INSTITUT ARCHOLOGIQUE, BELGRADE Cahiers des Portes de Fer Monographies 7

IZDAVA / PUBLISHED BY

Arheoloki institut Beograd, Knez Mihailova 35

ZA IZDAVAA / FOR THE PUBLISHER

Slavia Peri
UREDNIK / EDITOR

Vujadin Ivanievi
RECENZENTI / REVIEWED BY

Miloje Vasi Vujadin Ivanievi

CRTEI / DRAWINGS

Aleksandar Kapuran
FOTOGRAFIJE / PHOTOGRAPHS

Perica pehar Jasna Cizler

LEKTOR / LANGUAGE EDITOR

Milena Bogdanovi
PREVODILAC REZIMEA / TRANSLATED BY

Tamara Rodwell-Jovanovi
GRAFIKA OPREMA KNJIGE / GRAPHIC DESIGN BY

Martina Risti
TAMPA / PRINTED BY

Excelsior
TIRA / PRINTED IN

800 primeraka / copies

tampanje ove publikacije omoguilo je Ministarstvo za nauku i tehnoloki razvoj Republike Srbije (projekat 147004)

Perica pehar

MATERIJALNA IZ RANOVIZANTIJSKIH KULTURA UTVRENJA

U ERDAPU

Beograd 2010

Knjiga predstavlja delimino izmenjenu magistarsku tezu Materijalna kultura ranovizantijskih utvrenja na irem prostoru erdapa : od ua Poreke reke do ua Timoka, odbranjenu decembra 2004. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Komisiju su inili: mentor, prof. dr Mihailo Milinkovi, prof. dr Aleksandar Jovanovi, prof. dr Radivoje Radi i dr Duica Mini. Njihove primedbe i saveti bili su mi od velike pomoi pri izradi ove knjige, zbog ega im se iskreno zahvaljujem.

Beograd, mart 2010. godine

SADRAJ
1 3 5 8 9 10 12 12 13 15 16 18 20 21 22 25 25 25 26 27 31 33 34 35 36 38 38

UVOD ISTORIJAT ISTRAIVANJA ERDAP: GEOGRAFSKE ODLIKE I KOMUNIKACIJE ADMINISTRATIVNE PODELE U RIMSKOM I VIZANTIJSKOM PERIODU UTVRENJA NA DESNOJ OBALI DUNAVA U ERDAPU
UE POREKE REKE VELIKO GOLUBINJE MALO GOLUBINJE HAJDUKA VODENICA TEKIJA (TRANSDIERNA) SIP KARATA (DIANA) DONJE BUTORKE PONTES RTKOVO GLAMIJA I KORBOVO VAJUGAKARAULA MILUTINOVAC LJUBIEVACGLAMIJA BRZA PALANKA (EGETA ) UE SLATINSKE REKE MIHAJLOVACBLATO MORA VAGEI BOREJ AKVE (AQUAE) RADUJEVACKARAMIZAR UE TIMOKA

39 39-43 43-64 65 68-71 72-78 79-85 85-115

POKRETNI NALAZI
POSUDE OD STAKLA / pehari na stopi, boca, balsamarijumi / DELOVI ODEE I NAKIT / kope, pojasni jeziak, fibule, igle za odeu, prstenje, narukvice, naunice, perle, privesci, delovi torbica / PREDMETI OD KOSTI I ROGA VAGE I TEGOVI / novarske vage, tegovi / GRAEVINSKA OPREMA / klinovi, klamfe, baglama, brave, katanac, kljuevi, arka, prozorska okna / OPREMA ZA OSVETLJAVANJE / nosai svetiljki, staklene svetiljke, keramike lampe, bronzana lampa / ALAT I PRIBOR / poljoprivredne alatke, alat za obradu drveta, alat za obradu kamena, alat za obradu metala, alat i pribor za obradu vune i koe, pribor za ribolov, alat i pribor za obradu hrane, kozmetiki pribor, brusevi, kresivo, stilusi, medicinski instrumenti, alat nepoznate namene / ORUJE / ma, titovi, koplja, tribulusi, luk i strele / KONJSKA OPREMA RAZNO NOVAC / ostava iz Akva, ostava iz Hajduke vodenice, ostava sa ua Slatinske reke, ostava iz Tekije, pojedinani nalazi novca /

116-121 122 122 124-133 135 146 147 157

ZAKLJUNA RAZMATRANJA SPISAK PREUZETIH CRTEA SUMMARY BIBLIOGRAFIJA

UVOD

unav je kao prirodna granica oduvek imao izuzetan strateki znaaj, pa su i Rimljani u poslednjim decenijama 1. i poetkom 2. veka na njegovim obalama uspostavili limes. Da bi se spreili prodori varvara, pogranina utvrenja dodatno su ojaana krajem 3. i u prvoj polovini 4. veka. Severne oblasti Carstva bile su ponovo ugroene migracijama raznih naroda u poslednjoj etvrtini 4. veka, a granica je konano probijena sredinom 5. veka, kada su Huni i njima potinjena plemena osvojili i poruili brojne tvrave na dunavskom limesu i gradove u unutranjosti (Prisci Fragmenta 1; 1b; 78: I 2007: 912; Lemerle 1954: 279280). Ova pustoenja ostavila su velike posledice i tek kada je na presto doao Anastazije I (491517) zapoeo je oporavak Carstva u severnim delovima Ilirika. Tome je doprinela osnaena dravna blagajna, ali i vojne reforme u okviru kojih su ponovo ojaane odbrambene linije na granici, i to obnavljanjem oteenih i podizanjem novih utvrenja. Takvu politiku uspeno su nastavili i Anastazijevi naslednici, pa su za vreme Justinijanove vladavine (527565) vraeni izgubljeni poloaji na desnoj obali Dunava, to pokazuju ostaci mnogobrojnih utvrenja iz ovog perioda. Oporavak Romejskog carstva nije, meutim, bio dugog veka i samo nekoliko decenija kasnije Avari, koji su u meuvremenu naselili Panoniju (Lemerle 1954: 288; Pohl 1988: 5051), zajedno sa Slovenima su poeli da ugroavaju severne gra-

nice Carstva u Iliriku. Po osvajanju Sirmijuma 582. godine, sa plemenima koja su im bila potinjena, u nekoliko navrata su napali teritoriju Carstva. Pisani izvori i arheoloki materijal pokazuju da je u poslednjoj deceniji 6. veka gotovo sigurno dolo do kratkotrajnog sloma limesa (Theophylacti Simocattae historiae VII 12: I 2007: 121122; Lemerle 1954: 291292; Popovi, V. 1975: 463464; Popovi, V. 1979: 623 624). Romejska vojska je pod Priskovom komandom ve 600. godine zapoela veliki i uspean pohod na teritoriju Avara sa leve strane Dunava (Theophylacti Simocattae historiae VII 3: I 2007: 123124). U sukobu kod Viminacijuma naredne godine Romeji su odneli znaajnu pobedu, posle koje je slom Avara izgledao neizbean. Nakon neuspelih operacija pod komandom Petra, u romejskoj vojsci je 602. godine izbila pobuna, a presto u Konstantinopolju uzurpirao je Foka (602 610). Poto su gotovo sve vojne snage povuene u prestonicu zbog rata sa Persijom i mogunosti novih pobuna, severne granice su ostale bez zatite, preputene na milost i nemilost varvarskih plemena (Theophylacti Simocattae historiae VIII 56: I 2007: 124126; 1956: 74). Novi napadi Avara i Slovena usledili su u prvoj etvrtini 7. veka, kada su uniteni ostaci romejske uprave u Iliriku. O tome, izmeu ostalog, svedoe i pojedinani nalazi Iraklijevog novca, koji je na ovom prostoru bio u opticaju do 615.

11

godine. Posle neuspene opsade Konstantinopolja 626. godine, Avari su se povukli u matine oblasti severno od Dunava, dok su Sloveni zaposeli teritoriju Balkana (Popovi, V. 1975: 489490; Popvi, V. 1979: 627 631; Pohl 2003: 594). Iz istorijskih izvora se vidi da je dunavski limes u severnom Iliriku bio poprite burnih dogaaja od kraja 5. do prve polovine 7. veka, koji se nisu odrazili samo na Romejsko carstvo ve i na susedna varvarska plemena. Stanovnitvo pograninih utvrenja, uglavnom vojnici i poljoprivrednici, suoavalo se sa brojnim izazovima usled neposredne blizine neprijatelja i skromnih ekonomskih mogunosti. Ova knjiga predstavlja pokuaj da se na jednom mestu publikuju svi poznati i dostupni ranovizantijski pokretni nalazi, izuzimajui keramiku, otkriveni u utvrenjima na desnoj obali Dunava od ua Poreke reke do ua Timoka. To je bila pogranina zona provincije Dakije Ripenzis (Dacia Ripensis) na teritoriji dananje Srbije, dugaka priblino 200 km, gde su arheoloki evidentirane i istraene 22 fortifikacije razliite veliine i znaaja. Viedecenijskim iskopavanjima otkriven je niz utvrenja u kojima je, osim ostataka bedema, stambene arhitekture i nekropola, konstatovana i znatna koliina predmeta koji pripadaju materijalnoj kulturi iz ranovizantijskog perioda. Naalost, mada predstavlja osnovni izvor informacija, teren-

ska dokumentacija mahom je nepotpuna, pa veliki broj nalaza nije precizno stratigrafski odreen. S druge strane, iako su pojedina arheoloka istraivanja okonana jo pre vie decenija, graa i rezultati iskopavanja nisu publikovani u zadovoljavajuoj meri, ve samo u vidu terenskih izvetaja. Osim toga, budui da su pojedina iskopavanja zavrena jo pre vie od etrdeset godina, usled neadekvatnog tretmana deo materijala je uniten ili izgubljen. I pored svih potekoa, nastojali smo da prikupimo grau, da je katalogizujemo i interpretiramo kako bi se osvetlila drutveno-ekonomska struktura stanovnitva erdapskih pograninih utvrenja. Prema nameni, ranovizantijski pokretni nalazi razvrstani su u nekoliko optih grupa, a zatim je usledila njihova tipologizacija, kao i uporeivanje sa analognim ili slinim predmetima. Takav komparativni metod omoguio je poreenje materijalne kulture u pograninim i drugim delovima Carstva. Osim toga, zahvaljujui pouzdano datovanim analogijama, ponekad su nalazi sa ireg prostora erdapa preciznije hronoloki opredeljeni. U ilustrativnim prilozima nisu predoeni svi nalazi, ve samo tipoloki reprezenti odreene vrste materijala. Osim crteima, ija numerika oznaka odgovara katalokom broju predmeta, u pojedinim sluajevima nalazi su dokumentovani i fotografijama.1

12

1 U tom poslu veoma su mi pomogli Jelena Rankov, muzejski savetnik u Narodnom muzeju u Beogradu, Gordan Janji, direktor Muzeja Krajine u Negotinu, Valentina Vujakovi iz Muzeja erdapa u Kladovu, kao i studenti arheologije Jovana Mijatovi i Milan Milosavljevi. Za prikupljanje analogija od velike koristi bio mi je uvid u nepublikovani materijal sa znaajnih ranovizantijskih lokaliteta Cariin grad i Gradina na Jelici, i to zahvaljujui ljubaznosti rukovodilaca istraivanja dr V. Ivanievia i dr M. Milinkovia.

ISTORIJAT ISTRAIVANJA

blast erdapa se zbog povoljnog vojno-geografskog poloaja veoma rano nala u sreditu naunog interesovanja. Budui da je Dunav inio prirodnu granicu izmeu dva velika, a sukobljena carstva, turskog i austrijskog, bilo je potrebno da se proue njegove obale i gazovi, kao i tragovi starih utvrenja kako bi se izradile pouzdane mape. Obiavi srednje Podunavlje, grof Marsilji je dao pregled antikih i ranovizantijskih utvrenja i, ukoliko je to bilo mogue, njihove osnove (Marsigli 1726). Po osloboenju od turske vlasti, prouavanjem prolosti su poeli da se bave i srpski naunici. U potrazi za arheolokim lokalitetima, J. afarik je 1846. godine obilazio ondanju Srbiju. O svojim zapaanjima je izvestio nadleno ministarstvo, naglaavajui da su na nekim nalazitima, meu kojima je i Pontes, neophodna arheoloka iskopavanja ( 1985: 7778). Tri decenije kasnije, 1876. godine, u Beogradu je objavljeno delo M. Milievia, pod nazivom Kneevina Srbija, uglavnom sa skromnim, ali pouzdanim svedoanstvima o arheolokim lokalitetima u Srbiji. Neki od tih podataka odnose se i na pojedina kasnoantika utvrenja na desnoj obali Dunava. F. Kanic je krajem 19. veka obiao ne samo Podunavlje ve gotovo i itavu Srbiju kako bi upoznao njene geografske i klimatske odlike, ali i drutvene, ekonomske i politike prilike. Rezultati njegovog obimnog i studioznog istraivanja dopunili su i obogatili postojea saznanja o poloaju, osnovama i stepenu ouvanosti erdapskih utvrenja (Kanitz 1892). Posle Kanicovog poduhvata usledila je pauza zbog balkanskih ratova, a zatim i Prvog svetskog rata. Novi pomak u prouavanju prolosti erdapa uinjen je 1938. godine, kada je E. Svoboda objavio sintezu do tada poznatih i raspoloivih podataka o utvrenjima sa teritorije Gornje Mezije (Swoboda 1939). Iste godine je V. J. Fjuks obiao prostor izmeu Gvozdenih vrata i Timoka, gde je konstatovao ostatke nekoliko kasnoantikih utvrenja (Fewkes 1939: 911).

Prve korake u arheolokom istraivanju erdapa preduzeli su strunjaci Arheolokog instituta u Beogradu, koji su petogodinjim planom rada predvideli, izmeu ostalog, i prouavanje ove oblasti. Terenske radove zapoeli su 1958. godine, i to sondanim iskopavanjima na lokalitetu Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca, a 1959. godine i na lokalitetu Akve u Prahovu. Do 1960. godine rekognosciran je pojas od Beograda do Radujevca, a svi lokaliteti izmeu Rama i granice sa Bugarskom su kartirani i kotirani.2 Iste godine sprovedeno je iskopavanje nalazita Veliki i Mali Gradac kod Donjeg Milanovca, kao i sondiranje u okolini Negotina. Na Meunarodnom simpozijumu o limesu 1960. godine zakljueno je da prouavanje granica Rimskog carstva i Vizantije koje su se nalazile na teritoriji Jugoslavije kasni u odnosu na druge zemlje. Zbog toga je JAZU 1961. godine organizovao Meunarodni kongres o limesu, a Savet akademija nauka SFRJ obrazovao je poseban Odbor za istraivanje limesa. U Arheolokom institutu u Beogradu je 1962. godine za potrebe Zavoda za unapreenje komunalne delatnosti SR Srbije izraen elaborat Prikaz arheoloko-kulturno-istorijskih spomenika na priobalnom podruju Dunava, od Beograda do rumunske i bugarske granice i predlozi za njihovu zatitu. Do kraja te godine sprovedena su istraivanja na lokalitetima Ue Poreke reke, Tekija i Brza Palanka (Egeta). Ubrzo potom, u Arheolokom institutu je izraen novi elaborat Spomenici kulture u erdapu i organizacija sedmogodinjih arheolokih zatitnih iskopavanja, kojim je bilo predvieno iskopavanje na potesu SipKuli, i to od 1964. do 1970. godine. Sredinom iste godine, Potkomisija za zatitu arheolokih spomenika na erdapu Republikog zavoda za zatitu spomenika kulture SR Srbije prihvatila je ovaj elaborat i iskopavanja poverila Arheolokom institutu, dok je zatita spomenika kulture preneta u nadlenost Instituta za arhitekturu i urbanizam.

2 Utvrivanje nadmorske visine na kojoj se nalaze pojedine fortifikacije bio je prvi korak u odreivanju stepena njihove ugroenosti usled podizanja brane, a samim tim i prioriteta u daljim istraivanjima.
13

Iskopavanja su zapoeta 10. oktobra 1964. godine, kada su obezbeena finansijska sredstva. Najugroeniji lokaliteti bili su Sip, i to usled podizanja nivoa Dunava, Karata (Diana), zbog radova u majdanu kamena, a Kladovo, Egeta i Mihajlovac zbog proirenja puta. Lokalitet u Kladovu bio je dodatno ugroen izgradnjom teretnog pristanita (Vukovi-Todorovi 1964: 4951). Radi ouvanja ovih nalazita, u oktobru i novembru iste godine obavljena su zatitna iskopavanja du Dunava, koja je organizovao Arheoloki institut u saradnji sa Narodnim muzejom Krajine u Negotinu. Komisiju koja je vodila projekat inili su . Bokovi, B. Gavela i D. Vukovi-Todorovi, a uestvovao je vei broj institucija, kao to su Filozofski fakultet u Beogradu, Arheoloki muzej u Zagrebu, Vojni muzej JNA, Muzej Srema u Sremskoj Mitrovici, Narodni muzeji iz Bora, Titovog Uica i Svetozareva (Vukovi-Todorovi 1964: 49). Zatitna iskopavanja su nastavljena i narednih godina, a tri godine kasnije, po nalogu Republike komisije za nauno prouavanje i zatitu spomenika kulture i prirodnih retkosti na erdapu, odnosno njene Potkomisije za arheologiju i Komisije Arheolokog instituta za erdap, prerasla su u sistematska istraivanja. Kadrovima i sredstvima radove su pomogli Vojni muzej JNA, Pokrajinski zavod za zatitu spomenika kulture u Novom Sadu i Narodni muzej iz Vrca (Bokovi, . 1966: 6768; Bokovi, . 1967: 53). U finansiranje projekta je 1968. godine ukljuena hidroelektrana erdap, tako da se obim istraivanja poveao. Iskopavanja u ezavi pomogao je Vojni muzej JNA, a u Lepenskom viru, Sapaji i Tekiji Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, mada je u istraivanjima Sapaje uestvovao i Narodni muzej iz Vrca. U Malom Golubinju ostvarena je saradnja sa Narodnim muzejom iz Beograda, a na mnogim lokalitetima (Ravna, Bosman, Tekija, Koica) uestvovao je i Muzej grada Beograda. Radovima su doprineli i strunjaci iz muzeja u Sremskoj Mitrovici, Poarevcu, Boru, Zajearu, Niu Negotinu, kao i iz Geomagnetnog instituta iz Beograda na lokalitetima Lepenski vir, Padina i Pesaa. Osim toga, angaovana su dva maarska antropologa, Jano Nemekeri i Suzana Ki. Tokom 1969. godine u istraivanjima su uestvovali i Republiki i Pokrajinski SAVP, Zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda, Institut za prouavanje istorije Vojvodine, Balkanoloki institut i drugi (Bokovi, . 1968: 55; Bokovi, . 1969: 85). Radovi su nastavljeni i kasnije, ali u manjem obimu.

Do novog zamaha dolo je u vreme izgradnje hidroelektrane erdap II, koja je zapoeta 1979. godine. Podizanje brane izazvalo je dalji rast Dunava, pa su mnogi lokaliteti bili ugroeni. Zbog toga su organizovana prouavanja utvrenja na nalazitima Karata, Pontes, Korbovo, Vajuga, Rtkovo, Milutinovac, Ljubievac, Ue Slatinske reke, Mihajlovac, Mora Vagei i Borej, koja se nalaze uzvodno od brane. Takva opasnost nije pretila utvrenjima nizvodno od hidroelektrane erdap II, pa su u njima sprovedena uglavnom rekognosciranja, a u pojedinim sluajevima i manja sondana iskopavanja. Istraivanja u okviru izgradnje hidroelektrane erdap II zavrena su 1984. godine, mada su u Pontesu i Dijani nastavljena i kasnije, a u Dijani traju i danas. Prikupljeni arheoloki nalazi dugo su uvani u nekoliko muzeja, kao to su Narodni muzej u Beogradu i Muzej Krajine u Negotinu. Pre nekoliko godina odlueno je, meutim, da se materijal sa iskopavanja pohrani u depo u Karatau, a njegov manji deo izloen je u Arheolokom muzeju erdapa u Kladovu, osnovanom 1996. godine. Nalazi iz Prahova i sa prostora nizvodno od njega smeteni su u Muzej Krajine u Negotinu. Jo u prvoj fazi istraivanja objavljeni su njihovi rezultati, najpre u vidu sumarnih godinjih izvetaja u asopisu Arheoloki pregled. Kasnije, u vreme izgradnje hidroelektrane erdap II pokrenuta je serija , sa opirnijim izvetajima, planovima, osnovama, profilima i crteima pokretnih nalaza, ali su, naalost, izale samo etiri sveske. Praznina je donekle popunjena dvobrojem ra iz 1984. godine,3 a nakon toga interesovanje za istraivanja u erdapu je opalo. Uporedo sa im kama pokrenuta je posebna serija monografija o pojedinim lokalitetima. I druge publikacije su nastale zahvaljujui sistematskim istraivanjima u erdapu (Jankovi, . 1981), a obilje podataka pruaju i neobjavljene magistarske teze odbranjene na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu ( 1980; Grbi 1994). Arheoloki nalazi iz erdapa nali su mesto i u nekoliko monografija o pojedinim vrstama materijala iz Srbije, odnosno o utvrenjima na dunavskom limesu (Popovi, I. 1988; Rui 1994; Petkovi 1995; Jeremi 2009), kao i u nizu manjih studija o ovoj tematici u raznim asopisima. Arheolokim istraivanjima u erdapu posveena je i izloba, kao i pratei katalog (, . 1978).

3 XXXIIIXXXIV (..), 1984.

14

ERDAP: GEOGRAFSKE ODLIKE I KOMUNIKACIJE

alkansko poluostrvo je na severu omeeno Kupom, Savom i Dunavom, a ostale granice ine Jadransko, Jonsko, Egejskog, Mramorno i Crno more ( 1966: 6). Njegov centralni deo na severu je ogranien planinskim masivom Junih Karpata, od koga se ka istoku prostire Vlaka nizija. Nakon mirnog toka Panonskom nizijom, na granici Rumunije i Srbije Dunav nailazi na obronke Junih Karpata. Na levoj obali oni se javljaju naspram dananjeg Rama i pruaju se do Korbova. Sa desne strane reke planinski predeo zapoinje nizvodnije, odnosno kod Golupca, a nestaje neto uzvodnije nego na levoj obali, tj. kod Sipa. Obronci Junih Karpata, odnosno planinski venci Almaul i Mehedinci, na levoj obali Dunava dostiu visinu veu od 1000 m. Na desnoj obali Miro se prua u pravcu severoistokjugozapad, a Veliki greben u pravcu severjug. Ove planine imaju neto manju nadmorsku visinu, oko 700 m. Dunav potom ulazi u Vlaku niziju, koja se sa njegove desne strane prua od Sipa, a sa leve poinje neto nizvodnije, kod Korbova. Protiui kroz jugozapadne obronke Junih Karpata, Dunav je usekao korito mestimino duboko i 400 m, sa strmim stranama pod nagibom od 30 do 40 stepeni ( 1991: 277). Kako bi se lake probila, izmeu ua Poreke reke i ua Timoka reka vie puta menja pravac, i to najpre pod uglom od gotovo 45 stepeni. Zatim se prua ka severoistoku i pod neto blaim uglom skree kod Sipa i tee ka jugoistoku. Kod Korbova pravi iroku i blagu krivinu, posle koje ide u pravcu zapadjugozapad. Kod Brze Palanke Dunav ponovo skree ka jugoistoku, zadravajui uglavnom isti pravac do ua Timoka (karta 2). Deo desne obale Dunava zatvoren je planinama Miro i Veliki greben, ije se padine sputaju do same reke. One ine deo erdapske

klisure u kome je Dunav najui, a protok vode najbri, zbog ega je ba ovde podignuta hidroelektrana. Nakon klanca, sa desne strane Dunava nalazi se plodna ravnica, odnosno deo Vlake nizije, koja se dalje prostire ka istoku. Od Dunava ka zapadu ravnica je iroka 2030 km i dopire do istonih obronaka planina Miro, Veliki greben i Deli Jovan, iji najvii vrh prelazi visinu od 1100 m. Desnu obalu ini nepristupaan i negostoljubiv kraj prekriven listopadnom umom. Nasuprot tome, posle erdapske klisure se sa desne strane Dunava javlja plodni deo Negotinske Krajine, pogodan za naseljavanje. Ovim radom obuhvaena su arheoloka istraivanja na desnoj obali Dunava, i to izmeu Poreke reke, koja ka jugu prodire u duini od priblino 20 km, i Timoka, koji se prua ka jugozapadu oko 50 km. Osim ovih velikih pritoka, nizvodno od Sipa do ua Timoka u Dunav se, sa njegove desne strane, uliva vei broj manjih reica koje se sputaju sa istonih padina Miroa, Velikog grebena i Deli Jovana, meu kojima se veliinom izdvajaju Slatinska i Sikolska reka (karta 2). Od ua Poreke reke do ua Timoka desna obala Dunava ima razliite geografske odlike. Izmeu Panonske nizije i Sipa su obronci Junih Karpata, visoki od 700 m do vie od 1100 m, dok se od Sipa do ua Timoka prostire ravniarski predeo, na nadmorskoj visini manjoj od 100 m. To ipak nije dovelo do znatnih klimatskih razlika, pa je na ovom delu desne obale Dunava zastupljena umereno kontinentalna klima, sa dugim, hladnim i snenim zimama, toplim letima i relativno malom koliinom padavina. Komunikacije izmeu utvrenja podignutih na ovom delu dunavske obale i urbanih centara u unutranjosti doprinosile su uspenoj odbrani granice. Uoeno je vie putnih pravaca. Prvi se

15

Karta 1. Granice provincija u Iliriku u 6. veku

Karta 2. Ranovizantijska utvrenja na prostoru erdapa

17

pruao du Save i Dunava (SirmiumSingidunum ViminaciumRatiaria) i povezivao Panoniju II i Meziju I sa Priobalnom Dakijom. Drugi je vodio od doline Velike Morave ka severoistonoj Bugarskoj, i to od Viminacijuma preko Naisusa do Serdike (Tabula Peutingeriana, seg. VI Codex Vindobonesis 1976; Bavant 2004: 313). Taj pravac su koristili Avari i Sloveni i putem ArarNi su stizali iz donjeg Podunavlja u dolinu Velike Morave (Procopius Bellum Gothicum III 39: I 2007: 45; Theophylacti Simocattae historiae I 3; I 8: I 2007: 106, 109; Popovi, V. 1975: 471472). Bilo je i manje znaajnih putnih pravaca, poput onog koji je du Poreke reke vodio do rudnih oblasti u zaleu, u kojima se i danas eksploatiu zlato, sre-

bro i bakar,4 ili izmeu Ua Poreke reke i Egete preko Miroa, tj. utvrde Gerulata (, . 1984: 285). Komunikacije su postojale i sa druge strane Dunava. Glavne su bile u Vlakoj niziji i njima su stizala brojna varvarska plemena. Vana su bila i dva putna pravca du pritoka Dunava Mrakonije i erne, iji su tokovi useeni u jugozapadne obronke Junih Karpata u pravcu severjug. Koliko su svi ti putevi bili znaajni varvarima najbolje pokazuje podatak da se izmeu Sipa i ua Timoka, na delu gde je Dunav otvoren ka Vlakoj niziji, nalazi 16 od 22 fortifikacije, kao i injenica da su utvrenja na desnoj obali podignuta naspram ua Mrakonije i erne, u Hajdukoj vodenici i Tekiji.

ADMINISTRATIVNE PODELE U RIMSKOM I VIZANTIJSKOM PERIODU

Vei deo erdapa veoma rano je dospeo pod vlast Rimljana, koji su osvojene teritorije, radi lake kontrole, podelili na provincije. Ubrzo po zavretku panonskog rata 9. godine, na Balkanu je osnovana provincija Moesia, koja je proglaavanjem za carsku zvanino ukljuena u sistem uprave. Zbog velikog pritiska na dunavski limes nekoliko decenija kasnije (86. godine), Mezija je podeljena na provincije Moesia Superior i Moesia Inferior (Mcsy 1970: 96; Mirkovi 1986: 35). Sledea reorganizacija administrativnog sistema sprovedena je posle naputanja provincije Dakije 272. godine, tokom Aurelijanove vladavine (270275). Nakon toga, verovatno za vreme Proba (276282), juno od Dunava osnovane su dve nove provincije Priobalna i Sredozemna Dakija. Usled napada varvarskih plemena na granice i stalnih nemira u provincijama, Dioklecijan (282302) je zapoeo niz reformi, pa i administrativnih. Cilj nove podele bio je stvaranje manjih teritorijalnih celina radi lakeg upravljanja i suzbijanja unutranjih nereda i prodora varvara. Reforme zapoete u vreme njegove vladavine zavrene su u 4. veku, kada su uspostavljene etiri prefekture, najpre sa 12, a potom sa 14 dijeceza. Konanom podelom na Istono i Zapadno carstvo 395. godine formirana je prefektura Ilirik, koju su inile Daka i Makedonska dijeceza. Daka dijeceza je obuhvatala provincije Moesia Prima (Viminacium), Praevalitana (Doclea), Dardania (Scupi), Dacia Ripensis (Ratiaria) i Dacia Mediterranea (Serdica). Novooformljena provincija Dacia Ripensis (Priobalna Dakija) na severu je bila omeena Dunavom, i to od Talijate do ua reke Vit. Granica se potom sputala ka jugu, pratei tok Vita. Zatim je sledila pravac planine Balkan ka severozapadu, a dalje je ila vododelnicom Velike Morave i Timoka, izbijajui ponovo na Dunav (karta 1) (Hieroclis Synecdemus: III 1959: 9394; Vetters 1950: 67; Bavant 2004: 307). Ovom knjigom su obuhvaena utvrenja na desnoj obali Dunava od ua Poreke reke do ua Timoka, odnosno u iroj oblasti erdapa, koja je administrativnom podelom u kasnoantikom periodu pripala Priobalnoj Dakiji. Poto se ova provincija prostirala na daleko veoj teritoriji, obraen je deo limesa koji se nalazio na teritoriji dananje Srbije.

4 Pomenuti rudnici nalaze se kod Bora i Majdanpeka. Uporediti: Bavant 2004: 331.
18

UTVRENJA NA DESNOJ OBALI DUNAVA U ERDAPU

imska ekspanzija na centralnom Balkanu zavrena je u 1. veku n.e., kada su na desnu obalu Save i Dunava izbile carske legije. Prvi vojni logori imali su bedeme od zemlje, sa palisadnom zatitom.5 Ubrzo su podignute fortifikacije od kamena, kao to su Tekija, Pontes, Dijana i utvrenje na uu Slatinske reke (Kondi, Zotovi 1971: 38). Osim sistematske izgradnje utvrenja na dunavskom limesu, tokom 1. i 2. veka napravljen je i put du desne obale Dunava, a podignut je i most (103105. godine) koji je povezivao Drobetu i Transdrobetu. Kod dananjeg Sipa prokopan je kanal da bi se izbegli brzaci i plovidba bila laka (Kondi, Zotovi 1971: 39; Mirkovi 1968: 32). Gotovo dva naredna veka Rimljani su sprovodili osvajaku politiku. Tek u poslednjoj treini 3. veka rimske trupe su prvi put morale da se povuku. Odlazak legija iz Dakije 272. godine omoguio je najezdu varvara na severne granice Carstva, to je dovelo do velike krize. Stoga su administrativnim reformama do sredine 4. veka uspostavljane nove granice provincija (Mcsy 1970: 916; Mirkovi 1986: 35). Poto je broj raspoloivih vojnika stalno opadao, podizana su utvrenja manjih dimenzija, tzv. burgusi, iju su posadu inili manji vojni odredi. Ovaj tip utvrenja, karakteristian za period od kraja 3. do sredine 4. veka, konstatovan je na irem prostoru erdapa, na lokalitetima Hajduka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo Glamija I, Ue Slatinske reke, MihajlovacBlato, Mora Vagei i Borej (movi 1987: 97). I pored toga, dunavski limes je pao kada su Huni izmeu 441. i 447. godine osvojili brojna utvrenja na Dunavu (Prisci Fragmenta 1, 1b, 7: I 2007: 912). Na desnoj obali Dunava izmeu Poreke reke i Timoka uoene su 22 fortifikacije sa tragovima ivota iz ranovizantijskog doba (karta 2). Uglavnom potiu iz ranijih perioda, ali su za vreme Justinijanove obnove dodatno ojaane i popravljene, a neke od njih su tada i podignute. Osim kula razliitih tipova (poligonalne, polukrune, krune, potkoviaste i sl.), radi to efikasnije odbrane koriene su poterne, proteihizme, valumi, kao i druga arhitektonska reenja. Raznorodni karakter fortifikacija (utvreni grad, kastrum, osmatranica) odreivao je njihov oblik i dimenzije. Ponekad su se

u njima nalazili vei administrativni, vojni i religijski centri, a u nekim sluajevima podizana su samo za smetaj manjih vojnih jedinica. Kako su utvrenja u ovoj oblasti imala viestruku namenu, mesto za njihovo podizanje birano je na osnovu nekoliko parametara. Njihova osnovna funkcija bila je zatita puteva kojima su varvarska plemena mogla da prodru na teritoriju Carstva, a zatim kontrola gazova, mostova, kao i pristanita preko kojih je dopremana neophodna roba, ali i vojna pojaanja iz unutranjosti (Petrovi, Vasi 1996: 18). Ako se raspored ranovizantijskih utvrenja izmeu ua Poreke reke i ua Timoka povee sa geografskim odlikama ovog kraja, uoava se veliki uticaj topografije terena na izbor mesta za njihovo podizanje. Daleko je manji broj utvrenja na nepristupanom delu Dunava, izmeu ua Poreke reke i Sipa, gde ih je zabeleeno samo est. Pri tome, fortifikacija na uu Poreke reke kontrolisala je prolaz kroz dolinu ove reke, utvrenja u Hajdukoj vodenici i Tekiji kontrolisala su ua erne i Mrakonije na levoj obali Dunava, dok je sipska fortifikacija, smetena na izlazu iz erdapske klisure, titila plovni kanal. Nasuprot tome, na delu dunavskog limesa koji je bio otvoren prema teritoriji koju su zaposeli varvari (Vlaka nizija), konstatovano je 16 utvrenja na manjoj meusobnoj razdaljini (karta 2). Mogunost prodora varvara u unutranjost provincije zavisila je od veliine pritoka Dunava, tj. irine njihovih korita i dolina. Utvrenja su nicala upravo na mestima gde je prelazak na teritoriju Carstva bio lak, kao to su ua Poreke reke, Slatinske reke i Timoka. Koriena su i za kontrolu gazova preko Dunava, pa su utvrenja u Dijani6 i Prahovu podignuta preko puta ade, a u Milutinovcu naspram velikog peanog spruda. Poseban sluaj je Pontes, smeten na mestu gde je Trajan (98117) podigao most. Po zavretku dakih ratova gornji deo mosta je skinut (Mirkovi 1968: 32), pa u ranovizantijskom periodu most nije korien, mada su njegovi stubovi ometali plovidbu. Ipak, utvrda u Pontesu i dalje je bila znaajna u sistemu odbrane limesa. Poto je put du Dunava prvenstveno sluio za romejske vojne pohode, na obali su

5 Na prostoru provincije Mezije Superior, koja je obuhvatala i desnu obalu Dunava izmeu ua Poreke reke i ua Timoka, tokom 1. veka n.e. boravile su legije IV Schitica, V Macedonica, VII Claudia i IV Flavia. Uporedidi: Mirkovi 1986: 35, sa navedenom literaturom. 6 Delovi ovog velikog ostrva mogu se videti i danas, ak i kada je vodostaj Dunava visok.
19

podignuta i pristanita (Hajduka vodenica, Dijana) za transport neophodne robe ( 1983: 99101). Kako je Dunav ovde prilino brz, Trajan je naloio da se njegov tok pomeri i brzaci izbegnu. Iznad reke je useen put koji je sluio i za vuu brodova, o emu svedoe tragovi konopaca u steni (, . 1983: 8789, sl. 2; Jordovi 1997: 257).

Arheoloka istraivanja u erdapu pruila su nova saznanja o limesu, o nainu gradnje utvrenja i materijalnoj kulturi njihovih stanovnika. Primeuje se, meutim, da ona nisu ujednaena jer su pojedina utvrenja istraena veoma sumarno (Veliko Golubinje, Radujevac, Ue Timoka), dok su druga ispitivana dugi niz godina (Pontes, Hajduka vodenica), a neka se prouavaju i danas (Dijana).

UE POREKE REKE
Priblino 6 km nizvodno od Talijate (Donji Milanovac), koja predstavlja najistoniju taku provincije Mezije I na Dunavu, nalazi se lokalitet Ue Poreke reke. Ime je dobio po istoimenoj reci, najveoj pritoci Dunava u iroj oblasti erdapa. Sa obe strane Poreke reke, 20-ak km u unutranjost, prostire se iroka i plodna ravnica. Antiko utvrenje na ovom mestu bilo je znaajna raskrsnica, od koje je put uz Dunav vodio na sever, drugi je preko Miroa (Gerulata) iao ka Brzoj Palanci (Egeta), a trei ka rudonosnim oblastima u unutranjosti provincije (, . 1984: 285). Ostatke nekada monog odbrambenog kompleksa prvi je uoio grof Marsilji krajem 17. veka (Marsigli 1726: fig. XIX), koji je skicirao poloaj bedema na levoj obali Poreke reke (sl. 1). Gotovo dva veka kasnije, F. Kanic je takoe obiao ovo mesto i zabeleio postojanje odbrambenog sistema. Na levoj obali potoka Zlatice video je krunu kulu prenika 5 m, sa zidovima irokim 0,60 m. Konstatovao je jo jednu krunu kulu, prenika 10 m, iji su zidovi bili debeli 1,5 m. Od nje se ka jugoistoku pruao bedem u duini od 240 m, a ka istoku u duini od 40 m. Na drugoj strani Poreke reke, na uzvisini Caretina, takoe je uoio kulu, a na uzvienju etaa utvrenje kvadratnog oblika, povrine 40 x 40 m, iji su bedemi bili iroki 1,50 m, a ouvana visina iznosila je oko 3 m. Unutar utvrenja, uz njegov istoni zid, Kanic je konstatovao i krunu kulu ( 1985: 448449). Fortifikacioni sistem na uu Poreke reke potvrdio je zatim i E. Svoboda (Swoboda 1939: 38). Na osnovu prikupljenih podataka, Arheoloki institut iz Beograda je 1962. godine sproveo manja sondana iskopavanja, a 1966. godine i sistematska istraivanja, koja su okonana 1970. godine (Vukovi-Todorovi 1967: 6263; , . 1984: 285). Na ovom lokalitetu konstatovan je sloen odbrambeni sistem (sl. 2). Poto se Poreka reka odlikuje veoma irokom i lako pristupanom dolinom, koja omoguava lak prodor u unutranjost provincije, vojni arhitekti morali su da nau nain za zaustavljanje varvara. Stoga su podignuti pregradni zidovi (klaustre) ojaani kulama, kao i utvrenje za smetaj vojne posade. Ue Poreke reke je kompleksan vojno-arhitektonski sistem,

Sl. 1. Ue Poreke reke, prema Marsigli 1726, Fig. XIX

20

Sl. 2. Ue Poreke reke,

prema Petrovi P. 1984, sl. 3 (razmera 1:2000)

sastavljen iz nekoliko celina. Najstariji arheoloki tragovi potiu iz prvih vekova rimske prevlasti, to pokazuju ostaci ranorimske nekropole s kraja 1. i poetka 2. veka, otkriveni u temeljima utvrenja (, . 1984: 286288). Zbog prelaska na defanzivnu taktiku, dva veka kasnije limes je dodatno utvren. Budui da je dolina Poreke reke bila idealan pravac za nadiranje varvara, ovde je na prelazu 3. u 4. vek podignuta klaustra dugaka 470 m (sl. 2/1). Deo bedema uz levu obalu, oteen izlivanjem reke, istraen je na nekoliko mesta upravno postavljenim sondama. Naena je vea koliina krovnih opeka, koje ukazuju na postojanje stambenih objekata (Vukovi-Todorovi 1967: 6364; , . 1984: 285286, 290), mada su i kule moda imale krovni pokriva. Kula krune osnove, sa prenikom od 10 m, nalazi se na bregu Glavica (sl. 2/2). Ouvan je samo njen juni polukruni zid, useen u breg, dok je ostali deo uniten prosecanjem puta, tako da nije ustanovljena njena veza sa bedemom, kao ni ulaz. Kula najverovatnije potie iz istog vremena kao i klaustra, odnosno s kraja 3. i poetka 4. veka (, . 1984: 285, 290). Istovremeno sa klaustrom i kulom je i utvrenje kvadratne osnove, dimenzija 60 x 60 m, prislonjeno uz bedem na desnoj obali reke. Nije konstatovan njegov zapadni bedem, koji su verovatno unitile rene bujice. U utvrenje se ulazilo kroz kapiju na junom bedemu, iroku oko 4 m. Na severnom bedemu bila je manja kapija ili poterna, iroka oko 2 m. Ouvane su i dve isturene uga-

one kule etvorougaone osnove, i to jugoistona, povrine od 16 m, i severoistona, sa povrinom od 15 m,7 koja je imala ulaz na zapadnoj strani, irok 0,90 m (sl. 2/3) (, . 1984: 286). U unutranjosti utvrenja nisu konstatovani objekti, mada na njih moda ukazuje velika koncentracija polomljenog crepa uz istoni bedem, kao i manji broj ulomaka pitosa i amfora. Iznad jedva uoljivog horizonta naseljavanja nalaze se slojevi mrke sterilne zemlje, koji se smenjuju sa slojevima naplavine . Kako iznad nivoa naseljavanja nisu uoeni tragovi materijalne kulture, moe se zakljuiti da utvrenje kasnije nije obnavljano niti nastanjivano (, . 1984: 286). Budui da je jednim delom podignuto na nekropoli s kraja 1. i poetka 2. veka i da su na njegovim temeljima u 4. veku izgraene terme, nastanak utvrenja moe okvirno da se smesti u kraj 3. i poetak 4. veka (, . 1984: 290). Kule-straare ovog fortifikacionog sistema nalaze se iza klaustre na desnoj strani reke. Njihova osnova je kvadratna (5 x 5 m), a meusobno su udaljene 15 m (sl. 2/4). Nalazima novca datovane su u vreme Konstantina (306337) ili Konstancija II (337361) (, . 1984: 288). Naredni graevinski horizont uoen je unutar fortifikacije. Na temeljima jugoistone ugaone kule i bedema podignute su terme (sl. 2/5), najverovatnije posle naputanja tvrave krajem 4. veka. Ovoj fazi pripadaju i dve graevine, dimenzija 15 x 9 i 16 x 9 m, moda skladita hrane i opreme pre dalje distribucije (sl. 2/6) (, . 1984: 286289).

7 Poto nisu objavljeni podaci o dimenzijama kula, smatramo da je povrina vee kule iznosila 4 x 4 m, dok su zidovi druge bili neto krai.
21

Sudei prema rezultatima skromnih istraivanja, klaustra i utvrenje nisu obnovljeni u vreme Justinijana I, ve je odbranu ovog mesta verovatno preuzelo utvrenje poligonalnog oblika na bregu etae. Tu su 1970. godine bile vidljive konture utvrenja, a rekognosciranjem je u njemu sakupljen arheoloki materijal opredeljen u 5. i 6. vek (sl. 2/7).8

ivot na uu Poreke reke nastavljen je u kasnijim epohama. O tome svedoe ostaci naselja iz 1415. veka, registrovani na povrini od oko 200 m2 izmeu june kapije i jugoistone kule starijeg utvrenja. Osim toga, na vrhu Caretine delimino je istraeno utvrenje takoe iz 1415. veka, gde su prikupljeni i nalazi iz 16. i 17. veka (VukoviTodorovi 1969: 105; Mini 1968; 1984).

VELIKO GOLUBINJE
Priblino 8 km nizvodno od ua Poreke reke, u dananjem selu Golubinju registrovana su dva lokaliteta, Veliko i Malo Golubinje. Poto su arheoloka istraivanja obuhvatila uglavnom Malo Golubinje, na lokalitetu Veliko Golubinje obavljena su samo manja sondana iskopavanja, kada su otkrivene antike opeke sa natpisom DRP DIERNA, kao i delovi antikog bedema. Ovi nalazi svedoe o arhitekturi, najverovatnije vojnog karaktera, o kojoj se, naalost, ne moe nita vie rei (, . 1984a: 297).

MALO GOLUBINJE
Lokalitet Malo Golubinje prvi je obiao F. Kanic i ustanovio da se radi o manjem utvrenju, dimenzija 50 x 50 m, na kome je naao i opeke sa peatima DIERNA i DRP DIERNA ( 1985: 451). I M. Valtrovi obavetava o dve opeke sa identinim peatima, naene prilikom izgradnje puta u Malom Golubinju 1887. godine. Metani su tada delimino iskopali objekat orijentisan u pravcu severozapad jugoistok, ija je irina iznosila 4 m, a duina od 4 do 6 m ( 1888: 1920). Arheoloka istraivanja zapoeta su 1965. godine, i to rekognosciranjima koja je sproveo V. Kondi. Konstatovan je kasnoantiki kastel koji se jednim delom nalazio na trasi seoskog puta, dok se njegov istoni bedem naslanjao na karaulu. Ostaci arhitekture, odnosno kamen, malter i opeka uoeni su i prilikom izgradnje oblinje seoske kue (Kondi, V. 1965: 83). Sondanim istraivanjima dve godine kasnije registrovana su dva zida, i to jedan polukruni, nainjen od pritesanog kamena i maltera, a drugi, od opeke i maltera, pruao se u pravoj liniji. Veina pokretnih nalaza opredeljena je uglavnom u 34. vek, dok je manji deo datovan u 6. vek (Popovi, Lj. 1968: 6869; , . 1984a: 297). Sistematska iskopavanja preduzeta su 1968. i 1969. godine, kada je otkopana severozapadna ugaona kula krune osnove, prenika 5,40 m. Od nje je ka severoistoku ispraen istoni bedem u duini od 70 m, na ijem kraju se nalazila jo jedna

Sl. 3. Malo Golubinje, prema Popovi, Lj. 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

8 Ova fortifikacija nije bila direktno ugroena porastom nivoa Dunava zbog izgradnje brane, pa na pomenutom prostoru nisu sprovedena arheoloka iskopavanja. Uporediti: , . 1984: 291.
22

kruna kula, izgraena tehnikom opus mixtum. Na unutranjoj strani bedema uoeni su ostaci stepenita (sl. 3). Delimino je istraen i jedan vei objekat, a u sloju gorenja naena su tri folisa. Najmlai je kovan 556/557. godine (Popovi, Lj. 1968: 6869; , . 1984a: 297) i daje terminus post quem za sloj destrukcije. Ostali pokretni nalazi ne pruaju dovoljno podataka o eventu-

alnoj kasnijoj obnovi i ponovnoj upotrebi ovog utvrenja nakon njegovog osvajanja, mada se tako neto moe oekivati. U blizini Malog Golubinja, oko 1,4 km nizvodno, na potesu Nein potok istraen je objekat kvadratne osnove, dimenzija 8,53 x 8,53 m, koji je najverovatnije imao funkciju osmatranice (, . 1984a: 297).

HAJDUKA VODENICA
Nizvodno od Malog Golubinja i priblino 12 km uzvodno od Tekije, ispod litica Malog trpca u Malom kazanu nalazi se lepezasti plato iji sredinji deo, poznat pod imenom etae, zauzimaju ostaci antikog utvrenja. Prvi ih je konstatovao F. Kanic (Kanitz 1892: 39), a zatim i E. Svoboda (Swoboda 1939: 5556). Izuzetan poloaj omoguavao je zatitu puta pored koga se fortifikacija nalazila, ali i reke, jer je ovo mesto bilo najpogodnije za podizanje pristanita u Malom kazanu. Posada utvrde mogla je da kontrolie i dolinu reke Mrakonije na suprotnoj, levoj obali Dunava, kojom su nadirala varvarska plemena (, . 1984: 319). Ovo znaajno utvrenje na dunavskom limesu M. Mirkovi je protumaila kao Iulii Vala (Mirkovi 1968: 112), dok ga je . Jankovi poistovetio sa ranovizantijskim utvrenjem Ducepratum (, . 1981: 32). Sondana istraivanja zapoeo je V. Kondi 1965. godine (Kondi 1965), a u vreme izgradnje hidroelektrane erdap I 1966. godine sprovedena su sistematska iskopavanja (Petrovi, Pavlovi 1966: 99100), koja su trajala etiri naredne godine (erkov 1967: 5759; erkov 1968: 6567; Petrovi, N. 1969: 98100; Petrovi, N. 1970: 5456). Fortifikacija je priblino kvadratne osnove, sa isturenim krunim kulama na uglovima i petougaonom kulom na sredini istonog bedema. Ulazilo se kroz tzv. ulaz na eta, koji se nalazio na severnom bedemu. Njene unutranje dimenzije iznose 43 x 41 m, debljina bedema 2,303,40 m, dubina temelja oko 3 m, a unutranji prenik kula 3,8 m. Konstatovana su i dva spoljna zida sa krunim kulama na krajevima, koja se pruaju ka obali Dunava radi zatite pristanita (sl. 4). U unutranjosti utvrenja istraena je kula kvadratne osnove, sa spoljanjim dimenzijama 12,5 x 11,8 m, a unutranjim 9,1 x 8,7 m, dok irina zidova iznosi 1,50 m. Iznad severnog dela ove konstrukcije konstatovani su ostaci jednobrodne sakralne graevine, podignute u vreme kada utvrenje vie nije korieno u vojne svrhe (, . 1984: 319). Utvrenje je izgraeno tehnikom opus mixtum, pri emu se opeka javlja u zonama sa pet redova. U mlaoj fazi primenjena je drugaija tehnika, pa su zidovi koji opasuju kule A i C napravljeni od kamenih blokova tehnikom opus quadratum. Kula u sredinjem delu utvrenja podignuta je od kamena i samo je na uglovima ojaana sa vie libanih redova opeke (, . 1984: 319320). Naalost, iz terenske dokumentacije se ne vidi struktura profila, ali se stratigrafija lokaliteta moe ustanoviti analizom pokretnog materijala. Prva faza se izdvaja nalazima iz rimskog perioda, pomeanim sa predmetima dakog porekla i opredeljenim od sredine 1. do poetka 2. veka. Naredna dva veka su arheoloki nedovoljno dokumentovana; naena su samo tri primerka novca kovana za vreme Aleksandra Severa (222235), Tacita (275276) i Maksimina Daje (305311). Sledea sigurno konstatovana faza obuhvata drugu polovinu 4. veka i njoj pripada veliki broj nalaza, pre svega ulomaka keramike (, . 1984: 322325). Pokretnim materijalom najbogatija je faza iz 6. veka. Najznaajnija je svakako ostava zlatnog novca (29 solida i 1 tremis), pohranjena u keramikoj posudi zajedno sa vagom, tegovima i kotanim zatvaraem torbice (, . 1984: 325328; Kondi, V. 1984). Iako arheoloki materijal ukazuje na nekoliko horizonata, nedostatak tehnike dokumentacije i nedovoljno definisane arhitektonske faze ostavljaju izvesne nedoumice. Stoga je problem datovanja utvrenja u Hajdukoj vodenici dugi niz godina izazivao veliku panju istraivaa, koji su esto nudili oprena miljenja.9 Na osnovu svih raspoloivih podataka, A. Jovanovi je predloio najverovatnije reenje da je sredinom 4. veka podignuta kvadratna kula, koja je za vreme Justinijanovih reformi obnovljena, a oko nje je sagradjeno vee utvrenje. Dalja graevinska delatnost vezuje se za poslednju treinu 6. veka, kada su podignuti zidovi oko kula A i C, deo bedema i petougaona kula (, . 1984: 329).

