Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu Kaynak: Ahi Evren ve Ahi Tekilatnn Kuruluu - Do.Dr.

Mikail Bayram, Damla Matbaaclk, Konya 1991

Ftvvetin ksaca tarihesi (S.15-20) Hicri II. asrn sonlarndan itibaren islm dnyasnda tasavvufi dnce domaya ve hzla yaylmaya balad. Tasavvuf harekt yeni bir din anlay ve yaay, deiik bir hayat telakkisi getirmi oluyordu. Bu yeni dnce tarz ve din anlay ilk nce iran'n Horasan, Kirman, Maverannehr blgelerinde ve Irak'ta daha ok halkn ilgisini ektii, bu yzden de bu blgelerde daha etkili olduu grlr. Mutasavvflar, kendi dncelerine uygun hmanist bir ftuvvet anlay yarattlar. Mutasavvflarn ideal kahraman (Feta) silahla savamak, dman kahretmek yerine, fevkelade drst, cmert, bakalar iin alan yardmsever, engin hogr sahibi, kusurlar balayan, ok merhametli, Allah'tan korkan, iyi huylu, karncay bile incitmekten ekinen, kusursuz gibi stn meziyetlerle tarif edilir. Ftuvvete dair ilk olarak eser yazan Ebu Abdu'r-Rahman esSlemi (412/1021), talebesi Kueyr (465/1073) ve bir Iran'l prens olan Vum-gir-i Keykavus eserlerinde bu tr bir kahraman idealize etmilerdir.. Mutasavvflarn yapt gibi ftuvvet erbab da meslek ve mereplerini slm mene'e dayarlar ve ilk mslmanlar zellikle Hz. Ali'yi ideal numune olarak grrler. Fakat gerek u ki, bu yeni ftuvvet anlay ile slm ftuvvet, yani iar haslet arasnda derin fark vardr. Bu bakmdan olmal ki, bilinmeyen bir yazar tasavvufi hikyeler ihtiva eden eserinde iar ile ftuvvet ayn bablar altnda incelemitir . Bu yeni ftuvvet anlay tasavvuf ile beraber ve tasavvufun doduu Horasan, Maverannehr ve Irak blgelerinde Hicr II. asr sonlarndan itibaren islm toplumunda etkisini gstermeye balad. Tasavvufun eseri olarak doan bu ftuvvet anlay byk lde eski ran kltrnn ve tran halknn iinde bulunduu yeni siyas ve din ortam karsndaki ruh durumunun tezahr olarak meydana km ve ekillenmitir.Mehur Iran airi Fir-devs'nin "ehnme'si tran halknn islm'dan sonra kurulan ynetime ve meydana gelen sosyal ve kltrel ortama kar, tavrn yanstmas bakmndan byk nem tar. Zaten Sa-sanler zamannda Horasan ve Kirman'da bir yiitlik ve kahramanlk lks yaygn olarak vard. O dnemde bu lkye "Cevan-merd" bu meslein kahramanlarna da "Cevan-merd" denirdi. Bu yzden yukarda ad geen Keykvus, Kbu-name'sinde Ftuvveti "Cevan-merd" bal altnda incelemitir. Nitekim Ftuvvet ehlinin merasimlerinde, usul ve erknnda Zerdtliin geni etkisi grlmektedir . alvar giyme, ed (kuak, Zerdtilikte koti) kuanma gibi Ftuvvet niformas (Libas'l-futuvva) giymek ve bunlar giyme ve kuanma ile ilgili merasimlerin Iran mene'li olduu iyi bilinen bir husustur. bn'l-mi'mar'n "Kitab'l-futuvva'sini yaynlayan Mustafa Cevad ile Takiy'd-Din Hilli, bu esere yazdklar nszde Ftuvvet db ve erknnn eski Iran Ayyarlanndan, Zerdt ve Man dininden gelmi olduunu yazmaktadrlar ranl bir prens olan Unsur'ul-Ma'ali Keykvus, olu Giyln-ah iin kaleme ald "Kbus-name" sinde eski Iran gelenek ve trelerini, bu arada Cevan-merdlikle ilgili blmnde de Sa-sanler devrindeki Cevan-merdliin esaslarn derlemi olduu kabul edilir. Bu ran Ftuvvet anlay ile islm'n znden doan ve Isr ad verilen Ftuvvet telakkisi arasndaki fark belirtmesi bakmndan Belhli ekik ile Ca'fer's-Sadk arasnda geen birkonuma enterasandr. Horasnl bir Ftuvvet ehli olan aklk Medine'de Ca'fer es-Sadk ile karlar. Karlkl fikir teatisi srasnda akk, imm Sadk'a mesleini tarif sadedinde: "Allah bize verdii zaman kreder, vermedii zaman sabrederiz" diyor, imm Ca'fer de ona: "Sizin bu yaptnz Medine'nin kpekleri de yapyor" diye karlk verir. Bunun zerine akik, imm Ca'fer es-Sadk'n yolunu ve anlayn renmek maksadyla kendisine: "Peki siz ne yaparsnz? Ey Peygamber'in kznn torunu" diye sorar, imm da bir neyi Isr mefkuresini ta'rif ederek "Allah bize verince bakalarna datrz, vermedii