Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

The Balkan Nationalism and the Great Powers During the Period of Dissolution of the Ottoman Empire

Fahri YETM*
ZET Modernleme dnemi Osmanl mparatorluunun temel sorunlarndan birisi de eitli dinamiklerin etkisi sonucunda ortaya kan millet sisteminin zlmesi ve buna bal olarak artan siyasal bilinlenme ve milliyetilik hareketleri olmutur. zellikle 19.yzyln ikinci yarsnda ivme kazanan milliyetilik hareketleri, bir taraftan Osmanl egemenlii altnda yaayan farkl unsurlarn ulus-devlet olma srecine girdiklerini gsterirken, dier taraftan da Pax Ottomanann sonlarna gelindiini haber veriyordu. Ancak bu sreci tamamen modern zamanlarn temel olgularndan biri olan ulus-devlet diyalektii ile aklamak yanl ve eksik olur. nk bu oluumun ortaya kmasnda doal tarihi seyrin etkisi olduu kadar, yine ayn dnemin temel dinamiklerinden olan emperyalizm olgusu iinde byk devletlerin bu sreci hzlandrc etkilerinin de nemli bir pay vardr. zellikle Rusya, ngiltere, Fransa ve Amerika Birleik Devletleri, dinsel ve mezhepsel farkll bir nfuz alan olarak kullanmak suretiyle mparatorluun Balkanlardaki hakimiyetini sekteye uratmaya dnk bir politika izlemilerdir. Bu iki bileenin sonucunda 20. yzyl balarnda Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl byk lde sona ermi ve siyasi harita yeniden ekillenmitir. Bu almada; Osmanl mparatorluunun dalma dnemini hzlandran Balkanlardaki milliyetilik hareketlerinin doas, temel nitelikleri ve arka planndaki Byk Glerin emperyalist politikalarna yer verilerek 20. yzyl iinde deien siyasal ortamn farkl dinamiklerine dikkat ekilmek amalanmaktadr. Anahtar kelimeler: Milliyetilik, Byk Gler, Osmanl mparatorluu, Balkanlar, Dou Sorunu almann Tr: Aratrma ABTRACT The dissolution of the Ottoman Empire is the result of various factors. Playing an essential role in world history, The Ottoman Empire is the last of the classical empires. But in line with the historical process of medernity, it was exposed to various serious problems of change and tranformation in its late decades. Reduced to the status of a periphery of the capitalist Europe in the 19th century, doubtless as a result of its exclusion from the early process of formation of the European capitalism, Ottoman Empire had to face new tensions. Additionally, great central powers of the age put pressure on the empire, which, eventually gave rise to political, economic and social problems. These developments allowed the non-muslim subjects of the empire to better recognize their identities, which, in the course of time, encouraged the separatist demands aimed at political freedom. The phenomenon of nation-state, one of the elementary components of modernity, has affected not only Europe but also other states outside Europe in the long run. And one of these states was the Ottoman Empire, who felt the impact of the changes associated with the growth of nation-state deeply, as it was true for other euro-centric changes. One of the major problems of the Ottoman Empire of modernization period was the collapse of the millet system and and ensuing increase of political consciousness and nationalistic movements. Gaining further momentum in the second half of the 19th century, nationalistic movements witnessed the inclusion of the non-muslim subjects of the empire in the process of the formation of nation state on the one hand, and heralded the end of the age of Pax-Ottomana on the other hand. Having managed to maintain the peace and stability for about five centuries in the Balkans, a region world-wide famous for its divergent ethnic and cultural structure, the Ottoman Empire began to lose its previous mission in the region in modern times under the influence of nationalistic trends. The Ottoman state structure, based on the millet system, a view of a society organized as congregational compartments according to religious sects, originally tracing back to the reign of Mehmed II (the Conqueror), began to deteriorate by the 19th century. This deterioration, further aggravated by the current socio-economic factors in addition to contemporary nationalistic ideas, began to be felt first among the Balkan nations. Differing substantially from the movements of nationalism seen elsewhere, Balkan nationalism, with its unique peculiarities, adopted a more riotous and violent character and began to jeopardize the political unity of the empire starting from early days. Starting with the Serbian revolt of 1804-1817 under the influence of natianalistic trend occasioned by the French Revolution (1789), this process went on by the succeding revolts in Greece (1821-29), Wallachia and Moldavia (1856-66), Serbia and Montenegro (1856-67), Crete (1866-69), Bulgaria (1867-76) and Bosnia-Herzegowina (1875), whereby all the nations of the listed regions gained their liberties from the Ottoman Empire and set up their own states. Balkan nationalism had an anachronic structure, a result of the transformation of German nationalism among mondern nationalism, which had rather been shaped on the basis of etnicity and/or culture-language-history. Thus, it was regarded by the Europeans as a primitive (uncivilized) variety of nationalism and preferrably conceived as Balkanization. The earliest of these kinds of natinalisms was that of Greek, which had essentially always been extant, romantically at least, at imperial level. Greek nationalism, together with that of Albanian, stand up for an autoctone nature. As for Bulgarian (Slavic) nationalism, deprived of a political and religious autonomy and subordinate to the Greek (Orthodox) Church, it can be conceived as a kind of
*

Yrd. Do. Dr., Eskiehir Osmangazi niversitesi

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler popular nationalism arising from a reaction to the current inferior status. As to the Rumenian nationalism, it was also fostered by a reaction to the appointment of Greeks to Wallachia and Moldavia as princes (Woivode), wherein a semi-autonomous status had been preserved until the 18th century. Apart from these, the Turkish and Albanian nationalism came into being in response to other movements of nationalism and developed only afterwards. To ground the natinalistic movements, Balkan nationalism in particular, one of the primary causes of the dissolution of the Ottoman Empire, exclusively on the nation-state dialectic, one of the major phenomena of modern times, is wrong and incomplete. Because, not only the impact of the spontaneous occurence of events paving the way for the growth of natinalism, but also the policies of the great powers, as a requisite of imperialism, one of the principal dynamics of the age, to accalerate this process became influential. The policies called eastern question by the great powers in the 19th century and invented for the overthrow of the Ottoman Empire in the medium and long run, resulted in the formation of different political map by the 20th century. Especially England, France and Russia adopted a policy of exploiting the ethnic, religious and secterial differences within the Ottoman Empire and tried to frustrate the Ottoman influence in the Balkans. Russia, in order to increased its influence in the Balkans, particularly made use of its religious intimacy with the Balkan nations by using a pan-orthodox religious policy. This policy evolved into an ethnic line afterwards. Before long, this pan-slavist policy of Russia proved to be influential and thanks to this policy, the Balkan nations, following the footsteps of the Bulgarians, began to do away with the Ottoman Empire. As for England, it was stimulated by her interests along the sea routes to India. Thus, it backed the unity of the Ottoman Empire tried to follow a policy of balance of power. Yet, this policy of England changed after Russo-Ottoman war of 1777-78. France, quarrelling now and then with England and Russia to defend its interests in the region during this period, followed a similar course of action with England and Russia. The Austro-Hungarian Empire, on the other hand, went against Russia and tried to be one of the active states in the region. A late comer to the great powers, Italy, took up a direct policy of colonization in the 20th century and went into opposition with the Ottoman Empire. Germany, contrary to other European states, established an intimate relation with the Ottoman Empire towards the end of the 19th century and became a new partner of the Ottoman Empire in the Ottoman foreign policy of balance of power. The United States of America, remaining within the limits of the Monroe Doctrine ostensibly, contributed still to the revival of the Balkan nationalism by means of the foreign schools it opened within the Ottoman Empire. The concrete results of the above listed policies bore their fruits even during the Russo-Ottoman war of 1877-78, which was one of the turning points in Ottoman political history. By the treaties of Ayastefanos (1878) and Berlin (1878) signed at the end of the war, great powers managed to deal a blow to the Ottoman sovereignity in the Balkans, wherein they set up satellite states. The clashing interests of the great powers in the newly created environment, as part of the Eastern Question, in a sense, paved the way for the fall of the Ottoman Empire. Paradoxically, this new environment did also allow the Ottoman Empire to broaden the extent of its policy of balance of power, which lately began to be used more intensively in Ottoman foreign policy. The Bulgarian revolt breaking out abrubtly after the uprising in Bosnia-Herzegowina, for example, could be managed to be suppressed, although depicted as a genocide among the English public opinion. The reason behind this depiction must have been to win over the European support against Russia and to prevent Russia from helding supremacy in the Balkans alone. Actually the Ottoman Empire managed to utilize the conflicting interests of the great powers over the Balkans optimally and succeded in preserving its current situation. By the beginning of the 20th century, however, the great powers began to agree among each other on certain imperial schemes and after the breakout of the Balkan Wars (1912-13) the Ottoman presence in the Balkans substantially came to an end and the European map was re-drawn. This study aims to describe the nature and the major characteristics of the Balkan nationalism precipitating the collapse of the Ottoman Empire, together with the imperial policies of the great powers in the background. In doing so, the research draws attention to the different dynamics of the changing political environment. Keywords: Nationalism, Great Powers, Ottoman Empire, Balkans, Eestern Question The Type of Research: Research

