SOKRATES Sofistlere kar koyanlarn banda yer alan, lkan en byk dnrlerinden biri olan Sokrates, Sofistlere kar

koyar, ama onlarla birletii ynleri de vardr. nk Sokrates de, Sofistler gibi, gelenek ve trelerin oluturduu ller zerinde dnmeyi kendisine ilke yapmtr. Sokrates 469 ylnda Atinada domutur. Heykeltra Sophroniskos ile ebe Phaineretenin olu. Kendisi ve yurttalarn ciddi olarak incelemeyi, ahlaka olgunlamak iin durmadan almay, hayatnn hep devi sayacaktr. O da, Sofistler gibi, balca, insan hayatnn pratik sorunlaryla ilgilenmitir. Ancak, Sofistler utilitaristtiler, yalnz yarar gz nnde bulunduruyorlard. Sokrates ise bu soruna gerek, derin bir ahlaki ciddiyetle ynelir.Onun gerek sessiz, srekli fel sefi dnmeleri, gerekse Atinadaki orijinal almalar byle bir anlayla beslenmilerdir. Kendisi bir ra, bir okula bal olmad gibi, bir r da kurmaya kalkmamtr. Ortalkta, arda pazarda dolar, karsna kanlarla konumaya alrd. Bunu da, insanlar, hayatlarnn anlam ve amalar bakmndan dnmeye, aydnlanmaya kmldatmak, onlarda bu istei uyandrmak iin yapard. Sokrates felsefesini, dnya grn bu yolla yaymtr: bir ey yazmamtr. Sokrates 70 yanda iken genlii batan karmak ve Atinaya yeni Tanrlar getirmeye kalkmak ile sulandrlp mahkemeye verilmitir. Onu sulayanlar, anlayszlklarndan, dnceleri ayrt etmeyi bilmediklerinden, Sokratesi Sofist sayyorlard. Hayata yol gsteren deer ve llere krkrne inanmayp bunlar aklla bulmak isteyiinde, bu tutumunda Sokrates Sofistlerle ortakt. Ama onun Sofistlerle bundan sonraki temelli ayrln, yobaz gelenekiler ayramayacak durumda idiler. Sokrates hafif bir ceza ile kurtulabilirdi; ama boyun emek bilmeyen onuru yznden yarglar kzdrp lm cezasna arptrlmtr. Tutukevinden de kamay ret etmi ve 399 ylnn maysnda zehir ierek lmtr. Sofislerin bilgi anlay, her bakmdan, tek kiiyi kanlarnda bir relativizme gtrmt. Sokratesin ise gz nnde bulundurduu ; salam, herkes iin geerli olan bir bilgiye varmaktr. O, doxa (san)nn karsna episteme (bilgi) yi koyar. Yalnz episteme hazr, hemen renilebilecek, retimle hemen bildirileverilecek bir ey deildir, tersine; birlikte alarak, uralarak varlacak bir amatr. Onun iin Sokrates, Sofistlerin yapt gibi, retimle bilgileri edindirmeye kalkmaz, evresindekilerle doruyu birlikte aramaya alr. Din -gelenek otoritesine gz kapal balanmamada Sokrates Sofistlerle bir dnyor. Ancak, Sokratesin akla, dncenin objektif deerine, bireylerin stnde bir normun bulunduuna sarslmaz bir inanc var. Onu Sofistlerden kesin olarak ayran da bu inancdr. Onun kendine zg retme ve aratrma yntemi olan dialog (konuma) da bu inanca dayanr. Konumada dnceler ortaya konur, bunlar karlkl olarak eletirilir, bylece de herkesin kabul edecei eye varlmak istenir. Sofisler dnceleri meydan getiren psikolojik mekanizmay inceliyorlard. Sokrates ise, doruyu belirleyen akln bir yasas olduuna inanr ve evresindekilerle ibirlii yaparak bu doruyu aratrr. Ben bir ey bilmiyorum ya da Bir ey bilmediimi biliyorum derken de gz nnde bulundurduu bu. Onun iin bunlar bir phecilik diye anlamamaldr. Sokrates, Sofist Sophistes , bilgici deil, filozof philosophos, bilgisever olduunu syler; bilgiyi elde bulundurduuna deil, onu sevip aradna inanr; kendisi kendini bildii gibi, kendilerini bilmelerini (kendini bil!) bakalarndan da ister. Aratrmann (dialogun) d emas yledir: Konumaya balarken Sokrates, hep kendisinin bir ey bilmediini