korelacji = 1, z czego mona wnosi, e zachodzi tu bardzo cisa korelacja midzy wysokoci zarobkw a wyksztaceniem i to nawet funkcyjna zaleno liniowa. Tabela korelacji wysokoci zarobkw i wyksztacenia dla X 1" (kobiety): V ^-\c do 1000 2001 do 2500 powyej 3500 n, 1 Podstawowe 1 2 1,9 2 4 6,2 3 6,1 0,1 0,3 9,2 4 8,9 0,1 0,2 0,5 3,2 od 1001 do 1500 5 2,1 0,5 0,4 0,5 20,6 0,4 19,0 0,2 od 1501 do 2000 od

Niepene rednie rednie 3 -

Niepene wysze Wysze 5 ", 7 = 2,6; J = l,2 2,0

IJnXiyrxiyi = 7l,3 174 C = ^2>* *,;>,-J-37=.3,40-3,12 = 0,28 x, 1 2 3 4 5 . 2,0 6,2 9,2 3,2 0 n,x, 2,0 12,4 27,6 12,8 0 *,*', 2,0 1 = 2,0 6,2 4 = 24,8

9,2 9= 82,8 3,2 16= 51,2 0

20,6 yl 1 2 3 4 5 m, 19,0 0,2 0,5 0,4 0,5 20,6

54,8 n/y, 19,6 0,4 1,5 1,6 2,5 25,0

160,8 ,y, 19,0 1 = 19,0 0,2 4 = 0,8 0,5 9= 4,5

0,4 16 = 6,4 0,5 25 = 12,5 43,2

\y,njxj _2 ax =,r" ' ' -s N ay = Zw? TT2 N 160,8 CTX2=i2^_1>44 = 7j8_1)44 = 6)36; o-x = V\36=2,6 20,6 ay 2 ai^-6,76 = 2,1-6,76 = -4,66; 20,6 C, _^_= 0,28 028 ^^ ery = yf4^6 = 2,15

twory 2,6 (-2,15) -5,6 Jak wida z powyszego, w przypadku kobiet mona mwi o niezalenoci wysokoci zarobkw od wyksztacenia, poniewa wspczynnik korelacji rni si znikomo od zera. 175 Bardziej szczegowe wskazania dotyczce ilociowej analizy zawieraj podrczniki powicone statystyce, zwaszcza te, ktre podejmuj problemy zastosowania statystyki do bada zjawisk spoecznych. 10.3. ANALIZA JAKOCIOWA

Najoglniej biorc o analizie jakociowej materiaw badawczych mona mwi co najmniej w dwch znaczeniach:

a) jako o dopenieniu analizy ilociowej biorc pod uwag ten fakt, e kadej iloci odpowiada zawsze okrelona jako; b) jako o wzgldnie niezalenej od stanw ilociowych analizie tych spord zebranych materiaw badawczych, jakie nie nadaj si do analizy ilociowej, m.in. z uwagi np. na brak odpowiednich metod lub technik, a ktre mog by rdem interesujcych informacji o rozmaitych faktach spoecznych. Ad a. W klasycznych ujciach kategorie ilo" i jako" okrela si nastpujco: 1) Jako" to caoksztat cech, ktre wskazuj na to, czym dana rzecz jest; ilo" to caoksztat cech, wskazujcych na jej rozmiary: 2) Jako" jest zbiorem cech istotnych, czyli koniecznych; ilo" natomiast jest zbiorem cech nieistotnych, tzn. przypadkowych; 3) jako" to co, czego nie da si wyrazi za pomoc liczby i jednostki odpowiedniego ukadu miar; a ilo" to jest to, co mona wyrazi w postaci liczbowej. Wymienione okrelenia iloci" i Jakoci" w ostatecznym rachunku sugeruj zasadno absolutnie rozumianego, dychotomicznego podziau cech na mierzalne i niemierzal-n e, przy czym waciwo mierzalnoci jest z gry przypisywana jednym cechom, innym za nie. Tymczasem historia nauki wskazuje na to, e podzia ten nie daje si utrzyma w sposb tak cisy, poniewa to, co ongi wydawao si niemierzalne, przy odpowiednim rozwoju nauki i techniki, a w tej mierze i aparatury badawczej, staje si przynajmniej w jakim stopniu mierzalne. Dowolny przedmiot moemy zatem opisa zawsze jako zesp jego cech (predykatw). Mnogo cech danego przedmiotu jest wic jego jakociow okrelonoci, czyli krtko mwic: Jakoci", a mnogo parametrw liczbowych, wyraajcych intensywno istniejcych cech jest z kolei jego okrelonoci ilociow czyli tzw. iloci". Przyjmujc powysze rozumienie omawianych waciwoci uwaam, e nie moe istnie taki przedmiot bada empirycznych, ktry byby okrelony tylko 176 jakociowo czy te tylko ilociowo. Zauwamy przy tym, e rozdzia kategorii ilo" od Jakoci" jest moliwy, ale jedynie w paszczynie metodologicznej. Natomiast na paszczynie ontologicznej i poznawczej obie te kategorie s zawsze wspzalene. Pozbawione wartoci poznawczej s zarwno wszelkie okrelania cechy przedmiotw jako wycznie zespou cech jakociowych bez podania, w jakiej mierze s one w przedmiocie realizowane, jak i okrelenia przedmiotw jako wycznie zespow parametrw liczbowych, jeli nie wskae si, jakich cech one dotycz. Jest to jedna strona zwizku wzajemnego midzy iloci" a Jakoci". Druga strona tej zalenoci przejawia si w tym, e dla wszystkich przedmiotw materialnych istniej tylko skoczone rozpitoci (zakresy) parametrw liczbowych okrelajcych intensywno poszczeglnych cech. Dla kadej cechy dowolnego przedmiotu materialnego mona wskaza skoczone i rne od zera liczby kh Kh ktre wyznaczaj granice zmiennoci parametru tej cechy i stanowi odpowiednio dolny i grny kres intensywnoci cechy. W tak okrelonym przedziale realizuje si zwizek wzajemny midzy dan cech przedmiotu a jej

intensywnoci, czyli to zjawisko, ktre jest okrelone jako jedno i rno iloci " i Jakoci" danej cechy. Biorc powysze pod uwag, analiz jakociow moemy wic stosowa w celu wzbogacenia wnioskw uzyskanych na podstawie analizy ilociowej nowymi wnioskami wykorzystujc zwaszcza te materiay badawcze, jakie moemy podda badaniom ilociowym, istniejce wspzalenoci ilociowo-jakociowe w poszczeglnych przedmiotach i zjawiskach itp. aspekty. Ad b. Analiz jakociow, w tym ostatnim z wyrnionych znacze stosujemy: 1) do bada wszelkich dokumentw, jakie mog by przedmiotem zainteresowania nauk spoecznych oraz 2) do wydobycia z danych, jakie uzyskano np. poprzez niekontrolowan obserwacj, nieskategoryzowane wywiady, dokumenty osobiste itp. sposoby pozwalajce na osignicie interesujcych nas informacji, do jakich nie mona doj w inny sposb. (1) Oprcz zasad stosowanych do bada dokumentw, (zob.8.2), naleaoby jeszcze wskaza na moliwo wykorzystywania w odniesieniu do dokumentu w cisym tego sowa znaczeniu zasad semiotyki, czyli nauk o znakach, w ktrej obrbie wyrnia si: a) semantyk czyli nauk o znaczeniowej stronie jzyka, zajmujcej si badaniem relacji midzy wyraeniami danego jzyka a oznaczanymi przez nie tworami, zarwno materialnymi, jak i niematerialnymi (np. rnymi ideami); b) syntaktyk tzn. nauk o skadni znakw sownych i wzajemnych wpywach tych znakw na ich znaczenie oraz 177 c) pragmatyk, czyli nauk o relacjach midzy znakami sownymi a osobami posugujcymi si nimi, np.wypowiadajcymi si a suchaczami danych wypowiedzi, interpretatorami itp. Wykorzystujc do wspomnianej analizy zasady semiotyki mona doj nie tylko do ustalania intencjonalnych, lecz rwnie i ekstencjonal-n y c h znacze badanych znakw sownych uytych w danym dokumencie. Niemniej przydatne w tego rodzaju analizie jest take odwoywanie si do zasad socjolingwistyki, czyli do dziedziny socjologii zajmujcej si spoecznymi uwarunkowaniami ksztatowania si jzykw naturalnych oraz ich rol w tworzeniu stosunkw midzyludzkich. Przy omawianej analizie bywa rwnie stosowana statystyka lingwistyczna, polegajca na badaniu tekstw ze wzgldu na czstotliwo zawartych w nich sw, np. rzeczownikw, przymiotnikw itp. i na wysnuwaniu na tej podstawie wnioskw o istniejcych preferencjach, tendencjach, zaangaowaniach uczuciowych itp. zjawiskach. Jak wiadomo, pomijanie pewnych sw czy te szczeglnie czste uywanie innych moe by wskanikiem okrelonych postaw, zaangaowa i opcji twrcw tekstw poddawanych analizie. Ponadto przy analizie jakociowej korzysta si take z bada, uwarunkowa sytuacyjnych i kulturowych zebranych materiaw, analizujc wic ich historyczne i spoeczne determinanty.

Jak wida z powyszego przy analizie omawianego rodzaju staramy si nawizujc do rnych nauk wydobywa z zebranych materiaw badawczych wszystkie istotne treci, jakie s w nich zawarte i nie zawsze dostrzegalne na pierwszy rzut oka, a ktre ponadto s nieosigalne poprzez analiz ilociow15. W analizie jakociowej moemy wyrni nastpujce etapy: 1; Dokadne okrelenie rodzaju badanych materiaw, (np.protokoy z wywiadw nieskategoryzowanych; nagrane na tamie magnetofonowej wypowiedzi uczestnikw dyskusji panelowej; teksty kabaretw studenckich z lat...; pierwsze strony czoowych dziennikw z lat... itp.). 2. Przyjrzenie si tym materiaom w celu stwierdzenia czy i w jakim stopniu odpowiadaj zamierzeniom badawczym oraz na ile mog by przydatne dla rozwizania danego problemu. 3. Opracowanie systemu kategorii na podstawie wstpnych bada danego materiau, ktre bd podstaw zamierzonej analizy. 4. Formuowanie wnioskw i ewentualnych hipotez, jakie wynikaj z przygotowanego do analizy materiau badawczego. 5. Sprawdzenie zasadnoci oraz wanoci wnioskw i hipotez.Wchodzi tu w gr ustalenie na ile dane wnioski lub hipotezy s uzasadnione w wietle logiki i istniejcych teorii dotyczcych badanych zjawisk oraz stwierdzenie 178 czy i o ile s one jeszcze aktualne albo mog sta si przydatne w przyszoci. 6. Podsumowanie wynikw analizy jakociowej, ukazujce ustalone rezultaty, ich zasadno i wano, a take przydatno teoretyczn (poznawcz) i praktyczn. Na podstawie dotychczasowych rozwaa nasuwa si pytanie: na czym polega zatem analiza danych, jakie zostay zebrane poprzez okrelone badania? Odpowied na to pytanie nie jest prosta, biorc pod uwag choby moliwo wyrnienia omwionych wczeniej rodzajw analiz. Najoglniej biorc mona powiedzie, e jest to zrnicowane postpowanie, jakie umoliwia znalezienie odpowiedzi w zebranych danych na pytania, zwizane z badanym problemem. Analiza danych, w cisym tego sowa znaczeniu, polega po prostu na wydobywaniu wszelkich informacji, jakie s w nich zawarte i mog by przydatne do udzielenia odpowiedzi na interesujce nas tematy zwizane z podjtymi badaniami. Zauwamy, e termin analiza" jest stosowany do szeroko w rnych przedsiwziciach badawczych, nie tylko takich, o jakich wspominaem powyej. Dzieje si tak dlatego, poniewa w szerokim znaczeniu moemy mwi poniekd o analizach rnego rodzaju, okrelonych zarwno charakterem bada, jak te np. specyfik stosowanych metod przy zbieraniu danych. Oprcz omwionych rodzajw analiz moemy ze wzgldu na stopie zoonoci tego rodzaju dziaa, wyrni take:

a) analiz opisow, jak rozpoczyna si od standaryzacji danych i od ich porzdkowania za pomoc tabel statystycznych, wykresw itp. Jej celem jest prezentacja danych w sposb moliwie prosty i dostpny; b) bardziej zoone rodzaje analiz maj wwczas miejsce, gdy dymy do ustalenia zalenoci przyczynowych albo przypadkowych, a take przy badaniach porwnawczych; c) ponadto moemy wymieni jeszcze uywanie tego terminu dla okrelenia takich rodzajw procedur badawczych, jak np. : 1) statystycznego sprawdzania istnienia rnorodnych relacji pomidzy zebranymi danymi; 2) charakterystyki form istniejcych relacji w obrbie zebranych danych; 3) oceny znaczenia zaobserwowanych rnic i stosunkw midzy danymi; 4) poszukiwania nowych stosunkw wrd zebranych danych; 5) wykrywania gbiej tkwicych zwizkw dla ustalenia bardziej ukrytych zalenoci; 6) poszukiwania wrd zaobserwowanych relacji przyczynowych zalenoci; 7) uoglnienia i przewidywania dokonywane na podstawie posiadanych danych16. 179 10.4. SPRAWOZDANIE Z BADAN Kocowym rezultatem przedsiwzicia badawczego jest opracowanie sprawozdania charakteryzujcego ten proces i jego wyniki, ktre powinno zawiera co najmniej nastpujce punkty: a. Okrelenie przedmiotu bada, czyli moliwie krtkie omwienie problemw, jakie stay si punktem wyjcia przedsiwzicia badawczego. b. Charakterystyka procesu bada, w ktrej powinny znale si m.in.: krtkie omwienie planu bada, metod i hipotez badawczych; wyrnione zmienne, okrelenie badanej populacji, wystpujce trudnoci w realizacji bada i sposoby ich przezwyciania. c. Prezentacja wynikw ilociowych i jakociowych; wykazanie tego, jakie hipotezy zostay zweryfikowane, jaki jest stopie prawdopodobiestwa uzyskanych twierdze oraz czy i jakie nowe fakty stwierdzono w czasie bada. d. Wnioski wynikajce z bada: chodzi tu zarwno o wnioski poznawcze, a wic rozszerzajce dotychczasow wiedz, inspirujce nowe hipotezy oraz kierunki bada itp., jak te praktyczne, czyli ukazujce moliwo i celowo zastosowa rezultatw bada do rozwizywania rozmaitych problemw, w tym take problemw spoecznych w cisym tego sowa znaczeniu. Naley rwnie pamita o tym, e sprawozdanie z bada nazywane niekiedy raportem z bada" powinno by napisane tak wanie jak dobry raport, tzn. w sposb jasny i przejrzysty. Im krtsze

tym lepsze, co oczywicie nie znaczy wcale, e naley w tym przypadku popada w przesad i pomija to, co jest istotne. Zbyt lapidarne sprawozdanie z bada, zawierajce rne niedomwienia lub niejasnoci, moe by rwnie mao przydatne, jak zbyt rozwleke sprawozdanie, w jakim to, co jest istotne tonie po prostu w powodzi sw, jeli nawet zostao w nim zamieszczone. Napisanie dobrego sprawozdania z bada nie jest wic spraw atw. Przydatna jest do tego umiejtno zwizego wyraania swoich spostrzee i myli oraz poczucia odpowiedzialnoci za sowo, zwaszcza, gdy czy si to z prezentacj danych lub informacji. Ponadto piszcy powinien by wiadom tego, e jego sprawozdanie musi by zrozumiae nie tylko dla niego, ale take dla kadego potencjalnego czytelnika zainteresowanego zawart w nim treci. 180 PRZYPISY 6 1 2 Zob. K.Ajdukiewicz, Zarys logiki, Warszawa 1953, s.39. Tame, s.39-40.

3 P. Daniowicz, J. Lutyski,A. Sianko, P.B. Sztabiski, Podstawow kategorie klasyfikacyjne w zakresie zmiennych metry czkowy eh. Warszawa 1980. 4 Wedug prawa Webera-Fechnera wzrostowi natania si wraenia w postpie arytmetycznym odpowiada geometryczny wzrost natenia bodca. Krcej mona to tak wyrazi: sia wrae ronie proporcjonalnie do logarytmu podniety. 5 Zob. P. Atteslander, Methoden der empirische Sozialforschung, op.cit., s.244. Zob. T. Pawowski, Wskaniki metryczne w socjologii, w: Studia Socjologiczne, 1963, nr 2, s.153-154. 7 E. K. Scheuch i H. Zehnpfennig, Skalierungsverfahren in der Sozialforschung, w: Hand-buch der empirischen Sozialforschung, pod red. R.Konig. Stuttgart, wyd. 3. 1974, t. 3a, s.102 inast. 8 Blisze informacje na ten temat zob.: Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw. Pod red. S. Nowaka. Warszawa 1965, s. 274-327. 9 Zob. S.A. Stouffer, Skalogram Guttmana, w: Metody bada socjologicznych, op.cit., s.306.

10 Cytuj wg. E. Noelle, Umfragen in der Massengesellschaft, op.cit., s.287 i nast. 11 R. Mayntz, K. Holm, P. Hubner, Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, op.cit., s.83-86. 12 Zob. R. Wakenhut, Messung gesellschaftlich-politischer Einstellungen mithilfe der RaschSkalierung. Bern Stuttgart Wien 1974. 13 R. Mayntz, K.Holm, P. Hubner, op.cit. s.240. Zob.te: S. Nowak, Metodologia bada socjologicznych, Warszawa 1970, rozdziay V i VI oraz R. Nippert, Quantifizierung der sozialen Realitat. Probleme der Beschreibung, Messung und Prognose, Dusseldorf 1972. Zob. R. Mayntz, K. Holm, P. Hubner, op.cit., s.247.

15 Zob. K. Krippendorf, Content Analysis. An Introduction to Its Methodology. (Vol. 5. The Sag CommText Series), London California 1980. 16 Zob. J.L. Simon, Basic Research Methods in Social Science. The Art ofEmpirical Inresti-gation, N.York 1969, s. 334 i nast. 14 11. WYJANIANIE ZJAWISK SPOECZNYCH 11.1. OKRELENIE PROBLEMU Podejmujc problemy zwizane z wyjanianiem zjawisk spoecznych wypada ju na wstpie wspomnie o sporach dotyczcych tego, czy wymienione zjawiska s moliwe do wyjanienia. Spory te pojawiy si w zwizku z koncepcj metodologiczn, ktrej autorem by znakomity niemiecki historyk o filozoficznych ambicjach Johann Gustav Droysen (1808-1884). Koncepcja ta w pierwotnej postaci wskazywaa na istnienie nastpujcych trzech metod badawczych: 1) filozoficznej, 2) fizycznej, 3) historycznej, ktrych cele i moliwoci s rne. Zdaniem Droysena pierwsza zmierza do poznawania, drugado w y -janiania,a trzecia do zrozumienia badanych faktw. Pniejsza rewizja tej koncepcji skonia go do przyjcia dychotomicznego pogldu na temat metod badawczych. Uwaa wic, e celem nauk przyrodniczych jest wyjanianie, za historii, a take pozostaych nauk spoecznych rnicych si od przyrodniczych jest denie do zrozumienia badanych faktw1. Koncepcja metodologiczna Droysena wywara duy wpyw na pogldy Wilhelma Diltheya, do ktrych nawi w dalszej czci podjtych rozwaa. Przypomnijmy te, e w tym samym czasie pojawia si rwnie koncepcja dychotomicznego podziau nauk na nomotetyczne", tzn. poszukujce prawidowoci i ideograficzne", czyli opisowe, ktrej autorem by Wilhelm Windelband2. Nauki przyrodnicze zalicza on do nomotetycznych", a nauki spoeczne do ideograficznych" nauk. Nawizujc do powyszego podziau starano si wykaza, e wyjanianie jest celem nauk przyrodniczych, natomiast celem nauk spoecznych jest denie do zrozumienia badanych zjawisk. Zauwamy, e w jzyku potocznym czasowniki wyjania" i rozumie" funkcjonuj czsto komplementarnie. Bowiem kade wyjanienie jakiego 182 zjawiska przyczynia si przecie do jego zrozumienia; a i zrozumienie czego warunkuje poniekd wyjanienie tego, co zrozumielimy. Z tego te wzgldu ostre przeciwstawianie sobie wymienionych sw nie wydaje si zasadne.

W wietle rozwoju metodologii, ktry by w duym stopniu wsparty przez osignicia filozofii analitycznej3, nie wydaje si rwnie zasadny zaproponowany przez Windelbanda podzia nauk, ani te nawizujce do niego koncepcje, przypisujce wyjanianie naukom przyrodniczym. Pomimo specyfiki nauk spoecznych i rnic, jaki zaznaczaj si midzy nimi a naukami przyrodniczymi umocni si pogld o istnieniu monizmu metodologicznego. Brak wic dzisiaj po temu racji, aby odmawia naukom spoecznym prawa do wyjaniania zjawisk, ktrymi si te nauki zajmujjak na to wskazuje przekonywajco Georg Henrik v. Wright4. W nauce posugujemy si na og sowem wyjanienie" w dwch znaczeniach; odpowiadajc w sposb naukowy, tzn. zgodny z danym poziomem wiedzy, na pytania: 1) co znaczy sowo...?" oraz 2) co to jest?", skd si to wzio?" itp. W pierwszym przypadku chodzi po prostu o ustalenie znaczenia sowa, jakie chcemy wyjani i wwczas wyjanienie sprowadza si do podania definicji analitycznej albo syntetycznej danego sowa. Poprawno wyjanienia tego typu jest okrelona przez logik, podajc mi.in. reguy definiowania oraz przez semantyk. Dlatego te wszelkie naruszenia zasad logiki lub semantyki przy ustalaniu znaczenia danego sowa spowoduj, e jego wyjanienie bdzie wadliwe. Znacznie bardziej zoona jest sprawa wyjanie poprzez odpowiedzi na pytania drugiego typu. Okazuje si bowiem, e odpowiedzi na pytania wanie tego typu: co to jest?", jak to powstao?" itp., udzielane nawet w naukowych kategoriach, sniekiedy tylko bardzo powierzchownymi wyjanieniami, a cile biorc pewnymi opisami, ktre mog sta si dopiero swoistymi przygotowaniami do wyjanie. Niczym wicej, jak tylko opisem jest przecie moliwie wyczerpujce, systematycznie uporzdkowane, jednoznaczne przedstawienie poznanych faktw w ich materialnej lub idealnej strukturze, ukazujcej charakterystyczne cechy za pomoc sw, symboli, schematw itp. sposobw. Natomiast naukowe wyjanienie najoglniej biorc polega na ukazaniu koniecznych i istotnych wspzalenoci midzy tym, co chcemy wyjani, tzn. konkretnym faktem, a zaobserwowanymi prawidowociami i aktualnie uznawanymi na ten temat teoriami. Celem wyjanienia jest zatem ukazanie uwarunkowa danego faktu, mechanizmw okrelajcych jego przeobraenia, jego ewentualnych tendencji rozwojowych itp. aspektw. Poprzez wyjanienia dymy do uzyskania nie tylko wiedzy typu know-how", lecz rwnie typuknow-that". 183 Kade wyjanienie powinno mie sobie waciw struktur logicz-n przejawiajc si w okrelonej zalenoci midzy tym, co jest wyjanianie (exsplanandum), a zbiorem zda wyjaniajcych (explanans). Opis naukowy jest szczeglnym wstpem do naukowego wyjaniania. Nie ma zatem wyjaniania tego rodzaju bez okrelonego opisu, ale moliwy jest oczywicie opis bez wyjaniania. Opisujc dany fakt stwarzamy sobie podstawy, czy te przesanki do jego wyjanienia, ktre staj si punktem wyjcia dla naszych wnioskw o jego genezie, uwarunkowaniach, przeobraeniach, tendencjach itp. zjawiskach. Uzyskane wnioski, bdce mniej lub bardziej rozwinitymi hipotezami, konfrontujemy z badan rzeczywistoci poprzez rne formy praktyki, a tym samym potwierdzamy je albo obalamy.

