Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Bi ny trch t chng Mt ca lun n Vit Nam 1918-1945, gii v hin i : s tri dy nhng nhn thc

v tri nghim mi (xem thm), c nhan Ph n v gii trong truyn thng Vit . Chng Mt c ba tiu mc, ni v Di sn ca qu kh v Hnh tng ph n trong vn hc c in , tiu mc cui phn tch sc nng ca di sn v s hin hin ca qu kh ngay trong hin trng bui giao thi tn cu khi c s giao thoa v tc ng ln nhau gia truyn thng ng, truyn thng Vit v nhng gi tr vn ha mi du nhp t phng Ty. Di sn ca qu kh bao gm t cch gi tn, gi th, cch xng h, nhng truyn thng Trng, Triu cho n nh hng cc trit l nho, Pht, Lo v ci thng c coi l n tnh Vit Nam c c trong c tnh m ang, trong l tng m hin. Ch c tiu mc u c trch li y, nhm gii thiu mt cch nhn khc v truyn thng, v qu kh trong chng ti c gng m t trung thc nht c th, phn tch nhng tp tc lu i, nhng tm t, tnh cm, m khng l tng ha, huyn thoi ha nhng gi tr c truyn thit ra rt cn c gn c khi trong trn quan im bnh ng gii. Bn ng y c gin lc v ni dung v bt nhiu ch thch so vi nguyn tc.

Ph n v gii trong truyn thng Vit Nam

Bi Trn Phng (i hc Hoa Sen) Truyn thng ng c mt gi tr khc hn phng Ty. Ring ti Vit Nam, truyn thng cng c bit c huyn thoi ha, thing ling ha c h bt kh xm phm. iu ny d nhin l tri vi quan im khoa hc, li cng c bit bt li nu ngi ta thit s hng ti bnh ng gii. Mt khc, bt chp y dy din ngn cao truyn thng, cm gic ca nhiu ngi l di sn ng trn trng ang b vi dp bi nhiu thc t tri ngang, hoc phai lt, nht nha trong nhn thc v hnh x ca mt s thanh thiu nin khin ngi ta ln vn lo u mt gc, k c ngay chnh trn qu hng mnh. Bi vit ny, tuy vy khng nhm xut gii php no c. N ch hng ng knh quan st v phn tch, trong mt n lc nhn din an nhin v tnh to nht c th. Bit rng, khi tc gi va l ngi Vit, va l n, th s ch quan l kh trnh. Tuy nhin, khch quan tuyt i ch l o tng trong khoa hc x hi, nhn vn. Cn ch n quyn li c th khi u cho nhng gc nhn mi m v khm ph khi n khng tha nhn hin trng nhn thc v nhng l gii thng thng nh chn l bt di bt dch.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Ngi ta thng nhn truyn thng Vit Nam trong bi cnh vn ha chu nh hng Trung Hoa thng tr bi nho gio. Nguyn tc ch o ca nho gio l trt t, tn ti trt t. V trt t hiu theo chiu dc t trn xung, ngi n ng nhin b gn vai tr di ngi nam. Nam l trn, v i, cao, tn qu, c cao; n l di, nh nhoi, thp hn, ti tin, km gi tr (nam tn n ti). Trt t ny l nt chnh yu trong bi cnh vn ha x hi Vit Nam truyn thng. Nam tn n ti, tuy nhin, khng phn nh thc t mt cch y , trung thc. Thng qua chnh thng nho gio, ng thi thng qua cc tn gio, trit l khc, qua cc d liu nhn hc v folklor hc, chng ti c gng xc nh hnh nh mun mt ca ngi n b c/b huyn thoi ha trong tm thc dn gian. 1. Ph n Vit, ngi ta gi tn v xng h vi h th no? Ngi Vit c gi tn khng ging ngi Php, ph n Vit c gi khng hon ton ging nam gii Vit. Cch xng h cng c khc bit gia nam v n. Cn quan st cc kha cnh ny hiu r truyn thng v s chuyn bin. Ngi ta hi mt ngi Vit: Anh/ch tn g? (Tn c nhn ca anh/ch l g?) ch khng phi Anh/ch h g? ( H ca gia nh1 anh/ch l g?) . iu ny cho thy r chnh ci tn (c nhn) xc nh mt con ngi, ch khng phi l ci h, nh i vi Trung Hoa2, Php hay nhiu dn tc phng Ty khc. (Khng phi lc no ngn ng v vn ha Ty cng c nhn ch ngha hn ting Vit, vn ha Vit). Chnh v tm quan trng ca ci tn, chng ta cn tm hiu k t khi no ngi ph n nht l trong bnh dn c mt ci tn.

Ting Php/Anh dng t nom/name ch tn ni chung. Nhng khi c hi tn l g? , ngi ta s tr li bng nom de famille/family name, tc h (ca gia nh). Tn theo cch hiu thng thng ca Vit Nam (ti tn B, tn o hay tn Hai, tn t) tng ng vi prnom/first name ca h. Nh tn gi, prnom/ first name trc nom de famille/family name; prnom ch s dng trong vng thn mt, mt ngi c th c nhiu prnom, do vic h c nhn dng, xc nh bng prnom khng r rng, mnh m nh ngi Vit c nhn dng bng tn, tc tn c nhn. 2 Ngi Vit ch gi Trng tng qun, Phan hc s hay H Ch tch khi h dng t Hn Vit, v trong trng hp trang trng, khc thng. V i vi ngi Vit, cch gi li h mt s thiu xc nh n ni khi Nguyn nh Chiu ca ngi trong hai v i nhau Trng tng qun v Phan hc s th ngi ng thi ai cng bit Trng l Trng nh, Phan l Phan Thanh Gin; nhng ngi i sau c th xuyn tc tin nhn ch gii l Phan Tng, d t hc s kh c th dng cho ai khc hn nht tin s Nam k Phan Thanh Gin, sau khi ng t b mi danh xng, chc v tr li lm ngi hc tr gi (lo th sanh, ch trn minh sanh ca c Phan, tun theo trng tri ca c). Cng nh vy, Phan cng di ngi bt Nguyn nh Chiu cng nhiu ln b din gii sai, khng s ng Chiu i m sng dy . Gi bng h, ch khng phi bng tn, i vi ngi Vit l khng thng dng v lm khi phin toi l nh vy.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Ngy nay tn a m tit c coi l p hn, thng dng cho n. Nhng khng phi t hi xa l nh vy. H c t t gia tc; m khng ai chn ca sanh ra . Nhng tn thng cha ng hoi bo (hay s th trong trng hp ngi ta cha thy cn t tn, hay cha cn tm tn p), k vng ca cha m gi gm ni a tr mi cho i. Gia tn v h, c ch lt (khng bt buc, nhng rt thng c) ni li. Ch lt c th ch v th ca chi trong gia tc, v th trong anh em (con trng, con th), ch yu cho ngi nam; thy v tr ca ngi nam trong tc h l quan trng hn. Ch lt thi trc thng n thun ch gii tnh: vn i vi nam, th i vi n. Vn v th l t Hn Vit c ngha vn chng (l s nghip c k vng nht con trai thi khoa c) v th tc (l hoi nim mu h chng?). Ch lt cng c th l h hay tn ngi m c a v m cng hin din trong tn ca con. N s Anh Th tn thit l Vng Kiu n (1919) trong Vng l h cha, Kiu l h m. C nhiu kh nng khc, chng hn to lin kt gia tn ca tt c anh ch em, hay tt c anh em trai, ch em gi; a tn hay h ca mt ngi thn trong gia nh vo tn a tr (lu l khc vi phng Ty, ngi Vit khng s dng li tn ca ngi ln lm tn tr, v nh vy b xem l bt knh; nhng c th dng lm ch lt hay phn u ca mt tn i); hoc dng tn mt ngi bn thn, mt n nhn; hay dng tn lng, huyn, tnh qu hng, tn nc (nhiu Vit kiu xa qu dng Vit Nam t tn con, nhiu du hc sinh ngi Vit dng tn nc ni mnh tng du hc) hay mt a danh tru nng k nim ring. Tt c t nhiu bc l a tr sanh ra l gn vi cng ng theo mt cch th no do m cha la chn. Cch t tn vi nhiu chn la nh vy lin quan n hai phn ba thnh t ca tn y (so vi phng Ty, ni ring l Php, ni cng thi y ngi ta chn tn ng hay b thnh lm prnom cho tr) cng ng thi lm gim nh trng lng yu t nam v uy quyn ph h. Vo thi ta ang ni, tuyt i b phn ch lt l vn hay th. Cn vic t tn i cho tr gi hay a tn m vo lm b phn trong tn con, k c trai v gi, xut hin tr hn nhiu; y l du hiu cho thy ngi m ngy cng c nhn nhn r hn vi t cch c th n. Tn l tn c nhn, nn vic t tn cho tr khin tr c t nh cch ring. Khi tr gi c tn, em cng c nhn nhn l mt con ngi nh tr trai. Nhng thit ra,
3

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 khng phi lc no tr gi cng c tn. K c tr trai cng vy, vo cng thi v trong tng lp x hi nh nhau, tc trong bnh dn. Chng c gi l thng cu, ci hay l B (gi cng nh trai), l Gi. Cu l b phn sinh dc nam, nn l tn b trai. Ngi n ng trng thnh c th mang tn y sut i, xut thn cng dn c nh du t bui cho i khng c ngha c bit ca mnh 3. Ci l tn chung ca rt nhiu tr gi m cha m cha thy cn, hoc cha bit t cho mt tn ring. cng ch gi bn dm, c l cng theo s lin tng tng t nh trong ting Php (gi, ngm hiu l ng khinh; sau , gi: gi ng khinh, gi bn dm). Ngi ta ni ci ch a tr gi v con ch gi bn dm. Lu khc: ch dng min Bc; min Trung v min Nam ngi ta t tn con l Gi, nghe t th tc, t mit th hn (ch t l trong l tai ngi min Nam), mc d bn dm chuyn nghip cng gi l lm gi. Nu Cu ngy cng t ph bin hn v hu nh khng cn c dng t tn na, th B v Gi vn cn l nhng tn thng dng trong bnh dn. Bt bnh ng (hay khc bit?) c trong s hn mn: thng (Cu) , d cui thang bc, vn cn trong h ngi; trong lc ci () v con (Gi) khng thuc h na4? Tuy nhin bt bnh ng rt nh, c h v ngha trong s hn mn chung. Vy cn khi c nhiu con? Ngi ta xp chng theo th t t nh n ln5, ngi ta nh s chng6, hay thc cht cng y nh vy, ngi ta gi chng bng tn nm m lch m chng sanh ra. S con cng ng th khc bit cng lt i, hu nh ngi ta ch cn nh a ln nht. Trong gia nh giu c tng lp trn, quyn con trng gn vi c quyn c li; nhng trong gia nh nng dn ngho v c khi cn t hi hn trong gia nh giu sa st thng l quyn rm v . Ngi ch c, ch Hai c gnh nng gp i v ly chng phi gnh giang sn nh chng . Tiu thuyt Ngi
3