syler. Karsndaki de, tersine, hep bilgisine pek gvenmektedir, ama ileri srdkleri de hep pek derme atma eylerdir. te Sokratesin nl ironiesi (alay) bu kartlk iinde belirir. Bundan sonra da Sokrates, konutuu kimsede doru^yu meydana karmaya giriir; onun deyiiyle: Ruhta uyku halinde bulunan dnceleri dourtmaya urar. Bu sanatna da, annesinin ebeliine bir antrma olarak, maieutike (doum yardmcl, ebelik) adn veriyor. Bu tekniin temelinde, disiplinli, sk bir dnme ile dorunun bulunabileceine bir inanma gizlidir; ruhta sakl dorular var; bunlar herkes iin ortak olan dorulardr; bunlar, sorup soruturma ile, zerlerinde durup dnme ile yukarya karlabilir, bilinir bir hale getirilebilirler. Sokratese gre, bilimsel almann amac, duyularla edinilen tek tek alglar deil, kavramdr. Onun iin, Sokrates hep, kavramn belirlenmesi, snrnn izilip gsterilmesi olan tanma (horismos, definito) varmaya alr. Sokratesin kulland yntem, tme varm (epagoge, inductio) yntemidir. Aristoteles, Sokratesi bu yntemin bulucusu diye gsterir. Ancak, Sokrates geliigzel bir araya getirilmi tek tek haller arasnda bir karlatrma yapt iin, tam bir tmevarm yntemi gelitirdii sylenemez. Sokrates bu yntemini, tpku Sofistler gibi , sadece insan hayatnn sorunlarna uygulamtr. Onu doru bir yaay nedir, hangisidir? sorusundan bakas ilgilendirmemitir. Doa felsefesiyle hi uramamtr; kavramsal doruyu aramas da yalnz ahlaki kayglar yzndendir. nsann ahlaka kendisini eitmesi, yetitirmesiyle bilim ayn eydir. Aratrma da bulunacak tmel doru, ahlak bilincine aklk ve gven salayacaktr. Sokratesin btn dncesi, btn almalar ahlaka ynelmitir. Bu ana konuda k noktas da, erdem ile bilginin zde, ayn olduklar grdr. Bu grn felsefe dndaki nedeni iin u sylenebilir: Yunan toplumu o arada ok sarsntl bir deime geirmitir, geirmektedir. Bu yzden, teden beri bilinen, allm yaama kurallarna ayak uydurmak ok glemitir. Bu deer anarisi iinde bir sr yaama kural tleniyordu. br yandan demokratik gelime bir savamaya, yarmaya yol amt. te Sokrates,bu kany ahlaka aktarmakla, bu duruma en keskin anlatmn kazandrmtr. Sokrates,Hi kimse bile bile ktlk ilemez, ktlk bilginin eksikliinden ileri gelir der. Yine bu yzden btn teki erdemler, ana erdem olan bilginin (episteme) iinde toplanmlardr ve bilginin kendisi edinildii ve renildii gibi, teki erdemler de elde edilir ve retilebilir.

Sokrates, bir de, iinde bir Daimonionun barndn sylermi. Hayatnn nemli anlarnda bu Daimonionu kendisine yol gsterirmi, daha dorusu alkoyucu bir rol oynarm; daha ok uyarc bir sesleni. Bunu Sokrates iindeki Tanrsal bir ses sayar ve ona uyarm. Bu sesin ne olduu zerinde eitli yorumlar yaplmtr. Ne olarak anlalrsa anlalsn (vicdan, ahlaki bir sezi, peygamberlerde grlen igd gibi bir ey vb) Daimonion Sokratesin ahlak grnn tekyanl rationalismini tamamlayan bir etken olarak grnyor. nk Daimonion, irrationel bir ey, dini mistik bir e. (Ama yalnz kendisinde var; genel olarak insan hayatnn ahlak bakmndan dzenlemede hibir rol yok) Sokratesin dinsiz ya da kfre sapm bir kimse olduu hi de sylenemez. Olsa olsa, o da ta Xenophanesten beri gelien bir din anlaynn iinde yer almt; yani halk dininin bo inanlarna bal deildi; halk dininin arnmasn, bunun iin de Tanrlar iin yakksz tasavvurlarn ortadan kalkmasn o da istiyor. Sokrates evresine byleyici bir etki yapmt. Bu etki, dncelerinden ok, bu dnceleri onun dorudan doruya yaamas yoluyla olmutur.