Giri Osmanl mparatorluunun dalma dnemi salt i dinamiklerle aklanamayacak kadar karmak bir konudur. Bu dnemin anlalabilmesi iin, 19. yzyln gl dinamii olan emperyalizm olgusu ve 20. yzyl balarnda oluan dnya dengesi ve buna bal dier etkenlerin de gz nnde bulundurulmas gerekir. Bununla beraber konunun ortaya konulmasnda anahtar rol oynayacak ekonomik faktrler asndan bakldnda bu srete Osmanl mparatorluu, dnyada aka belirmi olan kapitalist merkez karsnda bir evre imparatorluu konumuna gelmiti. Yine bu dnemin temel olgularndan biri olan ulusuluk akm sonucunda Osmanl mparatorluunun etrafnda birok ulus-devlet olumutu. Bu olgunun Osmanl mparatorluunun i bnyesinde de kendisini hissettirmesi ve kapitalist merkezi oluturan Byk Glerin bu ulus-devletlere kendileri asndan ykledikleri ilevler, mparatorluun dalma srecinin zeminini oluturmutur. Sorunun bir alt balk eklinde ele alnabilecek bir dier boyutu da, mparatorluk iindeki milletlerin evre ulus-devletler ve Byk Glerle kurduklar ilikiler sonucunda ortaya kan d politika sorunlardr. Osmanl mparatorluunun dalma sreci d ilikiler asndan ayr kademede ele alnabilir. ncelikle kapitalist sistemin merkezini oluturan Byk Glerin birbirleriyle ve Osmanl mparatorluu ile olan ilikileri incelenmeli, daha sonra mparatorluk etrafndaki devletlere kar Byk Glerin ve Osmanl
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

286

Fahri YETM

mparatorluunun tutumu ortaya konulmal ve son olarak da Byk Glerin ve mparatorluk etrafndaki devletlerin, mparatorluk iindeki milletler konusundaki politikalar aratrlmaldr (Tekeli, 2003, 80). 1-Osmanl mparatorluu ve Byk Gler Osmanl siyasi literatrnde daha ok Dvel-i Muazzama adyla geen Byk Gler ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya idi. 19. yzyl sonlarnda bunlara bir de ABD katlmt.19. yzyln ikinci yarsnda zellikle 1870lerden itibaren dnya yeni bir emperyalizm ana giriyordu. Bu dnemin deien temel iki esinden biri, ngilterenin Avrupa ve dnyada artk mutlak tek g olmaktan km olmas, dieri ise; kapitalizmin tekelci retim aamasna ulamas ve finans kapital olgusunun gndeme gelmesiydi. Artk kapitalizm sorunlar uluslararas rgtlenmeler yoluyla zmlenecek, gelien sanayi iinde kapitalist merkez iin yeni pazarlar bulmak zorunda kalacakt. 19. yzyln sonlarna gelindiinde Avustralya ve Afrika dahil dnya tmyle smrgeci devletler tarafndan paylalmt. 20. yzyla gelindiinde ise, paylam konusunda sona gelinmi, yeni smrge bulma imkn kalmamt. Buna karlk Osmanl mparatorluu, 20. yzyl balarnda bile ok geni bir alana sahip oluu, Avrupaya yaknl ve dnya ticaret yollar zerindeki stratejik konumu nedeniyle Byk Glerin ekim alan iindeydi. Ayn ekilde idari bamszlklarn ksmen koruyarak yar smrge durumuna gelmi in ve ran da benzer konumda olup Byk Glerin dolaysyla emperyalizmin hedefi durumundayd. Esasen Osmanl mparatorluunun Byk Glerin bu ekilde ilgi alanna girmesi, 19. yzyl balarnda yeni bir aamaya gelen Dou Sorunuyla1 ortaya kmtr. Bu yzyln ilk yarssndan itibaren sistematik olarak yrrle konulan bu proje, Osmanl mparatorluunun ncelikle Balkanlardaki hakimiyetine son vererek tedricen ortadan kaldrlmasn ngryordu. Byk Gler, Dou Sorununu blgede yrrlkte olan koullarla uyumlu bir ekilde deil, fakat temel olarak Osmanl mparatorluu hakknda sahip olduklar yanl kavramsallatrmalara dayanarak ve kendi g ve karlarn, genellikle tam da kurtarma ve adalatrma iddiasnda bulunduklar halklarn zararna gelitirerek zmeye almlard. te yandan Dou Sorunu, Ruslar da dahil olmak zere Avrupallar iin Osmanl topraklarn kendi imparatorluklarnn vesayetleri altna almak amacyla kullandklar ahlaki bir gerekeydi (Karpat, 2004, 203). Aslnda Osmanl mparatorluunun paylalmasnn zorluu, onun varln srdren temel etkendi. zellikle son iki yzylda d politikasn denge politikas (Armaolu, 1983, 43-50) doktrini diyebileceimiz bir anlayla yrten Osmanl mparatorluu, bu dnemde bu siyaseti daha bir ustalkla yrtme ihtiyacyla kar karya kalmtr. 1878-1914 yllar arasndaki dnemi Balkanlarn tarihinde emperyalizm ve kapitalizm a olarak grmek gerekir (Castellan, 1995, 354). 1856 Krm Sava ile kapitalizmin girmeye balad Balkanlarda 1878 Berlin Antlamas sonrasnda emperyalizm aamasna geilmi, bu da Byk Glerin blge zerindeki emellerinin daha karmak bir hal almasna yol amtr. Balkanlar ve Ortadouda birbirine rakip iki g olan ngiltere ve Rusya, Osmanl mparatorluunun dnya siyasetlerinin hizmetinde uysal bir ara olmasn istiyorlard. ngiltere, Osmanl mparatorluunun
1Fikri