Ni hon ton v ngha th khng ng; v sanh c thng Cu, ci , cha m cc em ln chc b Cu, m . Nhng ci tn ring cha ng r rt hn s gi gm, trng cy mt s phn c th. 4 Ci dng cho vt v tri nh ci bn, ci cy; nhng trong ting Vit c, ci ngha l m (Phng Hng, sau khi chin thng Trung Hoa vo th k VI, c tn xng B ci i vng) v suy ra l ln (sng Ci, tn khc ca sng Hng v nhiu con sng khc, so vi cc ph lu c gi l sng con). Con ngy nay dng i km danh t ch th vt, nh con ch, con b. Nhng con cng c ngha l a con, v do , l nh so vi ci, l ln (sng con: sng nh). Vy phi hiu sao y? Ch dng ngha cn hin i, ci, con l thp km? Hay tr v hoi nim mu h, trong con ci ch yu l con ca m? 5 Cu Ln, Cu B, /Gi Ln, /Gi B, Cu Anh, Cu Em (khi l em, th khng cn phn bit nam, n!), Gi Ch, Gi Em hay Ln, Nh, B c hoc khng phn bit gii tnh. Sau B, cn c th c nhiu tn khc din nh hn (Teo, To, To,). 6 min Bc, ngi ta bt u bng C cho con trng, sau l Hai; Trung v Nam, ngi ta bt u bng Hai sau l Ba v tip theo cho ti ngi cui cng gi l t. Khi tn con c t theo s th t, s khng cn phn bit gii tnh.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 anh c ca L Vn Trng k li nhng hy sinh ca ngi anh c, m cc em trai, gi u nhn tm khng bit ti. Trc 1945, rt ph bin l tr em gi con gia nh nng dn khng c khai sanh, khng c tn ring, ngi ta gi chng bng danh t chung sau tng bc tr thnh tn ring. Tr em trai cng trong tnh trng tng t; nhng s phn chuyn bin nhanh hn, ln ln phi ng thu thn nn chng c s h tch ca chnh quyn thc dn ghi nhn y hn. V vy, c l khng lm ln nhiu khi, t vic mt ngi c hay khng c tn, tn ca h gn ging hay khng vi mt danh t chung, chng ta suy ra ngun gc x hi ca h. Bi c tn cn cha , tn li cn phi c ngha. T xa tn l c ngha, khi n c dng trong cc tng lp trn c hc thc; cng tr v lch s xa xa (tc nhin khng xa qu, vo thu m tng lp trn cha thng tho ch Hn) th tn cng gn ngha t nguyn. Ngy nay, vic t tn cng dn ch ha th tn cng xa ri ngha t nguyn: cha m khng cn hay ch nh xa, khng thc s tm ngha ch m ch bt chc nhng tn thng dng, hoc tm tn nghe hay v tn p (c ngha v/hoc nghe hay), tn i ngy cng ph bin hn7. u th k XX, cc gia nh nh nho thng t tn n m tit gin d (d vn c ngha) cho con khi cn nh v i khi con trng thnh mi t tn i cu k hn. Chng hn: H Ch Minh, thn ph l Nguyn Sinh Sc, lc lt lng c t tn Nguyn Sinh Cn (cch pht m ca tnh qu hng c Cung: cung knh), khi i hc trung hc (tng ng ph thng c s ngy nay, nu ch xt theo s nm hc) mi t l Nguyn Tt Thnh. Trc 1945, ch cc tng lp trn, c hc thc mi t tn ch (bng ch Hn Vit), c ngha v hm cha hoi bo ca cha m i vi tng lai a tr. Trong bnh dn, ngay c khi t tn c ngha, thng h cng ch m s theo th t hoc bng lng vi nhng danh t chung ch vt dng quen thuc trong i sng hng ngy. Nh vy, tn ca mt ngi ni ln nhiu iu v ngun gc xut thn v v th x hi, s tn trng ca ngi chung quanh. Khi c c trai v gi trong cng gia nh, v li c chnh v tnh cu k, c ngha ca tn gia hai gii, th chnh y
7

Khong cch ngy nay vn cn, v ti h c cm nhn cn r hn. Mt c gi nng thn ln Thnh ph H Ch Minh lm vic vi chng minh nhn dn mang tn Nguyn Th o (1974) (nh tri da o) nhng xng tn l o (nh qu o, hay m o). Chng ti ghi nhn s kin ny nm 2004.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 khng v ngha. Tuy nhin, cng cn lu l c s chuyn bin trong thi gian, cho nn c khi tn ngi con trng n gin hn tn cc em sanh sau, bt k trai hay gi. C khi tn gin d hn v mt s l do khc. Trc tnh hnh t l t vong tr em cn rt cao trong na u th k XX, khng phi ch bnh dn m cc gia nh c hc cng tun theo nhng cch lm khng my khoa hc i ph. H t tn gin d, thm ch th tc cho con bo v sinh mng tr. V vy, khng th suy din t ngha ca tn mt cch vi v, thiu cn c. i vi tn p, cn mt s tri nghim khc ng c nu. Trc thi thc dn, khi t tn cho con gi, gia nh ch cn vit vo gia ph, khng th ch x hi no quan tm. Thi thc dn, cng ging nh nam, tr gi phi c khai sanh mi c i hc trng nh nc. Do con gi c khai sanh v, cng nh con trai, ph thuc vo cc ng chnh lc b8, tt c u l n ng v phn ln khng a g chuyn con gi nh dn c t tn, m li l tn tt ! Nhiu tn, c con trai nhng nht l tn con gi bin dng v s dt nt ca chnh lc b; trong mt s trng hp r rng do c . Mt s ln c Duyn tr thnh Vin (th d: b ni chng ti, Nguyn Th Vin, 1900), c Loan thnh Lon, c Lan thnh Lang (th d: d chng ti, Trn Th Xun Lan, thnh Trn Th Xun Lang, 1930) (ging nh khoai lang hay, t hn, heo lang). Mt minh chng khc t mt ng nghip n cng th h vi m chng ti (sanh nm 1927). D c t tn khai sanh l Nguyn Th Hong Lin; i khai sanh l ngi cha, tn Nguyn Vn Lm. Chnh lc b phn: Cha n tn Lm ti ghi tn n l Lem . Nguyn Th Lem c khi d nghe hn tn Nguyn Th Hong Lem m d mang sut i. Qua phn tch nhng tn thng c dng cho n, ngi ta cng c th thy cc xu hng. Trc 1945, nht l trong gia nh c hc thc, tn thng phn bit nam n r hn v nng tnh rn dy lun l hn. Tn con gi thng l tn hoa, mu, s vt, khi nim, c tnh gn vi gii n; chng hn Hng, Thm, Bch, Xun, Thu, M, Duyn, Thy (nc), H/Giang (sng), Hin/Diu, Tho (c, hay thm tho), Thy, Trinh, Tuyt, Chi (loi c thm), Liu, Ngc, Ng, Nguyt/Hng Nga, Huyn, v.v V, rt ph bin, t c ca lun l Tng nho : Cng, Dung, Ngn, Hnh hay Chung Thy. Nhng tn ny, cng vi cc tn Trng (h ca hai v n anh hng u
8

Nhn vin h tch lng x.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Cng nguyn), Th (sch) hay Anh Th/Anh Th (n anh hng) trc 1945 l ph bin, nay t c dng hn, hu nh ch cn Dung (ngha t nguyn: gng mt; ngha rng, thng c hiu ngy nay: gng mt p, p) v Hnh (c hnh). Cc gia nh c trnh vn ha cao thng thch dng tn i, c xem nh cu k hn. Chng hn nhng tn nh Thc N (ngi con gi du dng), Thanh Thy, Hng Ngc, Phng Tho, Thu Vn, Kim Oanh,. Trong mt l th vit cho v nm 1946 (NKN Hnh 2003: 8-9), gio s Nguyn Vn Huyn nhc li v ni r ch nh ca mnh khi t tn con: con gi ln, sanh nm 1937, t tn N Hnh, tn ny dng ch ci u (initiale) ca tn m, Ngc v tn cha, Huyn, cch lm hc t phng Ty. ngha ca cc tn con, tuy vy, kh cu k. Nu khng c s gii thch cn k ca ngi t tn, ta c th hiu tn cc con gi Nguyn Vn Huyn l rt n c (N Hnh v N Hiu). Nhng thc t, d rt truyn thng trong quan nim v s ha hp gia vic a con ra i v tnh th x hi vo thi im , ngi cha sau ny s l nh dn tc hc v nh vn ha ni ting t tn con, gi cng nh trai vi tnh cm u ym mt cch hin i, tt c tn con u bt u bng H nh tn cha v thc ha hp gia nh khng phn bit trai gi, d con trai duy nht, cu t, cng c k vng phi tin mt bc di so vi cc ch. Tr v th h trc, tn ng Huyn cng nm trong mt cu c ngha: Phc, Thin, Huyn, ng, Hng, Ph, Qu. Tuy nhin, hai ngi con gi ln (sanh nm 1901 v 1903) ch thng c gi bng tn Su v Mo theo nm sanh ch khng phi bng ci tn c ngha. (NKN Hnh 2003: 29-31) Trong bnh dn, qu trnh t tn p tin chm v d dt hn. Ban u t tn chic, bng t thun Vit thng dng; sau ngi ta cng t tn i, nhng tr hn v ch thay i t t. Trong giai on chuyn tip, thng phi ghp tn ca nhiu ngi trong anh ch em thnh t hay cu c ngha9. Cha m ca Trng Th Su (B NAN
9

Vi th d tn anh ch em m chng ti thu thp c cc huyn Ba Tri v M Cy thuc tnh Bn Tre: c k tip nhau tn ngi m (sanh u thp nin 1920) v su ngi con (con gi ln nht sanh 1938) theo th t nm sanh v khng phn bit nam n, thnh cu Vng (n), Y (n), Thit, Sng, Tt, Lm. Cng lm nh vy vi tn cc con trai gi trong mt gia nh khc, ta c: Sanh (sanh nm 1955), Sa, Na, Sng (n), L (n), Nng (n), Chm, Dt, Bon, trong 6 tn u lin kt nhau khng phi bng ngha m bng m, theo li ni bt vn v 3 tn sau u c cng mt ngha, Chm: du chm, Dt: ngng, dng, Bon: Vit ha t point (du chm), chng t cha m phi nh du chm hn mt ln mi thc s dng c! Cc con ca ng Sanh c t tn khng phi theo li ni bt vn na m thnh cu c ngha: t, Ting, Ch (n), Nhanh, Trn, Vn, Trn. Hai ch em mt gia nh khc phi ghp tn ca c hai mi thnh t c ngha, ch tn Lch (1942), em tn S (1945).

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 1999: 12) t tn 5 ngi con (trong hai trai, ba gi, nhng khng thy c s phn bit) l: Thu10, Thp, B, in v Sa. C th ngi cha c nhng lin tng khc: sa c th l phn u ca sa s (s lng nhiu, c ngha tt sau b in, trm tha rung), nhng ng ring c ngha l ri, b coi l im g khi ngi cha mt t ngt hai thng sau khi a nh cho i. Gia nh i tn Sa thnh So, c yn lnh; v thu cng nh by gi, ngi ta tin l ci tn khng ch nh hng mt i a nh c t tn m n c gia nh. Cui cng ngi con gi ly tn l Su, theo th ca mnh. Nh vy, rt thng xy ra vic a tr gi c ci tn cha m t, nhng ngi ta khng gi h bng tn m bng mt tn khc gin d hn. Nhn vt trong G c Mt11 ca Hong Ngc Phch l con gi mt gia nh nng dn c ca, khng bit tn l g, ngi ta thng gi nm l c Mt. (NHChi 1996: 288) Trc 1945, ngi v (thng thng hn ngy nay) c gi bng h, tn hay v th x hi ca chng. Trung v Nam, ph n bnh dn gi h tn ca mnh nhiu hn nhng ngi m chng h c v tr no , d ch l th k hay thy gio. V nhng ngi ny khng cn c gi bng tn, m c xng tng l thy thng/thy k, v thnh c thng/c k; v ca thy hay thy gio tr thnh thm gio. D ngi ph n lp gia nh khng mt tn ca mnh (nh trong vn ha u M), h vn khng c gi bng tn nh hi con gi; cch xng h cn quan trng hn tn tc. Ging nh trong nhiu ngn ng ng khc, trong ting Vit khng c t xng h trung tnh (I, you) m v s cch xng h theo m thc gia nh. Ngi ta t xng v gi ngi i thoi bng cch t t mnh v t ngi kia trong mt quan h h hng, ch yu da trn tui tc (thng ch l gi nh), nhng ng thi cng da trn v th x hi v mun vn sc thi a dng khc trong quan h gia cc c nhn. S a dng c th l v tn, v xng h cn th hin thn tnh, lu di hay ng ngay khonh khc tc th trong giao tip, mc l , trang trng, tm trng bun /vui, thng/gin hay mi cung bc tnh cm khc. Mt nh ngn ng hc Vit nhn xt xc ng l ch cn thay Ti mun hi c bng Anh mun hi em l bin cu x giao tm thng thnh li t tnh!
10

Thu l tn mt ngi con gi; ngi ta c th hiu lm l ma thu; nhng t trong chui tn, r rng c ngha thu thp. 11 G c Mit, truyn ngn ca Hong Ngc Phch, ng ln u trong u l chn l?, 1941, in li trong NHChi 1996: 287-296.