zaman kr ederiz" der Geri Belhli akiki'in sz Hind telakkisini andryor ama Horasan ve Maverannehr'de teekkl eden Tasavyuf dncenin ortaya koyduu Ftuvvet anlay ile slm Ftuvvet arasndaki fark, bu iki zatn konumasnda ak bir biimde ortaya kmaktadr. Bilindii gibi Emeviler devrinde Irak ok kanl olaylara sahne oldu. Hz. Ali ile Muaviye atmas, Hz. Hseyin'in ehid edilmesi ve Hz. Hseyin'in cn almak iin giriilen savalar hep bu blgede cereyan etti. ounluu iranl olan ve kendilerine Mevli denilen bu blge halk birok defalar Emevler'e kar isyan ettiler. Her defasnda bu isyanlar ok merhametsiz ve kanl bir ekilde bastrld ve katliamlara giriildi. Nihayet Ebu Mslim el-Horasan bakanlnda

Emeviler'e kar balatlan ayaklanma ve bu ayaklanmada Horasan ve Irk'da cereyan eden kanl olaylar, arkasndan Emev iktidarna son veren Abbasler'in kin ve nefret dolu intikam duygusu ile Suriye ve Filistin'de Emevler'e kar giritikleri katliam hareketleri srp gitmitir. Btn bu olaylarn mslmanlann ruhunda ve toplumun vicdannda derin yaralar at, psikolojik kntlere sebep olduu muhakkaktr. te byle bir siyas ve sosyal ortam tabii olarak insanlarn af ve merhamet duygularnn inkiafna, sevgi ve acma hislerinin kabarmasna, ksacas insan ftratndaki mistik duygularn gelimesine ve hatta insanlarn mistiklemesine yol aar. Hayata kar bezginlik onlar dnyadan el, etek ekmeye yneltir. iddet ve bask rejimleri karsnda eresiz kalan ve kurtulu midini yitiren insanlar, bu insan duygular zerinde derin derin dnmeye ve onlar ileyip yaymaya yneltir. Emeviler'in iddetli fikr, siys basklan ve muhaliflerine kar merhametsiz tutumlar karsnda aresiz kalan, zulme urayan Irak halk arasnda bir "Mehdi" (esrarengiz kurtarc) inancnn domasna, Abbasiler'in insafsz tutum ve davranlar, gerekletirdikleri zulm ve iddet altnda ezilen, kurtulu midi kalmayan Suriye ve Filistin halk arasnda da bir "Sufyan" (esrarengiz kurtarc) i-nancnn domasna yol amtr. Irakllar Mehdilerinin Hz.Ali soyundan, Suriyeliler ise Sufyanlarnn Ebu Sufyan'n soyundan olacana inanmlardr. te islm Dnyasnda ortaya kan bu ackl sosyal ve siysi manzara, Tasavvuf dncenin domas, ilgi grmesi, tutunup sur'atle yaylmasnn en nemli sebeplerinden biri olduu gibi, yukarda tarifini sunduumuz hmanist Ftuvvet anlaynn domasnn da en nemli sebebi olarak grnmektedir. Bir lde islm toplumunun iine dt sosyal, kltrel ve siyas ortamn tabi sonucu olarak bu Ftuvvet hareketi doup gelimitir. Irak ve Iran halknn Emevilere kar srdrdkleri mcadele bir ynyle de Hz. Ali ve oullarnn hakkn ve intikamn almaya ynelik idi. Ftuvvet ehli arasnda Hz. Ali'ye zel bir nem atf edilmesi ve sayg duyulmasnn sebebi de burada aranmaldr. Ayn ey Tasavvuf iin de geerlidir. Bu ikinci devirde Ftuvvet ehlinin birtakm snflara ayrldklar, bir ksmna "Ayyar" (oulu Ayyarun), bir blne "atr" (oulu uttar), asker olanlarna "Sipahi" dendii gibi, bazen soflik ve Ftuvvetin i ie ve ayn sfatlar hiz olmalarndan dolay Sof sz ile Ftuvvet ehli veya Ftuvvet ehli sz ile de Sofinin kasd edildii de olmutur. Nitekim pekok mutasavvflar Ftuvveti Tasavvufun bir ubesi veya Tasavvuf da bir makam olarak grmler ve Tasavvufa dair eserlerinde bir bab veya faslda Ftvvet'den bahs etmilerdir . lk nce Horasan ve Mevarannehir'de Hicri III. Asrn balarndan itibaren Ftuvvet lksne bal kiilerin tekilatlandklar ve kendi aralarnda guruplara ayrldklar bilinmektedir. Bu gruplarn "Reis'lfityan" veya "Reis'l-ayyann" denilen bakanlarnn emri altnda sosyal siyas ve asker olaylarda aktif rol oynadklar grlr.. Ftuvvet at altnda toplanan bu zmreler iinde Arap ve iranllarla birlikte phesiz Trkler de bulunuyordu. Bu dnemde Trklerdeki mill kahramanlk lks de Islm bir yapya dnmeye balam ve Trk Alp Erenler ve Aklar da Ftuvvet dairesine girmi bulunuyorlard. zellikle Maverannehr slgesinde Arap, tranl ve