Anda di halaman 1dari 20

AFRKALI KLELERN DRENLER ( ZENC SYANLARI )

21 Mays 2011 Cumartesi

Emevi ve Abbasi iktidarlarnn zulm ve basky alabildiine artrmas karsnda, hafzalarnda henz doal toplum anlarn canl biimde yaayan kleler hi vakit kaybetmeden ayaklanmalara ynelirler.

Madde-enerji ve hareket btnlnden oluan canlln daha ilk halinden bugne kadar her bir oluum, hem evren iinde bir tikel ve hem de kendi anlam gcyle bir evrenseldir. Yaam, canllk, varlk; madde-enerjihareketin birbirlerini tamamlamas temelinde bir btnl oluturduklar kadar evrensel ve tikelin iieliini de barndrr ve yanstrlar. nsan-toplumu tarihini incelerken yaadmz ann tarihi ve tarihin de yaadmz an ierdiini unutmadan, bu tarih iinde yaanan olay-olgu; varlklar zaman-mekan-hareket btnl iersinde anlamaya almamz halinde ancak doruya yaklam olabiliriz. imdiden kopuk tarih hikayeanlat deerinden teye gidemeyecei gibi tarihten kopuk imdi de, anlalabilen bir imdi olmaktan uzak kalr. Mekansal anlamda evrenden ve de Dnyadan kopuk bir yerellik-blgesellik ile yerel-blgeden kopuk, her eyi dz biimde genelletiren dnyasallk-evrensellik de ayn oranda anlamdan uzak kalacaktr. Zaman-mekan ve varlk hallerinin btnl olan evrende esnek zekasyla, farkndalnn farkna varmasyla insan-toplumu hem evrenin bir paras ve hem de evrenin zeti olarak kendine has bir evreni temsil etmektedir. Ancak burada insan merkezli bir yaklama dmemek iin unu belirtmekte fayda vardr. nsan-toplum doann ve evrenin paras ve zeti olmay hak ettii oranda kendisidir; ayn anlama gelmek zere kendisinde evreni yanstabilir. Yani insan-toplum, doal-doasal; evren-evrensel geliim seyrine uyumlu olduu srece insan-toplum olarak tanmlanabilir ve de kendi anlamn bulabilir. nsan-toplumun tarihi ve/veya tarihin insan-toplum blm ele alnrken bu tarih kapsamndaki olay-olgu; varlklarn da; yerel/blgeseldnya/evrensel btnl ierisinde ele alnmasyla doruya yaknlam olacaz. Rber APOnun Ortadouda Uygarlk Krizi Ve Demokratik Uygarlk zm adl savunma da 6. hakikat olarak dile getirdii Ben benim, ben evrenim, ben ncesi-sonras, yakn-uza olmayan zaman ve meknm! belirlemesi bu gerei en anlalr biimde izah etmektedir.

Btnlkl tarih anlay temelinde evrensel tarihi incelediimizde Ortadou jeo-kltr (Ortadou kelimesi, gerei tam ifade etmeme ya da rtme riski tad iin Ortadou kavram yerine -Verimli Hilal- kavramn kullanmak geree daha da yaknlatrabilir) insan-toplum tarihi asndan belirleyici bir yere sahiptir. Sosyal bilimin antropoloji-arkeoloji-etnografietimoloji-tarih bilim dallarnda yaplan almalarn sonular, insanln ortak miras olan tarihi kalntlardan renebildiklerimiz ve corafyann da katklaryla elde edilen veriler bu gerein kabuln kanlmaz klmaktadr. Dou Afrika Rifinden yola kan insan gruplar binlerce yllk yolculuklar boyunca kendileri iin uygun blgeler aramlardr. Bu uzun, meakkatli ve acl yolculuun sonularndan biri olarak sa kalabilen insan gruplar Afrikann kuzeyinden balayp bugnk Hindistana kadarki sahay kapsayan Verimli Hilal blgesinde younlamaya balamlardr. Binlerce yllk 4.buzul dneminin sona erme sreci tamamlannca, bu sahada iklim ve corafyann sunduu koullar insan iin yaamsal nemde gerekli barnma, korunma ve beslenme imknlarn sunmaktadr. Verimli Hilal denilen bu corafyann deiik alanlarnda gens-klan ve giderek kabile biiminde rgtlenen insan gruplar ger, yar-ger yerleik yaam ve hareket tarzlaryla binlerce yllk sre iinde doal toplumu ina etmilerdir. Ana-kadn nclnde ina edilen toplumsallk neolitik devrim dneminde zirveye ulamtr. nsanlama ve toplumsallamann i ie gelitii bu srete insan-toplum zihniyet, anlam ve yaplanmalaryla kendini bugnlere kadar tarabilen maddi-manevi kltr deerlerini yaratmtr. . 20.000 ile 3.000 aras zamana tarihlenen bu dnemde iki ana kltr ve dil grubu olarak Semitik dil-kltr ile Aryenik dil-kltr ortaya kmtr. nder APO, tarihin bu dneminde hakikatin yaandn ve dolaysyla hakikati bizzat yaayan toplumun, bir baka hakikat arayna gerek duymadn belirtir. Toplum tarihi zerindeki belirleyici rol anlamnda tarihin anas olan bu dnem politik- ahlaki toplum dnemidir de ayn zamanda. zellikle neolitik devrimle birlikte kendisini atlm dzeyinde yanstan kazanmlarn gasp edilmesi zerine, kendini var eden devlet adl bir yaplanma ortaya kar . 3000lere doru. Yaklak 5-6 bin yllk sre ncesine tarihlenen devlet, srasyla erkek egemen hiyerari, hanedanlk, kent, imparatorluk ve en son ulus-devlete kadar farkl biimlerle kendini bugne kadar tarr. Ahlak, ideoloji, din, tarikat, mezhep, felsefe, bilim, sanat, edebiyat gibi manevi kltr deerleri olduu kadar peygamber, mehdi, filozof, bilge, dervi, ermi, askeri komutan, imam, bilgin gibi kiilikler de toplumun

zgrlk, adalet, bar, demokrasi araylarnn sonucunda ortaya kmtr. Yine bu oluumlar ve kiilikler devlete ve iktidara kaydklar oranda da toplum kart, kendilerinin ve kendi sylemlerinin kart haline gelerek toplumun direniiyle karlamlardr. nsan-toplum tarihi, demokratik uygarlk ve devleti uygarlk olarak adlandrlan iki ana nehir ak biiminde seyreder. Verimli Hilal jeo-kltr, bu iki ana nehrin dou yeri olduu iin insantoplumun evrensel tarihinde belirleyici yere sahiptir. zgrlk ve klelik eilimlerinin, direniin ve teslimiyetin, kahramanln ve hiliin, despotluun ve toplumsalln bu kadar keskin biimde bir arada ama aralarnda kyasya mcadelenin yaand; ama ayn zamanda birbirine dnebildikleri, yce kazanmlarn olduu kadar byk kayplarn ve trajedilerin de yce yaratmlar kadar lmn de en kahredici biimlerinin yaand merkezi corafya olmas bu geree dayanr. Semitik kltr arlkl brahimi gelenek ile Aryenik kltr orijinli Zerdet gelenei, bir yandan birbirleriyle karlkl bir etkileim halinde olurken dier yandan da direni gelenei ekseninde zaman-mekan olgularna bal olarak ortaya kan tm ideolojik, dnsel, felsefik, ahlaki, dini, siyasal, kltrel, ekonomik, askeri akmlar ve hareketleri, rgtleri ve mcadeleleri, sylemleri ve eylemleri, inileri ve klar etkilemiler hatta ondan da te onlara kaynaklk etmilerdir. Ancak bu iki ana kaynak gerek brahimi ve Zerdti gelenekler olarak ve gerekse de etkiledikleri akmlar ve klar olarak devleti uygarlk gleri tarafndan kullanlma ve yozlatrlma durumunu da yaamlardr. Hz. brahimin oklu tanr-krallar dzeni ve onun Urfa havzasndaki uzants olan Nemrut dzenine kar k Musada On Emir ile birlikte kabile devleti yasalarna dntrlm. Saul-Davut ve Sleyman bu yasalara dayanarak kabile devletini kurmular. Bu kabile devleti kapitalist modernite de onlarca ulus-devlet tanrsna dnmtr. Neolitik devrim deerlerini ahlak felsefesi biiminde zaman-mekana uyarlayan, bu yolla devleti uygarlk glerine kar demokratik uygarlk glerine baarl direnme yolunu gsteren Zerdtilik, Aryenik kltr ve halklara tarihi klar yaptrrken kendisinden sonraki zellikle Ortadou kl tm direniler ve hakikat araylarna, bata Mazdeizm, Mitraizm, Manizm, Alevilik gibi klara kaynak olmutur. Dier yandan Zerdet felsefesinin gcn kendi karlar iin kullanan ve kastlaan Mag rahipleri, Maninin aydnl ve erdemi geri getirme abalarn bastrma rneinde olduu gibi devleti gler tarafndan kullanlagelmitir. Yaklak 300 yl ezilenlerin sesi olarak hakikat arayn srdren Hristiyanlk, din adamlarnn Roma devleti ile ibirlii sonucunda resmileerek devlet ve iktidar arac olarak