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Tuy nhin, trong a dng v tn , bt bnh ng gii vn r rng trong giao tip gia nam v n. Ngoi tr trng hp c h hng, hoc c khc bit rt ln v tui tc, ngi nam thng t xng v c gi bng anh v ngi n l em. Gia v chng, cch xng h ny cng c tun th nh quy c, bt chp tui tc; tuy nhin, ch ph bin thi nay. Cn trc 1945, xng h anh, em b xem nh qu lng mn, ch dng trong tng lp trn v trong thanh nin chu nh hng phng Ty12. Mt cch xng h khc lc by gi c xem nh tn thi hn, tuy vn chng mc v c dng nhiu hn trong cc gia nh trung lu thnh th l gi chng hay v bng mnh v dng nh ti13 khi ni v chng hay v. Ngi ni t xng ti (trung tnh c v gii v tnh cm) hay anh/em (c ngha v gii tnh v thn yu hn). Nng dn v c tr thc cp thp (hc sinh, sinh vin, gio vin, v.v) min Nam dng qua, mt cch xng h nm lng chng gia ti (trung tnh n mc coi l lnh nht) v anh (thn yu mt cch qu l liu). S ng xng h theo truyn thng, thng l vng qua con. Khi xng h vi ngi khc, k c gia v chng, ngi cha hay m t h mnh xung hng ca con mnh gi ngi kia. Nh vy, tr chuyn gia bn b cng th h, ngi ta c th gi anh hay ch; nhng, mt cch lch s, cng c th gi bn l bc v gi thay cho con (k c khi cha c con hoc cha c gia nh, vn l ngi th). Y nh vy, gia v chng gi nhau bng b, m, km tn con, thng l con u lng; min Nam thng gi ba sp nh hay m by tr. Cha c th gi l b, thy, cha, ba, cu, M c th gi m, me, m, m, u, bm, v,14 Nhng cp nghe ra bnh ng nht l b m, cu m (Bc) hay ba/cha/ta m (Trung, Nam). Nhng min Bc trc 1945, t xng h nh vy hn by gi. Thng l thy me ( tng lp trung lu thnh th) v thy u ( tng lp thp hn v nng thn ni chung); km bnh ng hn nhiu, v thy l bc th hai trong qun,
12

Trong tiu thuyt t truyn vit bng ting Php, nh vn Nguyn Tin Lng dch li ngi chng: Chrie, petite sur v ch gii: Em, t din t u ym v tnh yu ; ngi v vit trong nht k: mon frre chri, vi ch gii ca tc gi: Ting Vit l anh: cch gi thng yu. Nguyn Tin Lng, 1989: I, 18, 111. Cp v chng trong tc phm l con gi v r ca Phm Qunh, Li b Thng th triu Bo i v cu chuyn xy ra nm 1945. 13 Trong tiu thuyt nhng nm 1920-1945 ta cn thy nhng cch xng h nay mt, nh nh ti, hay n/n b ca ti. 14 C nhng cch gi cha m t thng dng hn, chng ti bit hai cp v chng sanh t 1900 n 1920 c con ca h gi l ch me v dng c/v; y s khc bit gia m v cha c v ln hn (h u l cha m rut) song chng ti cha l gii c ti sao. S khc bit khng hn l tn ti, m mc thn tnh; trong hai trng hp, ngi m u c gi thn mt hn; cng l mt biu hin khc ca tn ti chng?

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 s, ph. Con trai hay gi u c th xng ti hay con vi cha m; hnh nh lc xng ti nhiu hn by gi. Ti15 hay con u c ngha gc l phn nh, thp, do l cch t xng khim cung. Nhng, t khi c dng dch je trong ting Php, ti c ngha trung tnh hn, xng ti vi cha m th hin c khong cch hn, khng nh thi trng thnh hn. Cng cn lu s thay i xng h trong cng mt quan h giao tip, v thay i khng bao gi ngu nhin, v ngha. Trong quan h x hi gia nhng ngi ngang hng, cch xng h th cho con thng biu l khim cung, lch thip; nhng trong gia nh, nht l t ngi trn ni vi ngi di, n thng n cha xa cch, tiu cc. Th d in hnh nht l i thoi kh khn gia m chng v nng du. Nng du gi m chng nh m rut (m, u, m, v.v), m chng cng gi con du nh con gi (con, thm ch l my/my16), l xng h ph bin trong bnh dn v cng l du hiu cm lnh canh ngt . Xng h thn mt ny t thy cc i gia nh tng lp trn, nht l khi con du xut thn thp km hn. M chng gi con trai mnh l cu (em ca m), gi con gi l c (em ca cha), nhng gi con du l m (v ca cu). Trong c ba trng hp u l b gi theo chu, nhng cch gi con du ch r c y khng hon ton l thnh vin ct rut ca gia nh. Con du vn xng con (cch t xng mnh nh nhoi, phc tng nht), nhng gi m chng l me (trang trng v xa cch hn) ch khng gi l u, m (thn mt hn) nh gi m rut mnh17. Cha m cng gi con, du, r l anh ch, tc gi theo con. Ngi ph n c chng c gi theo chng, nn v th x hi s gia tng theo v th c sn hay t c qua khoa c, qua mua chc tc ca chng. Tm l thng tin bng con ng khoa c n su n ni di thi Php thuc, hc vn trng nh nc c coi khng khc ci hc c nghip c v cc chc v, d l chuyn vin k thut hay cng chc cp thp trong b my cai tr thc dn u c xng tng ng ha vi cc chc quan Nam triu; chng nhng s quan, vin chc m c bc s, y s ngi Php cn c gi l quan ln , ni g l ngi Vit! V cng chc v vy c gi l b huyn, b ph, c gio, c thng, hay thm gio, thm
15 16

Theo t nguyn, ti vn c ngha ti thn, k by ti. Con, my/my b tng lp trn xem l th tc (nn ch dng khi gin d, mit th) li l cch xng h thng dng, thng l thn yu trong bnh dn. C hai t u khng phn bit gii tnh. 17 Tham kho cch xng h trong on tuyt ca Nht Linh cng nh nhiu tc phm khc ca T lc vn on v nhiu nh vn cng thi.

10

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 thng18. nng thn, nht l min Bc, danh xng ca mt ngi, k c ngi nam thay i qua tng giai on cuc i, ty theo tui v v th trong gia nh (c v, ri c con) hay ngoi x hi; ngi v c gi theo chng, v chng cn ai quan tm n tn ca c chng ln v. Trong tiu thuyt Chng con, Trn Tiu k ht cuc i mt ph n nng thn min Bc m khng cn phi gi tn nhn vt. Ban u c gi chung chung l nng, cn nh gi l ci , sau l du, l v. Ch sau khi c con, kh mun so vi ch em khc, nhn vt mi c gi l ch x, v chng, mt nng dn kh gi c gi anh x. Sau , ch mua cho chng mt chc nh, l thn, v t c gi l b l. Chng ta ang ni trn v nhng ngi v chnh, c ci ng nghi thc. Trc 1945, ch a th19 vn hp php v c coi l bnh thng trong tp qun, nht l trong gia nh c ca. Tn ti gia cc b v cng c quy nh cht ch nh gia chng v v, tn ti ny cng nng n hn tng lp trn. V th, v l20 trn danh ngha vn c coi l ch em vi v c (thng l ch em th ch), nhng con gi nh ngho b g tr n hay k n ngi b ch lm dng th vn gi phn ti i, d con ca h c th c nhng s phn rt khc bit nhau. V nh k c khi v ln ng tnh v t mnh chn ci cho chng, thng khng c t chn ln nh trn, nh trc21; con ca h gi v chnh ca cha l m v c khi phi gi m rut l ch22.

18

Khi ngi chng l thy (thy gio, thy thng), gi v l c th hin bnh ng gia v chng cao hn l gi thm; ng thi cch gi y cng khin ngi v gn cht hn vi v th lm v ng thy . 19 Cn hiu a th l ly nhiu v, khng c ngha l cc b v c v th ging nhau. T th k XV, khi nho gio chim v tr c tn, lun l Tng nho c th ch ha thnh php lut trong Quc triu hnh lut, thng gi lut Hng c, gia nh truyn thng ch tha nhn mt chnh th (v chnh) sut i khng ai thay th. V tr cng i vo tm thc dn gian vi thnh ng v ci con ct . 20 Khi t Hn Vit th thip ngy cng t dng, ngi ta gi h l v l min Bc v v b hay v nh min Nam, tri vi v c, v ln; danh xng th hin r tn ti. Ci sau khi v chnh mt, ngi ta gi h l v k (dch t k thip) . Ngy nay, v ln/v k tr thnh v trc/v sau, th t thi gian th hin bnh ng hn. V c nhiu b v, ngi ta cng m s; gia nhn gi l B Hai, B Ba; con ci gi D Hai, D Ba, v.v 21 Trc 1945 cc quy c v khng gian trong nh c tun th cht ch hn so vi ngy nay. Ch c n ng l n trn ngi trc. Mt giai thoi ngha. C ln chng ti a sinh vin Khoa S trng i hc S phm Thnh ph H Ch Minh i thc t nng thn. Khi thng lng sinh vin c tm tr nh dn, ti hi ch nh v nhng iu cc n sinh vin khng nn lm. Ch tay vo gh ni chnh chng ti (hai ph n) ang ngi, ch ni nh inh ng ct: Chng hn, khng c ngi y; con gi khng ai ngi gia nh nh vy, c cng bit m. Thit vy, phong tc l v tr gian gia, ni t bn th t tin, l khng gian khng dnh cho n b. iu cm k hnh nh xa b i vi chng ti, nhng ngi t nhiu c trch nhim (ch ch nh ga chng, mt mnh nui con; ti lc l mt ging vin di ba mi tui, cha lp gia nh ); nhng vn nguyn gi tr i vi cc n sinh vin tui i mi! Chuyn xy ra khong 1977-1978 Tin Giang, cch Thnh ph H Ch Minh 72km. 22 Cch gi tri t nhin ny nay mt. By gi tr thng gi m rut mnh l m/m; gi nhng ngi v khc ca cha l d hoc dng mt t khc tng ng t m. Du hiu r rt ca mt quan h bnh ng hn gia nhng ngi ph n.