23

Na vreme izgradnje sredinje kule ukazuju prvenstveno keramika, novac, opeka sa peatom DRPDIERNA, zatim slinost nalaza sa prilozima iz grobova u okolini utvrenja, kao i tehnika gradnje koja nije primenjivana u vreme Justinijanove obnove. Prema epigrafskim spomenicima koji svedoe o graditeljskoj delatnosti Valentinijana I i Valensa, kao i odgovarajuim analogijama, A. Jovanovi u sredinjoj kuli s pravom prepoznaje utvrenje tipa burgus, karakteristino za ovaj period. Usled opasnosti od Gota, kula je naputena najverovatnije krajem 4. i poetkom 5. veka (, . 1984: 329). Za vreme Justinijana kula je obnovljena, a zatim je opasana veim utvrenjem sa isturenim krunim kulama. Uoivi razliite elemente arhitekture (kvadratna osnova sa krunim isturenim ugaonim kulama, levkasti ulazi u njih, tehnika opus mixtum sa zonama opeke u pet redova, reenje platformi uz bedeme, ulaz na eta), isti autor je vee utvrenje datovao u prvu polovinu 6. veka. Obnovljenu i ojaanu utvrdu varvari su osvojili najverovatnije izmeu 544. i 550. godine, o emu svedoi i pomenuta ostava novca. Na osnovu numizmatikih

podataka i istorijskih izvora, pretpostavlja se da je utvrenje stradalo za vreme kutrigurskog upada 544. godine ili slovenskog napada oko 550. godine. Autor dalje smatra da je utvrenje ponovo zaposela carska vojska za vreme Justina II, kada su podignuta ojaanja oko kula A i C, kao i spoljni bedemi sa kulama koji su titili pristanite. Na vreme naputanja utvrenja moda ukazuje i najmlai primerak novca, kovan 589/590. godine, koji doputa pretpostavku da su ga Avari i Sloveni konano osvojili izmeu 593. i 595. godine, kao i veinu fortifikacija na ovom prostoru. Ipak, ostaje i mogunost da je palo tek poetkom 7. veka, kada je potpuno slomljena romejska vlast na centralnom Balkanu (Popovi, V. 1975: 463464; Popovi, V. 1979: 623624; , . 1984: 229330). Poto je izgubilo primarnu, vojnu funkciju, ivot u utvrenju je zamro. Obnovljeno je tek posle dueg vremena, to pokazuju nalazi srednjovekovne keramike (najvie u kulama), ostaci jednobrodne crkve, kao i jednobrodne crkve i srednjovekovne nekropole u neposrednoj blizini, koji se mogu opredeliti u period od 12. do 15. veka (- 1984: 333335).

Sl. 4. Hajduka vodenica, prema Jovanovi 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

9 Za detaljniju raspravu o vremenu nastanka utvrenja u Hajdukoj vodenici uporediti , . 1984, sa navedenom literaturom.
24

TEKIJA (TRANSDIERNA)
Nastavljajui desnom obalom Dunava, 12 km nizvodno od Hajduke vodenice nalazi se selo Tekija, u ijem su ataru konstatovani ostaci utvrenja. Ovde je, na levoj strani Dunava, nasuprot ua erne na desnoj obali, podignuta fortifikacija radi kontrole doline erne, koja je bila pogodna za prelazak varvara preko Junih Karpata. Fortifikaciju kvadratne osnove (27 x 27 m) prvi je na brdovitom terenu nedaleko od Tekijskog potoka konstatovao L. F. Marsilji. Sagraena je od zemlje i opeke, sa etiri krune kule i rovom oko nje (sl. 5) (Marsigli 1726: T. VI, fig. 25). Nove podatke je posle due pauze dao F. Kanic, koji je na desnoj obali Tekijskog potoka uoio veu graevinu sa vie odaja, iji se juni zid pruao u duini od 36 m. Tragajui za utvrenjem koje pominje Marsilji, na levoj obali potoka Kanic je pronaao kastel dimenzija 100 x 84 m ( 1985: 504505). Godine 1934. na ovom mestu je podignuta zgrada erdapske rene uprave, kada su otkriveni i ostaci utvrenja. Na osnovu graevinskih planova zgrade i usmenog saoptenja nadzornika radova, E. Svoboda je doznao da su to bili ostaci graevine dimenzija 30 x 30 m, ime su potvreni Marsiljijevi podaci (Swoboda 1939: 60). Neki autori smatraju da

Sl. 5. Tekija, prema Marsigli 1726: Fig. XXV

su postojale dve utvrde, i to starija na desnoj obali Tekijskog potoka, iz Trajanovog vremena, dok je ona na levoj obali mlaa, i da se obe mogu identifikovati kao antika Transdijerna (Mirkovi 1968: 110). Drugi pak na ovo mesto smetaju utvrdu Caput Bovis (, . 1981: 32).

Sl. 6. Tekija, prema Cermanovi-Kuzmanovi 1984: sl. 3 (razmera 1:500)

25

Da bi se nali odgovori na mnoga pitanja, zapoeta su arheoloka prouavanja. Najpre je 1962. godine sprovedeno rekognosciranje, a zatim i sistematska iskopavanja prilikom izgradnje hidroelektrane erdap I. Na desnoj obali Tekijskog potoka uoeni su ostaci bedema, a stotinak metara uzvodno od Tekije tragovi vee graevine i rtvenik sa natpisom (- 1984: 337338). Posle manjih radova 1968. godine (Cermanovi-Kuzmanovi 1968), usledila su sistematska iskopavanja 19691970. Godine 1969. istraivan je prostor na desnoj obali potoka, a sledee godine panja je posveena levoj obali jer je Dunav ve preplavio desnu obalu. Ubrzo je poplavljena i leva obala, ime su dalja istraivanja bila onemoguena (Cermanovi-Kuzmanovi 1969). Na levoj obali Tekijskog potoka konstatovano je utvrenje koje je na osnovu pokretnih nalaza datovano u 1. vek, odnosno u vreme dolaska rimske vojske na ove prostore. Poto nisu ustanovljeni areal utvrenja i elementi fortifikacije, o ivotu na ovom mestu svedoe, pre svega, ostaci graevina razliitih dimenzija i tragovi urbane infrastrukture (ulice, vodovod, kanalizacija) (Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, 2004: 1932). Dimenzije fortifikacije na desnoj obali Tekijskog potoka razlikuju se od Marsiljijevih i Kani-

covih podataka. Utvrenje tipa burgus, izgraeno tehnikom opus mixtum, zauzimalo je povrinu 32 x 25 m (sl. 6), dok je maksimalna ouvana visina zidova iznosila 1,88 m. Kule su imale razliite dimenzije,10 pri emu se najvea (9,10 x 8,50 m) nalazila na junoj strani. Osim nje, delimino su ouvane severna (5,90 x 5,90 m) i zapadna kula (5,90 x 5,80 m), dok je istona bila gotovo potpuno unitena. Istraen je i deo bedema sa stepenitem i odvodom za vodu, na ijoj se severozapadnoj strani nalazila kapija iroka 1,75 m. Na mogue postojanje dvostrukog bedema (proteihizma) ukazuje ojaanje debljine 3 m, konstatovano kod severozapadnog bedema. Ovu pretpostavku ipak treba prihvatiti sa rezervom budui da je drugi bedem ustanovljen samo na jednom delu utvrenja. Analiza sakupljenog materijala pokazuje da je utvrda verovatno podignuta u vreme Dioklecijana. Neki nalazi pripadaju horizontu iz sredine 4. veka, kao i horizontu iz perioda ranovizantijske obnove, najverovatnije tokom vladavine Anastazija I (- 1984: 338; 1984; Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, 2004:3551). Poto su istraivanja bila skromna, ne moe se pouzdano utvrditi ta se dogaalo sa ovim utvrenjem u 6, odnosno poetkom 7. veka.

SIP

Sl. 7. Sipski kanal, prema Kanic 1985: 501 (razmera 1:2000)

Na ostatke utvrenja u Sipu, 7 km nizvodno od Tekije, najpre je naiao Marsilji (Marsigli 1726: 1720), a potom i Kanic, koji je uoio idealan poloaj ovog mesta za prokopavanje kanala kako bi se zaobili dunavski brzaci. Kanal je iskopan 101. godine, 150 m od obale, i inio je impozantnu strukturu dugaku 3,22 km, sa irinom dna od 57 m. Na obe njegove strane nalazio se nasip visok 10, odnosno 14 m, a radi zatite od izlivanja potoka Kosovice i Kaajne podignuta su tri zida od kamena (sl. 7) (Kanitz 1892: 5051; 1985: 500). Na osnovu ouvanih istorijskih podataka utvrenje

kod Sipa je identifikovano kao Ducis pratum (Mirkovi 1968: 112), to treba primiti sa rezervom. I ovde su najpre zapoeta zatitna iskopavanja prilikom izgradnje hidroelektrane erdap I. Sproveo ih je Arheoloki institut iz Beograda, i to na potesu Sip Brza Palanka, 1964. i 1967. godine. U obe kampanje istraivanja su bila manjeg intenziteta, pa utvrenje nije potpuno proueno (Jovanovi, B. 1964: 57). Ostaci kastela kvadratne osnove, sa isturenim ugaonim kulama pravougaonog oblika, konstatovani su na relativno movarnom tlu uzvodno od

10 Dimenzije ugaonih kula preuzete su iz monografije o tekijskom utvrenju, iako su znatno manje nego u ranijim izvetajima sa arheolokih istraivanja. Uporediti: Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, A. 2004, 3551.
26

Sl. 8. Sip, prema Miloevi 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

dananjeg ulaza u Sipski kanal, zapadno od ua reice Kaajne. Njegove strane su nejednake duine i iznose 31 m (severna), 29,95 m (zapadna), 29,60 m (juna) i 28,80 m (istona). Kastel je prilino oteen, a kule i bedemi su gotovo uniteni (sl. 8). Na uglovima su se nalazile isturene pravougaone kule razliitih dimenzija: kula A (severozapadni ugao) dimenzija 4,90 x 3,80 m, kula B (severoistoni ugao) 3,40 x 3,10 m, kula C (jugoistoni ugao) 4,75 x 2,37 m i kula D (jugozapadni ugao) 2,27 x 1,70 m. Izmeu kule D i etne staze na junom bedemu nalazila se kapija iroka 5,25 m. Po povrini koju je zauzimalo, ovo utvrenje spada u grupu manjih fortifikacija u erdapu, iako je imalo izuzetan strateki poloaj. Prvenstveno je sluilo za kontrolu plovidbe Dunavom, tj. Sipskim kanalom, zbog ega nije podignuto na uzvisini, ve na ulazu u kanal (Jovanovi, B. 1964: 58; 1984: 357, 359361). Unutranjost utvrde istraena je sa dve dijagonalno postavljene sonde, dimenzija 53 x 2 i 52 x 2 m. Slojevi su uglavnom bili sterilni, mada je oko kule B naen nekompaktan ut, a ispod njega premaz od belog krenog maltera (podnica), debljine 58 cm. Ispod podnice se nalazio sloj ruenja starije graevine, debeo 0,350,80 m, a ispod njega trag jo jednog belog krenog sloja, debljine 56 cm. Stariji objekat, nedefinisanog oblika, ima povrinu od priblino 50 m i duom stranom je orijentisan u pravcu severjug. Uz kulu

A, izmeu kanala na zapadnom bedemu i poetka etne staze na severnom bedemu, konstatovan je sloj crvene zapeene zemlje, ija debljina iznosi izmeu 7 i 30 cm. U blizini kule C uoen je tanak sloj beliastog maltera, debeo 2-3 cm, a uz kulu D ognjite prenika 2 m ( 1984: 360). U unutranjosti kastela nisu konstatovane faze starije od 6. veka, mada pojedini pokretni nalazi moda svedoe o njima. To su, pre svega, primerci novca Aleksandra Severa, kao i fragmentovani iak sa drkom u obliku ljudske maske i motivima rozete i koncentrinih krugova na disku, koji se vezuje za 4. vek. To potkrepljuje i Prokopijev podatak da je utvrenje Iulii Vala, koje se moda nalazilo na ulazu u Sipski kanal, obnovljeno za vreme Justinijana. Izneto je, meutim, i miljenje da je podignuto kasnije, oko 550. godine, i da je bilo veoma brzo izgubljeno, najverovatnije oko 585/586. godine. Ostatke materijalne kulture iz ranovizantijskog perioda uglavnom ini keramika, mada je naeno i nekoliko metalnih predmeta i komada bronzanog novca (, . 1981: 186; 1984: 360361). Priblino 3,5 m istono od kastela istraena je manja pravougaona graevina od opeka, dimenzija 6 x 3,8 m. Ispod nje je naen sistem za zagrevanje, koji ukazuje na ciglarsku pe podignutu za potrebe kastela ( 1984: 361), mada se moda radi i o pekarskoj pei.

27

KARATA (DIANA)
Lokalitet Dijana nalazi se na uzvienju priblino 300 m nizvodno od erdapske brane, na samoj obali Dunava. Prvi ga je obiao i opisao Kanic, napominjui da je preko puta naselja Gura Vaj, na rumunskoj obali Dunava, primetio veliko utvrenje dimenzija 172 x 100 m, sa bedemima irokim 2 m, koji su ponegde ouvani i do visine od 8 m (sl. 9) (Kanitz 1892: 49). Lokalitet je uoen i tokom kasnijih rekognosciranja ireg prostora erdapa. Zahvaljujui nalazu epigrafskog spomenika, fortifikacija je sigurno identifikovana kao antika Diana (Kondi, V. 1965: 85; Kondi, V. 1987: 4344). Poto je u blizini Dijane otvoren kamenolom za potrebe izgradnje brane, 1964. godine se pristupilo sondanom istraivanju ugroenog prostora. Istraeni su deo istonog bedema, kapela sa kriptom i deo nekropole. Iskopavanja su nastavljena 1971. godine, kada je istraen jo jedan deo fortifikacije, kao i deo nekropole. Arheoloki radovi, zapoeti skromnim finansijskim sredstvima, vremenom su prerasli u sistematska iskopavanja, koja se sprovode i danas.11 Dosadanji rezultati pokazuju da je Dijana sigurno bila jedan od rimskih logora podignutih na desnoj obali Dunava tokom 1. veka n.e., sa zemljanim bedemima i palisadom. Kamena fortifikacija, priblinih dimenzija 140 x 134 m (sl. 10), izgraena je krajem 1. i poetkom 2. veka, i to od grubo pritesanog kamena povezanog malterom. Za kasnije faze karakteristina je primena tehnike opus mixtum, sa pet nivelacionih redova opeke. Do sada su istraene juna i zapadna kapija, irine 3,50 i 3,40 m, koje su bile ojaane sa po dve pravougaone kule dimenzija 3,40 m x 4,50 m. Kule na zapadnoj kapiji imale su po jednu isturenu niu dimenzija 1,75 x 1 m. Radi to efikasnije odbrane, kule su bile postavljene tako da formiraju propugnakulum. Osim ovih kula, koje su branile ulaz u utvrenje, konstatovane su uvuene i isturene ugaone kule pravougaone osnove ( 1980: 5360; 1984: 710; 1987: 57). Ranovizantijskoj fazi pripada obnova zapadne kapije, izvedena u tehnici opus mixtum. Za ovaj period vezuje se i sloj B, bogat fragmentima amfora sa eljastim i kanelovanim ornamentom. Ovaj sloj se nalazio neposredno ispod humusa uz zapadni bedem. Ispod njega je uoen nivo poda I, protumaen kao ranovizantijski, a ispod su bili i stariji slojevi ( 1980: 5556). Analiza pokretnog materijala je pokazala da nastanak zemljanog logora sa palisadama moe da se opredeli u 1. vek. Sledea faza vezuje se za kraj 1. i poetak 2. veka, odnosno za Trajanova osvajanja, kada je podignuto kameno utvrenje, o emu svedoe i unutranje ugaone kule. Zbog prelaska na defanzivnu vojnu strategiju, krajem 2. i poetkom 3. veka promenjen je i sistem fortifi kacija. Naredne dorade bedema potiu s kraja 3, odnosno poetka 4. veka. Poto su ga krajem 4. veka varvari osvojili, to pokazuje sloj paljenja i ruenja pripisan Gotima, utvrenje je obnovljeno, a zatim su ga poruili Huni sredinom 5. veka. ivot u njemu, meutim, nije zamro i za vreme Justinijana I ulo je u sastav odbrambenog sistema na ovom delu dunavskog limesa. O tome, izmeu ostalog, svedoi znatan broj pokretnih nalaza iz 6. i prve polovine 7. veka. Kao i u Pontesu, i ovde ranovizantijskom periodu najverovatnije pripadaju dva horizonta naseljavanja ( 1980: 60; 1987: 813).

Sl. 9. Dijana, prema Kanic 1985: 498 (razmera 1:2000)

11 Dijana je jedino utvrenje na ovom delu Dunava koje se i danas istrauje.

28

Sl. 10. Dijana, prema Kondi, J. 1996: Fig. 1 (razmera 1:750)

29

DONJE BUTORKE
U blizini Kladova, nizvodno od Dijane i oko 500 m uzvodno od zapadnog bedema Fetislama, preko puta rumunskog sela Skela nalazi se kasnoantiki kastel, smeten na samoj obali Dunava. I njega je prvi konstatovao i opisao Kanic, koji je ustanovio da je re o etvorougaonoj fortifikaciji zaobljenih uglova, dimenzija 55 x 24 m ( 1985: 493). Arheoloka istraivanja zapoeta su 1964. godine, kada je lokalitet bio ugroen izgradnjom pristanita i postrojenja brodoremonta. Manja iskopavanja zatitnog karaktera tada su preduzeta na nekropoli u neposrednoj blizini utvrenja, iji je vei deo bio uniten. Tokom graevinskih radova 1972. godine buldoerom je izvaen spomenik sa ouvanim natpisom i tek tada su pokrenuta arheoloka istraivanja na irem prostoru oko utvrenja, kojima su obuhvaeni rimski kastel, praistorijsko naselje uzvodno od njega i kasnosrednjovekovna nekropola na prostoru utvrenja i juno od njega. Ustanovljeno je postojanje manjeg, starijeg utvrenja, oko koga je podignuta mlaa fortifikacija vee povrine. U sredinjem delu mlae utvrde nalazi se starija graevina, unutranjih dimenzija 18,5 x 19 m, a spoljanjih 19 x 19,5 m, ije karakteristike odgovaraju utvrenju tipa burgus. U njoj su konstatovana etiri stupca, od kojih je zapadni bio oteen ukopavanjem jame koja je sadrala fragmente gleosane keramike, lebljenih amfora, imbreksa i opeka sa natpisom DIANA i DARDIANA. U junom stupcu naena je ploa sa natpisom, koja je koriena kao spolija (- 1979, 127130). Oko burgusa kasnije je nikao kastel unutranjih dimenzija 46 x 45 m, odnosno 58 x 57 m sa isturenim krunim kulama na uglovima. Zbog blizine Dunava, istona kula je na spoljanjoj strani bila ojaana sa tri zrakasto rasporeena stupca dugaka 1,50 m i iroka 1 m (sl. 11). Ulaz u utvrenje nalazio se na jugozapadnom bedemu. Zajedno sa proirenjem od 1,30 m, bedem je kod ulaza bio irok 3,50 m. Proirenje je bilo dugako 23 m. Njegov poetak bio je 11,5 m udaljen od june kule, od koje se prualo ka zapadnoj kuli. Na unutranjoj

Sl. 11. Donje Butorke, prema Cermanovi-Kuzmanovi 1979, sl. 1 (razmera 1:500)

30

strani bedema simetrino su postavljena etiri pilastra razliitih dimenzija (od 4 x 1 do 1,5 x 1,5 m), koja su formirala kapiju. Na bonim pilastrima nalazile su se stepenice do krunita bedema, dok su centralni pilastri nosili etnu stazu. Severozapadni bedem ouvan je u duini od 34 m; ispod sokla bio je irok 2,20 m, a iznad njega 1,90 m. Ostali bedemi su neto iri, mada se i kod njih razlikuje debljina temeljnih i gornjih zona (2,25 i 2 m, odnosno 2,10 i 1,85 m). Temelji su nainjeni od kamena zalivenog malterom, a njihov gornji deo od opeka. Pri izgradnji bedema korieni su i ipovi, kojima su poveani stabilnost i nosivost temeljne zone. Ista tehnika primenjena je i kod jugoistonog bedema. Na njemu je, 11 m od unutranjeg ugla june kule, konstatovano proirenje dugako 21 m, koje je sa pilastrima inilo graevinu (kulu) sa apsidalnim zavretkom, dimenzija 5,5 x 3,20 m. Pilastri su bili deo stepenita, to znai da je kula imala i sprat. Tavanica prizemlja kule bila je zasvedena, a o krovu na spratu svedoe ulomci imbreksa ( 1979: 129). Juna i zapadna kula imale su krunu osnovu, sa spoljanjim prenikom od 6,30 m i unutranjim od 3,20 m. Junoj kuli, koja je bolje ouvana i istraena, prilazilo se hodnikom levkastog oblika, duine 3 i irine 1,20 m, koji je bio poploan kamenom zalivenim malterom, dok su zasvedeni zidovi nainjeni od opeka, od kojih su

ouvana samo tri reda. U kuli su naeni tragovi garei i zapeena zemlja, a iznad njih je bio sloj sa mnogobrojnim ulomcima tegula i keramike. Podnica kule se nalazila 1 m ispod sokla i bila je nainjena od opeka postavljenih na sloj peska i ljunka, dok je temeljni deo bio od kamena vezanog malterom. U zapadnoj kuli nije ouvan nivo poda, a prilaz ka njoj, takoe u vidu levka, bio je zatrpan kamenjem. Na osnovu ouvanih arhitektonskih elemenata moe se zakljuiti da je prvobitna visina ove kule iznosila oko 8 m. Mnotvo ulomaka keramike iz obe kule ukazuje da su u nekim periodima koriene i za stanovanje ( 1979: 127128). Kule su bile nastanjivane i poto su izgubile odbrambenu funkciju, pre svega zbog ouvanosti zidova, koji su bili postojaniji nego bedemi. Takav sluaj je zabeleen u krunoj kuli u Mogorjelu, gde je naena ranokarolinka pojasna garnitura (Werner 1961: 241242), a na lokalitetu Bregovina slovensko prisustvo u kuli I potvruju pokretni nalazi, pre svega keramika (Jeremi, Milinkovi 1997: 221). Na osnovu svega to je do sada poznato moe se zakljuiti da je oko burgusa, podignutog najverovatnije 294. godine, kasnije nastalo utvrenje sa krunim ugaonim kulama i jednom kulom sa apsidom, koje sigurno pripada Justinijanovoj graditeljskoj obnovi (- 1979: 131133).

PONTES
U selu Kostol, priblino 5 km nizvodno od dananjeg Kladova, nalaze se ostaci Trajanovog mosta, podignutog izmeu 103. i 105. godine, kao i kastela Pontes (Transdrobeta), koji je sa utvrenjem Drobeta na suprotnoj obali Dunava inio jedinstven sistem za zatitu mosta. Na desnoj obali Dunava Marsilji je prvi konstatovao objekat dimenzija 89 x 89 m, to gotovo potpuno odgovara situaciji na terenu (sl. 12). Pri obilasku doline nekadanje pritoke Dunava, Kanic je video tragove mosta i ostatke utvrenja koje ga je branilo ( 1985: 485491). Zbog izgradnje hidroelektrane erdap II, 1979. godine zapoeta su zatitna arheoloka istraivanja na ovom prostoru. Na desnoj obali presahle reke konstatovana je utvrda dimenzija 112 x 120 m (sl. 13). Poto su metani delimino prekopali zapadni deo fortifikacije, na povrini su bili vidljivi tragovi jedne uvuene ugaone kula, a na levoj obali nekadanje reke nalazilo se znatno manje utvrenje, dimenzija 50 x 30 m (, 1980: 78). U veem utvrenju, nizvodno od mosta, prikupljeni su nalazi iz perioda od 1. do 6. veka. Budui da su podignuti na peanom bregu, bedemi su duboko fundirani drvenim ipovima. Istraena je istona kapija, flankirana sa dve kule unutranjih dimenzija 2,25 x 2,25 m, kao i zapadna kapija, ojaana sa dve kvadratne kule unutranjih dimenzija 2 x 2 m. Iskopavanjem je obuhvaen i juni bedem, na kome je delimino ouvana kapija, kao i kula dimenzija 5,25 x 2 m, uz koju je kasnije dozidana kasnoantika kula spoljanjih dimenzija 8,30 x 4,30 m, a unutranjih 4,50 x 2,15 m. Potpuno je ispitan severni bedem, kao i jugozapadna ugaona kula pravougaonog oblika, dimenzija 5 x 4,5 m na spoljanjoj i 2,3 x 2,3 m na unutranjoj strani (, 1980: 1718; , , - 1987: 74). Pokretni nalazi i arhitektonski elementi ukazuju na nekoliko graevinskih faza. Prva je vezana za vreme podizanja kastruma i opredeljena je u 12. vek. Drugoj fazi pripada graditeljska

31

aktivnost tokom 2. veka, dok je trea faza datovana u 23. vek. Ruilaki napadi varvara u 4. veku ostavili su tragove unutar fortifikacije, a pokretnim nalazima iz sloja ruenja definisana je etvrta faza. Peta je obuhvatala period obnove posle prodora Huna sredinom 5. veka, o kome svedoi mala ostava novca sa pet solida Teodosija II (408450), koji pokazuju da je dunavski limes, pa i Pontes, osvojen izmeu 441. i 443. godine ( 1983: 99, 107, 110). Naredna faza je opredeljena u 6. vek, odnosno u vreme Justinijanove obnove utvrenja na limesu, o emu obavetavaju i istorijski izvori (Procopius De aedificiis IV 4: I 2007: 69), a posvedoena je, pre svega, brojnim jamama ija dubina dostie i 2 m. Moda se mogu izdvojiti dva ranovizantijska horizonta. Ovaj prostor je i kasnije bio naseljavan, to pokazuje arheoloki materijal iz ranog srednjeg veka (910. vek), kao i iz perioda od 12. do 14. veka (, , 1984: 2527, 4447; Vasi 1997: 150; Vasi 1999: 3435).

RTKOVO GLAMIJA I
Preko puta rumunskog sela Hinova, 3 km nizvodno od sela Rtkova, izmeu Korbova i Velike vrbice nalazi se lokalitet Rtkovo Glamija I. Utvrenje je smeteno na najdominantnijoj taki prirodnog uzvienja. Njegove ostatke prvi je uoio Marsilji (Marsigli 1726: 23), a potvrdio ih je i Kanic (Kanitz 1892: 44). Rekognoscirajui ovu oblast, M. Vasi pominje selo Rtkovo, ali ne i utvrenje (Gabrievi 1986: 71). Na osnovu sakupljenih podataka, reljefa i tragova destrukcije, mogao je da se pretpostavi poloaj utvrde, pa se pristupilo sistematskim arheolokim istraivanjima od 1980. do 1982. godine. Otkriveno je manje utvrenje okrueno mlaom i veom fortifikacijom (sl. 14). Spoljanje dimenzije manjeg utvrenja iznose 18,5 x 18,5 m, a unutranje 14,5 x 14,5 m. Kapija se nalazila na zapadnom bedemu. U sredini utvrenja konstatovane su etiri simetrino rasporeene supstrukcije kvadratne osnove, na kojima je poivala kula straara. Mnogobrojni klinovi i spojnice pokazuju da je u gornjim zonama za graenje korieno i drvo, a prema ulomcima tegula i crepova raznih dimenzija zakljueno je da je kula imala krov, mada su i drugi objekti moda bili pokriveni na taj nain. Tragovi garei iznad prvobitnog poda predstavljaju najstariji sloj naseljavanja, ali i destrukcije. Analizom pokretnih nalaza izdvojene su dve faze. Starija, bolje ouvana faza datovana je novcem Valentinijana I (364375), Gracijana (375383), Teodosija I (379395), Hono-

Sl. 12. Trajanov most, prema Kanic 1995: 488-489

(razmera 1:2000)

32

Sl. 13. Pontes (razmera 1:750)

rija (395423) i Arkadija (395408), dok je mlai i siromaniji horizont opredeljen kovanjima Anastazija I i Justinijana I (Gabrievi 1986: 72). Pokretni nalazi pokazuju da je starije utvrenje zbog male povrine prvenstveno sluilo za osmatranje. Ova osmatranica je poruena u 5. veku, za vreme napada varvara, a posle izvesnog vremena delimino je obnovljena, i to u vreme Anastazija I (Gabrievi 1986: 73), a moda i tokom Justinijanove vladavine. Obnovom limesa u 6. veku fortifikacija je okruena i ojaana novim bedemima. Podignuto je vee utvrenje, koje je delimino istraeno. Negove

dimenzije iznose 55 x 51 m, a na severozapadnom i jugoistonom uglu nalaze se isturene kule krune osnove, iji spoljanji prenik iznosi 77,50, a unutranji 4,40 m. Kao i veina drugih utvrda iz ovog perioda, graeno je tehnikom opus mixtum, pri emu su koriene opeke razliitih dimenzija. Kako arheolokim istraivanjima du bedema nisu konstatovani tragovi uta, pretpostavlja se da je izgradnja zbog opasnosti naglo prekinuta i da mlaa fortifikacija nikada nije zavrena, niti je postala deo odbrambenog sistema na limesu (Gabrievi 1986: 7374).

33

Sl. 14. Rtkovo Glamija I, prema Gabrievi 1986: plan I (razmera 1:500)

34

KORBOVO
Konfiguracija terena kod dananjeg Korbova, na samoj obali Dunava, ukazuje da je na ovom mestu postojalo utvrenje kvadratne osnove, sa stranama dugakim od 50 do 100 m.12 Prve podatke o tome pruio je M. Milievi, smatrajui da je u pitanju grad etae ( 1876: 954), a delimino ih je potvrdio Kanic, uoivi fortifikaciju dugaku 24 m (Kanitz 1892: 44). Miljenje da se ovaj lokalitet moe identifikovati kao antika Sussian-a treba prihvatiti sa rezervom (, . 1981: 39). Prikupljeni materijal je opredeljen u 6. vek.

VAJUGAKARAULA
Utvrenje je smeteno na malom platou iznad Dunava, na potesu Karaula, kod dananjeg groblja u blizini sela Vajuge. Obilazei Podunavlje prvi ga je uoio i zabeleio Kanic, koji navodi da je njegova osnova priblino kvadratna, dimenzija 86 x 80 m. Na sredini junog bedema konstatovan je manji pravougaoni dodatak dimenzija 44 x 22 m (sl. 15). Zbog podizanja karaule, teren na kome se nalazilo antiko utvrenje je nivelisan ( 1985: 482; , . 1984: 109). Tokom naknadnih rekognosciranja primeeni su obrisi tvrave veliine 90 x 60 m (sl. 16), podeljene bedemom na gornji i donji grad, a sakupljena keramika opredeljena je u period od 4. do 6. veka (, . 1981: 41). Prilikom iskopavanja 1980. godine otkriven je severni zid sa ostacima kapije, a manja istraivanja sprovedena su i na istonom bedemu. U unutranjosti utvrenja nalazila se nekropola sa vie od 20 grobova, ali je publikovan samo grob br. 18. Zahvaljujui prilozima protumaen je kao istonogermanski, najverovatnije ostrogotski, i datovan je u prvu polovinu, odnosno sredinu 5. veka. Unutar utvrenja otkrivena je i manja bazilika od kamena i opeka povezanih malterom, to je karakteristino za 6. vek. Takvo datovanje potvruje i ranovizantijski novac naen na podu ove graevine (Popovi, V. 1987: 129132; Milinkovi 2006).

Sl. 15. Vajuga, prema Kanic 1985: 583 (razmera 1:2000)

Znatna koliina pokretnog materijala svedoi o ivotu u utvrenju od 1. do 6. veka, ali i o kasnijim naseljavanjima u srednjem veku, kada je u severozapadnom delu formirana nekropola (, . 1984: 109).

MILUTINOVAC
U ataru dananjeg Milutinovca nalaze se ostaci kasnoantike fortifikacije dimenzija 50 x 60 m, sa zidovima ouvanim i do 2 m visine, koje je prvi konstatovao Kanic ( 1985: 481). Podignuta je na izuzetno povoljnom mestu, gde je Dunav najui, to je omoguavalo kontrolu velikog spruda u blizini, idealnog za prelazak preko Dunava. Kako je lokalitet bio ugroen rastom vodostaja Dunava zbog izgradnje hidroelektrane erdap II, 1981. i 1982. godine pristupilo se njegovom istraivanju (Miloevi, Jeremi 1986: 245). Definisana je osnova utvrenja u obliku trapeza, unutranjih dimenzija 4849,50 x 54 m, a spoljanjih 51,8053,30 x 57,80 m (sl. 17). Ugaone kule imale su elipsastu, odnosno krunu osnovu (kula C). Na sredini bedema okrenutog ka Dunavu nalazila se etvorougaona kula, koja je najverovatnije inila ulaz u utvrenje. Iako su osnove ugaonih kula bile slinog oblika, njihove dimenzije se razlikuju. Vei unutranji prenik zapadne kule bio je 4, a manji 3,60 m, dok su njeni zidovi bili debeli 1,25 m. Nasuprot tome, dimenzije istone kule iznosile

12 Podaci o dimenzijama utvrenja preuzeti su bez provere situacije na terenu, tako da je njegov gabarit i dalje neodreen. Uporediti: , . 1981: 39
35

Sl. 16. Vajuga, prema Milinkovi 1998: T. 92 (razmera 1:750)

36

Sl. 17. Milutinovac, prema Miloevi, Jeremi 1986: Fig. 1 (razmera 1:500)

su 4,40, odnosno 4,05 m, a debljina zidova 1,301,40 m. Kula krune osnove je, meutim, neto vea i njen spoljanji prenik iznosi 7,4 m, a unutranji 3,10 m, dok je debljina zidova bila 1,25 m. Povrina kvadratne kule je 6,40 x 4 m. Na unutranjoj strani severozapadnog i jugoistonog bedema konstatovani su tragovi stepenita, i to na jugoistonom bedemu kod ulaza u utvrenje. Bedemi su bili debeli 1,901,95 m, a raeni su, kao i zidovi kula, tehnikom opus mixtum, sa po tri-etiri reda kamenih kvadera i pet libanih redova opeke razliitih dimenzija (Miloevi, Jeremi 1986: 246247). Poto su bile poznate dimenzije kapije, kao i gabarit pravougaone kule utvrenja, rekonstrui-

san je izgled stepenita i ustanovljeno je da se etna staza nalazila na visini od 6,60 m. To je omoguilo pretpostavku da su zupci bedema iznad etne staze dostizali visinu od 8,30 m, a da je kula bila visoka 12,30 m. Ako se doda i krovna konstrukcija, ukupna visina kule iznosila je 14,30 m (Miloevi, Jeremi 1986: 248249). U severnom uglu utvrenja uoeni su ostaci dake graevine od kamena, dimenzija 30,80 x 12,90 m, datovane u irok period od 2. veka p.n.e. do sredine 1. veka n.e. U unutranjosti utvrenja naen je novac Justina II (565578) (Miloevi, Jeremi 1986: 250251).

37

LJUBIEVACGLAMIJA
Ostatke antike fortifikacije priblino 0,5 km nizvodno od sela Ljubievca prvi je konstatovao Marsilji (Marsigli 1726: 23), a zatim je na renoj terasi visokoj 12 m Kanic uoio tvravu dimenzija 52 x 60 m ( 1985: 481). Zbog izgradnje hidroelektrane erdap II i porasta nivoa Dunava, 1980. godine pristupilo se zatitnim iskopavanjima. Istraeno je manje utvrenje, oko koga je kasnije podignuta vea fortifikacija (Kora 1996: 105107). Spoljanje dimenzije manjeg utvrenja (kvadriburgijuma) iznose 19,8 x 19,8 m, a unutranje 13,8 x 13,8 m. U njegovom sredinjem delu nalazila se kula na etiri pilastra kvadratne osnove, dimenzija 2,40 x 2,40 m. Ovaj tip fortifikacija vezuje se uglavnom za kraj 3, odnosno za 4. vek i sree se na mnogim lokalitetima. Izgraen je oko 290. godine, to pokazuje Dioklecijanov (284305) novac naen u temelju bedema, kovan 289/290. godine. U nemirnim vremenima koja su usledila, kvadriburgijum je u prvoj polovini 4. veka poruen. Obnovljen je ubrzo, odmah posle 350. godine, a ponovo je bio poruen u napadu Gota. Utvrenje je obnovljeno jo jednom, tokom vladavine Teodosija II, ali je vrlo brzo doivelo zlu sudbinu, i to za vreme prodora Huna (Kora 1996: 105109; Tomovi 1987: 94). Konsolidaciju Romejskog carstva u 6. veku ovde potvruje podizanje veeg utvrenja, ije spoljanje dimenzije iznose 55,50 x 55,60 m, a unutranje 52,30 x 52,40 m (sl. 18). Odlikuje se isturenim ugaonim kulama krunog oblika, visine izmeu 7,20 i 7,60 m, a debljine zidova od 1,50 do 1,60 m. Kapija kroz koju se ulazilo u utvrenje nije registrovana, mada se najverovatnije nalazila na bedemu okrenutom ka obali Dunava. Na tom delu je zabeleena i najvea irina bedema (3 m), koja ukazuje na postojanje etne staze, ali i stepenita. Bedemi, debljine izmeu 2 i 3 m, graeni su tehnikom opus mixtum, uobiajenom za ovaj period, ponegde u kombinaciji sa tzv. pseudomixtum tehnikom, sa etiri ili pet nivelacionih redova kamena.

Sl. 18. Ljubievac, prema Tomovi 1987: 93 (razmera 1:500)

38

U unutranjosti utvrenja otkriveni su pokretni nalazi iz ranovizantijskog perioda. Za hronoloko opredeljenje najznaajniji su primerci novca Justinijana I i Justina II, a pre svega Justinijanov folis kovan u Solunu 548. godine, naen u temelju kule (Kora 1996: 105108), koji omoguava datovanje utvrde u sredinu ili drugu polovinu 6. veka. Iako je Justinijanovom graditeljskom delatnou dunavski limes znatno ojaan, utvrenje ipak

nije izdralo sve ee napade varvara. Konano su ga i osvojili oko 584/585. godine, to potvruje najmlai otkriveni primerak novca, kovan 576/577. godine (Kora 1996: 109), mada su ga moda i ranije, 578/579. godine, osvojili Sloveni (Menandar xcerpta de legationibus, 209210: I 2007: 9092; 1964: 267268; Popovi, V. 1975: 452).

BRZA PALANKA (EGETA )

Na prostoru Brze Palanke, u blizini crkve, nalaze se ostaci antike Egete, a na uzvienju iznad naselja smeteno je utvrenje (Vukovi-Todorovi 1962: 208210). Zbog poloaja na raskrsnici puteva, Egeta se kao znaajan grad pominje veoma rano, a trako poreklo njenog imena pokazuje da je ovo mesto bilo naseljeno i u predrimsko doba (Marsigli 1976: 23, fig. XXXV). Njena lokacija sigurno je ustanovljena zahvaljujui Antoninovom itinerariju, po kome je 21 milju udaljena od Talijate, to priblino odgovara dananjem rastojanju izmeu Donjeg Milanovca i Brze Palanke, kao i Tabuli Pojtingerijani, na kojoj ta razdaljina iznosi 20 milja (abula Peutingeriana seg. VI: Codex Vindobonensis 1976; , . 1984: 153). Ostatke ovog znaajnog grada na obali Dunava prvi je zabeleio Marsilji. On je uoio utvrenje kvadratne osnove (sl. 19), sa zapadnom kulom i delom antikog puta poploanog kamenom, koji je u pravcu zapada vodio ka Talijati, kao i ka Trajanovom mostu na severu (, . 1984: 153). Gotovo dva veka kasnije, obilazei srpski deo Podunavlja, F. Kanic je na ovom mestu video ostatke tri utvrde i naselja. Prema njegovim podacima, kastel A je imao dimenzije 106 x 94 m, kastel B 54 x 26 m, dok je kastel C ve tada bio prilino oteen. Osim njih, oko dananje crkve je registrovao i tragove naselja gotovo krune osnove, iji je prenik iznosio 170 m, kao i puta koji je od njega vodio ka kastelu A ( 1985: 454455). Iako kratkotrajna, zatitna iskopavanja koja su 1962. godine sproveli Arheoloki institut iz Beograda i Muzej Krajine iz Negotina dala su neoekivano bogate rezultate poto je, izmeu ostalog, otkriveno i svetilite Jupitera Dolihena (Vukovi-Todorovi 1962: 208210). Nastavak radova usledio je posle gotovo dvadeset godina. U okviru izgradnje hidroelektrane erdap II, 1980. godine sprovedena su i obimna arheoloka istraivanja, a radi njihovog lakeg izvoenja prostor je podeljen na pet sektora (sl. 20). Sektor I je obuhvatao ranorimsku nekropolu i obalu

Sl. 19. Egeta, prema Marsigli 1726: Fig. XXXV

Dunava na junoj periferiji Brze Palanke. Sektor II je inilo civilno naselje na obali Dunava, kod dananje crkve, dok je sektoru III pripadao kastel II, na levoj obali Crkvenog potoka. Sektor IV je pokrivao kastel III, severno od kastela II, na bregu iznad mezulane, a sektor V kasnoantiku nekropolu na desnoj obali Crkvenog potoka (, . 1984: 155). Kastel II, smeten na bregu iznad leve obale Crkvenog potoka, okruen je sa tri strane strmim padinama i prilaz je bio mogu samo sa zapadne strane. Njegov poloaj bio je izuzetan jer je sa vrha ovog dominantnog brega postojala vizuelna komunikacija sa Grabovicom na severu, kao i sa utvrenjem iznad ua Slatinske reke na istoku. Utvrenje je bilo pravougaone osnove, dimenzija 84 x 33 m (sl. 21), sa isturenim krunim ugaonim kulama i malim pravougaonim proirenjem na zapadnom bedemu, koje najverovatnije predstavlja kapiju. Najvei deo keramike otkrivene u zoni temelja severoistone kule potie iz praistorijskog perioda, dok je antiki materijal malobrojan i uglavnom se vezuje za 1. vek n.e. Sve to ipak ne prua dovoljno podataka o vremenu nastanka utvrenja (, . 1984: 157158).

39

Sl. 20. Egeta, prema Petrovi, P. 1984: sl.141 (razmera 1:2000)

Sl. 21. Egeta, prema Petrovi, P. 1984a: sl. 142 (razmera 1:500)

40

Severno od kastela II istraen je kastel III, ija osnova nije zabeleena na Kanicovom planu iako se nalazi izmeu kastela B i C. Prilikom arheolokih iskopavanja praen je deo bedema u pravcu sever jug, dugaak 8 m. Poto su iskopavanja bila vremenski i finansijski ograniena, dalji pravac pruanja bedema, kao i oblik utvrenja, ustanovljen je samo prema konfiguraciji tla. Konstatovano je da se bedem dalje ka jugu prua u duini od oko 70 m, a zatim pod otrim uglom skree na istok, ka Dunavu. Na osnovu toga je zakljueno da se radi o utvrenju trougaone osnove, za koje se najblia analogija sree na Bosmanu (, .

1984b: 137138). Isturena kruna kula u severnom uglu utvrenja delimino je istraena, a delom je potvrena konfiguracijom tla. Mestimino oteen bedem, irok 3,40 m, graen je tehnikom opus mixtum, sa pet redova opeke (, . 1984: 158159). U kastelu III prikupljena je manja koliina pokretnih nalaza, zahvaljujui kojima je opredeljen u 6. vek, mada nije iskljueno ni postojanje starije faze. U okviru civilnog naselja u blizini kastela konstatovana je i srednjovekovna keramika, zatim deo srednjovekovne nekropole, kao i dve krune pei iz turskog perioda (, . 1984: 156157).

UE SLATINSKE REKE

Sl. 22. Ue Slatinske reke, prema Jovanovi, Kora, Jankovi 1986: fig. 1 (razmera 1:1000)

Na uu Slatinske reke u Dunav Kanic je zabeleio dve utvrde. Prema njegovim podacima, na malom jeziastom platou iznad leve obale Slatinske reke, neposredno iznad puta koji spaja Brzu Palanku (Egeta) i Prahovo (Aquae), nalazio se kastel dimenzija 30 x 30 m. Drugi kastel, 280 m uzvodno od ua Slatinske reke, bio je kvadratne osnove, ali neto veih dimenzija, koje su iznosile 55 x 55 m (Kanitz 1892: 5354). Zatitna arheoloka istraivanja sprovedena su 19801982. godine, u okviru projekta izgradnje hidroelektrane erdap II. Na razliitim lokacijama konstatovano je nekoliko faza ivota (sl. 22). Prvu predstavlja naselje na obali Dunava, iz perioda od 1. veka p.n.e. do 1. veka n.e. (sl. 22/2), kao i istovremena oblinja nekropola, udaljena oko 1,1 km ka jugu. Sledea faza opredeljena je u 4. vek, kada je u neposrednoj blizini starog niklo novo naselje (sl.

22/5), kao i kvadriburgijum na brdu olak, iznad leve obale Slatinske reke (sl. 22/4). Potom je u 6. veku, na mestu nekadanje nekropole podignut paleovizantijski kastel (sl. 22/7), dok je pored kastela, na potesu zvanom Dunav, u ranom srednjem veku nastalo naselje (sl. 22/1, 3, 6) (Jovanovi, Kora, Jankovi, 1986: 378, 380381). Kvadriburgijum ima dimenzije 19 x 18,40 m, dok su bedemi debeli 1,60 m. U njemu su otkrivena etiri stuba dimenzija 1,40 x 1,40 m, koja su nosila kulu. Utvrenje je podignuto u drugoj polovini 4. veka, o emu svedoe nalazi novca Konstancija II (337361) i Valentinijana II (375392). Osvojeno je krajem 4. ili poetkom 5. veka, a u 6. veku je obnovljeno. U naselju su istraene samo dve poluukopane kue sa peima i podom od zapeene zemlje, na kome je naen novac Valerijana (253260), Florijana (276), Tacita (275276) i Dioklecijana,

41

Sl. 23. Ue Slatinske reke, prema Jovanovi, Kora 1984, sl. 183 (razmera 1:500)

dok je tokom ienja zida kue otkriven novac Aurelijana (270275) (Jovanovi, Kora, Jankovi, 1986: 380381). Unutranje dimenzije ranovizantijskog utvrenja iznose 56,2 x 43,8 m, a spoljanje 61 x 48,8 m. Osim krunih ugaonih kula sa levkastim ulazom, na severnom bedemu nalazila se isturena pravougaona kula (sl. 23). Krune kule su bile slinih dimenzija, sa spoljanjim prenikom 7 do 8 m, dok je unutranji iznosio 4 m. Bedemi su bili iroki izmeu 2,20 i 2,75 m, a na unutranjoj strani severnog bedema, u duini od 9 m, konstatovan je ispust irok 1,2 m, koji je bio deo stepenine konstrukcije kakva se javlja i na istonom bedemu. Na junoj strani utvrenja otkriveni su pilastri od opeke, koji najverovatnije pripadaju ulazu etanog tipa. Sudei prema obliku, poloaju i tehnici gradnje (opus mitum), utvrenje moe da se povee sa Justinijanovom obnovom. Iako tehnika opus mixtum dominira, na zapadnoj i istonoj kuli uoava se i tehnika opus incertum (, 1984: 191; Jovanovi, A, Kora, Jankovi, 1986: 381384).

Novcem Anastazija I, Justina I, Justinijana I i Justina II, utvrenje je pouzdano opredeljeno u 6. vek. Varvari su ga verovatno osvojili krajem osme decenije 6. veka, o emu svedoi i ostava sa 22 folisa i polufolisa, pohranjena u keramiki lonac. Najmlai primerak kovan je 575/576. godine u Solunu, to potvruje pomenuto datovanje u vreme kada je na centralnom Balkanu postojala opasnost od napada Slovena (Maksimovi 1964: 263; Popovi, V. 1975: 467, 476). Kastel je ubrzo obnovljen, najverovatnije za vreme Mavrikija, to pokazuje intervencija na jugoistonoj kuli, kao i izgradnja kvadratne kule na severnom bedemu, na mestu gde su zidine bile oteene (, A, 1984: 191; Jovanovi, 1984a: 3135; Kora 1996: 109) Oko ua Slatinske reke ivot nije potpuno zamro posle sloma ranovizantijskog limesa krajem 6. i poetkom 7. veka. Relativno brzo niklo je naselje povrine 600 x 250 m, od koga je do sada istraeno oko 3500 m. Prema dosadanjim rezultatima iskopavanja, radi se o slojevima iz 7. i 8. veka, zatim iz 9. i 10. veka, kao i o poznijim ukopima iz 17. i 18. veka (Jovanovi, Kora, Jankovi, 1986: 384387).

42

MIHAJLOVACBLATO
Priblino 3,5 km severozapadno od dananjeg Mihajlovca, na uzvienom platou sa desne strane puta NegotinKladovo, na lokalitetu Blato udaljenom oko 300 m od Dunava, konstatovano je kasnoantiko nalazite smeteno u centru potkoviaste doline koja se sputa ka reci. Ovaj prostor prvi put je istraivan 1964. godine, kada je usecanjem trase puta NegotinKladovo uniten zapadni bedem, kao i delovi severnog i junog bedema. Tada su sprovedena samo manja iskopavanja kako bi se odredio gabarit utvrenja. Na sredini istonog bedema otkriven je deo stepenita, pored koga su se nalazila dva skeletna groba, a u sredinjem delu utvrde graevina dimenzija 17,90 x 19,45 m. Na osnovu dobijenih rezultata kastel je opredeljen u 3. i 4. vek, mada ima nalaza i iz 6. veka (Prodanovi, Zotovi 1964: 5557). Poto su istraivanja bila manjeg obima, 1981. godine preduzeta su nova iskopavanja, kojima je obuhvaena povrina od 193 m (Tomovi 1984: 401402). Konstatovano je da jezgro kasnoantike fortifikacije ini kvadriburgijum dimenzija 19,32 x 19,32 m, unutar koga se nalazila kula osmatranica postavljena na etiri stuba dimenzija oko 1,70 x 1,70 m (sl. 24). Samo je jugoistoni ugao potpuno istraen, dok je pravac pruanja ostalih delova

Sl. 24. Mihajlovac, prema Tomovi 1986: fig. 1 (razmera 1:500)

43

ustanovljen na osnovu negativa. Na taj nain je na istonom bedemu otkriven i ulaz u kvadriburgijum, irine 2,30 m, od severozapadnog ugla udaljen 8,75 m. Zbog neposredne ratne opasnosti ili prilikom obnove, kapija je zazidana (Tomovi 1984: 403404; Tomovi 1987: 94). Utvrenje je potom okrueno veim zidinama, od kojih su konstatovane tri (istona, severna i juna). Iako je samo istoni bedem ouvan celom duinom, moe se sigurno zakljuiti da je povrina veeg utvrenja iznosila 36 x 36 m. Bedemi su bili izgraeni od lomljenog kamena i oblutaka povezanih malterom. Kao i kod manjeg utvrenja, na sredini istonog bedema nalazila se kapija iroka 2,502,60 m (Tomovi 1984: 404). Analizom pokretnog materijala izdvojena su tri horizonta naseljavanja, i to na prostoru oba

utvrenja. Unutranje utvrenje je, kako se ini, podignuto u 4. veku na sterilnom zemljitu, o emu najbolje svedoe primerci novca Valensa (364378) i Valentinijana I (364375). Najverovatnije je stradalo u velikom poaru krajem 4. ili poetkom 5. veka, na ta upuuje moan sloj crvene i mrke zapeene zemlje, debeo 0,40,8 m. Sloj gorenja omoguava pretpostavku da su ga varvari osvojili samo privremeno, poto nalazi amfora sa eljastim ornamentom, lonaca i drugog materijala tipinog za 6. vek pokazuju da su utvrenje ponovno zaposeli Romeji, iako to ne potvruju ouvani delovi arhitekture. Posle sloma dunavskog limesa utvrenje je naputeno. Znatno kasnije ovaj prostor je ponovo bio korien, ali kao nekropola, jer je unutar veeg utvrenja konstatovano osam grobova iz perioda 1012. veka (Tomovi 1984: 402404).

MORA VAGEI
Antiko utvrenje na lokalitetu Mora Vagei (Stara vodenica) nalazi se 2,5 km istono od Mihajlovca, na putu ka Negotinu, sa leve strane Kamenikog potoka, na mestu gde se uliva u Dunav. Prvi ga je uoio Kanic, koji je registrovao kasnoantiko utvrenje i rimsku fortifikaciju udaljenu oko 100 m ( 1985: 459). Septembra 1981. godine, zbog poetka izgradnje hidroelektrane erdap II, sprovedena su zatitna iskopavanja, koja su nastavljena i naredne godine. Poto je ovo mesto korieno od neolita do kraja 6. veka n.e., odlikuje ga bogata stratigrafija.13 U 1. veku, odmah po dolasku Rimljana, na obalama Kamenikog potoka podignuto je vee, a krajem 3. ili poetkom 4. veka manje utvrenje, koje je dva puta rueno i obnavljano, poslednji put u 6. veku (Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: 453454). Kasnoantiko utvrenje tipa burgus delimino je podignuto na osnovi rimskog utvrenja iz 1. veka, tanije na njegovom severoistonom uglu. Imalo je kvadratnu osnovu, dimenzija 18,50 x 18,50 m, a u njemu se nalazila kula (sl. 25). Otkriveni su bedemi iroki 2 m, kao i kapija na sredini zapadnog bedema, iroka 1,80 m, koja je najpre prepravljana, a potom i zazidana. Pored kapije u severozapadnom uglu utvrenja naknadno je postavljeno stepenite, od koga su ouvana tri stepenika. U sredini utvrenja nalazila se kula dimenzija 6 x 6 m, podignuta na stubovima u obliku slova L, ispod koje je bio podrum. Zanimljivo je da su u podrumu naeni mnogobrojni predmeti koji ukazuju na poljoprivrednu delatnost. Kada je u 4. veku deo utvrenja poruen, teren je nivelisan. Tom prilikom ukopano je est pitosa otkrivenih in situ, koji najverovatnije potiu iz horizonta 6. veka. Utvrenje je bilo okrueno rovovima irokim 3,30 m, koji su od spoljanjeg lica bedema bili udaljeni 15, odnosno 22,63 m (Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: 454455). Dosadanji rezultati iskopavanja pokazuju da je u 1. veku podignuta velika fortifikacija od kamena. U poslednjim decenijama 3. i poetkom 4. veka sagraena je nova tvrava, i to samo delimino na prostoru prethodne. Kastel je vrlo brzo postao meta neprijatelja, koji su ga u kratkom vremenskom razmaku dva puta osvojili i spalili. Najpre su ga zaposela germanska plemena, o emu svedoi gotska keramika naena iznad sloja ruenja, mada ovi fragmenti moda da ukazuju i na prisustvo federata. Posle uspostavljanja romejske vlasti utvrda je obnovljena, a najverovatnije je ponovo unitena prilikom prodora Huna. Obnovljena je, meutim, jo jednom, u 6. veku, to pokazuje veoma tanak i nepotpuno istraen kulturni sloj. Naputena je posle konanog sloma limesa. Ovaj prostor opet je korien tek u 11. i 12. veku, kada je uz zapadni bedem kvadriburgijuma formirana nekropola (Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: 455).