Sokratesin nsan Anlay / Gizem SNMEZ [FELSEFE] Sokrates (M.. 469 399) Atinada yaam ve hibir eser brakmam, yine de felsefe tarihi iinde nemi gz ard edilemeyen, zellikle ahlak ve insan sorunlar ile ilgilenmi sofistlere kar bir sofisttir. Sokratesi Aristoteles, Platon, Ksenophon ve Aristophanes in yazlarndan tanrz.Sokrates, sofistler gibi insan sorunlar zerine tartmay semi ve felsefeyi gndelik yaamda kullanmay hedeflemitir. Sofistlerle yntemi ayn olduu iin, bir sofist olarak kabul edilse de, aralarndaki en byk fark; sofistlerin retmeyi ama edinmi olmas, Sokratesin ise sadece aramay ngrmesidir. Ayrca sofistler rettikleri karlnda para alarak fayda gzetirken, Sokrates salt bir ahlak anlay ile insanlara yaklam ve onlar ahlakl ve erdemli klmak iin abalamtr. Sokratesin belirli bir retisi yoktur. Yazl bir eseri bulunmad iin insan kimlii ile daha ok tannmaktadr. Kiilii ise dneminde byk yergiler ve vgler arasnda glgelenmektedir. Sokrates genlerin ahlakn bozmakla, tanrlara sayg gstermemekle sulanm ve dnceleri lmne yol amtr. Bu sulamalara ramen felsefe tarihi iinde bakldnda, Sokrates erdemin ve drstln simgesi durumundadr. Sokrates, insanlara bir ey retme abasnda olmamtr. Zamann sokaklarda insanlarla konuarak geirir, insanlara sorular sorar ve onlarn bildikleri sandklarn aslnda bilmediini gstermeye alrd. Konumalarnda sarsc, deici bir tutum alyor; doruyu buldurma yolunda insanlar tam anlamyla aratrmac, ayrtrmac hatta kukucu olmaya itiyordu. Topluma ar yapyor ve kimsenin tam anlamyla insan bilemeyeceini iddia ediyordu. ars ise, kiiyi sorgulamaya zorluyor ve kendini inceleme frsatn salyordu. Sokratesin yntemi diyalektik ve diyalogtur. Diyaloglar bir soru ile balar ve karsndaki kii bildiklerini anlatr. Sokrates ise sorular sorarak, aslnda o konudaki bilgisizliini kantlamaya alr. Diyaloglarn amac tanm vermek deildir. Tm konular belirli bir tanm vermeden brakr. Karsndaki kii tanm verdike sorular ile ona bilgisizliini gsterir. Sokratesin ironisi denen insana kendini henz tanmadn gsteren bu reti insanlar snamay amalar. Sokrates, bir misyon sahibi gibi tm yaamn insanlara bilgisizliklerini gstermeye adar. Peki neden Sokrates iin kendini bilmek bu kadar nemlidir? Sokrates kimsenin bilerek ktlk yapacana inanmaz. Birinin iinde ktlk varsa, bunun nedeni bilgisizliidir. Bu nedenle Sokrates, karsndakini yarglamadan sadece bilgisizlikten kurtarmaya alr. Sokrates iin nesnellik yoktur. Tamamen znel bir alan iinde olan insan kendi kendisiyle ba baa braklyor. Nesnellk olsayd aratrmaya da gerek kalmazd derken, evrensellii sadece eletiri alannda ele alyor; fakat evrensellik arayn da srdryor. Duyulur ve dnlr dnya ayrm da yapmayan Sokrates iin asl nemli olan dnlr dnyadr. eitli doa aratrmalar yapm olmasna karn Sokrates, felsefesini ahlak alannda younlatrmtr. Sokratesin erdem simgesi olarak grlmesinin balca nedeni ilkelerini sonuna kadar savunmas ve teori ile pratii birletirmesidir. Ahlak alanndaki retisine sk skya bal kalm, yaamn da bu ekilde srdrmtr. Hatta lme giderken bile inandklarn sonuna kadar savunmutur. Sokratesin ahlak anlay, siyasal bir nitelik tar. Dnemindeki ahlaki ke kar, toplumsal deerleri aklla eletirip kiiyi aydnlatmak ve ahlaki deerleri hatrlatmak amacnda idi. Sofistlerin bireyin yararn dnp, ahlak yadsmasna karlk; Sokrates ahlak ve siyaseti birbirininden soyutlamadan, toplumun mutluluunu ahlaki deerlerin korunmasna balar. Birey, bir toplumun paras olduuna gre, kiinin mutluluu btnn mutluluunu da ilgilendirir. Yaamn amac mutluluktur Sokratese gre. Mutlulua da kii ancak erdemle ulaabilir. Erdem ve bilgi e anlamldr. Ahlakn temelinde iyiyi bilmek ve ona ulamak vardr. Kii iyiye, bilgi edindike ular, iyiye ulaan kii erdem sahibi olur ve bu erdemde insan mutlulua gtrr. Erdem sahibi olan kiinin mutluluu da kalcdr. D dnyann verdii hazlar yadsmamakla birlikte, kii aklla sorgulayp ruhsal uyumunu bozmayacak eylemlere ynelmelidir. Erdemin bilgi ile e anlaml olmas, erdemin herkes tarafndan ulalabilir olduunu gsterir. Erdemli olmak kiiyi bir bilgin deil, gerek bir insan olma imkan salar. Baz kiilerin erdeme doutan yatkn olduunu kaltm ne srerek savunsa da, bilgi ile bir klenin bile erdem sahibi olabileceini da belirtmitir.