11

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Ta thy r l ni cng cng hay trong chn ring t ca quan h v chng, m con hay quan h khc gia ngi v ngi, cch xng h xa cng nh nay u c quy c d bt thnh vn. N ng thi xc nh v th ngi ph n giao im lun bin ng ca cc quan h gii, giai cp, quan h hp tc hay xung t gia cc cng ng v c nhn. Cng do cch xng h m ngi v, d khng phi ly tn chng nh phng Ty song cng mt phn ln danh tnh ca h khi v nh chng. Thit vy, trc 1945 v ngy nay vn cn nng thn Nam b ngi ta quen gi th23 hn gi tn; v ngi n quen c gi bng th ca chng. Nh vy, ngay c khi ngi ph n bnh dn bt u c mt ci tn, tn cng t c dng ti nu h khng i hc. min Nam thng xuyn hn min Bc v cc bc di ca thang bc x hi nhiu hn cc bc trn, ngi ta nam cng nh n c gi bng c th v tn; ngi ph n c chng vn khng hon ton mt th trong gia nh bn mnh24. Trc 1945 phn ln ph n ch c gi bng th v khi ly chng, h c gi bng th ca chng ch khng cn th c ca mnh25. Tuy thng c hiu nh s trng th khi ngi ta khng gi tn m gi th, cch xng h nh vy ko di con ng c nhn n ngoi ln, vi mt tn ring c ngi chung quanh tha nhn. 2. Truyn thng Trng, Triu: ch ngha yu nc ca ph n, nhng khng ch c th Chnh l hai ph n, Hai B Trng26 cm u cuc khi ngha sm nht trong lch s chng ch thng tr Trung Hoa, trong mt a bn rng ln tng ng vi Nam Trung Hoa, Bc b v mt phn Trung b Vit Nam ngy nay, cuc khi ngha c nhiu ph n tham gia. Hai B xng vng s gi Trng vng, hay Trng n
23

Cu u tin ngi ta hi ngy nay nng thn Nam b vn cn nh vy khng phi l: Anh/ch tn g? m l: Anh/ch th my? . nng thn, ngi ph n c chng c thi quen tr li bng th ca chng, trong lc thnh th ngi ta c th tr li hoc bng th ca mnh hoc bng th ca chng, ty ngi hi. 24 Minh chng cho tnh trng ny l nhng tn ph n di y x hi trong tc phm ca Nguyn Hng min Bc nh Tm Bnh, By Hu, Chn Huyn, hay Nm o, nhn vt n thuc gia nh nng dn kh gi trong mt tiu thuyt ca H Biu Chnh. 25 L ch Hai nh mnh, ngi ph n c th c mi ngi gi ch t t khi ly chng l con t. Ngy nay, ly chng ri cc ch d dng v thm nh; v do , c th l c t, m t, b t bn nh chng v tr li l d Hai, b Hai khi v nh cha m. Nhng ph n trc 1945 xut gi khng c nhiu dp tr v nh cha m . 26 Ngi ta quen gi tn Hai B l Trng Trc v Trng Nh. Nhng mt s s gia hoi nghi v dng thc Hn Vit qu hon chnh u thi Bc thuc v cho rng l s Hn ha cc tn gc l Chc v Nh, danh t chung thng dng trong ngh trng du nui tm qu hng Hai B ( kn chc, kn nh).

12

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 vng27 v gi vng triu c lp c ba nm t 40 n 43. Hai th k sau, nm 258, thiu n 18 tui Triu Th Trinh tin hnh cuc chin u ngoan cng, d ngn ngi, chng Trung Hoa. Thiu n ni ting v cu tr li khi c khuyn i ly chng thay v ra trn: Ti thch ci cn gi mnh, p ln sng d, chm c trng knh ngoi bin ng, qut sch qun Ng ra ngoi b ci, ch khng mun khom lng lm t thip ngi ta. D cuc chin u ca nng cha bao gi ginh thng li, Triu Th Trinh c tn xng Vua B; k th khm phc li cu: Honh qua ng h d; i din B vng nan (Tr ngang ngn gio ng u cp cn l d; i din Vua B kh lm thay) . Khng bit chc c phi do truyn thng mu h28 ca phn ln c dn ng Nam hay khng, nhng s kin vn l chnh nhng ph n m u truyn thng chng ngn nm Bc thuc; v iu khc su trong k c cng ng. Cho n thi cn i, lch s chnh thng khng cn ghi nhiu du vt ph n trong chin u bo v t quc. Nhng sut chiu di lch s, k c trong thi c tn nho gio t th k XV n gia th k XIX, cc vng triu, cc nh nho v k c dn gian khng ngt ngi ca truyn thng ph n anh hng chng ngoi xm. K c ny tc nhin c hi tng mnh m di thi Php thuc v thanh nin xut thn t nh trng Php-Vit d dng lin tng nt tng ng gia truyn thng Trng Triu v hnh tng Jeanne dArc, ht sc thn yu trong tri tim lp lp nam n hc sinh Vit Nam nhng nm t 1918 n 1945. Truyn thng Trng Triu lun hin hin trong hiu bit lch s, v cng m nt hn trong tm linh ngi Vit. Minh chng l tc th B Trng, B Triu v th cc n tng c cho l tham gia cuc khi ngha Hai B Trng nh thnh hong ca nhiu lng Bc b. Cn nhn mnh l truyn thng yu nc ca ph n c nhn thc rt lu trc khi ng Cng sn Vit Nam ca ngi truyn thng ph n Vit Nam anh hng. Nhng, d n th hin mnh lit him c, ngoi tinh thn yu nc liu cn c g na hay khng?
27

Trng n vng khng phi l danh xng t u, c l ch xut hin v sau khi nho gio chim u th v khi nim n mi tr nn cn thit, v bt thng khi ng trc vng. 28 Trong tc th Hai B Trng thp thong tc c hn th b Thy v nhiu n thn khc, th mu , Papin 2001: 36. Cc cuc khi ngha ca b Trng, b Triu d sao vn lu du trong lch s chnh thng Hoa, Vit. y chng ti ch dn t ngun chnh s, khng ng g n cc truyn thuyt c thu dt t s liu rt t i hin c.

13

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Hy cng c li vi tr em Vit bi hc t tiu hc on th trch t tc phm khuyt danh i Nam quc s din ca (tk XV), c l c truyn khu i ny sang i khc rt lu trc khi cc nh nho chp bt ghi li: B Trng29 qu Chu Phong Gin ngi tham bo th chng chng qun Ch em nng mt li nguyn Pht c nng t30 thay quyn tng qun Mt tc phm khuyt danh khc31 ghi li bn li th ca ch em b Trng: Mt xin ra sch nc th Hai xin dng li nghip xa h Hng Ba ko oan c lng chng32 Bn xin vn vn s cng lnh ny. c li cc ti liu nhiu ngi bit , chng ti thy r l mt s kha cnh v n gii khng c chnh s lu gi. Thi Sch c l khng ch l chng ca Trng Trc m ca c hai ch em. Cc ngun s liu u xc nhn hai ch em cng cm u cuc khi ngha tr th chng v cng ln ngi vua sau chin thng. Mt s s gia Vit Nam sau ny thin v mt nguyn nhn khc na gii thch cuc khi ngha: hai ch em (v c th nhng ph n khc na) ng thi khng c nhng tp tc hn nhn mi do Trung Hoa p t. Ph n b buc v sng nh chng sau hn nhn l tri vi tp qun bn a trc Bc thuc. Nhng kha cnh cn lu gi trong cc tc phm Nm khuyt danh b xa nha trong chnh s v n lm phin thc h thng tr. thc h ny nh gi cao lng yu nc ca ph n, nhng khng mn m vi nhng yu sch khc m gii tnh hn.
29

B Trng; ngn ng Vit khng c du hiu s nhiu; khi chng ti dch vn bn ra ting Php, s nhiu l r hn. cu 3, ch ng l ch em , tc c hai ch em. V sao khng th hiu ng thi l ch ng n ca cc cu th cn li (1, 2 v 4)? Trong c cu 2: th chng chng qun . 30 Nng t v tng qun i nhau; c ngha ngi n b/v tng, m cng c ngha v/chng. 31 Thin Nam ng lc (Chp li nhng li ni ting di tri Nam). 32 Dch ra ting Php, chng ti buc phi s dng mt adjectif possessif biu th s hu: chng ca mt (mon) hay hai ngi (notre poux). Chng ti chn phng n sau, v ng cnh theo chng ti r minh xc.

14

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 u th k I, di ngn c hai ch em h Trng tp hp ng o n tng n binh. Nhng hai trm nm sau, chn la ca Triu Th Trinh khng mun khom lng lm t thip ngi ta xut hin nh mt ngoi l, mt chn la tri vi thng tnh. Tuyn ngn B Triu dng dc phi chng din t r rng v mnh m mt cuc ni lon khc? Ting ni khc b bp nght sut nhiu th k thng tr ca nam quyn. Do nhu cu bo v t quc, nh nc tha nhn v ghi cng cho ng gp ca n gii v s tn vong ca dn tc. va l c hi cho ph n t khng nh va l li mi gi/s thc p h qun mnh v i ngha dn tc. Mu thun c bn ny xuyn sut qu trnh tham gia vo lch s ca ph n Vit Nam n tn ngy nay. 3. Pht gio, Lo gio v ph n Sau Bc thuc ln th nht33, Nho, Pht v Lo gio nh hng i sng tr tu v tinh thn ngi Vit. Tnh trng tam gio ng nguyn ko di n hn na triu Trn (tc n gia tk XIII) khi nho s cng kch cc tn gio khc ngy cng kch lit v i quyn c tn cho h thng t tng v gi tr ca mnh. Ngay ti Trung Hoa, Lo gio phn bin nhiu tn iu nho gio, trong c vn nam-n. Nhng Lo gio Vit Nam khng li du vt hnh o ng k trong sinh hot t tng chnh thng sau triu L (1009-1225). Di triu ny vua quan v th dn cng dng cho cc cha Pht v lui ti cc o qun nhiu hn l n trng hc thy nho34. Chnh di triu L xy ra chuyn i k th phi thng 35 ca ngi con gi hi du hai ln ngi nhip chnh. Lan36 c giao quyn nhip chnh ln th nht khi vua L Thnh Tng i nh gic Chmpa; b tr nc rt gii, dn chng yn vui, tn l Pht b. Trn ng nh gic khng thnh cng, quay v, vua nghe tin v tht ln: Nguyn phi l n b cn lm c nh th, ta l nam nhi li chng c
33

Khng phi lin ngay sau Bc thuc v trong th k X, di ba vng triu ngn ngi thay nhau l Ng, inh, Tin L th c v quyn lc thuc v k mnh. Tuy nhin, nh hng cc thin s Pht gio ngy cng ln, cho n khi h a ln ngi bu ngi ca h l L Cng Un, v vua khai sng triu L. S kin ny m u thi hong kim ca Pht gio, ko di sut bn th k (tkXI -tk XIV). 34 Triu L di v Thng Long nm 1010, xy dng Vn miu (th Khng t) v t chc khoa c. Nhng triu L xy cha cn nhiu hn, trong c cha Din Hu, tc cha Mt Ct. 35 Ngi ng thi cng tha nhn tnh cht phi thng; tn lng Th Li qu b c i thnh Siu Loi. 36 Tn Lan do vua L Thnh Tng t, k nim ln u gp ngi con gi ng ta gc cy lan.