Trkler'den oluan Ftuvvet birlikleri ii ie bulunuyorlar ve birbirlerini kltr ynyle etkiliyorlard. Bu etkinin sonucu olarak eski Trklerdeki Alplik lks Gazilik mefkuresi ad altnda daha aktif ve heyecanl bir safhaya girmitir. Bu Ftuvvet birliklerinin bazan devletlerin hizmetlerine girdikleri grld gibi bazan da gayr-i snni zmreler olarak devletlere kar isyanlarda - Hatmiler ve Karmatler isyannda olduu gibi - aktif rol oynadklar da grlr. Ftuvvet birliklerinin sosyal ve siys faaliyetleri hakknda kaynaklarda pekok geni ma'lumat vardr Ftuvvet hareketi Kuzey Afrika ve Marib'de yrenin etnik ve kltrel yapsndan dolay daha deiik bir gelime tarz gstermitir. Ribat denilen kararghlardan faaliyetlerini srdrdkleri iin kendilerine "Murabit" (oulu Murabitun) deniyordu . Bunlar senenin belli mevsimlerinde Afrika ilerine kadar gidiyor, sosyal, ticar ve kltrel faaliyetlerde bulunuyor ve | belli zamanlarda gene Ribatlarna dnyorlard. slm yayma lks ile de dolu olan Murabltlerdenizcilikte de ileri gitmiler ve Ortaa boyunca Ak Deniz ve Atlas Okyanusu'nda stnlk kurmulardr. Dou valyeliinin (Ftuvva) Bat valyeliini etkilemesi Dou kltrnn batya intikalinde bu Murabitlerin nemli rol olmutur . Abbas Halifeliine de bal olan Mmbitler yrede devlet otoritesinin zayflad dnemlerde ynetimi ellerinde tutmu ve asayii salamlardr. XI. asrda bugnk Tunus'tan Senegal'e kadar uzanan topraklarda "Murabitler Devleti" ad verilen byk bir devlet kurmulard . Kuzey Afrika'nn Osmanl idaresine girmesinden bir sre sonra Osmanl Devleti'nin yredeki otoritesinin zayflamas zerine kendilerine "Day" denilen yrenin yiit ve kabadaylar bu otorite boluunu doldurmulardr

Ftuvvet erbabnn kendilerine has bir dnya gr ve hayat anlaylar vardr. nsann nefsini knamas ve yermesi (Levm) esasna dayanan bu dnce ve yaay tarzna "Melmet" veya "Melmeti" denir. Ftuvvet hakknda ilk defa bir risale yazan Ebu Abdi'r-Rahman es-Slemi, Melmete dair de bir risale yazarak Ftuvvet ehlinin dnce tarzn, inan ve ahlk esaslarn aklamtr. Ftuvvet Tekilt'na mensup kii, cmerte ve yiite davranlarda bulunur, fakat bu davranlarndan tr evresinden takdir grmek (Tevecch-i nas) ve bu yolla mal, an ve erefe sahip olmaktan saknr. nk o yalnz Allah rzasn gzetir, dnyev eref ve menfaate talip deildir. Melmet Felsefesi'nde kiinin iyi ve gzel davranlarnn Allah'n eseri, kt ve irkin davranlarnn da nefislerinin eseri olduuna inanlr . Bu bakmdan iyi ve gzelliklerin Allah'a ait olduuna, Allah'a ait olan eylere benimdir diye sahip kmann, onunla vnmenin doru olmayaca savunulur.

ems-i Tebrizinin olay ile ilgisi (S.56-59) Mevln'nn eyhi ve stad ems-i Tebriz'nin, ikinci defa Konya'ya geliinden iki sene kadar sonra baz evrelerin dzenledii bir suikasd sonucu ldrld (645/1247), Mevln'nn da bundan ok mteessir olduu bilinmektedir. ems'in ldrlmesinde Mevln'nn olu Ala.'dDin elebi'nin nemli bir rol stlendii, bu yzden Mevln'nn oluna krgn olduu ve onu aile ocandan att Mevlevi yazarlar tarafndan nakledilir. ems-i Tebriz'nin ldrlmesinden hemen sonra Al'd-Din elebi'nin Krehir'e gmesi. eyh Nasir'd-Din Mahmud'un da tam bu tarihlerde Konya'dan Krehir'e gidip oraya yerlemesi haliyle onun da ems'in ldrlmesi olay ile ilgisi bulunduunu akla getirmekteydi. Mevln ve Ahmet Eflk'nin onu iddetle ktlemeleri ve hakaret etmelerinin ciddi bir sebebi olmalyd. Bu konularda da ciddi aratrmalarn yaplmas gerekiyordu. Mevln ve etrafndakiler hakknda ve onlarn etrafnda cereyan eden olaylar ve hatralar derleyen ilk Mevlevi yazarlar olan Ahmed Eflk ve Sipehsalar, ems'in ldrlmesi olaynda A. elebi'nin nemli bir rol bulunduunu bildirmektedirler. Sipehsalar, A. elebi'nin ems ile evlendirilen gen ve gzel bir hatun olan Kimya Hatun'a ilgi duymas. ems ile aralarnda srtmeye sebep olduunu bu srtmenin yannda ems aleyhindeki dedikodular