kullanlm ve bunun zerinden bir kar Hristiyanlk gelitirilmitir. Hz. Muhammed Semitik kltre Araplk temelinde yeni bir k yaptran ama ayn zamanda tm toplumlar kapsama iddiasnda olan slamiyet de, direni geleneinin kendisinden nceki deneyimlerinin akbetiyle karlamaktan kendini kurtaramamtr. Arap kabile aristokrasisinin nemli bir ksm gelien slam karsnda kendi karlarn korumak iin Mslmanl kabul etmitir. Ancak Hz. Muhammedin vefat ettii andan itibaren slam ad altnda derhal bir kar slam hamlesi gerekletirmilerdir. Daha Hz. Muhammedin naa yerdeyken komployla iktidar ele geiren mmeye oullarnn balatt gelenek Emevi ve Abbasi iktidarlar biiminde srmtr. slamiyeti yozlatrp kar slam haline getiren Arap egemen gleri, Verimli Hilal sahasnn hemen her alannda bask, el koyma, sava, asimilasyon, katliam, kleletirme, kandrma, yasaklama, korkutma dahil her trl iddet yntemlerini esas alarak iktidarlarn tesis ederken, Hz. Muhammedin szlerini, eylemlerini, yaam tarz ve davranlarn kendilerine gre yorumlayarak, sansrleyerek, zerinde tahrifat yaparak ayn zamanda anti Muhammedilii de gelitirmilerdir. Bask-iddet-gasp ve dogmaya dayal bu kar slam iktidar gelenei daha sonra Memlkler, Seluklar, Osmanllar ve benzerleri biiminde srerken dier yandan devlet-iktidar glerinin muhalif olduunu iddia eden taraf da Safeviler biiminde bu gelenein farkl biimini yaatmlardr. Devleti uygarlk glerinin halifelik kurumlamasyla tekelleen iktidarlarnn bask, zulm ve iddeti karsnda Verimli Hilal merkezli demokratik uygarlk glerinin direnileri, slamiyetin kn izleyen ilk yllardan itibaren ve zellikle 7. yy ile 13. yy aras youn ve yaygn biimde sregelmitir. Haricilik, Batnilik, Hrremilik, Mslimiye, Alevilik, smailyye, Babailik, Karmatilik ve bunlarn kollarndan olan onlarca akm ve hareketler, znde demokratik toplum ve onun deerlerini savunan hareketler, direniler ve araylarn zuhurudur. Devleti uygarln zihniyet anlam ve yaplanmas karsnda bu direniler zaman-mekan-hareket btnlne bal olarak din, mezhep, tarikat, tasavvuf biiminde; nclk yapanlar ise sufi, mevlevi, dervi, seyit, askeri komutan, alim, mehdi gibi adlarla ne kp bunlardan bazlar da kendilerini peygamber soyuna dayandrmak zorunda kalmlardr. Hz. Ali, Ebu Mslim Horasani, Babek, Cafer-i Sadk, Hamdan el Karmati, Muhammed bin Ali, Hallac- Mansur, Baba Tahir Uryan, Hasan Sabbah, Mevlana Celaleddin-i Rum, ehabeddin-i Suhreverd ve daha birok devrimci nder ve nc kiilikler bu direnilerde ortaya kmlardr. Horasan, Basra, am, Buhara, Rey, Badat, Ahwaz gibi alanlarn merkezi rol oynad ancak Buharadan

Yemene, Hindistandan Anadoluya kadar tm Verimli Hilal ve havzasn etkileyen bu direniler, kendi zihniyet-anlam ve yaplanmalarn da gelitirmilerdir. Neolitik devrimle zirveye varan ancak devleti uygarlkla birlikte arptlan, istismar edilen, zeri rtlen, yasaklanan maddi-manevi kltr deerleri bu direnilerle birlikte yeniden canllk kazanmlardr. Bata toprak, ate, k-aydnlk, bilgelik-hikmet-erdem, ahlak, ortak retim ve paylam, kardelik, sevgi, zgrlk ve eitlik olmak zere, demokratik uygarlk deerleri bu direnilerin amalar, programlar, sylem-eylem ve yaam tarzlarnda ortak deerler olmutur. Afrikal Klelerin Direniinin (Zenc syanlar) Yaand Dnemin Genel zellikleri Afrikal klelerin direnileri Cezire-att-l Arap blgesinde, Emevi-Abbasi iktidarlar dnemlerinde 7. yy ile 9. yy arasnda gereklemitir. mmeye ailesinden Ebubekir, mer ve Osmann halifelikleriyle Ebu Sufyan ailesinin ittifak sonucunda kurulan fetihi Emevi devleti talan, gasp, yasaklama, katliam, ikence, kleletirme, fetih bata olmak zere bask ve iddet zerine ykselen bir iktidar olmutur. Emeviler dneminde, en nlleri Muhtar l Sakafi, Bihaferid bin Mahfuriddin ve MazdekiHrremiler, Basra civarnda Zenc ayaklanmalar olmak zere birok ayaklanma gereklemitir. Emevi saltanat kart ve ayn zamanda Hz Muhammed slamna inanm olan Ebu Mslim Horasan, Emevi kart dier glerle de ittifak yapar. Bu ittifak sonucunda Horasandan Yemen ve Irak a kadar yaylan savalarla Emevi hanedannn iktidar yklr. Ebu Mslimin, iktidar Abbas oullarna teslim etme niyeti bata yoktur. Emevi devletini yktktan sonra Ebu Mslim, Hz. Ali ailesinden olan Cafer-i Sadk ve dier iki nemli ahsiyete daha devleti ynetmelerini nerir. Ancak bu kiiler slamiyet ile iktidar kartrmak istemediklerini belirterek teklifi kabul etmezler. Bunun zerine Ebu Mslim ve ittifaklar olan Sleyman Kesir ve Ebu Selma, Abbas oullaryla anlarlar. Bu anlamaya gre ideolojik olarak Cafer-i Sadk ailesinden gelen imamlar sz sahibi olacaklar, devlet idaresi ise Abbas oullarna ait olacaktr. Bu temelde 750 ylnda devlet iktidar Abbas oullarna teslim edilir. Ancak devleti uygarln kendisinden ve Emevi hanedanlndan aldklarn daha da gelitiren Abbas oullar, iktidarnn daha ilk yllarnda gelenin gideni aratacan gstererek, halkn adalet ve zgrlk araylarn katliam, bask ve iddetin her trlsyle bastrmaya giriir. Bu durumda halk Ebu Mslim ve yoldalarna artan bir ekilde umut balar. Abbas oullar iktidar ise ilk olarak kendisine en byk tehlike olarak grdkleri Sleyman Kesir, Ebu Selma ve Ebu Mslim Horasaniyi tasfiye ederler. Devletin ve halifeliin merkezini amdan Badata tayan