13 Bogatstvom nalaza najvie se isticao sloj utobrdske kulture.

44

Sl. 25. Mora Vagei, prema Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: fig. 1 (razmera 1:500)

BOREJ
Na desetom kilometru puta od Negotina ka Kladovu, na dominantnom breuljku sa njegove leve strane, nalazi se kasnoantiko utvrenje. Tokom 1980. godine istraeno je sa tri sonde orijentisane u pravcu severozapadjugoistok. Poto je otkriven deo junog bedema spoljanjeg, kao i jugoistoni ugao i severni bedem unutranjeg utvrenja, postavljena je kvadratna mrea dimenzija 4 x 4 m, sa dva sredinja kvadrata u kojima su konstatovana dva stupca unutranjeg utvrenja (, 1984: 217). Dimenzije unutranjeg utvrenja su 19,6 x 19,6 m. U njemu se nalaze etiri pilastra pravougaone osnove, dimenzija 1,80 x 2 m, koja su nosila kulu osmatranicu. irina bedema iznosila je 1,80 m. Oko njega naknadno je nikla vea fortifikacija bez kula, koja je zauzimala povrinu od 36 x 36 m. Novi bedemi bili su iroki 0,70 (sl. 26). Supstrukcija u donjim zonama starije utvrde sastoji se od dva reda opeka, zatim od reda tesanika, pa od pet redova opeka i, konano, od naizmeninih slojeva sitni-

Sl. 26. Borej, prema Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi

1984: sl. 208 (razmera 1:500)

45

jeg i krupnijeg kamena. Iznad temelja spoljanjeg utvrenja konstatovan je moan sloj nepravilnog, delimino pritesanog kamena sa malterom, a iznad njega nekoliko redova opeka. Naene su mnogobrojne opeke razliitih dimenzija, od kojih su neke imale peate: D(acia) R(i)P(ensis), AQIS, DIERNA, CO (hors) I, kao i DRP, AQUIS CO I, DRP i AQUIS (-, 1984: 217; Tomovi 1987: 96). Pokretni materijal zastupljen je prvenstveno keramikom, koja je esto gleosana. Izdvaja se i kotani ealj karakteristian za germansku popula-

ciju, kao i fragmentovana krstasta fibula. Novcem Valensa, Valentinijana I i Justinijana I utvrenje je datovano u period izmeu 4. i 6. veka, pri emu su uoene dve faze. Stariji, odnosno postdioklecijanovski period obuhvata manje, unutranje utvrenje, dok spoljanje utvrenje pripada Justinijanovom dobu. Kao i u Donjim Butorkama i Mihajlovcu, poetkom 4. veka podignuto je manje utvrenje. Posle ruilakih pohoda varvara u 5. veku, obnovljeno je i opasano duim zidinama u 6. veku (, 1984: 217218).

AKVE (AQUAE)
Ostatke kasnoantikog grada u dananjem Prahovu konstatovao je najpre F. Kanic. Obilazei Podunavlje, on je na jugozapadnoj ivici sela, sa leve strane puta NegotinPrahovo, uoio deo bedema dugaak 47 m, irok 1,90 m i maksimalne ouvane visine od 3,50 m ( 1985: 474). O monom utvrenju sa kvadratnom osnovom i dvostrukim bedemima na prostoru Prahova govori i M. Milievi, koji ga je nazvao De ( 1876: 954955). Na osnovu rimskih pisanih izvora od 2. do 4. veka, kao i ouvanih itinerarija, lokalitet je identifikovan kao antike Akve, koje su se nalazile 16, odnosno 18 milja nizvodno od Egete (Mirkovi 1968: 85). Veliki znaaj Akve su stekle zbog poloaja na raskru puteva koji su vodili du Dunava i Timoka, kao i na manje znaajnoj komunikaciji ka Porekoj reci. Osim toga, utvrda je kontrolisala prelaz preko Dunava jer se u blizini nalazi Veliko ostrvo. Poto se ostaci antikih Akva nalaze ispod dananjeg Prahova, sondanim istraivanjima uoena je osnova utvrenja u vidu nepravilnog pravougaonika, sa duom stranom okrenutom ka Dunavu. Ustanovljeno je da je bila dugaka 840 m, a iroka 485 m u sredinjem i 135 m u istonom delu (sl. 27). Osim glavnog, konstatovani su ostaci jo jednog, spoljanjeg bedema, kao i tragovi rova kojim je tvrava bila opasana. Budui da je grad u antikom periodu imao znaajnu vojnu i trgovaku ulogu, pretpostavlja se da je na obali Dunava postojalo i utvreno pristanite (Vukovi-Todorovi 1961: 138; , . 1981: 4345). Skromna iskopavanja du zidina utvrenja pokazuju da su lica bedema graena od tesanika veliine 1,25 x 0,25 m, dok je jezgro punjeno trpancem. Manji tesanici slagani su tako da formiraju nizove kvadrata dimenzija 1,75 x 1,75 m. U neke zidove umetane su spolije iz perioda od 4. do 6. veka, koje svedoe o kasnijim prepravkama. U unutranjosti utvrenja konstatovani su ostaci apside sa dve podnice, odnosno dve arhitektonske faze. Najmlae tragove naseljavanja ine ulomci slovenske keramike, naeni na prostoru od samo 25 m, ispod kojih se javlja ranovizantijski, a potom i rimski horizont. U neposrednoj blizini, sa spoljanje strane istonog bedema, otkrivena je rimska nekropola biritualnog karaktera, na kojoj su dugo sahranjivani stanovnici Akva (VukoviTodorovi 1961: 138139). Raspoloivi podaci omoguavaju zakljuak da su veoma rano nastali rimsko naselje, utvrenje i nekropola, koji su u nemirnom razdoblju 45. veka najverovatnije podelili zlu sudbinu ostalih utvrenja na desnoj obali Dunava. Posle ponovnog uspostavljanja romejske vlasti za vreme Justinijana I, utvrda je obnovljena. O tome svedoi velika ostava novca sa 579 folisa i 20 polufolisa kovanih u vreme Anastazija I, Justina I i Justinijana I, po svoj prilici zakopana ubrzo posle 537/538. godine (Popovi, V. 1984: 58).

46

Sl. 27. Akve, prema Jankovi, . 1981: sl. 16 (razmera 1:4000)

47

RADUJEVACKARAMIZAR
Izmeu Prahova i ua Timoka, oko 0,5 km uzvodno od Radujevca, na potesu Karamizar nalazi se manje utvrenje priblinih dimenzija 60 x 60 m, koje je prvi primetio i opisao Kanic (Kanitz 1892: 56; Kondi 1965: 88). Sondanim iskopavanjima 1960. godine konstatovana je utvrda kvadratne osnove, dimenzija 50 x 50 m, sa isturenim krunim kulama na uglovima, od kojih je jedna istraena (sl. 28). Bedemi su nejednake irine i u donjim zonama graeni su od kamena, a u gornjim kombinacijom kamena, opeke i maltera. Na osnovu manjeg broja pokretnih nalaza, elemenata vojne arhitekture (kruna kula) i tehnike gradnje (opus mixtum), fortifikacija je opredeljena u period 46. veka (, . 1981: 45).

Sl. 28. RadujevacKaramizar, prema Jankovi, . 1981: sl. 17 (razmera 1:500)

UE TIMOKA
Na levoj obali Timoka, neposredno iznad njegovog ua u Dunav, nalazi se utvrenje koje arheoloki nije istraivano. Marsilji ga pominje pod imenom De, a Kanic navodi da je oko 2,5 km udaljeno od ua Timoka. On govori i o bedemu dugakom 120 m, koji se zavrava krunom kulom (Marsigli 1726: 23, fig. XV; Kanitz 1892: 58). Iako ovi podaci svedoe o postojanju fortifikacije na uu Timoka, rekognosciranjem terena 1991. godine ostaci arhitekture i tragovi materijalne kulture nisu konstatovani (, , 1991: 146147).

48

POKRETNI NALAZI
Arheolokim istraivanjima na desnoj obali Dunava, na potesu izmeu ua Poreke reke i ua Timoka, osim ostataka vojne, stambene i crkvene arhitekture sakupljeni su i pokretni nalazi koji, naalost, u veini sluajeva ne potiu iz stratigrafski jasno odreenih celina. Osim toga, uglavnom nisu kataloki obraeni, niti su ukljueni u relativno skromna saznanja o materijalnoj kulturi iz ranovizantijskog perioda na ovom delu dunavskog limesa. S obzirom da je prolo dosta vremena od njihovog otkria, neki nalazi su zbog oteenosti i neadekvatnih uslova uvanja nepovratno uniteni i izgubljeni. Ni terenska dokumentacija, koja ini osnovni izvor informacija, u veini sluajeva ne prua neophodne podatke o uslovima nalaza, a ponekad potpuno nedostaju opisi i ilustracije predmeta.14 Usled spleta nesrenih okolnosti raspolaemo samo delom izvorno sakupljene arheoloke grae, pa je neophodna kombinacija nekoliko metodolokih pristupa za njenu katalogizaciju. Jedan od njih je opis materijala iz prve ruke, pri emu su izdvojeni i nacrtani reprezenti odreenih tipova nalaza,15 a ilustrativni prilozi dobili su brojane oznake istovetne katalokim brojevima. U rad su ukljueni u meuvremenu izgubljeni predmeti koji su na osnovu crtea sa Ckartona opredeljeni u ranovizantijski period zahvaljujui analogijama, kao i pojedini objavljeni, takoe izgubljeni nalazi. Kod nekih predmeta sa lokaliteta Ljubievac i Ue Slatinske reke primorani smo da se oslonimo gotovo iskljuivo na podatke iz neobjavljene magistarske teze M. Koraa ( 1980), a poto za pojedine nisu navedeni tani podaci o mestu pronalaska, ponudili smo oba lokaliteta. U katalogu su predmeti iz ranovizantijskog horizonta u erdapskim utvrenjima prema nameni razvrstani u nekoliko grupa. U posebne grupe, po opte prihvaenim podelama, izdvojene su posude od stakla, delovi odee i nakit, crkveni mobilijar, predmeti od kosti, oprema za merenje i tegovi, graevinska oprema, alat i pribor, oruje, konjska oprema, predmeti neodreene namene, oprema za osvetljavanje i novac. Pri tome, neki predmeti od kosti su prema funkciji svrstani u delove odee ili u alat i pribor.

POSUDE OD STAKLA
Rimska tradicija u proizvodnji stakla negovana je u mnogobrojnim radionicama i tokom ranovizantijskog perioda. Ipak, stalni sukobi izmeu Carstva i varvarskih plemena, koji su obeleili kraj 4. i prvu polovinu 5. veka, doveli su do opteg osiromaenja stanovnitva, koje se ogledalo i u izradi staklenih posuda, mahom jednostavnog oblika (Plesniar-Gec 1975: 51). Iako tipoloki pojednostavljena i sve vie vezana za lokalne radionice, produkcija stakla se odvijala u znatnom obimu. Najee su izraivani predmeti za svakodnevni ivot, kao to su posude za konzumiranje pia, svetiljke i prozorska okna (Yelda Olcay 2001: 86). Iz utvrenja u erdapu potie znatan broj staklenih posuda karakteristinih za ranovizantijski period, poput pehara na stopi (kat. br. 139) ili boca sa konkavnim dnom (kat. br. 40), koje se javljaju jo od 4. veka (Isings 1957: 139, 162). esti su i balsamarijumi sa ravnim dnom (kat. br. 4144), kao i staklene svetiljke sa levkasto oblikovanim donjim delom (kat. br. 335352).

PEHARI NA STOPI
Najbrojniju vrstu ine pehari na stopi, koji su na teritoriji Romejskog carstva izraivani od 4. do 8. veka (Shepherd 1999: 373). Naeni su iskljuivo njihovi fragmenti, i to svega nekoliko delova oboda, dok su stope znatno ee. Obodi su ukaste i ukastozelenkaste boje, a prema njihovom obliku pehari su razvrstani u dva tipa. Prvi tip ine primerci sa ravnim i neprofilisanim obodom, kakvi su naeni u Pontesu (kat. br. 1) i Dijani (kat. br. 2). Analogije za njih poznate su iz Cariinog grada, gde su datovane u 6. i poetak 7. veka.16 Drugi tip su pehari sa prstenastim i zadebljanim obodom, takoe iz Pontesa (kat. br. 3) i Dijane (kat. br. 4), ali i iz Mihajlovca (kat. br. 5). Slini primerci iz jugozapadne Srbije, sa lokaliteta Zlatni kamen, protumaeni su kao lampe, odnosno kandila (
14 Nedostatak osnovnih podataka o nalazima sa pojedinih lokaliteta ponekad je posledica i gubitka terenske dokumentacije. 15 Predmete je nacrtao Aleksandar Kapuran 16 Neobjavljeno, inv. br. 4/75; 42/81; 19/82.

49

K ATALOG

1990: 13, sl. 4.), kao i nalazi iz Cariinog grada, datovani u 6. i poetak 7. veka (Bavant 1990: 211, cat. n 113, pl. XXXII/113). Kako su obodi sa erdapa veoma fragmentovani, nije iskljueno da i oni pripadaju kandilima-lampama. Stope pehara se odlikuju raznovrsnim oblikom, kao i razliitim dimenzijama, sa prenikom od 3,5 do 4,7 cm. Izraene su od providnog stakla zelene, bele, ute ili plave boje. Prema obliku stope izdvojeno je vie tipova i varijanti pehara. U prvi tip spadaju tri pehara sa kupastom stopom, ukraenom radijalno rasporeenim urezima, naena u Pontesu (kat. br. 68). Analogije su poznate iz ranovizantijskih slojeva u Salamini na Kipru (Chavane 1975: pl. 63/160) i Nikopolisu (Sheperd 1999: 339340, cat. no. 274, 293, fig. 11.12). Drugom tipu pripadaju pehari sa stopom ije bone strane i baza formiraju tup ugao (kat. br. 914). Javlja se u dve varijante. Kod prve varijante, poznate iz Dijane (kat. br. 9) i Pontesa (kat. br. 10), bone ivice stope lome se pri prelasku u nogu. U drugoj varijanti, reprezentovanoj nalazima iz Dijane (kat. br. 11), Pontesa (kat. br. 1213) i Milutinovca (kat. br. 14), stopa direktno prerasta u nogu. Primerci slini prvoj varijanti sreu se u Cariinom gradu,17 kao i na lokalitetima ean i Gornji Streoc na Kosovu (Ivanievi, pehar 2006: 143, fig. 4/12). Iz Cariinog grada potiu i pehari na stopi slini drugoj varijanti ovog tipa.18 Analogije za obe varijante opredeljene su u 6. i poetak 7. veka. Trei tip pehara na stopi predstavljen je primerkom iz naseobinskog sloja utvrenja Mora Vagei, koji ima tordiranu nogu (Rui 1994: 53, kat. br. 1117) (kat. br. 15). Slian pehar, ali bez tordirane noge, sree se u ranovizantijskom sloju Cariinog grada (Bavant 1990: 210, cat. n 93, pl. XXXII/93). etvrti tip je zastupljen peharima sa reljefno obraenom kupastom stopom, koja se zavrava viom i uom (kat. br. 1618) ili kraom i irom nogom (kat. br. 1923). Prvu varijantu ovog tipa predstavljaju nalazi iz Dijane (kat. br. 17) i Pontesa (kat. br. 16, 18), a slini primerci potiu iz Cariinog grada (Bavant 1990: 210, cat. n 95, pl. XXXII/95). Drugu varijantu takoe ine nalazi iz Dijane (kat. br. 1920) i Pontesa (kat. br. 2123), a njihove analogije poznate su iz Cariinog grada19 i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 63/166). Poput prethodnih tipova, i ovaj se vezuje za 6. i poetak 7. veka. Pehari petog tipa odlikuju se visokom konusnom stopom sa konkavnim stranama (kat. br. 2433), a javljaju se u dve varijante. Prvu varijantu ine jednostavni primerci, naeni u Hajdukoj vodenici (kat. br. 24) i Pontesu (kat. br. 2529), a njihove paralele sreu se u ranovizantijskim slojevima Cariinog grada (Bavant 1990: 210, cat. n 97, pl. XXXII/97), Feliks Romulijane (, . 1983: 103, sl. 77/4), Nikopolisa (Sheperd 1999: 339, cat. no. 279, fig. 11.12) i Salamine (Chavane 1975: pl. 18/157), dok sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji potie slian nalaz (Bierbrauer 1987: typ 1b, T. 139/32). Drugu varijantu predstavljaju pehari sa debljim, reljefno obraenim stranama stope, koji potiu iz Hajduke vodenice (kat. br. 30), Pontesa (kat. br. 3132) i Egete (kat. br. 33), a njihove analogije poznate su iz Cariinog grada, i to iz sloja 6. i poetka 7. veka.20 U esti tip svrstan je pehar na stopi malog prenika, otkriven prilikom istraivanja Dijane (kat. br. 34). Stopa je konveksno oblikovana i niska, a njene strane znatno su deblje nego kod prethodnih tipova. Identini primerci poznati su iz ranovizantijskih slojeva Cariinog grada21 i ezave ( 1984: sl. 20/14). Sedmi tip ine pehari na niskoj stopi ije su strane gotovo pravolinijske, kao to je sluaj kod primeraka iz Pontesa (kat. br. 3538) i Milutinovca (kat. br. 39). Slini nalazi sreu se u Italiji, na lokalitetu Invilino Ibligo, mada su njihovi zidovi neto deblji (Bierbrauer 1987: typ 1, T. 141/17), kao i u Cariinom gradu.22
2. Isto kao kat. br. 1. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,4 cm, prenik 6,6 cm. Dijana, 1981, sonda 32/82, zapadna kapija, unutar bedema, ispod osnove III, C564. Smetaj: Karata, depo.

1. Pehar na stopi od providnog ukastog stakla, od koga su ouvani samo neprofilisan, ravno izveden obod i deo vrata. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,5 cm, prenik 4 cm. Pontes, 1984, kv. M/13, sloj BC, C16 (T. I/1). Smetaj: Karata, depo.
17 Neobjavljeno, 25/89; 26/89. 20 Neobjavljeno, 41/84.

18 Neobjavljeno, 24/88; 31/00. 21 Neobjavljeno, 95/84.

19 Neobjavljeno, inv. br. 36/65. 22 Neobjavljeno, 107/97.

50

3. Pehar na stopi sa prstenasto zadebljanim obodom, nainjen od providnog ukastog stakla. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 5 cm, prenik 8 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. G/IV, o.s. II (T. I/3). Smetaj: Karata, depo. 4. Pehar na stopi sa prstenasto zadebljanim obodom, nainjen od providnog ukastozelenkastog stakla. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3,9 cm, prenik 8 cm. Pontes, 1981, kv. F/11, sloj B, C235 (T. I/4). Smetaj: Karata, depo. 5. Isto kao kat. br. 4. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,5 cm, ouvana duina 2,5 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum jama, C39. Smetaj: Karata, depo. 6. Pehar na koninoj stopi, nainjen od providnog bezbojnog stakla. Stopa je ukraena radijalno rasporeenim urezima. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 6 cm, prenik trbuha 8 cm, prenik stope 4,8 cm. Pontes, 1986, C86 (T. I/6). Objavljeno: Rui 1994: 53, kat. br. 1118, T. XL/10. 7. Isto kao kat. br. 6. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,2 cm, prenik stope 4,5 cm. Pontes. Objavljeno: Rui 1994: 53, kat. br. 1125. 8. Isto kao kat. br. 6. Fragmenti vie posuda zelene i svetloplave boje. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3,25,6 cm, prenik stope 4,55 cm. Pontes. Objavljeno: Rui 1994: 53, kat. br. 11191123, T. XL/11. 9. Pehar od providnog stakla zelene boje, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,5 cm, prenik 4 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum juni ugao, C24. Smetaj: Karata, depo. 10. Slino kao kat. br. 9, ali od providnog plaviastozelenkastog stakla. Fragmentovan. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3,7 cm, prenik 4,7 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj C, nivo B, C384 (T. I/10). Smetaj: Karata, depo. 11. Pehar od providnog zelenkastog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; visina 3,2 cm, prenik 4,9 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, C353. Smetaj: Karata, depo.

12. Slino kao kat. br. 11, ali od providnog plavog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,2 cm, prenik 3,6 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C94 (T. I/12). Smetaj: Karata, depo. . 13. Slino kao kat. br. 11, ali od providnog ukastog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; visina 2,9 cm, prenik 3,7 cm. Pontes, 1981, kv. G/12, jama 38`, C372. Smetaj: Karata, depo. 14. Isto kao kat. br. 13. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; visina 2 cm, prenik 4,3 cm. Milutinovac, 19811982. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1984: fig. 14/j. 15. Pehar od providnog svetloplavog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa sa tordiranom nogom. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,6 cm, prenik 4,5 cm. Mora Vagei (T. I/15). Objavljeno: Rui 1994: 53, kat. br. 1117, T. XL/9. 16. Pehar od providnog utog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2 cm, prenik 4,5 cm. Pontes, 1985, kv. M/13, sloj C, C614 (T. I/16). Smetaj: Karata, depo. 17. Slino kao kat. br. 16, ali od providnog utozelenog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3 cm, prenik 6 cm. Dijana, 1986, zapadni bedem, C1487a. Smetaj: Karata, depo. 18. Isto kao kat. br. 16. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,1 cm, prenik 4,7 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, jama 357`, C36. Smetaj: Karata, depo. 19. Pehar od providnog stakla tamnozelene boje, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,5 cm, prenik 3,5 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, osnova I, C66. Smetaj: Karata, depo. 20. Isto kao kat. br. 19. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,9 cm, prenik 3,8 cm. Dijana, 1995, sonda 75/94, C159. Smetaj: Karata, depo. 21. Slino kao kat. br. 19, ali od providnog utog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2 cm, prenik 4 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj II, C120 (T. I/21). Smetaj: Karata, depo.

51

22. Isto kao kat. br. 21. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,3 cm, prenik 3,9 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, profil bc, C14. Smetaj: Karata, depo. 23. Isto kao kat. br. 21. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,3 cm, prenik 4 cm. Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C77. Smetaj: Karata, depo. 24. Pehar od providnog zelenkastog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,4 cm, prenik 4 cm. Hajduka vodenica, 1969 (T. I/24). Smetaj: Karata, depo, kesa 52. 25. Isto kao kat. br. 24. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,2 cm, prenik 4,8 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C108. Smetaj: Karata, depo. 26. Isto kao kat. br. 24. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; visina 1,4 cm, prenik 4 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj C, C562. Smetaj: Karata, depo. 27. Isto kao kat. br. 24. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,5 cm, prenik 4,3 cm. Pontes, 1986, kv. N/14, jama 370a, C70. Smetaj: Karata, depo. 28. Isto kao kat. br. 24. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,2 cm, prenik 4,2 cm. Pontes, 1986, kv. GH/12, jama 82`, C176. Smetaj: Karata, depo. 29. Isto kao kat. br. 24. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2 cm, prenik 4 cm. Pontes, 1986, kv. 13/b, sloj b, C211. Smetaj: Karata, depo. 30. Pehar od providnog zelenkastog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,3 cm, prenik 4,1 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. G-9, oko 1,00 m juno od zida crkve, kesa 303 (T. I/30). Smetaj: Karata, depo.

31. Isto kao kat. br. 30. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,3 cm, prenik 4,8 cm. Pontes, 1983, kv. GH/13, jama 114`, C219 (T. I/31). Smetaj: Karata, depo. 32. Slino kao kat. br. 30, ali od providnog utog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1 cm, prenik 4,7 cm. Pontes, 1989, kv. N/15, jama 438`, C83. Smetaj: Karata, depo. 33. Isto kao kat. br. 32. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,5 cm, prenik 4,4 cm. Egeta, 1964, nekropola, sluajni nalaz. Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 34. Pehar od providnog zelenog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,2 cm, prenik 3,4 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, crvenkastomrka zemlja, sloj III, osnova II, C1397 (T. I/34). Smetaj: Karata, depo. 35. Pehar od providnog stakla zelene boje, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,8 cm, prenik 5 cm. Pontes, 1982, kv. S/19, sloj A, C290 (T. I/35). Smetaj: Karata, depo. 36. Slino kao kat. br. 35, ali od providnog plavog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,9 cm, prenik 3,7 cm. Pontes, kv. F/16, jama 48`, 1982, C84. Smetaj: Karata, depo. 37. Pehar od providnog zelenog stakla, od koga je ouvana kupasto oblikovana stopa. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1 cm, prenik 4,5 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, jama 375`, C78 (T. I/37). Smetaj: Karata, depo. 38. Isto kao kat. br. 37. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,5 cm, prenik 5 cm. Pontes, 1982, kv. N/19, sloj A, C252. Smetaj: Karata, depo. 39. Isto kao kat. br. 37. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 0,9 cm, prenik 3,1 cm. Milutinovac, 19811982. Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1984: fig. 14/k.

52

BOCA
Za staklenu bocu sa konkavnim dnom, koja je naena u Pontesu (kat. br. 40), analogije se sreu na nalazitima Gradina na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 36), Cariin grad (Bavant 1990: 211, cat. n 110112, pl. XXXII/110112; 212, cat. n 123, pl. XXXIII/123) i Hios (Balance 1989: fig. 50/15d), gde su datovane u 6, odnosno u prvu polovinu 7. veka.
K ATALOG

40. Boca sa konkavnim dnom od providnog ukastog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,7 cm, prenik 7 cm. Pontes, 1988, kv. M/13, jama 414`, C16 (T. I/40). Smetaj: Karata, depo.

BALSAMARIJUMI
Balsamarijumi sa ravnim dnom, izraeni od stakla zelenkaste boje, potiu iz Pontesa (kat. br. 4144), Hajduke vodenice (kat. br. 9) i Dijane (kat. br. 10). Za ovu vrstu posuda analogije su poznate sa lokaliteta Invilino Ibligo (Bierbrauer 1987: T. 157/9), a slini primerci sa Gradine na Jelici ( 1988: T. I/3) i iz Cariinog grada23 datovani su u 6. i poetak 7. veka.
K ATALOG

41. Balsamarijum sa zaravnjenim dnom, od providnog zelenkastog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,8 cm, prenik 1,3 cm. Pontes, 1979, kv. K/7, sloj II, C290 (T. I/41). Smetaj: Karata, depo. 42. Isto kao kat. br. 41. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3,1 cm. Pontes, 1981, kv. G/12, jama 38`, C373. Smetaj: Karata, depo.

43. Isto kao kat. br. 41. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 1,3 cm, prenik 4,1 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. G-9, 1 m od junog zida crkve, kesa 303. Smetaj: Karata, depo. 44. Isto kao kat. br. 41. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,7 cm, prenik 1,7 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, vojnike barake, prostorija 2, ispod osnove II, C1843. Smetaj: Karata, depo.

DELOVI ODEE I NAKIT

O izgledu odee u ranovizantijskom periodu najvie podataka pruaju likovni izvori poto ostaci tkanina, vune i koe uglavnom nisu ouvani. Ipak, tokom istraivanja mnogobrojnih lokaliteta, pre svega nekropola, sakupljeni su delovi odee od metala i kosti, kao i predmeti od stakla i drugih materijala, iji poloaj na skeletu pokojnika takoe ukazuje na nain odevanja u Istonom carstvu. Sve to pokazuje da su Romeji praktikovali rimski nain odevanja, pa su i dalje nosili tunike, mada su mukaraci koristili i pantalone, koje su jo ranije bile preuzete od varvara. Pridravanjem odreenih normi u odevanju izraavana je pripadnost etnikoj ili socijalnoj grupi. Pojedine delove odee ne treba, meutim, vezivati iskljuivo za jednu populaciju jer su ih zbog procesa akulturacije i trgovakih veza mogli koristiti i pripadnici drugih naroda. Osim toga, prihvatanje stranog naina odevanja ponekad je
23 Neobjavljeno, 13/98.

bilo i vid politikog protesta (Phillips 1992: 25, 31; 2004: 185186). Isto vai i za nakit koji, strogo uzevi, nije deo odee, mada zajedno sa njom ini nonju, odslikava trenutnu modu i poimanje lepog, a ujedno je i simbol statusnog izdvajanja. Zavisno od ekonomskog poloaja vlasnika, izraivan je od zlata, srebra, bronze ili gvoa, a koriena je i kombinovana tehnika uz primenu razliitih materijala, kao to su kost, staklo, dragi i poludragi kamen, koji su nakitu davali lepi izgled i veu vrednost. Tokom arheolokih istraivanja erdapskih utvrenja na desnoj obali Dunava sakupljena je znatna koliina predmeta ove vrste, koji su grupisani prema funkciji, pa se izdvajaju kope za pojas i obuu, fibule, igle za odeu, prstenje, narukvice, naunice, perle i privesci. Posebnu grupu ine delovi torbica, koji se mogu razvrstati u okove, zatvarae i kope.

53

KOPE
Pojas od koe ili tkanine, koji su nosili i mukarci i ene, zakopavao se pomou kope koja je imala okov za uvrivanje ili je bila jednostavne izrade. Stoga su izdvojene kope tipa Salona-Histrija i tipa Suidava, kao i jednostavne kope pravougaonog, krunog ili ovalnog oblika. Izraivane su od raznovrsnog materijala, najee od metala, bronze ili gvoa, dok su pojedini primerci napravljeni od kosti.

/ KOPE TIPA SALONA-HISTRIJA / Na irem prostoru erdapa naene

su tri kope sa okovima, koje pripadaju tzv. tipu Salona-Histrija. One su karakteristian ranovizantijski proizvod iz druge polovine 6. i prve polovine 7. veka. Iako se prvenstveno vezuju za Romeje, koristili su ih i pripadnici drugih naroda (Vinski 1974: 24; Varsik 1992: 80, T. VI; Garam 2001: 109). erdapski primerci nainjeni su od bronze i identinog su oblika, sa petljasto izvedenim zadnjim krajem u vidu pravougaonika, koji je sa telom kope liven iz jednog dela (kat. br. 4547). Analogije za pomenute primerke nalazimo u Saloni (Vinski 1974: 24, T. XVII/13; Buljevi i dr. 1994: 236, kat. br. 32), na gepidskoj nekropoli iz vremena avarske dominacije Kelked Feketekapu A (Kiss 1996: 67, T. 50/A223/6), kao i na nekropolama akberenji Ordonpusta (Garam 2001: 109, T. 75/2) i Kelked Feketekapu B (Kiss 2001: 6566, T. 41/132/14). Kope sa teritorije Maarske opredeljene su u kraj 6. i prvu treinu 7. veka. Slini primerci, koji na zadnjem kraju nemaju petlju, sreu se u Cariinom gradu,24 potom u Rumuniji (Varsik 1992: . 1/11; Oan-Margitu 2006: 347, T. I/1) i na lokalitetu Sarahane u Istanbulu (Harrison 1986: 265, Cat. No. 565). Slina kopa, kod koje je petlja na zadnjem delu izvedena savijanjem krajeva, a ne livenjem, potie iz avarskog groba u Lovencu, koji je novcem Iraklija (610641) i njegovog sina Iraklija Konstantina datovan u period izmeu 613. i 641. godine (Vinski 1958: 23, T. VII/2025; Mrkobrad 1980: T. LXIX/6; Garam 1992: 144, T. 50/3). Kope ovog tipa inile su inventar grobova s kraja 6. i iz prve treine 7. veka (Garam 2001: 109, T. 75/39).
K ATALO G

45. Kopa sa telom u obliku pravougaone ipke polukrunog preseka, iji se zadnji deo zavrava upravno postavljenom pravougaonom petljom, a prednji kvadratnim proirenjem sa konveksnim bonim stranama koje prelaze u polukruni prednji deo sa ovalnim otvorom. Od kvadratnog, kruno perforiranog proirenja prua se profilisan i povijen trn. Na donjoj strani kope nalaze se dve vertikalno postavljene petlje kvadratnog oblika, koje su kruno perforirane, a na gornjoj strani petljasto izvedenog zadnjeg dela urezana je cik-cak linija. Bronza, livenje; duina 4,1 cm, irina 1,6 cm. Sip, 1965, kvadrant B2, sonda 1, inv. br. 37, muz. inv. br. 777778 (T. II/45). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

46. Isto kao kat. br. 45. Bronza, livenje; duina 4,1 cm, irina 1,6 cm. Dijana, 1984, C967a. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 204, kat. br. 466, T. 51/12. 47. Slino kao kat. br. 44, osim to gornja strana petljasto izvedenog zadnjeg dela nije ukraena. Bronza, livenje; duina 4 cm, irina 1,5 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. K12, uz zapadni deo krivine severoistonog zida, inv. br. 113.

/ KOPE TIPA SUIDAVA / Kope tzv. tipa Suidava nainjene su od bronze. Izvesno vreme se smatralo da su karakteristine samo za priobalni pojas donjeg Dunava i iru oblast erdapa (Vinski 1974: 38). Rezultati novijih istraivanja, meutim, potvrdili su njihovo prisustvo i na prostoru koji nije ulazio u sastav Romejskog carstva, to znai da su ih, osim romejske populacije, koristili i pripadnici raznih plemena, kod kojih ponekad ine jedini nalaz u grobovima ena. Osim od bronze, ove kope su izraivane od srebra (Varsik 1992: 79, T. VI; Schulze-Drrlamm 2002: 149150, Abb. 54). U Dijani su naene tri kope ovog tipa. Dva primerka su ukraena veoma stilizovanom predstavom ljudske maske, izvedenom tehnikom prolamanja (kat. br. 4849). Ovom tipu moda pripada i primerak sa pravougaono prolomljenim donjim delom, podeljenim poprenom trakom (kat. br. 50). Kope ovog tipa karakteristine su za drugu polovinu 6. i prvu polovinu 7. veka, to pokazuju mnogobrojni nalazi iz tog perioda. Ipak, pojedini autori ih datuju iskljuivo u
24 Neobjavljeno, inv. br. 19/53.

54

vreme od sredine do kraja 6. veka (Schulze-Drrlamm 2002: 246), mada gornju granicu, kako se ini, treba prihvatiti sa rezervom. Analogije za prva dva primerka potiu iz groba mukarca sa teritorije Bavarske (Schulze-Drrlamm 2002: 235, Abb. 89/3), zatim iz Kranja (Bitenc, Knific 2001: 62, kat. br. 187), sa gepidske nekropole na lokalitetu Homezevaarhelji, gde je u grobu broj 65 naena gvozdena kopa (Bna, Nagy 2002: T. 17/65/4, T. 75/8), iz Cariinog grada25 i sa Donjikog brda kod Kragujevca (, . 1978: 71, . . 4, . 149). Identini primerci poznati su sa avarske nekropole Dek G, iz groba br. 25 (Garam 2001: Taf. 61/8), sa lokaliteta Mokranjske stene ( 1984: 223224, sl. 216/5), kao i sa eponimnog lokaliteta u Rumuniji (Tudor 1974: fig. 34/1). Paralele se sreu i u Maloj Aziji (Schulze-Drrlamm 2002: 148, cat. no. 115). Sline su im kope iz Batajnice (, . 1997: 338, . . 595), Cariinog grada ( 1950: sl. 35), ezave ( 1984: sl. 22/10), kao i iz Bugarske, sa nalazita Sadovec Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 12/1, 5, 7) i Pernik ( 1981: 177, o. 119/34). Kope istog tipa, ukraene listolikim motivom krsta, poznate su sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 15/5) i iz Cariinog grada (, , 1977: 193194, . . 2627, . XI/12).
K ATALOG

48. Kopa sa polukrunim okovom i pravougaonom preicom. Okov je tehnikom prolamanja ukraen u vidu krstolikog motiva. Donji deo vertikalnog kraka krsta uokviren je sa dva kruna otvora, dok se ispod krsta nalazi polumeseasti ornament. Na spoljnoj strani donjeg dela kope je loptasto ojaanje. Pravougaoni deo preice ima luno oblikovane strane i izvuene uglove. Trn nedostaje. Bronza, livenje; duina 5,3 cm, irina 2,8 cm. Dijana, 1979, C153 (T. II/48). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 464, 204, T. 51/11.

49. Isto kao kat. br. 48. Bronza, livenje; duina 5 cm, irina 2,3 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, juno proirenje, graevina sa apsidama, C55. Smetaj: Karata, depo. 50. Kopa sa polukrunim donjim i pravougaonim gornjim delom. Prednji kraj je pravougaono prolomljen, a zadnji je prolomljen u vidu dva otvora, od kojih je jedan polukruni, a drugi pravougaoni. Kopa ima povijen trn. Bronza, livenje; duina 3,6 cm, irina 2 cm. LjubievacGlamija, sonda IV proirenje, C87 (T. II/50). Objavljeno: 1980: 98, T. XXVI/LXXXVII.

/ PRAVOUGAONA KOPA SA KRUNIM PROIRENJEM / Na lokalitetu LjubievacGlamija naena je kopa izraena tehnikom prolamanja, koja se sastoji od jednog pravougaonog i jednog krunog dela (kat. br. 51). Analogni primerci poznati su iz Cariinog grada (, , 1977: 193, . . 24, . X/1) i sa lokaliteta Selena, i to iz ostave ili groba, a opredeljeni su u prvu polovinu 7. veka (Vinski 1958: 23; K ATALOG Bugarski 2006: 170171).
51. Kopa sa pravougaonim gornjim i krunim donjim delom. Trn nedostaje. Bronza, livenje; duina 4 cm, irina 2,6 cm. LjubievacGlamija, 1982, kv. H-8, sonda XVI/82 (T. II/51). Objavljeno: 1980: 98, T. XXVI/XXXVI.

K ATALOG

/ KOPA KVADRATNOG OBLIKA / U Dijani je naena kvadratna kopa sa blago naglaenim uglovima, izraena tehnikom prolamanja (kat. br. 52). Istovetan primerak iz Feliks Romulijane datovan je 4. i prvu polovinu 5. veka ( 2003: 174, . . 396), to treba prihvatiti sa rezervom.

52. Kopa pravougaonog oblika, sa lunom prednjom ivicom i blago naglaenim uglovima. Na sredini je suena i podeljena na dva dela, pri emu je zadnji deo perforiran u obliku slova T, a prednji u obliku pravougaonika sa jednom lunom stranom. Trn nedeostaje. Bronza, livenje; duina 3,7 cm, irina 3,3 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, osnova II/III, C46 (T. II/52, sl. 29). Smetaj: Karata, depo.
25 Neobjavljeno, 138/02; 173/02

Sl. 29. Kopa (kat. br. 52)

55

/ SRCOLIKA KOPA / Za srcoliku kopu iz Dijane (kat. br. 53) paralele su poznate
K ATALOG

iz Cariinog grada,26 Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 46/465) i Sarda (Crawford 1990: E11, fig. 354).

53. Kopa srcolikog oblika, iji je prednji kraj izveden u vidu trougaonog ojaanja. Trn nedostaje. Bronza, livenje; duina 3,5 cm, irina 2,7 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 1, konstrukcija sa malterom i opekom, C7 (T. II/53). Smetaj: Karata, depo.

/ KOPA U OBLIKU SLOVA D / Iz Dijane potie i kopa u obliku slova D (kat. br. 54), ije se analogije sreu na lokalitetu Leevci u okolini Splita (Mrkobrad 1980: T. XXVIII/13), dok slian primerak potie sa Gradine na Jelici.27
K ATALO G

54. Kopa u obliku slova D, krunog preseka, sa zadebljanim prednjim krajem. Trn nedostaje. Bronza, livenje; duina 3 cm, irina 2 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, mrka rastresita zemlja, ispod osnove I, C168 (T. II/54). Smetaj: Karata, depo.

/ OVALNA KOPA SA GLAVAMA IVOTINJA / Na lokalitetu Dijana, u sloju iz ranovizantijskog perioda, naena je ovalna kopa iji se prednji deo zavrava u vidu dve konfrontirane ivotinjske glave. Kopa je popravljana, to pokazuje naknadno dodat trn (kat. br. 55).
K ATALO G

55. Kopa ovalnog oblika, ija se prednja strana zavrava u vidu glava ivotinja okrenutih jedna ka drugoj. Na zadnjem, valjkasto oblikovanom delu nalaze se naknadno stavljen trn i manji ovalni, sada oteen okov. Bronza, livenje; duina 1,9 cm, irina 3,4 cm. Dijana. Smetaj: Karata, depo (T. II/55, sl. 30).
Sl. 30. Kopa (kat. br. 55)

/ KOPA PRAVOUGAONOG OBLIKA / Ovaj tip kope je konstatovan u

Dijani (kat. br. 56), a slian primerak potie iz ranovizantijskog utvrenja Gradina na Jelici.28
K ATALOG

56. Kopa pravougaonog oblika i preseka, sa luno oblikovanim uglovima na jednom kraju. Na suprotnom kraju kraci preice su perforirani jer je kroz njih prolazila valjkasta osovina. Kopa je na sredini ojaana rebrom pravougaonog preseka, od koga se ka valjkastom delu prua trn sa pravougaonim presekom i povijenom glavom. Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 4,5 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj BC, C281 (T. II/56). Smetaj: Karata, depo

26 Neobjavljeno, 46/02.

27 Neobjavljeno, 5/86.

28 Neobjavljeno, 4/96.

56

/ KOPE OVALNOG OBLIKA / U utvrenjima na irem prostoru erdapa naeno je nekoliko ovalnih kopi (kat. br. 5761). Analogni primerci za kat. br. 5760 potiu sa nekropole iz Rakovana (Mileti 1970: . V/51), zatim iz Novih Banovaca, gde je kopa bila u vlasnitvu pripadnika germanske populacije (Mrkobrad 1980: T. XXXVIII/4), kao i iz Cariinog grada.29 Za kopu iz Ua Poreke reke (kat. br. 61) analogije se sreu na prostoru Galije (Kazanski 2002: pl. 13/1041/1415, pl. 38/2135/13), kao i u Sadovecu, na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 9/16).
K ATALOG

57. Kopa ovalnog oblika i preseka, sa trnom iji je zadnji kraj petljasto izveden, dok je prednji povijen. Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 3 cm. Hajduka vodenica, 1967, kula A, ut, inv. br. 25 (T. II/57). Smetaj: Karata, depo. 58. Kopa ovalnog oblika i pravougaonog preseka, bez trna. Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, irina 3,2 cm. MihajlovacBlato, 1964, kv. EF, sonda III, o.s. 6 (T. II/58). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 59. Kopa ovalnog oblika i krunog preseka, sa trnom pravougaonog oblika i preseka, koji se na donjem kraju petljasto zavrava, dok mu je vrh povijen i nalee na zadebljani prednji kraj preice. Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 4 cm. Dijana, sonda 24/81, kaldrma VI veka, C401 (T. II/59). Smetaj: Karata, depo.

60. Isto kao kat. br. 60. Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, irina 3,4 cm. Dijana, sonda 66/89, tamnomrka zemlja iznad osnove I, C14. Smetaj: Karata, depo. 61. Kopa ovalnog oblika i krunog preseka, sa trnom pravougaonog oblika i preseka, iji se donji kraj petljasto zavrava. Gvoe, kovanje; najvei prenik 5 cm. Ue Poreke reke, sektor termi, 1968, inv. br. 98 (T. II/61). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

/ KOPE ZA OBUU / Posebnu vrstu ine kope manjih dimenzija, koje su najverovatnije sluile za zakopavanje obue (kat. br. 6265), a moda i za privrivanje raznog remenja (Claus 1989: 491603; artin 1995: 629680). Na prostoru erdapa sakupljeno je nekoliko ovakvih predmeta, koji podseaju na pojasne kope jednostavnog oblika. Poznata je kopa u obliku slova D (kat. br. 62), kao i kvadratna (kat. br. 63), kruna (kat. br. 64) i ovalna (kat. br. 65) kopa. Svi primerci potiu iz Dijane, osim ovalne kope (kat. br. 65) sa lokaliteta Rtkovo Glamija I. U Cariinom gradu naena je neto masivnija kopa, slina kvadratnim kopama.30
K ATALOG

62. Mala kopa u obliku slova D, sa ojaanim zadnjim delom i ouvanim trnom pravougaonog oblika i preseka, koji je povijen i dui od preice. Na prednjem delu preice nalazi se motiv u vidu koncentrinih krugova. Bronza, livenje; duina 2,3 cm, irina 2,4 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, tamnomrka zemlja, osnova II, C1 (T. II/62). Smetaj: Karata, depo. 63. Mala kopa kvadratnog oblika i preseka, sa ouvanim trnom. Bronza, livenje; duina 2 cm, irina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C1414 (T. II/63). Smetaj: Karata, depo.

64. Mala kopa krunog oblika i preseka, sa trnom iji je donji kraj petljasto oblikovan. Bronza, livenje; prenik 2 cm. Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija, ispod osnove II, C553 (T. II/64). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 204, kat. br. 461, T. 51/9.31 65. Mala kopa ovalnog oblika i krunog preseka, bez trna. Bronza, livenje; duina 2,5 cm, irina 2,2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 2I, C33. Smetaj: Karata, depo.

29 Neobjavljeno, 82/81.

30 Neobjavljeno, 60/98.

57

/ KOTANE KOPE / Na irem prostoru erdapa naene su i kope izraene od

ivotinjskih kostiju. Mogu biti pravougaone, kao to je primerak iz Pontesa (kat. br. 66), ili u obliku slova D (kat. br. 67), poput nalaza sa lokaliteta Mora Vagei. Pravougaono oblikovanoj kotanoj kopi (kat. br. 66) slian je nalaz sa lokaliteta Svetinja kod Viminacijuma (, . 1987: sl. 20/1). Iz Maarske potie masivnija kopa neto grublje izrade, sa poprenim otvorom ispod donje strane T izreza (Rosner 1999: 32, T. 15/193/7), koja moda pokazuje da na primerak nije dovren i da predstavlja poluproizvod. Slina pravougaona kopa sa zaobljenim uglovima poznata je iz Cariinog grada, mada se na njenoj gornjoj strani nalazi nekoliko otvora koji formiraju motiv veoma stilizovane ljudske maske.32 Slini primerci iz Sibira i istonoevropskih stepa opredeljeni su u iri period od kraja 6. do 10. veka ( 1981: 40, . 19/25, 26, 74, 75, 24/11, 27/71), a nekoliko kopi iz grobova na Gornjem Altaju datovano je u 78. vek ( 1965: 24, T. XV/13; 25, XIX/20; 26, XXI/8, 9).
66. Kopa pravougaonog oblika i polukrunog preseka, suena u gornjem delu. Suenje je perforirano jer kroz njega prolazi nosa trna, koji nedostaje. Glava preice izrezana je u obliku slova T. Kost; duina 6 cm, irina 3 cm. Pontes, 1985, kv. N/13, jama 268`a, C470 (T. II/66, sl. 31). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 8788, kat. br. 424, T. XXV/8. 67. Kopa u obliku slova D. Trn nedostaje. Kost; duina 4,7, irina 2,3 cm. Mora Vagei (T. II/67). Objavljeno: Petkovi 1995: 88, kat. br. 425, T. XXV/9.

Sl. 31. Kopa (kat. br. 66)

POJASNI JEZIAK
Na pojasu se ponekad nalazio i jeziak od razliitih vrsta metala, kao to su zlato, srebro, bronza i gvoe, a ponekad je koriena i kost. U Hajdukoj vodenici su naena tri primerka od pozlaenog srebra, pravougaonog oblika, sa jednom lunom stranom i dve perforacije za privrivanje (kat. br. 68). Sudei po materijalu od koga su nainjeni, njihovi vlasnici su imali veliki ugled. Dva slina bronzana jezika, sa etiri,33 odnosno jednom perforacijom za privrivanje, poznata su iz Cariinog grada.34
K ATALOG

68. Jeziak pravougaonog oblika, iji je donji kraj zaobljen, a gornji je zupasto ornamentisan. Na sredini oplate, ispod gornjeg ornamentisanog dela, nalaze se dva kruna otvora. Nedostaje nitna za privrivanje. Tri komada. Srebro, zlato, iskucavanje; duina 2,6 cm, irina 1,6 cm. Hajduka vodenica, kv. E-10, 1969, inv. br. 138 (T. II/68).

FIBULE
Kao dananje sigurnosne igle, fibule su sluile za privrivanja odee. Bile su jednostavne, izraene od gvoa, ili neto sloenije, dobijene livenjem bronze. Koristile su ih ene, prvenstveno za uvrivanje gornjeg dela odee, pri emu je kod Romeja noena uglavnom jedna fibula na grudima ( 2004: 192). Prema opte prihvaenim podelama, fibule iz ire oblasti erdapa svrstane su u tri tipa. Prvi tip su bronzane fibule sa posuvraenom nogom i obmotajem, drugi ine fibule od bronze ili gvoa, sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem, dok je trei tip zastupljen lunom fibulom sa prstastim ukrasima na glavi.
31 Nalaz je publikovan sa pogreno navedenim brojem C kartona (533). 33 Neobjavljeno, 34/02. 32 Neobjavljeno, 90/01. 34 Neobjavljeno, 213/84

58

Stratigrafski podaci i mnogobrojne analogije sa teritorije nekadanjeg Istonog carstva omoguavaju datovanje fibula iz erdapa u 6. i 7. vek. Fibule sa obmotajem i fibule sa pseudoobmotajem istovremene su sa kopama tipa Suidava i Salona-Histrija i jedan su od elemenata tipinih za ranovizantijsku materijalnu kulturu.

/ FIBULE SA POSUVRAENOM NOGOM I OBMOTAJEM / Neto su

starije bronzane fibule sa posuvraenom nogom i obmotajem. Prema nainu ukraavanja i odnosu irine stope i luka, izdvojene se tri razvojne faze, tj. tri varijante (Uenze 1992: 146154), mada postoje i drugaije tipologije (Teodor 1997). U najstariju varijantu spadaju primerci iji su luk i stopa priblino iste irine, a dekorisana je prvenstveno stopa. Stopa fibule iz Dijane ukraena je koncentrinim krugovima (kat. br. 69), to je poznato i sa drugih lokaliteta. Slian primerak otkriven je u Sadovecu, na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 3/1). U razvoju ovih fibula uoava se i prelazna forma, odnosno irina luka se postepeno poveava, a ukraeni su ravnomerno i stopa i luk (kat. br. 7087), i to takastim linijama (kat. br. 6972), koncentrinim krugovima povezanim kosom linijom (kat. br. 76), kombinacijom pravolinijskih ureza i krsta nejednakih krakova (kat. br. 77), urezanim krstom nejednakih krakova (kat. br. 78), cik-cak linijama, ponekad sa takastim ornamentom (kat. br 8082), i utisnutim ovalnim motivima (kat. br. 82, 87). Karakteristini su i urezi u vidu slova H (kat. br. 83), sedmokraki, zrakasto rasporeeni ukrasi (kat. br. 84) i rozeta (kat. br. 86). Kako je upotreba fibula ove varijante bila veoma rasprostranjena, analogije i slini primerci poznati su sa mnogih lokaliteta. Sa nalazita Budinarci u Graditu (Bunigrad) u Makedoniji potie gvozdena fibula datovana u period od 3. do 6. veka (Mikuli 2002: 200, Abb. 95/2), koja je po obliku slina primercima sa takastim linijama, otkrivenim na lokalitetima Dijana (kat. br. 70), Akve (kat. br. 71) i Mora Vagei (kat. br. 72). Iz Makedonije je poznata i fibula iz 67. veka (, 1995: T. I/10), analogna primerku iz Dijane (kat. br. 75). Dve fibule iz Pernika u Bugarskoj sline su primerku iz Dijane (kat. br. 76) ukraenom koncentrinim krugovima, pri emu jedna ima identian ornament na luku, dok je druga neornamentisana ( 1981: 168169, o. 107/2, 108). Ovom primerku iz Dijane sline su i fibule sa lokaliteta Gradite u Makedoniji (Mikuli 2002: 300, Abb. 199/1), kao i iz Rumunije (Tudor 1974: fig. 36/1; Teodor 1997: fig. 3/4). Za fibulu ukraenu urezanim linijama, takoe iz Dijane (kat. br. 77), analogije potiu iz Feliks Romulijane (, . 1983: 136, . . 194), dok je u Sloveniji naena fibula slina nalazu iz Akva, koja je na luku ukraena cik-cak linijom, a na stopi urezanim krstom (kat. br. 78). Primerak iz okoline Ljubljane, osim ovog ukrasa, na luku ima natpis VMM (Bitenc, Knific 2001: 58, kat. br. 169). Na prostoru Akva sluajno su naene fibule sa cik-cak ornamentom (kat. br. 8081), analogne primercima iz Pernika ( 1981: o. 109, 110/1), dok je fibuli iz Dijane (kat. br. 82) slian primerak iz Cariinog grada.35 Motiv rozete javlja se na primerku iz Pontesa (kat. br. 86), ali i iz Cariinog grada, dok je neornamentisana stopa fibule iz ranovizantijskog sloja tvrave Ras slinog oblika kao na primercima iz Pontesa (kat. br. 86) i Akva (kat. br. 87) (Popovi, M. 1999: 111, 314, k. br. 63, sl. 58/2). U poslednjoj fazi razvoja fibule ovog tipa imaju iri, raznovrsno ornamentisan luk. Sa ireg prostora erdapa samo jedna gvozdena fibula moda pripada ovoj varijanti (kat. br. 88). Slini nalazi, opredeljeni u 6. vek, poznati su sa lokaliteta Sadovec Golemanovo Kale u Bugarskoj (Uenze 1992: T. 3/14). Specifina je fibula iz Akva, sa natpisom V+IN, koji je razreen kao VIVO IN + (, . 1981: 174). Zbog fragmentovanosti se ne moe svrstati u odreenu varijantu (kat. br. 79). Slian joj je primerak iz okoline Ljubljane, na ijoj se stopi nalazi krst sa proirenim kracima, uokviren takastom linijom, a na luku natpis VMM (Bitenc, Knific 2001: 58, kat. br. 169). Sa ireg prostora erdapa potie i jedna neukraena fibula (kat. br. 75), koja moda predstavlja posebnu varijantu koja se ne javlja u podeli S. Uence. U Akvama je sluajno naen primerak sa lukom i stopom priblino iste irine (kat. br. 71), to znai da pripada
35 Neobjavljeno, inv. br. 31/74.