temelleri Trklerin Anadoluya ayak basmalarna ve daha sonra Osmanllarn Rumeline geip Balkanlarda hakimiyet kurmalarna kadar uzanan Dou Sorunu, eski adyla ark Meselesi (Eastern Question), son dnemlerde Batl devletlerin Osmanl Devleti karsnda takndklar tavrn ve izledikleri politikalarn ortak paydas olmutur. Merkez ve Garb Avrupa devletlerinin Sultan Mahmud-Mehmed Ali kavgasna mdahale ve tavassutlar, Avrupa devletleri arasnda uzun uzadya diplomasi mzakerelerini istilzm etti; bu srada Yakn ark ile alkadar siyas ilere ark Meselesi denmek det oldu. ark Meselesi, mverrihler ve siyas muharrirler tarafndan muhtelif tarzlarda tarif olunmutur. Bunun en basit tarifi udur: Onsekizinci asrdan beri Avusturya ve Rusya devletleri, Osmanl mparatorluunu istil etmee ve Hristiyan tebaay ayaklandrmaa alyorlard. O esnada Fransa Krall ise Osmanl lkesinin iktisad istismarn kendine hasr iin urayordu. Rusya ve Avusturyann bu tazyik ve Fransann bu istismar faaliyeti, Fransa ihtilli devrinde zaruri olarak gevemiti. (...) Rusya ise Osmanl Devletinin ierisinde bulunduu idar, asker ve mal buhrandan istifade ile Osmanl Devletinin istikll ve tammiyetini tehdit eyliyordu. Rusyann bu tehdidi altnda, Osmanl Devletinin ortadan kalkmak ihtimalleri vard; btn Avrupa devletleri nazarnda bu mhim bir mesele idi; ark Meselesi denilen mesele ite budur. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti, (Tarih III, 1931, 111). Son dnemlerde Osmanl-Avrupa ilikilerinin deerlendirilmesinde anahtar kelimelerden biri olan ark Meselesi hakknda geni bir literatr olumutur. Bunlardan bazlar; Hans Rohde, Asya in Mcadele I. Kitap ark Meselesi, ev: Binba Nihat, stanbul 1932; Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara 1986; Helmuth von Moltke, Trkiyedeki Durum ve Olaylar zerine Mektuplar (1835-1839), ev: Hayrullah rs, Ankara 1960; Cevdet Kk, ark Meselesi Hakknda nemli Bir Vesika, .. Tarih Dergisi, S: 32 (Mart 1979); Albert Sorel 18. Asrda Mesele-i arkyye ve Kk Kaynarca Muahedesi, ev: Yusuf Ziya, stanbul 1911; Mustafa Kk, ark Meselesi erevesinde kinci Merutiyete Kadar olan Dnemde Osmanl Devletinin Siyasi Vaziyeti Osmanl, C.II, Ankara 1999. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

287

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

savunucusu olarak hareket etmesine ramen, aslnda alttan alta Osmanl ynetim, toplum ve kltr sistemini kertmek ve lkeyi yava yava kendi ekonomik ve siyasal hakimiyeti altna almak iin alyordu. Endstri devrimini ilk gerekletiren bir lke olan ngiltere, genel olarak 18. yzyl boyunca Osmanl mparatorluuyla iyi ilikilerini srdrdyse de bu yzyln sonlarna doru Fransa ile olan rekabeti dolaysyla Rusya ile bir yaknlama iine girerek Osmanl mparatorluunun karsnda yer almtr. Bununla beraber ngiltere, 19. yzylda uzunca bir sre yine Osmanl mparatorluunun toprak btnlnden yana bir politika izledi. Bu politika daha ok Osmanl mparatorluunun stratejik konumu dolaysyla ngilterenin global karlarna uygunluundan kaynaklanyordu. Hindistan yolunun gvence altnda tutulmasnn yolu bundan geiyordu. Fransann 1798de Msra saldrs ve Rusyann Boazlar zerindeki emelleri ngiltereyi belli bir sre Osmanl mparatorluunun btnlnden yana bir politika izlemeye zorlam ve bu amala Fransa ile birlikte hareket ederek Paris Antlamas (1856) ile bu devletin toprak btnln garanti altna almlardr. Ancak bu durum Berlin Antlamasndan (1878) sonra yine deimi ve ngiltere, Osmanl mparatorluunun kendisinin bamszln koruyamayacana hkmederek 1878de Kbrsa ve 1882de milliyeti hareketleri bastrma bahanesiyle Msra yerlemitir. ngilterenin bu tutumu genel olarak Rusya ekseninde 1908e kadar devam etmi ve Rusyaya kar bir dengeleyici unsur olarak Balkanlarda kan isyan hareketlerini desteklemitir. Osmanl mparatorluunun Fransa ile olan ilikileri ise ok eskilere dayanmakta olup, Fransa iin Osmanl diplomasisinde kadim dost tabiri kullanlmaktayd. Ancak Fransa ile de her ey Napolyonun Msr igalinden itibaren deimeye balamt. ngiltere ile olduu gibi Fransa asndan da Osmanl mparatorluu zerinde Rus basksnn artmas bu lkeyi de denge politikasna yaklatrm ve ngiltere ile paralel hareket etmeye zorlamtr. mparatorluk topaklarnn paylalmas konusunda da ngiltereyi rnek alan Fransa, Berlin Antlamasndan sonra daha nce igal ettii Cezayirin ardndan 1881 ylnda Tunusu igal etti. Byk Gler iinde Osmanl mparatorluunun ok uzun bir dnemden beri mcadele ettii lkelerden biri de Rusya olmutur. 18. yzyl balarnda ar I. Petro tarafndan belirlenen Rusyann deimez politikas scak denizlere inmeyi n gryor, bu da Osmanl mparatorluunu kendisi iin rakip konuma getiriyordu. Bu politikada 1768-1774 Osmanl-Rus Sava ve sonunda yaplan Kk Kaynarca Antlamas bir dnm noktas olmu ve bir sre sonra Rusya Krma yerleerek Karadenizin kontroln ele geirmitir. Osmanl-Rus ilikileri esas itibaryla 19. yzylda tepe noktasna karak bu yzyl iinde iki lke arasnda drt byk sava cereyan etmitir. Bu savalardan 1828-29 Osmanl-Rus Sava sonunda Yunanistan bamszln elde etmi ve bylelikle Dou Sorunu fiilen uygulamaya konulmutur. Rusyann Osmanl mparatorluu zerinde tek tarafl stnlk kurma dncesi Batl devletleri Osmanl mparatorluundan yana dengeleyici pozisyon almaa zorlam ve 1853-56 Krm Sava ile bu alandaki Rus ilerleyiinin nne set ekilmitir. Bir baka dnm noktas olan 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlamalar (1878) ile, mparatorluun paylalmas projelerinde Dou Sorununun birinci aamas tamamlanm ve bunun sonucunda Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki hakimiyeti byk lde sona ermitir. Osmanl mparatorluunun Avrupadaki hakimiyeti boyunca en byk rakiplerinden biri olan Avusturya ise, 1683teki II. Viyana kuatmasndan itibaren zellikle Balkanlar zerinde inisiyatif sahibi bir politika izlemeye almtr. Bu yzden Avusturya, Rusya ile sk sk kar karya gelmitir. Avusturya, Osmanl toprak btnl Balkanlarda byk bir Slav devletinin kurulmasn nledii ve Rusyann Slavlar zerindeki etkinliini zayflatt srece ngiltere ile Osmanl toprak btnlnn korunmas iin anlamaya varmt. 1871de milli birliini kurarak Avrupada yeni bir g eklinde ortaya kan Almanya ise, 1880lerden itibaren izledii farkl strateji ile Osmanl mparatorluu iin mevcut Byk Gler karsnda yeni bir denge unsuru oluturmutur. Milli birliini Almanya gibi 19. yzyln ikinci yarsnda kuran talya da smrgeci devletlerle benzer bir politikay benimseyerek 20 yzylda Osmanl topraklarna ynelmi ve 1911de Trablusgarb, ardndan da 12 Aday igal etmitir. 19. yzyl boyunca mparatorluk evresinde olumaya balayan yeni ulusal devletler, byk lde Byk Glerin eseri olduklar iin bu devletler asndan nemli ilevler stlenmilerdir. mparatorluun