Sokrates'te Felsefi Balang

Sokrates'in felsefi yaamna balanglk eden olay Delphoi Tapna ziyaretidir. Sokrates felsefesinin ana temalarn ele alan balca kaynak Sokrates'in Savunmas adl diyalogdur. Bu diyalog Sokrates hakknda alan dava sonrasnda Platon tarafndan kaleme alnan bir felsefi bakaldrdr. Bu eser, Sokrates'in felsefi yaklam uyarnca srdrd yaamn sergiler. Sokrates yaam tarzn ve yaam tarz nedeniyle sahip olduu gl dmanlklar sergilem ek amacyla dostu Khairephonun Delphoi Tapna kahini Pythiese kendisi ile ilgili ziyaretini aktarmay gerek grr. Khairephon, kahine Sokratesten daha bilge birisinin bulunup bulunmadn sorduunda kahin, ondan daha bilge birisinin bulunmadn syler. Bu bilgiyi alan Sokrates nce pheye der, nk hibir ey bilmediinin farkndadr. Ama tanr yalan sylemeyecei iin kahinin szlerinin doruluundan phe etmemek durumundadr. Bylece sz konusu kehanetin, zlmesi gereken bir bilmece olduunu dnerek aratrmaya koyulur. nce ad bilgeye kan politikacya, sonra ozanlara, daha sonra da sahip olduklar Sophia ile nl olan ustalarn ve zanaatkarlarn yanna gider. Onlara sorduu sorularla, onlarn bilge olmadklarn kavrar. Sokrates bunlarn cehaletin penesinde kvrandklarn fark eder. Bu kiiler, hem bilmedikleri eyleri bildiklerini sanmaktadrlar hem de neleri bilmediklerinin farknda deillerdir. Oysa cehaletten daha byk bir ktlk yoktur. Sokrates bu kiilerden farkl olarak, bilmediini bilir; tam da bu noktada o kiilerden daha bilge olmaktadr. Yani Sokrates kendi cehaletinin farknda olmak gibi insani bilgelie sahiptir. Yani Sokrates kendini bilmekte ve kendini tanmaktadr. Sokrates, kahinin syledii szlerin gerek anlamn bulmak iin uygulad sorgulama sonunda Pythies'in ne demek istediini anlamtr. Onlarn arasnda en bilge olduu doru bir yargdr. nk kendisi hibir ey bilmediinin farkndadr. Sokrates bylece bilmediini bildiini sanan- insanlarla, gerek bilginin tek sahibi olan tanrlar arasnda arac durumundadr. Bu konum aslnda Platon'un Lysis ve len adl eserlerinde belirttii gibi, filozofun konumudur; zaten filozof kelimesi de Yunanca philei ve sophia kelimelerinin yan yana gelmesi ile oluturmutur. Bu kelime bata "bilgi ve bilgelik dostu" sonra ise "bilgiye can veren, onu sorgulayan" anlamna gelmektedir. Bunun n koulu da bilgisizliin bilincinde olmaktr. Sokratesin kendini tan ilkesinin balca sebebi; her kiinin yaratltan iyi olduu grnden gelir.Sokrates'in ahlak aklcl buna denk gelmektedir.

Sokratesin diyalektik uslamlama yntemi

Kehanet anlats, genellikle Sokratesin, bilgelikleriyle nlenenlere yneltip onlar bunaltt sorular akla geti rir. Bu tr yaklamlar "rtme" (elenchos) denen belli bir kalp ierisinde sergilenirler. Bu yntem felsefe tarihinin ilk yntemi olmas bakmndan son derece nemlidir. Eski Yunancada "snamadan geirmek" ya da "rtme" anlamna gelen elenchos yntemi, doruluundan phe duyulmayan bir sava kar yneltilen eitli sorularla, yaplan aklamalarla, savn kapsamnn olabildiince geniletilmesiyle, en sonunda savn kendi iine tad eliki ve tutarszlklarn kantlanmasyla doruluk savlarnn rtlmesinin amaland dnsel diyalektik bir sreten olumaktadr. Sokrates tarz bu rtme u aamalardan oluur; 1. 2. 3. 4. Yantlayan, rtmenin amacn oluturacak p nermesini savunur; Sokrates akl yrtmenin rn q ve r nermeleri zerinde yantlayanla tartmasz hem fikir olur; Sokratesi yantlayana q ve r nermelerinden ancak kart p nermesine ulaacan kantlar ; Sokrates bu noktada pnin yanl, kart pnin doru olduunun gsterildiini ileri srer.

Sokratese gre rtme uygulamas o denli nemlidir ki Savunma da bunun felsefeyle ayn ey olduunu savunur. Filozofa yaamann insann kendisini ve bakasn srekli snamak olduunu aklar (28e, 29c-d). Bu anlamda Sokratesin diyalektik uslamlama ynteminin amac insanlarn iyiye, gzele, erdeme ynelik srekli bir felsefe aray iinde olmalarnn salanmasdr. Diyalektik yntemde yant arayan hemen btn sorular, "Gzel nedir?", "Bilgi nedir?", "Zaman nedir?" gibi ne?-lik bildiren bir eyin zn ya da doasn bilmeye ynelik ana soru yapsndan trerler. Sokrates karlkl konumalardan yola karak yzeysel bilginin, bir kavram tanmlatmay, tantlatmay amalayan sorularla diyalogu istenen dorultuda ynlendirir. Bu karlkl konumalarda konumaclarn sylediklerinde bulunan tutarszlklar ve elikiler ortaya karlarak yzeysel bilginin, en nemlisi de doru diye bilinen sanlarn braklmasn salam olacaktr. Diyalektik ynteminin en belirgin rnekleri Kriton ile Lysis diyaloglardr. Sokratesin uygulad biimiyle bu yntem bilginin bulunmaktan ok hep aranmas gereken bir ey olarak grldnn balca kantdr.