59

najstarijim fibulama ove vrste, mada ima ukraen luk, karakteristian za zavrnu fazu. Ovaj primerak najverovatnije predstavlja prelaznu varijantu, koja je imala i druge odlike osim onih koje navodi S. Uence. Fibule su na irem prostoru erdapa uglavnom naene u stratigrafski nedovoljno definisanim slojevima, pa su tipoloki obraene prema podeli S. Uence. Treba napomenuti da je nekoliko fibula sa ornamentima na luku i stopi svrstano u drugu fazu (kat. br. 78, 8385), iako znatno iri luk ukazuje na treu fazu. Stoga ovakvi primerci moda predstavljaju prelaznu formu izmeu pomenutih faza. Osim elemenata za utvrivanje etapa razvoja ovih fibula, postoje i indikatori za njihovo dalje razvrstavanje. Prema zavretku luka u obliku izvijene (kat. br. 78, 80, 82), krune (kat. br. 6970, 72), spiralno izvedene petlje i sl., mogu da se izdvoje podvarijante zastupljene u svim fazama razvoja.
K ATALOG

69. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Gornja proirena povrina luka trapezoidnog je oblika i neornamentisana, dok se na gornjoj povrini stope nalaze tri koncentrina kruga postavljena u pravoj liniji. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 7,5 cm, irina 1 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, juni bedem, ispod osnove II, C51 (T. III/69). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 190, kat. br. 370, T. 41/6. 70. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka, kao i gornja povrina stope, ukraena je vertikalnom, takastom linijom. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,5 cm, irina 0,9 cm. Dijana, 1984, C981 (T. III/70). Smetaj: Karata, depo Objavljeno: Grbi 1994, 190, kat. br. 368, T. 41/5. 71. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem, delimino oteena. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa dve takasto izvedene linije. Nedostaju arnir i igla. Bronza, livenje; duina 4,8 cm, irina 0,8 cm. Akve, p. br. 321/32 (T. III/71). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 72. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa dve paralelne, takasto izvedene linije, kao i sa dve popreno urezane linije na donjem kraju, dok je gornja povrina stope dekorisana jednom takastom linijom. Luk se zavrava neto veom krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 5 cm, irina 1 cm. Mora Vagei, inv. br. 101 ili 114 (T. III/72). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: fig. 10/9.

73. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk, koji je delimino oteen. Gornja proirena povrina luka ukraena je takastom linijom. Donji deo gornje strane stope ukraen je sa etiri rebra, grupisana po dva. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje, duina 4,1 cm, irina 1 cm. Akve, p. br. 321/11 (T. III/73). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 74. Isto kao kat. br. 73. Bronza, livenje; duina 4,6 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, C59. Smetaj: Karata, depo. 75. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,5 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, osnova I, C59 (T. III/75). Smetaj: Karata, depo. 76. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Gornja proirena povrina luka trapezoidnog je oblika i ukraena nizom koncentrinih krugova, meusobno povezanih kosim linijama. Gornji deo suene noge ukraen je sa tri koncentrina kruga, uokvirena sa dve urezane linije. Stopa i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 5 cm, irina 1 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 3, C1491 (T. III/76). Smetaj: Karata, depo. 77. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa tri linije, od kojih je sredinja prava, dok su bone luno izvedene. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite delimino sauvanog arnira. Na gornjem delu noge zrakasto su urezane etiri linije, grupisane po dve, izmeu kojiih je motiv krsta. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,5 cm, irina 1,9 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, ispod osnove III, C566 (T. III/77, sl. 32). Smetaj: Karata, depo Objavljeno: Grbi 1994: 190, kat. br. 369, T. 41/4.

Sl. 32. Fibula (kat. br. 77)

60

K ATALOG

78. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Na gornjoj proirenoj povrini luka vertikalno je postavljeno rebro koje deli luk na dva dela, ukraena sa po jednom cik-cak linijom uokvirenom urezanim linijama. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Gornji deo noge je trapezoidnog oblika i ukraen je urezanim krstom, koji je uokviren sa dve paralelno urezane linije du ivica. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 5,3 cm, irina 1,4 cm. Akve (T. III/78). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 173174, T. XVI/5. 79. Fibula sa delimino ouvanom stopom na kojoj se nalazi natpis V+IN. Igla nedostaje. Bronza, livenje; ouvana duina 2,1 cm, irina 1,2 cm. Akve. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 173174, T. XVI/4. 80. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka je po vertikalnoj osi plastinim rebrom podeljena na dva dela, koja su ukraena sa po jednom urezanom cik-cak linijom uokvirenom sa dve horizontalne linije. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,3 cm, irina 1,2 cm. Akve, ul. knj. 176 (T. III/80). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981, 173174, T. XVI/6. 81. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem, fragmentovana. Gornja proirena povrina luka je po vertikalnoj osi plastinim rebrom podeljena na dva dela, koja su ukraena sa po jednom urezanom cik-cak linijom u ijim temenima se nalaze plastina ispupenja. Gornja povrina stope ukraena je du ivica urezanim linijama, izmeu kojih je vertikalna takasta linija. Bronza; duina 3,9 cm, irina 1 cm. Akve, p. br. 321/31 (T. III/81). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 82. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa po jednom paralelnom cik-cak linijom smetenom uz ivice, u ijim temenima se nalaze takasti motivi. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Gornji deo noge ukraen je utisnutim ovalnim motivom, u ijem centru je takasti ornament od koga se zrakasto pruaju urezane linije. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,3 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, C1247 (T. III/82). Smetaj: Karata, depo

83. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa dve paralelne cik-cak linije smetene uz ivice, u ijim temenima se nalaze takasti motivi. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Gornji deo noge ukraen je sa pet pravolinijski poreanih motiva u obliku slova X. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,3 cm, irina 1,5 cm. Korbovo (T. III/83). Objavljeno: Jankovi, . 1981: sl. 70. 84. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa dve paralelne cik-cak linije smetene uz ivice, u ijim temenima se nalaze takasti motivi. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Gornji deo noge ukraen je sa pet sedmokrakih motiva poreanih u pravoj liniji. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4 cm, irina 0,9 cm. Akve (T. III/84). Objavljeno: Jankovi, . 1981: 173, T. XVI/3. 85. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina profilisanog luka ukraena je sa dve paralelne cikcak linije smetene uz ivice, u ijim temenima se nalaze takasti motivi. Luk se zavrava krunom kukom, ispod koje je leite arnira. Donji kraj gornjeg dela noge ima kvadratno proirenje sa urezanim motivom u obliku slova X. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,5 cm, irina 1,2 cm. Akve (T. III/85). Objavljeno: Jankovi, . 1981: 173174, sl. 69/E. 86. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ukraena je sa dve paralelne, horizontalno urezane linije. Gornji deo noge ornamentisan je sa dve paralelne linije, izmeu kojih je utisnuta osmokraka rozeta. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 3,4 cm, irina 0,8 cm. Pontes, 1986, sluajni nalaz, C512 (T. III/86). Smetaj: Karata, depo 87. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proirena povrina luka ornamentisana je sa dve paralelne, horizontalno urezane linije. Gornji deo noge ukraen je utisnutim ovalnim motivom, u ijem centru se nalazi takasti ornament od koga se zrakasto pruaju urezane linije. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 3,9 cm, irina 0,9 cm. Akve (T. III/87). Objavljeno: Jankovi, . 1981: T. XV/16.

61

88. Fibula sa posuvraenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen iroki luk. arnir nedostaje, dok je igla oteena. Gvoe, kovanje; duina 6,9 cm, irina 1,3 cm. Dijana (T. III/88, sl. 33). Smetaj: Karata, depo.

Sl. 33. Fibula (kat. br. 88)

/ FIBULE SA POSUVRAENOM NOGOM I PSEUDOOBMOTAJEM /

Iz kasnoantikih utvrenja na desnoj obali Dunava u erdapu potie i znatan broj fibula sa posuvraenom stopom i pseudoobmotajem. Za razliku od prethodnog tipa, ove fibule su livene izjedna i na prelazu vrata u luk imaju imitaciju namotaja u vidu plastinih rebara, tj. pseudoobmotaje. Izraene su od bronze (kat. br. 89126) ili gvoa (kat. br. 127129). Ova vrsta je nastala od tzv. zapadnobalkanskog tipa fibula sa posuvraenom nogom, koji se sree i na lokalitetu Akve (kat. br. 73). Kasnije se od njega razvila prelazna forma (kat. br. 8990), a zatim i prave fibule sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem (kat. br. 91129) (Uenze 1992: 154159, Abb. 8), mada postoji i drugaija tipologija ovih fibula (Teodor 1997; Mdgearu 2008). Livene bronzane fibule ovog tipa odlikuju se razliitim brojem plastinih rebara na prelazu luka u stopu, dok su ornamenti, i to gotovo iskljuivo na luku, raznovrsni. Javljaju se takaste linije izvedene radlom (kat. br. 8992, 101102), cik-cak motivi (kat. br. 94), valovnice (kat. br. 9596), luni (kat. br. 9798) i pravolinijski urezi (kat. br. 99100, 104105). Prisutni su i ornamenti u obliku slova H (kat. br. 106) i koncentrinih krugova (kat. br. 103), a poznati su i neukraeni primerci (kat. br. 107121, 124125), koji ponekad imaju krstoliko proirenu stopu (kat. br. 122123). Nasuprot luku, koji je ukraen raznovrsnim motivima, gornja strana stope uglavnom je neornamentisana, mada se na nekim primercima javljaju plastina rebra. Poseban tip ine gvozdene neornamentisane fibule, iako su one znatno ree (kat. br. 127129). Fibule iste ili sline primercima iz erdapa svedoe o irokoj rasprostranjenosti ovog tipa. Fibuli iz Akva (kat. br. 95) slian je primerak sa lokaliteta Gornji Streoc na Kosovu, ukraen polukrunim ornamentom na luku, ali sa pet simetrino postavljenih koncentrinih krugova (Ivanievi, pehar 2006: 138, fig. 3/4). Primerak slian fibuli sluajno naenoj u Akvama (kat. br. 96), koja na luku ima motiv isprekidanih valovnica uokvirenih takastim linijama, potie iz Cariinog grada.36 Za fibule iz Akva (kat. br. 99) i Pontesa (kat. br. 104, 105) poznate su analogije iz Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 138, fig. 3/3). Nalazu iz Dijane (kat. br. 101) slina je fibula iz Feliks Romulijane, ukraena sa po tri kruia na krajevima vertikalne linije, koja je datovana u 6. vek ( 2003: 184, . . 433). Iz Cariinog grada potie nalaz slian neukraenoj fibuli iz Dijane (kat. br. 115) (, , 1977: 196, . . 3638, . XIV/1-3). Neornamentisanim fibulama iz Akva (kat. br. 118, 119) slini su primerci sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 3/14,16) i Cariin grad.37 Analogije za fibule sa krstasto proirenom stopom iz Hajduke vodenice i Dijane (kat. br. 122123) poznate su iz Cariinog grada38 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 4/1), a slian primerak, sa neto izraenijim krstom i bogato ornamentisanim lukom, sa lokaliteta erekari ( . 2000: 28, . . 28, . 18). Za gvozdene fibule sa nalazita Akve, Rtkovo Glamija I i Dijana (kat. br. 127129) paralele postoje u Hrvatskoj (Kati 1997: 358, sl. 6), na nekropoli u Rakovanima (Mileti 1970: . II/7, T. V/48) i u Perniku ( 1981: 169, o. 108). Poznate su i mnogobrojne fibule sa pseudoobmotajima iz Nia, Jagodin male, Soanice, sa Donjikog brda kod Kragujevca (, . 1978: 55, . . 2627, 31, 35, . 117118, 124) i iz Feliks Romulijane (, . 1983: 136, . . 189, 192), koje se zbog nedostatka opisa i ilustracija ne mogu razvrstati u neku varijantu ovog tipa.

62

K ATALOG

89. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve takaste linije. arnir, igla i deo stope nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,3 cm, irina 0.8 cm. Akve, p. br. 321/30 (T. IV/89). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 90. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, talasastoj strani ukraen sa dve takaste linije koje povezuju jedan kruni i jedan trougaoni motiv. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice. Gornja strana stope ima tri plastina rebra. arnir, igla i deo stope nedostaju. Bronza, livenje; duina 5,5 cm, irina 0,9 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, ispod osnove II-III, C2244 (T. IV/90). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 372, 191. 91. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima delimino oteeno dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan takastom linijom uokvirenom sa dve paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu je suen i stanjen. Stopa je ukraena sa dve vertikalne i jednom horizontalnom takastom linijom. arnir, igla i deo stope nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,5 cm, irina 0,8 cm. Akve, p. br. 321/13 (T. IV/91). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 92. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani du spoljnih ivica ornamentisan sa dve takaste linije. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. Gornja strana stope ua je od donje. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 5,3 cm, irina 1,6 cm. Akve, p. br. 318/16 (T. IV/92). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 93. Isto kao kat. br. 92. Bronza, livenje; duina 4,6 cm, irina 0,6 cm. Dijana. Smetaj: Karata, depo.

94. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve urezane linije, izmeu kojih je urezan motiv pletenice. Prelaz luka u stopu ukraen je sa osam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem kraju gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,5 cm, ouvana irina 1,2 cm. Pontes, 1982, kv. GH/12, jama 82`, C175 (T. IV/94). Smetaj: Karata, depo. 95. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa po dve takaste linije du spoljnih ivica, izmeu kojih je cik-cak linija koja se na oba kraja zavrava potkoviastim motivom sa petljastim krajevima. Prelaz luka u stopu ukraen je sa devet plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalaze tri rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 7 cm, irina 2,4 cm. Akve, p. br. 318/5 (T. IV/95). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 171, T. XIV/12. 96. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa po jednom takastom linijom du spoljnih ivica, izmeu kojih se nalazi cik-cak linija. Prelaz luka u stopu ukraen je sa devet plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku latininog slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 6 cm, irina 2 cm. Akve, p. br. 318/14 (T. IV/96). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. 97. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke, luno urezane linije, koje su na donjem kraju spojene sa tri kruna motiva. Unutar lunih linija urezan je motiv nepravilnog ovalnog oblika. Prelaz luka u stopu ukraen je sa osam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,2 cm, irina 1,3 cm. Akve (T. IV/97). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 171, T. XIV/7.

63

98. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa etiri dvostruka, luno izvedena ureza. Prelaz luka u stopu ukraen je sa sedam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U i produava se u vidu dva manja rebra pored draa igle. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 5 cm, irina 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-3, ut I, C139 (T. IV/98). Smetaj: Karata, depo. 99. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve vertikalne, paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukraen je sa sedam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,3 cm, irina 2 cm. Pontes, 1982, kv. M/19, sloj A, C238 (T. IV/99, sl. 34). Smetaj: Karata, depo.
100. Fibula sa posuvraenom nogom i

103. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan koncentrinim krugovima rasporeenim u tri friza, pri emu se u sredinjem frizu nalazi vei krug, a u boim dva manja. Prelaz luka u stopu ukraen je sa jedanaest plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, a donji deo gornje strane stope jednim rebrom. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. Gornja strana stope ua je od donje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,1 cm, irina 0,8 cm. Akve (T. IV/103). Objavljeno: Jankovi, . 1981: 169171, sl. 69/A.

Sl. 34. Fibula (kat. br. 99) 104. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke, vertikalno i paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je izvedena u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,6 cm, irina 2 cm. Akve, p. br. 318/12 (T. V/100). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
101. Fibula sa posuvraenom nogom

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke vertikalne, paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukraen je sa etiri plastina rebra koja imitiraju namotaje ice, grupisana po dva na poetku i kraju prelaza, dok se na zadnjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 6,5 cm, irina 2 cm. Pontes, 1984, kv. L/11, jama 190`, C273 (T. V/104). Smetaj: Karata, depo.
105. Fibula sa posuvraenom nogom i

i pseudoobmotajem. Visoko izvijen, irok i trapezoidno oblikovan luk ornamentisan je vertikalnom isprekidanom linijom izvedenom radlom, na ijim se krajevima i sredini nalazi po jedan kruni motiv. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem kraju gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. arnir i igla su polomljeni. Gvoe, kovanje; duina 6,8 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija, ispod osnove I-II, C22 (T. IV/101). Smetaj: Karata, depo.
102. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan urezanom linijom. Prelaz luka u stopu ukraen je sa osam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,4 cm, irina 1,6 cm. Pontes, 1985, kv. L/13, sloj C2 (iz profila), C389 (T. V/105). Smetaj: Karata, depo.
106. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan takastom linijom. Na gornjoj strani stope nalaze se tri rebra, a na bonim stranama luka po jedan upravno postavljen valjkasti dodatak. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 5,2 cm, irina 1 cm. Mora Vagei (T. IV/102). Objavljeno: Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: fig. 10/9.

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa tri utisnuta znaka u obliku slova H, uokvirena sa dve dvostruke linije urezane du obe ivice. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,5 cm, irina 1,6 cm. Akve, p. br. 318/13 (T. V/106). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 169, T. XIV/3.

64

107. Fibula sa posuvraenom nogom i

114. Slino kao kat. br. 109, veoma korodirana.

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukraen je sa etiri plastina rebra koja imitiraju namotaje ice, dok se na gornjoj strani stope nalaze etiri rebra, grupisana po dva na poetku i kraju stope. Stopa je delimino oteena, dok arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 6 cm, irina 1,2 cm. Akve, p. br. 318/30 (T. V/107). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
108. Fibula sa posuvraenom nogom i

Bronza; duina 6 cm. Dijana, 1985, sonda 48/84, severni bedem, mrka osnova II, C1200. Smetaj: Karata, depo.
115. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukraen je sa sedam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje. Bronza, livenje; duina 4,8 cm, irina 1,4 cm. Akve, p. br. 318/17 (T. V/108). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
109. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukraen je sa sedam plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. Gornja strana stope ua je od donje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,1 cm, irina 0,7 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, tamnomrka zemlja, C1295 (T. V/115). Smetaj: Karata, depo.
116. Isto kao kat. br. 115.

Bronza, livenje; duina 4,1 cm, irina 0,7 cm. Dijana, 1994, sonda 72/95, C92. Smetaj: Karata, depo.
117. Isto kao kat. br. 115.

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukraen je sa est plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,5 cm, irina 1,3 cm. Akve, p. br. 318/15 (T. V/109). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
110. Isto kao kat. br. 109.

Bronza, livenje; duina 4 cm, irina 0,6 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, C153. Smetaj: Karata, depo.
118. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ouvan je samo deo luka, koji ispod otvora za dranje namotaja ima dugme za blokiranje opruge, a na gornjoj, proirenoj strani ovalno udubljenje. Prelaz luka u stopu ukraen je sa est plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice. arnir, igla i stopa nedostaju. Bronza, livenje; ouvana duina 3 cm, irina 0,7 cm. Akve, p. br. 321/68 (T. V/118). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
119. Fibula sa posuvraenom nogom i

Bronza, livenje; duina 3,8 cm, irina 0,7 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, osnova I, C153. Smetaj: Karata, depo.
111. Isto kao kat. br. 109.

Bronza, livenje; duina 4,3cm, irina 0,7 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, ispod osnove I, C1206. Smetaj: Karata, depo.
112. Isto kao kat. br. 109.

pseudoobmotajem. Prelaz luka u stopu ukraen je sa deset plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored draa igle ima trougaono proirenje. Fragmentovana. Bronza, livenje; ouvana duina 3,3 cm, irina 0,7 cm. Akve, p. br. 321/54 (T. V/119). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
120. Isto kao kat. br. 119.

Bronza, livenje; ouvana duina 5,6 cm. Dijana, 1987, C1852. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 190, kat. br. 367, T. 41/3.
113. Isto kao kat. br. 109.

Bronza, livenje; ouvana duina 4,1 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1979, sonda 3/78, grob 1/78, C184. Smetaj: Karata, depo.
121. Fibula sa posuvraenom nogom i

Bronza, livenje; duina 5,5 cm, irina 1,2 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, iznad osnove I, C40. Smetaj: Karata, depo.

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge. Prelaz luka u stopu ukraen je sa dva rebra. Stopa je u obliku slova U. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 6,5 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C1406 (T. V/121). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 191, kat. br. 374, T. 41/1.

65

122. Fibula sa posuvraenom nogom i

126. Fibula sa posuvraenom nogom i

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge. Prelaz luka u stopu ukraen je sa dva rebra koja imitiraju namotaje ice. Stopa je u obliku slova U, a na gornjoj strani ima pravougaono proirenje koje joj daje izgled krsta. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 4,2 cm, irina 0,6 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. D-10/11, -10/11, inv. br. 38 (T. V/122). Objavljeno: Jovanovi, A. 1984: 325326, T. III/9.
123. Isto kao kat. br. 122.

pseudoobmotajem. Ispod otvora za dranje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proirenoj strani ornamentisan sa dve luno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukraen je sa pet plastinih rebara koja imitiraju namotaje ice. Stopa je u obliku slova U i delimino je oteena. arnir i igla nedostaju. Bronza, livenje; duina 3,8 cm, irina 1,2 cm. Akve, p. br. 321/19 (T. V/126). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
127. Fibula bez donjeg dela.

Bronza, livenje; duina 4 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 72/94, ispred ulaza u zapadnu kulu, ispod osnove zidova horeuma, C92. Smetaj: Karata, depo.
124. Fibula sa posuvraenom nogom i

Gvoe, kovanje; duina 6,2 cm, 0,9 cm. Akve, p. br. 321/99 (T. V/127). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
128. Isto kao kat. br. 127.

pseudoobmotajem. Ouvana je samo stopa, za koju je privren bronzani lanac sa alkama u vidu osmice, koji se zavrava kukom. Bronza, livenje; ouvana duina 2 cm, irina 0,8 cm, duina lanca 12 cm. Akve, p. br. 321/52 (T. V/124). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 172, T. XIV/15.
125. Fibula sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem.

Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, irina 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, sloj sivomrke zemlje, C462. Smetaj: Karata, depo.
129. Isto kao kat. br. 127.

Gvoe, kovanje; duina 7,6 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija, ispod osnove III, C22. Smetaj: Karata, depo.

Ouvana je samo stopa u obliku slova U, ija je gornja strana ukraena jednim rebrom. Bronza, livenje; ouvana duina 1,8 cm, irina 0,5 cm. Akve, p. br. 321/53 (T. V/125). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

/ LUNA FIBULA / U Dijani je naena luna fibula od bronzanog lima (kat. br. 130), ija je glava ukraena neorganizovanim krunim motivima i sa pet radijalno rasporeenih i upravno postavljenih prstastih proirenja, od kojih su etiri ouvana. Njen oblik predstavlja posebnu pojavu meu fibulama sa prostora erdapa jer donekle podsea na fibule tzv. Velesnica tipa (Kovaevi 1960: 18). Takvi nalazi su protumaeni kao deo enske nonje, mada ima i drugaijih miljenja (Vinski 1958: 31). Fibule ove vrste, nainjene od bronze, srebra ili legure srebra, olova i cinka, jo je J. Verner pripisao Slovenima i datovao ih u 7. vek. Delimina ouvanost omoguava da se fibula iz Dijane svrsta u tipove B, C ili D, prema Vernerovoj podeli, u koje spadaju primerci ukraeni koncentrinim krugovima na itavoj povrini. Sudei prema veliini punktiranih krugova, odnosno malih kruia, nalaz iz Dijane najsliniji je tipu D (Werner 1950: 160162, T. 37/1011, T. 3940). Prema novijoj podeli, fibule ove vrste, datovane u 6. i 7. vek, razvrstane su u vei broj tipova, ponekad i sa vie varijanti. Tako su poznati tipovi K, L (tri varijante), M, N i O (dve varijante), P (tri varijante), Q, R (dve varijante) i S. Ova tipologija je zasnovana na obliku stope, nainu ukraavanja i dimenzijama (Vagalinski 1994: 263291). Raspoloive analogije pokazuju da fibula iz Dijane pripada tipu P, ija je odlika izduena romboidna stopa, zavrena motivom ljudske maske ili ivotinjske glave, dok se du njenih ivica nalaze tri mala dodatka. Glava uvek ima pet krakova, a srednja duina fibula iznosi 4,4 cm. Budui da je stopa fibule iz Dijane polomljena, ne mogu se pronai odgovarajue analogije. Postoje, meutim, brojni slini primerci koji se vezuju za kraj 6, odnosno poetak 7. veka (Vagalinski 1994).

66

Novija saznanja dokazuju da se fibule ove vrste donekle zaista mogu vezati za Slovene, ali i za Germane, iji se uticaj jasno uoava u ornamentici, Turke (Kutrigure) i Sarmate (Alane) (Werner 1950: 150172; Coma 1975: 189192; 1990: 1722; Vagalinski 1994: 264265, 293294; Vida, Vlling 2000: 2631, Abb. 9).
130. Deo luno oblikovane stope fibule sa pet

radijalno postavljenih krakova, od kojih je jedan polomljen. Gornja povrina stope ukraena je nizom utisnutih kruia. Bronza, livenje; ouvana duina 3,2 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, mrka zemlja, ispod osnove I, C36 (T. V/130, sl. 35). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 196, kat. br. 406, T. 46/5.
Sl. 35. Fibula (kat. br. 130)

IGLE ZA ODEU
Iako su za privrivanje odee najvie koriene fibule, ene su upotrebljavale i igle specifinog oblika. Sa ireg prostora erdapa potiu igle iji je donji deo bio savijen (kat. br. 131134). Uglavnom su sluile za spoljanje delove odee, odnosno ogrtae, koji su zbog debljine materijala mogli da se privruju samo masivnijim iglama. Igle za odeu esto se poistoveuju sa stilusima. Ove dve vrste predmeta slinog su oblika, mada postoje i jasne razlike. Igle za odeu imaju valjkasto telo, koje se u donjem, ponekad povijenom delu picasto zavrava. Gornji deo, na kome se katkad nalazi lani, raznovrsno je oblikovan. I stilusi imaju valjkasto telo, ali je ono u gornjem delu, namenjenom za brisanje, trapezoidno raskucano, a u donjem delu se takoe picasto zavrava (Milinkovi 2001: 127128). Ipak, treba napomenuti da su stilusi ponekad sekundarno korieni kao deo nonje, to dokazuju nalazi sa nekropole Burdelj (grob br. 63) u okolini Viminacijuma (Ivanievi, Kazanski, Mastykova 2006: 158, pl. 9/63/6). Za igle sa lokaliteta Rtkovo Glamija I i Dijana analogije su poznate iz Italije, gde su opredeljene u period od 5. do poetka 7. veka (Bierbrauer 1987: 161, T. 49/14). Slini primerci sreu se u Rakovanima (Mileti 1970: 140, T. XIV/14), na Gradini na Jelici, gde je naena neto bogatije ornamentisana igla sa laniem za privrivanje ( 2001: T. III/3, 4; Milinkovi 2002: Abb. 13), u Cariinom gradu, datovani u 6. i poetak 7. veka (, , 1977: 201, . . 60, . XVI/5) i u Feliks Romulijani ( 1997: sl. 14).
131. Igla za odeu sa etvorostranom glavom; dve strane

su ravne, a dve su polukrune. Telo igle je valjkastog oblika i picasto se zavrava. Na jednoj polukrunoj strani takasto je izvedena vertikalna linija, dok su na horizontalnoj osi iste strane dva naspramno postavljena kruna motiva. Na spoju glave i tela su etiri plastina rebra. Bronza, livenje; duina 13 cm, prenik glave 9,6 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, povrinski nalaz, C130 (T. VI/131, sl. 36). Smetaj: Karata, depo.
132. Igla za odeu krunog preseka, iji se gornji deo

zavrava u obliku spatule, a donji, koji je savijen, picasto. Gornji deo tela reljefno je obraen i ukraen astragalima, izmeu kojih su urezane kose linije. Bronza, livenje; duina 12 cm. Dijana, 1983, kv. 4/83, centralni deo kastela, tamnomrka zemlja, C849 (T. VI/132). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 168, kat. br. 201, T. 25/1.

Sl. 36. Igla za odeu (kat. br. 131)

67

133. Igla za odeu krunog preseka, iji se gornji deo

134. Igla za odeu krunog preseka, iji se gornji deo

zavrava u obliku spatule, a donji picasto. Gornji deo je ukraen nizom plastinih rebara. Bronza, livenje; duina 14,5 cm. Dijana, 1983, sonda 27/81, kv. I/83, svetlomrka zemlja ispod osnove II, C820 (T. VI/133). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 168, kat. br. 200, T. 25/2.

zavrava u obliku spatule, a donji picasto. Gornji deo je ukraen mreastim motivom. Polomljena. Gvoe, kovanje; ouvana duina 13,1 cm. Dijana (T. VI/134). Smetaj: Karata, depo.

PRSTENJE
Prstenje se na erdapu javlja u tri osnovna tipa. Prvi tip ine primerci izraeni od trake bronzanog lima, ponekad ukraene urezanim geometrijskim motivima, koji su otkriveni u Uu Poreke reke i Mihajlovcu (kat. br. 135136). Drugi tip obuhvata primerke sa ploastom glavom pravougaonog ili estougaonog oblika, koji potiu iz Dijane (kat. br. 137139). Trei tip ini prstenje jednostavne izrade, u obliku alke krunog preseka (kat. br. 140142), konstatovano u Uu Poreke reke (kat. br. 140), Mihajlovcu (kat. br. 141) i Dijani (kat. br. 142). Sakupljeni primerci uglavnom su izraeni od bronze, osim dva gvozdena prstena sa ploastom glavom (kat. br. 137138). Na osnovu prateeg materijala, ali i zahvaljujui analogijama, prstenje je datovano u period od 5. do prve treine 7. veka. Prstenu od trakastog lima (kat. br. 137) slian je primerak iz groba 1 na nekropoli Rebeko di Orljio u Italiji, opredeljen u 45. vek (Riemer 2000: T. 42/4). Za prstenje sa ploastom glavom (kat. br. 137139) paralele se sreu u Cariinom gradu, u sloju iz 67. veka,39 kao i u Sardu (Waldbaum 1983: pl. 47/815816, 822, pl. 48/826).
135. Trakasti prsten od bronzanog lima krunog oblika, 138. Isto kao kat. br. 137.

sa polomljenom pravougaonom glavom, na kojoj se nalazi horizontalno urezana linija. Na obe strane glave izvedeni su polukruni urezi. Bronza, iskucavanje; prenik 2,2 cm. Ue Poreke reke, 1970, relativna dubina 0,50 m, inv. br. 38 (T. VI/135). Smetaj: Karata, depo.
136. Trakasti prsten od bronzanog lima

Gvoe, kovanje; prenik 2,8 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, C295. Smetaj: Karata, depo.
139. Prsten sa ploastom glavom pravougaonog oblika.

Bronza, livenje; prenik 2,5 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 1, osnova II, C6 (T. VI/139). Smetaj: Karata, depo.
140. Prsten krunog oblika i preseka.

krunog oblika, neornamentisan. Bronza, iskucavanje; prenik 2 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. G/IV, o.s. II, inv. br. 35 (T. VI/136). Smetaj: Karata, depo.
137. Prsten sa ploastom glavom pravougaonog oblika,

Bronza, livenje; prenik 3 cm. Ue Poreke reke, 1970, sonda 14, relativna dubina 0,45 m, inv. br. 72 (T. VI/140). Smetaj: Karata, depo.
141. Isto kao kat. br. 140.

veoma korodiran. Gvoe, kovanje; prenik 2,5 cm. Dijana, 1981, sonda 26/81, severna kapija, C402 (T. VI/137). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 202, kat. br. 450, T. 50/6.

Bronza, livenje; prenik 2,3 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smetaj: Karata, depo.
142. Isto kao kat. br. 140.

Bronza, livenje; prenik 1,9 cm. Dijana, 1988, sonda 60/87, ulica, C2211. Smetaj: Karata, depo.

39 Neobjavljeno, 38/98.

68

NARUKVICE
Narukvice iz utvrenja na desnoj obali Dunava izraene su od bronze ili stakla. Prema obliku, primerci od bronze (kat. br. 143150) razvrstani su u tri tipa. Prvom tipu pripadaju dve narukvice sa otvorenim, kruno raskucanim krajevima, od kojih je jedna ukraena urezanim motivima u vidu krsta (kat. br. 143), a druga je neornamentisana (kat. br. 145). Oba primerka su naena u Dijani. Slina narukvica, sa kruno raskucanim krajevima ukraenim koncentrinim krugovima, potie sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 32/5). Drugi tip je zastupljen narukvicom takoe iz Dijane, iji se krajevi zavravaju pravougaonim proirenjem sa urezanim ornamentima u vidu slova V (kat. br. 146). Slian primerak otkriven je na nekropoli Onore u Italiji, u grobu br. 1 (Riemer 2000: Taf. 39/1112). U trei tip, sa dve varijante, svrstane su zatvorene narukvice. Prvoj varijanti pripadaju primerci iz Dijane, nainjeni od ipke polukrunog preseka (kat. br. 147148), a drugoj narukvica krunog preseka sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 149). Narukvice od stakla su zatvorenog krunog oblika, krunog, ovalnog i polukrunog preseka (kat. br. 151163), pa su izdvojene tri varijante, ravnomerno zastupljene u Pontesu (kat. br. 151, 156159) i Dijani (kat. br. 152155, 160163). Uglavnom su monohromne, mada ih ima u razliitim bojama, a poznat je i polihromni primerak ukraen floralnim motivom (kat. br. 151). Znatan broj staklenih narukvica iz erdapa otvara neka pitanja, poto u Cariinom gradu do sada nisu konstatovane. Budua istraivanja e pokazati da li njihova pojava u erdapskim utvrenjima predstavlja lokalnu karakteristiku ili se radi o neem drugom.
143. Narukvica otvorenog tipa, sa kruno raskucanim 147. Narukvica nainjena od ipke polukrunog preseka,

krajevima, od kojih jedan nedostaje. Na ouvanom kraju urezan je motiv krsta. Bronza, livenje; prenik 4,3 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, unutranja strana zapadnog bedema, iznad poda I, C540 (T. VI/143). Smetaj: Karata, depo.
144. Narukvica otvorenog tipa, sa krajevima raskucanim

ija su oba kraja oteena. Bronza, livenje; prenik 5 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, osnova V, C2434 (T. VI/147). Smetaj: Karata, depo.
148. Isto kao kat. br. 147.

u obliku krunog proirenja, ukraenog koncentrinim krugovima. Fragmentovana. Bronza, livenje; prenik 4,5 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, spoljna kula, supstrukcija poda I, C745 (T. VI/144). Smetaj: Karata, depo.
145. Narukvica otvorenog tipa, na jednom kraju

Bronza, livenje; prenik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 49/85, severni bedem, osnova II, C1218. Smetaj: Karata, depo.
149. Narukvica krunog oblika i ovalnog preseka,

raskucana u vidu krunog proirenja sa talasastim ivicama. Iznad proirenja urezan je krug. Na bonim stranama tela narukvice urezane su prave i cik-cak linije. Fragmentovana. Bronza, livenje; prenik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, osnova III, C1276 (T. VI/145). Smetaj: Karata, depo.
146. Narukvica otvorenog tipa, nainjena od ipke

fragmentovana. Bronza, livenje; ouvana duina 7 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, sonda 8, o.s. 3, C172 (T. VI/149). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 23.
150. Isto kao kat. br. 149.

Bronza, livenje; prenik 5,4 cm. Dijana, 1982, sonda 34/82, ispod osnove III, C666. Smetaj: Karata, depo.
151. Narukvica polukrunog preseka,

krunog preseka koja na jednom kraju ima oblik pravougaone ploe, dok je drugi kraj polomljen. Ploasto proirenje ukraeno je trougaonim urezanim linijama u vidu slova V. Prelaz izmeu tela narukvice i raskucanog dela ukraen je sa etiri paralelno urezane linije. Bronza, livenje; prenik 4 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja sa ogromnom koliinom uta, C284 (T. VI/146). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 442, 200201, T. 48/3.

od zelenog stakla, ukraena stilizovanim floralnim motivima. Fragmentovana. Staklo; ouvana duina 3 cm. Pontes, 1983, kv. N/12, C313 (T. VI/151). Smetaj: Karata, depo.
152. Narukvica krunog preseka, od tamnozelenog,

gotovo crnog stakla. Fragmentovana. Staklo; prenik 8 cm. Dijana, 1989, sonda 70/89, malterni ut ispod osnove, C525 (T. VI/152). Smetaj: Karata, depo.

69

153. Slino kao kat. br. 152, crne boje.

158. Isto kao kat. br. 157.

Staklo; ouvana duina 4 cm. Dijana, 1987, sonda 43/84 i 45/84, utomrka zemlja unutar graevine, spoljna strana sredinjeg zida, C1853a. Smetaj: Karata, depo.
154. Slino kao kat. br. 152, zelene boje.

Staklo; ouvana duina 2,4 cm. Pontes, 1979, kv. K-4, sloj A, C222. Smetaj: Karata, depo.
159. Isto kao kat. br. 157.

Staklo; ouvana duina 4,5 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, sivomrka zemlja ispod osnove II, C2306. Smetaj: Karata, depo.
155. Isto kao kat. br. 154.

Staklo; ouvana duina 5,9 cm. Pontes, 1980, kv. I/1, jama 3`, C384. Smetaj: Karata, depo.
160. Narukvica polukrunog preseka,

Staklo; ouvana duina 6,4 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, crvenkastomrka zemlja, osnova II, C2349. Smetaj: Karata, depo.
156. Isto kao kat. br. 154.

od zelenog stakla. Fragmentovana. Staklo; ouvana duina 6 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum spoljna povrina zapadnog zida, C15 (T. VI/160). Smetaj: Karata, depo.
161. Slino kao kat. br. 160, crne boje.

Staklo; prenik 6,9 cm. Pontes, 1980, kv. N/5, jama 56`, C104. Smetaj: Karata, depo.
157. Slino kao kat. br. 152, plave boje.

Staklo; prenik 6 cm. Dijana, 1995, juna ulica, II otkopni sloj, C52. Smetaj: Karata, depo.
162. Slino kao kat. br. 160, tamnoplave boje.

Staklo; ouvana duina 5,3 cm. Pontes, 1980, kv. M/6, jama 86`, C343. Smetaj: Karata, depo.

Staklo; ouvana duina 4,5 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, osnova II/III, C50. Smetaj: Karata, depo.
163. Isto kao kat. br. 162.

Staklo; ouvana duina 5,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, osnova III, C23. Smetaj: Karata, depo.

NAUNICE
Raznolikou oblika i materijala odlikovale su se i naunice. U prvi tip izdvojene su tzv. kompozitne naunice sa lokaliteta Pontes, Rtkovo Glamija I i Hajduka vodenica. Za njihovu izradu, osim bronzane ice i lima, ponekad je korieno i raznobojno staklo umetano u leita (kat. br. 164166). Drugi tip predstavlja naunica sa poliedarskim zavretkom, koja potie iz Dijane (kat. br. 167). Trei tip ine naunice u vidu kariice, koje se javljaju u dve varijante. Prva varijanta je zastupljena naunicama sa krunim petljastim dodatkom, koje potiu sa nalazita Rtkovo Glamija I (kat. br. 168), Pontes (kat. br. 169) i Hajduka vodenica (kat. br. 170171), dok drugu ini primerak iz Egete, bez pomenutog dodatka (kat. br. 172). Za naunicu izraenu od dve petljaste, meusobno povezane ice (kat. br. 164) direktnu analogiju sreemo u Cariinom gradu,40 odakle potie i jedan slian primerak (, , 1977: 197, . . 43, . XVI/1). Naunica od bronzane ice sa petljasto izvedenim krajevima, koja ima tri valjkasta dodatka (kat. br. 165), donekle je slina primerku sa dva valjkasta dodatka iz Cariinog grada (, , 1977: 198, . . 45, . XVI/2). Primerci slini naunici sa poliedarskim dodatkom (kat. br. 167) sreu se u Makedoniji, na lokalitetu Opila u Graditu, gde su datovani u period od 4. do 6. veka (Mikuli 2002: 245, Abb. 140/2). Osim toga, sline naunice poznate su i sa nalazita Somarkada i Sofija u Italiji, opredeljene u 5. i 6. vek (Riemer 2000: 43, Taf. 56/9, 10), zatim iz Pule (Marui 1962: T. II/6, 7), Rakovana (Mileti 1970: . I/2), Singidunuma, gde se vezuju za germanska plemena (Bjelajac, Ivanievi 1993: Fig. 6/2), Pernika, gde su datovane od 5. do poetka 7. veka ( 1981: 178, 180, o. 121, 122/6), kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 6/14). Naunice sa poliedarskim dodatkom livenim izjedna nisu tipian ranovizantijski proizvod, ve su preuzete iz antike tradicije.
40 Neobjavljeno, 60/97.

70

Naunicama sa kariicom, kakve sreemo u Rtkovu, Pontesu i Hajdukoj vodenici (kat. br. 168171), identian je primerak sa prostora Singidunuma, opredeljen u 4. vek (, . 1997: 131, . . 156), dok slini primerci potiu iz kasnoantikog sloja tvrave Ras, takoe iz 4. veka (Popovi, M. 1999: 316, k. br. 78, sl. 58/17). Poznate su i naunice sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji, datovane u 57. vek (Bierbrauer 1987: 152, T. 49/3), iz Pernika ( 1981: o. 122/6) i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 5/1112). U erdapu se javljaju i jednostavne naunice sa otvorenim krajevima (kat. br. 169), sline primercima sa nekropole Romans d`Isonko u Italiji, iz groba br. 113 (Riemer 2000: T. 26/7), kao i sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 32/1). S druge strane, analogije za jednostavne kariice sa zatvorenim krajevima (kat. br. 172) potiu iz Pernika ( 1981: o. 122/2, 3).
164. Naunica izraena od dve petljaste, meusobno 168. Naunica od bronzane ice u obliku kariice

povezane ice, za koje je privren privezak u obliku nepravilne osmice, u kome se nekada nalazio umetak. Gornji deo priveska izveden je petljasto, sa spojenim izvijenim krajevima, ojaanim narebrenim valjkastim dodatkom od bakarnog lima. Naunica se zavrava priveskom u obliku obrua od lima, u koji je umetnuto staklo bele boje. Bronza, staklo; ouvana duina 9 cm, prenik 3 cm, prenik staklenog umetka 1,3 cm. Pontes, 1986, kv. N/14, sloj B/C, C31 (T. VII/164). Smetaj: Karata, depo.
165. Naunica od bronzane ice sa petljasto izvedenim

sa jednom petljom. Bronza, livenje; prenik 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. F-5, povrinski sloj I (ut I), C252 (T. VII/168). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 23.
169. Slino kao kat. br. 168.

Bronza, livenje; prenik 1,8 cm. Pontes, kv. F/12, sloj A, 1981, C173 (T. VII/169). Smetaj: Karata, depo.
170. Isto kao kat. br. 169.

krajevima. Na telu naunice nalaze se tri dodatka u vidu malih valjaka. Bronza, livenje; duina 4 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. B-1, relativna dubina 1,10 m, C486 (T. VII/165). Smetaj: Karata, depo.
166. Naunica od bronzane ice sa jednom petljom,

Bronza, livenje; prenik 3,5 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. F-10, inv. br. 128.
171. Isto kao kat. br. 169.

Bronza, livenje; prenik 2,4 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. E/11, o.s. I, inv. br. 101.
172. Naunica od srebrne ice nepravilnog

za koju je zakaen privezak valjkastog oblika. Bronza, livenje; prenik 2 cm, duina priveska 1,3 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. K-12, ulaz u kulu, inv. br. 126 (T. VII/166).
167. Naunica od bronzane ice krunog preseka,

u vidu male alke sa dodatkom u obliku poliedra na jednom kraju. Izlivena je izjedna. Bronza, livenje; prenik 1,5 cm. Dijana, 1989, C166 (T. VII/167). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 197, kat. br. 413, T. 50/12.

krunog oblika. Bronza, livenje; prenik 2,1 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 14, relativna dubina 0,801,00 m, inv. br. 1 (T. VII/172). Smetaj: Karata, depo.

PERLE
Tokom arheolokih istraivanja u Dijani naene su perle razliitog oblika (kat. br. 173178), koje su koriene za izradu ogrlica. Najee su nainjene od jednobojnog stakla, mada je naena i jedna polihromna perla (kat. br. 177). Bile su poluloptastog (kat. br. 173), loptastog (kat. br. 174175) ili valjkastog oblika (kat. br. 177). Jedna valjkasta perla bila je izraena od keramike (kat. br. 178). Loptaste perle, narebrene u vidu kriki lubenice, poznate su sa avarske nekropole Tisaferd, iz grobova br. 256, 258 i 417, gde su datovane od sredine 7. do sredine 8. veka (Garam 1995: 290, 294, T. 78/256/3, T. 78/258/3, T. 89/417/4). Na Viminacijumu su ovakve perle svrstane u tip 33 i datovane u 530580. godinu (Ivanievi, Kazanski, Mastykova 2006: 72, 73, 104, Fig. 67.52). Za valjkaste perle od polihromnog stakla analogije potiu iz Feliks Romulijane, opredeljene u 4. i 5. vek ( 2003: 104, . . 121) i Dinogecije

71

u Rumuniji, datovane u iri raspon od 4. do 7. veka (Coma 1967: 322, Fig. 179/20). Sline perle javljaju se u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 55/19) i u Salamini na Kipru (Chavane 1975: Pl. 45/459), a iz Cariinog grada je poznata perla sa neto sloenijim floralnim motivom (- 1960: sl. 37/19), kao i perla manjih dimenzija.41 Identine perle sa nekropola Kelked Feketekapu A (Kiss 1996: 70, 197, T. 57/A231/2) i Tisafired datovane su u vreme od 800. do 1000. godine (Garam 1995: 298, T. 158/12190/4).
173. Perla poluloptastog oblika, rebrasto ukraena 176. Perla valjkastog oblika, od tamnoplavog stakla,

i perforirana sa dve okrugle rupice. Staklo; visina 1,5 cm, prenik 3 cm. Dijana, 1985, sonda 54/85, svetlomrka zemlja ispod osnove II, C1329 (T. VII/173). Smetaj: Karata, depo.
174. Perla loptastog oblika, od plaviastog stakla,

sa talasasto izvedenim ivicama. Staklo; visina 0,8 cm, prenik 0,4 cm. Dijana, 1986, profil sa unutranje strane zapadnog bedema, C1458 (T. VII/176). Smetaj: Karata, depo.
177. Perla valjkastog oblika, nainjena od stakla

rebrasto ukraena. Staklo; visina 1,5 cm, prenik 1,5 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, proirenje, C78 (T. VII/174). Smetaj: Karata, depo.
175. Isto kao kat. br. 174.

sa plavim premazom. Staklo; visina 2,1 cm, prenik 1 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, prostorija 2, sloj III, C1431 (T. VII/177). Smetaj: Karata, depo.
178. Perla valjkastog oblika, nainjena

Staklo; visina 2 cm, prenik 2 cm. Dijana, 1986, sonda 1/78, sloj II, C1459. Smetaj: Karata, depo.

od peene zemlje. Keramika; visina 1 cm, prenik 1,7 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija, ispod osnove III, iznad vizantijske kaldrme, C21 (T. VII/178). Smetaj: Karata, depo.

PRIVESCI
Na irem prostoru erdapa naena su dva jednostavna priveska nainjena od zuba vepra, koja su bila nanizana na ogrlice (kat. br. 179180), pa su, osim ukrasne, imala i funkciju amuleta. Slini privesci od ivotinjskih zuba potiu sa Gradine na Jelici,42 gde se vezuju za germansku populaciju, kao i iz Viminacijuma i Ravne (Petkovi 1995: 88, kat. br. 432434, T. XXVI/57).
179. Privezak od zuba vepra, kruno perforiran 180. Privezak od zuba vepra, kruno perforiran na

na sredini. Zub; duina 5,3 cm, prenik perforacije 0,7 cm. Dijana, 1980, sonda 11/80, uta rastresita zemlja, C202 (T. VII/179). Smetaj: Karata, depo.

gornjem kraju. Zub; duina 9 cm, prenik perforacije 0,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, C1515 (T. VII/180). Smetaj: Karata, depo.

DELOVI TORBICA
Torbice takoe ne spadaju u odeu, ali svakako ine deo nonje. U njima su noeni kresivo, trud i slini predmeti za svakodnevnu upotrebu. Kako su vremenom unitene tkanina i koa od kojih su bile nainjene, na korienje torbica upuuju polukruni gvozdeni okovi, pravougaoni kotani zatvarai sa zaobljenim, kruno perforiranim uglovima, koji su esto bili ornamentisani, kao i bronzane kope.

/ OKOVI ZA TORBICE / Sa ranovizantijskih lokaliteta na itavoj teritoriji Istonog

carstva sakupljeni su mnogobrojni okovi torbica, koji su esto pogreno identifikovani kao kresiva. Gvozdeni okovi (kat. br. 181185) sa kruno povijenim perforiranim krajevima konstatovani su u Dijani (kat. br. 181182), Boreju (kat. br. 183) i Ljubievcu (kat. br. 184185). Direktne analogije sreu se u zapadnoj Srbiji ( 1985: . II/3), a slini nalazi potiu iz Rakovana (Mileti 1970: . II/10, T. IV/43), sa lokaliteta Pinja u Graditu u Makedoniji (Mikuli 2002: Abb. 33/1), Golemanovo Kale u Sadovecu, gde je
41 Neobjavljeno, 41/87. 42 Neobjavljeno, 36/95.

72

naen bogatije ornamentisan primerak (Uenze 1992: T. 9/7), kao i sa nepoznatog nalazita u Maloj Aziji (Schulze-Drrlamm 2002: 127, Abb. 46/6). Neto jednostavnije izraeni okovi su na teritoriji Galije datovani od 450. do 600/630. godine (Kazanski 2002: 84, pl. 9/753). Slini primerci otkriveni su u Kranju (Bitenc, Knific 2001: 71, kat. br. 225/2), a okov sa Bleda, pogreno protumaen kao kresivo, datovan je u drugu polovinu 6. i na poetak 7. veka (Bitenc, Knific 2001: 46, kat. br. 124/10). Sa lokaliteta Rudna u Sloveniji poznat je bogatije izraen gvozdeni okov, ukraen ivotinjskim glavama na povijenim krajevima (Bitenc, Knific 2001: 74, kat. br. 240).
181. Okov za torbicu polukrunog oblika, sa luno, 183. Okov za torbicu polukrunog oblika, sa luno,

nagore povijenim krajevima, koji su petljasto izvedeni i ukraeni trougaonim urezima du spoljne ivice. Sredinji deo je delimino oteen, tako da se na njemu ne vidi otvor, ali se uoava urezana linija du donje ivice, kao i dve dvostruke, paralelno urezane linije na mestu prelaza tela okova u petljasto izvedene krajeve. Gvoe; duina 8,7 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1989, juni bedem, tamnomrka zemlja, ispod osnove I, C43 (T. VII/181). Smetaj: Karata, depo.
182. Okov za torbicu polukrunog oblika, sa luno,

nagore povijenim krajevima. Na sredinjem delu nalazi se delimino oteeno pravougaono proirenje. Gvoe; duina 9 cm, ouvana irina 1,8 cm. Borej, sonda A, 1980, inv. br. 13 (T. VII/183). Smetaj: Karata, depo.
184. Isto kao kat. br. 183.