15

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 vic g hay sao? (VSKTT 1993: I, 275) Vua quay li nh tip v chin thng. Ln nhip chnh th hai sng gi hn v chim quyn lc, Lan tc ng n vua nh, gy ra ci cht thm ca 77 ngi ph n37. D vy, chnh s ghi chp hai s kin ni bt di triu b: pht nng ngi lm st tru sc ko trong nng nghip v xut ca kho chuc n gii phng nhng ngi con gi nh ngho b bn v g h cho nhng ngi n ng ga v hay cng v ngho m khng ly c v. Ngi con gi dn d y sng t do, hn hu, gn gi thin nhin nh trit l Lo Trang m khi tr nc c tn xng Pht b, li say m hc trit l Pht gio t kinh sch v t cc v s Vit, Chm; khng ngn ngi dng bin php quyt lit nht chim ot quyn lc m b thc thi vi ti nng v tm huyt, s ng cm vi thn phn ngi ngho, khin cc nh nho cm phc. Ngi ph n phi thng , i sau khng nhc nh nh Trng, Triu, l do d hiu! Nhng trong phm vi hp ca cc vng triu sau ngi ta vn lu gi k c v b; hn khng phi ngu nhin khi mt qun cha thi L Trnh bin son tp tiu s b y cm xc. Trong dn gian, tc th Lan l s pha trn gia o gio v tp qun tn ngng a thn gio c, trong n thn chim u th. Pht gio l tn ngng v trit l nh hng lu di, lin tc v su sc hn n x hi Vit Nam, c bit l ph n. Pht gio vo Vit Nam t trc cng nguyn qua cc thng nhn v tu s n , sau , t hn t th k II thn g qua cc nh s Trung Hoa. Pht gio thnh quc gio khi L Cng Un, con nui nh s Vn Hnh ng quang nm 1009. Ging Lan, cc b v v con gi vua quan triu L, Trn cng nh n b trong dn rt nhiu ngi sng o Pht. Nhiu n Pht t cng dng bng vng, bc, tin hay vt liu t tng, c chung, tu t xy cha thp Tn ca h cn c ghi trn cc bi minh, vn bia, ng thi minh chng h c quyn s hu ti sn t ai v quyn ty nghi s dng, cho, tng. Ging nh Lo gio v khc vi nho gio, Pht gio khng bao gi i lp vi tn ngng bn a tn ti t thi mu h. N t thch ng vi tn ngng bn a v hnh thnh s hn dung c chung trong ton vng t Nam Trung Hoa n cc quc

37

Gm Thi hu Thng Dng, v chnh ca vua v 76 th n. Chnh s khng cho bit v sao phi bc t cc th n. Truyn thuyt k l vo cui i, Lan xy 76 cha, thp chuc ti.

16

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 gia ng Nam khc. T , nhiu B tt38 nam bin thnh B tt n, thm ch thnh Pht b. Trng hp ni ting nht l Qun th m b tt bin thnh Pht b Quan m39 c v cng tn knh, vi nhiu d bn v c nhiu c dn trong vng th phng. Ngi Vit t to cho mnh mt Pht b ring, Quan m Th Knh40, tng trng cho nhiu cuc i kh i ca n b. L con mt trong gia nh gia gio, Th Knh ly chng v sng nh chng cho n mt ngy oan nghit. Nng dng dao nh nh ct si ru mc ngc t nt rui trn mt chng. ang ng git mnh tnh gic, chng ht hong v cng c nh buc ti nng mu st. B ui ra khi nh, lang thang n mt ngi cha, nng phi ci nam trang mi c nhn vo lm ch tiu, c t tn Knh Tm. Mt thiu n i cha phi lng ch tiu, nhng khu gi vn hoi cng. Vn lng l, Th Mu ly trai c cha. Lng gn hi, nng khai cho ch tiu Knh Tm. B tra kho, ch mt mc ku oan. Nhng lng t bi khin Knh Tm cu mang a con m Th Mu em b trc cng cha. Mt ln na b ui, K nh Tm i n xin nui tr, khng mng ming th th phi. S v ti 41 ca Knh Tm ch c chng minh lc ngi ta lim xc sau khi ch tiu qua i. Truyn thuyt k Th Knh c tn b tt v c hy sinh v lng thng tr bt hnh. Chuyn c k i k li bng nhiu hnh thc ngh thut, c bit l cho. Cng chng khn gi (trong rt ng ph n bnh dn) say m sng li nhng cm xc quen thuc m khng bao gi nhm chn v cuc i v Pht l nn nhn ca bit bao bt cng, oan khut sao m gn gi vi mnh. Nhng ngi xem khng ch khc vi Th Knh, h cn ci v thch th vi mu mo ca Th Mu khu tnh s si, vi s hiu lm bi hi v ngi n b khng th no phm ci ti mnh b buc oan. Oan tnh ca Th Knh thc cht xoay quanh vn gii, th hin s t li vn , s phn bin ca dn gian i vi s phn bit qu rch ri, vi nhng thnh kin n su v gii. Trong thc t, i vi ph n xa cng nh nay, Pht gio cung cp thuc mu xoa du ni au, nh cha l ni nng nu tm thi hay l chn gi thn trong chui
38 39

B tt l ngi tu hnh sp thnh Pht, nhng chm ngy c o li cu nhn th. Thit ra, dn gian th nhiu Pht Quan m. Quan m ngn mt ngn tay l dng thc gn nht vi v b tt nguyn thy, l ngi lng nghe ni kh ca khp cng nhn th, c ng n mt trng thy, ngn tay cu gip. Quan m qu hi gip ngi vt bin gian nan, Quan m tng t ph h tr b m, tr em. 40 Ngi ta khng bit h v ch gi nng l Th Knh, Th l ch lt ch dng cho n. Cng vy, nhn vt i trng c gi l Th Mu. 41 Oan Th Knh c dng nh danh t chung, ch ni oan m mnh khng sao ci c.

17

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 ngy cn li ca mt cuc i khng tm ra hnh phc42. i tu nh mt chn la trit hc hay tn gio khng phi l khng c, nhng him hn, hoc rt t c k c cng ng ghi nh. Khi nim trit hc karma43 (t Hn Vit l nghip) thng c bnh dn hiu l li khuyn lm lnh lnh d nh n kip sau. o Pht cng dy t bi, h x, thng ngi, cu kh cu nn. N gp phn lm phong tc th lu [ca nhng triu i c lp u tin] chuyn bin theo hng ha du, vn minh hn . (Papin 2001: 82) Sut chiu di lch s Vit, du khng cn a v quc gio m ch l tn ngng ph qut trong i sng tm linh ca dn gian, theo chng ti, Pht gio c vai tr tch cc i vi x hi ni chung v ph n ni ring, v n lm du bt tnh lng phn v tn ti trt t vn l nn tng ca trit l chnh tr v o c nho gia. Tuy nhin, trong na u th k XX, khi vn ha phng Ty lm ny sinh nhng kht vng c nhn v t do, hnh phc, Pht gio thng c vai tr tr ko, cn tr s vn ln mi m v (trong dng thc ph cp truyn b cho s ng) n rao ging s nhn nhn v t b thay v u tranh hng lc ngay trc mt, cng khng phi l lc th vt cht v nhc dc. Tuy nhin, ca Pht l chn nng thn khi tht bi, l iu vn rt thng xy ra trong cuc u tranh v kht vng t do, hnh phc . 4. Tam tng t c. Chung thy, mt c tnh thuc bn cht ph n Vit? Nho gio vo Vit Nam thng qua Bc thuc ln th nht t nm 111 tr. CN n 938. N c chnh thc tha nhn nh mt trit l v l ngun tri thc hu dng t th k XI khi vua L Thi T44 xy Vn miu v t chc cc khoa thi u tin. Cho n th k XV, n cng tn ti ha bnh vi Pht v Lo gio v nh vy, cho php lu gi nhng truyn thng mu h n su hn, t mt qu kh cng chia s vi cc
42

Chng hn con gi ca inh Tin Hong (tk X, chng ni lon chng vua inh, rch mt, ui b v, b i tu), Ngc Kiu (tk XII, xem Papin, 2001: 76) hay ngi ni ting nht, cng cha Huyn Trn, con gi vua Trn Nhn Tng (tk XIV). c g cho vua Chm Sinhavarman (s Vit gi Ch Mn), em hai chu , R v cho i Vit, Huyn Trn ng l b ha thiu theo phong tc Chm sau khi vua cht. Triu nh Vit gi s b ly c ving tang cu cng cha a v nc. Cm u s b l Trn Khc Chung, h hng v l ngi yu c. Thiu ph cng con trai hi hng i dng bin loanh quanh chm chp, lu ngy mi v n kinh , chnh s ghi nhn Khc Chung (..) t thng vi cng cha (VSKTT 1993: II, 91). Triu nh vn khoan dung v c hai ngi nam n khng ai b trng pht. Khc Chung lm quan n cui i. Huyn Trn gi thn ca Pht nh bao ngi ph n khc, d quyn qu hay bnh dn v ca cha lun rng m cho tt c. 43 Karma: nguyn l c bn trong cc tn gio n , da trn quan nim l mi i ngi nh mt mc xch trong chui di cc samsara (kip); theo nguyn l ny, ci karma (nghip) gy ra t kip trc l nguyn nhn gii thch cho kip sng hin ti. 44 Hong Xun Hn l s gia Vit u tin a ra nhn xt l khi chn miu hiu Thi T, Thi Tng (cng vi vic chn tn kinh l Thng Long, rng bay ln), triu L bc l tham vng xy dng ch ngang hng (v do , c lp) vi ch Trung Hoa.

18

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 c dn ng Nam khc. Nhng khi L Thi T ln ngi v nht l di triu L Thnh Tng, triu i di nht v cng sng o nho nht, nho gio, hay ng hn l Tng nho thng tr nh quc gio, nh ci ngun duy nht v ton nng v tri thc v nht l v cch c x ca con ngi, bao gm ph n. Sanh ra v ln ln trong thi Xun Thu lon lc, Khng t l ngi hoi c. L tng chnh tr ca ng l x hi Ty Chu l tng v c l tng ha, trong ng tr thi bnh, trt t, thi ha ton ho. Khng pht kin ci mi, trit l Khng t t ho h thng ha cc gi tr ca Trung Hoa c i nhm mc ch khi phc, bo tn. Trong h thng gi tr , Khng t cao tn ti trt t, c coi l nn tng ca n nh chnh tr v ha hp x hi45. Trong trt t Khng gio, mi ngi phi ng v tr, thang bc ca mnh, v trt t c hnh dung chiu thng ng, trn l ci ng tn knh v c tn knh, di l ci thp hn ng b khinh khi. Ph n tc nhin pha di thang bc . Nho gio s dng li cp phm tr46 m-dng47 ph bin trong trit l Trung Hoa c i, lm n i lp cng rn hn v nht l gn thm chiu kch tn ti, trn di, tc nhin l dng trn m di, nam tn n ti. Cc thnh ng thng c trch dn khc ca nho gio u din t s lng phn lp i lp li gia yu t nam c cao v yu t n b h gi: nam trng n khinh, nam ngoi n ni, chng cha v ti Dng l t chc x hi, nho gio khuyn co khc k phc l , ngha l t km ch, c thc (tri buc) bn thn theo l. T rt nh, trc khi bit ni, tr Vit c dy khoanh tay ci u cho hi ngi ln. Ngi Nht, ngi Hn u ci ngi cng thp, cng su cng biu th lng tn knh vi ngi i thoi. Cc dn tc chu chu nh hng vn ha Hn u thc hin tng t ngi Vit ng tc m ngi Vit gi l ly, c ngha l qu xung (thp hn ngi c ly, ang ng hoc ngi trn gh cao hn), chp hai tay v ph phc
45

Li Khng t p li cu hi ca T Tuyn vng (Lm sao tr nc?) c xem l tuyn ngn chnh tr u tin ca ng l: Qun qun, thn thn, ph ph, t t. 46 Cp phm tr ny cng c trong Lo gio. Nhng i vi Lo gio, m v dng va i lp, mu thun, va b sung cho nhau, c th hon chuyn nhau (trong dng c m, v ngc li, m c th chuyn thnh dng v ngc li, v.v). Nho gio nhn mnh s i lp, gn thm chiu kch tn ti t dng trn m. Tuy nhin, c hai trit l u tha nhn ch c s ha hp m dng mi lm mi th sinh si, m phn thc l gi tr c bn ca x hi nng nghip. 47 m v dng nguyn thy l khi nim Lo gio, l cc sc mnh t nhin gn vi o. Lo gio cao s hi ha gia con ngi v t nhin, cc khi nim m dng gn vi c nhn s v hin tng t nhin. m c lin quan n: t, ban m, bng ti, mt trng, m, lnh, n b, yu t n, s th ng, Dng lin quan n: tri, ban ngy, mt tri, nng, kh ro, n ng, yu t nam, s chuyn ng, ch ng