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

288

Fahri YETM

snr blgelerinde ulusalclk akmna dayanarak oluturulan bu devletler, ayn zamanda rakip Byk Glerin yaylmalar konusunda birer tampon blge vazifesi grdler. Dier taraftan bu devletlerin kendileri aralarnda da byk elikiler vard. Bu elikilerin varl ve srdrlmesi, hem Osmanl mparatorluunun btnlnn korunmas hem de Byk Gler arasndaki mevcut dengenin srdrlmesi bakmndan nem tamaktayd. 2.Byk Gler, Milletler Sorunu ve Balkan Milliyetilii Osmanl mparatorluunda milletler sorununun ortaya kmas 18. yzyln sonlarna kadar iner. Bununla birlikte bu sorunun kronik bir hal almas Tanzimat dnemi (1839-1876) iinde olmutur. 1768-74 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas (1774) ile Rusya, Osmanl mparatorluu iindeki Ortodoks tebaann koruyuculuk hakkn elde etmiti. Bunu zaman iinde genileterek kendi emperyalist emelleri dorultusunda kullanan Rusyaya kar Byk Glerin de ayn ekilde hareket etmesiyle bu yzyl ortalarnda milletler sorunu ortaya kt. 19. yzylda Dou Sorunu ortaya kp Rusya Osmanllarn en byk dman haline geldikten sonra Rus Edebiyatnda da Hristiyanlara ynelik gizlenmeyen bir destek ve gerek bir tutku grld.2 Btn Balkan uluslar u ya da bu dnemde Byk Glerin korumas altna girmitir. Yunanllar antik tarihlerinin ekicilii ve aydnlanma fikirlerinin etkisi sayesinde zel bir ilgi grmlerdir. Bulgarlar ise, corafi konumlarndan ve grkemli bir antik gemileri bulunmamasndan dolay nispeten ulusal seferberlie ge balamalarndan dolay snrl bir ilgi grmlerdir. Bunda Rusyann Panslavizm politikalarnn da etkisi vardr. Ancak bu eksik ilgi, Rusya tarafndan Bulgarlarn kendilerine zg bir ulus olduu ve Trkler tarafndan en ok ezilen ulus olduu eklindeki tezleriyle telafi edilmek istenmitir (Todorova, 2003, 175). Milletler sorununun ortaya kmas, kukusuz salt d etkenlerin sonucu deildi. zellikle Tanzimat dneminde gerekletirilen toplumsal eitlii salamaya dnk dzenlemeler, dorudan ve dolayl ynden bu sorunun gndeme gelmesine yol amtr. Geleneksel Osmanl devlet sistemi iinde, millet ad altnda cemaatsel kompartmanlar eklinde temsil edilen gayri Mslim unsurlar; zgrlk, eitlik, milliyet, adaletgibi modern deerlerin yan sra, kendilerini emperyalist karlar dorultusunda destekleyen Byk Glerin de etkisiyle siyasal ynden bilinlenerek, 19. yzylda ayrlk hareketlere ynelmilerdir. Daha nce Osmanl mparatorluundaki millet sisteminin, kendilerine dindalar zerinde salad g nedeniyle ulusal ayaklanmalara iddetle kar km olan gayri Mslimlerin dini yneticileri, Tanzimatn getirdii millet sistemini demokratikletirici reform abalar sonucu otoritelerini yitirmeye balaynca ayaklanmalar desteklerler, topluluklarn ayaklanmaya kkrtr oldular (Shaw, 1985, 1005). Balkanlarda gelimemi Bat desteine muhta milliyetiliin yol at yeni durum, gen Balkan devletlerinin kltrel ve ekonomik gelimeleri zerinde en az Osmanl egemenlii kadar olumsuz etki yapmtr. Milli kiliselerinin baat konumu bu devletlerin seklerlemesini veya laiklemesini nlemitir (Kutlu, 2007, 62). Milletler sorununun ortaya knda Islahat Ferman (1856) ile aznlk haklaryla yaplan dzenlemeler hi kukusuz nemli rol oynamtr. Gayri Mslim haklarn yeniden dzenleyerek Batl devletlerin kontrolne veren bu ferman, daha sonraki dnemde aznlklar, dolaysyla Byk Gleri tatmin etmemitir. zellikle 1867deki Girit isyanndan sonra Dou Sorunu balamnda milletler sorunu konusunda Byk Gler arasnda farkl yaklamlar ortaya kt. ngiltere ve Fransa Islahat Fermannn harfiyen tatbik edilmesi durumunda sorunun zme kavuaca eklinde bir yaklam benimserken Rusya ise bunun mmkn olmayacann tecrbeyle sabit olduunu iddia ederek, aznlklara ileride bamszla gtrecek muhtariyet haklarnn verilmesini ve bunun byk devletlerin garantisi altna alnmasn istemektedir (Kk, 1985, 1021). Girit olaylarnn etkisinde kalan devletlerin Rus tekliflerine sempati gstermesi zerine bundan cesaret alan Rusya, Balkanlarda daha youn bir faaliyetin iine girmee balamtr.

Rus entelektellerinin tamam Balkan Slavlarnn ezilmesine ateli bir ekilde kar kmt; ayrca birou Balkanlardaki bamszlk mcadelesini desteklemiti. Bunlar arasnda yer alan van Turgenyev, Fyodor M. Dostoyevski, Lev N. Tolstoy, M.E. Saltkov-edrin, Vladimir G. Korolenko, Gleb .Uspenskiy, Vsevolod M. Garin, Vasiliy . Nemirovi-Danenko gibi pek ok nl Rus yazar Rusyay Osmanl mparatorluuna kar savaa girmeye zorlayan bir kamuoyunun oluumuna byk katklarda bulunmutu. Tolstoy da, Btn Rusya orada, ben de gitmeliyim demi kendisini gnll olarak orduya katlma fikrinden vazgeirmek iin byk aba harcanmt. (Todorova, 2003, 179). Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

289

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

Milletler sorunu ilk aamada genel olarak Osmanl mparatorluu idaresi altnda yaayan gayri Mslim unsurlar kapsayan bir sorun iken, zamanla Trk olmayan Mslman unsurlar da iine alarak daha geni spektruma oturmutur. Konumuz asndan yaklatmzda bu sorun kendisini, daha ok Bat Avrupa ulusuluunu oluturan ve vatandalarn ortak iradelerine dayanan politik ulusuluktan farkl olarak; etnisite, dil ve kltr temeline oturan Alman ulusuluundan da etkilenen Balkan milliyetilii eklinde gstermitir. 16. ve 17. yzyllarda zellikle Yunanistan ve Srbistanda gelien ve neo-Bizans sanat diye adlandrlan dnem, Balkan topluluklarnda yeni bir ilgi kayna olmutur. Bunu Balkan milliyetiliinin ilk nveleri olarak deerlendirebiliriz. Bunun yannda Balkan milliyetiliinin kkenlerine bakldnda patriyotist bir karakterde olup, aydnlanma dncesinden daha ok talyan siyasal dncesinden gelmekteydi. Bundan dolay ihtilalci hcre tipi bir rgtlenme nitelii tamaktayd (Ortayl, 1985, 10261027). Balkan milliyetilii, trnn mstesna bir rnei olarak olduka sert bir karakterde, anakronik bir yapda, radikal grnml ve gayri medeni zelliklere sahipti. Anakroniklii, ada milliyetiliin geirdii tarihsel vetireyi tamamlayamam olmasndan kaynaklanmaktayd. Yer yer mikro milliyetilik zellikleri de gsteren Balkan milliyetilii daha ok dilsel, tarihsel, rksal veya etnik bir kimlik anlayna yaslanmaktayd (Tatan, 2006, 414). Tarihlerin, dillerin, geleneklerin hatta kimi yerde dinsel yaplarn i ie getii etnik topluluklarn birbirinden belirgin younluklar halinde ayrlmad Balkan corafyasnda; organik ayrmlar icat etme ve snrlar doal kabul edilen snrlarla rttrme abas, Balkan milliyetiliinin kendi tr iinde bile ar u tekil etmesine yol amtr. Balkan halklarnn kabilev yaps, etnik balarn canll ve 19. yzylda bu blgenin d glerin ekim alanna girmesiyle atan menfaatler sonucunda Balkanlar, adeta etnik mnaferet iin biilmi bir kaftan durumuna gelmitir. Corafi artlarn belirledii doal kapallk, birbirlerine bitiik yaamalarna ramen, kltrel adan izole ve birbirlerine uzak, hatta birbirlerine dman halklar yaratmtr. Balkan milliyetilikleri iinde ilk gze arpan Yunan ulusu hareketi olmutur. Fransz htilalinden etkilenmi olmakla birlikte Osmanl mparatorluu iinde her zaman ruhen mevcut olmutur. Yunan milliyetilii, 20. yzyln balarnda baz Yunanl aydnlar tarafndan gelitirilen politik bir inan ve eylem program olan Yunan-Osmanll eklinde de alglanmtr (Millas, 2004,171). Yunan milliyetilii genellikle daha zengin olan ve modern Avrupann zenginlik yaratan ekonomilerini, kendi MslmanOsmanl beylerinden daha iyi anlayan halklar arasnda domutur (Gellner, 1992, 183). Romen ulusuluu ise farkl bir kategoride olup, 18. yzyl balarna kadar mparatorluun yar bamsz eyaletleri olan EflakBodana daha sonra atanan Rum kkenli voyvodalara gsterilen tepkiden beslenmitir. Bir baka grup olan Slavlarda ise, Osmanl dneminde bu grubun idari ynden bir zerklikleri olmad gibi dini ynden de Rum kilisesine bal olmulardr. Bu durum onlar bir tr halk milliyetilii diyebileceimiz folk patriyotizmine itmitir ki bu zellik tm Dou ve Orta Avrupaya zg bir olgudur. 1864 ylnda Bulgar kilisesinin (Eksarhhane) kurulmas Bulgar milliyetiliinde bir aama olarak grlmtr. Balkan milliyetilikleri iinde yer alan bir dier grup olan Trkler ve Arnavutlarn milliyetilii ise, en ge ortaya km olup, byk lde dierlerine ka tepkiyi benimseyen gruplardr (Ortayl, 1985, 1027). Balkan milliyetiliinin balangcn yukarda deindiimiz zelliklerden dolay toptanc bir grle Fransz Devrimi sonrasna ve onun etkilerine balamak ne kadar yanl ise, bu hareketi btnyle Rusyann bir kkrtmas olarak grmek ve her trl huzursuzluu bundan kaynaklanan bir ulusal uyan motifiyle aklamak da bir o kadar yanltr. Bununla beraber Osmanl mparatorluunun dalma dnemine girdiinde Byk Gler iinde zellikle Rusyann bu konuda bir lde belirleyici etkisi olduunu sylemek mmkndr. 19. yzyl ortalarnda Rusya, Balkanlardaki yaylmac politikalar dorultusunda nceleri din eksenli (Panortodoks) bir siyaset izleyerek buradaki gayri Mslim topluluklar zerinde hegemonyasn pekitirmek istemitir. Fakat bu siyaset Trkler tarafndan tek merci olan stanbuldaki Rum Patrikliini glendirmekten ve Yunanistann ngiltere tarafndan yonya adalarn vererek dllendirdii (1863) ve giderek ngiliz hakimiyetine girdii bir srada, Slav ve Romen Ortodokslarn tedirgin etmekten baka bir eye yaramad. Bunun zerine Rusya politikasn deitirerek rk temelli Panslavizm politikasna dnd. Panslavizm Pragda domu entelektel bir hareket olmas dolaysyla bu politikann Avusturya-Macaristana kar nfuz mcadelesinde Rusyaya avantaj kazandraca bekleniyordu. Bu politikay uygulamak iin seilen yer de Bulgaristand. nce Bulgar kilisesinin Rum kilisesinden ayrlmasn salayan, sonra Bulgarcay yeniden canlandrma almalarna hz