Gvoe; duina 10,5 cm, ouvana irina 2 cm. LjubievacGlamija, jugoistoni profil, C70.
185. Isto kao kat. br. 183.

nagore povijenim krajevima, koji su petljasto izvedeni. Na sredinjem delu nalazi se pravougaoni otvor, kao i jedan manji kruni otvor ispod njega. Gvoe; duina 9,5 cm, irina 1,6 cm. Dijana, 1984, sonda 44/84, C1011 (T. VII/182, sl. 37). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe; ouvana duina 7,5 cm, ouvana irina 0,8. LjubievacGlamija, sonda XV, C146.

Sl. 37. Okov za torbicu (kat. br. 182)

/ ZATVARAI ZA TORBICE / Kotani zatvarai za torbice takoe su esto pogreno interpretirani. Ploice pravougaonog oblika, sa lunim, blago proirenim i kruno perforiranim krajevima, bile su uglavnom ornamentisane koncentrinim krugovima, koji ponekad formiraju neki geometrijski motiv ili su bili rasporeeni u pravoj liniji.43 Najbogatije ukraen primerak sa ireg prostora erdapa je zatvara ornamentisan koncentrinim krugovima grupisanim po tri uz krune otvore, dok je na sredini unakrsno postavljeno pet krugova (kat. br. 186). Naen je u Hajdukoj vodenici, zajedno sa ostavom zlatnog novca, novarskom vagom (kat. br. 259), tegovima (kat. br. 263, 271, 272) i keramikom posudom (Kondi, V. 1984: 179). Kotani zatvara pokazuje da su ovi predmeti verovatno bili pohranjeni u konu ili vunenu torbicu, ali se to ne moe sigurno utvrditi iz terenske dokumentacije. Krajevi slinog zatvaraa sa Gradine na Jelici ukraeni su sa po etiri koncentrina kruga, od kojih su dva postavljena vertikalno, a dva horizontalno.44 Primerak iz Cariinog grada45 slian je nalazu sa lokaliteta Donje Butorke, koji ima etiri koncentrina kruga postavljena u jednu liniju (kat. br. 187).46 Zatvarau torbice sa tri koncentrina kruga u jednoj liniji, koji je naen u ranovizantijskoj jami u Pontesu (kat. br. 188), slini su primerci iz Feliks Romulijane, gde su, kako nam se ini, pogreno opredeljeni u 4. i 5. vek ( 2003: 118, . . 171), i iz ranovizantijskog sloja Cariinog grada,47 iz utvrenja Petrus u srednjem Pomoravlju ( 2003: 282, . IV/1), Ravne (Petkovi 1995: 85, kat. br. 390, T. XXII/2) i Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 141, Fig. 3/10). Iz Dijane potie zatvara torbice ukraen sa sedam koso rasporeenih koncentrinih krugova, izmeu kojih je jedan samostalni krug (kat. br. 189). Analogni primerak poznat je iz Ravne (Petkovi 1995: 85, kat. br. 391, T. XXII/3), a slian je nalaz sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 35/4, 5). Po funkciji, ovoj grupi predmeta pripadaju i primerci sa lokaliteta Suidava u Rumuniji (Tudor 1974: fig. 10/6).
43 Za ilustrativni primer upotrebe ove vrste nalaza uporediti: Uenze 1992, Abb. 16. 45 Neobjavljeno, 128/00. 46 Neobjavljeno, NMLK 4773. 44 Neobjavljeno, 186/96. 47 Neobjavljeno, 210/01.

73

186. Zatvara za torbicu sa lunim, kruno perforiranim

189. Zatvara za torbicu u vidu pravougaone ploice

krajevima. Na prednjoj strani ploice, uz unutranju stranu oba otvora, nalaze se po tri koncentrina kruga. Na sredini ploice je ornament u vidu pet koncentrinih krugova. Kost; duina 7,4 cm, irina 1,5 cm, prenik otvora 0,7 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. E-10, relativna dubina 2,70 m od severoistonog bedema, inv. br. 139 (T. VII/186). Smetaj: Karata, depo.
187. Zatvara za torbicu u vidu pravougaone ploice

sa lunim, kruno perforiranim krajevima. Izmeu otvora nalaze se dve grupe od po tri koncentrina, koso postavljena kruia, a izmeu njih je jedan koncentrini krug. Kost; duina 6,7 cm, irina 1,2 cm, prenik otvora 0,6 cm. Dijana, 1988, sonda 61/88, ispod osnove II, C2223 (T. VII/189, sl. 39). Smetaj: Karata, depo.
190. Zatvara za torbicu u vidu pravougaone ploice

sa lunim, kruno perforiranim krajevima. Izmeu otvora se nalaze etiri motiva u vidu koncentrinih krugova. Kost; duina 8,3 cm, irina 1,8 cm, prenik otvora 0,7 cm. Donje Butorke (T. VII/187). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 179, sl. 73/d.
188. Zatvara za torbicu u vidu pravougaone ploice

sa lunim, kruno perforiranim krajevima. Uz otvore se nalazi po jedan koncentrini krui, a na sredini ploice tri istovetna ornamenta grupisana u vidu trougla. Delimino oteen. Kost; ouvana duina 5,9 cm, irina 1,4 cm, prenik otvora 0,7 cm. Dijana, 1979 sonda 1/79, kv. IV, C158 (T. VII/190). Smetaj: Karata, depo.

sa lunim, kruno perforiranim krajevima. Izmeu otvora se nalaze tri motiva u vidu koncentrinih krugova. Kost; duina 6,3 cm, irina 1,3 cm, prenik otvora 0,6 cm. Pontes, 1982, kv. F/15, jama 54`, C106 (T. VII/188, sl. 38). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 396, 85, T. XXII/8.

Sl. 38. Zatvara za torbicu (kat. br. 188)

Sl. 39. Zatvara za torbicu (kat. br. 189)

/ KOPA TIPA PAPA / Bronzane kope tipa Papa (kat. br. 191) su ovalnog oblika,
sa dve ivotinjske, ponekad ptije glave. S. Uence ih je protumaila kao kope za torbicu (Uenze 1966: 142). Ovaj tip se javlja ne samo u Panoniji, Rumuniji i Bugarskoj, kako su mislili pojedini autori (Uenze 1966: 149179, Nr. 3137, Abb. 5, 13; 1993: 32, Ta. I/5; Garam 2001: 109, 110, Taf. 76/16), ve i u severnom Iranu, na Krimu, kao i na itavoj teritoriji nekadanjeg Romejskog carstva, to nedvosmosleno pokazuje da je re o proizvodu vizantijskih radionica, koji se datuje u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Schulze-Drrlamm 2002: 224226). Direktne analogije potiu iz svih oblasti Romejskog carstva (Schulze-Drrlamm 2002: 224225, Nr. 221222). Sini primerci iz 6. veka poznati su sa mnogobrojnih nalazita u Maarskoj (Garam 2001: 109111, T. 76/16) i Rumuniji (Mgureanu 2004: 342, fig. 1; Oan-Margitu 2006: T. II/1, 3).
191. Kopa sa telom u obliku pravougaone ipke

polukrunog preseka, iji se zadnji deo zavrava upravno postavljenim petljastim zavretkom pravougaonog oblika, a prednji kraj kvadratnim proirenjem sa konveksnim bonim stranama koje prerastaju u polukruni prednji deo sa ovalnim otvorom. Od kvadratnog, kruno perforiranog proirenja prua se profilisan i povijen trn. Na donjoj strani tela nalaze se dve vertikalno postavljene, kruno perforirane kvadratne petlje. Bronza, livenje; duina 3,5 cm, irina 3,5 cm. Dijana (T. VII/191, sl. 40). Smetaj: Muzej erdapa, Kladovo.

Sl. 40. Kopa (kat. br. 191)

74

PREDMETI OD KOSTI I ROGA

Zbog specifinih odlika ivotinjskih kostiju, u ranovizantijskom periodu su veoma esto od njih izraivani bogato ornamentisani predmeti. Iako je kost prilino vrsta i postojana, potapanjem u vodu, kuvanjem ili parenjem omoguava se njeno seenje i oblikovanje. Na irem prostoru erdapa sakupljena je znatna koliina predmeta od kosti, i to raznovrsne namene. Izdvojene su ploe razliitog oblika, alatka za dreenje vorova, delovi nametaja, drke, oprema za igru, svirale, predmeti nepoznate namene, kao i mogobrojni polufabrikati. Meu ploama se izdvaja bogato ornamentisana oplata pravougaonog oblika i trapezoidnog preseka, naena u Dijani (kat br. 192). Sa istog lokaliteta potie i predmet polukrunog oblika, ornamentisan krunim i pravoilinijskim urezima (kat. br. 193).48 Tu spadaju i pravougaone ploice polukrunog preseka, moda nezavreni zatvarai torbica ili delovi eljeva iz Dijane i sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 194196). Treba pomenuti i deblju ploicu polukrunog preseka iz Mihajlovca (kat. br. 197), iji je gornji deo kruno perforiran i ukraen koncentrinim krugovima. U ovu grupu moe se svrstati i alatka za dreenje vorova, takoe iz Dijane (kat. br. 198). Slini predmeti naeni su na mnogobrojnim lokalitetima sa teritorije avarskog kaganata (Dimitrijevi, Kovaevi, Vinski 1962: sl. 61/2; - 1975: 110, . II/1; Trk 1975: 299; Daim 1987: 219; Daim 1996: 360), u Cariinom gradu49 i Feliks Romulijani (ivi 2003: 136, kat. br. 242). Predmet slinog oblika i donekle slinog ornamenta, opredeljen u 6. vek, potie iz Gornjeg Streoca na Kosovu (Ivanievi, pehar 2006: 141, fig. 3/14). Valjkasti, reljefno obraen deo nametaja naen je u naseobinskim slojevima Dijane (kat. br. 199). Slini primerci, sa kvadratnim i kruno perforiranim donjim delom, sreu se na lokalitetima Suidava (Tudor 1974: fig. 16/8) i Anemurijum (Russell 1982: 136, fig. 2.16). U posebnu vrstu predmeta svrstane su valjkaste drke iz Ljubievca ili Ua Slatinske reke i Dijane (kat. br. 200205). Neophodno je napomenuti da je jedna drka (kat. br. 200) opredeljena, kako se ini pogreno, u kraj 3. i prvu polovinu 4. veka (Petkovi 1995: 102). Drvena drka valjkastog oblika, ukraena urezanim mreastim motivom (kat. br. 202), tipian je ranovizantijski proizvod, kakav sreemo na Gradini na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 35/13) i u Cariinom gradu.50 Na kockici za igru iz Dijane (kat. br. 206) nalaze se oznake od 4 do 6, i to dva puta, na naspramnim stranama. Identian primerak potie iz Brigecija (Borhy 2002: 5558). Dve nedovrene svirale valjkastog oblika naene su na lokalitetima Rtkovo Glamija I i Akve (kat. br. 207208), mada su moda koriene i kao pastirske pitaljke. Instrument slian jednostavnoj valjkastoj svirali bez otvora za proizvoenje tonova (kat. br. 207) poznat je iz Cariinog grada.51 Predmeti nepoznate namene estougaonog i petougaonog oblika, koji moda predstavljaju drke, naeni su u Dijani, odnosno Ljubievcu ili Uu Slatinske reke (kat. br. 209210). Posebnu grupu ine poluproizvodi, odnosno odseeni ivotinjski rogovi, vie ili manje obraeni (kat. br. 211234). Potiu sa osam erdapskih lokaliteta (Hajduka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo Glamija I, LjubievacGlamija, Ue Slatinske reke, Mora Vagei i Akve)52 i ukazuju na postojanje zanatskih centara na ovom prostoru (Petkovi 1995: 1314) Poluobraeni rog (kat. br. 211) moda je nedovrena svirala-pitaljka, za koju najbliu analogiju nalazimo na lokalitetu Svetinje (, . 1987: sl. 20/4). Mnogobrojni polufabrikati, koji takoe ukazuju na radionice za obradu kosti, potiu sa Gradine na Jelici53 i iz Cariinog grada (Bavant 1990: cat. n 308, 247, pl. XLIV/308).

48 Za pomenuti predmet S. Petkovi tvrdi da je ispunjen crnom pastom. Uvidom u materijal utvreno je da se radi o tragovima prljavtine i kalcinacije. Uporediti: Petkovi 1995, 87, kat. br. 416, T. XXIV/5. 49 Neobjavljeno, C297/00. 50 Neobjavljeno, NMLK 651, 1177. 51 Neobjavljeno, 103/98.

52 O postojanju centra za obradu kosti na lokalitetu Mora Vagei tokom ranovizantijskog perioda nema arheolokih svedoanstava, mada se ova vrsta delatnosti, prema reima S. Petkovi, odvijala u rimskom periodu u kuli na pomenutom lokalitetu. Uporediti: Petkovi 1995, 17. 53 Neobjavljeno, 14/86, 30/87.

75

192. Oplata u obliku pravougaone ploe trapezastog

199. Predmet valjkastog oblika, reljefno obraen.

preseka, sa talasastim ivicama, koja je na dva mesta kruno perforirana. Povrina oplate ukraena je brojnim neorganizovano postavljenim koncentrinim krugovima, koso i luno urezanim linijama i stilizovanom predstavom luka i strele. Kost; duina 10,6 cm, irina 3,5 cm, prenik perforacije 0,5 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, sredina logora, osnova I, C149 (T. VIII/192). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 86, kat. br. 407, T. XXIII/4.
193. Predmet polukrunog oblika, koji na sredini

Najverovatnije je bio deo nametaja. Kost; ouvana duina 5 cm, prenik 1,2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, osnova II, C1191 (T. VIII/199). Smetaj: Karata, depo.
200. Drka valjkastog oblika i ovalnog preseka. Ukraena

ravne strane ima polukruni urez. Du ravne ivice ukraen je mreasto urezanim linijama, a preostali deo koncentrinim krugovima, neorganizovanim i povezanim urezanim linijama. Kost; duina 10,4 cm, irina 2,9 cm. Dijana, 1980, profil izmeu sondi 9 i 10, utomrka zemlja sa utom, C235 (T. VIII/193, sl. 41). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 87, kat. br. 416, T. XXIV/5.
194. Ploica pravougaonog oblika i polukrunog

je ornamentom u tri friza ograniena sa po dve paralelne, horizontalno urezane linije. U prvom i treem frizu je mreasti motiv, a u srednjem su tri vertikalno postavljena koncentrina kruga. Fragmentovana. Kost; ouvana duina 7,8 cm, prenik 1,9 cm. Dijana (T. VIII/200, sl. 44). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 101, 102, kat. br. 621, T. XXXVI/2.

preseka, kruno perforirana na krajevima. Kost; duina 8,6 cm, irina 1,6 cm, prenik otvora 0,6 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, povrina sa garom, ispod osnove IV, C2381 (T. VIII/194). Smetaj: Karata, depo.
195. Ploica pravougaonog oblika i preseka.

Sl. 41. Oplata (kat. br. 193)

Kost; duina 4,8 cm, irina 1 cm. RtkovoGlamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 1, C105 (T. VIII/195). Smetaj: Karata, depo.
196. Isto kao kat. br. 195.

Kost; duina 4,9 cm, irina 1,9 cm. RtkovoGlamija I, 1980, kv. A-5, o.s. 1, C14. Smetaj: Karata, depo.
197. Predmet nepoznate namene u vidu pravougaone

Sl. 42. Oplata (kat. br. 197)

ploice lunog preseka, koja je na jednom kraju kruno perforirana. Jedna polovina predmeta ukraena je sa tri paralelna reda vertikalno postavljenih koncentrinih krugova. Kost; duina 12,5 cm, irina 1,7 cm, prenik perforacije 0,5 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. F/IV, o.s. II, inv. br. 42 (T. VIII/197, sl. 42). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Tomovi 1986: fig. 23/7; Petkovi 1995: 101, kat. br. 620, T. XXVII/2.
198. Kotana alatka valjkastog gornjeg dela, dok je

Sl. 43. Alatka za odreivanje vorova (kat. br. 198)

donji luno oblikovan i udubljen. U gornjem delu i na gornjoj strani nalazi se po jedna mala kruna perforacija. Alatka je ukraena vertikalnim, horizontalnim i kosim linijama, kao i koncentrinim krugovima u vertikalnim, horizontalnim i krunm nizovima. Kost; duina 14,6 cm, prenik 1,7 cm, prenik perforacije 0,3 cm. Dijana (T. VIII/198, sl. 43). Smetaj: Karata, depo.
Sl. 44. Drka (kat. br. 200)

76

201. Drka valjkastog oblika, iji je gornji deo na

spoljnoj strani ukraen urezanim trouglovima ispunjenim kruiima, a donji deo nizom kruia spojenih kosom linijom. Kost; duina 4,6 cm, prenik 1,8 cm. Dijana, 1979, sonda 3/79, kv. IV, C174 (T. VIII/201, sl. 45). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 101, kat. br. 608, T. XXXVI/4.
202. Deo polomljene valjkaste drke, ija je spoljanja

Sl. 45. Drka (kat. br. 201)

210. Predmet nepoznate namene, iji je gornji deo

strana ukraena nizom frizova u kojima se smenjuju kose linije, koncentrini krugovi i mreasti motiv. Kost; duina 4,6 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove II, C16 (T. VIII/202). Smetaj: Karata, depo.
203. Deo polomljene drke valjkastog oblika,

petougaon, a donji je krunog preseka i picasto se zavrava. Svih pet strana ukraeno je vertikalnim nizom od devet koncentrinih krugova. Rog; duina 10,5, irina 1,6 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. IX/210). Objavljeno: 1980: T. XLVII/CDXIV.
211. Polufabrikat od roga, uglaanih strana.

ija je spoljanja strana ukraena koso urezanim linijama u vidu mreastih motiva. Kost; ouvana duina 2,2 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. VIII/203). Objavljeno: 1980: T. XLVIII/CDXX.
204. Drka valjkastog oblika.

Vrh jedne strane nekoliko puta je zarezan. Rog; duina 11,1 cm, prenik 2 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. D-8, relativna dubina 0,80 m, C199 (T. IX/211). Smetaj: Karata, depo.
212. Isto kao kat. br. 211.

Kost; duina 3,1 cm, prenik 1,8 cm. LjubievacGlamija, 1981, juni profil, C118 (T. VIII/204).
205. Isto kao kat. br. 204.

Rog; duina 5,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 1, C22. Smetaj: Karata, depo.
213. Polufabrikat od roga, zarezan pri vrhu jedne strane.

Kost; duina 14,5 cm, prenik 3 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, proirenje, crvenkasta raspadnuta opeka, C1819. Smetaj: Karata, depo.
206. Kockica za igru sa oznakama vrednosti 4, 5 i 6

Rog; duina 9 cm, prenik 3 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum spoljna povrina istonog zida, sloj crne nagorele zemlje, C11 (T. IX/213). Smetaj: Karata, depo.
214. Polufabrikat od jelenjeg roga, u gornjem delu

u vidu urezanih koncentrinih kruia, koje se javljaju dva puta. Kost; dimenzije 0,7 x 0,7 x 0,7 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, svetlomrka zemlja, C329 (T. VIII/206). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 104, kat. br. 648, T. XL/10.
207. Svirala valjkastog oblika, uglaana sa spoljne strane.

zaseen na dve strane. Rog, duina 10,5 cm, prenik 2,2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2, C134 (T. IX/214). Smetaj: Karata, depo.
215. Isto kao kat. br. 214.

Nedovrena. Kost; duina 9 cm, prenik 0,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2, C104 (T. IX/207). Smetaj: Karata, depo.
208. Svirala ija gornja strana ima krunu i ovalnu

Rog, duina 13,5 cm, prenik 1,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980, T. XLVIII/CXXXVII.
216. Isto kao kat. br. 214.

Rog; duina 8,5 cm. Hajduka vodenica, 1967, kv. E-11, platforma kod stepenita. Smetaj: Karata, depo.
217. Isto kao kat. br. 214.

perforaciju. Spolja je uglaana. Kost; duina 8 cm, prenik 1,2 cm. Akve (T. IX/208). Objavljeno: Jankovi, . 1981: 178, 79/d.
209. Predmet nepoznate namene, iji je gornji deo

Rog; duina 12 cm, prenik 2,2 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, kvadrat I, ukastomrka zemlja sa malo uta, C201. Smetaj: Karata, depo.

izveden u vidu estougla, a donji ima kruni presek i picasto se zavrava. Kost; duina 9 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, zapadni bedem, C10 (T. IX/209). Smetaj: Karata, depo.

77

218. Isto kao kat. br. 214.

226. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 7 cm, prenik 1,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, ut 1, C159. Smetaj: Karata, depo.
219. Isto kao kat. br. 214.

Rog; duina 16 cm, prenik 3 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XLVIII/CLXXIX.
227. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 9 cm, prenik 2,3 cm. Dijana, 1986, sonda 59/86, spoljna strana zapadnog zida i profila cd, svetloukasta zemlja, sloj IV, C1514. Smetaj: Karata, depo.
220. Isto kao kat. br. 214.

Rog; duina 19 cm, prenik 2,2 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XLVIII/CXXIX.
228. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 6,2 cm, prenik 1,8 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, mrka zemlja sa utom, osnova II/III, C45. Smetaj: Karata, depo.
221. Isto kao kat. br. 214.

Rog; duina 13 cm, prenik 3,3 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XLVIII/CCX.
229. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 13,5 cm, prenik 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 2, C1500. Smetaj: Karata, depo.
222. Polufabrikat od roga.

Rog; duina 7 cm, prenik 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, utomrka zemlja, sloj IV, C1486. Smetaj: Karata, depo.
230. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 14 cm, prenik 2,2 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum spoljna povrina istonog zida, sloj crne nagorele zemlje, C12 (T. IX/222). Smetaj: Karata, depo.
223. Isto kao kat. br. 222. Dva primerka.

Rog; duina 13 cm, prenik 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, mrka zemlja sa pepelom, garom i utom, sloj V, C1482. Smetaj: Karata, depo.
231. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 5,5 cm, prenik 1,4 cm. Dijana, 1986, sloj IV, C1446. Smetaj: Karata, depo.
232. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 10,7 cm i 10,5 cm, prenik 3,5 i 2,4 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, mrka zemlja sa utom, osnova II/III, C45. Smetaj: Karata, depo.
224. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 8,1 cm, prenik 1,8 cm. Pontes, 1979, kv. L/6, sloj A, C341. Smetaj: Karata, depo.
233 Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 12,5 cm, prenik 2,7 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, ispod osnove II, u prostoriji II, C1856. Smetaj: Karata, depo.
225. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 14,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2, C50. Smetaj: Karata, depo.
234. Isto kao kat. br. 222.

Rog; duina 7 cm, prenik 2 cm. Dijana, 1986, seenje profila sa unutranje strane zapadnog bedema, C1455. Smetaj: Karata, depo.

Rog; duina 14,5 cm, 5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, ut I/gar I, C94. Smetaj: Karata, depo.

VAGE I TEGOVI
U ranovizantijskim utvrenjima na Dunavu, koja su prvenstveno sluila za smetaj vojnih posada, odvijao se i intenzivan ekonomski ivot.54 U njima je obavljana kupoprodaja importovanih, ali i lokalnih proizvoda, pa su postojale menjanice za razmenu novca i njegovu proveru, kao i zamenu zlatnih moneta. Osnovu monetarnog sistema Romejskog carstva inio je zlatni novac, ija je vrednost bila velika. Usled duge upotrebe ili odsecanja rubova njegova teina se smanjivala, a pojavljivali su se i falsifikati. Stoga je nizom monetarnih reformi, zapoetih jo za vreme Anastazija I, ustanovljen odnos izmeu razliitih novanih jedinica na osnovu teine solida. Da bi se izraunala pojedinana vrednost novca koriene su precizne novarske vage manjih dimenzija, kao i tegovi izraivani tehnikom livenja, uglavnom od bronze, mada su poznati i primerci od stakla. Bez obzira na nain izrade, svi su bili badareni, tako da su vrednosti bile precizno naznaene (Buljevi i dr. 1994: 279).
54 O postojanju centara na obali Dunava u kojima je razmenjivana roba svedoe i pisani izvori. Naime, posle hunskih osvajanja sredinom 5. veka, Atila je zahtevao da se romejska granica, samim tim i pogranino ilirsko sajmite, pomeri na pet dana hoda juno od Dunava, tj. u Naisus. Uporediti: Prisci Fragmenta 7: I 2007: 1213.

78

Osnovna jedinica za merenje teine ranovizantijskom periodu bila je libra, koja je teoretski iznosila 327,45 g, iako ima i drugaijih miljenja (Schilbach 1970: 167). Od jedne libre mogla su da se iskuju 72 zlatnika, odnosno solida. Libra se delila na unce (27,28 g). Jedna unca bila je jednaka dvanaestom delu libre, a sastojala se od est nomizmi teine 4,54 g. Ovakav sistem su od Romeja preuzela i pojedina varvarska plemena (Sams 1982: 207; Buljevi i dr. 1994: 279). Tegovi za proveru teine novca uglavnom su kvadratnog, ree krunog oblika. Na trgovakim tegovima sree se oznaka , za jednu uncu (27,28 g), a na novarskim tegovima oznaka N, za jednu nomizmu. Javljaju se i druge brojane oznake, obeleene grkim slovima (Sams 1982: 207; Buljevi i dr. 1994: 279).

NOVARSKE VAGE
O menjakoj delatnosti u utvrenjima na prostoru erdapa svedoi, pre svega, bronzana vaga naena u Hajdukoj vodenici (kat. br. 236), i to u ostavi koju ine 29 solida i jedan tremis, tri tega (kat. br. 240, 248249), kotani zatvara za torbicu (kat. br. 186) i keramika posuda (Kondi, V. 1984: 179), kao i potpuno ouvana i fragmentovana vaga, iz Dijane (kat. br. 235, 237). Pokretni deo ovih vaga je u obliku slova T, sa horizontalnom, reljefno obraenom cilindrinom ipkom iji su krajevi u vidu krunih petlji, kroz koje je provlaena ica za spajanje sa tasovima. Poznate su mnogobrojne analogije sa veeg broja lokaliteta. Iz Intercise potie identina vaga, koja je prema prateem materijalu opredeljena u period od 4. do 6. veka (Lszl et al. 1957: 236, kat. no. 119, T. XLV/3). Paralele iz 6, odnosno sa poetka 7. veka sreu se u Kranju, i to kao deo grobnog inventara (Bitenc, Knific 2001: 63, kat. br. 189), zatim na Gradini na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 38/4), u Cariinom gradu55 i Gornjem Streocu (Ivanievi, pehar 2006: 141, fig. 4/1). Na avarskoj nekropoli Kunetmarto u Maarskoj naena je identina vaga, opredeljena u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Garam 2001: T. 120/1), a analogije su poznate i iz Pernika u Bugarskoj ( 1981: o. 34/45). Datovanje u rasponu od gotovo dva veka za istovetno izraene vage najverovatnije ukazuje na njihovo dugo trajanje. Poznati su i slini primerci iz 6. i sa poetka 7. veka, i to iz ranovizantijskog sloja tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 321, k. br. 160, sl. 67), iz Cariinog grada,56 sa lokaliteta Sarahane u Konstantinopolju (Harrison 1986: 257, Cat. No. 467), iz Sarda (Waldbaum 1983: pl. 29/448, 459), kao i sa nalazita Anemurijum (Russell 1982: 136, fig. 1.6). Iz utvrenja Ljubievac ili Ue Slatinske reke potie i jedan tas (kat. br. 238). Slian primerak, ukraen sa etiri krune linije grupisane po dve, poznat je sa Gradine na Jelici.57
235. Potpuno ouvana novarska vaga. Pokretni deo 237. Deo terazija novarske vage, izraen od cilindrine

ovih vaga je u obliku slova T, sa horizontalnom, reljefno obraenom cilindrinom ipkom iji su krajevi u vidu krunih petlji, kroz koje je provlaena ica za spajanje sa tasovima. Na sredini horizontalnog dela nalazi se vertikalni pravougaoni dodatak sa pravougaonim otvorom, iji je gornji kraj reljefno obraen i petljasto zavren. Kroz kruni otvor vertikalno postavljenog dodatka provuen je bronzani lani od osam karika u obliku slova S, kojima je vaga kaena na eljeno mesto. Ouvana su i dva okrugla tasa sa po tri perforacije. Bronza; duina 17,5 cm, visina 7,9 cm. Dijana, sonda 67/89, svetlomrka zemlja ispod osnove II, 1989, C201 (T. X/235, sl. 46). Smetaj: Karata, depo.
236. Isto kao kat. br. 235.

bronzane ipke krunog preseka, koja je na krajevima petljasto izvedena. Kroz jednu petlju provuena je mala kruna alka. Bronza; duina 16 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, osnova IV, C2379 (T. X/237). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 163, kat. br. 167, T. 21/1.
238. Tas krunog oblika, oteen,

sa dve krune perforacije. Bakar; prenik 5,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. X/238). Objavljeno: 1980, T. XXXIX/XX.

Bronza, bakar; duina vage 16,5 cm, visina vage 5,5 cm, prenik tasa 5 cm. Hajduka vodenica, 1969, ostava, inv. br. 135. Objavljeno: , B. 1978: 70, kat. br. 60. Smetaj: Muzej erdapa, Kladovo.

Sl. 46. Novarska vaga (kat. br. 235)

55 Neobjavljeno, 76/02. 56 Neobjavljeno, inv. br. 10/64; 144/02. 57 Neobjavljeno, 57/97.

79

TEGOVI
Prema brojnim nalazima iz razliitih oblasti nekadanjeg Istonog carstva, ali i izvan njega, tegovi sa ireg prostora erdapa podeljeni su na trgovake, novarske i tegove za kantar, a opredeljeni su u 6. i prvu polovinu 7. veka.

/ TRGOVAKI TEG / Od bronzanih tegova samo jedan je imao vrednost od jedne unce
(kat. br. 239), i to teoretski, poto nije bilo mogunosti za njegovo merenje. Mnogobrojne analogije poznate su iz Salone (Buljevi i dr. 1994: 281, kat. br. 78), sa Kosova (Ivanievi, pehar 2002: 142, fig. 5.1), iz Cariinog grada (- 1960: sl. 38/15), odakle potie i kruni teg iste teine,58 sa avarskog nalazita Kunsetmarton u Maarskoj (Garam 2001: T. 119/1), iz Salamine na Kipru (Chavane 1975: T. 61/128), kao i iz zbirke tegova iz Konstantinopolja ( 1999: N 12, T. I/12).
239. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj je

gornjoj povrini najverovatnije bio urezan veliki krst na sredini, kao i jedno malo slovo G u donjem levom uglu. Iznad velike oznake i u donjem desnom uglu nalazi se manje slovo A. U gornjem levom i desnom uglu nalaze se po tri mala kruna ornamenta. Bronza, livenje; dimenzije 2,1 x 2,1 cm. Hajduka vodenica, 1969, ostava, inv. br. 136 (T. X/239). Objavljeno: , B. 1978: 70, kat. br. 60.

/ NOVARSKI TEGOVI / Tegovi iz erdapskih utvrenja najee su novarski,

sa vrednou od tri (kat. br. 240), dve (kat. br. 241) i jedne nomizme (kat. br. 242246), kao i vrednou tremisa (kat. br. 247249). Izraeni su od bronze i stakla, a potiu iz Hajduke vodenice i Akva. Primerci slini kvadratnom tegu od zelenkastog stakla (kat. br. 240), u vrednosti od dve nomizme, sreu se na Cariinom gradu, odakle potie i teg krunog oblika iste vrednosti, ornamentisan sa etiri reljefna poprsja,59 kao i u zbirci tegova iz Konstantinopolja, u kojoj se nalazi i primerak od bronze ( 1999: 12, N 12, T. II). Primerci identini tegovima za merenje jedne nomizme (kat. br. 244, 247) poznati su sa Kosova (Ivanievi, pehar 2006: 142, fig. 5.23) i iz Sarda (Crawford 1990: E14, fig. 477478; Waldbaum 1983: pl. 29/471), dok slian teg, ali bez utisnutih kruia, potie sa Gradine na Jelici.60 Primerku iz kva (kat. br. 248) slian je nalaz iz Cariinog grada.61 Svi primerci iz erdapskih utvrenja koji bi teoretski trebalo da imaju vrednost jedne nomizme su izmereni, ali je kod svih dobijena teina manja od propisane (4,54 g) i iznosila je od 1,37 do 4,30 g. To je moda posledica njihove izlizanosti usled este upotrebe ili pojave lanih tegova, to je kod naih primeraka verovatnije s obzirom da su u pitanju velike razlike.
240. Ploasti teg krunog oblika, od zelenkastog stakla. 242. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj jednoj

Na jednoj strani nalazi se monogram NG, dok je na drugoj strani neitak. Staklo, tehnika duvanja u kalup; prenik 1,7 cm. Hajduka vodenica, 1969, E-10, inv. br. 140 (T. X/240).
241. Ploasti teg kvadratnog oblika, od zelenkastog

strani je urezano jednostruko slovo N i utisnuto 12 kruia. Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,2 cm, teina 3,95 g. Akve (T. X/242). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/9.
243. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj jednoj

stakla. Uoava se takasto izvedeno slovo B, ispod koga su dve vertikalno urezane linije. Staklo, tehnika duvanja u kalup; dimenzije 1,1 x 1,1 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. E-10, inv. br. 136 (T. X/241). Objavljeno: 1978, 70, kat. br. 60.

strani je urezano jednostruko slovo N i utisnuto 14 kruia. Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,3 cm, teina 3,96 g. Akve (T. X/243). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/10.
60 Neobjavljeno, 71/95. 61 Neobjavljeno, 288/01.

58 Neobjavljeno, NML 1173, 812.

59 Neobjavljeno, 454/00.

80

244. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj jednoj strani

247. Ploasti teg kvadratnog oblika,

je urezano dvostruko slovo N i utisnut jedan krui. Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,3 cm, teina 4,30 g. Akve (T. X/244). Smetaj: Muzej Krajine Negotin, depo Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/7.
245. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj jednoj strani

na ijoj jednoj strani je urezano dvostruko slovo H. Bronza, livenje; dimenzije 0,9 x 0,9 cm, teina 1,42 g. Akve (T. X/247). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/8.
248. Ploasti teg kvadratnog oblika, na ijoj

je urezano pet kruia, kao i dve kose linije. Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,3 cm, teina 4,30 g. Akve (T. X/245). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/6.
246. Ploasti teg kvadratnog oblika,

jednoj strani je urezano jednostruko slovo H. Bronza, livenje; dimenzije 0,9 x 0,9 cm, teina 1,37 g. Akve (T. X/248). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/11.
249. Ploasti teg kvadratnog oblika,

na ije je obe strane urezano slovo X. Bronza, livenje; dimenzije 1,1 x 1,1 cm, teina 3,55 g. Akve (T. X/246). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166, T. XIX/5.

na ijoj jednoj strani je utisnuto pet kruia. Bronza, livenje; dimenzije 1,1 x 1,1 cm, teina 1,90 g. Akve (T. X/249). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 166.

/ TEGOVI ZA KANTAR / Iz utvrenja sa podruja erdapa potie i nekoliko

olovnih tegova razliitog oblika, za merenje vee koliine robe pomou kantara. Kupasto oblikovan teg naen je u Dijani (kat. br. 250), a ploasti teg ovalnog oblika u Mihajlovcu (kat. br. 251). Iz Dijane potiu i okrugli ploasti tegovi (kat. br. 252253), kao i loptasto oblikovan primerak sa krunom petljom za kaenje lanca na gornjem kraju (kat. br. 254). Loptasti teg je poznat iz Feliks Romulijane ( 2003: 184, . . 433), zatim sa lokaliteta Gradac u Donjem Dubiu, u blizini Kruevca ( 2003: 95, sl. 412), iz Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 142, fig. 4.2), Sarda, i to zajedno sa kantarom (Waldbaum 1983: pl. 28/436, 29/447), i sa broda potonulog kod Jasi Ade (Sams 1982: fig. 10/1920).
250. Teg u obliku kupe, perforiran u gornjem delu. 253. Isto kao kat. br. 252. Dva primerka.

Olovo; visina 10 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, mrka zemlja ispod osnove I, C169 (T. X/250). Smetaj: Karata, depo.
251. Ploasti teg ovalnog oblika, sa krunom

Olovo; prenik 8 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, tamnomrka osnova I, C2. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
254. Olovni teg u obliku lopte, sa gvozdenom krunom

perforacijom. Na gornjoj strani nalaze se neorganizovano urezane linije. Olovo; prenik 8 cm. MihajlovacBlato, velika sonda B, EF, o. s. 2, inv. br. 74 (T. X/251). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
252. Ploasti teg krunog oblika,

petljom na gornjem delu, koja je oteena. Olovo; visina 5,5 cm, prenik 5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, tamnomrka zemlja ispod osnove I, C8 (T. X/254). Smetaj: Karata, depo.

sa okruglom perforacijom. Olovo; prenik 3,3 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, osnova II, C2274 (T. X/252). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

81

GRAEVINSKA OPREMA
Najrasprostranjeniji nain zidanja u ranovizantijskom periodu bila je tzv. opus mixtum tehnika, koja je podrazumevala upotrebu kamena i maltera, sa nivelacionim redovima opeke iji broj na irem prostoru erdapa uglavnom iznosi pet, mada su u drugim oblastima poznate i graevine sa tri ili etiri libana reda opeke. Osim zidova od kvalitetnog materijala, veina objekata imala je i krovnu konstrukciju od drveta, na koju je polagan crep. Nasuprot oficijalnim graevinama, objekti u kojima je iveo siromaniji sloj stanovnitva podizani su od skromnijeg materijala, sa zidovima od komada neobraenog i pritesanog kamena povezanih blatom, ali i od lepa i nepeene cigle. U nekim sluajevima itav objekat je ozidan kamenom povezanim blatom, a ponegde je ta, tzv. tehnika suhozida koriena samo za prizemlje, dok je sprat bio od drveta.62 Krovna konstrukcija takoe je bila od drveta i pokrivena crepom, ija je upotreba arheoloki potvrena na lokalitetima Ue Poreke reke i Rtkovo Glamija I (, . 1984: 286; Gabrievi 1986: 7172). O drvenim delovima objekata svedoe tragovi gorelih greda, okvira prozora i vrata, pragova, kao i razliiti graevinski elementi izraeni uglavnom od gvoa. Pri ugradnji drvenih konstrukcija najvaniji je bio nain njihovog povezivanja, koje se moglo obaviti urezivanjem i uglavljivanjem ili pomou drvenih, odnosno gvozdenih klinova. Budui da je metal daleko postojaniji i znatno vri, korieni su gvozdeni klinovi, klamfe i baglame, iji su veliina i oblik zavisili od funkcije i mesta na kome su se nalazili. U graevinsku opremu spadaju klinovi, klamfe, brave, kljuevi, kao i prozorska okna od stakla ili ploica liskuna.

KLINOVI
Za povezivanje drvenih delova konstrukcija korieni su klinovi razliite duine i oblika glave, na osnovu ega su razvrstani u pet tipova. Njihov oblik je zavisio od naina upotrebe. Klinovima sa ploastom ili kupastom glavom razliite veliine uglavnom su ukucavane daske u grede, dok su klinovi sa glavom u obliku slova T korieni za povezivanje greda. Primerci sa erdapa bili su upotrebljeni pri izgradnji arhitektonskih objekata, a neki moda i za izradu nametaja i kovega. U prvi tip spadaju veliki gvozdeni klinovi sa piramidalnom glavom, ija duina dostie i 25 cm, otkriveni na lokalitetima Borej i Rtkovo Glamija I (kat. br. 255256). Slian klin potie sa nalazita Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 40/12). Drugi i najzastupljeniji tip su klinovi sa ploastom glavom krunog (kat. br. 257273) ili pravougaonog oblika (kat. br. 274279). Izraeni su od gvoa, mada je jedan klin bio od bronze (kat. br. 294) i moda je sluio za pravljenje nametaja. Klinovi sa okruglom glavom potiu iz Hajduke vodenice, Dijane, Boreja, Egete i Rtkova Glamije I. Za takve klinove analogije su poznate sa Gradine na Jelici63 i iz Cariinog grada,64 a slian im je nalaz iz ranovizantijskog sloja tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 117, 319, k. br. 127128, sl. 64/89). Klinu sa pravougaonom glavom analogan je primerak iz Cariinog grada65 i sa Gradine na Jelici.66 Trei tip obuhvata gvozdene klinove sa kupastom glavom, naene u Hajdukoj vodenici, Egeti, Dijani i na lokalitetu Rtkovo Glamija I (kat. br. 280285). U etvrti tip svrstani su klinovi sa glavom postavljenom vertikalno u odnosu na telo (kat. br. 286290), i to iz Hajduke vodenice, Ljubievca ili Ua Slatinske reke, Dijane i Egete. Identini primerci poznati su sa Gradine na Jelici67 i iz Cariinog grada (Bavant 1990: 196, cat. n 18, pl. XXVIII/18). Poslednji tip ini primerak sa glavom u obliku slova T (kat. br. 291), naen u Egeti, kome su analogni klinovi sa Gradine na Jelici68 i iz Cariinog grada (Bavant 1990: cat. n 46, 195196, pl. XXVII/46). Slini klinovi naeni su na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 40/4143) i u Sardu (Waldbaum 1983: pl. 21/type 5).
62 O ovakvom nainu izgradnje svedoe iskopavanja na Cariinom gradu gde su, na prostoru jugozapadne etvrti Donjeg grada, konstatovani objekti sa tragovima intenzivnog gorenja, koji predstavljaju spratnu konstrukciju. Podatak je dobijen usmeno od dr V. Ivanievia, rukovodioca iskopavanja 63 Neobjavljeno, 2/89, 37/89. 65 Neobjavljeno, 32/82, 46/81, 41/82. 67 Neobjavljeno, 65/95. 69 Neobjavljeno, inv. br. 51/53. 64 Neobjavljeno, 5/82. 66 Neobjavljeno, 19/86. 68 Neobjavljeno, 217/96.

82

255. Veliki masivan klin sa glavom

267. Isto kao kat. br. 257.

u obliku piramide i telom pravougaonog preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 25 cm. Borej, 1980, sonda B, inv. br. 62 (T. XI/255). Smetaj: Karata, depo.
256. Isto kao kat. br. 255.

Gvoe, kovanje; duina 8,2 cm, prenik glave 2,5 cm. Egeta, sektor II, 1981, sonda 10, relativna dubina 0,50 m, inv. br. 13. Smetaj: Karata, depo.
268. Isto kao kat. br. 257. Donji kraj polomljen.

Gvoe, kovanje; duina 12,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. B-7, sloj gara I. Smetaj: Karata, depo.
257. Klin sa okruglom ploastom glavom i telom

Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, prenik glave 2 cm. Hajduka vodenica, 1970, sonda J-8, relativna dubina 1,20 m od koia U-8. Smetaj: Karata, depo, kesa 254.
269. Isto kao kat. br. 257.

kvadratnog preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 8,8 cm, prenik glave 3 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. E-7, ut I, C202 (T. XI/257). Smetaj: Karata, depo.
258. Slino kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 10 cm, prenik glave 1,6 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. A-5, o.s. 1, C4. Smetaj: Karata, depo.
270. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, prenik glave 2 cm. Rtkovo Glamija I, kv. A-6, ut I, 1981, C182 (T. XI/258). Smetaj: Karata, depo.
259. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 6 cm, prenik glave 1,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. A-8, ut I, C193. Smetaj: Karata, depo.
271. Klin sa okruglom ploastom glavom i telom

Gvoe, kovanje; duina 6,4 cm, prenik glave 1,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. C5, o.s. 1, C150. Smetaj: Karata, depo.
260. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; duina 8 cm, prenik glave 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. F-2, sloj crne zemlje. Smetaj: Karata, depo.
261. Isto kao kat. br. 257.

kvadratnog preseka, iji je donji kraj polomljen. Bronza; ouvana duina 5,5 cm, prenik glave 1,3 cm. Dijana, 1983, sonda 49/85, severni bedem, ukastomrka zemlja, prostorija 1, osnova III, C1236 (T. XI/271). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 174, 175, kat. br. 253, T. 28/9.
272. Masivniji klin sa okruglom ploastom glavom,

Gvoe, kovanje; duina 10 cm, prenik glave 2,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. E-4, ut I. Smetaj: Karata, depo.
262. Isto kao kat. br. 257.

ojaanjem na vratu kvadratnog preseka i telom kvadratnog preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 8 cm, prenik glave 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-8, ut 1, C191 (T. XI/272). Smetaj: Karata, depo.
273. Isto kao kat. br. 272.

Gvoe, kovanje; duina 9,2 cm, prenik glave 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-2, o.s. 2, C59. Smetaj: Karata, depo.
263. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 10,5 cm, prenik glave 2,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. A8, gar 1, C192. Smetaj: Karata, depo.
274. Klin sa pravougaonom ploastom glavom i telom

Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, prenik glave 3 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 2, C40. Smetaj: Karata, depo.
264. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; duina 5,5 cm, prenik glave 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-4, o.s. 2, C90. Smetaj: Karata, depo.
265. Isto kao kat. br. 257. Tri primerka.

kvadratnog preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, dimenzije glave 2 x 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. C5, o.s. 1, C171 (T. XI/274). Smetaj: Karata, depo.
275. Isto kao kat. br. 274. Glava je oteena.

Gvoe, kovanje; duina 4,38,3 cm, prenik glave 1,3 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. I-8, relativna dubina 0,45 m od koia J-8. Smetaj: Karata, depo, kesa 158.
266. Isto kao kat. br. 257.

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, dimenzije glave 2,2 x 1,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, C5, o.s. 1, C171 (T. XI/275). Smetaj: Karata, depo.
276. Isto kao kat. br. 274.

Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, prenik 2,1 cm. Borej, 1980, sonda B, uz profil AD, relativna dubina 0,70 m, inv. br. 28. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 9,5 cm, dimenzije glave 1,7 x 1,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. B-5, povrinski sloj, C187. Smetaj: Karata, depo.

83

277. Isto kao kat. br. 274.

284. Isto kao kat. br. 280.

Gvoe, kovanje; duina 13,5 cm, dimenzije glave 2,5 x 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. E-7, ut I, C202. Smetaj: Karata, depo.
278. Isto kao kat. br. 274.

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm, prenik glave 2,3 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 13, relativna dubina 0,40 m, inv. br. 1. Smetaj: Karata, depo.
285. Isto kao kat. br. 280.

Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, dimenzije glave 1,8 x 1,8 cm. Borej, 1980, sonda B, uz profil AD, relativna dubina 0,70 m, inv. br. 27. Smetaj: Karata, depo.
279. Isto kao kat. br. 274.

Gvoe, kovanje; duina 13 cm, prenik glave 2 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 14, relativna dubina 0,40 m, sloj I, inv. br. 1. Smetaj: Karata, depo.
286. Klin sa trougaonom ploastom glavom zabljenih

Gvoe, kovanje; ouvana duina 6,5 cm, dimenzije glave 2 x 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. B-8, ut I, C213 (T. XI/279). Smetaj: Karata, depo.
280. Klin sa kupastom glavom i telom kvadratnog

uglova, postavljenom vertikalno u odnosu na telo pravougaonog preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 16,2 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. I8, relativna dubina 0,45 m od koia J8, inv. br. 222 (T. XII/286). Smetaj: Karata, depo.
287. Isto kao kat. br. 286.

preseka, koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 9,2 cm, prenik glave 2 cm. Hajduka vodenica, 1969, sonda H-11, relativna dubina 1,30 m (T. XI/280). Smetaj: Karata, depo, kesa 98.
281. Isto kao kat. br. 280. Pet primeraka.

Gvoe, kovanje; duina 12,7 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: 98, T. XXVII/XXXVI.
288. Isto kao kat. br. 286.

Gvoe, kovanje; duina 6 cm, 6,5 cm, 7 cm, 8,2 cm, 9 cm, prenik glave 22,5 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. I8, relativna dubina 1 m od koia I8. Smetaj: Karata, depo, kesa 90.
282. Isto kao kat. br. 280.

Gvoe, kovanje; duina 16 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2, crvenkasta zemlja ispod osnove I, C1319.
289. Isto kao kat. br. 286.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 11,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C1418.
290. Isto kao kat. br. 286.

Gvoe, kovanje; duina 5,5 cm, prenik glave 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-3, o.s. 3, C162. Smetaj: Karata, depo.
283. Isto kao kat. br. 280.

Gvoe, kovanje; duina 66,6 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 5, relativna dubina 0,25 m, inv. br. 42. Smetaj: Karata, depo.
291. Klin u obliku slova T, sa telom kvadratnog preseka

Gvoe, kovanje; duina 5,7 cm, prenik glave 1,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-5, ut I, C2. Smetaj: Karata, depo.

koje se picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 8,2 cm, irina glave 2,5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9, sloj III, inv. br. 41 (T. XII/291). Smetaj: Karata, depo.

KLAMFE
U erdapskim utvrenjima naene su i klamfe razliitog oblika i dimenzija (kat. br. 292305), koje su takoe sluile za spajanje graevinskih elemenata od drveta. Telo im je pravougaono ili ovalno, a od njega se vertikalno pruaju dva picasta kraka, pa su uglavnom koriene za spajanje dasaka ili greda na uglovima objekata. Prema obliku tela, u erdapu su izdvojena tri tipa klamfi. Sa lokaliteta Borej, Pontes, Rtkovo Glamija I i Dijana (kat. br. 292296) potiu klamfe pravougaonog tela, svrstane u prvi tip. Njihove analogije sreu se na nalazitu Lika ava u zapadnoj Srbiji ( 2002: . 9/4) i u Cariinom gradu,69 a slini primerci naeni su u ranovizantijskim slojevima tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 117, 310, k. br. 137138, sl. 64/1819) i u Cariinom gradu.70

69 Neobjavljeno, inv. br. 51/53.

70 Neobjavljeno, 54/87.

84

Drugi tip predstavljaju klamfe sa telom nepravilnog ovalnog oblika, i to sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 297298), kojima su slini primerci iz Cariinog grada.71 Trei tip ine klamfe pravougaonog tela, sa lokaliteta Rtkovo Glamija I, MihajlovacBlato, Egeta i Borej (kat. br. 299305). Slini nalazi sreu se na Gradini na Jelici,72 u Cariinom gradu73 i na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 39/4144).
292. Klamfa sa pravougaonim telom 299. Klamfa sa telom pravougaonog oblika i preseka,

i blago izvijenim kracima. Gvoe, kovanje; duina 9,4 cm, irina 4,5 cm. Borej, 1980, sonda D, kv. EG, inv. br. 214 (T. XII/292). Smetaj: Karata, depo.
293. Isto kao kat. br. 292.

i sa dva polukruno savijena kraka. Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 0,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. C6, ut I, C245 (T. XII/299). Smetaj: Karata, depo.
300. Isto kao kat. br. 299.

Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 1 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj I, C103. Smetaj: Karata, depo.
294. Isto kao kat. br. 292.

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 0,6 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smetaj: Karata, depo.
301. Isto kao kat. br. 299.

Gvoe, kovanje; duina 10 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C123. Smetaj: Karata, depo.
295. Isto kao kat. br. 292.

Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 0,8 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smetaj: Karata, depo.
302. Isto kao kat. br. 299. Kraci su oteeni.

Gvoe, kovanje; duina 5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. D-2, o.s. 2, C141. Smetaj: Karata, depo.
296. Isto kao kat. br. 292.

Gvoe, kovanje; duina 5,2 cm, irina 1 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9, relativna dubina 0,15 m, inv. br. 7. Smetaj: Karata, depo.
303. Isto kao kat. br. 299.

Gvoe, kovanje; duina 6,7 cm, irina 4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova IV, C583. Smetaj: Karata, depo.
297. Klamfa sa nepravilnim ovalnim telom pravougaonog

Gvoe, kovanje; duina 6,3 cm, irina 0,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E7, o.s. 2, C37. Smetaj: Karata, depo.
304. Isto kao kat. br. 299.

preseka i sa dva polukruno savijena kraka. Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 2,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. C5, ut I, C167 (T. XII/297). Smetaj: Karata, depo.
298. Klamfa sa telom deltoidnog oblika

Gvoe, kovanje; duina 5,5 cm, irina 1,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A7, o.s. 1, C11. Smetaj: Karata, depo.
305. Isto kao kat. br. 299.

i pravougaonog preseka, iji su kraci polomljeni. Gvoe, kovanje; duina 5,8 cm, irina 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. D-2, o.s. 1, C26 (T. XII/298). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 5,4 cm, irina 1,4 cm. Borej, 1980, sonda I, inv. br. 102. Smetaj: Karata, depo.