19

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 n khi mt mnh chm t. Tt c nghi thc tng trng s tn trng trt t tn ti v s phc tng ca ngi di i vi b trn. N khc hn cch cho hi bt tay ( nga lng bn tay t thin , sit cht tay t chn tnh) gia hai ngi bnh ng. Trc 1945, a s mi ngi trong x hi u coi tam cang ng thng i vi nam, tam tng t c i vi n l cn bn ca o c truyn thng Vit. Tam c ang48 l ba ging: vua l ging mi ca k by ti, cha l ging mi ca con v y ht nh vy, chng l ging mi ca v; dch quan h vua ti, cha con, v chng (theo ngha quan h c th hai chiu, bnh ng) l sai lc hon ton ngha. Ng thng49 l nm c tnh hng thng phi c ca ngi nam, gm: nhn, ngha, l, tr, tn50. Nhn l khi nim c coi trng hn c. C hai ch nhn, ch c ngha mt con ngi (khng phn bit nam n), ch th hai c ngha ci lm cho con ngi xng ng lm ngi. Ch nhn (tnh ngi) gm 2 ch v , hm theo quan nim Hn, bit lm ngi c ngha l bit c x phi o vi ngi khc . Trong t nguyn, cng khng phn bit gii tnh. Nhng trong thc t, v phi hc mi bit c x ng o l, m n th khng c hc, nhn () cng nh cc c tnh khc ch l ca ngi nam. Tam tng (tng) nhim v ch ca ngi n c ngha ngi con gi khi cn nh phi phc tng cha, ly chng phc tng chng v khi chng cht, ph thuc con trai trng. T c cng ch dnh cho n gm s kho lo trong cng vic ni tr, nt mt trang nghim, li ni l , nhu m v c ln nht thuc n tnh, gi gn trinh tit. on trch sau y t Gia hun ca51 ct ngha r th no l t c v v vy, c nhiu th h thiu n con nh gia gio hc thuc lng: Cng l mi xi thc bnh,/ Nhim nht thay ng ch mi kim;/ Dung l nt mt ngc trang nghim,/ Khng tha tht, khng chiu li l;/ Ngn l dy trnh tha vng d;/ Hnh l ng ngay tho knh tin.
48 49

Tam cang/cng: qun vi thn cang, ph vi t cang, phu vi th cang. Thng c ngha hng thng, thng xuyn phi gi. Nhng ng thi cng hm nhng c tnh ny phi gi trong tnh hung bnh thng; cn khi gp tnh hung nghch thng, khc thng th khng nht thit phi gi mt cch trit . 50 Tn c ngha ng tin cy, v lun gi li. 51 Gia hun ca thng c cho l ca Nguyn Tri, danh nhn tk XV. Chng ti chia s quan nim ca mt s nh nghin cu phn bc thuyt ny v li l dng trong tc phm qu gn ting Vit ngy nay. Theo cc nh nghin cu , tc gi l L Vn Phc, nh nho lm quan triu T c, na sau tk XIX.

20

Bn tin Gii v X hi S 3 2011

Khc bit thit r rng gia gio dc dnh cho nam v n. Mc tiu ca nho gio l dy ngi nam thnh ngi c hc, ngha l c dy o lm ngi52, thnh ngi qun t, xng ng lm ngi, c nng lc v hm h m nhim ngha v nam nhi. Tc nhin l mt thn t (ti con) bit bn phn vi vua, vi cha thng gi l trung hiu nhng ng thi cng l con ngi t ch, t lp, bit c x c nhn vi ngi khc, bit ngha v vi gia nh, x hi v c vi bn thn, mt ngi nh nhn trong i nhn x th, tn trng cc quy tc ca cng ng, c tr phn on v hnh x anh minh, thnh tn, bit gi li, ni tm li l ngi c thc cao v danh d v nhn cch ca mnh. Th nhc li ngha ca ch lim (lim chnh, chnh: ngay, ng hay lim khit, khit: trong sch, l khng bao gi nhn mn qu no c th to p lc khin mnh hnh ng xa ri ng ngay l phi) v s (bit nhc, bit xu h khi mnh c x thp hn, khi mnh lm li hay khng trn bn phn o c, k c khi b ngoi khng ai bit , khng ai ph phn). Lim s l t kp ch thc t trng, qu nhn cch ca mnh. V lim s (thiu thc ) l li mng nhic rt nng n, nht l khi n dnh cho ngi c hc. Cn nhn mnh thc o c ca k s (hc tr, ngi tr thc) l thc t gic, s t kim sot53, t nh gi, t nguyn lm theo l phi. K s lm trn ngha v v coi l danh d c nhn mnh, ch khng phi v phc tng m qung54 hay th ng vng li. L tng o c nho gia, ngi qun t l ngi m giu sang khng cm d c, ngho hn khng lm i ch, bo lc cng quyn khng sao khut phc ni. Ngc li, gio dc n gii theo Tng nho nhm bin ngi n thnh ngi sut i ph thuc, ln lt vng phc cha, chng v con trai, tm li sut i ph thuc n ng. Cc c tnh c rn c thnh n tnh l nhng tnh khin ngi n phc v tt nht c ng chng cha t ca mnh, dng hin cho chng c quyn
52

y mi l ngha ng ca cu Tin hc l, hu hc vn thng b hiu sai theo mt ngha gio iu gin lc, hnh thc (l nghi quan trng hn tri thc), dn n cch hiu dung tc (phi dy tr bit l php, knh trng b trn, trc khi dy nhng hiu bit khoa hc). 53 Mt bi lun l thng c dy nhng cng rt hay b qun! k chuyn mt ng quan Tu i xa; c ngi mang qu biu n vo na m xin ng gip . c ng nhn, ngi tng qu ni n: Chng c ai bit! ng quan tr li: Ngi bit, ta bit, tri t bit, sao dm ni khng ai bit? 54 Lun l nho gio cha bao gi cao ngu trung (s trung thnh ngu xun v m qung) i vi hn qun (vua ngu ti, khng xng ng) hay bo cha. Mnh T cn khng nh: Vua coi by ti nh lng, rut (vua ht lng mun iu tt lnh cho con dn), th by ti th vua nh cha m, vua coi by ti nh ch nga, th by ti coi vua nh cu th.

21

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 lm ch trinh tit ton vn ca mnh, hon ton phc tng v tn ty hy sinh v iu kin c th xc ln tinh thn cho chng v nh chng. Tuy nhin, im chung gia gio dc nam v n vn l s tun th c tri nghim nh l t nguyn55 i vi cc quy tc o l; nh mt thi thc t bn trong khin con ngi c gio dc lm iu phi ch khng lm quy, m khng cn p lc t bn ngoi. Chnh kha cnh cha c ch ng mc ny lm nn sc mnh v s nguy him ca gio dc nho. Xin dn li mt cu thng b hiu sai. gii thch th no l trung hiu, ngi ta hay dn cu: Qun x thn t, thn bt t bt trung; ph x t vong, t bt vong bt hiu . Cch din t lm ta ngh n mnh lnh c ti t trn a xung. Thc t, b vua x phi cht th cn lm sao m thot c ? Cha th li rt him khi x con mnh phi cht. Sai lm nm ch x, ng ra phi vit l s, c ngha sai s, s dng, c vic phi dng. Cu dn trn c ngha: Nu v hu dng cho vua, k by ti phi cht m khng chu cht, k khng trn nhim v trung; nu gip ch cho cha, k lm con phi cht m khng chu cht, l khng trn ch hiu. Nhim v trung hiu nh vy khin cho phn ti con t nguyn x thn, hy sinh tnh mng tr nn hu dng, ch khng phi l th ng thc hin mt mnh lnh, hay chu s trng pht t cp trn. Thit kh so snh ni au trong tm tr (nhng cng khng loi tr ni au thn xc khi b n bng) ca mt ngi con gi tng lp trn v nt na m t nguyn phc tng cha m, t nguyn hy sinh hnh phc ring v ch hiu vi ni au ngi n b bnh dn b cha, m rut, m gh, m chng, hay chng nh p p phi vng li. Nhng theo li cc nhn chng (nay ngoi 80 tui khi h k v th h ca chnh mnh, hoc ngoi 60 khi k v m ca h) v cc hnh tng vn hc ng thi, mnh m nht l nhng ngha v c nhn thc t bn trong nh l mnh lnh o l ti thng v phi tuyt i chp hnh. Trong cc bn phn , cn nhn mnh ci bn phn c coi nh nt na c trng nht ca ph n, thng gi l c hnh (hnh, tit hnh, trinh, trinh tit) v chung thy ( nim chung thy c bao gm trong tit hnh hay th tit). Thc t, cc khi nim ny an xen nhau trong tit hnh, khng ch ng khc t th vui xc
55

T nguyn t gic: t mnh nhn thc, chp nhn l ng v t thc hin, khng b p buc bi ci g khc hn l chnh thc ca bn thn v ngha v.

22

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 tht m ch yu l ngha v dnh c quyn trinh tit v thn xc ca mnh cho mt c ng chng v sut i chung thy, k c v nht l khi chng vng mt hay qua i. Truyn Lc Vn Tin ca Nguyn nh Chiu bt u bng: Trai thi trung hiu lm u, Gi thi tit hnh lm cu trau mnh. Tuy nhin, chng phi l t lu lm truyn thng Vit coi chung thy l ngha v hng u ca ngi ph n, v gin lc s chung thy y vo trinh bch thn xc. Ch cn c li chnh s cc triu Hu L (tk XV) sng nho gio hay vng triu Nguyn (tk XIX) cn c tn nho gio hn, thy nhng ph n lng danh l hong hu hai triu, nhng cng cha, qun cha m ngi ta g i g li v nhu cu chnh tr tng lc, rt nhiu nhng trng hp hn nhn ng huyt, cn huyt56 vi phm nhng nguyn tc s ng nht ca gia tc ph quyn c th ch ha trong lut php hai triu L-Nguyn57. Tc nhin, ng sau hn nhn tri o thng l li ch quc gia hay i gia nh, nhng khng phi lc no cng vy. Mt khc, ca dao y dy nhng dn chng v tnh yu ngoi quan h v chng. L hi dn gian to thun li cho quan h v tip xc th xc gia trai gi trc v c sau hn nhn. Cng chnh v vy, k t th k XV, nh nc quyt nh cm on, hoc ch t a cc truyn thng dn gian y vo khun kh. Bi trt t trong gia nh c coi nh nn tng ca trt t chnh tr x hi, ch trinh dng cng c s phc tng ca v i vi chng c coi tng ng ch trung khin by ti phc tng vua cha, nho gio c tn thi L-Nguyn hu nh ch cn l c tn Tng nho ng thi c ngha l ch trinh tr nn rt cng, n mc cc oan. T lut vua (lut Hng c ri lut Gia Long) cho n l lng (t tk XIX v di thi Php thuc, ngi ta khuyn khch l lng thnh vn v p dng nghim ngt hn) u quy nh trng pht khc nghit ti ngoi tnh t ngi n58, ti cha hoang v c ti ly v ly chng trc khi xin v c php ca gia nh, lng x. Ti gi l tin dm hu
56

Hn nhn trong h khng ch ph bin di thi Trn (1226 -1400) m c thi cc vua Hu L v cc cha Trnh, Nguyn (tk XVI-XVIII). 57 Quc triu hnh lut, thng gi Lut Hng c ban hnh i vua L Thnh Tng (tk XV) v Hong Vit lut l, thng gi Lut Gia Long, ban hnh i vua Gia Long triu Nguyn (tk XIX). 58 Ch trng pht ngi n v, nh cu tc ng thng dc vin dn lc by gi: Trai nm th by thip, gi chnh chuyn mt chng.