ems'in ldrlmesine sebep olarak gstermektedir . Eflki ise, kimleri kasteddiini aklamakszn A. elebi'nin baz kt kiilere uyarak bu suu ilediini bu yzden de babasna asi olduunu kaydeder Dier taraftan gene Eflki, ems'in ldrlmesi olaynn bir baka perdesini de syle anlatyor: Konya'daki Vezir Nsir'd-Din, Hanikh'nda bir tren mnasebetiyle baz kimseler bir araya gelmis, eitli ilimlerden, tefsir ve hadisten eski bilginlerin szlerini akletmekteydiler. ems de orada bulunuyormu. Bir ara toplulua hitaben: "Ne zamana kadar onun, bunun szn nakledip duracaksnz, kalbim bana Rabbim'den bu haberi veriyor diyecek yok mu?" deyince orada bulunanann itiraz ve tepkileriyle karlamtr . Eflk'nin rivayetine gre ayn Hanikhta gene bir tren srasnda ems-i Tebriz ile Vezir Nsir'd-Din arasnda meydana gelen honutsuzluk yznden Vezir Nsir'd-Din adamlarn gnderip, ems'i katlettirmitir . Nitekim, bir baka rivayete gre de ems, Mevln ile yalnz oturuyorken ieriye biri gelir. ems'i dan arr. ems darya knca pusuda duran-Eflk'nin tabiriyle - kskan, hayrsz, alak, mulhid yedi kii ona bak saplayp ldrmlerdir . Bu rivayeti yukardaki rivayete gre deerlendirecek olursak bu kiilerin Vezir Nsir'd-din'in adamlar olduuna hkmetmek gerekir. Eflk1 nin bu rivayetindeki Vezir Nsir'd-din'in bahsimize konu olan Ali Evren eyh Nsir'd-din olduu ortaya kmaktadr. Gelien olaylar bunu ak olarak gstermektedir. Ancak onun Vezirlik yaptna dair bir kayda rastlanmamaktadr. Fakat II.Gyas'd-Din Keyhsrev'in lm tarihi olan 643 (1245) ylndan sonra gelen iki yl iinde bu makamda bulunmu olabilir. Vezirler genel olarak lmiye snfndan kiilere verildiine gre onun vezirlie getirilmi olmas mmkndr. Ola ki Eflk burada ona muhalefetinden dolay "Vezir" kelimesini gnahkr anlamnda kullanmtr. Bilindii gibi "Vezir" kelimesi, "Vizr" kknden olup gnahkr demektir. Vezir olan kimseler lkelerindeki her hakszlktan ve ilenen her gnahtan sorumlu ve gnahlan yklenen kii olduklar iin bu makam "Vezir" (Gnahkr) kelimesiyle tesmiye olunmutur. Bu duruma gre eyh Nsir'd-Dirj, II. Izz'd-Din Keykvus'un saltanatnn ilk yllarnda vezirlik makamna getirilmitir. Eflk'nin anlattna gre bir defasnda II. Izz'd-Din Keykavus, Mevln'nn huzuruna gelip kendisine tte bulun masn taleb etmitir. Mevlna da ona : "Sana ne t vereyim? Sana obanlk vermiler, sen kurtluk yapyorsun. Tanr seni sultan

yapt. Sen eytann szyle hareket ediyorsun" demitir. Mevln'nn, eyh Nsir'd-Din'i kendisine vezir edinmesinden dolay sultana muhalefet ettiini, ve "eytann szyle hareket ediyorsun" sz ile de Vezir eyh Nsir'd-Din'i kasdetmi olabilir. Eflk'nin bu rivayetinden eyh Nsir'd-Din'in (Ahi Evren) Konya'da bir hanikah yaptrdn da reniyoruz. Bu hanikah VIII. H. asr ortalarnda da faal idi . unu da belirtelim ki, bu rivayette ad geen Vezir Nsir'd-Din'in, Nusratu'd-Din olduuna dair iddia tutarl deildir . Dolaysiyle bu vezir Nsir'd-Din, bahsimize konu olan eyh Nsir'd-Din Mahmud'dur. Biraz ileride sunacamz baka belgeler de bunu te'yid etmektedir. Bylece bu eyh Nsir'd-Din'in yani Ahi Evren'in, Al'd-Din elebi ile birlikte ems-i Tebriz'nn ldrlmesinde parma bulunduu ortaya kmaktadr, ite bu yzden Mevln'nn ve Ah-med Eflk'nin hakaretlerine ma'ruz kalmtr. Hatta Eflk, onu her anta olduu gibi bu rivayette de gene hakaret maksadyla "Vezir" kelimesini tevriyeli olarak hem gnahkr anlamnda kullanm, hem de bu kelime ile onun bir dnemde vezirlik makamnda bulunmu olduuna da iaret etmek istemitir. . ems-i Tebriz ldrldkten sonra cesedinin Ahi Bedr'd-din Gherta'n (659/1261) bahesindeki kuyuya atldna dair ri-vayetler artk kesinlik kazanm bulunuyor . Bu durumda ems'in ldrlmesi olaynda parma bulunanlardan biri de Ahi Bedr'd-Din Gherta olmaldr. Bu konuyu, henz yaynlamadmz "ems-i Tebriz'nn ldrlmesi Mes'elesi" adl makalede geni olarak ele alm bulunuyoruz.