Wykazujc zatem, e co jest albo nie jest takie, jak to przedstawialimy w danych hipotezach weryfikujemy te hipotezy, a rwnoczenie rozszerzamy wiedz o badanych faktach. To z kolei umoliwia nam dokadniejszy ich opis, a tym samym uzyskanie lepszych przesanek dla nastpnych prb wyjanie. Opisywanie i wyjanianie to cile ze sob powizane sposoby badania i poznawania wiata w caej zoonej jego postaci, uksztatowane historycznie w procesie dziaalnoci poznawczej czowieka. Schematycznie mona by t zaleno wzajemn midzy opisem (O), a wyjanieniem (W) przedstawi w nastpujcy sposb: 0->W-*Ol->Wl->02-> W2...On -> W gdzie O oznacza opis pierwotny lub powierzchowny; W - analogiczny rodzaj wyjanienia tzn. wyjanienie wstpne, za - kierunek wynikania i przyrostu jakoci O i W. Jak wida z powyszego schematu 02 jest dokadniejszym przedstawieniem danego faktu ni 0\, poniewa m.in. korzysta z Wu czyli z wyjanienia peniejszego ni W. Opis i wyjanienie to po prostu dwie strony tego samego procesu poznawczego, ktre moemy oczywicie rozpatrywa oddzielnie, zdajc sobie wszake spraw z tego faktu, e maj one charakter komplementarny. Kiedy mwimy o faktach czy zjawiskach spoecznych, to mamy na myli nie tylko to, co istnieje obiektywnie, realnie, tzn. niezalenie od nas, ale take wszystko to, co jak np. wierzenia lub rozmaite stereotypy, idee itp. twory niematerialne ktre chocia nie istniej przedmiotowo, to jednak wystpuj i jawi si w wiadomoci ludzi, istniejc tym samym subiektywnie lub intersubiektywnie. Wyjaniamy zatem wiele bardzo rnych faktw i zjawisk, ktrych treci i formy s czsto znacznie bardziej bogate ni si to na pierwszy rzut oka wydaje, gdy formujemy wstpne wyjanienia. Ponadto trzeba by wiadomym tego, e wszystko, cokolwiek wyjaniamy, tzn. zarwno twory 184 materialne, jak i niematerialne, jest w cigym procesie przeobrae i rozwoju, ktry moe mie zarwno progresywny albo regresywny charakter. Dotyczy to rozwoju tak przedmiotw, jak te i idei. Oczywicie trzeba by i tego wiadomym, e wiele z owych tworw jest nadal w ogle lub prawie nieznanych, a tym samym trudnych do wyjanienia, jeli nawet co nieco wiemy na dany temat. Z poszukiwa odpowiedzi na pytania typu: co to jest" itp. zrodziy si pierwsze teorie filozoficzne inicjujce nauk i stwarzajce przesanki dla pierwszych prb weryfikacji, ktre doprowadziy do kolejnych, pogbionych wyjanie. W taki wic sposb rozwija si z wolna, lecz konsekwentnie nauka, dca nieustannie od swego pojawienia si do poszukiwania odpowiedzi na drczce ludzi pytania wymienionego typu. A im bardziej s zoone wytwory przyrody lub spoeczne, tzn. ludzi, jakie chce si wyjani tym te bardziej skomplikowane pojawiaj si odpowiedzi na ich temat. Odpowiedzi te nawarstwiaj si; wczeniejsze inspiruj na og pniejsze, tzn. nowsze, wskazujc na aspekty jakie nie zostay dostrzeone przez te, ktre je poprzedzay. Na takiej oto drodze krok po kroku, tworz si okrelone struktury zoone z odpowiedzi na pytania omawianego typu, przybierajce niekiedy posta teorii, rozwijajce nauk. Kolejne wyjanienia prowadz te z czasem do

pojawienia si w obrbie nauki podziaw przedmiotowych, dajcych pocztek coraz to nowym dziedzinom naukowym, czyli do wyonienia si nauk szczegowych. Jeeli obecnie odpowiadamy na pytania: co to jest?" i jemu podobne, to trzeba te bra pod uwag wypowiedzi, jakie wczeniej zostay przez nauk udzielone na dany temat. Zapominajc o tym mona swoimi wyjanieniami przypomina zachowanie ludzi, ktrzy s skonni wywaa otwarte drzwi. Oczywicie, im duej zajmuj si ludzie wyjanianiem jakiego faktu tym wicej istnieje wyjanie, czyli rozmaitych teorii na dany temat. A ponadto biorc pod uwag trudnoci weryfikacji poszczeglnych teorii, czy choby twierdze, jak rwnie to, e s one na og co najwyej czciowo, lub wzgldnie prawdziwe, nie jest wic czsto atwo wyjani poprzez odwoanie si do nauki to, co nas szczeglnie mocno angauje ze wzgldw poznawczych i co stanowi nasz problem badawczy. Najoglniej biorc mona wyrni dwa rodzaje wyjanie naukowe i pozanaukowe. Do pierwszego z wyrnionych rodzajw zaliczamy wszystkie te wyjanienia, ktre opieraj si na teoriach i metodach uznawanych i obowizujcych w poszczeglnych naukach. Wszelkie za inne wyjanienia zaliczymy do rodzaju wyjanie pozanaukowych. Uwaam jednak, e oceny i kwalifikacje danego wyjanienia nie powinny by traktowane jako ostateczne. Bowiem tak teorie, jak i metody naukowe podlegaj nieustannemu proce185 sowi weryfikacji. Na skutek tego teorie, ktre obowizuj dzi w nauce mog ju w najbliszej przyszoci zosta zmodyfikowane lub nawet sfalsyfikowane i zastpione przez inne. Rwnie krytycznie trzeba odnosi si do wyjanie uznawanych w danym momencie jako pozanukowe. Zdarzaj si przecie wcale rzadkie przypadki, e takie wyjanienia wanie okazuj si odkrywczymi domysami, inspirujcymi heurystyczne hipotezy, ktre zostaj nastpnie potwierdzone przez nauk. Wyjanienia bywaj niekiedy odkrywcze, (jeeli ukazuj np. nieznane dotd aspekty jakiego zjawiska) lub przewidujce (przepowiadajce), np. jeeli wskazuj na pewne konsekwencje, jakie wynikaj z takiego faktu. Std te istniej okrelone zwizki midzy wyjanianiem (explanation), odkrywaniem (exploration) i przepowiadaniem (prediction) czy te przewidywaniem okrelonych zdarze. Nie kade jednak wyjanienie nawet naukowe musi by odkrywcze lub przewidujce. Mona przecie wyjani co poprawnie z naukowego punktu widzenia odwoujc si do znanych teorii, nie wskazujc przy tym na jakie nieznane nastpstwa ani te nie odkrywajc niczego nowego. Trafnie zauwaa wic John T. Doby, e mona mwi o wyjanieniach bez przepowiadania i o przepowiadaniach bez wyjanie, a take o takich wyjanieniach, ktre przepowiadaj okrelone nastpstwa5. Zauwamy, e podobne do wyjanie faktw spoecznych s take ich interpretacje. S to jednak na og takie sposoby ich tumaczenia lub komentowania, ktre z reguy maj charakter raczej koniunkturalny lub pragmatyczny, suc doranym celom lub potrzebom sytuacyjnym. 11.2. ROZWJ POGLDW NA TEMAT NAUKOWEGO WYJANIANIA Z prbami wyjanie przernych faktw i zjawisk nalecych do sfery przyrodniczej, a nastpnie spoecznej, czy si powstanie i rozwj nauki jak na to wskazywaem wczeniej. Ale pierwsze

refleksje metodologiczne dotyczce wyjaniania jako pewnego efektu procesu poznawczego pojawiy si znacznie pniej. Pierwocin tego rodzaju refleksji dostrzegamy w filozofii Arystotelesa, ktry wskazywa m.in. na to, e waciwoci przedmiotw moemy wyjania poprzez badania ich formy, lub materii, bd te poprzez poszukiwania ich przyczyny sprawczej lub celu Forma, materia, przyczyna i cel byy wic dla niego zasadami wyjaniania rzeczy. A jego zasady logiki z kolei wskazyway na to, jak naley posugiwa si poprawnie pojciami i sondami m.in. przy wyjanianiu. 186 Zasady Arystotelesa byy stosowane przez wiele wiekw. Dopiero w XVII w., okazuj si one niewystarczajce na skutek rozwoju wiedzy i wzrostu krytycyzmu ludzi. Dla Kartezjusza jasnym mogo by tylko to, co zostao wyraone w sposb prosty. Dlatego te uwaa on, e aby cokolwiek wyjani, naleao to co" rozoy na tak proste elementy, eby kady z nich sta si przez to po prostu oczywisty6. Atomizacja i symplifikacja poj i rzeczy bya zatem jego zdaniem nieodzownym warunkiem wyjanienia naukowego, czyli analizy. Zastosowane przez niego reguy dla wyjanienia problemw geometrii day pozytywne efekty i pocztek geometrii analitycznej, zachcajc tym samym do ich stosowania w innych dziedzinach nauki. Odrzucajc nieuzasadnion wiar Kartezjusza w to, e jakiekolwiek idee lub przedmioty dadz si tak dalece uproci, i dziki temu stan si powszechnie jasne i oczywiste uwaam zalecan przez niego ogln regu postpowania za suszn. Trudno cokolwiek wyjani w sposb wnikliwy bez dokadnej analizy, a ta jak wiadomo jest niemoliwa bez rozoenia przedmiotu naszych zabiegw poznawczych na elementarne czynniki, tzn. czci skadowe. Co mona uzna za owe elementarne czynniki" w odniesieniu do rnych faktw spoecznych? Czy s one rwnie zalene po prostu od aktualnego stanu wiedzy o tych faktach, jak to ma miejsce w odniesieniu do zjawisk przyrodniczych. Oto istotne problemy, jakie nasuwaj si w zwizku z postulatem Kartezjusza, gdy rozwaamy jego wano dla nauk spoecznych. Problemy wyjaniania podejmowali rwnie Locke, Berkeley, Hume, a nastpnie Kant i Hegel. Przy pogldach tych ostatnich spord wymienionych mylicieli zatrzymam si nieco. Ot dla Kanta wyjanienie znaczyo tyle, co wyrane i okrelone wyprowadzenie czego z pewnej zasady, ktr musi si wyranie pozna i poda7. Natomiast Hegel uwaa, e do wyjaniania zjawisk spoecznych potrzebne jest odkrywanie istniejcych koniecznoci w przebiegu wydarze historycznych, a tym samym ustalenie prawidowego sposobu dokonywania si przeobrae spoecznych8. Przeomowy charakter dla rozwaa wok problemu wyjaniania zjawisk spoecznych maj koncepcje Diltheya, ktry wychodzc z pewnych rnic, jakie istniej midzy naukami spoecznymi i przyrodniczymi uwaa, e wiat zjawisk spoecznych jest bardziej naszemu poznaniu dostpny ni przyroda. Jest tak dlatego, poniewa elementami przyrody s hipotetyczne atomy, a wiata spoecznego rzeczywiste jednostki ludzkie, bezporednio nam znane. Samego siebie zna kady od wewntrz, a inni s do niego podobni...".