23

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 th. chuc ti, cp v chng phi ng v bng tin hay hin vt v thng cn chu nhng hnh pht thn xc nhc nh. Trong nhiu trng hp cha m ti cht cng khng x ti, nht l trong tng lp trn c hc thc, thm su o l Tng nho59. Bn phn gi tit hnh cn quy nh khong cch c coi nh hp l gia hai ngi khc phi. Na u th k XX, ngi ta thng nhc cu: nam n th th bt tng thn (khi trao v nhn vt g t tay ngi khc phi, ngi nam v ngi n khng c chm tay nhau), nu vi phm ngi nam ch b coi l tht l, nhng ngi n l tht tit. Cng theo ng i gia bn phn ngi nam v ngi n, gio iu Tng nho dy: ti trung khng th hai cha, gi trinh khng ly hai chng , hay lit n60 v nh gi . Ti ngoi tnh l vi phm lut, song khng phi tt c n b u phi l lit n. Th nhng hnh vi o c l tng c nu gng. V ci nguyn tc c hnh t nguyn vn hnh trn tru n ni ta s thy nhng ph n tn tin cng coi vic gi gn tit hnh kiu Tng nho l danh d ca mnh. Ln u l vo gia th k XIII, i nh Trn, triu nh theo khun mu Trung Hoa sc phong tit hnh kh phong cho ga ph vy th chng hay tun tit theo chng. Triu Hu L ri triu Nguyn gia tng n lc theo hng , nh Nguyn cn bt ti cc quan huyn s xut khng pht hin tit ph kp thi bo cp trn khen thng. Tp qun ny li du n su n ni chng ta s ngc nhin thy Ph n tn vn (1929-1934), t bo rt tin phong ng h n quyn li to ra gii thng Ph n c hnh tn vinh nhng ga ph vy th chng nui con. Cc nh cch tn nhng nm 1918-1945 tuy nhin chng kh khn g t li vn v tnh chn xc v chnh thng ca nhng ci gi l truyn thng Vit . T nhiu th k trc vn chng c in ca nh nho cng nh vn hc bnh dn u phn bc mnh m gio iu Tng nho; y khng phi l nhng tp qun m ngi Vit no cng tun th khng khin cng hay khng c bin thi. Tuy nhin, s l

59

Thi hin i (nht l trc v lin sau 1975) ti ny khng cn b lut php x, nhng vn b coi l vi phm trm trng v o c (c khi lm xng o c cch mng), b trng tr v tinh thn, i lc c v vt cht (h tng cng tc, h lng, a ra khi bin ch nh nc), ng Cng sn v cc t chc ca ng ng vai vua, cha! 60 Lit n l ngi n nu cao gng o c, tng ng vi qun t.

24

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 gin lc v tri vi s tht nu c cho rng ch tng lp trn mi thm nhun thc h v o l Tng nho, hay o l ch l la m, tim xng truyn thng. Cng ging nh Hn t v do , cc khi nim, tng v gi tr nho thng qua t Hn Vit m tr thnh b phn khng tch ri ca di sn vn ha Vit, o l v cc gi tr nho gio vn l b phn ca vn ha Vit mt cch khng th no ph nhn. Tr thc thi 1918-1945 thc r iu ny trong khi h tm cch iu chnh qu kh vn ha ca mnh hay t gii phng khi n. 5. Ngi ph n m ang v tc th m61 Trong chnh s ch thp thong vi ph n tng lp trn; nhng ta li c ngun t liu di do v i sng vt cht, tinh thn, ph n bnh dn. Khng ai bit g v cc tc gi nam, n khuyt danh ca tc ng, ca dao v cc tc phm khc ca vn chng truyn khu cc k phong ph v s v cht lng vn hin din trong chng trnh hc ph thng, d ngho nn, x cng i nhiu. Trong cc tc gi , hn c nh nho, song chc cn ng hn, v s n ng, n b trong bnh dn. Ta cng khng th xc nh thi im ra i ca phn ln tc ng, ca dao, phong dao v chng u ch truyn ming, t nht n gia th k XVII, khi cc nh nho bt u ghi chp li trong cc tuyn tp ch Nm. Tr thc tn hc cng quan tm n ca dao, tc ng; nhng tuyn tp u tin bng quc ng ra i trong nhng nm 1930-1940, nu khng tnh Chuyn i xa, Chuyn gii bun ca Trng Vnh K xut hin trc hn 60, 70 nm. Trc 1945, ca dao, dn ca cn c truyn th, qung b theo ng truyn ming thng qua ht i p nam n ngoi ng rung hay ht quan h, ht c u, hoc rng ri hn na, c dng ru con c nng thn v thnh th. Ph n c mt rt ng v rt r trong ca dao, t em b gi n b gi tm mi t, Ngi bn ca s vit th ly chng , t thiu n ang yu n ngi v m ang vic nh khi chng bin bit phng xa. Trong ca dao c nhiu n b p, nhng c c nhng ngi km nhan sc hn, m vn c ngi thng hay chng yu qu. Ca dao gii by khng thnh kin c nhng au kh v kht vng ca v ln cng nh v nh, ca ngi trt thng chng ngi ta, cng nh ngi b chng ph
61

din gii ch hiu, o con Tng nho, ca dao Vit nhc cng cha, ngha m v dy: Mt lng th m knh cha , chng l ngha lm sao?

25

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 bc, ngi dn nn tnh cm ring khut phc gia nh cng nh ngi t gii phng mnh vi t nhiu sng gi Rt nhiu ca dao ca ngi tnh yu, e p c, cng khai c, thng l say m, qut quay, bt chp tr lc v ngn cm, tnh yu b ngn tr trm phng ngn cch nhng vn nng thm t i la, li ngi ca tnh yu trong ca dao va hn hu, t nhin, va mnh lit n sng s. Ca dao ca ngi tnh yu thy chung, hnh phc k c trong gian nan, ngho kh, nhng thng hn, ca dao than trch s bi bc, tnh yu hi ht mau phai, dn vt v chia ly, gian di, lm kh lng nhau. V tnh yu cng nh v mt s ch khc c lin quan n n gii, ca dao l ngun ti liu chng nhng phong ph m cn ng tin cy hn tc phm ca nh nho, v ca dao m t i sng thc, k li nhng tri nghim v din t tnh cm ch khng rao ging, p t o l. Ni vy khng c ngha l ca dao khng chuyn ti nhng hnh mu, thm ch nhng khun so theo thnh kin. Cng vi ngi tnh, ngi m l hnh nh xut hin nhiu nht. Ca dao m t, ngi ca nhng ngi m tn ty, cn c, sn sng hy sinh v ngi khc, m li rt n chic trong cuc sng khn cng, lm li quanh nm. n b, con gi l nn nhn ca hn nhn do cha m sp t v li ch i gia nh ch khng v hnh phc la i, do thng cc cch v nhiu phng din. Tr gi sm lao ng nhc nhn (mi nm, su tui, con gi nh ngho bit bng62 em, ph vic nh, gp phn cng ngi ln mu sinh), ri b g chng sm (c mi mt, mi hai tui)63. Ci v cho con l c thm ngi lao ng gii giang, c nh gi cao nhng cng b tn dng trit . n b, qua m t ca ca dao, kh v lao ng nhc nhn, v n i mc rch, v b nhiu ngi64 p bc ngoi x hi, n hip trong nh, v chng hay ngi yu ph bc. Nhng h thng chu thng chu kh, hay lam hay lm v nht l c s t ch v ti chnh, v i sng tinh thn m ngi ta kh hnh dung nu ch tin nho s bng li.
62

Tng ng vi mt t porter trong ting Php, c nhiu t Vit: m, bng, b: bng tr bng hai tay; thi tr hay c bng vt vo bn hng; hay cng trn lng. Tr c bng nh vy cho n khi bit i vng mt mnh. Nu a nh c bng l con ca d gh, ca b ch hay mt ngi no khc c u th p o ngi bng, th thng phi bng n lu hn cn thit. By gi c nhng cu m i bng ti chn, mi tui. Hy hnh dung ni on trng ca ngi bng em, tui ch nhnh hn mt cht, ngi th m yu, khng khiu hn v dinh dng km. m em l vic ngi ta thng giao cho con gi hn l con trai. 63 B Hong Th Loan, m ca Nguyn Tt Thnh, c con u lng nm 13 tui. 64 Quan li, lng x, cha m, anh em trai, chng, m chng, em chng, v.v...

26

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Mt t rt thng dng ni v ph n Vit, t mt c tnh m nhiu ngi quan st nc ngoi cng nhn nhn n b Vit, l m ang. T Hn Vit ny thng dng n ni ngi ta thng qun hn ngha t nguyn (m: m nhim, ang: ng u), n ch ngi65 sing nng, cn c, chu thng chu kh, kho lo v gii xoay s, c kh nng hon thnh tt nhiu vic cng mt lc, chu ton cng lc nhiu trch nhim, qun mnh v ngi thn m khng mong i p n. Mt t Hn Vit khc tng cn nhng hin ngy cng t dng l tn to, hay to tn. Theo t nguyn, l tn hai loi rau m n b Trung Hoa i hi v cho ba cm hng ngy; ngha rng ca t ny cng l: sing nng, chu kh. Trong na u th k XX m, Tn v To l tn thng t cho con gi nh thanh bn m c hc thc, c nn np. m ang v tn to c th dng cho t em b gi bit thay th m vng nh hay khut n b ni, b ngoi gi yu vn gng gng lo vic ni tr. Trong phn ln trng hp, chng c dng cho ngi v, ngi m, nhng nhn vt c l tng ha, c huyn thoi ha xit bao trong vn ha Vit, bt k thuc giai tng x hi no! Tam tng t c ch c dy nhiu khi l hnh thc tng lp trn, c hc; trong tnh hung c th c khi ch l cu ch so mn; nhng tt c tr em gi u c gio dc tr nn m ang66. Cc em m ang do c giao nhiu vic n cha m trong i sng hng ngy; v cng do hnh dung ca tp th, theo khuyn dy ca ngi chung quanh, bt u l ngi m t li ru thu nm ni. K c ngy nay, ngi ph n Vit bt k la tui hay a v x hi vn khng khi ngng ngng khi b ch trch km m ang; hung g trong nhng nm 1918-1945. Nhng chng ta cng phi coi chng: cch hiu m ang ngy nay c khi v mt no cn tri buc v hip p ph n hn na u th k XX na, khi p h ti hai, ba m ang. Mt bi ca dao quen thuc theo chng ti m t rt hay ngi ph n nng dn m ang nh hng chc triu ngi ph n v ang th hin c tnh trong gia nh Vit xa cng nh nay:
65 66

Thuc gii n, v ngi ta khng dng m ang cho n ng, nu khng phi vi ma mai. Ting Vit thng dng: gi m, v m, ph n m ang. Nm 1960, Hi Lin hip Ph n min Bc pht ng phong tro Ba m ang. T ny rt kh dch, tng c dch l responsabilities hay capabilities, nhng vn khng ht .