Ahi Evren evresi ile Mevlanann evresi arasndaki ihtilafn mahiyeti (S.89-92) ncelikle unu belirtelim ki, bu konu ayr bir almann hatta birka almann konusu olacak kadar geni, ok ynl ve kkleri eskiye uzanmaktadr, biz sadece bu ihtilaflar ana hatlaryla aklamaya alacaz. Bylece ems'in Ahiler tarafndan ldrlmesinin esas sebebinin de bu ihtilaflara dayand gibi az ileride aaklanaca zere Ahi Evren ile A. elebi'nin ldrlmelerinin temelinde de bu ihtilaflarn nemli bir rol bulunduu gsterilecektir. Bu ihtilaflar ana balk altnda sunalm. a- Aklclk ve Sezgicilik ok eskiden beri islm dnyasnda Aklclar ile Sezgiciler arasnda bir mcadele srp gelmekte idi. Sezgiciler gerek ilme sezgi ile yani bir i duyu ve sezi ile varlabileceini savunurlar. Gerek bilginin yolu sezgidir derler. Aklclar ise, akl ile, aratrma, inceleme ve gzlem ile gerek bilgiye varlabileceine inanrlar. Akl yrtme bilgi edinmenin yoludur derler. Sezgici olan mam Gazzali (505/1111) aklc filozoflara kar felsefenin ykm demek olan "Tehaft'lfelasife" adl eserini kaleme almt. Endlsl mehur filozof bn Rt (595/1198) de mam Gazzali'nin bu eserine kar "Tehaft't-tehaft" (Tehaft'n ykm) adl eserini yazmt {54). Gene byk bir aklc olan Ahi Evren'in hocas Fahru'd-Din-i Rzi ile Mevln'nn babas Baha'd-din Veled arasnda mnakaalar olmutu. Bu mnakaalar krgnlkla sonulannca, Harezm sultan Mu-hammed ah da Fahr-i Razi'yi destekleyince Baha Veled oradan getmek zorunda kalm ve Anadolu'ya gelmiti . Genliinde uzun sre Razi'den ders alan ve ondan son derece etkilenen Ahi Evren de Baha Veled'den nce Anadolu'ya gelmiti. Bylece Baha Veled ile Fahr-i Razi arasndaki ihtilaf nce Ahi Evren ile Baha Veled arasnda, daha sonra da Mevln ile Ahi Evren arasnda devam etmitir. Ahi Evren Kayseri'de bulunduu 603-625 (1206-1228) yllan arasnda Baha Veled de bir sre Kayseri'de bulunmutur. Bu bakmdan Baha Veled'in "Marif inde aleyhinde bulunduu Kad Nazr byk bir ihtimalle Ahi Evren eyh Nasrd-Din Mahmud'dur. Bilindii gibi Mevln'da babasnn yolunda, sezgici bir filo-zofdur. "Mesnevi" sinde aklcla kar tutumu nemli bir yer tutar. Buradaki papaan hikyesinde akl ile ve akl yrtme (kyas) ile alay etmektedir ' . Gerek mevln'nn eserlerinde gerek ems'in "Maklt" nda birok defalar Fahru'd-Din-i Rzi'ye ve felsefecilere tenkidler yneltilmitir . Bu hcumlar elbette Anadolu'da Fahri Razi'yi temsil eden, aklc ceryann nderi olan Ahi Evren'e yneliktir. Bu ynyle Ahi Evren ile Sadru'd-Din Konev arasnda da bir ayrlk vardr. Bu ayrlk da Razi ile bnl Arabi'ye dayanmaktadr. Ibn'l-Arabi, Fahr-i Rzi'ye yazd mektup-da ona tenkidler yneltmektedir . Bu ayrlk Konevi ile Ahi Ev-ren'in karlkl mektuplamalarnda aralarnda mnakaa konusu olmaktadr. Muhtemelen Konev, Ahi Evren'in etkisiyle hocas Muhyi'd-din ibn'l-Arabi'nin "Vahdet-i Vucud" culuunu ak-liletirmeye (Rasyonalize) almaktadr b- Tasavvufi htilf

Tasavvuf yolunda da Mevlna ile Ahi Evren arasnda derin bir fikir ayrl vardr. Mevlna "Seyri Suluk" da benlie dnk, yani enfs (Sbjektif) yolu tutmuken, Ahi Evren da dnk yani afak (objektif) yolu tutmutur. Aslnda bu ihtilf mevln'nn eyhi ems ile Ahi Evren'in eyhi Evhadu'd-Din arasndaki ihtilafn devamdr. Evhad'd-Din-i Kirman ile ems-i Tebriz arasnda geen Eflki'nin naklettii bir konuma bu iki eyh arasndaki ayrl ifade etmesi bakmndan nemlidir. Evhad'd-Din tekkesinde murakebe halinde iken ems-i Tebriz ieriye giriyor ve Kirmani'ye: "Ne ile megulsn" diyor. Kirmn de Cenab- Allah' eyadaki tecellisinde, yani san'atnda grmeye altn kasdederek "Ay' leendeki suda seyrediyorum" diyor. ems de ona: "Ensende iban yoksa ban kaldrp gk yznde niye seyretmiyorsun?" diyerek Cenab- Allah' kendi iinde ve benliinde, yani sezgi yoluyla bulmas gerektiini Kirmani'ye hatrlatyor ' . Cmi de "Nafahat" nda ems ile Kirmn arasndaki bu uyanl yle ifade