New York Metropolitan Sanat Mzesi'nde yer alan, Jacques-Louis David'in Sokrates'in lm adl yapt (1787). Platon'un anlatlarna gre Sokrates, Baldran zehiri iirilerek idam edilmitir. Sokrates ldkten sonra "Sokratik Diyaloglar" edebiyat ortaya kmtr. Diyaloglar arasnda ilk sray Platonun yazd diyaloglar alr. Sokrates'in Savunmas, Kriton, Phaidon, len (Symposion), Theaitetos, Timaeos, Lakhes, Euthyphron adl diyaloglarnda Sokratesin portresini sergilermi. kinci srada ise Ksenophon Apomnemoneumata adl yapt yer alr. Sokrates in kiilii zerine birbirine kart grler ortaya atlmtr. Platona gre dengeli bir kii olan Sokrates ada Spintharosa gre sert mizal nefsine hakim birisidir. Fakat Sokratese kar bir saldr da vardr: Aristophanes'in M.. 423 ylnda sergiledii Bulutlar adl komedyasnda Sokrates, szcklerle oynayan, retileri ile ahlak ve devleti baltalayan genleri babalaryla, devletin otoritesini sorgulamaya ynelten bir sofist olarak canlandrlarak eletirilmitir. Ayrca Sokrates ile ilgili diyaloglarda Sokratesin iindeki tanrsal sesten (daimon) bahsedilir. Bu g ona ne gibi davranlardan kanmas gerektii konusunda ilham vermektedir. Sokratesi Kant, "akln ideali", Hegel, "bir insanlk kahraman, felsefesini yazmayan ama yaayan gerek bir filozof" olarak tanmlar. Nietzsche ise tersine, onu, lm korkusu nedir bilmeyen, yaayan biri olarak deil de salt akl olarak len ve hayatn igdsnden tamamyla kopmu bir "canavar" olarak tasvir eder. Sokrates'e ait yazl bir eser gnmze ulamamtr. Bu nedenle tm retimini szel olarak yapt yargsna varlmaktadr. Sokrates hakkndaki bilgiler bakalarnn aracl ile gnmze kadar gelmitir. Bugn fiilen sahip olduumuz eserleri yazm olan balca filozof Platondur. Platon, Sokratesin rencidir. Sokratese ilikin bilgilerin byk ounluu Platonun yazlarndan elde edilmektedir. Platon Sokratesin ansn canl tutmak iin onu ve onun retilerini anlatan yazlar yazmtr. Sokratesin ruhunu yaatmak, Platon iin, Sokratesin yapt tarzda felsefe yapmak anlamna gelmektedir. Platon, Sokrates ldnde otuz bir yandadr. Sokrates ldkten sonra M.. 4. yzyln ilk yarsnda Atinann nl okulu olan ve bugnk modern niversitenin ilk rnei saylabilecek Akademia Okulunu kurmutur ve eserlerini orada yazmtr. DYALEKTK Tartma teknii olarak diyalektik karlkl konuma da, tartmak suretiyle hakikati arama ve ortaya karma sanatdr. Ancak karlkl konumada taraflarn birinin gereken dikkati gstermemesi halinde hakikati arama ve ortaya karmada herhangi bir sonuca ulama szkonusu olmayacandan, bu diyalektik "ce-del" olarak tanmlanr. Biimsel veya formel mantk, maharetli, ancak yararsz tartma veya formel mantk, maharetli, ancak yararsz tartma veya konuma ya da dnce incelikleri de byledir. Hegel felsefesinde se diyalektik, dncenin deierek geliimi anlamndadr. Elaal Zenon felsefesinde karikl konumak suretiyle sonu karmay ifade eder. Nitekim Zenon hareket konusundaki eletirilerini bu karma dayanarak temellendirir. Diyalektik dncenin temellerini, Aristoteles'in "Fizikiler" diye niteledii Sokrates-n-cesi (aslnda Sofistler ncesi) tabiat filozoflarnn felsefesinde bulmak mmkndr. Bu filozoflar evrenin (cosmos) temel zellii kabul edilen birlik, dzen ve uyumdan hareketle evrenin temel esasnn (arkhe) ne olduunu aratrp aklamaya alrlar. te bu aklamann yaplmasnda bavurulan akl yrtme, ana esas kabul edilen "ey"in karlkl at-ma-dnme ilikisi erevesinde temellendi-rilmektcdir. Szgelimi Anaximandros'un "bilinmeyen ey" anlamna gelen opc/Vo/'unda bulunan kart nitelikler atma ve dnmeler ile varl, yani "evreni" ve ondaki birlik, dzen ve uyumu gerekletirir. Anaximand-ros'un aperion'undaki bu kart nitelikleri evrendeki hareket, deiim ve oluun temeli sayan Hcrakleitos, bu kartlklar varln varolmas ve yokolmasnn sonsuz sreci olarak aklamaya alt. Bylece diyalektik dnce evrenin ve varln aklanmasnda akl yrtmenin yntemi eklinde tanmlanarak belli bir sisteme kavuturuldu. Pythagoras (Psa-gor) ve Pythagoras filozoflar bu diyalektii zihnin soyut kavray araclyla saylan sem-bolletirerek evren ve varln aklanmasnda temel aldlar. Ancak Pythagoras'n diyalektii Herakleitos diyalektiyle benzerlik gstermekle birlikte, eski ran Zerdtliindc temel semboller olan "Ik" (iyi) ve "Karanlk" (kt), yani Hrmz ve Ehrimen Klt'nn belli oranda etkisini tar. Bu anlamda Sokrates-ncesi felsefede evrende, hareketi, deiimi ve oluu kartlarn atma ve dnm eklinde aklama bir diyalektik anlay olmakla birlikte, gerek anlamda bunun kurucusunun Elaal Zenon olduu sylenmelidir. Zenon'un diyalektii btnyle ontolojik, hatta bir "varlk" metafizii eklindedir ve "varlk"m kart szkonusu edilemez. Yani mantksal adan ancak "varlk" kavranabilir, bunun kart olan "yokluk" kavranamaz.