187 Dlatego te kady zna i rozumie elementy wiata spoecznego, natomiast przyroda jest nam zawsze obca, nieprzenikliwa i niezrozumiaa9. Moemy zatem jego zdaniem poprzez badania poznawa przyrod i osign o niej jedynie hipotetyczn wiedz. Natomiast zjawiska spoeczne moemy rozumie poprzez bezporednie ich przeywanie i wczuwanie si w nie, czyli poprzez intuicyjne zgbienie. Verstehendes Einleben in das Erkenntnisobjekt", eine intuitive Vertiefung" oto sposoby poznawania rzeczywistoci spoecznej umoliwiajce jej wyjanianie. Z tych wic wzgldw Dilthey uwaa, e rne s nasze moliwoci wyjaniania zjawisk przyrody i spoeczestwa. Pogldy Diltheya nawizuj do koncepcji Windelbanda odnonie rnic midzy naukami spoecznymi (zwanymi take humanistycznymi) a przyrodniczymi. Przypomnijmy, wedug tej koncepcji pierwsze z nich traktuj o tym, co jednostkowe i niepowtarzalne, natomiast drugie, tzn. przyrodnicze o tym, co powtarzalne i oglne. Uwzgldniajc powysze rozrnienia Windelband uwaa, e nauki spoeczne ustalaj tylko fakty i nazywa je idiograficzny-mi; natomiast przyrodnicze ustalaj prawa i dlatego nazywa je monote-tycznymi. Nawizaniem do wspomnianych koncepcji Windelbanda jest idiograficz-ny i nomotetyczny model Diltheya ujmowania zjawisk, jakimi zajmuj si nauki spoeczne i przyrodnicze. Pierwszy z nich prowadzi do wyjaniania jednorazowych i niepowtarzalnych czynnikw poprzez wyliczanie racji lecych u ich podstaw. Model ten daje szans moliwie penego wyjanienia danego faktu. Natomiast drugi model polega na wyrnianiu tylko tych racji, jakie snajwaniejsze, tzn. najbardziej charakterystyczne czy istotne, dla caej klasy faktw czy zjawisk, do jakiej przynaley ten, ktry chcemy wyjani. Ukazanie tylko pewnych racji (uwarunkowa) pozwala na prawdopodobne i czciowe wyjanienie danego faktu. Wyjanianie stao si rwnie przedmiotem zainteresowa neopozytywi-stw, dla ktrych uprawia filozofi znaczyo po prostu tyle, co wyjania jej pojcia i twierdzenia poprzez analiz logicznosemantyczn. Koncepcja ta znalaza zwolennikw take poza filozofi, zwaszcza wrd przedstawicieli nauk spoecznych (np. CG. Hempel, K.R. Popper) i pozostaje w cisym zwizku z formalno-logicznym lub opisowym pojmowaniem nauki, w ktrych nauk utosamia si ze zbiorem wiadomoci wyraonych w zdaniach w sposb uzasadniony, czyli logicznie uporzdkowany. Proponowana przez nich koncepcja wyjaniania ograniczaa si zatem do podawania odpowiedzi na pytanie typu: co znaczy sowo...?, uyte w danej teorii i moga by przydatna tylko w sensie porzdkujcym. Rzeczywisto przyrodnicza i spoeczna nie skada si jednak z poj, ale z obiektywnych 188 faktw i zjawisk, jakie s ujmowane w sposb mniej lub bardziej dokadny poprzez dane pojcia. Dlatego te wyjanianie poj acz jest dziaaniem poznawczo wanym nie jest wyjanianiem faktw, do ktrych si te pojcia odnosz. Z tych to wzgldw ograniczenie wyjanie tylko do sfery pojciowej jak to m.in. postuluj zwolennicy koncepcji neopozytywistycznych nie prowadzi do wyjaniania obiektywnej rzeczywistoci, lecz tylko do wyjaniania terminw lub poj przy ktrych pomocy j opisujemy.

Oczywicie, wyjanianie terminw prowadzi do ich ucilenia, a tym samym usprawnia nasze poznanie wiata i doskonali teori. Istotnym wszake czynnikiem wzbogacenia teorii jest jej cisy i cigy kontakt z obiektywn rzeczywistoci. Jeeli jednak chcemy przej od sfery poj do obiektywnej rzeczywistoci, to wwczas konieczne jest odwoanie si take do tych metod, jakie pozwalaj nawiza z ni bezporedni kontakt. W tym celu oprcz metod poznania teoretycznego trzeba wic korzysta take z metod poznania empirycznego, jak np. obserwacja, porwnywanie, pomiar czy eksperyment10. Dc zatem do wyjanie wychodzcych poza sfer pojciow, naley pamita o jednoci tego, co historyczne i tego, co logiczne, jak poucza nas Hegel. To, co historyczne" oznacza bowiem obiektywn rzeczywisto, znajdujc si w stanie cigego ruchu i rozwoju. Pojcie tego, co logiczne", oznacza z kolei konieczny zwizek myli odzwierciedlajcych w wiadomoci czowieka otaczajc go rzeczywisto. To, co historyczne" jest pierwotne w stosunku do tego, co logiczne" podobnie, jak pierwotny jest byt wobec wiadomoci. Logiczne jest odzwierciedleniem historycznego, w wiadomoci ludzkiej. Ale to odzwierciedlenie historycznego w logicznym moe by adekwatne albo te nie. Adekwatno logicznego i historycznego zachodzi wwczas, gdy we wzajemnym zwizku myli odtworzony jest rzeczywisty proces historyczny. Niezgodno za logicznego z historycznym pojawia si wtedy, gdy tok myli biegnie w odwrotnym kierunku ni rozwj procesu historycznego. Pena zgodno logicznego i historycznego nie zawsze zachodzi, poniewa historia wszelkich form rzeczywistoci rozwija si czsto poprzez skoki i zygzaki, ktre po prostu nie mog by odtwarzane w tym, co logiczne, gdy s zbyt skomplikowane i krtkotrwae, aby zdyy przejawi si w myleniu. Logiczne bowiem odzwierciedla prawidowo historycznego rozwoju z pominiciem elementw przypadkowych i nieistotnych, a wic nie ukazuje nam caego jego bogactwa. Aby do tego bogactwa mona byo si zbliy trzeba korzysta z rozmaitych metod poznania naukowego, jakie pozwalaj nam nawiza kontakt z obiektywn rzeczywistoci. 189 11.3. TYPY WYJANIE FAKTW SPOECZNYCH W naukach spoecznych uksztatoway si swoiste metody umoliwiajce w rnym stopniu wyjanianie zjawisk, bdcych przedmiotem zainteresowania tych nauk. Do najbardziej rozpowszechnionych mona zaliczy nastpujce metody: a) porwnawcz, b) historyczn c) dialektyczn d) funkcjonaln e) strukturaln oraz f) systemow ktre postaramy si bliej scharakteryzowa. Ad a. Metoda porwnawcza porzdkuje w pewnym stopniu naturaln poniekd skonno umysu ludzkiego do ustalania podobiestw i rnic midzy postrzeganymi przedmiotami i zjawiskami. Poprzez analiz porwnawcz badanych przedmiotw lub zjawisk mona wic uzyska wiedz o

wystpujcych prawidowociach jakie rzdz ich istnieniem i rozwojem. Dziki tej metodzie mona te doj do syntezy tego, co wsplne danym przedmiotom bada, czyli dokona rnych uoglnie i ustali pewne ich typ y. Durkheim wyrnia trzy moliwe postacie tej metody, w zalenoci od tego, czy brao si pod uwag fakty: 1) z jednego i tego samego spoeczestwa; 2) dotyczce kilku rnych spoeczestw tego samego typu; 3) przynalene do kilku spoeczestw rnych typw. Uwaa on, e najbardziej zasadne jest stosowanie jej tylko do pierwszego z wymienionych przypadkw, poniewa nawet dwa spoeczestwa tego samego typu nie s nigdy identyczne. Stosowanie tej metody wie si wic z koniecznoci okrelenia stopnia porwnywalnoci danych przedmiotw lub zjawisk, poniewa czsto s one pomimo zewntrznych bzy formalnych podobiestw na tyle rne w swej istocie, e nie kwalifikuj si do porwna, z ktrych wynikayby bardziej zasadne wnioski. Stosowanie tej metody wymaga zatem co najmniej takiej ostronoci, jak wnioskowanie przez analogi. Omawiana metoda bywa czsto czona z metod historyczn, jak zajmiemy si wanie w nastpnej kolejnoci. Ad b. Metoda historyczna oglnie biorc odrzuca ponadczasowe ujcia wszelkich zjawisk spoecznych, postulujc po prostu takie ich badanie, ktre bdzie nie tylko konkretne, ale bdzie take uwzgldniao zachodzce w nich zmiany. Posugiwali si nim.in. G.B. Vico, JJ. Rousseau, J.G. Herder, G.W.F. Hegel, A. Comte i W. Dilthey, cho pojmowali j rnie. 190 Niewtpliwie poprzez historyczn analiz konkretnych faktw i zjawisk spoecznych ukazujc nie tylko ich czci skadowe, ale take i etapy ksztatowania si owych czci, a tym samym powstawania danego przedmiotu bada mona byo znacznie lepiej pozna ich uwarunkowania, ni na innej drodze. Wskazywali na to wyranie przedstawiciele metodologii, doskonalc t wanie metod. Ad c. Metoda dialektyczna ma dug histori. Przed Marksem zostaa ona najpeniej wyraona przez Hegla, ktry uwaa, e ide jaka urzeczywistnia si w wiecie rzdzi prawo sprzecznoci, bdce rdem i zasad wszelkiego ruchu. Kade pojcie, wywodzc si z idei absolutnej, ukonkretnia si i tym samym zaprzecza swojej godnoci. W ten sposb kada teza osiga swoj antytez, a ich przezwycieniem staje si synteza, ktra jest te now tez, zmierzajc do kolejnej antytezy, a nastpnie syntezy. Tak zwan triad": teza-antyteza-synteza, Hegel uwaa za model rozwoju wiata. Wedug tej koncepcji kada nowa synteza, stajca si kolejn tez jest rwnoczenie kontynuacj i zmian poprzedniej. Prawo to stosowa on zarwno do myli, jak te do istniejcej rzeczywistoci, a tym samym i spoeczestwa. Marks nawizujc krytycznie do koncepcji Hegla twierdzi, e dialektyka jest pierwotnie wyrazem rozwoju wiata przyrody, a dopiero wtrnie wyrazem rozwoju myli, ktra odbija wiat

rzeczywisty. Dlatego te gosi, e nie wiadomo czowieka okrela jego byt, lecz przeciwnie jego byt spoeczny okrela jego wiadomo. Przypomnijmy podstawowe zaoenia tej metody. Marksistowska metoda dialektyczna przyjmujc ontologicznpierwot-no materii, bdcej w cigym ruchu i rozwoju jest prb najbardziej oglnego ujcia praw przyrody i ycia spoecznego ludzi, a take procesw mylenia. Tak ujmowana metoda dialektyczna opiera si na nastpujcych prawach: na prawie wzajemnych powiza i uwarunkowa zjawisk; na prawie cigoci ich rozwoju; na prawie przechodzenia zmian ilociowych w jakociowe oraz na prawie cierania si albo przezwyciania istniejcych przeciwiestw, tkwicych zarwno w caej obiektywnej rzeczywistoci, jak te we wszystkich jej fragmentach. Ad d. Metoda funkcjonalna zmierza do wyjanienia rnych zjawisk spoecznych poprzez ukazanie ich czynnoci czy zada, jakie speniaj w rnych stadiach rozwoju tego systemu spoecznego, w ktrym wystpuj, i to zarwno w odniesieniu do tego systemu, jak te do jego rodowiska. Analiza ..., w ktrej prbujemy okreli stosunek pomidzy dziaalnoci kulturow ludzi a ludzkimi potrzebami, podstawowymi lub pochodnymi, moe by nazwa funkcjonaln" pisa Br. Malinowski" jeden z twrcw tej wanie metody. Jego zdaniem dziki funkcjonalnej analizie moemy 191 pokaza, e zanim nie powstay nowe potrzeby, nie dokonuje si nowych wynalazkw ani rewolucji, nie zachodzi adna spoeczna czy intelektualna zmiana12. Robert H. Merton13 wskazywa na potrzeb wyrniania obok funkcji jawnych rwnie funkcji ukrytych. Ponadto wskazywa te na to, e pewne spord istniejcych wytworw spoecznych mog by funkcjonalne dla jednych grup, a rwnoczenie dy sfunkcj onalne dla innych. Z tego te powodu s czynnikiem przeszkadzajcym w yciu spoecznym i dezintegrujcym dane spoeczestwo. Ad e. Metoda strukturalna uksztatowaa si pierwotnie w lingwistyce, a nastpnie rozprzestrzenia na inne nauki spoeczne. Pomimo pewnych rnic, jakie wystpuj w pogldach poszczeglnych zwolennikw omawianej metody, mona wskaza na takie jej zaoenia, ktre najoglniej j charakteryzuj: a) wszelkie przedmioty i zjawiska nie powinny by ujmowane w sposb oderwany od struktury, w jakiej tkwi, a cilej biorc od systemu, w ktrego wanie strukturze maj okrelone znaczenie; b) naley odrnia aktualnie wystpujce zjawiska i dziaania od istniejcego systemu idealnego, stanowicego dla nich pewien abstrakcyjny wzorzec; istnieje zatem potrzeba rozrniania w badaniach tego, co j e st, od tego, co by powinno; c) nauka powinna koncentrowa si na realnych strukturach i wynikajcych z nich relacjach midzy poszczeglnymi elementami danej struktury, a nie na ich treci, czy istocie; d) istniej pewne uniwersalne struktury mylenia, jakie okrelaj wszelkie mylenie i dziaanie ludzi, niezalenie od specyficznych uwarunkowa spoecznych i historycznych.