etmektedir: "Evhad'd-Din uhd- hakikata mezhir-i suri ile tevessl eder idi. ve ceml-i mutlak suver-i mukayyedatda mahede eyler idi" . Mevlna da Evhad'd-din'in bu anlayn knamtr.Eflk, ems'in ldrlmesinin sebepleri arasnda barda taran son damla olarak zikrettii olaydan anladnza gre. ems Nasir'd-Din'in yani Ahi Evren'in tekkesinde bulunmu orada aratrmaya ve nakle dayanan ilm konumalar olmu. ems de onlara kar: " Ne zamana kadar undan bundan rivayet edip vnecek, ve atsz eere binip erlerin meydannda koacaksnz inizde: kalbin bana Rabbimden u haberi veriyor diyecek kimse yok mu? ve ne zamana kadar bakalarnn assiyle ayakta yryeceksiniz?" demi ve orada bulunanlarn tepkisiyle karlamtr, ems bu szleriyle Ahi Erven'in merebine muhalif szler sarfetmi yani seyr-i enfs'yi nermitir. Bu olaydan gn sonra da ldrlmtr

Ahi Evrenin ldrlmesi ve Ahilerin isyan (S.97-100) Burada Ahi Evren'in ldrlmesi ve Ahilerin datlmas ile sonulanan olaylarn nasl gelitii aaklanacaktr. Ancak kaynaklar bu olaylarn sebep ve mahiyetini mphem brakt iin Ahi Evren'in lm tarihini tesbite alrken olaylarn seyir tarz ve mahiyeti de sunulacaktr. Yukarda da deinildii gibi bugne kadarkl, almalarda Ahi Evren'in lm tarihi yle dursun iki asrlk zaman iinde yaad a dahi belirlenememitir. Bu bakmdan Ahi Evren'in lm tarihini kesin olarak ortaya koyacak olan bu almamzn nemi rahatlkla anlalm olacaktr. Bu bakmdan O'nun lm tarihini nasl tesbit ettiimizi izah ile ie balyoruz . AH EVREN'N LDRLMES LE LGL HABERLER lm Tarihinin Tesbiti Ahi Evren eyh Nasiru'd-Din Mahmud'un 20 kadar eseri bulunduunu belirtmitik. Bu eserlerde ve bu eserlerin yazma nshalarnda' bulunan baz kaytlar, Eflk'nin onun hakknda anlatt olaylarn altnda deerlendirmee tabi ututulunca Ahi Evren'in lm tarihi kesin olarak ortaya kmaktadr. Evvel dostu Sadru'd-Din Konev'ye yazd mektuplardan birinde bir mnasebetle o gnn 25 evval 653 (27 Kasm 1255) Cu-murtesi gn olduunu kaydetmitir Bu kaytla onun bu tarihte hayatta olduunu renmi oluyoruz. Keza Sultan II. zz'd-din keykavus'a ithaf ettii "Lataif-i hikmet" adl eserinin nsznde "655 (1257) ylnn sonuna gelindii zaman" cmlesini kullanmaktadr ki, bu kayttan da onun 655 ylnn son ay olan Zi'l-hie (Aralk 1257) ylnda hayatta olduunu reniyoruz. Dier taraftan 673 (1275) ylnda hayatta olmadna dair bir kayt bulunduu gibi "Menahic-i seyf" adl eserinin 10 Receb 660 (31 Mays 1262) istinsah tarihli nshasnn mstensihi Konyal Ali b. Sleyman b. Yunus, bu nshann la sahifesinde eser ve yazar iin drd kaytta eserin yazarnn adn tesbit ettikten sonra onu eklinde cokun bir dua-ile yadetmitir. Bu duadan Ahi Evren eyh Nasr'd-Din Mahmud elHoyi'nin belirtilen tarihte de hayatta olmad kesin olarak anlalmaktadr. Duann rast gele bir duadan farkl oluu, yani cokun ifadelerle lnn yadedilmi olmas, lmnden duyulan acnn tazeliini gsterir. Bu bakmdan Ahi Evren eyh Nair'd-din Mahmud'un 10 Receb 660 (31 Mays 1262) tarihine yakn bir zamanda vefat ettiine hkmedilebilir. Bylece Ahi Evrenin vefat tarihini, Zilhicce 655 (Aralk 1257) ile 10 Receb 660 (31 Mays 1262) yllan arasnda ve fakat muhtemelen verilen ikinci tarihe daha yakn bir tarihte vefat ettiini belirlemi oluyoruz. Bununla beraber Eflki'nin Sivasl Nefis'd-Din'den naklen anlatt bir olay bu ihtimali dorulamakta ve bu tarihi, yl olarak belirlemeyi mmkn klmaktadr. Olay yledir: Konya'da Vezir Ziya'd-Din Hanikh diye bir hanikh ve bu hanikahn byk bir eyhi varm ki, iki hamkhm eyhliini yapyormu, ismi aklanmayan ve fakat Mevln'nn muarzlarndan olduu tasrih edilen bu eyh, Dnya'dan gnce , Mevln devrin mliye nazrna bir mektup yazarak Vezir Ziya'd-din Hanikh eyhliine Hsam'd-din elebi'nin tayin edilmesini ister . Mevln'nn bu mektubu zerine, Mliyi ilerine bakan Vezir Tc'd-Din