Abbas oullar iktidar fetih ve talan seferlerini bat ve gneyindeki corafyaya yayar. rann ve Krdistann kuzeydou alanlarnda kkl olan Zerdeti-Mazdeki-Maniheist gelenekler nedeniyle Emevi-Abbasi iktidar fazla tutunamaz. ilk yzyl iersinde bu alanlarda ciddi bir etkinlik kuramaz. Zaten Emevi iktidarn ykan Horasan merkezli isyanlarla balayan, ama kadar yaylan direniler olmutur. Abbasi iktidar zellikle Ebu Mslim Horasaninin tasfiyesinden sonra bask ve zulmn her alanda snrsz biimde artrr. Abbasilerin bu yaklam bir yandan iktidar ii atmalara yol aarken, dier yandan Abbasi mparatorluunun her yannda toplumun farkl direnileri ortaya kar. Zerdtlk, Mazdekizm, Maniheizm kaynandan beslenen Alevilik, smailik, Haricilik, Batnilik, Karmatilik, Hassasinik gibi hareketler yannda bunlarla balantl El Muqanna, Kzlba, Zenc, Karmati, Babek, Babai ayaklanmalar en fazla bilinenleri olmak zere onlarca ayaklanma, ideolojik, politik, askeri, kltrel ve ekonomik direniler yaanr Abbasi devletiktidarnn balangcndan sonuna kadar. Afrikal Klelerin Direnileri: Zenc syanlar Zeng kelimesi Farsa da zil, an, demir oksidi rengi anlamlarnda kullanlr. Arapa ile Farsa arasndaki ortak kavramlatrmalar sonucunda zeng kelimesi zenc biimine dntrlr. Ancak bu isyanlarda sz konusu olan anlam yklenimi farkllk arz eder. Etiyopya ve Tanzanya bata olmak zere Arap egemenlerinin Afrikadan getirdikleri kleleri tanmlamak iin kullandklar ve sonradan giderek kanksanan bu kelime aslnda gerein arptlmas ve hakaret iermektedir. Bu nedenle biz zenc kelimesi yerine Afrikal kle kelimesini kullanacaz. Dicle ile Fratn birleip krfeze dkldkleri blge, bugn att-l Arab olarak biliniyor. att-l Arab, Arap su yolu anlamn tar. 193 km uzunluundaki bu blge krfezde yer alan adalarla ( Cezire ) birlikte tarihsel sre iinde srekli nemini korumutur. Alvyonlu topraklardan oluan tarm arazileri, tama iinde kullanlan kanallar, tuz havzalar, uzun yllar boyunca ok nemli ticaret ve liman merkezleri roln oynamas ve son yzyllarla birlikte zengin petrol ve doal gaz yataklarna sahip olmasyla bu nemini ortaya koymaktadr. Bu nedenlerle Emevi-Abbasi devlet-iktidar gleri de dierleri gibi Cezire ve att-l Arap denen bu blge zerinde hakimiyetlerini tesis etme ve glendirmeyi kendileri iin hayati nemde grmlerdir. Verimli Hilal merkezli direni gelenei, deneyimleri, hareketleri ve eylemleri iinde Cezire-att-l Arap blgesi belirleyici nemde olmutur. Zira Hariciler, Batniler, smaililer, Aleviler, Karmatiler, Hanbeliler, Afrikal kle ayaklanmalar gibi belli bal hareketler ve araylar ya dorudan bu

blgede ortaya kmlar ve glenmiler ya da bu blge onlarn ortaya kmalar ve glenmelerinde byk role sahip olmutur. Verimli Hilal merkezli direni geleneinden kaynakl klar nasl birbirleriyle youn etkileimde olmularsa, onlarn bu zellii blgede ortaya kan ve glenen hareketlere ve deneyimlere de yansmtr. Verimli Hilalde yaanan 7-13. yzyllar aras dnem incelenirse ortaya kan akmlarn, hareketlerin, isyanlarn, her trl demokratik toplum deneyimlerinin birbirlerini nasl etkilemi olduklar anlalabilir. Afrikal klelerin hareketi, direnii ve ina ettikleri demokratik toplum modeli bu corafyada 7, 8 ve 9. yzyllar boyunca belli aralklarla gereklemitir. Smer devletinden balamak zere devleti uygarln doay talan edilmesi gereken bir kaynak olarak grmesi yaklamndan dolay Mezopotamyann aa blgeleri llemi, oraklam ve topraklar tuzlanmtr. Bu oluuma bal olarak att-l Arab ve havzasndan oluan bu blgede de geni tuz havzalar ve bataklklar olumutur. Asur mparatorluunun balatt fetih, vergilendirme, ganimet ve ticaret yoluyla iktidar olma ve gcn artrma geleneini Emevi ve Abbasi devletleri de srdrr. Ancak igal edilen topraklarn kontrol edilmesi ve daha fazla lkenin igal edilmesi iin daha fazla sava gcne, teknie, silaha ve paraya ihtiya duyarlar. Bu durumda hem devlet-iktidarn ekirdeine yeni gruplar ekleme ve hem de bunlar eliyle yeni sermaye kaynaklar oluturma, toplum zerindeki basky ve iddeti daha da arlatrma, toplumu fakirletirip kleletirme, direni giriimlerini gaddarca bastrma; bylece iktidar derinliine ve geniliine daha fazla yayma yaklamn seerler. Yani artk o dneme kadar olduu gibi sadece saldrma, fethetme, gasp etme, vergilendirme ve ticaret yapma yetmez. Bir de tarmsal retim ve bunun ekseninde ticaret de artk gerekli grlr. Bu yaklam temelinde Halife Osman baz deiiklikler gerekletirir. Hz. Muhammedin getirdii snrlama olan Kurey kabilesi yelerinin Medine dnda toprak satn alamayacaklar yasa kaldrlr. Ardndan her trl alanda ve her trl koullarda kle altrlmas serbestletirilir (Hz. Muhammede ihanet edilerek kar-devrimin nasl gerekletirildii konusunda nemli bir rnek ). Bu deiiklikle birlikte Emevi oullar ve ardndan Abbasi oullar, Arabistan topraklar dnda geni araziler ele geirirler. Ele geirebilecekleri araziler iin en uygun blgelerden biri de Mezopotamyann aa blgesidir. Dicle ile Frat nehirlerinin birleip krfeze dkld ve halife Osman zamannda att-l Osman olarak bilinen ancak daha sonra att-l Arab diye adlandrlan bu blge de mparatorluun egemenlik sahasndadr. Bu blgedeki geni tuz havzalar