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

290

Fahri YETM

veren Rusya, sonunda ulusal bir hareket balatmay baard. yle ki 1870lerin ortalarna gelindiinde, merkez glerden her birisi artk, bir kvlcmla tutumaya hazr kendi blgesine sahipti. AvusturyaMacaristan iin bu blge Bosna-Hersek, Rusya iin de Bulgaristan idi. Rusya emperyalist emelleri dorultusunda zellikle Balkan lkeleri iinde Panslavizm politikas vastasyla byk Bulgaristan oluturma ynndeki giriimlere hz verdi. Bunun iin Bulgar komitaclarna ayaklanmalar iin byk destek verdi3. Milletler sorununun ileri aamasnda ve sorunun giderek bir ulusuluk hareketine dnmesinde 187778 Osmanl Rus Sava bir dnm noktas olmutur. Bu sava ncesinde Dou Sorunu konusunda Rus, Alman ve Avusturya-Macaristan anslyeleri 1876 Maysnda Berlinde bir araya gelerek Berlin Memorandumunu oluturdular. Osmanl mparatorluuna Hristiyan uyruklular konusunda yeni reformlar yapma ykmll getiren bu memorandum ngiltere tarafndan reddedildiyse de Osmanl-Rus Savana giden yolun bir hazrlaycs olmutur (Tuncer, 2009, 128-131). 1877-78 Sava, aslnda Mslman Osmanl toplumunu ykmay ve yerini, ulusal ideolojileri en azndan iin banda, Rus Pan-Slav ve Ortodoks Hristiyan millet kavramndan byk lde etkilenmi ulusal devletlere brakmay amalayan bir din savayd. Zaten Berlin Kongresi (1878) tarafndan kabul edilen milliyet ve ulus-devlet ilkesinin i dokusu, byk lde Ruslarn dinsel ve Pan-Slav millet ve milliyet kavramndan esinlenmiti. 1878 sonrasnda Balkanlarda kurulan yeni devletlerin ulusal kimlikleri ncelikle dinsel bir temele dayanyordu. Bu durum karsnda Bablinin 1839dan zelikle de 1856dan sonra Avrupa devletlerinin basksyla stlendii siyaset, Mslmanlar ile Hristiyanlar ve eitli dier dinsel gruplar arasndaki inan farkllklarn siyasallatrma etkisi yaratt. Ayastefanos ve Berlin Antlamalar, dini milliyetin psikolojik temeli yaparak yalnzca inan gruplar arasndaki dinsel uurumu geniletmekle kalmadlar, ayn zamanda Osmanl millet sistemi altnda eitli etnik ve dinsel gruplar tarafndan yzyllar boyu uygulanan karlkl hogr ve kabul geleneklerini zayflatt ve btnyle ortadan kaldrdlar (Karpat, 2004, 199-200). adalama srecinde Balkanl topluluklar kskacna alan milliyetilik akmlar Balkanlarn siyasal haritasn deitirdi. Ulusal yaklamlarla izlenen politikalar byk glere neden olduu gibi ulusallklar da paralad. Bata Trkler olmak zere Yunan, Bulgar ve Srp ulusal aznlklar yaadklar yreleri terk etmek zorunda kaldlar (Surgevil, 1997, 274). 1877-78 Osmanl Rus Sava da bu tr bir etki yaratarak, sonrasnda Rumeliden Anadoluya youn Trk glerine neden olmutur. Sava ncesi Tuna vilayetindeki Trkler ve Bulgarlar sayca hemen hemen birbirlerine eitti. Trk-Rus sava bu nfus dengesini deitirdi. Zira Tuna vilayetinin bat merkezi blgelerinde Trk nfusunun byk bir ksm zorunlu olarak, Rus ordular nnde Trakya, stanbul ve Anadoluya g etti. lerleyen dnemlerde Bulgaristann demografik yapsnn byk lde deimesine neden olacak bu gn balca nedeni sava sonras oluturulan ortam ve Bulgar basksyd (pek, 1994, 130-132). Balkan milliyetiliinin tarihsel bir sre iinde olutuunu grmezden gelerek onu, btnyle d dinamiklerin bir eseri olarak deerlendirmek ada tarih anlayyla badamaz. Pax Ottomana (Osmanl Bar) vurgusu ve zellikle Trk tarihiliinde ska rastlanan alglamalara gre Balkan milliyetiliinde Byk Glerin emperyalist politikalar baat etken olarak grlr. Oysa bamsz rejimlerin kurulmasyla Balkan devletleri, Doulu ya da Osmanl hayat tarzndan Avrupa modelli hayat tarzna byk bir gei yapt. Esasen bu durum ilk aamada ulusal hayatn st seviyeleri iin sz konusu iken zamanla genele yaylmtr. Balkan liderlerinin tm Avrupay tanyorlard. Bu liderlerden bazlar ok seyahat etmi, bazlar da yurt dnda eitim grmt. Batnn sadece ideolojisini ve siyasi kurumlarn deil, usullerini de benimsiyorlard. Bu tutuma gre, eski hayat tarzlarna ynelik byk bir kmseme elik ediyordu; bu hayat tarzlar Doulu, geri kalm ve medeniyetsiz olarak grlyordu (Jelavch, 2006, 47). Bu deiim, Balkan milliyetiliinin doal seyri iinde nemli bir aamayd. Pax Ottomana ise, paradoksal bir biimde Balkan milliyetiliine katk yapmtr. Bir taraftan kltrel oulculuk ve siyasal birliktelik anlay iinde Balkan topluluklarnn bar iinde varlklarn srdrmelerine hizmet ederken, dier taraftan da modernite sreci iinde onlarn ulusal bilinlenmelerine imkn veren ortam da salamtr. Hatta bu etki bir lde Trk milliyetiliinin douuna kadar uzanmtr. Trk
3