27

Bn tin Gii v X hi S 3 2011

ng khi la tt cm si Ln ku con khc chng i tm tem Khc vi cch lm thnh th (sau ny khi c hiu bit khoa hc hn v dinh dng, v cng v khng thiu thc n dm cho tr), nng thn ngy xa thng cho nhiu nc khi nu cm. Cm si, ngi ta cht nc cm, dng nc cm nm thm cht mui hay ng nui em b, sau rt bt ci la than cho cm chn. Nu khng kp cht, nc cm trn s lm tt la67 v thng dng rm r hoc cnh vn lm ci. Ln ku con khc, u l i ngi m. Ch trong nhy mt, b ni tr ca chng ta kp trt vo mng ln ni cm c nu chn v ngui t lu; vch v cho con b v, ti kho m nhiu ph n thnh th s cho thua 68, nhm li la riu riu trn bp t. Vy l ung dung tuyn b: By gi la chy ln, Ln no con nn, tm tem th tm! c gi ngy nay tm tm ci nh, bit rng nng thn min Bc ni xut pht bi ca dao ny69 trc 1945 ph n cn mc vy dy, di v rng, nn h c th tha mn c ng chng ngay trong x bp ni h ang m ang chm ln, nui con. Hot ng thay i, ti kho ca ph n cng i theo. Trong k c v hnh dung ca cng ng, ngi n b Vit Nam vn l ngi v, nht l ngi m m ang, ht lng phc v gia nh v nhiu cng ng ln nh khc, nh trng, bnh vin, x nghip, lng xm, t nc, v.v vi nhng c tnh c rn cp t nh v c chnh ch em tha nhn l n tnh chc hn vi khng t t ho: dng cm70 trong lao ng, gii chu ng, kin nhn, cn kim (thnh cng bng rt t phng
67

Xin lu s khc bit gia ch cng nho gio (kho lo, tinh xo khi ngi con gi ph din ti ngh qua mi xi thc bnh ) v s m ang dn d (lm nhanh, gn nhiu vic cng mt lc, khng cn quan tm s tuyt ho cu k). 68 Cho thua theo ngha en (ca vic nhm la riu riu trn bp t) v trong hon cnh bnh thng. Cn khi ng bin th ph n H Ni v nhiu thnh ph, th x min Bc di ma bom bo n ca M trong nhng thp nin 1960 v 1970, ph n Si Gn v nhiu thnh ph khc c nc trong nhng nm thiu i 1975 -1985 v c n ngy nay, ph n Vit sng nc ngoi phi thch nghi vi iu kin rt khc bit, nu ch k vi tnh hung , tt c u chng minh s m nhim khn kho, ti gii di nhiu hnh thc. 69 Nh ch ln chng minh. 70 y l dch li t nguyn bn ting Php (courage). Ngi Vit t din t nh vy, m thng dng thc b ng (biu kin): chu thng chu kh, gii/quen chu cc/chu kh, chu ng.

28

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 tin v n lc ti a), khn kho, gii xoay s71 (lm mi iu tng chng khng kh thi, v li ch ca ngi thn hoc hon thnh nhim v thng do ch em t giao ph cho mnh, lm iu mt cch thng xuyn v v cng gin d, khng dao to ba ln, khng cn ai bit ngi ca, hn hu, t nhin nh ngi n b trong bi ca dao va dn72). C th thm vo mt lot nhng c tnh khc, cng c rn cp t nh v c tha nhn trong a s ph n Vit vi mt nim t ho cn ln hn, c tnh m hin: chm con rt i n cn, k c trong tng lp ngho kh nht, mt kh nng yu thng, tn ty, hy sinh v hn 73, k c hy sinh khng cn thit74, i khi c hi. Thc t ny c gii thch bng nhiu nguyn nhn kinh t, x hi, vn ha. Nh trong nhiu c dn nng nghip, tr em c qu v nhu cu nhn lc, nhu cu cng cao i vi nng nghip la nc. Vn ha Trung Hoa coi ng con l c phc, lc. Vn ha Vit chu nh hng mnh, nhng vn khc vn ha Hn ch trong lch s cha tng c st hi tr s sinh gi hay tc b chn m n b Trung Hoa l nn nhn lu i. Tuy nhin vn c phn bit i x di dng nh hn. Trong bnh dn, thi Php thuc tr thng m ch, dinh dng km, b bt lao ng sm v cc nhc, nhng chng c t do hn, t b gia nh p t quyn lc hay bo bc qu mc nh tr con nh kh gi. Du sao, ngi m Vit vn c xu hng chm cht con qu k, v do , cng d dn n lm quyn, coi con l vt s hu; nhng xu hng ny ch tr nn c hi v sau, khi nhiu ngi m t c t ch ti chnh v a v x hi, ngh nghip cao hn75. Vo thi chng ta ang ni, kh nng yu thng, cng hin ca ngi ph n c tc dng ni chung tch cc, trong mt x hi m s ng ngi Vit sng ngho i, bp bnh, cuc u tranh dn tc v cch mng i hi nhiu hy

71

Ting Vit cng dng tho vt, mt t ng ngha vi m ang, song t gii tnh hn, v c th dng cho c nam, gn vi ngha ch bricoleur trong ting Php. Nhiu ngi quan st tha nhn ngi Vit nam ln n u gii bricoler theo ngha tt nht cng nh t nht! 72 Theo nhn xt ca chng ti, tc gi v o din phim o la H ng chu nh hng bi ca dao ny trong mt cnh quay th v ca phim. Thm mt minh chng v hnh nh truyn thng ca ph n Vit trong tm tng ngh s v cng chng. 73 Mt bi ht rt c nhiu ngi yu thch t thp nin 1960 l bi Lng m ca Y Vn bt u bng: Lng m bao la nh bin Thi Bnh dt do . Khng th k ht cc tc phm vn hc, ngh thut dnh tng ngi m v ca ngi lng m bao la v hn. iu khng th chi ci c l nhng tc phm y bao gi cng c yu thch. 74 B m ca ca dao, chng hn c th thc sut m qut v ru con ng nm canh chy thc va nm . 75 Xem Bi Trn Phng, La famille vietnamienne, point de repre dans les tourmentes? (Gia nh Vit, im ta trong ging bo) , trong S. Dovert v B. Trglod (ch bin), 2004, Vit Nam contemporain, 467-488.

29

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 sinh mi. Tc dng tch cc, nhng cho cng ng, cho ngi khc nhiu hn l cho bn thn nhng ngi v, ngi m. Nh vy, h l nhng n l c l tng ha v huyn thoi ha chng, nhng ngi v, ngi m Vit? Phi, chc vy, nhng ng thi cng l nhng con ngi rt ch ng, rt thc vi nhng au kh v hnh phc, vi sc mnh th cht, tinh thn v lng m bao la ca h. Nhng ngi v, ngi m nhiu au kh, nhng y p yu thng v cng thng c thng yu, nh ca dao v nhiu ngun t liu khc m t h. Mun vn sc thi ca ngi ph n huyn thoi ha Vy rt cuc, ph n Vit vo u th k XX l nhng ngi nh th no? Cha c cng trnh nghin cu, song chng ta c nhiu khun mu, ch yu Tng nho, c xa bt nhng ng bin qu cng nh cc khi nim t bi, h x ca Pht gio, t nhin, hn hu ca Lo gio. Tuy nhin Nho, Pht u dy thc ngha v, c hy sinh, nhc nh nam n phng cm d ca dc vng v lc th c bit l nhc dc v th vui xc tht. Phong tc trong dn va truyn b cc trit l va l i trng, thm ch phn bin v xut khun mu i lp thng qua tp qun ca cng ng v hnh tng trong vn hc dn gian, nht l dn ca v ca dao, ht ru m nam cng nh n thm m tm hn t thu nm ni v tip tc nghe trong sut cuc i. Ting ht h i p rn r lng thn, theo tng ma v rung ng; ht quan h, ht c u l th chi c xem l tao nh ca nh nho, ri cc vin chc Vit ca chnh quyn thuc a. Ngi ta ht ru, h i p khng ch ban ngy m tn m khuya lm lng; ht ru em, t em gi nh n b c gi, ri m, c, d, hng xm, c nhng ngi cha, ngi anh Chng cn phi l n b con gi, cng chng cn c con mi bit ht ru hay nghe ngi ta ht ca dao; tr em cn c nhng bi ng dao ca chng. T sui ngun do dt , hin ra v c nui dng hnh nh ngi ph n Vit Nam c l tng ha v huyn thoi ha kiu. Tr v vi hin thc, phi huyn thoi ha l nhu cu tt yu; cc th h 1918-1945 thc nhu cu v n lc m ng, tuy khng phi lc no cng thnh cng. L nhng n anh hng c tn vinh trong cuc u tranh yu nc, l nhng ngi v, ngi m thm lng hy sinh, qun mnh, li l ch da ca gia nh ln, nh? Nht
30

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 mc phc tng tam tng t c ca nho gia? Hay cn c, tch cc, thng minh v nng ng, giu ngh lc trong cng vic, mnh lit trong tnh yu, nh ca dao thng m t h? Lun lun c cc c tnh c coi l n tnh hay cng dn vt bao ni nim nhn th trong tri nghim yu ng, trong cnh i lm v, lm m nhng ng thi cng lm n b, lm ngi v tn ti nh mt c nhn? Thit ra, ngi Vit c nam ln n u khng i s i cht vi phng Ty mi nhn dng ngi n b v suy t v h. Phn tip theo bi vit ny trong lun n, chng ti phn tch hnh tng ph n trong cc tc phm c in ni ting v c truyn tng nhiu nht ca Vit Nam trc thi Php thuc. Qua , c th thy trong chng mc no cc nh vn nam v n thot khi nhng rng buc thc h trong h c gio dc din t nhng kht vng su xa v c cng chng rng ri chia s hn. Truyn thng, lu gi v chuyn ti qua ngn ng, xng h, tp qun, lch s, trit hc, o l v h thng gi tr c truyn, do vy, nn c nhn thc s nhiu. N khng nht phin v x cng, m lp lnh v vn sc thi khc bit. Lch s lu di, phong ph tch cha trong truyn thng ngun lc bn b t mt c tng ng Nam b su cha h mt i s c o ca mnh mc d v c khi chnh nh tip xc v lu di chu nh hng nhng nn vn minh n, Hoa rc r; t thc tin mun mu ca cuc sng v cng t nng lc t biu t tm t, tnh cm v suy ngh ca nhiu th h ngi Vit n cng nh nam. Vi nhng truyn thng phong ph, a dng an xen yu t km hm, tri buc v s hn nhin, sc mnh khai phng, trong na u th k XX, vn ha Vit i vo mt qu trnh giao thoa, hc hi, tip bin vi cc gi tr t phng Ty khai sinh mt Vit Nam hin i. Vn ph n v quan h gii l thnh t quan trng trong s chuyn bin c tnh lt xc ./.

Th mc i Vit s k ton th, 1993, bn in Ni cc quan bn 1697, Khoa hc x hi, H Ni, t. I-II. S. Dovert v B. Trglod (ch bin), 2004, Vit Nam contemporain, IRASEC v Les Indes savantes, Bangkok-Paris. B Nguyn An Ninh, 1999, Cng anh i sut cuc i, Hi k b Nguyn An Ninh, Tr, Tp. H Ch Minh.
31

Bn tin Gii v X hi S 3 2011 Nguyn Hu Chi, 1996, Hong Ngc Phch, ng i v ng vn, Vn hc, H Ni. Nguyn Kim N Hnh, 2003, Tip bc chn cha, Hi k v gio s Nguyn Vn Huyn, Th gii, H Ni. Nguyn Tin Lng, 1989, Les chemins de la rvolte (Con ng ni lon), xb ln 2, Vit, Paris, T. I. Philippe Papin, 2001, Histoire de Hanoi (Lch s H Ni), Fayard, Paris.

32