Za czoowych przedstawicieli metody strukturalnej s uwaani: C. Levi-Strauss, N. Chomsky, M. Foucault, R. Barthes, J. Piaget i G. Gurvitch. Metoda ta bywa take czona z funkcjonaln, np.w socjologii przez T. Parsonsa i G.C. Homansa. Ad f Metoda systemowa wyrosa z inspiracji cybernetyki oraz z prb prze-zwyciania rnych niedostatkw zarwno metody strukturalnej, jak i funkcjonalnej. Podstawowym zaoeniem analizy systemowej jest to, e wszystko i kady moe by badany jako swoisty s y s t e m, ze wzgldu na: a) posiadanie sobie waciwej organizacji wewntrznej oraz b) istniejce wspdziaanie ze swoim rodowiskiem. Interesujcy nas przedmiot moe by wic za pomoc okrelonego sposobu ujcia ukazany nie tylko jako system, ale rwnoczenie take, jako pewien subsystem oglniejszego, bdcego dla niego supersystemem. 192 W kadym z wyrnionych systemw moemy zatem podda analizie rne powizania i zalenoci strukturalne oraz funkcjonalne, jakie istniej midzy poszczeglnymi elementami, ktre go wsptworz, ze wzgldu na ich role w utrzymywaniu i ksztatowaniu danego systemu14. Analiza systemowa pozwala nie tylko na kompleksowe badanie faktw spoecznych, ale take na ich wszechstronne, wieloaspektowe i dynamiczne ujcie. Istniejce metody badania i wyjanie zjawisk spoecznych stwarzaj bynajmniej nie identyczne szanse poznawcze, ukazujc zoone aspekty ich istoty i uwarunkowa. I o tym trzeba stale pamita, dokonujc wyboru okrelonej metody, czy tez czenia rnych elementw poszczeglnych metod. Zastanawiajc si nad rnymi wyjanieniami faktw spoecznych Robert Brown stwierdzi, e oprcz wyjanie logiczno-semantycznych, mona je sprowadzi do nastpujcych siedmiu typw15: 1. Wyjanienia genetyczne opisujce dokadnie lub zarysowujce czasow kolejno zdarze prowadzcych do powstania tego, co chcemy wyjani. 2. Wyjanienia intencjonalne czyli zmierzajce do ustalenia zamiaru czy te celu, jaki tkwi u podstaw dziaania danego czowieka czy ludzi, czy te ich zachowania, jakie spowodowao interesujce nas zdarzenie. 3. Wyjanienia zachowa ludzi poprzez wskazywanie na ich skonnoci, powodujce niezalenie od ich woli okrelone zachowania. 4. Wyjanienia usprawiedliwiajce, jakie wskazuj na rnego rodzaju tzw. racje", tkwice u podstaw danych zachowa. 5. Wyjanienia funkcjonalne odpowiadajce na dwa rodzaje pyta: a) jakim potrzebom czyni zado dany fakt albo

b) jakie zadania spenia interesujcy nas fakt w danych warunkach? 6. Wyjanienia poprzez odwoywania si do empirycznie sprawdzalnych uoglnie. 7. Wyjanienia poprzez odwoywanie si do teorii, rozumianej: a) jako pewna koncepcja hipotetyczna albo b) jako konstrukcja zaoe i praw przyjtych w danej nauce. Oczywicie nie wszystkie spord wymienionych typw wyjanie s przydatne dla naukowych wyjanie, poniewa nie wszystkie prowadz do twierdze pozwalajcych si w obiektywny sposb zweryfikowa. Z tego punktu widzenia dyskusyjnymi s np. wyjanienia typu intencjonalnego czy usprawiedliwiajcego. Chocia moemy domyla si celw czy zamiarw danej osoby lub osb i to niekiedy nawet z duym stopniem prawdopodobiestwa, ale na og trudno wykaza, e s to jedyne cele czy zamiary, i e one wanie byy decydujce w danym przypadku. Inaczej mwic trudno po prosty zweryfikowa logicznie poprawne domysy na ten temat. 193 Podobnie ma si sprawa z odkrywaniem uzasadniajcych racji", ktre jeeli nawet s prawdopodobne to nie znaczy wcale, i musiay tkwi u podstaw zachowa danych ludzi, poniewa mogy wystpowa take jakie inne nieznane nam racje determinujce ich zachowanie. Nasuwa si take pytanie czy wyjanianie poprzez odwoywanie si do teorii, rozumianej, jako system wyjanie"16 jest rzeczywicie w kadym przypadku godne wiary? Odpowied na powysze pytanie zaley od tego za jak koncepcj nauki opowiadamy si, poniewa od wyboru danych koncepcji zaley warto teorii do jakich si odwoujemy. Jeeli np. opowiadamy si za formalno-logiczn czy fenomenologiczn koncepcj nauki, to wyjanienia oparte na teoriach tak pojmowanych nauk mog by odlege od obiektywnej rzeczywistoci. Wspomniane koncepcje nauki bowiem upatruj prawdziwo danej teorii jedynie w logicznej poprawnoci jej struktury. Tym samym stwarzaj moliwo zaliczania do rzdu penosprawnych teorii naukowych nawet rne pseudonaukowe teorie, jeeli tylko speniaj one wyej wymieniony postulat, tzn.s logicznie poprawne. Moemy przecie bez wikszego trudu znale takie teorie, ktre chocia s z logicznego punktu widzenia bez zarzutu to jednak nie zawieraj adnych twierdze sprawdzalnych poprzez przedmiotow praktyk. S to teorie, ktrych tezy wynikaj w sposb logicznie zasadny z przyjtych zaoe, ale przesanki, czyli owe zaoenia, sapo prostu przyjte na wiar, jak to ma miejsce w rnych teoriach filozoficznych, teologicznych i itp. Fakty i zjawiska spoeczne mog by wic wyjanione w rny sposb, ale nie kady z nich jest w rwnym stopniu godny zaufania. Zastanawiajc si nad tym, jakie typy wyjanie s przydatne dla naukowych interpretacji zjawisk spoecznych, dochodzimy do wniosku, e mog tu wchodzi w gr nastpujce typy: 1. Wyjanienia nomologiczne, odwoujce si do praw obowizujcych w danych naukach. Wyjanienia te mog mie charakter dedukcyjny albo indukcyjny. 2. Wyjanienia genetyczne, ktrych celem jest najoglniej biorc ukazanie tego, jak doszo do pojawienia si danego faktu, czyli jak si on uksztatowa, jaki acuch przyczynowo-skutkowy tkwi u jego podstaw.

3. Wyjanienia przyczynowo-skutkowe, wskazujce na bezporednie i gwne przyczyny interesujcego nas zdarzenia, pomijajce rwnoczenie przyczyny, tzn. cay zoony cig jego uwarunkowa. 4. Wyjanienia strukturalne, pozwalajce zrozumie pozycj danego faktu lub zjawiska w konkretnym systemie spoecznym, ze wzgldu na miejsce w tyme systemie. 194 5. Wyjanienia funkcjonalne, bdce poniekd pogbionymi wyjanieniami strukturalnymi. Znajc bowiem miejsce danego faktu w badanym systemie spoecznym moemy ustali, jakie spenia on w nim funkcje, a tym samym okreli jego wano17. 6. Wyjanienia statystyczne, odwoujce si do praw statystyki. Mog tu wchodzi w gr zarwno wyjanienia dedukcyjno-statystyczne, jak i induk-cyjno-statystyczne. 7. Wyjanienia hipotetyczne, prbujc poniekd odgadn w sposb poprawny logicznie genez, przyczyn, wano, czstotliwo itp.dane, dotyczce interesujcego nas faktu czy zjawiska spoecznego.Wyjanieniami wspomnianego typu mona posugiwa si w tych sytuacjach, gdy brak nam podstaw do stosowania innych wyjanie. Wyjanienia te powinny spenia jak sdz postulaty stawiane hipotezom naukowym, czyli powinny by: a) o tyle nowe, eby wskazyway na jakie nie znane dotd aspekty badanych faktw, procesw lub zjawisk; b) na tyle oglne, eby obejmoway swoim zakresem wszelkie fakty, jakich dotycz; c) pojciowo jasne, czyli wyraone w jednoznacznych terminach, moliwie dostatecznie ostrych; d) wolne od sprzecznoci wewntrznych, czyli aby nie zawieray zda nawzajem sprzecznych; e) empirycznie sprawdzalne, czyli dajce si zweryfikowa poprzez praktyk. Spord wymienionych typw wyjanie niektre wykluczaj si nawzajem, jak np. nomologiczne i hipotetyczne, ale te inne mog si uzupenia; np. przy wyjanianiu genetycznym moemy odwoywa si do wyjanie nomologicznych. Moemy zatem wyrni wyjanienia konkurencyjne i komplementarne18. Wielko i rnorodno typw wyjanie stosowanych do zjawisk spoecznych nie jest spraw przypadkow, lecz wynika co najmniej z dwch powodw: a) ze zoonoci i dynamiki rozwojowej zjawisk spoecznych oraz b) z nierwnomiernoci naszej wiedzy o tych zjawiskach, co te powoduje, e nie moemy kadego z nich wyjani tak, jak bymy sobie tego yczyli. Nie moemy np. wyjani w sposb nomotetyczny czy genetyczny tych zjawisk, o jakich niewiele wie dotd nauka, a wic tych, ktre s mao zbadane albo w ogle nie s zbadane. Czsto ujawnienie przyczyny nie wyjania nam jeszcze wszystkiego o danym zjawisku spoecznym. Z tego wzgldu susznie wskazywa E. Durkheim, e kiedy przystpuje si do wyjaniania zjawiska spoecznego, szuka trzeba oddzielnie przyczyny, ktra je wytworzya i funkcji, jaka to zjawisko wypenia"19. 195

Kolejno, w jakiej zostay wymienione proponowane typy wyjanie nie jest przypadkowa, poniewa w pewnym stopniu oddaje ich naukow wano. Niewtpliwie wyjanienie nomologiczne jest najbardziej bliskie prawdy, a wyjanienie hipotetyczne jest tylko w jakim stopniu prawdopodobne. Wydaje si te, e wyjanienie genetyczne, ukazujce proces ksztatowania si danego zjawiska jest peniejszym i std bardziej pewnym wyjanieniem, ni wyjanienie przyczynowo-skutkowe, ktre ogranicza si tylko do wskazania jego bezporedniej i gwnej przyczyny, ukazujc tym samym jedynie pewien wycinek w jego rozwoju. Kolejno pozostaych typw wyjanienia moe by oczywicie dyskusyjna. Jaki poytek wynika z wyrnienia typw wyjanie majcych zastosowanie w odniesieniu do zjawisk spoecznych? Uwaam, e oprcz wzgldw natury teoretycznej wchodz w gr take pewne aspekty praktyczne. Wyjanianie zjawisk spoecznych wie si przecie nie tylko z deniem do ich poznania, ale take z zamiarem ich ksztatowania. Godzi si tu przypomnie star prawd ukazan przez Franciszka Bacona, e tyle mamy wadzy ile mamy wiedzy... Dotyczy to przecie nie tylko przyrody, ale i spoeczestwa. Wyjanianie trzeba wic traktowa, jak drog do wiedzy, ktra pozwoli nam skutecznie dziaa, a tym samym rozwizywa okrelone problemy spoeczne. Uwiadomienie sobie istnienia rnych typw wyjanie dopuszczalnych w nauce pozwoli zarwno na wyrobienie sobie krytycznego stosunku do kadego z nich, jak i na korzystanie z tych, ktre uwzgldniajc specyfik nauk spoecznych mog by przydatne przy rozwizywaniu rozmaitych problemw podejmowanych przez te nauki. 196 PRZYPISY 1 2 Zob. J.G. Droysen, Enzyklopadie undMethodologie der Geschichte. Oldenburg Mtlnchen 1937. W. Windelband, Geschichte undNatiirwissenschaft, v/:Praludien, wyd.III. Tiibingen 1907.