nk "varlk" le dnce birdir ve ayn eydir ki, Eleatlarn bu "varlk" anlaynn kayna dorudan Ksenophanes'in monist Tanr kavrayndan gelir. Bu bakmdan Zenon, bir olan "varlk"n kavranmas ve aklanmasnda, hareket, deime ve olu gibi olgularn dn-ceninkonusu olamayacaklar, varhka izafe edilemeyeceklerini ispatlamak in diyalektie bavurur. Bylece diyalektiin lk temsilcisi Zenon'dur. Sofistler diyalektii hakikati, doruyu, akl yrtmeyle elde etme yerine, hakh-haksz, doru-yanl herhangi bir gr savunmada bir ara olarak grp uygularlar. Bu ynleriyle Sofistler diyalektii olumsuz anlamda kutlanmlardr. Buna karlk Sokrates diyalektii, hakikatin ortaya kartlmasnda bir yntem olarak kullanacaktr ki, buna zel olarak Sokratik ya da Maytikyntem de denilir. Sokrates diyalekti inde kavramlarn karlkl soru ve cevaplar ile aklanmas esastr. Sokrates'in bu ynte-mini kendi sisteminde belirli bir varlk retisine dayandiranPlaton diyalektii; en alt varlk sralamasndan balayarak kademe kademe ykselen ve en sonunda idea'lara ulamak iin bavurulan bir renme ve retme yntemi srecidir. Szgelimi, bu yntem araclyla gzel olan eylerin btnne ya da adaletli olan davranlarn tamamna amil olan ey aratrlr ve bylece klliden klliye, yani ta savvur edilen teki eylerin tmne hakim olan salt idea, hayr kieasna kadar ykselinir. Bu ilem karlkl konuma suretiyle hakikatin kefedilmesi ya da ortaya karlmasdr. nk gerek Sokrates, gerek Platon, hakikatin zihinden zihine aktarlmasn deil, hakikatin bizzat kiinin zihninde sakl olarak bulnu-duunu ve bylece ortaya kartldm savunurlar. Platon'un hemen btn eserlerinde bu yntemin kullanld bilinmektedir. Bu anlamda diyalektik dzenleme, belli bir sisteme kavuturma, mantk diliyle sylenirse, snflandrma ilemini de yklenmi olmaktadr. Kendisinden nceki diyalektiin bu tarz kullanm ve anlamn eletiren Aristoteles'e gre bilim, diyalektikten stn olma yannda farkl lkelere de dayanmaktadr. Yani Aristoteles'te diyalektik, mantk alanndaki akl yrtmelerin btn anlamn tamaktadr. Br kanaat veya sany (zan) dorulama veya rtme arac olarak akl yrtme ve sonu elde etmedir. Bylece diyalektik zihnin almalarnda esneklik ve kvraklk kazanmasn, kar gr savunan kimsenin yanlln ortaya koymay ve felsefe konularn tartp kavramay salar. Nitekim Aristoteles'in bu diyalektik anlay ortaa Skolastiinde geni kabul grecek, Hristiyanln esaslarnn aklanmasnda ve isbat edilmesinde yaygn bir ekilde uygulanacaktr. Hatta Hristiyanlk dneminde Aristoteles'in mantk ve diyalektii Kilisenin, zellikle Katolik Kilisesinin resmi retisi olacaktr. Aquino'lu Thomas'n Hristiyanlk felsefesi bu tutumun belli bal rnei olarak gnmzde bile etkinliini srdrmektedir. Yeni a felsefesinde diyalektik kavramn farkl biranlamda ilk defa kullanan Kant olmutur. Diyalektiin nceden kullanl biim ve amacn eletiren Kant'a gre, onlar iin diyalektik bir "grn mant"ndan ibarettir. nk eskiler mantn yntemini kullanarak kendi bo iddialarn ya da bilgisizliklerini bir hakikatm gibi "grn" kazandrmak amac gtmlerdir. Bylece Kant felsefesinde akn (transecndental), diyalektik, akn analilikin kart, yani yanlgnn mant saylmaktadr. nk akl, akl yrtme yntemleriyle hareket ettiinde sonuta kendi kendisiyle atmaya der ki, ite ortaya kan bu atklarn (aminom) giderilmesi iin "akn diyalektie" bavurmak zorunda kalnr. Burada iki kart, tezin, yani tez ve antitezin kartlarnn imkanszl isbat edilerek giderilmek istenir. Bu anlamda Kant'a gre diyalektik, bir yandan akln ulat bir yanlg ekli olduu gibi, ayn zamanda bu yanlgnn dzeltilmesi iin bavurulacak eletiri, yanl gsterme yntemi de olabilmektedir. Kant'n bu diyalektik anlayndan hareketlc-farkh anlaylar ileri sren Alman dealistlerinden Fichte, Schclling ve Hegel diyalektie ye-ni anlamlar