ve bataklklar l arazi statsnde olduklar iin devlete verilen arazi vergisi de ancak onda bir oranndadr. Her bakmdan artlar uygun gren Emevi oullar ve daha sonra Abbas oullar, savalarda elde ettikleri ganimetleri takas vererek bu blgede devlet arazisi olan geni topraklar mlkleri haline getirirler. Bu ekilde yeni byk toprak sahipleri, aristokratlar ortaya kar. Ancak bu arazilerden nasl kazan elde edilecek? Nasl tarma elverili hale getirilecek? Ne elde edilecek? Bu bataklklar ve tuz havzalarn kimler tarma elverili hale getirecek? te, Emevi ve Abbasi devlet-iktidar gleri nasl devlet-iktidar eliyle bu arazileri ele geirdilerse, yine ayn devletiktidar gcne dayanarak bu sorulara da kendileri asndan en kazanl zmler retme yolunu seerler. Halife Osman dnemine kadar Afrikal klelerin kullanlmas snrldr. Kleler ev, saray ilerinde ve ok snrl sayda da asker olarak kullanlmaktayd. nk paral askerlik yapan Trkler ve beyaz kleler bu ihtiyac karlyordu. J.P. Rouxun belirttiine gre: Trklerin askeri niteliklerinin stnl, ksa srede anlald. Araplarn, Basrada seker kam tarlalarnda altrdklar Zenci klelerle, mukayese bile edilemezlerdi. Bu nedenle Trk esirlere ve paral askerlere istek sratle artt. Bunlara Arapa da beyaz kle anlamna gelen "Memlk" denilmeye baland. Bu nedenle yaygn biimde kle altrmaya gerek duymuyorlard. Ancak Halife Osman dneminde klecilie dayal Roma toprak hukuku kabul edilerek klelerin tarm ilerinde de altrlmasnn n alr. Bylece ele geirilen arazileri iletmek iin kle altrmay en uygun yntem olarak gren Emevi ve Abbasi devlet-iktidar glerinin fetih ve talan seferlerinde artk kle ele geirme de nemli bir hedef haline gelir. ounluu Tanzanyadan (Zengibar) olmak zere Afrikann dousundan, igal edilen lkelerden vergi ve sava esiri olarak alnan, zorla yakalanarak ele geirilen binlerce kle blgeye getirilirler. Bu kleler yzlerce, binlerce klenin bulunduu alma kamplar biiminde yerletirilirler. Ayrca blgenin yerli halk olan kyllerin ounluu da toprakszlatrlarak bu kamplara alnr. (lgintir, bu kamplarn en byklerinden olan 15.000 kiinin topland alma kampyla Saddamn yapt ve de yargland en byk katliamlarndan biri ayn yerde yani Dujeyl alanndadr). Klelerin barnma, beslenme ve korunma koullar ok kt olduu gibi yaptklar iler de ok ardr. Getirilen kleler blgedeki arazilerin tarma elverili hale getirilmesi ilerinde altrlrlar. Alan kanallarla bataklklarn sular alnr ve bu suyla topraklar ykanr. Temizlenen topraklar ise teras haline getirilerek tarmsal iletmeye alr. Bu ekilde elde edilen arazilerde meyve, sebze, eker kam, pamuk, hububat, pirin ve daha birok tarmsal rn elde edilir. zellikle eker kam, pirin ve pamuk gibi rnlerin yetitirilmesi

ve bunlardan elde edilen rnlerin kullanma hazr hale getirilmesi, her aamasnda byk zorluklar ve sorunlar ieren ok ar ve zahmetli ilerdendir. Elde edilen bu rnler ve ayrca topraklarn temizlenmesiyle elde edilen tuz, Emevi ve Abbasi mparatorluklarnn kontrolndeki lkelerde ve ayrca d pazarlarda satlr. Elde edilen kazanla kereste, altn ile birlikte kle de satn alnarak bask, smr ve zulm sisteminin arklar srekli altrlr. En fazla kazancn elde edildii ama ayn zamanda en fazla zahmetli olan eker kam yetitirilmesi iine byk rabet vardr (ekerin gemiteki durumu kapitalist modernite dneminde ikolata yayor! En fazla sevilen ve kullanm yaygn olan ikolatann ham maddesi olan kakaonun tamamna yakn Nijerde her yl onlarcasnn ld ocuk klelerin altrlmasyla elde edilmektedir). slam ve hilafet adna ileyen bu sistemde Emevi oullar ve Abbasi oullar ile bunlarn ibirlikisi olanlardan yeni toprak, bahe sahipleri ile birlikte yeni tuz, kle, tarmsal rn, altn ve kereste tccarlar da treyerek bu sisteme dahil olurlar. Ancak egemen glerin zenginlemesi ve glenmesine paralel olarak bu zenginliin ve deerlerin yaratcs olan kleler zerindeki bask, iddet ve zulm de bir o kadar artrlr. Emevi ve Abbasi iktidarlarnn zulm ve basky alabildiine artrmas karsnda, hafzalarnda henz doal toplum anlarn canl biimde yaayan kleler hi vakit kaybetmeden ayaklanmalara ynelirler. Kendi toplumlarndan ve yurtlarndan zorla kopartlarak getirilen Afrikal klelerin yaam biimleri, ahlaki ve kltrel deerleri ile getirilip iine atldklar ortamn yaam tarz, dilleri ve inanlar tamamen farkldr. Yalann, zorun, egemenliin, zorla altrlmann, hakaret ve aalamann olmad, doa-toplum-insan arasnda belli bir uyumun olduu; sevgi, sayg, kardelik, dostluk, fedakarlk, cesaret, eitlik, zgrlk, sadakat ve iyilik gibi deerlerin henz canl olduu; az sayda insanla kurulmu ama ortak ruhun egemen olduu klan ve kabilelerden oluan yaam tarzndan koparlma kolay hazmedilir olmasa gerek. Bir de getirilip iine atldklar yerde, dayanlamayacak kadar ar artlar altnda lmle yaam arasndaki farkn olmad koullarda alma, deer retme ancak bunun karsnda insan yerine konmayp zenci denerek ( bu kelime kirli, kara, kfl, is, kt, karanlk kavramlatrmas temelinde kullanlmtr ) aklsz, geri, hrsz, apulcu vb. tanmlamalarla hakaret edilmeyle karlanca, tabii ki insan olmann gerei olarak tahamml edemezler ve her grdkleri frsatta ayaklanrlar. Afrikal kleler daha Emevi iktidarnn ilk on yl dolmadan ilk ayaklanmay gerekletirirler. Daha sonra bu ayaklanmalar hem Emevi iktidar dneminde ve hem de ardndan gelen Abbasi iktidar dneminde

tekrarlanr. Alexander Popoviin Afrikal klelerin ayaklanmalar zerine hazrlad The Revolt of AFRICAN SLAVES in IraQ in the 3rd/9th Century adl almasnda belirttii zere: lk ayaklanma, 689-690 yllar arasnda, Emevilerin Irak valisi Halid Musab b. al-Zbeyr zamannda gerekleir. Bu ayaklanmada Afrikal kleler, alma kamplarn terk ederler ve gruplar oluturarak yaknlarnda olan iftliklere basknlar yaparlar. Ama ksa srede Emevi askerleri tarafndan yakalanarak idam edilirler. kinci ayaklanma 694 ylnda ve bu sefer daha hazrlkl biimde gerekleir. Afrikal kleler kendi aralarndan ad Abdullah bn al-Jarud olarak kaydedilen ancak gerek ad Rabah ( Riyah ) olan birini r- Zenc yani Zenci Aslan adyla seerek komutanlar olarak tanrlar. Emevilerin gaddarlyla nam salan Irak valisi El-Haccac zamannda gerekleen bu ayaklanma da ancak bir yl srebilir ve katliamla bastrlr. Afrikal klelerin nc ayaklanmas Abbasi iktidarnn kurulduu ilk yllar olan 749-750 de gerekleir. lk Abbasi halifesi ve sultan olan Abul Abbas al-Saffah zamannda Musul blgesinde gerekleen bu isyan ok gaddar biimde bastran Abbasi ordusu kadn ve ocuklar da olmak zere on binden fazla insan katleder. Afrikal kleler nefes bile zor alabildikleri koullarda, tmyle yabancs olduklar bir corafya ve kltr ortamnda Emevi ve Abbasi iktidarlar ahsnda temsil edilen devleti uygarla kar srekli direni halindedirler. Ayrca kendi dilleri ve dinleri yasaklandndan blgedeki dil ve inankltrleri kabullenmek zorunda braklrlar. Ancak devlet-iktidarn kar slam Snni yorumunu deil bunun karsnda olan ve direni geleneini temsil eden inan ve kltrleri tercih ederler. Bu temelde pe pee gerekletirdikleri her bir ayaklanmada bir yandan daha ncekilerden ders karrken, dier yandan Emevi ve Abbasi uygarlklarn giderek daha fazla tanyarak hazrlklarn ona gre yapmaktadrlar. te bu ayaklanmalar iinde, hakknda en fazla ve tutarl bilgilerin olduu ayaklanma 869-883 yllar aras dnemde gerekleen direnilerdir. Afrikal Klelerin En Byk Ayaklanmas ve El-Muhtar ( 869885) 869-883 yllar arasnda gerekleen ve tarihsel kaytlarda arptlan ama hem tarihsel kaytlarda ve hem de toplumun hafzasnda silinemeyen bu direnileri Afrikal klelerin Emevi ve Abbasi iktidarlarna kar gerekletirdikleri dier direnilerden farkl klan birok etken vardr. nce ayaklanmalarn gerekletii dnemde Verimli Hilal sahasnn genel koullarn anlamaya alalm. mmeye oullar, Emevi oullar ve daha sonra Abbasi oullar slam adn