1877-78 Osmanl-Rus Sava ile bu yndeki hedeflerine byk lde ulaacak olan Rusya, Ayastefanos Antlamasyla kurulan, ardndan Berlin Antlamasyla e ayrlan byk Bulgaristann bu dnemde de kendi hakimiyeti altnda bulunmas iin Bulgar komitaclarna verdii destei srdrmtr. Buna, Rumeli Vilyt- ahaneleri Mfettilii grevlisi Hseyin Hilminin 3 Ekim 1903 tarihinde stanbula gnderdii rapor iyi bir rnek tekil etmektedir. (BOA.Y.PRK.MK., 16/19). Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

291

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

milliyetiliinin nclerinden Ahmet Vefik Paa bir Bulgar mhtedinin torunu iken, emseddin Sami (Fraeri) bir Arnavuttu (Tatan, 2006, 421). Bu noktada Selanik, skp gibi Balkan ehirlerinin Trk milliyetiliindeki kltrel merkez ilevi olma zelliklerini de hesaba katarsak Balkan milliyetiliinde i dinamikleri daha yakndan grm oluruz. Bununla birlikte Balkan milliyetilii, Bat Avrupadaki ada rneklerinden temel farklln oluturan etnik-dinsel milliyetilii hibir zaman geri plana itmemitir. Bunun yan sra Balkan milliyetiliinde tarih menkbe ile srekli i ie olmutur. Bu menkbev yap, tarih yazcln da etkilemitir. Bunun sonucunda ortaya kan ve dnya tarihinde saptrlm tarih yazclnn Balkanlar kadar muzr iler grd bir baka dnya paras yoktur denilebilir. Pax Ottomann etkisini kaybetmeye balamasyla Berlin Antlamasndan sonra genel olarak Balkan milliyetiliinde ve zellikle Bulgarlar arasnda Trk konusu patolojik bir hal almtr. Bir Bulgar yetkilisi Karavelov; Trk, ne Tanr ne de eytan insan haline getirebilir. orbac, metropolit (Helen asll) ve Trk ynetici ls aalara aslmadka Bulgaristan kurtulamaz demitir (Ortayl, 1995, 5). Osmanl mparatorluunun kn hzlandran Balkan ayaklanmalarndan biri olan Bulgaristan Ayaklanmasnn (1876) asl sulusu Panslavist komiteleri idi. Bu isyann ilk rnei ve provas niteliindeki Bulgarlarn kardklar bir baka isyan 1850de Vidin isyanyd. Bu isyanda da Rusya dorudan doruya rol oynamt. Bunu Halil nalck belgeleriyle sergilemitir (nalck, 1992, 69). Tanzimat slahat ile biraz canlanmaa balayan Osmanl mparatorluunun bana yeni gaileler karmak Rus arlnn herkese malum vastalarndan biri haline gelmiti. 1876 Ayaklanmasnda da Rusyann etkisi, ngiliz hkmetinin ayaklanmann nedenlerini tahkik iin grevlendirdii kiilerin raporlarndan anlalmaktadr (Kocaba, 1986, 132). Bulgar milliyetiliinin ve bamszlnn geliiminde, Rusyann vurguladmz Panslavizm politikalarnn dnda Amerikan misyonerliinin de nemli etkileri olmutur. Daha 1840larda Bulgarlar kefeden Amerikan misyonerleri Protestanl yaymak iin nce Bulgarcay renmiler, sonra da okullar aarak eitimi organize etmeye almlardr (Turan, 1999, 1097-1109). zellikle stanbuldaki Robert Koleji, Amerikan misyonerlik faaliyetlerinin yrtld, dolaysyla Bulgar milliyetilik ve bamszlk hareketinin filizlendii nemli merkezlerden biri olmutur. Ayaklanmadan yaklak otuz yl sonra 19061907 yllarnda Trkiyede bulunan ngiliz istihbarats G.M. Fitzmaurice raporunda Bulgaristan bu gnk mevcudiyetini bu okula borludur diyerek bu hususu teyit etmitir (Aydn, 2005, 140-141). Bulgar syan ayn zamanda ngilterede de byk tepki uyandrm ve ngilterenin Osmanl mparatorluuna kar izledii politikann olumsuz ynde deimesine neden olmu ve deiiklik Berlin Kongresine byk lde yansmtr ( Aydn, 2005, 181). Modernitenin etkisi ve Byk Glerin de millet sistemini kendi amalar dorultusunda kullanmalar sonucu Balkan milliyetiliinin geliimi, 19. yzyl sonlarna doru Osmanl mparatorluunun bu blgedeki hakimiyetini byk lde zayflatmtr. Berlin Antlamasyla Osmanl mparatorluu yalnzca toprak kaybetmekle kalmad yabanc mdahalesine de raz olmak zorunda kald. Bu durum zellikle Balkan halklar arasnda milliyetilii ve ayrlkl daha da tevik etti. Bu antlama sonrasnda mparatorluun her an k bekleniyordu. Bu beklentinin gereklemesi durumunda mirastan pay alabilmek iin Avusturya, Arnavut ve Srplarla; talya Arnavutlarla; ngiltere Yunanllarla; Fransa Romenlerle ve Rusya da Bulgarlarla yakn ilikiler iine girdiler. Bylece Balkan devletleri iinde bir Byk Gn himayesi olmazsa ayakta kalnamayaca dncesi yerleti. Balkanlnn ittifak anlay, bir byk devlete snmak dncesine dayanyordu. Bu da btn milliyeti hkmetlerin byk devlet kuklas olmas, byk hayaller urunda Almanyann veya ngiltere ve Fransann kk hesaplar iin harcanmasyla sonulanmtr. Balkan milletleri arasnda gerekten de Byk Glere yaslanan bir ittifak anlay hakimdi. Bunun en ok hissedildii dnemlerden birisi de Ayastefanos Antlamas (1878) sonras olmutur. Nitekim bunu Ayastefanos Antlamas sonrasnda Rusyann, kendisine kar rahatszlanan Yunanistan ve Srbistann tavrlarnda gzlemlemek mmkndr. Sz konusu antlama ile Rusyann, Yunanistan ve Srbistann misli bir Bulgaristan oluturmas zerine Yunanllar ve Srplar milli emelleri konusunda endieye kaplarak Batl devletlere yneldiler. Ancak Bulgaristanda daha nce yaanan ve Bulgar syannn balangcn oluturan Filibe Olayndan (13 Mays 1876) ders karan Rusya bu devletlere kar politikasn yumuatmak zorunda kald. Daha sonraki dnemde Rusyann Prizren konsolosunun yaynlad kitapta yer alan bilgiler ise, Rusyann Makedonya politikasnn yeniden ekillenmesine yol amtr. Bu kitaptaki bilgilere gre Makedonyann ounluunun zannedildii gibi Bulgarlardan olumad, kuzeyinin tamamen Srp,