kazandrdlar. Fichte bu yntemi kullanarak sbjektif idealizmini aklamaya alr. Ona gre tek gereklik olan "Ben", geliimi srecinde duraksamalar ve darbelerle karlar ki, bylece d dnyay, yani "ben-de-il"i oluturur. "Ben-deil", "ben"in bir ilemi olarak "ben"in aba ve mcadelesinde, hem duyan "ben"in bilinci, hem de duyulan nesne olarak "ben-deil"in bilinci olur. Dolaysyla diyalektik bu muadelede "Ben"in bilinciyle "dnyann bilinci"nin ayrlmalarn faaliyet eklinde ortaya koyar. Mcadele veya abann sonucu olarak i ve d dnya ayn zamanda doar k, bunu gerekletiren diyalektiktir. Kant'n anlayndan da bu ynyle, yani diyalektii olumlu ve yaratc saymasyla ayrlnfec-helIng ise, diyalektii zgrlk ve zorunluluk kavramlarnn aklanmasnda kullanr. Hegel, diyalektii yntem olarak Kant'tan almakla beraber, hem ondan, hem de Fichte ve Schelling'ten btnyle farkl bir dzlemde te-mellendirmitir. Heraklcitos'un evrende srekli harekeli deiimi esas alan "olu" dncesi Hegel'in k noktas olmutur. Dncenin geliimi iin almaya gerek vardr ki, dnceyi ya da gerekleri oluturan kavramlar bu atmay oluturan kartlar kendi inde tarlar. Kartlarn atmasyla ortaya kan veya ulalan birlie, yani senteze Hegel "diyalektik" adn verir. Baka syleyile, dnce bir kavramdan (tez) bu kavramdaki kartna (antitez), buradan da tekrar kartna (yani ilk kavrama, tez) ynelmekle, iki kavramn birlii ni meydana getiren bir nc kavrama (sentez) diyalektik sre iinde varr. Her sentez ayn sreci yeniden zler ki, bu sonsuz olarak srp gider. te bu sre iinde Hegel'e gre, dncenin kendisini kavramasn gerekleti ren bilin ieriini arttrr ve saflatrr. Bu bakmdan diyalektik, varl belirleyen dncenin kendi srecinde grld gibi, dnya tarihinde de grlr ve tarihin olu ilkesidir. Tabiat, tarih, hukuk ve devlet felsefesi de diyalektik temelde aklanr. Hegel'in ba stnde duran diyalektik yntemini ayaklar stne oturttuklarn syleyen Marks ve Engcls bunu,

iktisat aratrmalar ve sermaye birikimi ncelemeleri sonucunda vard snf mcadelesini temellendrmedc kullanr. Yani diyalektii tarihsel bir sre olarak ekonomi disiplinine uygulayan Marks, Bat toplumlarndaki deiim ve oluumlar buna dayanarak aklamtr. Diyalektiin genel ilkelerini aratrmaya ynelen Engels ise, bu yntemi ayn zamanda tabiat olaylarnn aklanmasnda kullanmak suretiyle, bir anlamda Marks'n bo brakt alan doldurmaya almtr, denebilir. Demek oluyor ki, diyalektik, varl ve oluu, bunlarn nedenlerini, sonularn, yani hikmetini btn halinde kavrayabilmek iin nsan zihninin ykselebildii dnce eitliliinin ve ynteminin addr. Bir bakma, dncenin, belirli kurallar iinde snrlandrlmas ve evrene, olua, hikmete o snrlarn disiplini iinden baklmasd r. Ancak diyalektiin gelimesi, yeni boyutlara ulamas, bizim kavray dzeyimizi ykseltmeyi salasa bite, varlan so nular her zaman kabul edilir olmayabilir. Szgelimi evreni ya da varl mutlak hareketsizlik veya srekli deiim halinde tasavvur etmem, zihnimin kavray gcn geniletmekte elken oluyor diye, evreni ya da varl birinin veya tekinin telkin ettii biimde kavramak zorunda deilim. nk biliyorum ki bu dnce, tasarm ve kavray tarzlarnn hibirinde mutlaklk belirtmez. nsan zihnnin ykseldii bu soyut zihin verimleri araclyla evreni ve varl, hareketsizlii ve oluu bir btn olarak kavrama ve alglamada kendimi daha geni imkanlarla donatlm sayabilirim. Fakat btn bunlarn deeri ite bundan ibarettir; daha ycclerdeki hakikate, Mutlak Hakikate ulatrma bakmndan diyalektiin yetersiz kaldn ve kalacan da dnmek, dncenin ve ayn zamanda diyalektik yntemin doal sonucudur. Szgelimi baz evrensel olgular kavrarken diyalektik yntemden yararlanmam szkonusu olsa bile vahye dayal hakikat bilgilerinin dorudan kavranabilmesi hususunda bu sreci izlemek daima gerekme yebilir.