kullanarak devlet-iktidar olmalar ve kar slam hamlesini gelitirmeleri daha ilk yllarda ciddi rahatszlklara neden olmutur. mmeye oullarndan Ebubekir, mer ve Osman halifelii ile Hz.Muhammedin hanehalkm-Ehl-i Beyt dedii Ali ailesi arasndaki elikiler daha sonraki direnilerle birlemektedir. Verimli Hilal sahasnda slamiyet ncesinde ortaya kan Zerdetilik, Maniheizm, Mazdeizm, sevilik gibi direni gelenei ve kltrne dayanan demokratik uygarlk gleri, kar slam hamlesiyle yeni biim alan devleti uygarlk glerine kar direnilerini Hrremilik, Alevilik, Haricilik, smaililik, Karmatilik gibi biimlerle yaygn ve kapsaml biimde yrtmektedirler. Bu direniler dncede, zihniyette, felsefede; anlam dnyas, topyalar, yaam tarz, rgtlenme, mcadele yntemleri ve programlar ile eylem tarzlarnda ok byk hareketlenmelere, araylara, oluumlara, deiim ve dnmlere yol amaktadr. Verimli Hilal corafyasndan giderek Asya ilerine, Afrikaya, Anadoluya ve hatta Avrupaya kadar yaylan bu dalga tm insanl etkilemektedir. Bu gelimelere bal olarak demokratik toplumun ina edilmesi kapsamnda birok alanda giriimler gerekletirilir. Yani maneviyat-maddiyat-hareket btnl ierisinde gerek bir oluum dnemidir yaanan. Toplumun direnileri znde bu amaca hizmet eder. Bu dnemde demokratik uygarlk glerinin en fazla nem verdikleri deerler emek, paylam, sevgi, adalet, erdem-hikmet-bilgelik, kardelik, eitlik, ahlak, onur, zgrlk kavramlaryla ifade edilenlerdir. Dnsel, felsefik ve ideolojik alanda direni glerinin hemen hepsi ate, gne, aydnlk, ermilik, nur kavramlarn ayn anlamlar vererek paylamaktadrlar. Demokratik uygarlk glerinin direnileri gl olduu kadar devleti uygarlk gleri de etkilidirler. Kendilerini olduka rgtlemi, kurumlatrm ve yaygnlatrmlardr. Devlet ve toplum arasndaki bu etin mcadelede devleti gler; Babekin ve Hallac- Mansurun organlarnn diri diri kesilerek katledilmeleri ve daha birok rnekte grld gibi ok gaddar bir bask dzeni kurmulardr. Bu gler hara, srgn, katletme, ikence, yakma, zindana atma, bask kurma, yasaklama, kandrma, el koyma, dogmatizmi hkim klma, korkutma gibi yntemlerle direnileri ve toplumun araylarn engellemeye almlardr. Demokratik uygarlk gleri ise dnce gc ve felsefe, ifre -takma adlar- semboller ve dolayl anlatm yntemlerini kullanarak anlam glerini zamana ve mekana uyarlayp gelitirerek gizli biimde rgtlenmekte, ideolojik, politik, rgtsel, askeri alanlarda mmkn olduunca rgtlenerek, iyi hazrlk yaparak direni eylemlerini gerekletirmektedirler. Bu dnemde de nasl ki devleti glerin kendi aralarnda ittifaklar ve etkileimleri varsa, demokratik toplum glerinin de aralarnda youn bir

etkileim, iletiim ve ittifak abalar vardr. Tm bu yaananlardan blgedeki Afrikal kleler de kukusuz etkilenmilerdir. Ayrca artarda gerekletirmi olduklar ayaklanmalardan byk dersler karan Afrikal kleler, bu son ayaklanmann balamasna kadar ki dnemde blgede kullanlan dil, kltr ve inanlar, bununla birlikte egemenlerin ideolojilerini, siyasetini ve taktiklerini de renmilerdir. Basra ehrinden krfeze kadar ki bataklk alanlar ayaklanmada merkezi rol stlenebilecek koullara sahiptir. Bu alanlardaki Afrikal kleler hem en ar koullarda yaamak ve almaktadr, hem de ayaklanma iin uygun koullara sahiptirler. Devleti glere kar mcadele eden demokratiktoplumsal glerin gr-felsefe-rgtleme ve deneyimleri bu alanlarda da gl etkilerini hissettirmektedir. Ayrca bu hareketlerde, akmlarda ve direni eylemlerinde nder ve nc olanlardan birou bu alanlar da kapsayan Mezopotamyann aa blgesinde farkl adlar ve yntemler kullanarak direnileri rgtlemektedirler. te bylesi zaman-mekan ve hareket btnselliinde yeni bir ayaklanmaya ynelir Afrikal kleler. Ancak bu seferki ayaklanmada daha ncekilerin eksiklikleri tekrarlanmayacaktr. Doal toplumun hafzalardaki anlarn hayata geirecek, klelerin ektii zulme dur diyebilecek, her ynyle klelerin zlemlerine ve ihtiyalarna cevap verebilecek, zgrlk, eitlik, adalet, kardelik, dayanma, paylama gibi toplumsal deerleri esas alan sistemi kurabilecekleri bir ayaklanma olmaldr bu. Dnemin karakteri ve koullar dnldnde devleti glerin bask, zulm ve arptmalar yannda halkn kendi zlem ve taleplerinin gereklemesine nclk-nderlik edenlere uygun bulduu isimlerle hitap etmesi bir gelenek biiminde srmektedir. Bununla birlikte, daha sonra Verimli Hilalin hemen tm alanlarna yaylp direnilerde nclk edecek olanlarn birounun Horasan, Rey, Deylem, Kfe, Teberistan, Ahwaz, Buhara, Basra gibi alanlarda yaam olduklar biliniyor. Bu geree bal olarak Ali bin Muhammedin etnik kkeni hakknda kesin bir yargda bulunmak doru olmayacaktr. Devleti gler asndan etnik kkeninin bir dereceye kadar nemi olsa da toplumcu gler asndan etnik kkeninden ziyade topluma ne kadar ve nasl hizmet ettii l alnmaktadr. Bir alanda veya blgede ortaya kan bir direni hareketinin, eyleminin ama ve hedefleri o alan-blge ve kltrn aabildii gibi sz konusu eylemharekete ok farkl etnik-kltrel gruplara ait insanlar katlabilmektedir. Mani hareketi, Babek ayaklanmas ve Alevi hareketi bu konudaki rneklerin banda gelir. Ayaklanmann nderlii