BAGLAMA
Baglame su sluile za zatvaranje vrata i prozora, a nainjene su iskljuivo od gvoa. Sastoje se od dva ili vie delova, pri emu je jedan privrivan za vrata ili prozor. Jedini primerak potie iz Dijane (kat. br. 306).
306. Dvodelna baglama sastavljena od ploastog dela,

iji se jedan kraj zavrava u vidu krune petlje, dok je drugi povijen pod uglom od 90 stepeni i izveden u obliku pravougaone petlje, koja je oteena. Kroz krunu petlju provuena je dvokraka oteena ipka. Gvoe, kovanje; duina 14,2 cm, irina 1,8 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C1506 (T. XII/306). Smetaj: Karata, depo.
71 Neobjavljeno, 156/98. 72 Neobjavljeno, 1/88. 73 Neobjavljeno, 135/01.

85

BRAVE
U Dijani su naeni i mehanizmi za zakljuavanje, odnosno delovi kvadratne i krune oplate za bravu (kat. br. 307310), kao i deo brave koji je umetan u bonu stranu vrata (kat. br. 311). Kvadratna oplata brave izraena je od bronzanog lima i na sredini prednje strane ima otvor za kljui, oko koga su urezani kruni motivi (kat. br. 307). Slian primerak poznat je iz Intercise, mada se on vezuje za 4. vek (Lszl et al. 1957: 331, kat. no. 32, T. LVIII/3). Prema nainu ornamentisanja, nalazu iz Dijane slina je oplata iz Cariinog grada (Bavant 1990: 203, cat. n 59, pl. XXX/59), opredeljena u 6. i poetak 7. veka. S druge strane, sa lokaliteta Lika ava ( 2002: sl. 7/7) potie analogija za krunu oplatu od bronzanog lima, sa otvorom za klju u vidu slova T, takoe iz Dijane (kat. br. 310). Na ovom lokalitetu naen je i bronzani deo brave koji je umetan u bonu stranu vrata (kat. br. 311). Analogni primerci, ali od gvoa, javljaju se u Intercisi, gde su datovani u 4. vek (Lszl et al. 1957: 335, kat. no. 60, T. LX/3), u eanu (Ivanievi, pehar 2006: 148, fig. 10.11), kao i u Cariinom gradu,74 odakle je poznat i slian deo brave (Bavant 1990: 201, cat. n 44, 45, pl. XXIX/44, 45).
307. Kvadratna oplata brave sa perforacijom 310. Kruna bronzana oplata brave, sa dugmetastim

neodreenog oblika na sredinjem delu, koja najverovatnije predstavlja otvor za kljui. Ukraena je krunim motivom. Bronza, livenje; duina 11, irina 11 cm. Dijana, 1987, sonda 58/87, osnova II, C1594 (T. XIII/307). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 93, 153, T. 13/1.
308. Pravougaona oplata brave sa perforacijom

ispupenjem u sredini, iznad koga se nalazi perforacija u vidu slova T, najverovatnije otvor za kljui. Na oplati su etiri simetrino rasporeene krune perforacije za nitne. Povrina je ukraena koncentrinim krugovima. Bronza, livenje; prenik 4,7 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, kvadrat I, ukastomrka zemlja sa malo uta, C200 (T. XIII/310, sl. 47). Smetaj: Karata, depo.
311. Deo brave pravougaonog oblika, sa etiri kruna otvora

neodreenog oblika na sredinjem delu, koja najverovatnije predstavlja otvor za kljui. Na tri ouvana ugla vidljive su kvadratne perforacije. Bronza, livenje; duina 6,8, irina 5,7 cm. Dijana, 1980, sonda 12/80, C266 (T. XIII/308). Smetaj: Karata, depo.
309. Fragment oplate brave, na kome su ouvane tri kru-

nejednake veliine i jednim otvorom u vidu osmice. Bronza, livenje; duina 6 cm, irina 1,3 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, crvenkastomrka zemlja, ispod osnove II, C1883 (T. XIII/311). Smetaj: Karata, depo.

ne perforacije, kao i motiv koncentrinih krugova. Bronza, livenje; ouvana duina 6,3 cm, ouvana irina 2,5 cm. Dijana, sonda 12/80, 1980, spoljna strana bedema, iznad poda od opeka, sloj garei, C226 (T. XIII/309). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 117, 155, T. 14/4.
Sl. 47. Oplata brave (kat. br. 310)

KATANAC
Katanac u obliku kvadra otkriven je u Dijani (kat. br. 312). Slian primerak, datovan u 6. vek, potie iz Feliks Romulijane gde je, kako nam se ini, pogreno protumaen kao brava ( 2003: 162, . . 345). Analogni, ali i slini katanci, opredeljeni u 6. vek, potiu sa lokaliteta Golemanovo Kale u Sadovecu (Uenze 1992: Taf. 34/6b14, 35/1a3b).
312. Katanac u obliku kvadra, sa ostatkom ipke

pravougaonog preseka koja izlazi iz njega. Jedan deo ipke je polomljen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 12, 7 cm, dimenzije mehanizma 5 x 2,3 cm. Dijana, 1987, sonda 57/86, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C1606 (T. XIII/312, sl. 48). Smetaj: Karata, depo.
Sl. 48. Katanac (kat. br. 312)
74 Neobjavljeno, 154/85.

86

KLJUEVI
Iz erdapskih utvrenja poznati su i kljuevi raznovrsnog oblika, koji mogu da se podele u dva osnovna tipa. Prvom tipu pripadaju kljuevi sa etiri pera (kat. br. 313315), dok drugi tip ine primerci iji se donji deo rava u dva luno savijena kraja (kat. br. 316317). Klju slian prvom tipu potie iz Cariinog grada.75 Drugi tip je konstatovan u Maarskoj, na nekropolama iz ranog avarskog perioda (Garam 2002: 164, Abb. 7).
313. Klju jednostavnog oblika, sa telom u vidu 316. Klju sa telom u obliku ipke pravougaonog

trapezoidne ipke koja se u gornjem delu zavrava perforiranim krunim proirenjem, dok se na donjem delu, savijenom ulevo pod pravim uglom, nalaze etiri pera. Gvoe, kovanje; duina 6,9 cm, irina 2,8 cm. Dijana, 1983, kv. 1/83, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C821 (T. XIII/313). Smetaj: Karata, depo.
314. Isto kao kat. br. 313. Donji deo je polomljen.

preseka, koje se na jednom kraju rava u dva polukruno savijena kraka. Gvoe, kovanje; duina 17,5 cm, irina 4,3 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 3, C1492 (T. XIII/316). Smetaj: Karata, depo.
317. Isto kao kat. br. 316.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 5,8 cm, irina 1,6 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, unutranja strana bedema, iznad poda I, C546. Smetaj: Karata, depo.
315. Isto kao kat. br. 313.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 12,5 cm, irina 5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 10, relativna dubina 0,50 m, inv. br. 27. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 4,3 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, zapadna kapija, ispod osnove III, C563. Smetaj: Karata, depo.

ARKA
U graevinske elemente uslovno je svrstan i deo mehanizma za zatvaranje koji je najverovatnije pripadao manjem koveiu (kat. br. 318). To je arka pravougaonog oblika, naena u naseobinskom sloju Dijane. Analogije su poznate sa gepidske nekropole Kelked Feketekapu A (grob br. 539), koja potie iz vremena avarske dominacije (Kiss 1996: T. 94/26), kao i sa Hiosa (Balance 1989: fig. 51/38).
318. Pravougaona arka za manji kovei, iji se

jedan kraj zavrava u vidu krunog perforiranog proirenja. Du unutranje ivice krunog dela simetrino su rasporeeni kruni motivi. Pravougaoni deo je po vertikalnoj osi ukraen na isti nain, kao i sa dve horizontalne linije od po tri kruia, ime se dobija krstasti motiv. Bronza; duina 4,5 cm, prenik 1,7 cm Dijana, 1983, kv. 2/83, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C827 (T. XIII/318). Smetaj: Karata, depo.

PROZORSKA OKNA
Izgradnja kue zavravana je postavljanjem vrata i ramova za prozore. Postojanje prozora konstatovano je posredno, zahvaljujui fragmentima okana. Osnovna uloga prozora bila je proputanje svetlosti, ali i odravanje toplote. Zbog providnosti, staklo je bilo idealan materijal, a imalo je i estetsku vrednost jer je proizvoeno u razliitim bojama (kat. br. 319328). Fragmenti prozorskih okana sakupljeni na prostoru erdapa su od stakla zelene, ute i plave boje, pa se moe samo zamisliti kolorit koji su sunevi zraci stvarali u unutranjosti objekta.
75 Neobjavljeno, 123/88.

87

Prozorska okna sa ireg podruja erdapa raena su tehnikom duvanja u cilindar, ali je korieno i livenje stakla u kalupima, kao i duvanje u krunu. Ipak, pokazalo se da je tehnika duvanja u cilindar bila najdelotvornija jer je tako dobijeno staklo bilo dva do etiri puta tanje, a samim tim i prozirnije od stakla izraenog tehnikom duvanja u kalup (Fontaine, Foy 2005: 1920). U erdapskim utvrenjima naen je veliki broj fragmenata prozorskog stakla, kao i u Donjem gradu na lokalitetu Cariin grad, i to na veini stambenih objekata,76 pa se moe pretpostaviti da su staklena okna bila veoma esto koriena u ranovizantijskom periodu. Analogije potiu iz ranovizantijskih slojeva Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 36), sa Kosova (Ivanievi, pehar 2006: 143, fig. 4.1719), kao i iz Cariinog grada,77 gde su, osim jednostavnih okana u razliitim bojama, naeni i luksuzni primerci sa umetnutim zlatnim folijama.78 Za izradu prozorskih okana korieni su i tanki listovi liskuna beliaste boje, koji su seeni na pravougaone ploice manjih dimenzija, o emu svedoi nalaz iz naseobinskog sloja na lokalitetu Borej (kat. br. 329). Poto itava povrina okna nije mogla da se izree odjednom, ove ploice su perforirane i povezivane olovnim zakivcima, a potom su stavljane u drvene okvire. Takav nain zatvaranja prozorskih otvora najverovatnije je bio manje efikasan i efektan od upotrebe stakla, ali je svakako bio delotvoran. Okno od liskuna, analogno naem primerku, naeno je u Cariinom gradu.79
319. Fragment okna od providnog zelenkastog stakla, 325. Isto kao kat. br. 324. Vie fragmenata.

sa ouvanom ivicom koja je usaivana u ram. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 9,5 x 6 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kua 2, C467 (T. XIII/319). Smetaj: Karata, depo.
320. Isto kao kat. br. 319.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 4,5 x 3,5 cm. Pontes, 1985, kv. H/12, jama 256`, C160. Smetaj: Karata, depo.
326. Isto kao kat. br. 324. Vie fragmenata.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 3,5 x 4,7 cm. Pontes, 1984, kv. GH/12, jama 82`, C185. Smetaj: Karata, depo.
321. Isto kao kat. br. 319.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; najvee dimenzije 6 x 4 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62`, C205. Smetaj: Karata, depo.
327. Slino kao kat. br. 324.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 4 x 5 cm. Pontes, 1981, kv. F/11, sloj B, C234. Smetaj: Karata, depo.
322. Isto kao kat. br. 319. Tri fragmenta.

Providno staklo plaviaste boje. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 4,3 x 4 cm. Hajduka vodenica, 1967, kula A, ut. Smetaj: Karata, depo.
328. Isto kao kat. br. 327.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 6,5 x 2,1 cm, 6 x 3,9 cm, 5,3 x 2,3 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. G-9, na 1 m od junog zida crkve. Smetaj: Karata, depo.
323. Isto kao kat. br. 319. Vie fragmenata.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 10 x 4,5 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum, spoljna povrina junog zida, povrinski ut, C13. Smetaj: Karata, depo.
329. Dva fragmenta okna od liskuna, sa obraenim ivi-

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 12,5 x 4,7 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, jama 375`, C76. Smetaj: Karata, depo.
324. Slino kao kat. br. 319. Providno staklo ukaste boje.

cama koje su uglavljivane u ram i jednom manjom krunom perforacijom. Liskun; dimenzije 6 x 4,5 cm, 7 x 4 cm. Borej, 1980, sonda A, inv. br. 1 (T. XIII/329). Smetaj: Karata, depo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 9 x 2,5 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C73. Smetaj: Karata, depo.

76 Usmeni podatak dr V. Ivanievia, rukovodioca iskopavanja. 78 Neobjavljen, 88/02, 152/03.

77 Neobjavljeno, 36/81, inv. br. 8/78. 79 Neobjavljeno, 120/89.

88

OPREMA ZA OSVETLJAVANJE
Oprema za osvetljavanje bila je deo kunog mobilijara, a prema nainu upotrebe deli se na statinu i prenosnu. Prvoj grupi pripadaju razni nosai lampi od gvoa ili bronze, kao i staklene lampe. Druga, znatno brojnija grupa, obuhvata raznovrsne keramike i bronzane lampe (ike), koje su uglavnom noene u ruci, mada su mogle biti poloene i na stalak. ici su imali recipijente razliitog oblika, sa najmanje dva otvora, od kojih je jedan sluio za sipanje ulja, a drugi za umetanje fitilja koji je, potopljen u ulje, postepeno goreo. U zavisnosti od potrebe, ponekad su izraivani i primerci sa dva, tri ili vie otvora, ime je pojaavan intenzitet svetlosti. Osim funkcionalnosti, prilikom njihove izrade potovan je i estetski princip, pa su ici bogato ukraavani u skladu sa eljama vlasnika.

NOSAI SVETILJKI
Ovi predmeti su razvrstani u nekoliko tipova. U Dijani je naen fragmentovan bronzani nosa polijeleja iji je gornji deo krunog ploastog oblika sa talasastim ivicama, na kome se nalazi sedam simetrino rasporeenih pravougaonih perforacija (kat. br. 330). Sa istog lokaliteta potiu i dva nosaa svetiljki jednostavne izrade, nainjena od bronzane ice krunog preseka, a iz Pontesa jedan primerak (kat. br. 331333). Izdvaja se i nosa svetiljki konkavnog oblika, naen u Dijani, za koji su bile prikaene tri ice ili lanca (kat. br. 334). Slini, jednostavno izraeni nosai kandila poznati su sa lokaliteta Gornji Streoc (Ivanievi, pehar 2006: 142, fig. 4/5), Cariin grad (Bavant 1990: cat. n 69, 205, pl. XXXI/69; Bavant, Ivanievi 2003: 63, kat. br. 10) i Sard (Waldbaum 1983: pl. 38/600). U jugozapadnoj etvrti Donjeg grada u Cariinom gradu nosai kandila su naeni u kuama i crkvama,80 pa su inili opremu domainstva ili deo crkvenog mobilijara.
330. Nosa polijeleja iji je donji deo krunog ploastog

oblika, sa talasasto obraenim ivicama. Na donjem delu nalazi se sedam simetrino rasporeenih pravougaonih perforacija, koje su u delu ka centralnoj krunoj perforaciji kruno proirene. Ploasti deo je privren za tordiranu drku, koja u donjem delu ima kvadratni, a u gornjem kruni presek. Donji deo drke reljefno je obraen. Bronza; duina 19,2 cm, prenik 6,2 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C45 (T. XIV/330, sl. 49). Smetaj: Karata, depo.
331. Nosa svetiljki od tanje tordirane ice, na

Sl. 49. Nosa kandila (kat. br. 330)

jednom kraju petljasto izvedene i provuene kroz ravnokraki krst proirenih krajeva, koji je na dva mesta kruno perforiran. Horizontalni kraci krsta delimino su oteeni. Gvoe; duina ice 13,2 cm, dimenzije krsta 3,2 x 2,7 cm. Dijana, 1981, sonda 29/81, unutar bedema uz profil ab, prilikom ruenja zida 1 iz osnove I, C448 (T. XIV/331, sl. 50). Smetaj: Karata, depo.
332. Nosa svetiljki od etiri ice. Krak koji je kaen na

Sl. 50. Nosa kandila (kat. br. 331)

tavanicu polukruno je savijen u gornjem delu, dok se u donjem delu petljasto zavrava. Na petljasti zavretak zakaena su tri identina, na oba kraja petljasto izvedena kraka, koja na zadnjem kraju imaju po jednu kuku. Bronza; duina 25 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62`, C201 (T. XIV/332, sl. 51). Smetaj: Karata, depo.
Sl. 51. Nosa kandila (kat. br. 332)
80 Usmeni podatak dr V. Ivanievia, rukovodioca iskopavanja.

89

333. Isto kao kat. br. 332.

334. Nosa svetiljki sa konkavnom okruglom ploom

Bronza; duina 20 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, iznad nivoa poda I, C544. Smetaj: Karata, depo.

koja na donjoj strani ima tri pravilno rasporeene, upravno postavljene krune alke. Bronza; prenik 7,8 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, utomrka zemlja sa malo uta, C218 (T. XIV/334). Smetaj: Karata, depo.

STAKLENE SVETILJKE
Staklene svetiljke su bile statini deo opreme za osvetljavanje. Stavljane su u poseban nosa krunog oblika polijelej, koji je lancem kaen za tavanicu i koji je istovremeno nosio vei broj staklenih lampi u koje je sipano ulje i umetan fitilj. Ove svetiljke, koje se javljaju od 4. do 13. veka, poznate su na itavom Mediteranu, kao i sa teritorije kasnoantikih provincija u unutranjosti Evrope (Hadad 2001: 6364, 68). U ranovizantijskim slojevima erdapskih utvrenja na desnoj obali Dunava naeni su fragmenti staklenih svetiljki (kat. br. 335352). Posude sa levkastim donjim delom, koje su sluile za osvetljavanje prostorija, poznate su i sa drugih lokaliteta. Za primerke kat. br. 336348 odgovarajue analogije sreemo u Italiji, na lokalitetu Invilino Ibligo (Bierbrauer 1987: T. 157/1), a primerci slini kat. br. 349351 potiu iz Sadoveca, sa lokaliteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 50/14, 16).
335. Svetiljka od svetlozelenog stakla, od koje je ouvan 341. Isto kao kat. br. 336.

samo donji, levkasto oblikovan deo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,6 cm. Rtkovo Glamija I (T. XIV/335). Objavljeno: Han 1986: 94, fig. 25/8; Rui 1994: 56, kat. br. 1180, T. XLIII/7.
336. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je ouvan

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,1 cm. Pontes, 1981, kv. G/13, sloj V, C62. Smetaj: Karata, depo.
342. Isto kao kat. br. 336.

samo donji, levkasto oblikovan deo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,3 cm. Pontes, 1985, N/15, ukop u kvadrant A, C471 (T. XIV/336). Smetaj: Karata, depo.
337. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, zapadni bedem, proirenje, ut, C31. Smetaj: Karata, depo.
343. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3 cm. Dijana, sonda 55/86, sloj III, 1986, C1408. Smetaj: Karata, depo.
344. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, tamnomrka zemlja, ispod osnove I, C5. Smetaj: Karata, depo.
338. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,5 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, osnova III, C1850. Smetaj: Karata, depo.
345. Slino kao kat. br. 336. ukasto staklo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,1 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, ispod osnove I, C18. Smetaj: Karata, depo.
339. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,3 cm. Dijana, 1998, sonda 59/98, sa spoljne strane junog bedema, C8. Smetaj: Karata, depo.
346. Isto kao kat. br. 345.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,3 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, utomrka rastresita zemlja sa utom, ispod osnove III, C24. Smetaj: Karata, depo.
340. Isto kao kat. br. 336.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,3 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, osnova II/III, C51. Smetaj: Karata, depo.
347. Slino kao kat. br. 336. ukastozelenkasto staklo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 3,2 cm. Dijana, 1981, sonda 28/81, kompleks junog bedema, iz lepa, pod I, C419. Smetaj: Karata, depo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 2,6 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, mrka zemlja sa utom ispod osnove II, C17. Smetaj: Karata, depo.

90

348. Slino kao kat. br. 336.

351. Svetiljka od zelenog stakla, od koje je ouvan samo

Vie posuda od maslinastog i svetlozelenog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja. Mora Vagei. Objavljeno: Rui 1994: 56, kat. br. 11721179, T. XLIII/89.
349. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je ouvan

donji, levkasto izveden deo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 11,2 cm. Pontes, 1982, F/15, kv. AC, jama 471, C76 (T. XIV/351). Smetaj: Karata, depo.
352. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je ouvan

samo donji, levkasto izveden deo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 4,3 cm. Pontes, 1982, F/15, jama 53, C107 (T. XIV/349). Smetaj: Karata, depo.
350. Isto kao kat. br. 349.

samo donji, levkasto izveden deo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 6,3 cm, prenik 3,4 cm. Sip, 1965, kvadrant B2, sonda 1, muz. inv. br. 777778 (T. XIV/352). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; ouvana visina 11,2 cm. Pontes, 1982, F/15, jama 55`, C33. Smetaj: Karata, depo.

KERAMIKE LAMPE
Negleosane keramike lampe iz ranovizantijskih slojeva sa ireg prostora erdapa razvrstane su u balkanski i maloazijski tip, zatim iak ovoidnog oblika i lampe na stopi. Ukraavane su pre peenja razliitim ornamentima.

/ LAMPE BALKANSKOG TIPA / U tzv. balkanski tip spadaju lampe sa bikoninim

recipijentom (Vitelli 1982: 190) gotovo krunog oblika (kat. br. 353360, 363365), koji moe biti i neto izdueniji (kat. br. 361362, 366370). Ovaj tip se odlikuje masivnom drkom, vertikalno postavljenom na zadnjem delu, ponekad oblikovanom u vidu krsta. Lampe sa krstolikim drkama iz Akva i Hajduke vodenice (kat. br. 353354) nisu retke na teritoriji Istonog carstva. U Suidavi (Tudor 1974: fig. 32/2) i na lokalitetu Nove (iikova 1999: 108, fig. 8) naene su identine keramike lampe. Poznati su i primerci sa istovetnom drkom, ali neto uim i duim recipijentom, i to iz Salone (Buljevi i dr. 1994: 277, kat. br. 14) i antikog grada Nove (Tudor 1974: fig. 32/4). Za iak sa jednostavnom vertikalnom drkom, kod koga je povrina oko otvora za sipanje ulja ukraena radijalno rasporeenim urezima, a rame je ornamentisano valovnicom, koji je naen u Pontesu (kat. br. 355), paralele potiu iz Feliks Romulijane (, . 1983: 132, . . 174). Lampi iz Hajduke vodenice (kat. br. 356), sa povrinom oko otvora za ulje ukraenom kao kod prethodnog primerka i nizom ureza na ramenu, identian je primerak sa lokaliteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 45/16). Osim iaka sa gotovo okruglim recipijentom, i primerci sa neto izduenijim ovoidnim recipijentom, otkriveni u Hadukoj vodenici (kat. br. 361, 363, 366), Pontesu (kat. br. 362) i Dijani (kat. br. 364, 365), takoe su raznovrsno ukraeni. Ova varijanta, poput prethodne, poznata je sa prostora Podunavlja. Na lokalitetu Golemanovo Kale sree se slina lampa sa etvorolisnim cvetnim motivom oko otvora za ulje, kombinovanim sa bobiastim ornamentom, dok je rame ukraeno valovnicom (kat. br. 361362) (Kuzmanov 1992: T. 46/21).
353. iak od fino preiene zemlje mrke boje, sa 354. Isto kao kat. br. 353, ali od zemlje crvene boje.

polomljenim kljunom. U sredini diska nalazi se kruni otvor za ulje, uokviren sa etiri dvostruka trougaona motiva izmeu kojih su polukruni ornamenti. Na zadnjoj strani ika koso je postavljena drka u vidu krsta. Keramika; ouvana duina 7,5 cm, prenik diska 6,9 cm, prenik otvora za ulje 1,2 cm, visina 4,9 cm. Akve, 207 (T. XV/353). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 163, T. XI/2.

Vertikalno je postavljena mala drka. Fragmentovan. Keramika; ouvana duina 7,7 cm, visina 3 cm. Hajduka vodenica, kv. F-11, kod apside, inv. br. 117.

91

355. iak od fino preiene zemlje ukaste boje, sa

izduenim, delimino oteenim kljunom na kome se nalazi vei kruni otvor za fitilj, dok je u centralnom, sputenom delu manji otvor za ulje, oko koga su polukrune, radijalno rasporeene linije. Na ramenu se nalazi S motiv. Donji deo je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu je vea, vertikalno postavljena drka u obliku kvadra. Keramika; ouvana duina 9 cm, prenik diska 7,6 cm, prenik otvora za ulje 1,7 cm, visina 3,9 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kua 2, C431 (T. XV/355, sl. 52). Smetaj: Karata, depo.
356. iak od fino preiene zemlje ukaste boje, sa

Sl. 52. Keramika lampa (kat. br. 355)

oteenim izduenim kljunom na kome se nalazi vei kruni otvor za fitilj, dok je u sputenom centralnom delu manji ovalni otvor za ulje, oko koga su polukrune, radijalno rasporeene linije, dok je rame ukraeno kosim paralelnim urezima i valovnicom sa potkoviastim krajevima. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu ika je vea, vertikalno postavljena drka u obliku kvadra, sa dve kanelure na prednjoj strani. Keramika; duina 9,1 cm, prenik diska 7,1 cm, prenik otvora za fitilj 1,6 cm, prenik otvora za ulje 1,2 cm, visina 3,9 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. N-4, relativna dubina 1,25 m od I-4, inv. br. 231 (T. XV/356, sl. 53). Smetaj: Karata, depo.
357. iak od fino preiene zemlje ukaste boje,

Sl. 53. Keramika lampa (kat. br. 356)

361. iak od fino preiene zemlje crvenkaste boje,

kome je kljun polomljen. U sputenom centralnom delu je kruni otvor za ulje, oko koga je izveden S motiv. Na ramenu su paralelno rasporeeni ovalni urezi. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu ika nalazi se vea, vertikalno postavljena drka u obliku kvadra, ukraena sa dve vertikalne kanelure. Keramika; ouvana duina 7,5 cm, prenik diska 8 cm, prenik krunog otvora 2 cm, visina 3,9 cm. Pontes, 1982, kv. F/16, sloj A, C53 (T. XV/357). Smetaj: Karata, depo.
358. Slino kao kat. br. 357, zemlja sive boje.

sa izduenim kljunom na kome se nalazi ovalni otvor za fitilj, dok je u sputenom centralnom delu kruni otvor za ulje. Povrina oko otvora za ulje ornamentisana je etvorolisnim cvetom sa po etiri bobiasta ukrasa izmeu latica, dok je na ramenu voluta od S motiva. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu ika nalazi se vea, vertikalno postavljena drka u obliku kvadra, sa dve kanelure na prednjoj strani. Keramika; duina 10,7 cm, prenik diska 7,2 cm, prenik otvora za fitilj 2 cm, prenik otvora za ulje 1,6 cm, visina 5,5 cm. Hajduka vodenica, 1970, inv. br. 195 (T. XVI/361). Smetaj: Karata, depo.
362. Isto kao kat. br. 361.

Fragmentovan. Keramika; ouvana duina 5,5 cm, visina 5 cm. RtkovoGlamija I, 1981, kv. E1/2-F1/2, humus, C211. Smetaj: Karata, depo
359. Slino kao kat. br. 357, zemlja crvenkaste boje.

Keramika; duina 9 cm, prenik diska 7,6 cm, prenik otvora za fitilj 2 cm, prenik otvora za ulje 1,6 cm, visina 4,7 cm. Pontes, 1982, kv. G/18, sloj D, C253. Smetaj: Karata, depo.
363. iak sa izduenim kljunom na kome se nalazi

Ouvan je samo deo diska. Keramika; ouvana duina 5,5 cm, prenik diska 6,8 cm, prenik otvora za ulje 1,5 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C74. Smetaj: Karata, depo.
360. Isto kao kat. br. 359.

Keramika; ouvana duina 6,7 cm, prenik diska 6,1 cm, visina 4,8 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, sloj C, C164. Smetaj: Karata, depo.

vei kruni otvor za fitilj, dok je u sputenom centralnom delu manji kruni otvor za ulje, oko koga je dvostrukom valovnicom izveden motiv zvezde, ija je unutranjost ukraena sa tri bobiasta ornamenta. Sa spoljne strane zvezde takoe se nalaze bobiasti ukrasi, dok je itav disk uokviren valovnicom sa petljastim krajevima. Na ramenu ika su paralelno urezane linije. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu je vertikalno postavljena drka. Keramika; duina 9,5 cm, prenik diska 6,3 cm, prenik otvora za fitilj 1,8 cm, prenik otvora za ulje 1,1 cm, visina 4 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V6/7, G6/7, inv. br. 78 (T. XVI/363).

92

364. iak od fino preiene crvenkaste zemlje, sa

367. iak od fino preiene crvenkaste zemlje, sa

oteenim kljunom. U sputenom centralnom delu je kruni otvor za ulje. Povrina oko otvora za ulje ornamentisana je estolisnim cvetom. Unutar svake latice, kao i izmeu njih, nalazi se jedan bobiasti ukras, dok je na ramenu voluta izvedena od S motiva, du koje su vertikalno rasporeeni urezi. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu nedostaje drka. Keramika; ouvana duina 8,5 cm, prenik diska 7,3 cm, prenik otvora za ulje 1,4 cm, visina 3,1 cm. Dijana, 1988, sonda 28/81, povrina sa garom, ispod nivoa XII, C2225 (T. XVI/364). Smetaj: Karata, depo.
365. iak od fino preiene crvenkaste zemlje, sa

izduenim kljunom na kome se nalazi vei kruni otvor za fitilj, dok je u sputenom centralnom delu manji kruni otvor za ulje, oko koga je dvostruki srcoliki motiv okruen potkoviastim motivom sa petljastim krajevima. Na ramenu su paralelno urezane linije. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan, a na zadnjem delu je koso postavljena drka. Keramika; duina 9,8 cm, prenik diska 6,5 cm, prenik otvora za fitilj 1,7 cm, prenik otvora za ulje 1,6 cm, visina 5,7 cm. Akve, 104 (T. XVII/367). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
368. Slino kao kat. br. 367, sivomrka zemlja.

oteenim kljunom. U sputenom centralnom delu nalazi se kruni otvor za ulje. Povrina oko njega ornamentisana je estolisnim cvetom. Unutar svake latice, kao i izmeu njih, nalazi se po jedan bobiasti ukras. Na ramenu je voluta izvedena od S motiva, du koje su vertikalno rasporeeni urezi. Donji deo ika je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu nalazi se vertikalno postavljena drka. Keramika; duina 8,4 cm, prenik diska 6,3 cm, prenik otvora za ulje 1,1 cm, prenik otvora za fitilj 1,6 cm, visina 2,9 cm. Dijana, 1985, sonda C1323 (T. XVI/365, sl. 54). Smetaj: Karata, depo.
366. iak od fino preiene zemlje. U sredini

Fragmentovan. Keramika; duina 6 cm. Ue Slatinske reke, 1980, kv. L11.

369. Isto kao kat. br. 367. Fragmentovan.

Keramika; ouvana duina 9,5 cm, visina 3,5 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V6/7, G6/7, inv. br. 79.
370. Isto kao kat. br. 367. Fragmentovan.

oteenog diska nalazi se kruni otvor za ulje, uokviren sa dva dvostruka trougaona i dva dvostruka polukruna motiva, izmeu kojih se nalaze bobiasti ornamenti. Rame recipijenta je ukraeno valovnicom sa petljastim krajevima. Na zadnjoj strani ika nedostaje drka. Keramika; ouvana duina 11 cm, prenik otvora za fitilj 1,3 cm, prenik otvor za ulje 1,3 cm, visina 3,2 cm. Hajduka vodenica (T. XVII/366). Objavljeno: Jovanovi, A. 1984: T. IV/3.

Keramika; duina 7,5 cm, prenik diska 5,9 cm, prenik otvora za fitilj 2 cm, prenik otvora za ulje 1,6 cm, visina 3,3 cm. Dijana, 1988, sonda plato uz perimetralni istoni zid, C131/95. Smetaj: Karata, depo.

Sl. 54. Keramika lampa (kat. br. 365).

/ LAMPE MALOAZIJSKOG TIPA / Keramike lampe tzv. maloazijskog tipa (kat. br. 371378) karakteristine su za 6. i poetak 7. veka. Izdvojio ih je F. Miltner prilikom prouavanja primeraka iz Efesa. Odlikuju se uzdignutom ivicom oko otvora za ulje, strmim ramenom i drkom koja se zavrava u vidu sidra ili ribljeg repa (Vitelli 1982: 190). Sa ire teritorije Romejskog carstva potiu brojne analogije za primerke iz erdapa, i to iz Cariinog grada ( 1990: 188, pl. XXIII/1), Feliks Romulijane (, . 1983: 132, . . 172), Suidave (Tudor 1974: fig. 61/17), Nove (iikova 1999: 105, fig. 2) i Pernika ( 1981: 140, o. 68/13). Poznate su i sline lampe iz Cariinog grada (- 1960: . 37/20; , , 1977: 221, . . 163164, . XXXIII/12;), sa lokaliteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 44/8; 45/1), Hios (Balance 1989: fig. 28/338), Sard (Crawford 1990: E17, Fig. 555; E12, Fig. 427) i Jasi Ada (Vitelli 1982: 193, L12, fig. 9/3, 4).

93

371. iak od fino preiene ukaste zemlje, ovalnog

375. Isto kao kat. br. 371.

oblika, sa blago izduenim kljunom na kome se nalazi kruni otvor za fitilj, dok je u centralnom delu ika identian otvor za ulje. Gornja strana ramena ornamentisana je veim brojem bobiastih ukrasa. Sredinji deo donje, zaravnjene strane lampe ornamentisan je krunim medaljonom sa etiri kruia, postavljena naspramno po dva. Od medaljona ka prednjem delu ika pruaju se dve trake ispunjene krunim motivom, dok se na zadnjoj strani nalazi stilizovani motiv krina. Na zadnjem delu ika je niska i uska, vertikalno postavljena drka. Keramika; duina 8,7 cm, prenik diska 6,2 cm, prenik otvora za fitilj 1,4 cm, prenik otvora za ulje 1,1 cm, visina 3,4 cm. Hajduka vodenica, 1970, inv. br. 196 (T. XVII/371). Smetaj: Karata, depo.
372. Isto kao kat. br. 371. Fragmentovan.

Keramika; duina 8,7 cm, prenik diska 6 cm, prenik otvora za fitilj, prenik otvora za ulje 1,1 cm, visina 3,4 cm. Pontes, 1986, kv. K/13, sloj C, C349 (sl. 55). Smetaj: Karata, depo.

Keramika; ouvana duina 6,2 cm, prenik diska 6,5 cm, prenik otvora za fitilj 1,5 cm, prenik otvora za ulje 2 cm, visina 3,2 cm. Dijana, 1982, graevina sa apsidom, C711. Smetaj: Karata, depo.
373. Isto kao kat. br. 371. Ouvan je samo gornji deo.

Sl. 55. Keramika lampa (kat. br. 375)

376. Slino kao kat. br. 371, mrka zemlja. Donja strana

Keramika; ouvana duina 5,7 cm, prenik diska 6,1 cm, prenik otvora za ulje 1,4 cm. Dijana, 1995, sonda 69/88, C151. Smetaj: Karata, depo.
374. Isto kao kat. br. 371. Ouvan je samo deo drke i

ornamentisana je urezima. Keramika; duina 7,6 cm, prenik diska 6,1 cm, prenik otvora za fitilj, prenik otvora za ulje 1,1 cm, visina 3,8 cm. Pontes, 1982, kv. F/16, jama 47`, C77. Smetaj: Karata, depo.
377. Slino kao kat. br. 371, braon zemlja.

gornje strane recipijenta. Keramika; ouvana duina 4,2 cm. Dijana, 1995, C67/89, C115. Smetaj: Karata, depo.

Ouvan je deo diska sa vratom. Keramika; duina 3,5 cm. Ue Slatinske reke, 1981, kv. L13. Objavljeno: 1980: 95, T. XXXIII/LXVII.
378. Slino kao kat. br. 371, crvenomrka zemlja.

Fragmentovan. Keramika; duina 6 cm. Ue Slatinske reke, 1980, kv. L11. Objavljeno: 1980: 95, T. XXXIII/V.

/ LAMPA OVOIDNOG OBLIKA /

Na irem prostoru erdapa naen je i negleosani iak izduenog ovoidnog oblika i valjkastog preseka, sa malom vertikalnom drkom (kat. br. 379).

379. iak od crvene zemlje, ovoidnog oblika, sa

izduenim kljunom na kome se nalazi ovalni otvor za fitilj, dok je u sputenom centralnom delu kruni otvor za ulje. Na zadnjem delu nalazi se koso postavljena manja drka. Keramika; duina 11 cm, irina 5 cm, prenik otvora za fitilj 1,8 cm, prenik otvora za ulje 2,4 cm, visina 3,8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, unutranja strana bedema, supstrukcija poda I, C547 (T. XVIII/379). Smetaj: Karata, depo.

/ LAMPE NA STOPI / Negleosane keramike lampe ovog tipa, koje se odlikuje koninim recipijentom na valjkastom i profilisanom postolju, konstatovane su prilikom istraivanja u Dijani (kat. br. 380383). One su relativno este, pa su analogije poznate iz Trijera (Goethert 1997: 162163, Abb. 101) i Salduma, gde su opredeljene u period 46. veka ( 2003: 120, . . 403405, T. XLIX/403405), kao i iz Pernika ( 1981: 151, o. 74/1, 76).
94

380. iak sa blago izduenim oteenim kljunom. U

382. Isto kao kat. br. 381.

sputenom centralnom delu je kruni otvor za ulje. Donji deo ika je zaravnjen, neornamentisan i nalee na puno profilisano valjkasto postolje. Na zadnjem delu nedostaje drka. Na disku se vide etiri pravilno rasporeene krune perforacije. Keramika; ouvana duina 7,8 cm, prenik diska 6,1 cm, prenik otvora za fitilj 2,5 cm, prenik otvora za ulje 1,5 cm, prenik stope 3,5 cm, visina 6,5 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, u profilu ispod zida 4, sivomrka zemlja, C2415 (T. XVIII/380). Smetaj: Karata, depo.
381. Postolje za iak od fino preiene sive zemlje,

Keramika; ouvana duina 6,3 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C185 (T. XVIII/382). Smetaj: Karata, depo.
383. Postolje za iak valjkastog oblika. Fragmentovano.

Keramika; ouvana duina 12 cm, prenik 7,8 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, horizont I, C186 (T. XVIII/383). Smetaj: Karata, depo.

koninog oblika, sa kupasto oblikovanom stopom. Dva primerka. Keramika; ouvana duina 12,5 cm, prenik 8,5 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C185 (T. XVIII/381). Smetaj: Karata, depo.

BRONZANA LAMPA
U Dijani je naena i dvodelna lampa livena od bronze, od koje je ouvan samo donji deo recipijenta (kat. br. 384).
384. Dvodelna lampa sa krunim recipijentom i

kraim kljunom. Na prelasku diska u kljun nalazi se polukruno savijena ipka, na ijem temenu se uoavaju ostaci dela koji je nalegao na donju polovinu ika. Na zadnjem delu ika vidljivi su ostaci polomljenog gornjeg dela. Bronza, livenje; duina 11 cm; prenik diska 8 cm. Dijana, 1985, sonda 54/85, prostorija 1, utomrka osnova III, C1335 (T. XVII/384). Smetaj: Karata, depo.

ALAT I PRIBOR
Stanovnici erdapa su se bavili raznovrsnim delatnostima zbog sopstvenih potreba, ali i zbog obezbeivanja dovoljnih koliina robe za trgovinu. Tokom arheolokih istraivanja erdapskih utvrenja sakupljen je znatan broj razliitih alatki, koje samo delimino prikazuju privrednu raznovrsnost kod Romeja jer potiu iz manjeg dela Imperije. Pri tome, treba imati na umu da je re o alatu iz pograninih utvrenja, koja su imala prvenstveno vojnu, a ne privrednu funkciju. Na osnovu opte prihvaenih podela, svi primerci alata su prema funkciji razvrstani u nekoliko grupa. Izdvojene su poljoprivredne alatke, zatim alat za obradu drveta, kamena i metala, alat i pribor za obradu vune i koe, za ribolov, spremanje hrane, kozmetiki pribor, brusevi, kresiva, stilusi, medicinski instrumenti, kao i alat nepoznate namene. Ova podela je rezultat konvencije, pa je treba prihvatiti uz izvesnu rezervu poto su neki predmeti imali vie namena, poput motika i budaka korienih u ratarstvu, ali i za kopanje rovova, kanala, temelja i sl., ili noeva sa univerzalnom funkcijom.

POLJOPRIVREDNE ALATKE
Alatke upotrebljavane u ratarstvu i stoarstvu izraivane su od gvoa. U erdapskim utvrenjima naene su tri motike za obradu zemlje (kat. br. 385387), zatim dvozuba motika za okopavanje vinograda (kat. br. 388), dva budaka (kat. br. 389391) i vie krampova (kat. br. 392397), orue za koenje trave (kat. br. 398401), odnosno za etvu (kat.

95

br. 402409), kao i nekoliko kosira razliitih dimenzija (kat. br. 410417), od kojih su vei primerci najverovatnije sluili za krenje ume ili orezivanje vonjaka, a manji za negu vinove loze. Posebnu vrstu predmeta predstavljaju zvona-klepetue (kat. br. 418419), koja direktno svedoe o postojanju stoarstva.

/ MOTIKE / Prema obliku seiva, motike namenjene zemljodelstvu razvrstane su u tri

tipa. U prvi tip spada motika sa irim povijenim seivom trapezoidnog oblika, naena u ostavi alata iz Dijane (kat. br. 385). Analogije za ovaj primerak potiu sa veeg broja lokaliteta na teritoriji Srbije, koje su prateim materijalom opredeljene u iri period od 1. do 6. veka (, . 1988: 40, , , . 112, 1518, . II/3; 1987: 122, . . 20, . III/2), dok je slian nalaz poznat iz Sarda (Crawford 1990: E10, fig. 363). Drugi tip ini motika sa trougaonim i povijenim seivom, takoe iz Dijane, ali iz naseobinskog sloja (kat. br. 386). Kao i kod prethodnog tipa, vei broj analognih primeraka naen je na prostoru Srbije, a na osnovu prateeg materijala datovani su u raspon od 4. do 6. veka (, . 1988: 4142, B, b, . 112, 1518, . II/3). Motika treeg tipa, koja se odlikuje uskim povijenim seivom i kraim pravougaonim ojaanjem, potie iz Dijane (kat. br. 387).
385. Motika sa irim povijenim seivom trapezoidnog 387. Motika sa uskim povijenim trapezoidnim seivom,

oblika, ojaanim vertikalno postavljenim rebrom na spoljnoj strani, sa konveksnom otricom i kraim ojaanjem kvadratnog oblika i preseka na zadnjoj strani krunog otvora za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 23,5 cm, irina 16,5 cm, prenik otvora 3,6 cm. Dijana, 1978, ostava alata, br. 1 (T. XIX/385). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 40, T. II/3.
386. Motika sa povijenim seivom trougaonog oblika,

ija je otrica konveksno izvedena, i kraim ojaanjem pravougaonog oblika i preseka na zadnjoj strani krunog otvora za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 19,5 cm, irina 9,8 cm, prenik otvora 2,8 cm. Dijana, 1992, sonda 52/85, osnova I, C28 (T. XX/387). Smetaj: Karata, depo.

ojaanim vertikalnim rebrom na spoljnoj strani, sa konveksnom otricom i kraim ojaanjem kvadratnog oblika i preseka na zadnjoj strani krunog otvora za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 29 cm, irina 18 cm, prenik otvora 3,6 cm. Dijana, 1983, C867a (T. XIX/386). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 40, T. XXXVIII/5, T. II/6.

/ DVOZUBA MOTIKA / Dvozuba motika za okopavanje vinograda (kat. br. 388) naena je u Sipu. Poznate su brojne analogije iz Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 145, fig. 6.5), Cariinog grada (Bavant, Ivanievi 2003: 67, kat. br. 230), Majdanpeka (, . 1988: 40, , . 1, . IV/3), sa lokaliteta RavenKale u Makedoniji (Mikuli 2002: 454, Abb. 371/1) i iz Pernika u Bugarskoj ( 1981: 164, o. 103/2). U Cariinom gradu se jedan slian primerak nalazio u ostavi alata.81 Ova vrsta predmeta je od 5. do 7. veka bila karakteristina za oblasti Carstva juno od donjeg Podunavlja (Henning 1987: 77, Abb. 33).
388. Dvozuba motika sa ojaanim krunim otvorom za

nasaivanje drke. Gornji deo alatke polukruno je savijen i prerasta u dva paralelna kraka, od kojih jedan nedostaje, dok je drugi polomljen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 20 cm, irina 16,2 cm, prenik otvora 3,1 cm. Sip, kula A, 1965, inv. br. 35, muz. inv. br. 776 (T. XX/388). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 46, T. IV/2.
81 Neobjavljeno, inv. br. 13/65.

96

/ BUDACI / Osim u ratarstvu, budaci su upotrebljavani za kopanje kanala, temelja,

rovova i sl. Analogije za primerke sa trapezoidnim seivom iz Pontesa (kat. br. 389391) poznate su sa veeg broja lokaliteta u Srbiji, a prateim materijalom su datovane od 3. do 6. veka (, . 1988: 37, B, , . 25, . II/6; Milinkovi 2002: Abb. 28/12; 2002: sl. 7/2). Slini primerci potiu sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 28/3), iz Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 143, fig. 6.3), Cariinog grada82 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 21/9).
389. Budak sa povijenim seivom trapezoidnog oblika, 390. Isto kao kat. br. 389.

ija je otrica konveksno izvedena, i kraim ojaanjem kvadratnog oblika i preseka na zadnjoj strani krunog otvora za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 25,5 cm, irina 9,5 cm, prenik otvora 4 cm. Pontes, 1984, C546 (T. XXI/389). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 37, T. I/4.

Gvoe, kovanje; duina 23 cm, irina 10,2 cm, prenik otvora 3,8 cm. Pontes, 1984, C50. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 37.
391. Isto kao kat. br. 389, zadnji deo je fragmentovan.

Gvoe, kovanje; duina 20,4 cm, irina 4,8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, C681. Smetaj: Karata, depo (T. XXI/391).

/ KRAMPOVI / U utvrenjima na desnoj obali Dunava naeno je nekoliko krampova, razvrstanih prema obliku u tri tipa. Prvom i najbrojnijem tipu pripadaju primerci sa povijenim seivom deltoidnog oblika i kraim trougaonim iljkom na zadnjoj strani otvora za nasaivanje drke (kat. br. 392395). Drugi tip ini kramp sa uskim povijenim seivom deltoidnog oblika i dugim uskim pravougaonim dodatkom na zadnjoj strani otvora za nasaivanje (kat. br. 396). Trei tip predstavlja primerak ije je seivo identino kao kod prvog tipa, dok se na zadnjoj strani nalazi dvokraki dodatak (kat. br. 397). Krampovi slini prvom tipu sreu se u Cariinom gradu83 i Gornjem Streocu (Ivanievi, pehar 2006: 145, fig. 6.4).
392. Kramp sa povijenim seivom deltoidnog oblika, ija 396. Kramp sa uskim povijenim seivom deltoidnog

je otrica konveksno izvedena, kraim trougaonim iljkom kvadratnog preseka i ojaanim krunim otvorom za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 30 cm, irina 6 cm, prenik otvora 3 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXI/392). Objavljeno: 1980: T. XXXVIII/LIV.
393. Isto kao kat. br. 392.

oblika, ija je otrica konveksno izvedena, dugim uskim iljkom pravougaonog preseka i gotovo ovalnim otvorom za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 31,4 cm, irina 3,6 cm, prenik otvora 2,7 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove I, C179. Smetaj: Karata, depo (T. XXI/396).
397. Kramp sa povijenim seivom deltoidnog oblika,

Gvoe, kovanje; duina 30 cm, irina 7,5 cm, prenik otvora 3,7 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 1, osnova II, C1326. Smetaj: Karata, depo.
394. Isto kao kat. br. 392.

ija je otrica konveksno izvedena, i dvokrakim dodatkom na zadnjoj strani krunog otvora za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 25,2 cm, irina 5,9 cm, prenik otvora 2,4 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, prostorija 1, sloj II, C1425. Smetaj: Karata, depo (T. XXI/397, sl. 56).

Gvoe, kovanje; duina 31,5 cm, irina 7 cm, prenik otvora 3 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, osnova II, C179. Smetaj: Karata, depo.
395. Isto kao kat. br. 392.

Gvoe, kovanje; duina 25,5 cm, irina 6,5 cm, prenik otvora 2,2 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 1, osnova II, C1326. Smetaj: Karata, depo.

Sl. 56. Kramp (kat. br. 397)

82 Neobjavljeno, 25. 83 Neobjavljeno, 58/01.

97

/ KOSE / Kose sa lunim seivom naene su u Pontesu i Dijani. Dralica je nasaivana

pomou trna (kat. br. 398399) ili tulca (kat. br. 400401), na osnovu ega su izdvojena dva tipa. Iz Srbije je poznat vei broj analognih primeraka, i to za prvi tip sa lokaliteta Salakovac, Brovi i anac, gde su datovani u period od 4. do 6. veka (, . 1988: 88, 89, B, . 19, . XV/2), kao i iz Gradita u selu Puhovac, u blizini Kruevca ( 2003: 89, sl. 14), koji je pogreno protumaen kao kosir. Kose identine drugom tipu, kod koga je dralica nasaivana preko tulca, sreemo na brojnim lokalitetima u Srbiji, a na osnovu prateeg materijala datovane su u raspon od 2. do 6. veka (, . 1988: 8788, A, . 111, 1422, . XV/1; 2003: 8788, sl. 12).
398. Kosa dugog, blago povijenog seiva trougaonog 400. Kosa dugog, blago povijenog seiva trougaonog

preseka, postavljenog pod tupim uglom u odnosu na pljosnat iroki trn za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 34,5 cm, irina 4 cm. Pontes, 1980, C15 (T. XXII/398). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 88, T. XV/2.
399. Isto kao kat. br. 398. Vrh je oteen.

preseka, postavljenog pod tupim uglom u odnosu na okrugli tulac za nasaivanje. Gvoe, kovanje; ouvana duina 24 cm, irina 2 cm. Pontes, 1982, C273 (T. XXII/400). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 88, T. XV/1.
401. Isto kao kat. br. 400. Dosta oteena.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 27 cm, irina 3 cm. Pontes, 1982, C174. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 88, T. XV/2.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 18 cm. Dijana, 1983, C976. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 88.

/ SRPOVI / Srpovi za etvu naeni su u naseobinskim slojevima Pontesa i Dijane (kat.

br. 402409). Poznat je vei broj paralela u Srbiji, datovanih prateim materijalom od 3. do 6. veka (, . 1988: 8485, , b, . 1014, . XIV/4, 8889, B, . 39, . XV/2; Bavant 1990: 226, cat. n 227, pl. XXXIX/227; Popovi, I. 1990: 278, typ A, n 1, fig. 186). Slini primerci potiu iz Gamzigrada, gde se jedan srp nalazio u ostavi iz poslednje etvrtine 4. i prve polovine 5. veka ( 1987: 124, . . 29, . IV/1), sa lokaliteta Zidani Gaber u Sloveniji, opredeljen u iri period od 5. do 7. veka (Bitenc, Knific 2001: 49, kat. br. 140/16), sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 27/11), kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 26/5, 6, 8).
402. Srp sa seivom polukrunog oblika i trougaonog 406. Isto kao kat. br. 403.

preseka, koje pod tupim uglom prelazi u trn za nasaivanje pravougaonog preseka. Vrh seiva prelazi osu trna za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 31,5 cm, irina 4,5 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, ispod osnove IV, C582 (T. XXII/402). Smetaj: Karata, depo.
403. Slino kao kat. br. 402.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 28 cm, irina 2,8 cm. Pontes, 1983, C92. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 84, T. XIV/3.
407. Isto kao kat. br. 403.

Gvoe, kovanje; duina 23 cm, irina 2,5 cm. Pontes, 1983, C92 (T. XXII/403). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 84, T. XIV/4.
404. Isto kao kat. br. 403.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 15 cm, irina 1,5 cm. Pontes, 1983, C70. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 84, T. XIV/3.
408. Isto kao kat. br. 403.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 30 cm, irina 2,5 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, mrka zemlja, ispod osnova I i II, C178. Smetaj: Karata, depo.
405. Isto kao kat. br. 403. Oteen.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 18,5 cm, irina 2 cm. Pontes, 1983, C275. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 84, T. XIV/3.
409. Isto kao kat. br. 403. Oteen.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 23,5 cm, irina 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj IIIa, C1419. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 78, T. XLIV/1.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 17,5 cm, irina 2,4 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnova I i II, C117. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 78, T. XLIV/1.