3 By on w duym stopniu wsparty rozwojem filozofii analitycznej oraz umocnieniem si ideii monizmu metodologicznego. Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.III. (Wyd. VII) Warszawa 1970, s.224 i nast.; 338 i nast.; 368 do 371. 4 5 Zob. G.H. v. Wright, Erklaren und Yerstehen, Frankfurt/M. 1974, s. 122 i nast. J.T. Doby, An Introduction to Social Research. Wyd.II., N.York 1967, s.54 do 56.

6 Zob. R. Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, Warszawa 1952. 7 Zob. I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, Warszawa 1964, s.395. 8 Zob. G. W. Hegel, Wykady z filozofii dziejw, 1.1. Warszawa 1958, Wstp. 9 Zob. W. Dilthey, Einleitung in die Geisteswissenschaften, w: Gesammelte Schriften, t.I. Stuttgart 1973. 10 Zob. J. Sztumski, W. Sztumski, Materializm dialektyczny a wspczesne nauki szczegowe, Warszawa 1977, s.286 i nast. 11 Br. Malinowski, Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958, s.31.

12 Tame, s.33. 13 R. K. Merton, On Theoretical Sociology, op.cit., s. 104-109, oraz tego 7eon'a socjologiczna i struktura spoeczna, op.cit. s.92 i nast.. 14 Zob. J. Sztumski, Metodologiczne problemy systemowej analizy spoeczestwa, Katowice 1987. 15 Zob. R. Brown, Explanation in Social Science, London 1963, s.42 i nast. 16 Zob. P. Sztompka, Teoria i wyjanienie. Z metodologicznych problemw socjologii, Warszawa 1973, s.70. 17 Dobr ilustracj wyjanie tego typu snp. wyjanienia rozmaitych faktw spoecznych czy te kulturowych przedstawione przez Bronisawa Malinowskiego, m.in w takich jego pracach, jak: Szkice z teorii kultury, (op.cit.) i Argonauci zachodniego Pacyfiku, (Warszawa 1967). 18 Zob. S. Nowak, Metodologia bada socjologicznych, Warszawa 1970, s.362 i nast. 19 Porwnaj: E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Warszawa 1968, s. 129. 197 12. METODOLOGICZNE ASPEKTY ZAUFANIA I PODEJRZLIWOCI 12.1. PODSTAWY ZAUFANIA I PODEJRZLIWOCI Zaufanie i podejrzliwo s wane nie tylko w stosunkach midzyludzkich, ale rwnie w sferze poznawczej, a w tej mierze take wtedy, gdy podejmujemy badania rzeczywistoci spoecznej. Czy i w jakim stopniu moemy np. ufa wypowiedziom respondentw, danym zawartym w przernych dokumentach, przernym autorytetom itp. rdom naszych informacji, to problem, nad ktrym powinnimy si nieraz zastanawia w czasie prowadzonych bada. Jeeli pojawiaj si wtpliwoci lub co gorsze dochodzimy do wniosku, e nie moemy komu czy te czemu ufa, to wwczas stajemy si oczywicie podejrzliwi. Zaufanie i podejrzliwo s zatem ze sob cile zwizane i dopeniaj si negatywnie, czyli wystpowanie jednego wyklucza drugie. Zauwamy, e zaufanie i podejrzliwo mog opiera si na zasadnych, tzn. obiektywnych przesankach i na mniej zasadnych podstawach o charakterze subiektywnym. Jeeli mamy np. zaufanie do tego, o czym pouczaj nas prawa naukowe albo do tego, co wprawdzie nie zostao potwierdzone przez praktyk, ale jest teoretycznie uzasadnione, a tym samym wysoce prawdopodobne, to moemy powiedzie, e jego podstawy s wanie obiektywne. Sytuacje yciowe, w jakich czowiek znajduje si, s jednak na og bardziej zoone ni to si wydaje i nie zawsze moemy wszystko ocenia w wietle praw nauki ani te weryfikowa w praktyce. Ponadto ludzie nie kieruj si tylko i wycznie rozumem i logik ale rwnie uczuciami i myleniem okrelonym przez ich pragnienia. I to nie tylko wtedy, gdy dziaaj we wasnym imieniu, ale take jako reprezentanci rozmaitych instytucji. Co wicej, czsto nawet ludzie tak dalece pozostaj pod wpywem swoich pragnie, e po prostu nie s w stanie myle logicznie poprawnie, odwoywa si

do nauki, czy choby do zdrowego rozsdku. Wwczas to ich zaufanie jak i podejrzliwo do ludzi i rnych wytworw spoecznych, opieraj si na subiektywnych przesankach. Przesanki te bywaj rozmaite i trudno byoby wymieni wszystkie 198 moliwe. Ograniczymy si zatem do bardziej typowych, a tym samym take czciej spotykanych, nawizujc do koncepcji Mortona Deutscha1. 1. Zaufanie do innych czy si czsto z naiwnoci bdc nastpstwem bd to maego krytycyzmu, bd to braku dowiadczenia danej osoby. May krytycyzm moe wynika z lekkomylnoci, czy wrcz braku zdolnoci do wnikliwego mylenia. Z kolei brak dowiadczenia moe by rezultatem ograniczonych kontaktw spoecznych danego czowieka, spowodowanych przyczynami obiektywnymi lub subiektywnymi. Na przykad mieszkaniec zapadej wsi ma niewtpliwie obiektywne przeszkody w czynnym uczestnictwie w wielu wydarzeniach spoeczno-politycznych, kulturalnych itp., jakie maja miejsce w stolicy lub duym miecie, w ktrym bywa rzadko, jeli w ogle tam si udaje. Natomiast mieszkaniec stolicy z przyczyn subiektywnych, np. z braku zainteresowa, moe te w tego rodzaju wydarzeniach nie bra udziau. W obu przypadkach skutek jest oczywicie taki sam, ale jego przyczyny s rne, podobnie jak i ich moralna ocena. Przeciwiestwem naiwnoci jest przebiego iz ni czy si czsto podejrzliwo wobec ludzi i rzeczy. Przebiego jako skrajny krytycyzm czy sceptycyzm skania do takiego przekonania, e n i k t, a take n i c nie jest godne zaufania. Jest to stanowisko nie tylko bdne, ale take szkodliwe spoecznie. Inspiruje bowiem nie tylko postaw powanie utrudniajc wspycie i wspprac, ale rwnie przeszkadzajc w dziaalnoci badawczej. Dlatego te wydaje si, e w ostatecznym rozrachunku lepiej nawet by niekiedy oszukanym ni nikomu nie ufa, poniewa przy takiej postawie na og wicej zyskujemy ni tracimy. Ponadto jak wiadomo ludziom podejrzliwym zdarza si rwnie, e bywaj oszukani. 2. Zaufanie moe by rwnie nastpstwem konformizmu. Pojawia si ono wwczas, gdy jest oczekiwane ze strony innych ludzi jako postawa jedynie moliwa do przyjcia, a jego brak pociga za sob okrelone sankcje spoeczne. Osoba, ktra odrzuci powszechnie uznawany autorytet, modn teori czy te stosowan na og metod bada jest naraona nie tylko na okrelone epitety, np. niedowiarka", przemdrzaego" itp., ale rwnie na podejrzliwo ze strony konformistw. Do zaufania moe wic skania po prostu pragnienie witego spokoju" i za t cen ludzie s skonni uznawa rne fikcje, pozorne prawdy i to, co jest w nauce ostatnim krzykiem mody2. 3. Zaufanie moe by nastpstwem ufnoci do konkretnego czowieka ze wzgldu na jego osobiste waciwoci lub oficjaln pozycj, jak rwnie do okrelonej instytucji lub dziea ze wzgldu na ich autorytet. Zaufanie tego rodzaju jest szczeglnie czste u osb podatnych na kult autorytetw. 199 Kult autorytetu i jego nastpstwa zasuguj niewtpliwie na odrbn refleksj. Czy mona np. odrzuci wszelkie autorytety? Sdz, e byoby to trudne, jeeli w ogle moliwe, a ci ktrzy gosz negacj wszelkich autorytetw ulegaj z reguy najgorszym. Ufamy autorytetom rnych formatw, poniewa sami nie moemy ani pozna, ani opanowa wszystkiego. Jestemy z koniecznoci zdani na innych i staramy si ufa ich fachowoci i kompetencjom. Czsto nawet jestemy bardziej skonni

wierzy, e przerni specjalici rzeczywicie potrafi zrobi to, czego od nich oczekujemy ni dopuszcza myl o ich ignorancji, a tym samym narazi si na kopoty zwizane z poszukiwaniem innych. Na podobnej zasadzie wierzymy te w autorytet rnych instytucji czy dzie, zwaszcza tych, na ktrych nam szczeglnie zaley, czyli stanowi nasze oparcie. Rezygnacja z autorytetw jest niemoliwa. Natomiast moliwy jest krytyczny stosunek do nich, przejawiajcy si w deniu do weryfikacji i aktualizacji autorytetw. Ufanie autorytetom nie musi zatem czy si z kultem dla nich, lecz z rozsdnym krytycyzmem. Naley tu jednak nadmieni, e trudno podatne na krytyk stzw. autorytety charyzmatyczne, opierajce si na wierze, i rdem ich jest szczeglna aska si nadprzyrodzonych. Zauwamy te, e autorytety tego typu s nie mniej niebezpieczne dla demokracji ni autorytety oparte na przemocy, poniewa jedne i drugie jak uczy najnowsza historia dziaaj w sposb zniewalajcy mylenie i dziaanie ludzi. 4. Zdarza si rwnie, e zaufanie jest wytworem reklamy lub stanw psychozy zbiorowej. Sugestywno osb lub instytucji oraz sugestyjno ludzi, na ktrych one oddziauj, czyli pewna szczeglna wraliwo na okrelone bodce pochodzce od sugerujcych, powoduje powstanie swoistego klimatu, sprzyjajcego zaufaniu nawet do rzeczy wtpliwych. Haaliwa i zrcznie prowadzona reklama moe wzbudzi zaufanie take do ludzi mao wiarygodnych, czego dobrym przykadem snp. efekty wyborcze rnych politykw. Podobnie lansowanie rnych plotek wok danych osb moe doprowadzi zarwno do powszechnego cmokania" czy znaczcego chrzkania na ich temat, a tym samym do uksztatowania si zaufania albo podejrzliwoci do nich. Uywany w reklamie czy propagandzie argument typu: wszyscy ludzie uczciwi opowiadaj si za X-em", jeeli jest do sugestywnie zaprezentowany, to stymuluje swoist psychoz zbiorowprzy ocenie danego osobnika nie liczc si wcale albo co najwyej niewiele z realiami. Nawet przecitnie odwani mog lka si goszenia innych pogldw ni tych, ktre s rzekomo prezentowane przez wszystkich". 200 Tyrania reklamy i propagandy zniewalajca uczucia i umysy ludzkie oraz paraliujca krytyczne mylenie psychoza zbiorowa skaniaj ludzi do ufania tym, ktrzy na to najmniej zasuguj. Przeraajce wszake jest rwnie to, e czowiek wiarygodny, ale pozbawiony moliwoci korzystania z reklamy lub nie posiadajcy waciwoci sugestywnych, moe nie tylko nie uzyska zaufania, ale co gorsze wzbudza podejrzliwo, zarwno w demokratycznych, jak i autokratycznych systemach spoecznych. 5. Zaufanie moe wynika m.in. take z wiary lub z przekonania o istnieniu askawoci bstwa lub szczliwej gwiazdy", dajcej szczeglne szanse danej osobie, jak mniemaj rni huraoptymici. Ludzie o tego typu wierze czy przekonaniu sdz po prostu, e komu jak komu, ale wanie im musi si uda, poniewa dotd te si udawao. Tego rodzaju postawa nie wynika z ufnoci we wasne siy, lecz z nadziei na pomylno losu. Umiarkowani optymici, nie mwic ju o pesymistach, bywaj raczej podejrzliwi, przynajmniej tak dugo, dopki nie znajd dostatecznie przekonujcych przesanek uzasadniajcych zaufanie. Oprcz wymienionych uwarunkowa zaufanie moe by rwnie nastpstwem szczeglnych stanw psychicznych czy te waciwoci charakterologicznych danego czowieka, np. depresji, skonnoci do ryzyka, impulsywno-ci itp.