Daha ok Ali bin Muhammed olarak tannan bir Alevi ayaklanmann nderliini yapar. A. Popoviin belirttiine gre Ali bin Muhammed farkl adlarla da tannr: Al- Burkui (peeli), Sahib al-Zenci, Alevi al-Basri (Basral Alevi), Sahib al- Rih (Rzgarn efendisi) adlaryla da bilinmektedir ve ayrca devleti-iktidarc glerin ise al-Khabith (eytan), al-Hain, al-Lain (lanetli), al-Habib (sevgili), al-Murk (sapkn), al-Fsk al-Fcur(zina yapan, gnahkar) vb. adlaryla onu tanmlarlar. Alexandre Alexander Popovic, ngilizceye eviren: Lon King, The Revolt of AFRICAN SLAVES in IraQ in the 3rd/9th Century, Princeton, 1999 Ali bin Muhammedin annesi olan Kurrann, Ali bin Rahib bin Muhammedin kz olduu ve Rey kenti yaknlarndaki Warzani alannda yaam olduu, babas Muhammedin ise Rey kentinde yaad birok kaynak tarafndan belirtilmektedir. Tarih olarak belletilenin devleti-iktidar gleri tarafndan yazld, elde kalan ok snrl bilgilerin de her kesim tarafndan farkl yorumland gerei ortadayken, Ali bin Muhammedin etnik ve aile kkeni, k yapt ideolojik kaynan tam olarak ne olduu konusunda kesin bir yargda bulunmak doru olmaz. Ancak daha nce Horasandan k yapan Mazdeki-Hurremi gelenee bal al-Muqanna ( peeli ) kavramlatrmasnn Arapa ifadesi olan al-Burkui ( peeli ) takma adn almas, Louis Massignon'un 'Birinci slam Ansiklopedisi'ndeki makalesinde belirttiine gre; Ali bin Muhammedin; Rait Kurmatinin, bir deirmenci, bir erbet satcs ve baz kaak zenci klelerle kurduu gizli rgte (ubbak), Babeki-Karmati usl ballk yemini ile girmi olmas , ilk k merkezinin Horasan olmas gibi nedenlerle Krdistanl ve/veya ranl olduu, Zerdeti-Mazdeki gelenekten olduka etkilendii rahatlkla belirtilebilinir. Ali bin Muhammed ocukluu ve genliinde Medine, Rey ve Warzani alanlarnda yaam, Cafer-i Sadkn eitiminden gemi, bilim-felsefe ve siyaset konusunda yetkinlemi, hat sanat, gramer ve astronomi retmenlii yapm, gelecekten haber verdiini iddia eden, Abbasi Halifesi al-Muntasrn Samarradaki sarayna vgc ozan olarak giren, kasideler ve iirler yazan, toplumun tm kesimlerini ve devlet-iktidar yakndan tanyan, Samarra, Badat, Basra, Bahreyn ve Cezire blgesinde nemli giriimlerde bulunan, eylemcilik yn ok gl olan ve giderek devrimci nder bir kiilik olarak ne kan biridir. Ayaklanmann Hazrlklar Abbasi iktidar daha fazla lke igal etmek ve savalar finanse etmek ve iktidarn srdrmek iin toplum zerine byk bask uygulamaktadr. Kylleri ar vergilerle toprakszlatrr ve kleletirir. Afrikadan getirilen klelerle birlikte bu insanlar tarm tekeline alan byk toprak sahiplerinin

karlarna hizmet ettirilirler ve ellerinden her eyleri alnarak zerlerinde ar bask politikas uygulanr. mparatorluun kontrolndeki her yerde toplum Mehdi gelecek, bu gnleri sona erdirecek beklentisine girer ve kendilerini kurtulua gtrecek tm giriimlere, direni eylemlerine byk destek sunar ve katlrlar. Abbasi iktidarnn Snni yorumlu; kar slam yaklamna kar toplum, direni kltrn temsil eden mezhep, akm ve hareketlere sahiplenir. Bu dnemde Basra ve Cezire blgesinde bulunan Ali bin Muhammed, bir takm halk ayaklanmalarn rgtlemeye giriir. Bahreyndeki Hacar ve ardndan Al-Ahsa alanlarnda yerel halkn ayaklanmalarna nclk eder. Ancak Hacar ve Al-Ahsa alanlarndaki giriimlerde fazla baar elde edemeyince Basraya doru ynelirler. Burada Kerkk blgesinin airetlerinden destek gelmesine ramen ayaklanma bastrlr. Basradaki ayaklanma giriimleri de baarsz olan Ali bin Muhammed ve baz yoldalar Badat tarafna kaarak izlerini kaybettirirler. Badatta rgtleme almalarna hz veren Ali bin Muhammed, burada etkili kiiler de dahil olmak zere nemli dzeyde bir rgtlenme yaratr. Basra valisi deiince en yetkin ve gvendii yoldalarn yanna alarak Basraya dner. Basra ile Cezire arasndaki tuzlalar ve bataklklarn bulunduklar alanlara ynelir. Ayaklanma ve eylem giriimlerinden ders karan Ali bin Muhammed, bu sefer olduka planl, programl ve titiz biimde hazrlklarn yapar. Bu yaklam temelinde yoldalaryla birlikte Furat al Basra blgesindeki Amud al-Muna tuzlasnda kurulmu olan Kasr al-Kureya yerleir. Ali bin Muhammed burada kendisini bir tuzla yneticisi olarak tantr. Bu ekilde pheleri zerine ekmeden rahat hareket edebilecek ve herkesle ilikiye geebilecektir. Nitekim yle de olur. Afrika lkelerinden bu blgeye getirilen kleler lmle yaamn fark edilemedii koullarla i iedirler. Byk bask ve zulm uygulanmaktadr zerlerinde. Blgede daha nce de defalarca ayaklanan, eylemlere girien bu Afrikal klelerde direni eilimi; tm bastrma, katliam ve basklara ramen ok gldr ve araylar srmektedir. O dnemde tm blgede yaygn olan Mehdi gelecek beklentisi Afrikal kleler iin de geerlidir. te bu koullarda Ali bin Muhammed, kendisini Hz. Ali soyuna dayandrmann verdii ek kolaylkla da blgedeki Afrikal klelerle ilikileri gelitirir. Klelerin yaamlarn paylar, ateli konumalar yaparak, kendini Mehdi olarak yanstarak, klelerin zgrlk, eitlik, kardelik, ortak mlkiyet beklentilerine cevap verecek bir program ortaya koyar. almalarnda klelerin bu beklentileriyle ilgili Kurandan ayetler okur. En fazla da Kurandaki (Tevbe; 9/111) ayetini okur. Hz. Muhammedin Medineye g ettii zaman muhacir

Mekkelilerle Ensar Medineliler arasnda yaplan Akabe Kardelik Szlemesinden sonra indii sylenen bu ayette Allah inananlardan mallarn ve canlarn, cennetten bir armaan karlnda satn almtr. nk onlar Allah yolunda savar; ldrrler ve lrler. Bu Tevrat'ta, ncil'de ve Kuran'da Allah zerine hak bir vaaddir. Allahtan daha ok szn yerine getiren kim vardr? O halde onunla yapm olduunuz bu alveriinizden dolay sevinin; bu byk kazantr." diye buyurur. Bununla birlikte Beled suresindeki Fekku Ragabe ( klelere zgrlk ) ayeti gibi ayetleri de sk sk iler. Ali bin Muhammed ya da Al-Burkui ve hareketin ncleri her hutbe konumasna Allahu ekber, La hkme illa lillah yani Her eye hkmeden sadece ve sadece Yce Allahtr szyle balarlar. Bu ekilde davranarak almalar iin meruiyet zemini hazrlarlar, anlatmak istediklerini en etkili biimde anlatrlar ve kendilerini koruyabilirler. Tabii, Abbasi iktidar gleriyle elikileri olan, Samani Emiri Nasr bin Ahmed gibi baz etkin yerel iktidar gleri de Al-Burkuiyi desteklerler. Mazdeki-Hurremi gelenekten gelen Al-Burkuinin nderlik yapt bu hareketin felsefesi ve programnn bir ynyle Ezarika Haricilii ve dier ynyle Zeyd iiliinden de etkilendii sylenebilir. nk genelde ezilenlerin mezhebi olarak tannan Ezarika Hariciliinde eitlikilik ve zgrlklk savunulur. Temsilci anlamnda halife seiminde herkesin eit olduunu savunurlar, soya bal imamet anlayn kabul etmezler. Bu nedenle iiliin Ehl-i Beyt imamet anlayn reddederler. iilikten etkilenme ise beklenen Mehdi anlayn dile getirmeleridir. Bilindii gibi o dnemde tm toplum Mehdinin gelip kendilerini kurtarmas beklentisini tamaktadr. nl Karmati nderlerinden Hamdan bin Karmatn ittifak teklifini kabul etmemesinin nedeni bu olabilir. nk Karmatilerin her rgt ve/veya hareketinin banda mutlaka bir Ehl-i Beyt yesinin ( Hz. Ali ailesi yelerinden ) olduu iddia edilmektedir. Klelere zgrlk ve El-Muhtar Bu hareket ve ayaklanmadan yzlerce yl sonra sosyalist toplumu kurma iddiasyla yola kan Marksistlerin yaasn iiler slogan ve proleterya diktatrl modelinden daha fazla hakikate yakn bir aray ve bunun modeli olduunu grmekteyiz. Al-Burkui ve yoldalar blgedeki Afrikal klelerin inancn ve gvenini kazanrlar. Kurtuluun ve zgrln yalnzca bu harekete katlmak ve ayaklanmakla mmkn olabileceine inanan Afrikal kleler ksa zaman iinde tek tek ve kk gruplar halinde Al-Burkui etrafnda toplanrlar. Ayrca Abbasi devlet-iktidarnn zulm ve basksna dayanamayan blgedeki yerli kyller de ayaklanmaya katlrlar. Tuzlalar ve bataklklarn, alma kamplarnn bazlarn ele geirerek kendilerine bir kent kurarlar. El-