98

/ KOSIRI / U zavisnosti od veliine, kosiri sa polukrunim seivom imali su razliitu

funkciju. Vei primerci su korieni za krenje ume ili okopavanje vonjaka, a manji za uzgoj vinove loze. Prema nameni su izdvojena dva tipa. Prvi tip predstavljaju vei primerci, koji se javljaju u tri varijante. Prvoj pripada kosir sa tulcem za nasaivanje drke i polukrunim seivom, koji je otkriven u Dijani (kat. br. 410). Slini primerci sreu se u Cariinom gradu.84 Drugu varijantu ini kosir takoe iz Dijane, sa neto irim polukrunim seivom i tulcem za nasaivanje (kat. br. 411), kome je slian primerak sa lokaliteta ean na Kosovu, opredeljen u 6. vek (Ivanievi, pehar 2006: 145, fig. 6/8). Trea varijanta obuhvata kosire identine prethodnim, ali sa pravougaonim dodatkom na tupoj strani seiva, koji su konstatovani u Hajdukoj vodenici i Dijani (kat. br. 412414). Slian primerak potie sa Gradine na Jelici, kod koga je prelaz drke u otricu izveden pod blaim uglom (Milinkovi 2002: Abb. 27/8), zatim iz Cariinog grada, mada je luk pri vrhu neto blai, a ispust sa strane postavljen je pod pravim uglom,85 i sa lokaliteta Konopljar u selu itluk, u okolini Kruevca ( 2003: 89, sl. 15). Usled oteenosti, dva fragmentovana kosira sa lokaliteta MihajlovacBlato i Dijana (kat. br. 415416) ne mogu da se tipoloki blie opredele. U drugi tip je izdvojen kosir manjih dimenzija naen u Mihajlovcu (kat. br. 417), ija je analogija poznata sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: 84, Abb. 37/1). Poput dvozubih motika, ova vrsta orua bila je od 5. do 7. veka karakteristina za oblasti Carstva juno od donjeg Podunavlja, gde je nastavljena rimska tradicija uzgoja groa (Henning 1987: 9394, Abb. 33).
410. Kosir sa polukrunim seivom trougaonog preseka, 414. Isto kao kat. br. 412.

koje u donjem delu prerasta u tulac krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 25 cm, irina 5,2 cm, prenik tulca 2,3 cm. Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija, unutar bedema, ukastomrka zemlja ispod osnove III; C565 (T. XXIII/410). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
411. Kosir sa polukrunim seivom trougaonog preseka,

Gvoe, kovanje; duina 34,5 cm, irina 3 cm. Dijana, 1984, C973. Objavljeno: , . 1988: 78.
415. Kosir sa polukrunim seivom trougaonog preseka,

koje je u gornjem delu savijeno gotovo pod pravim uglom. Donji deo prerasta u tulac krunog preseka. Gvoe, kovanje; ouvana duina 23,8 cm, irina 4,9 cm, prenik tulca 2,1 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, C341 (T. XXIII/411). Smetaj: Karata, depo.
412. Kosir sa polukrunim seivom trougaonog preseka,

koje je fragmentovano. Gvoe, kovanje; ouvana duina 12 cm, irina 4,4 cm. MihajlovacBlato, 1964, sonda III, o. c. 7, kesa 49 (T. XXIII/415). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
416. Isto kao kat. br. 415.

Gvoe, kovanje; duina 22 cm, irina 2,2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, svetlomrka zemlja ispod zida 5, C1339. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
417. Mali kosir sa polukrunim seivom trougaonog

koje u donjem delu prerasta u tulac krunog preseka. Na tupoj strani seiva nalazi se pravougaoni ispust. Gvoe, kovanje; duina 30 cm, irina 7,5 cm. Hajduka vodenica, 1969, ter. inv. 151 (T. XXIII/412). Objavljeno: , . 1988: 84, T. XIV/3.
413. Isto kao kat. br. 412.

preseka, iji je vrh oteen. Drka je kvadratnog preseka i petljasto se zavrava na donjem kraju. Gvoe, kovanje; duina 11,2 cm, irina 2 cm. MihajlovacBlato, 1964, sonda III, o. c. 7, kesa 49 (T. XXIII/417). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

Gvoe, kovanje; duina 30 cm, irina 4,5 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 148. Objavljeno: , . 1988: 78, T. XLIV/1.

/ KLEPETUE / Posebnu vrstu opreme za poljoprivredu predstavljaju zvona-klepetue iz Dijane (kat. br. 418419), koja potvruju da se stanovnitvo bavilo stoarstvom. Poto su veih dimenzija, u pitanju je bio uzgoj krupne stoke. Njihove analogije su poznate sa lokaliteta Biograci-Litice u Bosni i Hercegovini (remonik 1989: T. VIII/6), iz groba br. 471 sa nekropole Kelked Feketekapu A (Kiss 1996: T. 84/4, 6) i sa nalazita Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 27/56).
84 Neobjavljeno, NMLK 462; 29/97. 85 Neobjavljeno, 91/84.

99

418. Zvono u obliku zarubljene piramide, na ijem se

419. Isto kao kat. br. 350. Oteeno.

vrhu nalazi delimino oteena luna drka. Bronza, livenje; visina 8,6 cm, irina 6 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja sa kamenjem i opekom ispod osnove I, C208 (T. XIII/418). Smetaj: Karata, depo.

Bronza, livenje; ouvana visina 8,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, mrka zemlja sa utom, ispod osnove II, C15. Smetaj: Karata, depo.

ALAT ZA OBRADU DRVETA

Alat iz erdapskih utvrenja pokazuje da je znaajna delatnost stanovnitva bila i obrada drveta, koje je korieno za izgradnju stambenih i drugih objekata, izradu nametaja, dralica za alatke i oruje, za ogrev i sl. Zbog njegove razliite namene, razne vrste alata upotrebljavane su u pojedinim fazama obrade, poevi od obaranja stabla do izrade finalnog proizvoda. Drvo je obarano ili cepano pomou sekira (kat. br. 420430), kojima je zatim grubo skidana kora. Za dalju obradu komada drveta korieni su potom strugai (kat. br. 431433), strugai-dleta (kat. br. 434442) i obina dleta (kat. br. 443453), a posebnom alatkom su vaeni klinovi (kat. br. 454).

/ SEKIRE / Sekire iz erdapskih utvrenja prema obliku mogu da se razvrstaju u tri tipa. U prvi tip spadaju sekire sa luno povijenim trapezoidnim seivom, otkrivene na lokalitetima LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke, Hajduka vodenica, Mihajlovac i Dijana (kat. br. 420424). Brojne analogije sa prostora Srbije opredeljene su prateim materijalom u vreme od 3. do 6. veka (, . 1988: 67, F, . 1, 3, 616, T. X/1; Bavant 1990: 225, cat. n 218, pl. XXXVIII/218; 2003: 147, . . 289). Slini primerci sreu se na nekoliko lokaliteta u okolini Kruevca ( 2003: 9192, sl. 2023), u Cariinom gradu,86 na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 21/2) i u Perniku ( 1981: 164, o. 103/2). Drugi tip ini sekira sa neto irim lunim seivom trapezoidnog oblika, naena u Dijani (kat. br. 425), ije su paralele na prostoru Galije datovane u period od 530/550. do 600/630. godine (Kazanski 2002: 86, pl. 23/1437/11, pl. 39/2093/2). Oblikom seiva slina joj je sekira sa Gradine na Jelici.87 Trei tip predstavljaju sekire sa seivom upravno postavljenim na dralicu, koje su naene u Dijani i Boreju (kat. br. 426430). U Srbiji postoji veliki broj analogija, koje su prema drugim nalazima datovane u iri raspon od 3. do 7. veka (, . 1988: 73, B, b, . 27, 911, . XII/3; Bavant 1990: 225, cat. n 216, 217, pl. XXXVIII/216, 217; 2003: 146, . . 285). Identini nalazi poznati su i sa teritorije Galije, opredeljeni u 450/475530/550. godinu (Kazanski 2002: 85, pl. 17/1297/9), kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale, gde se vezuju za 6. vek (Uenze 1992: T. 21/5).
420. Sekira sa povijenim trapezoidnim seivom, luno 422. Isto kao kat. br. 420.

oblikovanim trapezoidnim vratom i konveksnom otricom. Ima ojaanu krunu uicu sa okruglim otvorom za dralicu, na ijoj zadnjoj strani je mali pravougaoni dodatak kvadratnog preseka, sa luno obraenim stranama. Gvoe, kovanje; duina 23,4 cm, irina 4,8 cm, prenik otvora 3 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXIV/420). Objavljeno: 1980: T. XXXVIII/LV.
421. Isto kao kat. br. 420.

Gvoe, kovanje; duina 15 cm, irina 4,8 cm, prenik otvora 3 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. D-9, inv. br. 119. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 67, T. X/1.
423. Isto kao kat. br. 420.

Gvoe, kovanje. Mihajlovac. Objavljeno: Popovi, I. 1988, 67, T. X/1.

424. Isto kao kat. br. 420.

Gvoe, kovanje; duina 15 cm, irina 4,8 cm, prenik otvora 3 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. D-9, inv. br. 119. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 67, T. X/1.

Gvoe, kovanje; duina 24,5 cm, irina 5 cm. Dijana, 1978, ostava alata, br. 1. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 67, T. X/1.

86 Neobjavljeno, NML 1198.

87 Neobjavljeno, 20/89.

100

425. Sekira sa seivom trapezoidnog oblika, ija je

428. Isto kao kat. br. 426.

otrica luno izvedena. Uica je oteena. Gvoe, kovanje; ouvana duina 12 cm, irina 6,2 cm. Dijana, 1991, sonda 70/89, jugoistoni ugao kod zida 5, crvenkasta zemlja sa utom ispod osnove IV, C550 (T. XXV/425). Smetaj: Karata, depo.
426. Sekira sa lunim seivom, postavljenim

Gvoe, kovanje; ouvana duina 10,6 cm, irina 14,4 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, C1803. Smetaj: Karata, depo.
429. Isto kao kat. br. 426.

upravno na okrugli otvor za nasaivanje, i konveksnom otricom. Gvoe, kovanje; duina 22,3 cm, irina 16,8 cm, prenik tulca 3,9 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, vojnika baraka, crvenkasta zemlja sa lepom, C1802 (T. XXIV/426). Smetaj: Karata, depo.
427. Isto kao kat. br. 426.

Gvoe, kovanje; duina 21 cm, irina 2,5 cm. Dijana, 1982, C743. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 73, T. XLIII/4.
430. Isto kao kat. br. 426.

Gvoe, kovanje. Donje Butorke. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 178, sl. 72/b; Popovi, I. 1988: 73, T. XLIII/4.

Gvoe, kovanje; duina 19,4 cm, irina 15,4 cm, prenik otvora 2,9 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove I, C3. Smetaj: Karata, depo.

/ STRUGAI / U erdapskim utvrenjima naeni su i brojni strugai razliitog

oblika, koji su sluili za uklanjanje kore sa drveta, kao i za njegovu dalju obradu. U prvi tip svrstan je struga iz Dijane, sa savijenim kracima za nasaivanje drke, koji su vertikalno postavljeni u odnosu na luno seivo (kat. br. 431). Poznate su mnoge analogije sa teritorije Srbije, prateim materijalom opredeljene u ire razdoblje od 4. do 7. veka (, . 1988: 115, B, . 13, 510, . XXI/6; Popovi, I. 1990: 284, typ B, fig. 192/c). Slini primerci sreu se na lokalitetu Limberk u Sloveniji, i to u ostavi alata datovanoj u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/53), zatim na Gradini na Jelici,88 u Cariinom gradu ( 1950: sl. 38) i Perniku ( 1981: 164, o. 103/2). Drugi tip ine strugai sa drkom i seivom u istoj ravni, otkriveni na Uu Poreke reke (kat. br. 431432). Njima su slini primerci sa lokaliteta Grdavov hrib u Sloveniji, datovani u kraj 3. i poetak 4. veka. Jedan od njih je potpuno ouvan, sa krunom alkom za kaenje na jednom kraju (Bitenc, Knific 2001: 14, kat. br. 15/3). Slini su i strugai iz Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 147, fig. 8.7), Feliks Romulijane, i to iz ostave alata datovane u poslednju etvrtinu 4. i prvu polovinu 5. veka ( 1987: 131133, . . 55, 56, . VII/3, 4), dok je struga sa lokaliteta Ajdovski gradec opredeljen u 56. vek (Bitenc, Knific 2001: 52, kat. br. 146/7), kao i primerak sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 27/11).
431. Struga sa lunim seivom, sa ije tupe strane 432. Struga sa drkom pravougaonog oblika

polaze dva paralelna picasta kraka. Gvoe, kovanje; duina 10 cm, irina 2,5 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C56 (T. XXV/431). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 115.

i preseka, koja je dva puta savijena pod pravim uglom i prerasta u seivo trougaonog preseka, koje je oteeno. Gvoe, kovanje; ouvana duina 19 cm, irina 1,5 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 175 (T. XXV/432). Smetaj: Karata, depo.
433. Isto kao kat. br. 432.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 19 cm, irina 1,5 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 288. Smetaj: Karata, depo.

88 Neobjavljeno, 18/89, 73/97.

101

/ STRUGAI-DLETA / Posebnu vrstu orua za obradu drveta ine vienamenske

alatke, tzv. strugai-dleta,89 iji je jedan kraj kaikasto izveden, a drugi je u vidu dleta razliitog oblika. Korieni su za izdubljivanje i rezbarenje povrine drveta. U zavisnosti od oblika, primerci iz erdapskih utvrenja svrstani su u nekoliko varijanti. Prvu varijantu ine primerci sa trapezoidnim dletom, naeni u Hajdukoj vodenici, Dijani i Boreju (kat. br. 434438). Istovetan struga sa lokaliteta BiograciLitice datovan je u 6. vek (remonik 1989: 9798, T. VII/2), dok su brojne analogije sa prostora Srbije i Bugarske opredeljene u raspon od 3. do 7. veka ( 1981: 164, o. 103/2; , . 1988: 120122, A, , . 13, 822, . XXII/5; Bavant 1990: 226, cat. n 221, pl. XXXIX/221; 2003: 146, . . 283; Ivanievi, pehar 2006: 146, fig. 8.812). Poznati su i slini strugai, poput onog iz ostave sa lokaliteta Ajdovski gradec, koji je opredeljen u 56. vek (Bitenc, Knific 2001: 52, kat. br. 146/10), zatim iz ranovizantijskih slojeva Cariinog grada90 i sa lokaliteta Golemanovo kale (Uenze 1992: T. 22/17). Za drugu varijantu, konstatovanu na lokalitetima Rtkovo Glamija I, Dijana i Pontes, karakteristina su trouglasta dleta (kat. br. 439441). U Srbiji se sreu brojne analogije, datovane od 2. do 6. veka (, . 1988: 122, A, d, . 1, 35, . XXII/6). Slini primerci, s kraja 3. i poetka 4. veka, potiu iz ostave sa nalazita Grdavov hrib (Bitenc, Knific 2001: 1415, kat. br. 15/1115), iz ostave sa lokaliteta Limberk, opredeljene u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/31, 3334, 4950), i iz Pernika ( 1981: 164, o. 103/2).
434. Struga-dleto sa valjkastom drkom, 439. Struga-dleto sa valjkastom drkom,

na ijoj se jednoj strani nalazi dleto pravougaonog oblika i preseka, a na drugoj struga u vidu kaike. Gvoe, kovanje; duina 33,2 cm, irina 1,3 cm. Hajduka vodenica, 1969, inv. br. 147 (T. XXVI/434). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: 1978: 70, kat. br. 62; Popovi, I. 1988: 121, T. XLIX/5.
435. Isto kao kat. br. 434.

na ijoj se jednoj strani nalazi dleto trougaonog oblika, a na drugoj struga u obliku kaike. Gvoe, kovanje; duina 20 cm, irina 1,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. 2B, uta peskovita zemlja, C514 (T. XXVI/439). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 122, T. XXII/6.
440. Isto kao kat. br. 439.

Gvoe, kovanje; duina 40 cm, irina 3 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 149. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988, 121.
436. Isto kao kat. br. 434. Fragmentovan.

Gvoe, kovanje; duina 32 cm, irina 5 cm. Pontes, 1984, C341. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 120, T. XXII/4.
441. Isto kao kat. br. 439.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 33 cm, irina 2 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C59. Smetaj: Karata, depo.
437. Isto kao kat. br. 434. Fragmentovan.

Gvoe, kovanje; duina 17 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj V, C1473. Smetaj: Karata, depo.
442. Struga-dleto od koga je ouvan samo kraj

Gvoe, kovanje; ouvana duina 29,5 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1992, sonda 71/92, C5. Smetaj: Karata, depo.
438. Isto kao kat. br. 434.

u vidu manje kaike. Gvoe, kovanje; ouvana duina 7,8 cm, irina 0,9 cm. Pontes, 1980, kv. G, sloj B, C242. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 30 cm, irina 2,5 cm. Donje Butorke. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 178, sl. 72/v.

89 Pojedini autori su ovu vrstu alata protumaili kao svrdlo. Uporediti: , . 1988: 118

90 Neobjavljeno, inv. br. 7/65.

102

/ DLETA / Za obradu drveta koriena su i obina dleta, koja su prema obliku tela
podeljena u dva tipa. Prvi tip se javlja u tri varijante, koje obuhvataju primerke kvadratnog (kat. br. 443447), pravougaonog (kat. br. 448450) i krunog preseka (kat. br. 451452), i to iz Hajduke vodenice, Dijane, Pontesa i Milutinovca. Analogni primerci iz Ravne i Cariinog grada ( 1988: 118, . II/1) datovani su u 6. vek. Drugi tip ini dleto iz Dijane, nainjeno od ipke pravougaonog preseka, sa blago proirenom radnom povrinom, koje posmatrano sa strane ima trougaoni oblik (kat. br. 453). Analogni primerci iz Boljetina opredeljeni su u 4. vek ( 1988: 134, . VI/1). Predmeti slinog oblika protumaeni su kao deo strugaa (ascija) ( 1988: 116).
443. Dleto sa telom kvadratnog preseka, koje je u 449. Isto kao kat. br. 448.

donjem delu trapezoidno proireno. Oteeno. Gvoe, kovanje; duina 18 cm, irina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C16 (T. XXVI/443). Smetaj: Karata, depo.
444. Isto kao kat. br. 443.

Gvoe, kovanje; duina 14 cm, irina 1 cm. Dijana, 1984, C975. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 132, T. XXV/3.
450. Isto kao kat. br. 448.

Gvoe, kovanje; duina 8 cm, irina 0,8 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, utomrka zemlja sa utom ispod poda II, C204. Smetaj: Karata, depo.
445. Isto kao kat. br. 443.

Gvoe, kovanje; duina 9 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1983, C812. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 132, T. XXV/3.
451. Dleto sa telom krunog preseka, koje prerasta

Gvoe, kovanje; duina 29,8 cm, irina 2,3 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C19.
446. Isto kao kat. br. 443.

u veliko trapezoidno seivo. Gvoe, kovanje; duina 9,5 cm, irina 3,5 cm. Milutinovac (T. XXVI/451). Objavljeno: Popovi, I. 1988: 133, T. XXV/5.
452. Isto kao kat. br. 451.

Gvoe, kovanje. Hajduka vodenica, 1967. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 132.

447. Isto kao kat. br. 443.

Gvoe, kovanje. Hajduka vodenica, 1967. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 133.

453. Dleto nainjeno od ipke pravougaonog preseka,

Gvoe, kovanje. Hajduka vodenica, 1967. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 132.

448. Dleto sa telom pravougaonog oblika, koje je

sa blago proirenom radnom povrinom. Posmatrana sa strane, alatka ima trougaoni oblik. Gvoe, kovanje; duina 16,1 cm, irina 1,4 cm (T. XXVI/453). Dijana, 1985, sa osnove 1, C1198.

u donjem delu trapezoidno proireno. Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm, irina 1 cm. Dijana, 1984, C974 (T. XXVI/448). Objavljeno: Popovi, I. 1988: 132, T. XXV/3.

/ ORUE ZA VAENJE KLINOVA / Na lokalitetu Dijana, u sloju naseljavanja, naena je alatka nainjena od ipke pravougaonog preseka, iji je donji deo savijen i rava se u dva kraka, koja je najverovatnije sluila za vaenje klinova (kat. br. 454). Slian primerak, sa neto manjim kracima i petljasto oblikovanim gornjim delom, potie sa lokaliteta Naiharani u Maarskoj, iz groba br. 59, a E. Garam ga je protumaila kao klju (Garam 2002: bb. 10/2).
454. Alatka za vaenje eksera nainjena od ipke

pravougaonog preseka, koja je u donjem delu savijena pod pravim uglom. Radni deo alatke izveden je u vidu dva paralelna kraka. Gvoe, kovanje; duina 11,4 cm, irina 1,8 cm. Dijana, sonda 63/88, sredinji deo, osnova I, 1988, C2199 (T. XXVI/454). Smetaj: Karata, depo.

103

ALAT ZA OBRADU KAMENA

Poto su utvrenja podizana mahom od kamena, njegova obrada svakako je inila znaajnu privrednu delatnost stanovnitva na erdapskom limesu. Naena je, meutim, samo jedna alatka koriena u tu svrhu. Izraena je od ipke kvadratnog preseka, iji je gornji kraj petljasto oblikovan, a donji je trapezoidan i savijen pod pravim uglom (kat. br. 455). Bila je deo sistema za noenje kamena. U ureze na bonim stranama veeg komada kamena ubacivani su nosai, a kroz petlju na njihovom gornjem kraju provlaena je ipka sa alkom na vrhu, koja je kaena na kuku za podizanje (Adam 2005: 4453, fig. 110). Ovaj primerak je moda sluio i za prenos manjih komada kamena, koji su najverovatnije obraivani u samom utvrenju. Takav sluaj je konstatovan u Cariinom gradu, gde je naen i deo arhitrava pripremljen za dalju obradu i sekundarnu upotrebu (pehar 2008: 96100, sl. 1). Slini predmeti poznati su sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 28/4) i iz Cariinog grada (pehar 2008: 160, kat. br. 4243).
455. Alatka iji je gornji deo petljasto izveden,

dok je donji deo trapezoidnog oblika i savijen pod pravim uglom. Gvoe, kovanje; duina 9,7 cm, irina 2 cm. Sip, 1965, sonda 2, kvadrant B-5, muz. inv. br. 779781 (T. XXVI/455). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

ALAT ZA OBRADU METALA

Iako iz erdapskih utvrenja potiu mnogobrojni predmeti od metala, arheoloki nalazi ne ukazuju na radionike centre za njegovu obradu. Naena su samo dva probojca za metal (kat. br. 456457), kojima su pravljeni otvori odgovarajueg oblika i veliine, i to na lokalitetima Rtkovo Glamija I i LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Slian primerak sa poligonalnim telom poznat je iz ostave sa lokaliteta Limberk u Sloveniji, datovane u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/30). Zbog malog broja naenog orua za obradu metala, ali i nedovoljne istraenosti erdapskih utvrenja, stie se utisak da se stanovnici nisu bavili kovakim zanatom. Iako se izrada orua, oruja i drugih proizvoda od metala odvijala u velikim proizvodnim centrima, ne moe se ni zamisliti da u utvrdama nisu postojale makar radionice za popravku vojne opreme i neophodnog alata.91
456. Probojac sa telom poligonalnog preseka, koje se 457. Isto kao kat. br. 382.

u donjem delu zavrava etvorostranim picem. Gvoe, kovanje; duina 18,5 cm, irina 1,4 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, humus, C456 (T. XXVI/456). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 21 cm, irina 1,6 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXXVII/III.

ALAT I PRIBOR ZA OBRADU VUNE I KOE

Od vune je pravljena odea, a njena obrada zapoinjala je ianjem ovaca lunim jednodelnim makazama (kat. br. 458471). Posle pranja i suenja, vuna je eljana pomou grebena (kat. br. 472477), a zatim je ispredana. Na kraju su pletenjem izraivani finalni proizvodi, odnosno odevni predmeti. O tom procesu svedoe nalazi bronzanih preslica (kat. br. 478495) i prljenaka razliitog oblika, nainjenih od keramike (kat. br. 496512), olova (kat. br. 513), kamena (kat. br. 514516) i kosti (kat. br. 517530). S druge strane, od ivotinjske koe su izraivani delovi odee i obue, remenje, pojasevi i slino. Koa je iena pomou specijalnih gvozdenih noeva sa vrhom povijenim nagore (kat. br. 531541), nakon ega je suena i dalje obraivana. Od alata korienog za finalnu obradu, u utvrenjima na erdapu naeno je samo nekoliko gvozdenih probojaca za pravljenje krunih otvora (kat. br. 542545), kao i igle za ivenje (kat. br. 546547).
91 Tokom dosadanjih arheolokih iskopavanja u utvrenjima na desnoj obali Dunava, na potesu izmeu ua Poreke reke i ua Timoka nije konstatovano postojanje metalurkih radionica, a raspoloiva dokumentacija ne prua nikakve podatke o eventualnim nalazima zgure.

104

/ MAKAZE / Potpuno ouvane lune makaze, sa trougaonim seivom trougaonog

preseka, potiu iz Dijane, i to dva primerka iz naseobinskog sloja (kat. br. 458459), a trei iz ostave alata (kat. br. 460). Identine makaze sreu se na prostoru Galije (Kazanski 2002: pl. 9/754), kao i na brojnim lokalitetima u Srbiji, gde se datuju u period od 4. do 6. veka (, . 1988: 97, A, , . 36, 1011, . XVII/4; Bavant 1990: cat. n 166, 217, pl. XXXV/164, 166; Milinkovi 2002: Abb. 28/10; 2003: 145146, . . 281282). Slini primerci potiu iz ratnikog groba u oblasti Vesthajm u Nemakoj, zatim iz groba mukarca sa nekropole Romans d`Isonko u oblasti Friuli u Italiji (Riemer 2000: 131, Abb. 49/11, 183, Abb. 66/4), iz ostave sa lokaliteta Limberk, koja je datovana u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/59, 60), iz ostave sa nalazita Tinje nad Loko, s kraja 6. veka (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/5960), sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 28/10) i iz Cariinog grada.92 U Dijani su naene i makaze sa omega drkom (kat. br. 461). Pojedinana seiva makaza, kod kojih je prelaz trna u seivo na unutranjoj strani izveden konkavno, a na spoljanjoj ravno, konstatovana su u Uu Poreke reke, Dijani, Pontesu i Hajdukoj vodenici (kat. br. 462469). Analogije za ovu vrstu nalaza potiu sa Kosova, sa lokaliteta ean i Gornji Streoc (Ivanievi, pehar 2006: 147, Fig. 8.56), kao i iz Cariinog grada (Bavant 1990: cat. n 168, 217, pl. XXXV/168). Osim toga, tokom istraivanja Ua Poreke reke i Dijane naena su i dva seiva makaza kod kojih je prelaz trna u seivo konkavan na obe strane (kat. br. 470471).
458. Lune jednodelne makaze sa seivima trougaonog

oblika i preseka, od kojih je jedno polomljeno. Prelaz drke u seivo na unutranjoj strani je konkavan, a na spoljanjoj ravan. Gvoe, kovanje; ouvana duina 28,7 cm, irina 4,2 cm, irina seiva 2,8 cm. Dijana (T. XXVII/458, sl. 57). Smetaj: Karata, depo.
459. Isto kao kat. br. 458. Fragmentovane.

Gvoe, kovanje; duina 25 cm, irina 5 cm, irina seiva 3 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova IV, C580. Smetaj: Karata, depo.
460. Isto kao kat. br. 458.

Gvoe, kovanje; duina 18,2 cm, irina 4,2 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 150. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 97, T. XLVII/1.
461. Slino kao kat. br. 458, sa tzv. omega drkom.

Sl. 57. Makaze (kat. br. 458)

464. Isto kao kat. br. 462.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 18,7 cm, irina seiva 2,5 cm. Dijana, 1995, sonda 75/95, osnova I, C43 (T. XXVII/461). Smetaj: Karata, depo.
462. Seivo lunih makaza trapezoidnog oblika i trou-

Gvoe, kovanje; ouvana duina 13 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, svetlomrka zemlja, ispod osnove I, C2215. Smetaj: Karata, depo.
465. Isto kao kat. br. 462.

gaonog preseka, sa delimino ouvanom drkom. Prelaz trna u seivo na unutranjoj strani je konkavan, a na spoljanjoj je izveden koso i pravolinijski. Gvoe, kovanje; ouvana duina 12,2 cm, irina 2,3 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 2. Smetaj: Karata, depo.
463. Isto kao kat. br. 462.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 19 cm, irina 2,7 cm. Dijana, 1995, sonda 74/958, mrka zemlja sa raspadnutom opekom, C43. Smetaj: Karata, depo.
466. Isto kao kat. br. 462.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 18,5 cm, irina 2 cm. Pontes, 1980, C74. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 97.
467. Isto kao kat. br. 462. Fragmentovano.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 6 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, okeruta zemlja, C1834a. Smetaj: Karata, depo.
92 Neobjavljeno, 50/98.

Hajduka vodenica, 1967. Gvoe, kovanje. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 97.

105

468. Isto kao kat. br. 462. Fragmentovano.

470. Seivo lunih makaza trapezoidnog oblika i trou-

Gvoe, kovanje; Hajduka vodenica, 1967. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 97.

469. Deo drke lunih jednodelnih makaza.

gaonog preseka, sa delimino ouvanom drkom. Prelaz trna u seivo je konkavan. Gvoe, kovanje; ouvana duina 13 cm, irina 2 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 202. Smetaj: Karata, depo.
471. Isto kao kat. br. 470.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 12 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, utomrka zemlja sa utom, C334. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 20 cm, irina 2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, mrka zemlja, C1216. Smetaj: Karata, depo.

/ GREBENA / Vieredna grebena za eljanje vune i lana nainjena su od gvoa. Najouvaniji je primerak iz Dijane (kat. br. 472), za koji su analogije poznate iz Cariinog grada.93 U Pontesu i Dijani sakupljeni su i zubi grebena (kat. br. 473477), ije se analogije takoe sreu u Cariinom gradu.94
472. Grebena od kojih su ouvana etiri zuba kvadratnog 475. Isto kao kat. br. 473.

preseka, koja se u donjem delu picasto zavravaju. Gvoe, kovanje; duina 11 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja sa utom, C292 (T. XXVII/472). Smetaj: Karata, depo.
473. Zub grebena od ipke kvadratnog preseka, koji se u

Gvoe, kovanje; duina 9,2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, osnova IV, C1423. Smetaj: Karata, depo.
476. Isto kao kat. br. 473. Dva primerka.

donjem delu picasto zavrava. Gvoe, kovanje; duina 12,8 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C23 (T. XXVII/473). Smetaj: Karata, depo.
474. Isto kao kat. br. 473.

Gvoe, kovanje; duina 10 cm, 11 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C1401. Smetaj: Karata, depo.
477. Isto kao kat. br. 473. Dva primerka.

Gvoe, kovanje; duina 12,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj II, osnova I, C1393. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C1434. Smetaj: Karata, depo.

/ PRESLICE / Za namotavanje ispredene vune koriene su rune preslice od drveta i

bronze, mada su poznati i gvozdeni, kotani i stakleni primerci. Bronzane preslice obino su izraivane od valjkasto oblikovane ipke, koja je ponekad reljefno obraena i ornamentisana urezima. Donji deo se zavravao u vidu obrua, pomou koga su preslice stavljane na prst, dok je gornji deo bio u obliku krsta ili ptice (petao, golub). Zbog pojave hrianskih simbola, pojedini istraivai su pogreno interpretirali namenu preslica, prepoznajui u njima kultne predmete (Vetters 1948). Tako su vezivane za pripadnike Bonusove jeresi (, . 1981: 176177) ili su tumaene kao oprema za miropomazanje ( 2003: 129, . . 215; 170172, . . 380386), ali i kao kozmetiki tapii za nanoenje miriljavih ulja ili masti na telo (Petkovi 1995: 3536). Problem namene razreen je zahvaljujui likovnim predstavama iz ranovizantijskog perioda. Njihovom analizom ustanovljeno je da se radi o runim preslicama nastalim jo u vreme ranog Rimskog carstva, koje su bile ukraene predstavom stidljive Venere (Venera pudicitia). Stavljane su na mali prst leve ruke, a pridravane su sa tri prsta, dakle bez palca (Knig 1987: 130132, 136137, Abb. 113, 118119). U erdapskim utvrenjima naen je znatan broj preslica nainjenih gotovo iskljuivo od bronze (kat. br. 478495), osim primerka iz Dijane (kat. br. 495), koji je izraen od gvoa. Poznate su brojne paralele sa raznih lokaliteta. Preslici iz Akva, sa krstasto ukraenim gornjim delom (kat. br. 478), slian je primerak iz Cariinog grada, iji gornji deo ima oblik ravnokrakog krsta,95 kao i sa nepoznatog lokaliteta na teritoriji Singidunuma ( 1997: 258, . . 439). Osim preslica sa krstolikim proirenjem
93 Neobjavljeno, inv. br. 3/65. 94 Neobjavljeno, inv. br. 77/66; 12/82. 95 Neobjavljeno, 76/84.

106

ispod predstave ptice, poznati su i primerci sa ploastim pravougaonim, ponekad ukraenim proirenjem. Ta varijanta konstatovana je i u drugim oblastima. Primerku sa lokaliteta Mora Vagei (kat. br. 479) slina je preslica iz Gamzigrada (, . 1983: 132, . . 176), kao i preslica iz Sadoveca, na ijem je gornjem delu izvedena predstava petla (Uenze 1992: T. 6/2). Analogija za preslicu iz Dijane (kat. br. 482) potie iz Cariinog grada, mada je taj nalaz, budui da je u donjem delu oteen, protumaen kao igla pribadaa (, , 1977: 201, . . 59, . XVI/4). Ovom primerku slina je i preslica iz Gamzigrada (, . 1983: 136, . . 187). Neto jednostavniji oblik imaju preslice sa tankim ploastim proirenjem ispod predstave ptice, otkrivene u Donjim Butorkama (kat. br. 484) i Dijani (kat. br. 485), kojima su slini nalazi iz Cariinog grada.96 U Dijani su naene i preslice sa predstavom ptice na vrhu, ukraene koncentrinim krugovima (kat. br. 486487), kojima su slini primerci sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 5/3), odakle potie i primerak slian preslici sa nalazita LjubievacGlamije ili Ue Slatinske reke (kat. br. 490) (Uenze 1992: T. 5/2, 6).
478. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka, 482. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice, ispod koje se nalazi krstoliko proirenje. Sredinji deo tela preslice ukraen je sa pet rebara, dok je donji deo polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 17,9 cm, irina 2 cm, prenik 2,1 cm. Akve, br. 479 (T. XXVIII/478). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 176177, T. XVIII/1.
479. Preslica sa telom u obliku ipke krunog

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice, ispod koje se nalazi pravougaono ploasto proirenje. Telo preslice je reljefno obraeno. Donji deo je u vidu proirenog petljastog okruglog zavretka, koji je polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 17 cm, ouvana irina 1,5 cm. Dijana, 1995, sonda 75/95, mrka zemlja sa fragmentima opeke, osnova I, C61 (T. XVIII/482). Smetaj: Karata, depo.
483. Preslica sa telom u obliku ipke krunog

preseka, iji se gornji deo zavrava predstavom ptice ukraene koncentrinim krugovima. Ispod ptice, kao i na sredinjem delu preslice, nalazi se pravougaono reljefno proirenje, ukraeno motivima u vidu linije, romba i koncentrinih krugova. Donji deo preslice ima proiren petljasti kruni zavretak, na ijoj se donjoj strani nalazi reljefno obraen dugmetasti kraj. Bronza, livenje; ouvana duina 22 cm, irina 2,2 cm, prenik 2,1 cm. Mora Vagei, inv. br. 101 ili 114. (T. XXVIII/479). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
480. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

preseka, iji je donji deo u vidu petljastog okruglog zavretka, koji je delimino oteen. Bronza, livenje; ouvana duina 8,3 cm, ouvana irina 1,7 cm. Dijana, 1987, C1710 (T. XXVIII/483). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 177, kat. br. 279, T. 30/6.
484. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice, koja je oteena, a sa strane je ukraena koncentrinim krugovima. Ispod predstave ptice nalazi se proirenje u obliku kvadra, dok je telo preslice na sredini reljefno obraeno. Donji deo je polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 10,9 cm, ouvana irina 1,5 cm. Dijana, 1990, C326 (T. XXVII/480). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994, 177: kat. br. 278, T. 30/5.
481. Preslica sa telom u obliku ipke krunog

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice sa koncentrinim krugovima, ispod koje se nalazi tanko ploasto proirenje. Sredinji deo preslice reljefno je obraen, dok je donji deo u vidu proirenog petljastog krunog zavretka, koji je polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 17,3 cm, irina 2 cm, prenik 2 cm. Donje Butorke, p. br. 1026 (T. XXIX/484). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 176177, T. XVIII/7.
485. Isto kao kat. br. 484.

preseka, iji se gornji deo zavrava predstavom ptice ukraene koncentrinim motivima, ispod koje se nalazi pravougaono ploasto proirenje sa est paralelnih horizontalnih rebara. Donji deo preslice je polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 7,9 cm, irina 2,3 cm. Akve (T. XXVII/481). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

Bronza, livenje; ouvana duina 21,5 cm, irina 3 cm, prenik 2,2 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 2, utomrka (svetlomrka) zemlja, C5. Smetaj: Karata, depo.
486. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice sa koncentrinim krugovima, ispod koje se nalazi tanko ploasto proirenje. Donji deo nedostaje. Bronza, livenje; ouvana duina 16,7 cm, irina 2 cm. Dijana, 1979, C5 (T. XXVIII/486). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 177, kat. br. 277, T. 30/4.

96 Neobjavljeno, NML-104.

107

487. Isto kao kat. br. 486.

491. Donji deo tela preslice krunog preseka, sa pravou-

Bronza, livenje; ouvana duina 3,6 cm, irina 2,4 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, ukastomrka zemlja, ispod osnove IV, C2188. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994, 177, kat. br. 275, T. 30/2.
488. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

gaonim proirenjem, ispod koga je kruni zavretak koji na donjoj strani ima reljefno obraen dodatak. Bronza, livenje; ouvana duina 4,2 cm, prenik 2 cm. Akve (T. XXVIII/491). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 176177, T. XVIII/11.
492. Isto kao kat. br. 491.

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice. U sredinjem delu telo preslice je ukraeno sa pet plastinih rebara. Donji deo je u vidu proirenog petljastog okruglog zavretka, koji je delimino oteen. Bronza, livenje; ouvana duina 16 cm, irina 2,4 cm, prenik 1,6 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, povrina sa garom ispod osnove IV, C2382 (T. XXIX/488). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: 177, kat. br. 276, T. 30/3.
489. Isto kao kat. br. 488.

Bronza, livenje; ouvana duina 11,2 cm, prenik 2,2 cm. Dijana, sonda 72/94, ukasta zemlja ispod osnove IV, 1994, C17. Smetaj: Karata, depo.
493. Isto kao kat. br. 491.

Bronza, livenje; ouvana duina 5,3 cm, prenik 2,5 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXIV/CCVIII.
494. Isto kao kat. br. 491.

Bronza, livenje; duina 22 cm, irina 4 cm, prenik 2,2 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, ukastomrka zemlja, ispod osnove IV, C2281. Smetaj: Karata, depo.
490. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

Bronza, livenje; ouvana duina 3,8 cm, prenik 2,1 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, vojnike barake, ispod osnove I, C1577. Smetaj: Karata, depo.
495. Preslica sa telom u obliku ipke krunog preseka,

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice (golub). Donji deo preslice je u vidu proirenog petljastog krunog zavretka, koji je delimino oteen. Bronza, livenje; ouvana duina 20 cm, irina 3 cm, prenik 2,7 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXIX/490). Objavljeno: 1980: T. XXIV/CC.

iji se gornji deo zavrava predstavom ptice (golub). Donji deo preslice je u vidu proirenog petljastog krunog zavretka, ispod koga se nalazi manji vertikalni dodatak. Gvoe, kovanje; ouvana duina 23,2 cm, irina 3,9 cm, prenik 2,5cm. Dijana (T. XXIX/495). Smetaj: Karata, depo.

/ PRLJENCI / Tokom ispredanja i pletenja vune korieni su prljenci, koji su

davali zamajac vretenu i spreavali upredanje niti. O nainu njihove upotrebe najbolje svedoi vreteno sa lokaliteta Vranje kod Sevnice u Sloveniji, iji je donji kraj bio provuen kroz prljenak (Knific 1991: 21, kat. br. 32). Prljenci naeni na prostoru erdapa izraeni su od keramike, olova, kamena ili ivotinjskih kostiju. Keramiki prljenci su bikoninog (kat. br. 496506), poluloptastog (kat. br. 507) i ploastog oblika (kat. br. 508511), a ponekad i u vidu zarubljene kupe (kat. br. 512). Pojedini bikonini prljenci, poput primerka iz Dijane (kat. br. 496), ornamentisani su motivom valovnice. Direktne analogije nisu poznate, mada se neornamentisani primerak slinog oblika sree u Cariinom gradu.97 Sa ovog nalazita,98 kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 15/14, 15), potiu primerci slini bikoninom prljenku sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 498). Za bikonine prljenke blae profilacije, konstatovane u Pontesu (kat. br. 500) i Dijani (kat. br. 501505), analogije su poznate iz Cariinog grada99 i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 27/268), a slini primerci sa Gradine na Jelici,100 iz Cariinog grada101 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 15/1415). U grupu bikoninih prljenaka spada i primerak iz Dijane, koji je na trbuhu ukraen kraim vertikalnim urezima (kat. br. 506). Njemu donekle nalikuje primerak iz Cariinog grada, mada je neto drugaije ornamentisan.102 Za poluloptasti prljenak iz Dijane (kat. br. 507) paralele potiu iz Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 27/276), a slian, neto manji prljenak iz Cariinog grada.103 Ploasti prljenci, kakvi su poznati iz Dijane (kat. br. 508511), sreu se i u ranovizantijskom sloju tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 322, k. br. 181182, sl. 70/1011). Prljenak u obliku zarubljene kupe konstatovan je na lokalitetu Rtkovo Glamija I (kat. br. 512), a njegova analogija potie sa nalazita Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 14/44).
97 Neobjavljeno, 16/84. 100 Neobjavljeno, 228/97. 103 Neobjavljeno, inv. br. 109/55; 267/00. 98 Neobjavljeno, inv. br. 19/53. 101 Neobjavljeno, inv. br. 56/54; 44/03. 99 Neobjavljeno, 2/84. 102 Neobjavljeno, 36/88.

// KERAMIKI PRLJENCI //

108

496. Prljenak valjkastog oblika,

505. Isto kao kat. br. 500.

ornamentisan motivom valovnice. Keramika; visina 1,5 cm, prenik 3,2 cm, prenik otvora 0,8 cm. Dijana, 1989, sonda 62-63/89, C134 (T. XXX/496). Smetaj: Karata, depo.
497. Prljenak valjkastog oblika, izraen od zemlje

Keramika; visina 3 cm, prenik 3,7 cm, prenik otvora 1,1 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C18. Smetaj: Karata, depo.
506. Bikonini prljenak ornamentisan kratkim

sive boje i ornamentisan paralelnim vertikalnim urezima i jednim horizontalnim urezom. Keramika; visina 2 cm, prenik 2,8 cm, prenik otvora 0,9 cm. Dijana, sonda 78/01, kv. E8/9, ienje osnove II, 2001, C12 (T. XXX/497). Smetaj: Karata, depo.
498. Bikonini prljenak od sive zemlje.

vertikalnim, paralelno izvedenim urezima na trbuhu. Keramika; visina 1,9 cm, prenik 3,1 cm, prenik otvora 1,4 cm. Dijana, sonda 78/01, kv. E8/9, ienje osnove II, 2001, C12 (T. XXX/506). Smetaj: Karata, depo.
507. Prljenak poluloptastog oblika, na donjoj

Keramika; visina 2,8 cm, prenik 4 cm, prenik otvora 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. C4, gar I, C189 (T. XXX/498). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 24.
499. Slino kao kat. br. 498, nainjen

i bonim povrinama ornamentisan urezanim krunim linijama. Keramika; visina 1,8 cm, prenik 2,4 cm, prenik otvora 0,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, sivomrka zemlja, C147 (T. XXX/507). Smetaj: Karata, depo.
508. Ploasti prljenak krunog oblika.

od svetlomrke zemlje. Keramika; visina 3,1 cm, prenik 3,7 cm, prenik otvora 1,4 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, C18. Smetaj: Karata, depo.
500. Slino kao kat. br. 498, nainjen od mrke zemlje.

Keramika; prenik 4 cm, prenik otvora 1,6 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, mrkouta zemlja, C316 (T. XXX/508). Smetaj: Karata, depo.
509. Isto kao kat. br. 508.

Keramika; visina 2,5 cm, prenik 3,6 cm, prenik otvora 1,2 cm. Pontes, 1988, kv. N-14, jama 370, C93 (T. XXX/500). Smetaj: Karata, depo.
501. Isto kao kat. br. 500.

Keramika; visina 1,3 cm, prenik 3,4 cm, prenik otvora 0,9 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove II, C196. Smetaj: Karata, depo.
510. Isto kao kat. br. 508.

Keramika; visina 2 cm, prenik 1,8 cm, prenik otvora 0,7 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C1489. Smetaj: Karata, depo.
502. Isto kao kat. br. 500.

Keramika; visina 0,7 cm, prenik 4 cm, prenik otvora 1 cm. Dijana, 1996, sonda 74/95, C148. Smetaj: Karata, depo.
511. Ploasti prljenak krunog oblika, sa uzdignutim ivicama.

Keramika; visina 1,9 cm, prenik 4,5 cm, prenik otvora 1,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja, C148. Smetaj: Karata, depo.
503. Isto kao kat. br. 500.

Keramika; prenik 3,5 cm, prenik otvora 0,4 cm. Dijana, 1980, unutranja strana zida 1, svetlomrka rastresita zemlja, C302 (T. XXX/511). Smetaj: Karata, depo.
512. Prljenak od zemlje tamnomrke boje,

Keramika; visina 2,5 cm, prenik 3,8 cm, prenik otvora 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 75/94, mrka zemlja sa utom iznad osnove I, C39. Smetaj: Karata, depo.
504. Isto kao kat. br. 500.

u obliku zarubljene kupe. Keramika; visina 1,8 cm, prenik baze 3 cm, prenik vrha 2 cm, prenik otvora 1,1 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-2, gar I, C42 (T. XXX/512). Smetaj: Karata, depo.

Keramika; visina 3,5 cm, prenik 4,5 cm, prenik otvora 1 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ukastomrka zemlja ispod osnove IIIII, C248. Smetaj: Karata, depo.

109

// OLOVNI PRLJENAK // U Dijani je naen ploasti prljenak od olova (kat. br. 513), kome je donekle slian primerak iz Cariinog grada.104
513. Bikonini prljenak.

Olovo; visina 0,9 cm, prenik 2,5 cm, prenik otvora 1 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, tamnomrka zemlja, C1242 (T. XXIX/513). Smetaj: Karata, depo.

// KAMENI PRLJENCI //

Prljenci su izraivani od kamena, pa ak i od mermera. Ploastog (kat. br. 514) i bikoninog su oblika (kat. br. 515), mada je poznat i primerak u vidu zarubljene kupe (kat. br. 516). Prljenci od kamena nisu osobenost erdapske oblasti, to pokazuje slinost primeraka sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 514) i Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 14/31), a zelenom prljenku iz Dijane (kat. br. 516) slini su nalazi iz ranovizantijskih slojeva tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 322, k. br. 173, sl. 70/2) i Cariinog grada.105

514. Ploasti prljenak beliaste boje.

Mermer; visina 1,4 cm, prenik 2,6 cm, prenik otvora 0,4 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, ut I, C45 (T. XXIX/514, sl. 58). Smetaj: Karata, depo.
515. Bikonini prljenak crne boje. Sl. 58. Prljenak (kat. br. 514)

Kamen; visina 2 cm, prenik 4 cm, prenik otvora 1,1 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. F-6, o.s. 3, C165 (T. XXIX/515, sl. 59). Smetaj: Karata, depo.
516. Prljenak u obliku zarubljene kupe, od fino

obraenog i uglaanog kamena zelene boje. Na donjoj strani ukraen je sa dve, a na bonim stranama sa tri paralelno urezane linije. Kamen; visina 1,5 cm, prenik 1 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum iz junog profila, intenzivan ut, C38 (T. XXIX/516). Smetaj: Karata, depo.

Sl. 59. Prljenak (kat. br. 515)

// KOTANI PRLJENCI // Prljenci izraeni od kosti (kat. br. 517530) najee

imaju oblik polulopte, dok su ploasti znatno rei (kat. br. 529). Donja strana poluloptastih primeraka uglavnom je ravna, a samo ponekad konkavna (kat. br. 517, 521). Poluloptasti prljenci odlikuju se raznovrsnom i bogatom ornamentikom u vidu koncentrinih krugova razliite veliine i paralelno urezanih linija ili njihovih kombinacija. Poto kotani prljenci sa teritorije nekadanjeg Romejskog carstva imaju raznolike motive u skladu sa lokalnim tradicijama, poznat je mali broj analogija. Poluloptastom prljenku iz Dijane (kat. br. 519), koji na donjoj strani ima ornament u vidu sedam koncentrinih krugova, slian je primerak sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 56/1). Donja strana koninog prljenka iz Pontesa ukraena je sa etiri simetrino rasporeena krstasta motiva, izvedena sa pet koncentrinih krugova, pri emu se po tri kruga nalaze u vertikalnoj osi (kat. br. 521). Na slinom primerku iz Sadoveca nalaze se dva kruia na vertikalnoj osi (Uenze 1992: T. 13/31). Poluloptastim i bikoninim prljencima iz Dijane, Pontesa i Hajduke vodenice (kat. br. 520522) slian je primerak iz Gamzigrada, ukraen sa tri grupisana koncentrina kruga ( 2003: 129, . . 215). Neornamentisani primerak sa lokaliteta LjubievacGlamija (kat. br. 529) identian je prljencima sa Gradine na Jelici106 i iz Cariinog grada.107
104 Neobjavljeno, 1/97. 105 Neobjavljeno, 345/00. 106 Neobjavljeno, 14/96. 107 Neobjavljeno, 47/02.

110

517. Prljenak poluloptastog oblika. Bona strana je

522. Prljenak poluloptastog oblika i uglaane povrine.

du spoljne ivice ornamentisana sa dve urezane linije, kao i sa osam parova koncentrinih krugova, meusobno povezanih sa po tri urezane prave linije. Kost; visina 1,2 cm, prenik 3 cm, prenik otvora 0,7 cm (T. XXX/517). Dijana, 1987, sonda 55/86, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C1842. Smetaj: Karata, depo.
518. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane du spoljne ivice, kao i sa 12 pravilno rasporeenih koncentrinih krugova. Bone strane su ukraene sa dve paralelno urezane linije, koje se nalaze u donjem delu. Kost; visina 0,8 cm, prenik 2,4 cm, prenik otvora 0,3 cm (T. XXX/518). Dijana, kv. 1/83, svetlomrka zemlja, 1983, C814. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 91, kat. br. 464, T. XXIX/7.
519. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina je

Oteen je i neornamentisan. Na donjoj, blago ispupenoj povrini urezane su dve paralelne linije uz spoljnu ivicu, a uz perforaciju tri paralelne linije. Ovaj deo prljenka ukraen je i sa tri pravilno rasporeena motiva u vidu tri grupisana koncentrina kruga. U donjem delu bonih strana urezane su tri paralelne linije. Kost; visina 1,6 cm, prenik 3 cm, prenik otvora 0,9 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. G-12, ut, inv. br. 84 (T. XXX/522). Smetaj: Karata, depo.
523. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina,

koja je oteena, ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane du spoljne ivice, kao i sa tri grupe od po tri koncentrina kruga. Bone strane su ukraene sa dve paralelno urezane linije. Kost; visina 1,6 cm, prenik 4 cm, prenik otvora 0,8 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. K-12, ut, inv. br. 125 (T. XXX/523). Smetaj: Karata, depo.
524. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

ornamentisana sa dve paralelne linije urezane uz spoljnju ivicu i sa est neorganizovano rasporeenih koncentrinih krugova. Od vrha prljenka zrakasto se prostire osam grupa od po tri paralelne linije, koje bonu stranu dele na osam delova. Unutar svakog dela nalazi se po jedan koncentrini krug. Kost; visina 1,6 cm, prenik 2,8 cm, prenik otvora 0,8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova IV, C570 (T. XXX/519). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 463, 91, T. XXIX/10.
520. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

je neornamentisana, dok je bona strana ukraena sa po tri paralelne linije urezane u gornjem i donjem delu, kao i sa osam ovalnih koncentrinih motiva grupisanih u etiri grupe po dva ispod paralelnih linija u gornjem delu. Kost; visina 1,5 cm, prenik 2,8 cm, prenik otvora 0,8 cm. Milutinovac, 19811982 (T. XXXI/524). Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1986: fig. 14/h.
525. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

ornamentisana je urezanom linijom du spoljne ivice, kao i sa est pravilno rasporeenih motiva u vidu tri grupisana koncentrina kruga. Bone strane ukraene su sa tri paralelno urezane linije, koje se nalaze u donjem delu. Kost; visina 1,3 cm, prenik 3 cm, prenik otvora 0,8 cm (T. XXX/520). Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C1463. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 485, 92, T. XXXI/4.
521. Prljenak poluloptastog oblika. Na donjoj, konino

ornamentisana je sa osam paralelno urezanih linija grupisanih po dve, dok su bone strane ukraene sa etiri paralelno urezane linije u donjem delu i tri u sredinjem delu. Kost; visina 1,7 cm, prenik 3,3 cm, prenik otvora 1 cm. Dijana, 1981, sonda 28/81, unutar bedema, mrkouta rastresita zemlja, C418 (T. XXX/525). Smetaj: Karata, depo.
526. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina je

ispupenoj i zaglaanoj strani urezane su po dve linije uz spoljnu ivicu i uz ivicu otvora. Izmeu njih, blie spoljnoj ivici, je jo jedna urezana linija. Na istoj strani su i etiri, dva po dva naspramno postavljena T motiva, izvedena koncentrinim krugovima rasporeenim po tri u vertikalnoj i po dva u horizontalnoj osi ornamenta. Bona strana prljenka ukraena je sa dve paralelno urezane linije. Kost; visina 1,5 cm, prenik 3,5 cm, prenik otvora 0,8 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj B1, C356 (T. XXX/521, sl. 60). Smetaj: Karata, depo.

neornamentisana. Od temena se zrakasto prua jedanaest dvojnih paralelnih linija. Na bonim povrinama, u donjem delu, urezane su dve paralelne linije. Kost; visina 1,2 cm, prenik 3,4 cm, prenik otvora 0,8 cm (T. XXX/526). Dijana, 1988, sonda 63/88, sivomrka zemlja, ispod osnove V, C2384. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 91, kat. br. 467, T. XXX/2.