Oczywicie wszystkie wymienione jak rwnie i niewymienione subiektywne uwarunkowania zaufania mog rzutowa na postaw badawcz danego czowieka i z tego wanie wzgldu nas interesuj. 12.2. ANALIZA UWARUNKOWA ZAUFANIA I PODEJRZLIWOCI Dotychczasowe rozwaania wskazuj, e uwarunkowania interesujcych nas zjawisk sbardzo zrnicowane i zoone. Wynikajz tego niewtpliwie okrelone konsekwencje przy ich ocenie. Mona zatem powiedzie, e jako danego zaufania, respective podejrzliwoci jest okrelana przez ich uwarunkowania. Zaufanie zaufaniu nie jest wic rwne pod wzgldem jakoci, jeeli wynika ono z rnych przesanek. Najlepsze wydaje si takie zaufanie, ktre opiera si na stosunkowo solidnych przesankach. Najgorsze z kolei to takie, ktre jest wytworem szczeglnych stanw psychicznych czy te okrelonych dewiacji. Rnice, jakie moemy odnotowa pomidzy poszczeglnymi rodzajami zaufania, nie s bynajmniej problemem czysto teoretycznym, ale take praktycznym. Powody dla ktrych ludzie darz kogo zaufaniem s pozornie 201 spraw obojtn, zwaszcza dla tego, kto z tego zaufania korzysta. Nie jest to jednak takie obojtne dla ufajcych, jak na to wskazuj historyczne dowiadczenia rnych spoeczestw czy te poszczeglnych osb. Bezkrytyczny stosunek do rozmaitych szalbierzy i demagogw, emocjonalna postawa wobec rnych symboli, reprezentujcych niekiedy zdezaktualizowane wartoci, bawochwalczy stosunek do rnorodnych teorii czy doktryn rwnie atrakcyjnych, jak i utopijnych uleganie uniesieniom powodowanym przez psychoz zbiorow wszystko to rodzi klimat sprzyjajcy pochopnemu zaufaniu albo podejrzliwoci. A z bezkrytycznej ufnoci, jak i z bezzasadnej podejrzliwoci wynikno wiele nieszcz, czy nawet tragedii, zarwno jednostkowych, jak i zbiorowych. Wiadomo przecie, e na manowce mog by sprowadzone zarwno jednostki, jak i nawet due grupy ludzi. Solidno podstaw zaufania, respective podejrzliwoci jest zatem problemem o duym znaczeniu spoecznym, zarwno pod wzgldem teoretycznym, jak i praktycznym. Chocia zaufanie jest koniecznym warunkiem ycia spoecznego, to jednak nie powinno si z tego faktu wysnuwa wniosku, e naley stymulowa wszelkie zaufanie i rwnoczenie te zwalcza wszelkpodejrzliwo w sferze teorii lub praktyki. Pomijajc przerne skrajne przypadki uwaam wic, e o wiele bardziej korzystne jest zaufanie oparte na solidnych przesankach ni na wtpliwych. Rwnie podejrzliwo moe by poyteczna, jeeli nie wynika z chorobliwych postaw, lecz z uzasadnionych przesanek obiektywnych, czyli sprawdzalnych. W zwizku z dotychczasowymi rozwaaniami nasuwa si pytanie: dlaczego ludzie s skonni stosunkowo atwo darzy kogo lub co zaufaniem albo te rwnie atwo przejawia podejrzenia. Dlaczego czsto unikaj jakichkolwiek trudw zwizanych z uyciem swego intelektu do analizy argumentw przemawiajcych za albo przeciw komu lub czemu. Dla psychologw pozostaje nadal tajemnic dlaczego wszelka aktywno umysowa jest tak niechtnie podejmowana przez ludzi, a

nawet uwaana za bardziej mczc i wyczerpujc ni praca fizyczna. Wobec dumy, jak czowieka napawa jego rozum, zadziwiajca jest jego niech do mylenia" zauwaaj trafnie J. Dollard i N.E. Miller3. By moe istnieje jaki jeszcze nieznany nauce powd skaniajcy ludzi do bezkrytycznych zachowa i do nader oszczdnego odwoywania si do intelektu. Kto wie czy owym powodem nie jest lk przed tym wszystkim, co intelekt akceptuje, a co jest przecie znacznie ubosze od wiata ludzkich marze i pragnie. Uznawanie przez czowieka tylko tego, co da si uzasadni i rozumie zmusioby go do rezygnacji z caego bogactwa jego marze i de. Wydaje si wic, e ludzie dlatego wanie s zarwno 202 bardziej bezkrytycznie peni zaufania, jak podejrzliwoci, poniewa tylko w ten sposb mog zachowa drogie sobie mity, marzenia czy te pragnienia. Unikanie odwoywania si do rozsdku daje ludziom swoisty komfort ycia jak to w przekonywajcy sposb wykaza Rupert Crawshay Williams4. Uwaam wszake, i koszty tego komfortu s czsto zbyt due, aby warto byo go upowszechnia. Oczywicie, zachowujc nawet zdroworozsdkowy krytycyzm oraz skonno do refleksyjnego traktowania ludzi i rzeczy, ktre darzymy zaufaniem, nie jestemy wcale w peni zabezpieczeni przed kamstwem, oszustwem, wiaroomstwem itp. zjawiskami. wiat jest zbyt zoony, a stosunki midzyludzkie nazbyt skomplikowane, abymy mogli wszystko sami przeledzi, przeanalizowa i zweryfikowa. Jestemy ofiarami zarwno braku dostatecznej iloci danych, jak i ich nadmiaru. Powoduje to, e w pierwszym przypadku brak nam odpowiednich przesanek dla wysnucia poprawnych wnioskw, a w drugim moliwoci weryfikacji naszych wnioskw. Istniejce z koniecznoci w sferze ycia politycznego rne tzw. arcana imperii" ograniczaj dopyw danych i powoduj, e ulegamy rnym pprawdom lansowanym przez propagand. Nika znajomo strzeonych tajemnic produkcyjnych rnych towarw powoduje z kolei, e ulegamy te przernym wymysom reklamy. Przyjmujemy, niczym dobr monet, rne kamstwa o charakterze konwencjonalnym od ludzi, z ktrymi stykamy si na co dzie i chocia wiemy, e s one czsto rezultatem potrzeby zachowania twarzy", udawania, konformizmu itp., to jednak byoby nam przykro bez nich. By moe wanie z tego powodu zrodzia si ju w staroytnoci myl o tym, e wiat chce by oszukiwany". I na tej podstawie dochodzono do wniosku, e naley go oszukiwa. Ale czy dzisiejsi ludzie chcby rwnie oszukiwani jak ongi? Odpowied na to pytanie nie jest wcale prosta. Myl, e jeli nawet istniej pewne koniecznoci, dla ktrych chc by oszukiwani, to nie znaczy wcale, i s one przez nich podane. Bowiem to, co wynika z koniecznoci, to najczciej po prostu znosimy bez przyjemnoci, a tym samym nie podamy. Ukazanie wymienionych problemw badajcym zjawiska spoeczne wydaje mi si dlatego celowe, aby uczuli ich na potrzeb zachowania postawy rozsdnego krytycyzmu we wszystkich fazach procesu badawczego. Wydaje si ponadto, e ludzie tak dugo nie maj o to pretensji, i s oszukiwani, dopki nie dotyczy to spraw lub osb szczeglnie dla nich bliskich i wanych. Trac te wtedy zaufanie, gdy licz na kogo lub co, co jest dla nich szczeglnie drogie, szanowane, a spotyka ich zawd. Reaguj atak zarwno jednostkowo, jak i zbiorowo.

203 Utrata zaufania moe zatem mie charakter jednostkowy i zbiorowy, w zalenoci od tego, jak dalece indywidualnych lub powszechnych dotyczy wartoci. Utrata zaufania do bliskiej osoby czy si z naruszeniem wartoci, jakie czyy danych ludzi i powoduje okrelony kryzys w mikroskali spoecznej. Natomiast utrata zaufania do powszechnie wyznawanych idei lub wartoci w danym spoeczestwie i odpowiadajcych im instytucji, powoduje kryzys o znacznie powaniejszych rozmiarach i nastpstwach, jaki nieatwo przezwyciy, przynajmniej w krtkim czasie. Jednym z podstawowych czynnikw, jaki ma wpyw zarwno na ksztatowanie si klimatu zaufania i podejrzliwoci jest jzyk, ktry suy m.in. do wyraania naszych myli i uczu. Wiemy jednak te o tym, e jzyk, jakim si ludzie porozumiewaj, moe rwnie suy do maskowania ich rzeczywistych myli i uczu, stajc si konwencjonalnym bekotem, penym podtekstw i unikw Jzykiem dyplomatycznym", wyrafinowanym argonem uczonych, skrywajcym czsto ich mizeri intelektualn lub tzw.mow-traw". W zwizku z tym nasuwa si pytanie: czy jzyk maskujcy rzeczywiste ludzkie myli lub uczucia moe sta si czynnikiem ksztatujcym klimat zaufania? Pytanie to odnosi si zarwno do jzyka ludzi uczonych, jak te ludzi nie pretendujcych do tego miana. Uwaam osobicie, e taki jzyk nie suy oczywicie ani teorii, ani praktyce, ani te klimatowi zaufania i staje si jednym ze rde podejrzliwoci w wsko albo szeroko rozumianych stosunkach midzyludzkich. Jeeli zatem jzyk, jakim posugujemy si, jest czynnikiem ksztatujcym zaufanie albo wywoujcym podejrzenia, to naley zastanowi si nad tym, co trzeba uczyni, aby sta si wanie jzykiem tworzcym klimat zaufania. Zauwamy, e jest to problem intrygujcy ludzi nie od dzisiaj, jak wiadcz o tym dzieje filozofii. Zajmowa si nim jak wiadomo Sokrates, ale przecie ju wczeniej, bo na przeomie VI V wieku p.n.e., nie tylko podj go Konfucjusz, lecz nawet zaproponowa oryginaln koncepcj sanacji jzyka poprzez uprawidowienie n a z w5, czyli rzeczownikw, ktre stanowi przecie istotny skadnik kadego jzyka. Na czym polega ta koncepcja? Mona ukaza j najlepiej posugujc si nastpujcym przykadem: Jeeli kto uwaa si za obywatela danego pastwa, a nie wypenia podstawowych obowizkw, jakie z tytuu obywatelstwa na nim ci- to albo kamie, e jest obywatelem albo te sowo obywatel" ma dla niego inne znaczenie. Trzeba zatem w takim lub podobnym przypadku uprawidowi dane sowo, czyli nada jemu sens, jaki si z nim wie i jest ustalony przez tradycj. Nie chodzi tu wic o konsubstancjalne rozumienie sw, ale o takie posugiwanie si nimi, ktre odpowiada ustalonym znaczeniom i pojciom. 204 Uprawidowienie sw danego jzyka jest wic koniecznym warunkiem jego wiarygodnoci. Dlatego wanie w uprawidowieniu sw kadego jzyka, jakim si ludzie posuguj, trzeba i naley upatrywa jednej z istotnych drg wiodcych do przezwycienia podejrzliwoci i rwnoczenie prowadzcych do wzajemnego zaufania, w stosunkach midzyludzkich, jakie ksztatuj si zarwno w maych, jak te i w wielkich zbiorowociach ludzkich.