Muhtar ( zgrlk kenti ) adn verdikleri bu kentte zgrlk ve eitlik zlemlerine uygun demokratik ve komnal bir toplum kurma yoluna giderler. nderlerin ve nclerin savunduklar fikirler, bilgelikleri, yaam tarzlar ve sunduklar program, bu programn hayata geirilme koullarnn yaratlmas, rgtlenme ve mcadele tarzndaki taktik zenginlikler, zlemlere cevap olabilecek bir yaam tarz ve toplum biiminin gelitirilmesi gibi nedenlere dayal olarak ksa zaman ierisinde nemli sayda ve kararl bir grup oluturulur. Harekete katlan klelerin efendilerinden bazlar Al-Burkui ile iliki kurarak ona para karlnda klelerini kendilerine iade etmesini teklif ederler. Ancak bu istekleri reddedilir ve bazlar yakalanrlar. Bunlarn klelerine yaptklarnn aynsn bu sefer kleler onlar zerinde uygularlar. Eskiden kle ama imdi zgr olan ve zgrlklerini korumak iin mcadele eden Afrikallar, eldeki tm imkanlar seferber edilerek askeri hazrlklarn da srdrrler. El-Muhtar hem ilk kurtarlm alan ve model kent ve hem de karargah roln oynar. Krmz kumalardan dikilmi ve zerlerinde Tevbe suresinin 111. ayeti, Allahn nebisi Muhammed ve onun velisi Ali, fekku ragabe-klelere zgrlk kelimeleri yazl bayraklar hazrlanr. Yeterli grlen sayda katlm salannca ve gerekli dier hazrlklar tamamlannca kk apl eylemler gerekletirilir. Hareketin yeleri nce saylar 50-500 arasnda deien gruplar halinde klelerin kendilerine katld eylemler gerekletirirler. Hem bu eylemler ve hem de hareketin blgede yaratt genel etkileme sonucunda Afrikal klelerden, Bedevilerden ve blgedeki kyllerden byk katlmlar gerekleir. Yeterli katlm ideolojik-askeri eitim, rgtlenme, teknik donanm ve dier hazrlklar tamamlanr ve karar verilir. Ali bin Muhammed bin Ali bin sa bin Zeyd bin Ali bin alHuseyin bin Ali bin Abu Talib adn kullanan Al-Burkui nderliinde 869 yl eyll (Ramazan) ay ierisinde byk ayaklanma balatlr. Byk ayaklanmann balad yer bir gre gre Dujayl alandr. Bir dier gre greyse Cubba alandr. Bu iki alan da Basra ve Cezire blgesinde yer almaktadr. Biri sadece Afrikal klelerden oluan birlikler, dieri ise Frat evresinin kylleri, Karmatiler, Nubiallar, Msrn gney blgesi halklar ve Sudanllar olmak zere iki ordu biiminde dzenlenen, ayrca Arap kabilesi Banu Temim tarafndan da bir donanmayla desteklenen ayaklanma gleri kkten bye, askeri hedeflerden ekonomik hedeflere kadar birok eylem biimini gerekletirirler. Abbasi askeri varlklarna ve glerine basknlar ve pusular dzenler, devleti-iktidarc glerin mal varlklarna el koyup bunlar toplum yararna kullanr, ele geirilen ganimetlerle fakirlerin ve klelerin ihtiyalarn karlarlar. Abbasi iktidarna ve ordularyla

ayaklanma gleri arasnda ok etin savalar yaanr. Ubulla, Abbadan, Ahwazn gneyi ve ounlukla zengin toprak sahibi efendilerin yaad Basra kenti iddetli arpmalar sonucunda ele geirilir. 877 ylnda Cabbul, Numaniya, Carcariya, Ramhurmuz ve Wasite kadar ilerleyip 879 ylnda Badadn 17 mil yaknlarna kadar dayanrlar. Hareketin amalar, baarlar, sylem ve eylemleri toplum zerinde olumlu etkiler yaratr. Abbasi iktidarnn savaa srd ve Afrikal klelerden oluan paral birlikler de kardelerinin yannda saf tutarlar. Byk toprak sahiplerinin zulmne dayanamayan blgedeki yerli halk da giderek artan saylarla ayaklanmaya katlrlar. zellikle model olarak kurduklar El-Muhtar olmak zere bu ayaklanma ile birlikte kontrollerine aldklar tm yerleim alanlarnda demokratik toplumun rgtlemeyi hedeflerler. zel mlkiyet yoktur. Topraklar tm toplumundur. Katlm, retim ve kullanmda emek ve paylamclk esas alnr. Kimse kimseden stn ya da dk deildir, herkes eittir. Smr ve baskya geit verilmez. Paralarn bile basabilecek dzeye gelerek Abbasi devlet-iktidarndan ciddi bir kopuu temsil ederler. Gnmzde LondraBritish Museum ve Paris mzelerinde bulunan bu paralarn zerinde Tevbe 9.111 ayeti, Muhammed bin Emirul-Mumn ( Muhammed muminlerin emiridir) Mehdi Ali bin Muhammed vb. yazlar bulunan paralar bastrlr. Ayaklanmann Sonu ve SonularAyn dnemde ortaya kp giderek glenen Karmatiler hareketi ve Hallac- Mansurun nclk yapt Ene-l Hak felsefesi ile Al-Burkuinin nclk yapt bu hareketin stelik ayn blgelerde giderek glenmesi ve toplum tarafndan destek sunulmas karsnda olduka zor duruma den Abbasi mparatorluu are arar. Abbasi iktidarnn imdadna Trkler yetiir. zellikle 7. yzyldan itibaren aknlar biiminde Verimli Hilal corafyasnda grnen Trk boy ve kabileleri genelde askerlikte-savalarda ne karlar. Bu boy ve kabilelerin egemen kesimleri paral komutan olarak devlet-iktidar yaplanmalar iinde yer alrlar. Egemen olmayan kesim ise nemli oranda ya parayla veya kle olarak devlet-iktidarlara hizmet ederler. Abbasi oullar da dier devlet-iktidarlar gibi Trklerin bu durumundan yararlanrlar. Tabii ki Trkler de bu yntemle, Seluklar ve Memlklar (beyaz kle) rneklerindeki gibi blgeye yerlemekle birlikte g ve iktidar olmaktadrlar. Konumuzla yaknen ilgili olduu iin Abbasi devletiktidarnda Trklerin yeri hakknda ksaca deinelim. Emevi Sultan Ubeydullah bin Ziyad Buharay fethedince yerli halktan muhafz gleri oluturur. Bir sre sonra Basra valisi tayin edilir. Oluturduu muhafz glerinden bir ksmn da yannda Basra blgesine gtrr. Bu askerlerin ounluu Trktr. Savata ve ordularda verilen grevleri tam yerine