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

292

Fahri YETM

gneyinin Bulgarca konumakla beraber Rum olduklar, Bulgarlarn ise Makedonya nfusunun ancak toplam 1/5 i kadar olduu anlalmaktadr. Bu durumdan hareketle Rusya, Makedonya konusunda bu kavmi (Yunanllar, Srplar ve Bulgarlar) serbest brakarak kendi milli emelleri iin mcadele etmeleri, sonra da yine Rusyaya muhta bir konuma gelmeleri eklindeki bir politikaya dnmtr. Bir sre sonra Yunan ve Srp kralielerinin Rusya ile Krmda grmeye gitmeleri, Rusyann bu yndeki politikasnn belli lde baarl olduunu gstermitir (BOA. Y.PRK. MK., 2/47). Berlin Antlamasyla Rusyann, Ayastefanos Antlamas sonucu oluturduu byk Bulgaristann e blnmesi kararlatrld. Buna gre Makedonya, reform yaplmak kouluyla Trklere geri verilirken, bugnk Bulgaristann kuzeyi fiilen bamszln kazanyor, gneyi, yani Dou Rumeli ise zerk eyalet oluyordu. Bu durum karsnda Bulgarlar bir sre sonra bu paylama tepki olarak komitaclk faaliyetlerini arttrarak yeni araylara girdiler. Bu amala gelitirdikleri strateji drt aamay ieriyordu. 1.Rusyann tasallutundan kurtulmak, 2. Dou Rumeli ile birlemek, 3.Sras geldiinde Makedonya ile birlemek, 4.Romanya ve Srbistan gibi mstakil bir hkmet oluturmak. Ancak Bulgarlarn bu yndeki stratejilerinde gr birlii iinde olmad da grlmektedir. nk bunun gl bir ordu ile gerekleebilecei ve Rusyann da buna izin vermeyecei eklinde dnen evreler de mevcut bulunmutur (BOA. YA. HUS.,199/36). Berlin Antlamas ile yaplan taksimat ile Karada, kesin biimde Adriyatik kylarna yerlemekte, Srbistan yukar Morava vadisini elde etmekteydi. Ayrca belli bir hakkaniyet dncesiyle hareket eden Byk Gler, bu kapmaya hibir ekilde karmam olan Romanyaya Dobrucay vererek dllendirdiler ve nihayet Yunanistana da 1881de muhtemelen ayn kaygyla Tesalya verildi. Bu paylam, 1885te Bulgaristann Dou Rumeliyi ilhak etmesiyle tamamlanmtr. Bylelikle, Ortodoks, Mslman ve Katolik olmak zere dinin yan yana yaamas nedeniyle etnik ve dilsel birliini kuramayan Arnavutluk dnda Balkanlardaki tm ulus devletlerin temelleri atlm oluyordu (Yerasimos, 2004, 62). Berlin Antlamas sonras ortaya kan yeni durumda Balkan uluslar, Byk Glerin de verdikleri destekle yeni bir takm almlara yneldiler. Bunlardan Yunanistan dil konusundan hareketle ileride gerekletirmek istedii Megali dea politikalarna zemin oluturmak iin Babliden yeni bir takm tavizler koparmak istemitir. Atina sefirinin 30 Eyll 1892 tarihli stanbula gnderdii yazda Yunan Hkmetinin bu yndeki kayglar vurgulanmtr. Bu yazda; Osmanl Hkmetinin Bulgaristandaki okullarda resmi dilin Trke olmas ynnde kard kanundan rahatszlanan Yunan Hkmeti, bunun kendilerini de kapsayaca dolaysyla kayglarn dile getirmitir. Bu amala Yunanistan, Berlin Antlamasyla kendilerine verilen haklar gndeme getirerek, Patrikhane araclyla Babliye bask uygulamak istemi ve bu konuda Rusya ve Fransann desteine bavurmutur. Atina sefirinin yazsnda ayrca Yunanistan Hkmetinin ve muhalefetin Girit, Kbrs, Rumeli ve Anadolu kylarnda Rumca okuyup yazan btn herkesin Yunanl kabul edilerek buralarn birlemesiyle byk Yunan devletinin (megali idea) kurulaca ynndeki politikalara da iaret etmektedir. Sefir ayrca Yunan Hkmetinin, Byk Glerin ve patrikhanenin giriimiyle Bulgaristana Osmanl devleti iinde bulunan btn Rum okullarn haklarnn korunmas iin bir beyanname verilmesini istediini belirtmektedir (BOA. Y.PRK. EA., 16/57). Dier taraftan Berlin sonras dnemde Bulgarlar da bir yandan komitaclk faaliyetlerini srdrrken bundan rahatszlk duyan gayri Mslim evrelerden farkl talepler de gndeme gelmitir. Bulgarlarn, komitaclk faaliyetleri erevesinde Bulgaristan dnda Edirne ve Selanik iin bu ynde bir takm abalar iine girmeleri zerine bunun aksine Osmanl idaresinin devamn isteyen veyahut Slav rkndan bir prensin idaresinde ynetilmeyi isteyen evreler bulunmutur (BOA. Y.PRK.MK., 2/7). Bu rahatszlk durumu ilerleyen dnemde hatta Bulgaristann bamszln kazandktan sonra da artarak devam etmitir. Balkanlarda hzla ykselen etnik milliyetilik, yalnzca Hristiyanlar Mslmanlara kar evirmekle kalmad, ayn zamanda Ortodoks Hristiyanlar kendi milletinden olup baka bir dinsel gruba ait olanlara kar da yneltti. Yunanllar, Slavlarn dinsel, siyasal eziyetlerine maruz kalmaktan ac bir ekilde ikyet ediyorlard. Yunanllar, Mslmanlar, Yahudiler, Katolik ve Protestanlar kendi milliyetiliklerinin de ayn ekilde insafsz olmalarna ramen kendilerini, Ortodoks Hristiyan kimliin telkin ettii yeni hogrsz Slav milliyetiliine kar birlemi buldular. Balkan Savalar srasnda Bulgarlarn yeniden byk Bulgaristan dorultusundaki eylemleri Yunanllar arasnda da byk tepkilere ve ikyetlere neden

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

293

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

olmutur. Bu ikyetlerden en arpc olanlardan biri de, bir Yunan ky ihtiyar heyetinin Osmanl Orduyu Hmayun Bakumandanlna gnderdikleri yazda grlmektedir. Sava srasnda Bulgarlardan grdkleri zulmleri rnekleriyle aklayan Yunan kylleri bu durum karsnda sonsuza dek Osmanl idaresini arzu etkilerini belirtmektedirler4. Balkan milliyetiliinin bu niteliini Balkan Savalarna tanklk ederek gren Hamdullah Suphi de, bu konudan u ekilde sz ediyor: Balkan milliyetilii baka milletlerin milliyetperverliine benzemez. Balkan milliyetilii baskn, suikast, bomba ve ete hareketleriyle dolu hususi, kzl bir tarihe maliktir. Balkan milliyetperverlii yrtcdr, vahidir. Balkan memleketleri hayvanat- vahiye bahelerine benzer, her hududun arkasnda birbirinden demir parmaklklarla ayrlm di ve trnaktan ibaret kan iici bir milliyetperverlik vardr. Bu milliyetperverlikler hudutlarn demirleri arasnda mmtadi birbirine penelerini uzatrlar ve yekdierini yrtarlar. Mtereken bizim zerimize saldrdklar zaman ne kadar vahi iseler, Balkan muharebesinden sonra grdmz zere kendi aralarnda boumaya baladklar zaman da o kadar vahidirler (Tanrver, 1987, 175-176). Byk Gler iinde yer alan bir baka aktr olan Habsburg Monarisi (Avusturya-Macaristan mparatorluu) ise, 19. yzyl sonlar itibaryla Osmanl mparatorluu ile kader ynnden kopmaz bir ballk konumuna gelmiti. Daha nceki dnemlerde Osmanl mparatorluuna kar Rusya ile ibirlii yapmann doru bir tercih olduuna inanlrken bu dnemde Osmanl mparatorluunun altn oyan Balkan milliyetiliinin kendisi iin de bir tehdit olduunu dnerek tam tersi bir stratejiye ynelmi ve Osmanl mparatorluu ile iyi komuluk ilikilerinden yana bir tavr iine girmitir. Bu konuda 1884 tarihli Dileri Bakanlnn yaynlad muhtrada; Rusyann korumas altnda biimlenecek bir Slav Balkan Yarmadas hayat damarlarmz kesebilir ifadeleri yer almtr (Bridge, 1999, 36). Nitekim 1878de Bosna-Hersekin igali ve daha sonras bu blgeyi ilhak etmesi (1909) politikas bu dncenin sonucudur. Bu ilhak ise, 1896da Giritte isyan eden Yunanllar heyecanlandrm, Girit hkmeti ald kararla 1908 ylnda Yunanistana balandn ilan etmitir. Bata Rusya olmak zere Byk Glerin etkisiyle Osmanl mparatorluunun Balkanlardaki asl zlmesi Balkan Savalarnda (1912-13) olmu ve bu savalar sonunda Makedonya, Arnavutluk, Girit ve Ege adalar dahil Rumeli tmyle kaybedilmitir. Bylelikle 20. yzylda yaklak be asr sren Balkanlardaki Osmanl hakimiyeti sona eriyor ve bu blgede daha istikrarsz bir srece girilmi oluyordu. Sonu Modern tarihin en temel olgularndan biri olan milliyetilik, iinde bulunduu doal (corafi),ekonomik, siyasal ve kltrel ortamlardan etkilenerek farkl yerlerde, farkl grnmler iinde olmutur. Bu farklln en derinden hissedildii yerlerden biri de Balkanlardr. Modern milliyetiliin nemli vetirelerinin skalanarak kendi tarihsellii iinde ortaya kan Balkan milliyetilii, emperyalizm olgusu gibi farkl bir dinamiin etkilerini de bnyesinde tar. Esasen durum tm az gelimi milliyetilikler iin de sz konusu olmakla beraber, buradaki durum dier rneklerinden olduka farkllk gsterir. Balkan corafyas, szn etiimiz ekilde bir milliyetiliin gelimesine uygun zemin oluturmasnn yan sra kltrel ve jeopolitik konumu dolaysyla da gerek Osmanl mparatorluu ve gerekse Avrupal Byk Gler asndan zel bir nem tar. Balkanlar, Osmanl mparatorluu asndan siyasi varlnn teminat saylabilecek bir corafya anlamndayd. mparatorluun dalma dnemine gelindiinde, Byk Gler asndan birok ynlerden
4Genkur.