Mu'tez'in aracl ile Vezir Ziya'd-din Hanikh'nn Hsam'd-Din elebi'ye verilmesi hakknda sultandan ferman alnr elebi Hsam'd-din'in posta oturma merasimi yaplmak zere Mevln ve btn yaknlar sz edilen hanikha giderler, merasim srasnda orada bulunan Ahi Ahmed ayaa kalkar ve : "Biz bu adamn (Hsam'd-Din elebi'nin) eyhliini kabul etmiyoruz." der. Hsam'd-Din'in serilmi bulunan seccadesini de katlayarak orada bulunanlardan birinin eline verir. Az kalsn byk bir fitne kopacakt. Mevln o srada yalnayak dar kar. eyhler ve ileri gelenler geri evirmek iin urarlarsa da muvaffak olamazlar. Byklerin ve Emirlerin araya girmesine ramen Ahi Ahmed'i red ve tard ederek kullua kabul etmez. Sultan bu durumdan haberdar edilince Ahi Ahmed'i ldrtmek ister. Fakat Mevln buna, rza gstermez. Sonunda o eyhten boalan her iki hanikhn da eyhlii elebi Hsam'd-Din'e verilir . Eflk bu eyhin lmyle ilgili olarak bir hikye daha nak-letmitir . O da yledir: Mevln, Hsam'd-Din elebi'nin banda imi, yaknlaryla sema yaparlarken Mevln birden bire: "Ey dostlar. Ziya'd-Din Hanikh'nn elebi Hsam'd-Din'e ait olmasn istiyorum" demi, ertesi gn ehirden gelenler, hibir hastal ve rahatszl olmad halde Ziya'd-Din Hankh eyhinin ldn ve minareden sela verdikleri haberini getirmislerdir. Eflk, bu eyhin kibirli, zorba, dnya sevgisi ve garazkrl yznden Mevln ve evresindekileri devaml ktlediinl ve aleyhlerinde bulunduunu, bu yzden de Cennet ehli'nin okuna hedef olup ldn belirttikten sonra, bu eyhin lmnden gn sonra Hazret-i Mevln'nm emri ile elebi Hsam'd-Din'in posta oturma merasimi yapldn da kaydetmektedir. Bu demektir ki, Mevln, bu eyhin lmnden nce Ziya'd-Din Hanikh'mn Hsam'd-Din elebi'ye verilmesi ile ilgili yukarda sz edilen mektubunu hemehrisi Vezir Tac'd-Din Mu'tez'e yazmtr.

Ahi Evrende tekilatlk fikrinin kaynaklar (S.143-147) Ahi Evren'in takiltl byk lde onun felsef al siyetinden kaynaklanmakla beraber, ondaki tekiltlk fikrin n baz kaynaklar da yok deildir, islm Dnyas'nda ok eskiden beri siyas, din, iktisad maksatl tekiltlar kurulduu bilinmektedir. Burada Ahi Evren'in bu rgtlerden hangileriyle ilgisi bulunduu belirtilmeye allacaktr.a- hvanu's-SafaAhi Evren'in eserleri onun derin bir felsefe kltr alm olduunu gstermektedir. zellikle "hvanu's-Safa" risalelerinin onun fikir yapsnda nemli bir etkisi mahade edilmektedir. Eserlerinde bu risalelerden geni lde yararlanmtr.Hkemaya yapt atflarn ou bu risalelere dayanmaktadr . Ha ta yukarda temas ettiimiz san'atla ilgili grleri dahi aynen "hyanu'ssafa" risalelelerinden alnmtr Bu durum Ahi Evren eyh nasir'd-Din Mahmud'un, IV (X).asrdan beri din ve siyas maksatla gizli bir tekilt halinde faaliyet gsteren "hvanu's-safa" rgtn tanyor olduunu gstermektedir. Dolaysyle Ahi Evren'de tekiltlk fikrinin bir yn bu tekilta dayand sylenebilir. Ahilik zerindeki almalarda Ahi Tekilt'nn bu yn yani hvanu's-safa ile ilgisi farkedilememitir. b- Haiiyye rgt Bilindii gibi Msr Fatm Devleti, Eyyubler tarafndan ortadan kaldrldktan sonra Msr'dan iran'a gelen Hasan Sabbah (518/1224) Kazvin yaknlarnda Alamut Kalesi'ni alarak uzun sre Seluklu Delveti'ni uratrmtr. Hasan Sabbah, Alamut Kalesi merkez olmak zere, din, siyas bir rgt kurmutur, bu rgtn yetitirdii fedai ajanlar etrafa dehet samakta idi. Hulagu Han 1260'da bu rgtn merkezini ele geirdikten sonra rgt mensubu fanatik Batmiler saa sola daldlar Ahi Evren aslen Azerbaycanl olmas bakmndan bu Batn rgt yakndan tanma imkn bulmu olmaldr. Hocas Fahr'd-Din-i Razi'nin bu Batn fedailerden tedirgin olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu rgtn Ahi Evren'de tekiltlk fikrinin uyanmasna yol at muhakkaktr. Ahilerin balangtan itibaren kendilerine kar olanlara suikast dzenlemeleri san'atta tekelci bir zihniyete sahip olmalar Ahi Tekilt'nn Hasan Sabbah'n kurduu Haiiyye rgtne benzer bir yapya sahip olduunu gstermektedir. c- Tasavvuf