getiren bu askerlere rabet artar. ran-Mezopotamya ve Anadoludaki devlet-iktidar gleri giderek daha fazla sayda Trk asker ve komutan ararlar. Paral komutan, paral asker ve kle-asker biiminde ordularda ve savalarda ne kan Trk askerlere Abbasi devlet-iktidar dneminde daha fazla nem verilir. Devlet-iktidar mezhebi olan Snni slam kabul etmeleri ve askerlikteki baarlar nedeniyle bu nem daha da artar ve olduka etkili olurlar. Trk komutanlara Emirl-mera denilir artk. J.P.Rouxya gre en nl komutanlardan bazlar ve yaptklar unlardr: Afsin (Haydar Bin Kaus) (816-837), Azerbaycanda, Iranl Hrremi Babekin isyann bastrd; Boga el-Kebir (Byk Boga, l. 862), Ermenistan beyliini geici bir bamllk altna ald (851); Boga el-Sagir (Kk Boga, l.868), Abbasi mparatorluunun bir sre iin gerek hakimi oldu. Bu ekilde glenen Trk egemen gleri ve paral-kle Trk askerlerinin bir ksm bir yandan Abbasi devlet-iktidarna destek sunarken, dier yandan da g ve iktidar atmas nedeniyle yine Abbasilerle sorunlar yaarlar. Nitekim Trklerin destek verdii Abbasi halifesi olan Mtevekkil Alallah ile halefi Trkler tarafndan ldrlr. Gerek bu tr olaylar ve gerekse de Trk kabile ve boylarnn uzun yllar sren aknlarnn yaratt tepki nedeniyle Trklere bazen de iyi gzle baklmaz. Ancak Trk askerler ve komutanlarn toplumsal direnilerin bastrlmasnda nemli roller stlenmeleri, devlet-iktidar nezdinde bu bak deitirir. ran-Mezopotamya ve ksmen de Anadolu topraklarnda 8. yzyldan itibaren ortaya kan toplumsal direniler, eylemler ve hareketler karsnda zorlanan Abbasi devlet-iktidar bu durumda Trk komutanlarla ittifaklar yapar. Ayaklanmann Bastrlmas Irak, Mezopotamya ve rann byk ounluunda egemen olan ve ayrca Kuzey Afrika'dan Orta Asya'ya ve Hazar Denizi'nden Kzl Deniz'e uzanan topraklar zerinde ok etkin olan Abbasi devlet-iktidar, bu ayaklanma karsnda byk bir kriz yaar. Cezireden Wasite kadarki tm alanlara yaylan ve buralar kontrolne alan ayaklanma neredeyse Badat drecektir. Yllarca sren sava ve bastrma giriimlerine ramen ayaklanmay durduramayan Abbasi devlet-iktidar Trk komutanlarla ittifak yapar. Bu ittifak temelinde Trk komutanlarn ok nemli rol olur. 873 ylnda Boa olu Musa adl bir Trk komutan Abbasi mparatorluunun Cezire ve Basray da iine alan eyaletin genel valisi yaplr. Boa olu Musa, ayaklanma 873 ylnda Ahwaza dayannca baarsz bir bastrma giriimi gelitirir. Boa olu Musa ile Abbasi halifesi Muvaffak 881 ylnda bir anlama yaparlar. Bu anlamaya gre Boa olu Musann devlet-iktidardaki etkinlii artrlr ve karlnda ise emrindeki Trk askerleri kullanarak Saffaridlere kar Badat savunur ve Afrikal

klelerin ayaklanmalarn bastrmak iin daha etkin katk sunar. (Dikkat edilirse ayaklanmada El-Muhtarnin kuatlmas ve dier alanlarla ilikilerinin kesilmesi, bu arada dier alanlardaki direniin krlmas ayn tarihe rastlar. Kuvvetle ihtimaldir ki, Boa olu Musa dier alanlardaki direniin bastrlmasnda veya kuatmadan sonraki saldrda ok etkin rol almtr. ) Trk komutanlardan byk destek alan Abbasi halifesi Muvaffakn kardei ve vekili olan Mtevekkil, ayaklanmay bastrmak iin byk hazrlklar yapar. Abbasi ordusu bu sefer kapsaml hazrlk yapm ve sava taktiklerini deitirmitir. ncekiler gibi dorudan savaa girme deil de, nce kuatmaya alp ayaklanmaclarn glerini paralama, takatten drme, savaamayacak duruma geldiklerinde iddetle saldrp imha etme taktii kararlatrlr ve hazrlklar buna gre yaplr. Bu plan dahilinde hareket eden Abbasi ordusu nce Afrikal klelerin Maniadaki birliklerini tasfiye eder. El-Mansura ve Ahwaz ehirlerini de ard sra drrler. Dier nemli kasabalar ve kyler de bu taktikle yaklp ykldktan sonra ayaklanmann ve hareketin merkezi kenti ve karargah olan El-Muhtaryi hedef alrlar. 881 ylnda kenti kuatmaya alan Abbasi ordusu iki sene boyunca bir yandan dier alanlarda ayaklanmay bastrrken, dier yandan da El-Muhtareyi tmden izole eder. ok sk bir ambargo uygular. Su ve yiyecek temini ile dier tm ihtiyalarn kente giriini engeller. Kuatmaya alr. El-Muhtarye saldran Abbasi ordusu ve onlarn destekisi Trk birlikleriyle ayaklanmaclar arasnda ok iddetli atmalar gerekleir. Ayaklanmaclar bir yandan byk direni ve kahramanlk gerekletirerek dileriyle trnaklaryla dahi olsa savarlar. Yllarca byk emek vererek yarattklar deerleri, anlarn, kurduklar yaam ve toplumu, bulutuklar zlemlerini kaybetmemek iin var gleriyle savarlar. Dier yandan da nderleri AlBurkui etrafnda ember olup korumay amalarlar. Dman gleri kadn, ocuk, yal, gen demeden tm halk katlederler. Kenti tamamen talan ederler. indeki insanlarla birlikte ehri yakarlar ve ta ta stne brakmazlar. El-Muhtarden geriye hibir iz brakmazlar. Aylarca sren ar atmalardan, direni ve katliamlardan sonra Abbasi devlet-iktidar ve onlarn destekisi gler tarafndan yakalanan Al-Burkui ise Badata gtrlerek nceden idam karar verilen gstermelik mahkemesi yaplr ve katledilir. 48 yanda olan Al-Burkuinin ba kesilerek Badatta gnlerce tehir edilir. El-Muhtarnin drlmesinden sonra tabii ki ayaklanma dier alanlarda da kolayca bastrlr. Ayaklanmann Sonular Al-Burkui nclndeki hareketin ve Afrikal klelerin ayaklanmalar 869-

883 arasnda 14 yl aralksz srmtr. 30 binden fazla militann katld bu ayaklanma karsnda Abbasiler ve onlarn destekilerinden oluan devlet-iktidar glerinin be yz bin ile iki buuk milyon arasnda insan katlettikleri belirtiliyor. Bu ayaklanmalara katlan, destek sunan ve iinde yer alan ama sa kalan klelerin, klelik koullarna geri dnmedikleri, Karmatiler bata olmak zere dier direni hareketlerine katldklar belirtiliyor. Bu hareket ve ayaklanma bastrldktan 6-7 yl sonra, Karmati hareketinin Al-Ahsa da kurduu Dar-al Hicra kenti Al-Muhtar kentinin benzeri olmutur. Hallac- Mansurun gelitirdii Ene-l Hak felsefesi zerinde bu hareket ve ayaklanmann nemli bir etkisi olduu sylenebilir. Abbasi ve onlarn destekilerinden oluan devlet-iktidar tarafndan hibir iz braklmayacak ekilde silinmeye, egemenlerin tarihini yazanlar tarafndan arptlmaya allan Afrikal klelerin Al-Burkui nderliindeki ayaklanmalarnn demokratik direni kltrnde nemli bir yere sahip olduu aa kmaktadr. Gnein Doudan ykseldiini gsteren anlaml bir deneyimdir Afrikal klelerin ayaklanmalar.

Anda mungkin juga menyukai