Oprcz sanacji jzyka wan rol w ksztatowaniu obiektywnych postaw zaufania speniaj metody weryfikacji hipotez, jakie tworzymy sobie zarwno na codzienny, praktyczny uytek, jak te dla bardziej subtelnych potrzeb o charakterze poznawczym. Korzystamy oczywicie z wielu rnych metod weryfikacji hipotez, majc wiadomo tego, e nie kada z nich jest rwnie dobra, biorc pod uwag: skuteczno, zdolno sprawdzenia, czy te ewentualne ;,puapki", jakie w nich tkwi. Korzystanie z rnych metod weryfikacyjnych nie zaley jednak tylko od naszych chci lub upodoba, ale jest take uwarunkowane specyfik dziedziny, ktrej dane hipotezy dotycz. Nie wszdzie jednak moemy posuy si obserwacj bezporedni, pomiarem czy eksperymentem, w cisym tego sowa znaczeniu. Biorc powysze pod uwag mona powiedzie, e czynnikiem wspomagajcym zaufanie jest dobr takich metod weryfikacji, ktre s o b i e k -tywnie optymalne dla hipotez danej dziedziny. W wyniku weryfikacji hipotez dochodzimy do rnych tzw. prawd", ktre rni si midzy sob stopniem prawdopodobiestwa. Jakie s tego przyczyny, oprcz tego, e stosowalimy rne, co do swej jakoci metody? Przyczyny tego oglnie biorc mog by zarwno obiektywne, jak i subiektywne. Do obiektywnych zaliczamy: a. Nieprzerwany proces przeobrae obiektywnej rzeczywistoci, wyraany w znanym powiedzeniu Heraklita panta rei, ktry sprawia, e nic nie pozostaje w stanie niezmiennym. Std kady nasz sd o dowolnym przedmiocie, ustalony zgodnie z naukow metod poznania dzi, moe okaza si niewystarczajcy ju j u t r o. b. Nasze poznanie zaley od aktualnego stanu nauki dotyczcej tego, co poznajemy. Im bogatsza ludzka wiedza, tym wiksze moliwoci poznawcze kadego, kto t wiedz spoytkuje w danym akcie poznawczym. c. Jako naszego poznania zaley take od aktualnego rozwoju techniki. Na przykad odkrycie komrkowej budowy ywych organizmw stao si moliwe dopiero po wynalezieniu mikroskopu. Nasze sdy zale zatem rwnie od jakoci narzdzi poznawczych, jakimi moemy posugiwa si na danym etapie rozwoju wiedzy i techniki. d. Nie wszystkie przedmioty s nam rwnie dostpne. Jedne znajduj si bezporednio w zasigu naszej rki i s dostpne zmysom, inne bardzo 205 odlege, s dostpne naszym zmysom porednio za pomoc rozmaitych urzdze przetwrczych, np. fale elektromagnetyczne poprzez urzdzenia radiowe. Kiedy mwimy o subiektywnych uwarunkowaniach, mamy na myli zarwno ograniczenia w zakresie funkcjonowania zmysw, jak i intelektu poszczeglnych ludzi, ktre zawajich moliwoci poznawcze. Inaczej mwic, jeeli kto np. nie bdzie zna dotychczasowych osigni naukowych na temat badanego przedmiotu, to jego moliwoci poznawcze bd mniejsze w porwnaniu z tymi, jakie bdzie mia osobnik znajcy te zagadnienia. Podobnie czowiek le widzcy czy te nie umiejcy patrze przez mikroskop bdzie mia znacznie mniejsze moliwoci wykorzystania tego narzdzia ni osoba dobrze widzca lub sprawnie posugujca si tym narzdziem. Obok sprawnych zmysw,

zasobu wiedzy i znajomoci metod bada take takie waciwoci, jak dociekliwo, krytycyzm, umiejtno poprawnego wnioskowania stanowi istotne subiektywne wyznaczniki, ktre okrelaj jako naszych sdw6. 206 PRZYPISY 1 M. Deutsch, The Resolution ofConflict. Constructive and Destructive Processe, New Ha-ven and London 1977, s.145-148. 2 3 J. Sztumski, Fikcja a rzeczywisto, w: Studia filozoficzne" 1979/8, s.88 n. J. Dollard i N.E. Miller, Osobowo i psychoterapia, Warszawa 1969, s.277.

4 Zob. R.C. Williams, The Comforts ofUnreason. A Study ofthe Motives Behind Irrational Thought, London 1947. Zob. te rec. z tej ksiki: J. Sztumski, O motywach irracjonalnego mylenia, Ruch Filozoficzny" 1958, t. XVIII, s.195-196. 5 Zob. H. Becker i H. E. Barnes, Social Thought from Lor to Science, t. I.wyd. III., N.York 1961, s.5960. (Istnieje te polskojzyczne wydanie wymienionej ksiki Beckera i Barnesa pi. Rozwj myli spoecznej od wiedzy ludowej do socjologii, Warszawa 1964. s.121-123.) 6 Zob. H. Luhmann, Vertrauen. Ein Mechanismus der Reduktion sozialer Komplexitdt, (II. poszerzone wydanie), Stuttgart 1973. WYBRANA LITERATURA Adamski W., Metoda dokumentw osobistych " w socjologii, w: Studia Socjologiczne 1969, nrl, s.101-121. Andreski S., Die Hexenmeister der Sozialwissenschaften. Missbrauch, Mod und Manipulation, einer Wissenschaft, Miinchen 1974. Atteslander P., Methoden der empirischen Sozialforschung, Berlin N.York 1975. Babbie E.R., Survey Research Methods, Belmont California 1973. Babbie E.R., The Practice of Social Research, Belmont California 1975. Blalock H.M., Statystyka dla socjologw, Warszawa 1977. Brown R., Explanation in Social Science, London 1963. Brzeziski J., Elementy metodologii bada psychologicznych, Warszawa 1980. Caplovitz D., The Stages of Social Research, N.York 1983. Cicourel A.V., Methode und Messung in der Soziologie, Frankfurt /M. 1976. Coleman J.S., Wstp do socjologii matematycznej, Warszawa 1968. Doby J.T., An Introduction to Social Research, (praca zbir, pod red.), wyd. II, N.York 1967. Duverger M., Methodes des sciences sociales, Paris 1964. Dyonizak R., MikulowskiPomorski J., Problemy metodologiczne socjologii. {Wypisy), Krakw 1972. Fellin P., Tripoldi T., Meyer H.J., Exemplars of Social Research, Itasca, Illinois 1969. Galtung J., Theory and Methods of Social Research, OsloN.York 1969. Goode W.J., Hatt P.K., Methods in Social research, N.YorkTorontoLondon 1952. Gostkowski Z., Lutyski i., Analizy i prby technik badawczych w socjologii, (Praca zbir.),

Wrocaw, t. I 1966; t. II 1968; t. III 1970; t. IV 1972; t. V 1975. Gostkowski Z., (pod red.) Podrcznik ankietera. Zasady prowadzenia wywiadw, Warszawa d 1972. Gostkowski Z., (pod red.), Z metodologi i metodyki socjologicznych bada terenowych, Warszawa, zeszyt 3 1974, zeszyt 4 1976. Grawitz M., Methodes des sciences sociales, Paris 1972. Gutjahr G., Psychologie des Interviews in Praxis und Theorie, Mannheim 1985. Habenstein R.W., Pathways to Data, Chicago 1970. Hamond P.E., (praca zbir, pod red.) Sociologists at Work. Essays on the Craft of Social Research, N.York London 1964. Harder T., Werkzeug der Sozialforschung, Miinchen 1974. Hyman H.H., Interviewing in Social Research, Chicago 1954. Jahoda M., Deutsch M., Cook S.W., Research Methods in Social Relations, (praca zbir, pod red.), N.York 1955. Kahn R.L., Cannel C.F., The Dynamics ofInterviewing. Theory. Techniue, and Cases, wyd.II, London 1958. 208 Kaufmann F., Methodology of Social Sciences, London 1958. KBnig R-, (praca zbir, pod red.), Handbuch der empirischen Sozialforschung, t.1-4, wyd. III, Stuttgart 1973. Krippendorf K., Content Analysis. An Introduction to Its Methodology, London 1980. Labovitz S., Hagedorn R., Introduction to Social Research, N.York 1971. Lazarsfeld P.F., Am Puls der Gesellschaft. Zur Methodik der empirischen Soziologie, Wienl968. Lazarsfeld P.F., Hauptstromungen der Sozialwissenschaftlichen Forschung, Frankfurt/M., Berlin Wien 1973. Lofland J., Analyzing Social Settings. A Guide to Qualitative Observation and Analysis, Belmont California 1971. Madge J., The Tools of Social Science, N.York 1965. Mayntz R., Holm K., Hubner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa 1985. Michajov C, Empiriczeskoje socjologiczeskoje issledovanije, Moskwa 1975. Nachmias D., Nachmias C, Research Methods in the Social Sciences, London 1976. Noelle E., Umfragen in der Massengesellschaft, Hamburg 1963. Nowacki T., Metodologia pedagogiki pracy, (praca zbir, pod red.), Warszawa 1978. Nowak S., Studia z metodologii nauk spoecznych, Warszawa 1965. Nowak S., Metodologia bada socjologicznych, Warszawa 1970. Nowak S., Metody bada socjologicznych. Wybr tekstw, Warszawa 1975. Pawowski T., Metodologiczne zagadnienia humanistyki, Warszawa 1969. Phillips B.S., Social Research. Strategy and Tactics, N.York London 1967. Podstawowe kategorie klasyfikacji w zakresie zmiennych metryczkowyeh, Danilowicz P., Lutyski J., Sianko A., Sztabiski P.B., Warszawa 1980. Roth E., Heidenreich K., (praca zbir, pod red.), Sozialwissenschaftliche Methoden, Lehr

und Handbuch fur Forschung und Praxis, Miinchen Wien Oldenburg 1984. Schuessler K.F., (praca zbir, pod red.), Sociological Methodology 1980, San Francisco Washington London 1979. Simon J.L., Basic Research Methods in Social Science: the Art of Empirical Inwestigation, N.York. 1969. Sjoberg G., Ethics, Politics, and Social Research, (praca zbir, pod red.), Cambridge Mass. 1971. Sorokin P.A., Fads and Foibles in Modern Sociology andRelated Sciences, Chicago 1956. Steward D.W., Secondary Research. Information Sources and Methods, London New Delhi 1984. Sulek A., Granice eksperymentu w makro- i mikrosocjologii, w: Studia Socjologiczne, 1972, nr 3, s.45-66. Szaniawski K., Metody statystyczne w socjologii, (praca zbir, pod red.), Warszawa 1968. Szczepaski L, Odmiany czasu teraniejszego, Warszawa 1971. Sztompka P., Teoria i wyjanienia. Z metodologicznych problemw socjologii, Warszawa 1973. Tripodi J., Fellin P., Meyer H.J., The Assessment of Social Research, Itasca, Illinois 1969. Topolski J., Metodologia historii, Warszawa 1968. Wiatrowski Z., Podstawy pedagogiki pracy, Bydgoszcz 1994. Wodarka J., Zikowski M., Metoda biograficzna w socjologii, (praca zbir, pod red.), Warszawa Pozna 1990. Wright G.H. v., Erklaren und Verstehen, Frankfurt /M. 1974. Zurawicki S., Metodologiczne problemy nauk ekonomicznych, Warszawa 1969. 209

Anda mungkin juga menyukai