ATASE, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S:89 (Kasm 1989), s.40. Biz ilelebed Osmanl kalacak ve Osmanl Hkmetinin zr-i idare-i adilnesinde kalacaz. u birka gn zarfnda buralarn Bulgaristana terkine devletlerin karar vermek zere bulunduklarn iitiyoruz. Bunu btn mevcudiyetimizle red ve protesto ederek alt yz senedir muhafaza ettiimiz dinimizi yine muhafaza etmek iin Osmanl idaresinde kalacaz. Bunun iin memleketimiz Bulgarlara terk olduu surette mesken ve mevalarmz (yerimizi yurdumuzu) terkle teden beri yani Fatih Sultan Mehmet Han hazretlerinin bahettii imtiyzt- mezhebiyemize hrmet edp tanyan Osmanl Devletimizin zr-i himayesine iltica edeceiz. bu maruzatmzn her ne vasta ile olursa olsun Avrupa medeni byk devletlere yazlmasn hkmetimizin adalet ve evkatinden bekleriz. Dokuz ay zarfnda yama edilmedik, atee verilmedik evimiz, krlmadk sandmz, soyulmadk adammz kalmad. Kadnlarmzn tezyinatna varncaya kadar kulaklar yrtlarak alnd. Byle yamac ekya, hrsz etesinden ibaret bir hkmetin idaresine girmee hkmetimizle mttehiden bir nefer kalncaya kadar alacamz temin ederiz. Byk, medeni devletler bunu kabul etmezler, henz bir karara rabt edilmezden akdem memleketimizin Osmanl kalmas esbabnn istikmali Avrupa Dvel-i Muazzamasna yazlmasn hkmet-i dilemizden istirham ettiimizi mbeyyin maruzatmz t klnd. 21 Temmuz 1329 (3 Austos 1913). Aza Yorgi Aza Panayot Aza Dimetaki Aza stavri Muhtar Todorolu lya. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

294

Fahri YETM

nfuz alan oluturma potansiyeline sahipti. mparatorluun en fazla Hristiyan unsurunu bnyesinde bulundurmas dolaysyla daha 18. yzyldan itibaren bu ynden ilgi ekmeye balamt. Rusyann balatt bu yndeki ilgi sreci, 19. yzylda Byk Glerin tmne yaylmt. Modernitenin dntrc dinamikleri karsnda kendi anakronizmi durumuyla kar karya kalan Osmanl mparatorluu eitli almlarla bunu telafi etmeye almtr. 19. yzylda ykselen kapitalizmin de verdii itici gc yanna alan Byk Gler, gelitirdikleri politikalarla imparatorluu tasfiye srecini balattlar. Milliyetilik, bu srete Byk Glerin kullandklar etkili enstrmanlardan biri olmutur. Byk Glerin Edirne, Sofya, Selanik, skp, Belgrad gibi merkezlerde konsolosluk amalar kendi karlarn koruma yolunda attklar bir adm olduu kadar, ayn zamanda blgedeki ulusal atmalarda rol oynayan unsurlar daha yakndan izleme ve ynlendirme yolunda bir admd. 20. yzyl balarna gelindiinde mevcut konjonktr, Byk Glerin izledikleri politikalarn sonularnn alnmas iin msait bir zeminin olumasna yardm etti. Olgunlaan Balkan milliyetilii, szn ettiimiz politikalarn yannda, mparatorluun iinde bulunduu durum tarihsel sonucu ortaya karm ve Balkanlardaki siyasi harita byk lde deimitir. 20. yzyla Batyla eit olmayan koullarda girmenin verdii durumun da etkisiyle halen siyasal ve kltrel ynlerden d mdahaleye ak bir konumu dolaysyla Balkanlarn, grnr bir gelecekte iinde bulunduklar milliyetilik kskacndan kurtulabilmeleri pek mmkn grnmemektedir. KAYNAKA Ariv Belgeleri: Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) BOA. Y.PRK. MK., 3/47. BOA. Y.A. HUS., 199/36. BOA. Y.PRK. EA., 16/47. BOA. Y.PRK. MK., 2/7 BOA.Y.PRK.MK., 16/19. Makale ve Kitaplar: ARMAOLU, Fahir, 20 Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Ankara 1983. AYDIN, Mithat, Balkanlarda syan, stanbul 2005. BRDGE, F.R., Habsburg Monarisi ve Osmanl mparatorluu 1900-1918, Ed: Marian Kent, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, stanbul 1999. CASTELLAN, Georges, Balkanlarn Tarihi, stanbul 1995. GELLNER, Ernest, Uluslar ve Ulusuluk, stanbul 1992. Genkur. ATASE, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S:89 (Kasm 1989). NALCIK, Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul 1992. PEK, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara 1994. JELAVICH, Barbara, Balkan Tarihi, C.2, stanbul 2006. KARPAT, Kemal H., Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, Ankara 2004. KOCABA, Sleyman, Avrupa Trkiyesinin Kayb ve Balkanlarda Panislavizm, Kayseri 1986. KUTLU, Sacit, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda Balkanlar ve Osmanl Devleti, stanbul 2007. KK, Cevdet, Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1985. MLLAS, Herkl, Gemiten Bugne Yunanllar, stanbul 2004. ORTAYLI, lber, Balkanlarda Milliyetilik, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1985. ORTAYLI, lber, Balkan Milliyetilii, Trkiye Gnl, S: 36 (Eyll-Ekim 1995). SHAW, Stanford, Osmanl mparatorluunda Aznlklar Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.4, stanbul 1985. SURGEVL, Sabri, adalama Srecinde Milliyetilik Kskacnda Balkanlar, Tarih ve Milliyetilik, I.Ulusal Tarih Kongresi Bildiriler, Mersin 1997.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

295

Osmanl mparatorluunun Dalma Dneminde Balkan Milliyetilii ve Byk Gler

TANRIVER, Hamdullah Suphi, Da Yolu, C. 2, Ankara 1987. TATAN, Yahya Kemal, Balkanlarda Ulusuluk Hareketleri, Balkanlar El Kitab, C.I, Ankara 2006. TEKEL, lhan, ttihat ve Terakki Dneminde D Dnya ve Uygulanan D Politika, lhan TekeliSelim lkin, Cumhuriyetin Harc, stanbul 2003. TODOROVA, Maria, Balkanlar Tahayyl Etmek, stanbul 2003. TUNCER, Hner, Osmanl Devleti ve Byk Gler (1815-1878), stanbul 2009. TURAN, mer,Amerikan Protestan misyonerlerinin Bulgar Milliyetiliine Katklar, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eyll 1994, C.III, Ankara 1999, s.1097-1109.

Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 25 / 2011

296