1. Sokratesin dourtma yntemi Sokrates bilginin insanda doutan olduunu, bunlarn hatrlanmasyla bilginin elde edileceini sylyordu. Bu doutan olan bilgiyi ortaya karabilmek iin zel bir alma gerekir ki, bu Sokratesin yntemini oluturur. Onun yntemi iki blmden meydana gelmektedir. 1- ronie (alay) 2- Maieutique (dourtma). 1- Alay (ironie) blm: Sokrates karsndaki insanlarn yanllarn dzeltmek ve arkasndan dorular gstermek istiyordu. Bunun iin de karlkl konuma diyalog yolunu semiti. Karlkl konuma esnasnda karsndakine "hi bir ey bilmediin i" sylyor ve onun fikirlerini sylettiriyordu. Daha sonra bu dncelerin yanllarn ortaya koyuyordu. Karsndakinin yanllarn bir bir aklyor onunla adeta alay ediyordu. Bu sebeple onun bu nl "alaycl" ynteminin ol umsuz ykc yan kabul edilmitir. 2- Dourtma; maieutique (Fr.), maieutic (ng.), maieutik (Alm.), tevlid (Arapa), istiladiye(Osm.): Bu aamada karsndakinin salam zannettii bilgilerini sarstn grnce Sokrates soru-cevap teknii ile konumaya devam ederek dorular kendisine bulduruyordu. Yani, konutuu kimsede doruyu meydana karmaa giriiyor, onun zihninde sakl olan bilgileri dourtmaya urayordu. Bu sanatna da, annesinin ebeliine benzeterek maieutique (dourtma, dourtuculuk, doum yardmcl, ebelik) adn veriyordu. Sokratik yntemin uygulan Sokratesin ynteminin ok ak bir rnei olan Menon diyalogundan seilmi aadaki parada O, bir kleye hi bilmedii geometri problemini bulduruyor. Bu yntemde uygulanan basamaklar yle sralayabiliriz: 1-Sokrates burada, kendisine gvenmediini ve hibir ey bilmediini syleyerek konumaya balyor. 2- renmenin bir hatrlama olduunu sylyor. 3- Kleye bildiklerinden hareketle adm adm yeni bilgiler veriyor. 4- Ona nce anlatyor, ardndan "deil mi?", "olur mu?", "olmaz m?", "bulunur mu?", "etmez mi?" gibi sorular soruyor. 5- Kle bu sorulara ksa cevaplar veriyor. 6- Bylece kle bir geometri problemini zm oluyor. 7- Btn bu bilgilerin, klenin kendisinde olduunu, onun sadece bu bilgileri dourttuunu sylyor. 8- Baka bir konuya geiyor. Sokrates'in uygulad yntemi baka bir rnek zerinde tekrar grelim. Eflatun'un Diyaloglarndan Gorgias'da retorik (gzel konuma, sylev, hatiplik) konusu aklanmaktadr. Sokrates burada dourtma yntemi ile Sofistlerin yanllarn ortaya koymaktadr. Bu diyalogda Sokrates yntemini yle uyguluyor: 1- nce karlkl konumaya karar veriyorlar. 2- Sokrates sorular yneltiyor. 3- Karsndakinden ksa cevaplar istiyor. 4- Cevaplar "evet, hayr, yle, doru" eklinde oluyor. 5- Bylece adm adm kendi fikirlerini karsndakine kabul ettiriyor.

6- Karsndaki insann da ayn fikirleri savunduunu syleyerek yanllar ve elikileri ortaya koyuyor. (ironie). 7- Tartmacnn konumay bitirmemesi iin tekrar konuya ekiyor. Baka bir konuyu tartmaya balyorlar. Bu rneklerde de grld gibi Sokratesin yntemini yle tanmlayabiliriz. "nceden zenle dzenlenmi sorularla karsndakinin zihninde sakl olan dorular aa karma, bylelikle ona gerei buldurma temeline dayanan yntemdir." Bu yntem bir tmevarm yntemidir. Bu yntemde daima kolaydan zora, zelden genele, tikelden tmele, olaylardan sonuca giderek geree ulalr. Sokratik yntemde; kendisi, hi bir ey bilmiyormu gibi grnerek, karsndakini konuturarak ustalkla gerei buldurma sz konusudur. Sokratik yntemin birinci basama olan ironi" "alay" basamanda temel ama, bir konuyu (tanm, sorun) karsndakine tartma yoluyla kabullendirmektir. Bunun iin de tartmacya, nce hibir ey bilmediine inandrma, sonra onun kendi sylediklerindeki elikileri ortaya koyarak fikirlerinden vazgeirme sz konusudur. Bundan sonra tartmacya doru bilgiye ulaabilecei duygusu verilir. Genellikle Sokrates ynteminin bu basama yanl anlalmakta ve buna ironi (alay) basama denilmektedir. Halbuki Sokrates'in amac, karsndaki insann fikirlerinin yanl olduunu ortaya koyduktan sonra onun gerei bulmas iin motive olmasn salamakt r. ironi genellikle cynicism, sarcasm rlativizm ve nihilizmile kartrlmaktadr. Halbuki bu basamakta Sokrates kendi fikirlerinin yanlln anlayan kiinin konumaya devam etmesi iin onu tevik etmekte, adeta tartmay kztrmaktadr. Daha sonra ise, uygun, sistemli sorularla tartmacnn bilmedii, fakat tartmay yapann bildii dorular adm adm buldurulmaya allmaktadr. Yntemin bu ikinci basamana maieutique -dourtma- ad verilir. Bu basamakta kiinin bildiklerinden hareketle yeni bilgiler kendisine buldurulur.