slm Dnyas'nda Hicr III. asr balarnda doup gelien Tasavvuf, V. (XI). asrdan itibaren de eitli tarikatlar (tasavvuf ekoller) halinde daha yaygn bir ekil ald. Tarikatlar, bir eyhin liderliinde, mritlerin oluturduu bir tekilt niteliindedir. Ahi Evren de felsef yn ar basmakla beraber Tasavvufa ball da vardr. Bu yolda Trkmen bir eyh olan Evhad'd-Din-i Kirma-'ni'ye mensup olduunu belirtmitik, te Ahi Evren'in tekiltn kurmada bu kurumdan da yararland grlmektedir. Bunu ksaca yle izah edebiliriz: Ahimiz, tarikatlardaki eyh, halife, mrit ve muhibler arasndaki ilgiyi i yerlerine uygulayarak bu i ocaklarnda alan usta, kalfa, rak, yamak arasndaki ilgi ve mnasebeti tarikatlardaki esasa gre dzenlemitir. Keza i yerlerinde alan eitli derecelerdeki iilerin terbiyesi, eitim ve retimlerini de bir tarikat usul ve disiplini eklinde dzenlemitir, i yerlerindeki iileri din ve ahlk ynden eitmek iin basitten mrekkebe doru bir tertip iinde halk tipi eserler yazmtr. "Aaz u

encam", "Menahic-i seyf" ve "Metali'u'l-man" adlarndaki eserleri byle bir tertiple ve bu maksatla kaleme alnmtr. Hemen her eserinde-zellikle adlar anlan halk tipi eserlerinde, devrenin genel anlayna uyarak tasavvuf yoluna girmenin zorunlu olduunu ve bu yolda bir eyhe balanmann art olduunu srarla savunmaktadr . Bu bakmdan phe yok ki, Ahi Evren i yerlerindeki iileri tarikat anlay ve terbiyesi iinde yetitiriyordu. d- Ahi Evren ve Melmet ok ynl bir fikir adam olan Ahi Evren'in fikir hayatnda en nemli ve en byk yeri, Melmilik igal etmektedir. Eserlerinde adnn anlmaynn sebebi de bu melmet anlayndaki iyilik, stn meziyet ve kabiliyetlerini insanlardan gizli tutma, "Teveccuh-i nas" dan saknma dncesinden kaynaklanmakladr. Bu bakmdan Gelibolulu li, Ahi Evren'den bahsederken insanlardan gizli yaam olduunu tesbit ettiini" bildirirken bu gerein farkna varm olduunu grmekteyiz. Muhtemelen li Efendi, Ahi'nin baz eserlerinin bulunduunu tesbit etmi ve bu eserleri inceledikten sonra bu kanaate varmtr. Ahi Evren'in eyhi, Evhad'd-Din-i Kirman'nin merebinin en belirgin yan melmet yolunda sivrilmi olmasdr. Menakbnmesinde onun bu merebiyle ilgili pekok hikye (menkbe) anlatlmaktadr Melmet bir inan tarz ve bu inan tarzna dayal olan ahlk kurallar ve yaay stilidir. Ahi Evren'in tasavvuf merebinde melmet yolunu tutmu olmas haliyle Ahi Tekil-t'nn i ve sanat ahlknn byk lde melmilie dayandnda phe yoktur. Bu bakmdan Melmet ne demektir, ksaca belirtelim: Melmet felsefesinde kiinin iyi ve gzel davranlar Allah'n eseri, kt ve irkin davranlar da nefislerinin eseri olduuna inanlr. nk Allah ktlk dilemez. yilikse Allah'n dileidir. Bu bakmdan Melmiler yaptklar iyilikleri, hayrl ve gzel ileri gizlerler. Gzel davranlar aa vurmak, onlara sahip kmak, kendini beendirmek, sevdirmek, menfaat edinmek gibi duygulardan kaynaklanr. Oysa insan, gzel davranlarnn sahibi deildir. Onlarn gerek sahibi Allah'dr. Onlara sahip kmak Allah'n hakkna mdahale ve hatta Allah'n hakkn gasb etmek demektir. Buna karlk kt davranlarn da gizlemeye gerek grmezler. nk ktlklerin sahibi insann kendisidir. Bu yzden kendisinin olan eye sahip kmakta saknca grmezler. stelik iyi davranlara sahip kmak sahtekrlk olaca gibi, kt davranlarn gizlenmesi de riyakrlk olacana inanlr. Bu bakmdan Melmet felsefesi ksaca "insann iyiliklerini gzlemesi, ktlklerini aa vurmas" diye tarif edilir . Nefsin yerilmesi, knanmas, hakir tutulmas esasna dayanr. Melmet kelime olarak da yermek anlamna gelir. Bylece nefsi (benlik) knamaya, yermeye allr. Ahilik lksndeki kendini topluma adama ve topluma hizmet ak, karlk beklemeksizin yolcuya, dkne, muhtaca yardm elini uzatma, yedirme, iirme, barndrma v.s. Melmet felsefesinin prensiplerinden alnmtr. Bu durum Ahiliin prensiplerinin Melmlikten geldiini ak olarak gstermektedir.