Sl. 60. Prljenak (kat. br. 521)

111

527. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

529. Prljenak poluloptastog oblika.

ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane du spoljne ivice, a gornja povrina i bone strane nizom kosih, paralelno urezanih linija. Kost; visina 1,2 cm, prenik 3,2 cm, prenik otvora 0,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXX/527). Objavljeno: 1980: T. XLVI/VII.
528. Prljenak poluloptastog oblika. Donja povrina

Neornamentisan. Kost; visina 1,1 cm, prenik 2,6 cm, prenik otvora 0,6 cm. LjubievacGlamija, 1981, juni profil, C 117 (T. XXX/529).
530. Prljenak ploastog krunog oblika.

ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane du spoljne i jednom du unutranje ivice, a izmeu njih se nalazi 11 neravnomerno rasporeenih koncentrinih krugova. Gornja povrina je podeljena na sedam nejednakih delova dvostrukim pravim urezanim linijama, koje se uz spoljnu ivicu na obe strane zavravaju sa po tri koso urezane linije. Prostor izmeu dvostrukih linija ispunjen je sa tri koncentrina kruga. Kost; visina 0,9 cm, prenik 2,5 cm, prenik otvora 0,6 cm. Mora Vagei (T. XXX/528). Objavljeno: Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986, sl. 8/4.

Kost; visina 1,4 cm, prenik 3,4 cm, prenik otvora 0,9 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove II, C16 (T. XXX/530). Smetaj: Karata, depo.

/ NOEVI I STRUGAI ZA OBRADU KOE / Prema veliini i obliku, noevi i

strugai za primarnu obradu koe svrstani su u dva tipa (kat. br. 531541). Kod prvog tipa seivo i drka su postavljeni u istu ravan. Prva varijanta ovog tipa, konstatovana na lokalitetima Donje Butorke (kat. br. 531) i Pontes (kat. br. 532), odlikuje se irokim seivom i tordiranom drkom. Slian primerak, datovan u 4. i prvu polovinu 5. veka, potie iz Feliks Romulijane ( 2003: 142, . . 268), dok je no iz Cariinog grada opredeljen u 6. i poetak 7. veka.108 U drugu varijantu, sa uskim seivom i trnom za nasaivanje, spada primerak sa Ua Poreke reke (kat. br. 533). Drugom tipu pripadaju primerci koji su najverovatnije imali dva seiva naspramno postavljena na tordiranu drku. Takav no potie iz Akva (kat. br. 534). Strugai imaju trapezoidno seivo i konveksnu otricu (kat. br. 535541). Zavisno od veliine seiva i duine drke, izdvojena su tri tipa. Prvom tipu, kod koga je mali povijen trn nasaivan na drku, pripadaju primerci sa lokaliteta Mihajlovac (kat. br. 535), Pontes (kat. br. 536), LjubievacGlamija (kat. br. 537) i Dijana (kat. br. 538539). Analogije su poznate sa lokaliteta Grdavov hrib u Sloveniji, gde je u ostavi naen struga sa nazubljenom otricom, datovan u kraj 3. i poetak 4. veka (Bitenc, Knific 2001: 14, kat. br. 15/5), iz Cariinog grada (Popovi, I. 1990: 280, typ , n 1, fig. 188/b) i Feliks Romulijane ( 2003: 145, . . 278279), gde se vezuju za 6. i poetak 7. veka. Slini primerci potiu iz ostave sa lokaliteta Limberk, datovane u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knific 2001: 33, kat. br. 87/54), i iz Cariinog grada (Bavant 1990: 220, cat. n 205, pl. XXXVII/205). Drugi tip predstavlja struga iz Dijane sa vertikalno postavljenom i tordiranom drkom (kat. br. 540). U trei tip spada struga iz Sipa, sa vertikalno postavljenom drkom na kojoj se nalazi tulac za nasaivanje otvorenog tipa (kat. br. 541). Slian primerak sree se na lokalitetu arski kr u jugozapadnoj Srbiji, gde je datovan u 4. vek (, . 1983: 11, . IV/4), kao i u Cariinom gradu.109
531. No za obradu koe sa luno oblikovanim, nagore 532 Isto kao kat. br. 531.

povijenim seivom i tordiranom, na zadnjem delu polukruno raskucanom drkom. Na drci se nalaze dve gvozdene alke, od kojih je jedna oteena. Gvoe, kovanje; duina 22 cm, irina 2,5 cm. Donje Butorke, 1972, sonda 5, o.s 1 (T. XXXI/531). Smetaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Popovi, I. 1988: 94.
108 Neobjavljeno, inv. br. 19/53. 109 Neobjavljeno, NMLK 672.

Gvoe, kovanje; duina 19,6 cm, irina 2,4 cm. Pontes, 1981, C262. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 178, sl. br. 72/g; Popovi, I. 1988: 94.

112

533. No za obradu koe sa ravnom gornjom ivicom

537. Isto kao kat. br. 536.

seiva i polukrunom otricom. Vrh noa je povijen nagore, dok je trn trapezoidnog oblika i pravougaonog preseka. Gvoe, kovanje; duina 17,5 cm, irina 1,5 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 196 (T. XXXI/533). Smetaj: Karata, depo.
534. No za obradu koe sa lunim, nagore

Gvoe, kovanje; duina 4,5 cm, irina 4,5 cm. LjubievacGlamija, juni profil, 1981, C120.
538. Isto kao kat. br. 536.

Gvoe, kovanje; duina 4 cm, irina 8,1 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, unutranja strana bedema, iznad poda I, C545. Smetaj: Karata, depo.
539. Isto kao kat. br. 536.

povijenim seivom i tordiranom drkom, koja je najverovatnije na drugoj strani imala jo jedno seivo, danas polomljeno. Na tordiranoj drci se nalaze dve gvozdene alke. Gvoe, kovanje; duina 22 cm, irina 2,5 cm. Akve, 307s (T. XXXI/534). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
535. Struga za kou sa trapezoidnim seivom

Gvoe, kovanje; duina 5,2 cm, irina 7,9 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, C598. Smetaj: Karata, depo.
540. Struga za kou sa drkom pravougaonog preseka,

i konveksnom nazubljenom otricom. Seivo se u gornjem delu postepeno suava i prerasta u drku pravougaonog oblika i preseka, koja je savijena pod pravim uglom. Gvoe, kovanje; duina 5 cm, irina 7 cm. MihajlovacBlato, 1964, sonda III, o. c. 7, inv. br. 49 (T. XXXI/535). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
536. Isto kao kat. br. 502.

iji je gornji kraj petljasto izveden, dok je donji kraj tordiran i prerasta u vertikalno postavljeno polukruno seivo. Gvoe, kovanje; duina 21,9 cm, irina 10,1 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C180 (T. XXXII/540). Smetaj: Karata, depo.
541. Struga za kou sa trapezoidnim seivom

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 6 cm. Pontes, kv. L/13, jama 343`, 1989, C29 (T. XXXI/536). Smetaj: Karata, depo.

i lunom otricom na koju je vertikalno postavljen otvoreni tulac krunog oblika, sa ouvanim okruglim otvorom za zakivak. Gvoe, kovanje; duina 10,5 cm, irina 11,1 cm, prenik otvora 3 cm. Sip, 1964, istoni bedem, muz. inv. br. 847-849 (T. XXXII/541). Smetaj: Karata, depo.

/ PROBOJCI / Probojci za kou iz erdapskih utvrenja razliitog su oblika. Prvi tip

ine primerci sa valjkastim telom i deltoidnom, picasto zavrenom radnom povrinom, koji su naeni na lokalitetima Rtkovo Glamija I (kat. br. 542), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (kat. br. 543) i Dijana (kat. br. 544). Iz Cariinog grada potiu slini primerci, koji imaju neto iru radnu povrinu (Popovi, I. 1990: 288, typ D, variante b, n 1, fig. 196/c). U drugi tip spada neto vei probojac iz Boreja, sa valjkastim telom iji se donji deo zavrava picasto (kat. br. 545).
542. Probojac sa valjkastim telom, iji donji deo prerasta 544. Isto kao kat. br. 542.

u deltoidnu radnu povrinu sa savijenim bonim ivicama, tako da se alatka zavrava picasto. Gvoe, kovanje; duina 11 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, ut 1, C480 (T. XXXII/542). Smetaj: Karata, depo.
543. Isto kao kat. br. 542.

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm. Dijana, 1981, sonda 23/81, ienje ulice, C400. Smetaj: Karata, depo.
545. Probojac sa valjkastim telom koje se picasto

Gvoe, kovanje; duina 11 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXVII/XVII.

zavrava, dok se u gornjem delu nalazi tulac krunog oblika. Gvoe, kovanje; duina 10,3 cm, prenik tulca 2,7 cm. Borej, 1980, sonda D, kv. EG, inv. br. 212 (T. XXXII/545). Smetaj: Karata, depo.

/ IGLE / Igle za obradu koe napravljene su od bronze ili ivotinjskih kostiju (kat.
br. 546547). Bronzana igla valjkastog oblika, sa eliptinim otvorom za uvlaenje konca, potie iz Dijane (kat. br. 546), a slian primerak poznat je iz Cariinog grada.110 Kotana igla sa lokaliteta LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (kat. br. 547) odlikuje se specifino obraenom glavom, odnosno ima dva paralelna horizontalna otvora.
110 Neobjavljeno, inv. br. 54/65.

113

546. Igla valjkastog oblika, iji je gornji deo

547. Igla valjkastog oblika, iji je gornji deo vertikalno

ovalno perforiran. Bronza, livenje; duina 10 cm. Dijana, 1987, sonda 56/87, vojnike barake, osnova II, C1568 (T. XXXII/546). Smetaj: Karata, depo.

perforiran. Dva paralelna, horizontalno postavljena kruna otvora nalaze se pri vrhu. Kost; duina 5,5 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXXII/547). Objavljeno: 1980, T. XLVII/XXIX.

PRIBOR ZA RIBOLOV
U erdapskim utvrenjima, na obali velike reke, ribolov je sigurno bio znaajna privredna delatnost, a nalazi pokazuju da je obavljan na dva naina. Prvi je bio uobiajeni ribolov pomou mrea, najverovatnije iz amca. Mree nisu naene zbog tronosti materijala od koga su napravljene, ali o njima indirektno svedoe kotane i gvozdene igle pomou kojih su pletene i popravljane (kat. br. 548552), mada su identine gvozdene igle koriene i u koarskom zanatu. Na ovakav nain ribolova ukazuju i keramiki tegovi za mree, koji su mogli da slue i kao tkaki tegovi (kat. br. 551560). Pecanje pomou tapa potvruju gvozdene udice (kat. br. 561567), kao i jedan olovni teg za plovak (kat. br. 568). Kotane igle za pletenje mrea, iji je jedan kraj picast, a drugi se rava, potiu sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 549) i Hajduka vodenica (kat. br. 548). Donekle im je slian predmet sa lokaliteta Golemanovo Kale, protumaen kao deo opreme za tkanje (Uenze 1992: T. 16/9). Analogija za veu gvozdenu iglu iz Dijane (kat. br. 550) poznata je iz Cariinog grada,111 a za gvozdene udice sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 561), Dijana (kat. br. 562566) i Ljubievac ili Ue Slatinske reke (kat. br. 567) iz ranovizantijskih slojeva tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 114, 318, k. br. 116, sl. 61/15) i sa nalazita Anemurijum (Russell 1982: 136, fig. 1.2) i Hios (Balance 1989: pl. 31/69).
548. Igla za pletenje mree, iji je jedan kraj picast,

a drugi ravast. Kost; duina 6 cm, irina 0,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-3, ut I, C151 (T. XXXIII/548, sl. 61). Smetaj: Karata, depo.
549. Isto kao kat. br. 548. Sl. 61. Igla za pletenje mree (kat. br. 548) 553. Teg za mreu u obliku zarubljene kupe, perforiran

Kost; duina 4,7 cm, irina 0,8 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, inv. br. 75.
550. Igla za pletenje mree, sa veom uicom izduenog

trougaonog oblika i pravougaonog preseka, iji je vrh polomljen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 6,4 cm, irina 1,2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, crvena peena zemlja, radioniki deo uz pe 3, C1502 (T. XXXIII/550). Smetaj: Karata, depo.
551. Teg za mreu u obliku kupe, u gornjem delu perforiran.

po vertikalnoj osi. Na donjoj strani ukraen je urezanim cik-cak linijama, a sa strane vertikalnim pravolinijskim urezima. Keramika; visina 3,5 cm, prenik 4,5 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, sivomrka zemlja sa sitnim utom, ispod osnove II, C37 (T. XXXIII/553). Smetaj: Karata, depo.
554. Isto kao kat. br. 553. Perforiran po horizontalnoj

Keramika; visina 11 cm, prenik 7,2 cm. Dijana, 1981, sonda 31/81, zapadna kapija, osnova III, C554 (T. XXXIII/551). Smetaj: Karata, depo.
552. Isto kao kat. br. 551.

osi. Fragmentovan. Keramika; visina 10,7 cm, prenik 7,4 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, osnova III, C555 (T. XXXIII/554). Smetaj: Karata, depo.
555. Ploasti teg za mreu nepravilnog krunog oblika,

Keramika; visina 12 cm, prenik 6 cm. Dijana, 1986, seenje profila sa unutranje strane zapadnog bedema, C1452. Smetaj: Karata, depo.

sa krunim otvorom u sredini. Keramika; prenik 8,5 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, zapadni bedem, iznad osnove V, C586 (T. XXXIII/555). Smetaj: Karata, depo.

111 Neobjavljeno, 504/00.

114

556. Isto kao kat. br. 555.

563. Isto kao kat. br. 561.

Keramika; prenik 3,8 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proirenje sonde, sloj tamnomrke zemlje u okviru zidova, C33. Smetaj: Karata, depo.
557. Isto kao kat. br. 555.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 14 cm. Dijana, 1986, kv. 24, ienje, C1443. Smetaj: Karata, depo.
564. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oteen.

Keramika; prenik 12 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, ukastomrka zemlja, C223. Smetaj: Karata, depo.
558. Isto kao kat. br. 555.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 5 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja sa ogromnom koliinom uta, C285. Smetaj: Karata, depo.
565. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oteen.

Keramika; prenik 6,2 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, svetlomrka zemlja, C311. Smetaj: Karata, depo.
559. Isto kao kat. br. 555.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 9,3 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, ukastomrka zemlja sa raspadnutim malterom, ispod osnove IV, C2418. Smetaj: Karata, depo.
566. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oteen.

Keramika; prenik 3,9 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, mrka zemlja ispod osnove II, C2298. Smetaj: Karata, depo.
560. Isto kao kat. br. 555.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 6,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, mrka zemlja sa utom, ispod osnove II, C14. Smetaj: Karata, depo.
567. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oteen.

Keramika; prenik 6 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, C8. Smetaj: Karata, depo.
561. Udica sa telom pravougaonog preseka, koje u

Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XLI/CCCII.
568. Teg za plovak, valjkasto oblikovan i kruno

gornjem delu ima oblik proirene krune petlje. Vrh udice je zaotren i ima zalizak. Gvoe, kovanje; duina 7 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. E-1, peskovita zemlja, C367 (T. XXXIII/561). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 22/9.
562. Isto kao kat. br. 561.

perforiran po vertikalnoj osi. Olovo; duina 3,2 cm, prenik 0,9 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A4, o.s. 3, C61 (T. XXXII/568, sl. 62). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, ispod osnove IV, C577. Smetaj: Karata, depo.
Sl. 62. Teg za plovak (kat. br. 568)

ALAT I PRIBOR ZA OBRADU HRANE

Prema nameni, alat i pribor za spravljanje hrane iz erdapskih utvrenja podeljeni su na vedrice, alat za obradu mesa, alat korien pri pravljenju hleba i noeve sa univerzalnom, odnosno viestrukom namenom.

/ DRKE / U pribor za spremanje hrane uvrtene su i gvozdene drke metalnih kotlia

za kuvanje ili drvenih vedrica za zahvatanje vode, hranjenje ivotinja i sl. (kat. br. 569570). Gvozdene drke sa lokaliteta Sip i Rtkovo Glamija I imaju analogije na Gradini na Jelici112 i u Cariinom gradu.113
569. Drka izraena od ipke pravougaonog preseka, 570. Drka od luno oblikovane ipke pravougaonog

sa polukrunim krajevima. Gvoe, kovanje; duina 26,7 cm. Sip, 1965, sonda 2, kvadrant B5, muz. inv. br. 779781 (T. XXXIV/569). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

preseka. Krajevi su petljasto izvedeni, pri emu je jedan polomljen. Na bonim stranama se naziru kruni motivi izvedeni punktiranjem. Fragmentovana. Gvoe, kovanje; ouvana duina 19,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. B1, ut I, C492 (T. XXXIV/570). Smetaj: Karata, depo.

112 Neobjavljeno, 148/97.

113 Neobjavljeno, 57/98.

115

/ MESARSKI ALAT / O mesarskom zanatu svedoe gvozdena satara (kat. br. 571) i
engele (kat. br. 572) iz Dijane. Sline engele, protumaene kao klju, potiu iz ostave sa lokaliteta Ajdovski gradec u Sloveniji, opredeljene u 56. vek (Bitenc, Knific 2001: 52, kat. br. 146/10), i iz Cariinog grada.114
571. Satara sa seivom nepravilnog trapezoidnog oblika, 572. engele sa dve kuke krunog oblika, petljasto

sa duim, luno povijenim ivicama. Spoj eone i donje ivice izbaen je u odnosu na spoj eone i gornje ivice. Zadnja strana ojaana je rebrom kvadratnog oblika, od koga se prua trn za nasaivanje pravougaonog oblika i preseka. Na trnu se nalazi okrugli okov. Gvoe, kovanje; duina 29,4 cm, irina 4,6 cm, prenik okova 3,1 cm. Dijana, sonda 55/86, proirenje, crvenkastomrka zemlja sa lepom, 1987, C1803 (T. XXXIV/571). Smetaj: Karata, depo.

spojene na gornjem kraju. Gvoe, kovanje; duina 8,2 cm, irina 11,1 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proirenje juno od apside, C57 (T. XXXIV/572, sl. 63). Smetaj: Karata, depo.

Sl. 63. engele (kat. br. 572)

/ PEKARSKI ALAT I PRIBOR / Nekoliko predmeta iz erdapskih utvrenja

vezuje se za pravljenje hleba. Pre svega, izdvaja se kameni ploasti rvanj (kat. br. 573) za mlevenje zrna itarica. Zatim slede delovi kamenog mortarijuma (kat. br. 574575), koji spada u kuhinjsku opremu ranovizantijskih domainstava, to je potvreno i na lokalitetu Jatrus u Bugarskoj (Stanev 1995: 129, Kat. No. 3334, T. 14/3233), a korien je i pri spravljanju lekova, minke itd. Slini mortarijumi poznati su sa Gradine na Jelici ( 1986: . IVVII), iz Cariinog grada,115 gde su takoe bili deo kunog inventara, iz Kule u Kaludri (, . 1984: 16) i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 57/67). Osim toga, naeno je i vie gvozdenih strugaa za testo (kat. br. 576579).116
573. Deo ploastog rvnja krunog oblika. 576. Struga za testo sa drkom pravougaonog preseka

Kamen; prenik 15 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, kv. II, unutar unutranje kule, ukastomrka zemlja, ispod poda I od opeka, C230 (T. XXXIV/573). Smetaj: Karata, depo.
574. Fragmentovani mortarijum, najverovatnije

i okruglim petljastim zavretkom na gornjem kraju, kroz koji je provuena kruna alka. Donji deo alatke je oteen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 15 cm, irina 5,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, sloj svetlomrke zemlje, C463 (T. XXXIV/576). Smetaj: Karata, depo.
577. Isto kao kat. br. 576.

poluloptastog oblika. Ouvani su polukruna ploasta drka i izlivnik. Kamen; ouvana duina 8 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proirenje sonde, sloj tamnomrke zemlje izvan zidova I i II, C41 (T. XXXIV/574). Smetaj: Karata, depo.
575. Fragmentovani mortarijum, najverovatnije

Gvoe, kovanje; ouvana duina 9,7 cm, irina 3,5 cm. Milutinovac, 19811982. Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1984: fig. 14/a.
578. Isto kao kat. br. 576. Oteen.

poluloptastog oblika. Ouvana je polukruna ploasta drka. Kamen; ouvana duina 11,4 cm. Dijana, 1988, sonda 61/82, ispod osnove II, C2228 (T. XXXIV/575). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 20 cm, irina 8 cm. Dijana, 1980, sonda 13/80, u supstrukciji poda I, C242. Smetaj: Karata, depo.
579. Isto kao kat. br. 576. Oteen.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 19,5 cm, irina 4 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, svetlomrka rastresita zemlja sa utom, ispod osnove III, C27. Smetaj: Karata, depo.

114 Neobjavljeno, 82/98. 115 Neobjavljeno, inv. br. 75/1, 53/2, 55/105. 116 Za identifikaciju ove vrste nalaza uporediti: Guillou 1986, 117118.

116

/ NOEVI / Najei i najbrojniji pribor za obradu hrane predstavljaju gvozdeni noevi, mada se mogu smatrati vienamenskim pomonim alatkama. Noevi iz erdapskih utvrenja su prema obliku podeljeni na nekoliko tipova. Prvom tipu pripadaju primerci ije seivo ima ravnu gornju ivicu, a otrica je koso oblikovana (kat. br. 580588). Drugi tip ine noevi kod kojih su obe ivice seiva izvedene koso, tako da se vrh noa zavrava picasto (kat. br. 589591), dok u trei tip spadaju noevi sa ravnim gornjim delom seiva i polukrunom otricom (kat. br. 592616). etvrti tip obuhvata noeve sa ravnom gornjom ivicom seiva, uzdignutom iznad gornje ivice drke, i koso obraenom otricom, koja se zavrava picasto (kat. br. 617618). Noevi raznovrsnog oblika javljaju se i na drugim ranovizantijskim nalazitima. Za prvi tip analogije se sreu na Gradini na Jelici,117 u Cariinom gradu118 i Sadovecu (Uenze 1992: T. 17/114), a slini primerci u Cariinom gradu (Bavant 1990: cat. n 154, 216, pl. XXXV/154) i Sapaji ( 1984: T. VII). Noevi drugog tipa takoe su poznati sa Gradine na Jelici,119 dok se primerci slini treem tipu sreu u Cariinom gradu (Bavant 1990: 215, cat. n 150, pl. XXXV/150), u ranovizantijskim slojevima tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 317, k. br. 96, sl. 60/4) i na lokalitetu Golemanovo Kale u Sadovecu (Uenze 1992: T. 18/27). etvrti tip ima paralele u Cariinom gradu (Bavant 1990: cat. n 151, 215, pl. XXXV/151).
580. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu 587. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen.

i polukrunu otricu koja se zavrava picasto. Prelaz gornje ivice drke u seivo je konkavan, a prelaz donje konveksan. Gvoe, kovanje; duina 12,5 cm, irina 2,3 cm. Hajduka vodenica, 1967, kula A, inv. br. 9 (T. XXXIV/580). Smetaj: Karata, depo.
581. Isto kao kat. br. 580.

Gvoe, kovanje; duina 8 cm, irina 0,7 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj II, C100. Smetaj: Karata, depo.
588. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen.

Gvoe, kovanje; duina 12 cm, irina 1,5 cm. Borej, 1980, sonda A, inv. br. 37. Smetaj: Karata, depo.
589. No sa seivom trapezastog oblika,

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm, irina 1,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXX/XXXVII.
582. Isto kao kat. br. 580.

Gvoe, kovanje; duina 13,5 cm, irina 2 cm. Dijana, sonda 54/85, 1985, prostorija 1, svetlomrka zemlja ispod osnove II, C1333. Smetaj: Karata, depo.
583. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu

ije su ivice prave i postepeno se suavaju ka vrhu, koji nedostaje. Prelaz obe ivice drke u seivo izveden je konveksno. Gvoe, kovanje; duina 12,7 cm, irina 2,1 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. G-11, II o.s, inv. br. 107 (T. XXXIV/589). Smetaj: Karata, depo.
590. Isto kao kat. br. 589. Vrh je polomljen.

i polukrunu otricu koja se zavrava picasto. Prelaz gornje ivice drke u seivo je konkavan, a prelaz donje konveksan, dok je sam spoj ojaan sa dva vertikalna rebra. Gvoe, kovanje; ouvana duina 32,7 cm, irina 3,8 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, ispod osnove I, C1333 (T. XXXIV/583). Smetaj: Karata, depo.
584. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu

Gvoe, kovanje; duina 10,8 cm, irina 1,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXXII/LXVIII.
591. Isto kao kat. br. 589. Fragmentovan.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm, irina 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-5, o.s. 1, C19. Smetaj: Karata, depo.
592. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu iznad

i kosu otricu. Prelaz gornje ivice drke u seivo je konkavan, a prelaz donje ivice je konveksan. Vrh noa je polomljen. Gvoe, kovanje; duina 12 cm, irina 2,4 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. G-9 (T. XXXIV/584). Smetaj: Karata, depo, kesa 303.
585. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen.

gornje ivice drke i lunu otricu. Prelaz trna u seivo izveden je konveksno. Vrh noa nedostaje. Gvoe, kovanje; duina 9,8 cm, irina 1,3 cm. Pontes, 1980, kv. S/7, sloj A, C170 (T. XXXIV/592). Smetaj: Karata, depo.
593. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu

Gvoe, kovanje; duina 17 cm, irina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C19. Smetaj: Karata, depo.
586. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen.

i polukrunu otricu. Prelaz trna u seivo izveden je konveksno. Gvoe, kovanje; duina 15,5 cm, irina 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, humus, C457 (T. XXXIV/593). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 17 cm, irina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C19. Smetaj: Karata, depo.
117 Neobjavljeno, 10/84. 118 Neobjavljeno, 92/84. 119 Neobjavljeno, 3/95.

117

594. Isto kao kat. br. 593.

606. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 14 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1981, sonda 29/81, kompleks junog bedema, pod I, C421. Smetaj: Karata, depo.
595. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 10,5 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1986, juna kapija, ienje, C1387a. Smetaj: Karata, depo.
607. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 13 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1981, kv. III, graevina sa apsidom, ispred ulaza, C427. Smetaj: Karata, depo.
596. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 15,5 cm, irina 2 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, mrka zemlja ispod vizantijske konstrukcije, C1560. Smetaj: Karata, depo.
608. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 15,6 cm, irina 2,2 cm. Dijana, sonda 1983, 38/83, tamnomrka zemlja sa garom, C897. Smetaj: Karata, depo.
597. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 23 cm, irina 3,5 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, vojnike barake, osnova II, C1596. Smetaj: Karata, depo.
609. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 18 cm, irina 5 cm. Dijana, 1986, kv. 2-4, ienje terena, C1442. Smetaj: Karata, depo.
598. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 13 cm, irina 2,1 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, svetlomrka zemlja sa utom, ispod osnove IIIII, C2250. Smetaj: Karata, depo.
610. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 15 cm, irina 2,1 cm. Dijana, 1983, sonda 38/83, mrka zemlja, C920. Smetaj: Karata, depo.
599. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 15 cm, irina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, mrka rastresita zemlja ispod osnove I, C171. Smetaj: Karata, depo.
611. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 13 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, mrka zemlja ispod osnove I, C1207. Smetaj: Karata, depo.
600. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 17,5 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove I, C172. Smetaj: Karata, depo.
612. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C1421. Smetaj: Karata, depo.
601. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 12 cm, irina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, tamnomrka zemlja, osnova I, C16. Smetaj: Karata, depo.
613. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm, irina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C1420. Smetaj: Karata, depo.
602. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 15,1 cm, irina 1,4 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ukastomrka zemlja, ispod osnove II-III, C246. Smetaj: Karata, depo.
614. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 9 cm, irina 2,2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C1415. Smetaj: Karata, depo.
603. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 11 cm, irina 1,6 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, osnova sloja III, C1411. Smetaj: Karata, depo.
604. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 17,5 cm, irina 2,4 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, svetlomrka (utomrka) zemlja, ispod osnove II, C13. Smetaj: Karata, depo.
615. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 17 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1986, seenje profila sa unutranje strane zapadnog bedema, C1453. Smetaj: Karata, depo.
605. Isto kao kat. br. 593.

Gvoe, kovanje; duina 16,5 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, mrka zemlja, osnova I, C80. Smetaj: Karata, depo.
616. No sa seivom ije su obe strane konveksne.

Gvoe, kovanje; duina 10 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1986, utomrka zemlja izvan prostorije 1, sloj III, C1398. Smetaj: Karata, depo.

Vrh je polomljen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm, irina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, svetlomrka zemlja, sloj IV, C1470 (T. XXXIV/616). Smetaj: Karata, depo.

118

617. No sa seivom koje ima ravnu gornju ivicu, uzdi-

618. Isto kao kat. br. 617.

gnutu iznad gornje ivice drke, i kosu otricu koja se zavrava picasto. Prelaz gornje ivice drke u gornju ivicu seiva izveden je gotovo pod pravim uglom. Gvoe, kovanje; duina 14,4 cm, irina 1,8 cm. Hajduka vodenica, 1970, kv. G-9 (T. XXXIV/617). Smetaj: Karata, depo, kesa 303.

Gvoe, kovanje; duina 14 cm, irina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, uta glina, ispod prostorije 4, sloj V, C1508. Smetaj: Karata, depo.

KOZMETIKI PRIBOR
Tokom istraivanja uvrenja u iroj oblasti erdapa sakupljena je znatna koliina kozmetikog pribora, koji je razvrstan na brijae, pincete, kamene palete i eljeve.

/ BRIJAI / Brijai sa konkavnom otricom i ravnom gornjom ivicom (kat. br. 619621)
naeni su na lokalitetima Rtkovo Glamija I (kat. br. 619), Mihajlovac (kat. br. 620) i Dijana (kat. br. 621). Ovoj vrsti predmeta pripada i bronzana, luno povijena drka sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 622).
619. Brija sa seivom trougaonog preseka, koje ima 622. Drka brijaa nainjena od ipke pravougaonog

ravnu gornju ivicu i konkavnu otricu. Prelaz obe ivice drke u seivo izveden je konveksno. Gvoe, kovanje; duina 14 cm, irina 2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, ut I/gar I, C64 (T. XXXV/619). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 21.
620. Isto kao kat. br. 619.

preseka, luno savijena, s tim to je donji deo luno povijen u suprotnom pravcu. Na donjem delu, koji je polomljen, vide se dva zakivka. Bronza, livenje; duina 11 cm, irina 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-7, ut I/gar I, C21 (T. XXXV/622, sl. 64). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 12 cm, irina 2,2 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. F/IV, o.s. II, inv. br. 47. Smetaj: Karata, depo.
621. Isto kao kat. br. 619.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 10,6 cm, irina 2,6 cm. Dijana, 1982, zapadni bedem, ispod osnove IV, C575. Smetaj: Karata, depo.

Sl. 64. Brija (kat. br. 622)

/ PINCETE / Pincete su najverovatnije koristile pripadnice lepeg pola. Primerak od

ipke pravougaonog preseka, presavijene na sredini tako da se u gornjem delu petljasto zavrava, potie sa lokaliteta Rtkovo Glamija I (kat. br. 623). Identian primerak naen je u Galiji, gde je datovan u kraj 3. i poetak 4. veka (Kazanski 2002: 64, pl. 27/1556/10).
623. Pinceta od ipke pravougaonog preseka, koja je

presavijena na sredini tako da u gornjem delu ima kruni petljasti zavretak, od koga se pruaju dva kraka koja se postepeno udaljavaju. Donji deo oba kraka luno je oblikovan. Pinceta ima i graninik od manje, kruno savijene ipke, na ijem se gornjem delu nalazi kruna perforacija kroz koju je provuen donji kraj graninika. Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. C3, ut I, C195 (T. XXXV/623, sl. 65). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 23.

Sl. 65. Pinceta (kat. br. 623).

119

/ PALETE / Pravougaone kamene palete sa zaobljenim uglovima koristile su ene

prilikom ulepavanja (kat. br. 624625) jer su na njima drobile i meale minku, a upotrebljavane su i prilikom spravljanja lekova. Za primerke iz Dijane analogije se sreu u Cariinom gradu.120
624. Fragmentovana pravougaona paleta zaobljenih 625. Isto kao kat. br. 624.

uglova, na ijoj se gornjoj strani nalazi kruno udubljenje. Kamen; ouvana duina 6 cm, irina 3,8 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, osnova I, C1221 (T. XXXV/624). Smetaj: Karata, depo.

Kamen; ouvana duina 10 cm, irina 6,5 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, kv. II, tvrda mrka zemlja, C219. Smetaj: Karata, depo.

/ ELJEVI / eljevi nainjeni od roga prvenstveno se vezuju za ene, mada su ih

koristili i mukarci. To su uglavnom viedelni dvoredi eljevi, na ijoj su jednoj strani zupci bili gusto zbijeni, a na drugoj su imali neto vei prored. Telo elja sastojalo se od ploice pravougaonog preseka, na bonim stranama ojaane sa dve ploice polukrunog preseka, koje su bile povezane gvozdenim, bronzanim ili kotanim zakivcima. Takvi eljevi bili su neornamentisani ili raznovrsno ukraeni na ojaanjima, i to urezanim pravim ili cik-cak linijama i koncentrinim krugovima. Iz erdapskih utvrenja poznat je i primerak jednoredog elja, kao i fragmentovana futrola za ealj (kat. br. 626658).

// DVOREDI ELJEVI // Neornamentisani dvoredi eljevi (kat. br. 626634)

naeni su u Pontesu (kat. br. 626), Hajdukoj vodenici (kat. br. 627628), Mihajlovcu (kat. br. 629) i Dijani (kat. br. 630634). Za njih postoje brojne analogije, od kojih izdvajamo nalaz sa prostora Singidunuma, koji je datovan u 45. vek (Petkovi 1995: 57, kat. br. 5, T. I/2), zatim sa Gradine na Jelici (Milinkovi 1995: Abb. 18/e), iz ranovizantijskog sloja tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 119120, 321, k. br. 161162, sl. 68/12) i Cariinog grada.121 ealj ornamentisan sa etiri grupe od po pet paralelnih vertikalnih linija na ojaanju potie iz Dijane (kat. br. 637), a njemu je donekle slian primerak iz Cariinog grada.122 elju ukraenom sa etiri vertikalne paralelne linije na kraoj i jednom linijom na duoj ivici ojaanja, koji je naen u Pontesu (kat. br. 644), slian je nalaz sa Gradine na Jelici, na kome je ornament malo drugaiji, u vidu dve paralelne linije uz due ivice ojaanja (Milinkovi 2002: Abb. 35/1). Za primerak iz utvrenja Mora Vagei, ukraen na ojaanju unakrsnim linijama uokvirenim sa po tri vertikalne linije (kat. br. 645), analogije sreemo u Kranju (Bitenc, Knific 2001: 62, kat. br. 184/7), Feliks Romulijani, gde je nalaz opredeljen u 4. i 5. vek ( 2003: 109, . . 135), dok slian primerak potie sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 57/6). elju iz Dijane, koji se odlikuje neto kraim unakrsnim linijama, uokvirenim sa po dve vertikalne linije (kat. br. 647), slian je primerak iz Feliks Romulijane, koji je datovan u 45. vek ( 2003: 118, . . 173), i iz Cariinog grada.123 elju ukraenom kosim urezanim linijama iz Milutinovca (kat. br. 650) slian je primerak sa Gradine na Jelici,124 a elju iz Velikog Golubinja (kat. br. 652), sa sloenim ornamentom u vidu dvostruke valovnice, nalaz iz Feliks Romulijane (Petkovi 1995: 61, kat. br. 60, T. III/9).
626. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene sa tri zakivka. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Rog; ouvana duina 9,5 cm, ouvana irina 4,5 cm. Pontes, 1985, kv. L/13, sloj D, C201 (T. XXXV/626, sl. 66). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 60, kat. br. 46.
120 Neobjavljeno, 35/82; 181/84; 90/88. 123 Neobjavljeno, 75/90.

Sl. 66. ealj (kat. br. 626)

122 Neobjavljeno, 57/90.

121 Neobjavljeno, 195/85; 7/00; 56/97. 124 Neobjavljeno, 152/97.

120

627. Isto kao kat. br. 626.

637. Sredinja oplata trodelnog dvoredog elja, sa etiri

Rog; ouvana duina 8,5 cm, irina 4,7 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, inv. br. 64.
628. Isto kao kat. br. 626.

Rog; ouvana duina 9,2 cm, irina 4,5 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, inv. br. 74.
629. Isto kao kat. br. 626.

Rog; ouvana duina 8,5 cm, irina 4,5 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, inv. br. 77.
630. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan.

ouvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Ukraena je sa etiri grupe od po osam paralelnih linija urezanih po kraoj osi, kao i sa dva ureza po duoj osi. Rog; ouvana duina 8 cm, irina 1,3 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, utooker peskovita zemlja, ispod osnove II, C2217 (T. XXXV/637). Smetaj: Karata, depo.
638. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

Rog; ouvana duina 7,5 cm, irina 4,6 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. A/IV, relativna dubina 0,85 m, inv. br. 28. Smetaj: Karata, depo.
631. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 5,1 cm, irina 4,7 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, u spoljnoj kuli, iznad poda I, C556. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 59, kat. br. 27.
632. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan.

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana dva. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa pet paralelnih linija urezanih du krae ivice i dve paralelne linije urezane du due ivice. Fragmentovan. Rog; ouvana duina 5,7 cm, ouvana irina 5,5 cm. Pontes, 1985, kv. M/12, jama 256, C158 (T. XXXV/638). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 60, kat. br. 47.
639. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 6 cm, irina 4,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 4, C1490. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 59, kat. br. 33.
633. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 10,3 cm, ouvana irina 4,5 cm. Pontes, 1984, kv. G/13, jama 67, C24 (sl. 67). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995, 60, kat. br. 40.125

Rog; ouvana duina 2,9 cm, irina 5,4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, unutar bedema, ukastomrka zemlja, C563. Smetaj: Karata, depo.
634. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 2 cm, irina 4,6 cm. Dijana, 1985, sonda 49/85, severni bedem, mrka zemlja ispod osnove I, C1217. Smetaj: Karata, depo.
635. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika,

Sl. 67. ealj (kat. br. 639)

sa ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih je ouvan jedan. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Rog; ouvana duina 3,7 cm, irina 5 cm. Mora Vagei, kv. I/9, o.c. VI (T. XXXV/635). Objavljeno: Petkovi 1995: 60, kat. br. 53, T. III/4.
636. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

640. Isto kao kat. br. 638.

Rog; ouvana duina 7,3 cm, ouvana irina 4,6 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kua 2, C432 (sl. 68). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 49, 60, T. III/2.

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su bile privrene zakivcima. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena nizom paralelnih linija urezanih du krae ivice, upravno na uu ivicu. Rog; ouvana duina 2,8 cm, ouvana irina 4,9 cm (T. XXXV/636). Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C28. Smetaj: Karata, depo.
125 Nalaz je publikovan sa dva broja C kartona, C24 i C24a.

Sl. 68. ealj (kat. br. 640) 641. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 6,5 cm, ouvana irina 4,5 cm. Pontes, 1986, kv. N/14, jama 370`a, C74. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 48, 60, T. III/1.

121

642. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan.

648. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

Rog; ouvana duina 4,5 cm, ouvana irina 1,6 cm. Pontes, 1980, kv. R/6-7, bedem, C88. Smetaj: Karata, depo.
643. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan.

Rog; ouvana duina 8,5 cm, ouvana irina 4,3 cm. Hajduka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, C76. Smetaj: Karata, depo.
644. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika,

sa ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su bile privrene zakivcima. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa etiri paralelne linije urezane du krae ivice i jednim urezom du due ivice. Rog; ouvana duina 5,4 cm, ouvana irina 4 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62`, C202 (T. XXXV/644). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 38, 5960.
645. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika,

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa pet paralelnih linija urezanih du krae ivice i tri paralelne linije urezane du due ivice, kao i sa po dve unakrsno urezane linije kod sredinjeg zakivka. Rog; ouvana duina 8,5 cm, irina 5,5 cm. Dijana, 1983, sonda 33/82, spoljna kula, ut iz kule, C803 (T. XXXV/648). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 59, kat. br. 28.
649. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika,

sa ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih je ouvan jedan. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa etiri paralelne linije urezane du krae ivice, kao i nizom paralelnih linija uz duu stranu. Rog; ouvana duina 4,3 cm, irina 4 cm. Mora Vagei, kv. I/8, o.c. XII (T. XXXV/645). Objavljeno: Petkovi 1995, kat. br. 54, 60, T. III/5.
646. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

sa ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa pet paralelnih linija urezanih du krae ivice, kosim urezima du krajnjih zakivaka i dvostrukom horizontalnom linijom urezanom du horizontalne ose ojaanja. Rog; ouvana duina 8 cm, irina 5,8 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, vojnika baraka, proirenje, uta zemlja, C1805 (T. XXXVI/649). Smetaj: Karata, depo.
650. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana dva. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa etiri paralelno urezane linije izmeu kojih su dve ukrtene linije. Rog; ouvana duina 4,3 cm, irina 4 cm. Mora Vagei, kv. II, o.c. IV (T. XXXV/646). Objavljeno: Petkovi 1995: 61, kat. br. 56, T. III/7.
647. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana dva. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa etiri paralelne linije urezane du krae ivice, pravougaonim motivom i motivom riblje kosti. Rog; ouvana duina 4,3 cm, irina 4,4 cm. Milutinovac (T. XXXVI/650). Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1986: 250, fig. 14/g; Petkovi 1995: 60, kat. br. 51, T. III/3a-b.
651. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika,

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana etiri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa dva kvadratna polja, unutar kojih su kose linije urezane u obliku slova H. Rog; ouvana duina 8,5 cm, irina 5,3 cm. Dijana, sonda 66/89, osnova III, 1989, C73 (T. XXXV/647). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 59, kat. br. 37, T. III/8.

sa ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih je ouvan jedan. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa pet neorganizovano postavljenih koncentrinih krugova. Rog; ouvana duina 5 cm, ouvana irina 4,7 cm. Dijana, 1982, zapadni bedem, uz unutranje lice bedema, mrka i rastresita zemlja, C567 (T. XXXVI/651). Smetaj: Karata, depo.

122

652. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

655. Sredinja oplata trodelnog dvoredog elja, sa dva

ravnim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Na oplati je urezan motiv pletenice. Rog; ouvana duina 8,1 cm, ouvana irina 4,2 cm. Veliko Golubinje, 1962 (T. XXXVI/652). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
653. Trodelni dvoredi ealj pravougaonog oblika, sa

ouvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Na oplati je urezan motiv pletenice u vidu naizmenino postavljenih polovina koncentrinogih krugova. Rog; ouvana duina 7,1 cm, ouvana irina 2,2 cm. Mora Vagei, kv. G7/8, III o.s. (T. XXXVI/655). Objavljeno: Petkovi 1995: 61, kat. br. 55, T. III/6.
656. Sredinja oplata trodelnog dvoredog elja, sa dva

talasasto obraenim bonim stranama. Srednji deo izmeu zubaca ojaan je izduenim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su privrene zakivcima, od kojih su ouvana dva. Rog; ouvana duina 2,3 cm, irina 4,8 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, C315 (T. XXXVI/653). Smetaj: Karata, depo.
654. Isto kao kat. br. 653.

ouvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani iri, a na drugoj ui. Oplata je ukraena sa etiri kvadratna polja, u kojima su naizmenino urezane kose linije i koncentrini krugovi. Rog; ouvana duina 5,8 cm, irina 1,8 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, osnova II, C2227 (T. XXXVI/656). Smetaj: Karata, depo.

Rog; ouvana duina 2,4 cm, irina 4,9 cm. Dijana, 1996, sonda 72/94, C315. Smetaj: Karata, depo.

// JEDNOREDI EALJ // Iz Pontesa potie jednoredi ealj ija izrada nije zavrena
(kat. br. 657), to znai da je ovde postojala radionica za izradu eljeva. Poto ovakvi eljevi nisu karakteristini za Romeje, ovaj primerak moda ukazuje na prisustvo Germana.
657. Jednoredi ealj sa luno oblikovanom bonom

stranom, nezavren i fragmentovan. Rog; ouvana duina 5 cm, ouvana irina 4,5 cm. Pontes, 1980, kv. S I/5, sloj B, C391 (T. XXXVI/657). Smetaj: Karata, depo.

/ FUTROLA ZA EALJ / U Dijani je naen deo futrole za ealj, u vidu pravougaone ploe ukraene velikim koncentrinim krugovima koje uokviruju manji koncentrini krugovi (kat. br. 658). Slian primerak, sa neto grublje izvedenim koncentrinim krugovima, poznat je sa prostora Singidunuma, gde je datovan u 45. vek (Bjelajac, Ivanievi 1993: 127, fig. 2), kao i sa Gradine na Jelici, ali sa neto drugaijim ornamentom (Milinkovi 2002: 84, Abb. 11).
658. Deo futrole za ealj u obliku pravougaone ploe

trapezoidnog preseka, sa zaobljenim uglovima. Povrina je ukraena velikim koncentrinim krugovima koje uokviruju manji koncentrini krugovi. Dva fragmenta. Kost; ouvana duina 10,8 i 5,9 cm, irina 2,2 cm. Dijana, sonda 75/95, osnova II, 1997, C12 (T. XXXVI/658, sl. 69). Smetaj: Karata, depo.
Sl. 69. Futrola za ealj (kat. br. 658)

123

BRUSEVI
Brusevima su otrena seiva raznih noeva i drugih alatki (kat. br. 659667). Za kamene bruseve iz erdapskih utvrenja analogije potiu sa Gradine na Jelici,126 iz ranovizantijskog sloja tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 322, k. br. 185188, sl. 71/25) i iz Cariinog grada.127 Iz Rasa je poznat i primerak slian kat. br. 576, takoe perforiran na jednom kraju.
659. Brus u obliku kvadra tamnosive boje, uglaanih 664. Isto kao kat. br. 659.

strana. Povrina ire strane je nalebljena otricom seiva tokom upotrebe. Kamen; dimenzije 7 x 3,5 x 3 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C68 (T. XXXVII/659). Smetaj: Karata, depo.
660. Isto kao kat. br. 659.

Kamen; dimenzije 6 x 3 x 3 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj V, C1481. Smetaj: Karata, depo.
665. Isto kao kat. br. 659.

Kamen; dimenzije 6,5 x 2,5 x 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, prostorija 1, sloj III, C1475. Smetaj: Karata, depo.
661. Isto kao kat. br. 659.

Kamen; dimenzije 9 x 3 x 1,5 cm. Dijana, 1987, sonda 57/87, izvan prostorije I, ispod osnove I, C1698. Smetaj: Karata, depo.
666. Brus od kamena, poligonalnog preseka.

Kamen; dimenzije 14 x 3 x 3,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj IVa, C1476. Smetaj: Karata, depo.
662. Isto kao kat. br. 659.

Kamen; dimenzije 6 x 3 cm. Dijana, 1980, sonda 13/80, sa unutranje strane bedema, svetlomrka zemlja sa garom, C288 (T. XXXVII/666). Smetaj: Karata, depo.
667. Brus nepravilnog oblika, iji je jedan kraj

Kamen; dimenzije 11,5 x 2 x 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C1440. Smetaj: Karata, depo.
663. Isto kao kat. br. 6598.

Kamen; dimenzije 8 x 2 x 2 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXXIX/XL.

kruno perforiran. Kamen; duina 7,5 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, svetlomrka rastresita zemlja, C301 (T. XXXVII/667). Smetaj: Karata, depo.

KRESIVO
U Egeti je naeno kresivo sa luno povijenim krajevima, koji su polomljeni (kat. br. 668). Slina kresiva potiu iz Italije (Bierbrauer 1987: T. 59/15; Riemer 2000: T. 9/6) i Sarda (Waldbaum 1983: pl. 58/1016).
668. Kresivo luno povijenih krajeva, pravougaonog pre-

seka, sa pravougaonim ojaanjem na sredinjem delu. Gvoe, kovanje; duina 4,7 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9, povrinski sloj, inv. br. 27 (T. XXXVII/668). Smetaj: Karata, depo.

STILUSI
Stilusi su korieni za pisanje po drvenim ploicama presvuenim slojem voska, kao i po olovnim ploicama. U utvrenjima iz ranovizantijskog perioda na irem prostoru erdapa naena su tri primerka (kat. br. 669671), za koje analogije potiu sa Gradine na Jelici ( 2001: T. II/14).
669. Stilus sa valjkastim telom koje se postepeno iri ka 670. Isto kao kat. br. 669.

gornjem, trapezasto oblikovanom kraju. Gvoe, kovanje; duina 13,5 cm, irina 1,2 cm. MihajlovacBlato, 198, kv. I/ IIIIV, o.s. II, inv. br. 33 (T. XXXVII/669). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 19,7 cm, irina 1,3 cm. Dijana, sonda 65/88, povrina sa garom ispod osnove IV, 1988, C2383. Smetaj: Karata, depo.

126 Neobjavljeno, 9/86.

127 Neobjavljeno, 59/97.

124

671. Isto kao kat. br. 669. Fragmentovan.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 8,9 cm, irina 1,9 cm. Dijana. Smetaj: Karata, depo.

MEDICINSKI INSTRUMENTI
Medicinski instrumenti otkriveni su u Dijani (kat. br. 672675), a prema obliku su razvrstani u dva tipa. Prvi tip predstavlja instrument sa izduenim trougaonim recipijentom (kat. br. 672), ija je drka znatno dua od seiva. Slini predmeti od gvoa, protumaeni kao skalpeli, sa drkom i seivom gotovo jednake duine, u oblasti Rajne opredeljeni su u 12. vek a u Maloj Aziji u 2. vek, mada se u Efesu vezuju za prvu polovinu 3. veka (Knzl 2002: 27, Kat. No. 64, T. 187A63; 2930, Kat. No. B8, 1116, T. 8/B8, T. 19/B1116, T. 20/B172; 118119, Kat. No. A1921, T. 5/A1921). Slian predmet sa ireg prostora Singidunuma, identifikovan kao sonda, datovan je u 23. vek ( 1997: 249, . . 403404). Poznati su i primerci iz Sarda (Waldbaum 1983: pl. 41/640) i Anemurijuma, koji potiu iz ranovizantijskog horizonta (Russell 1982: 137, fig. 5.37). Drugom tipu pripadaju tri instrumenta koja se sastoje od valjkaste drke i malog kaikastog recipijenta (kat. br. 673675). Slini primerci od bronze, okarakterisani kao sonde za ui, u oblasti Rajne i u Maloj Aziji opredeljeni su u 12. vek, ali ih ima i iz druge polovine 3. veka (Knzl 2002: 37, Kat. No. B101108, T. 36/B101108; 4950, Kat. No. C4867, T. 52/C4856, T. 53/C5767; 19, Kat. No. A24, T. 5/A24). Slian instrument sa ireg prostora Singidunuma datovan je u 23. vek ( 1997: 251, . . 411, 412), dok se u Sardu vezuje za 6. vek (Waldbaum 1983: pl. 41/629637). Na osnovu predoenih nalaza, koji se datuju od 1. do 6. veka, moe se zakljuiti da su ovakvi medicinski instrumenti upotrebljavani veoma rano. Primerci iz Dijane potvruju da je leenje u ranovizantijskom periodu obavljano prema antikoj tradiciji, to se ogleda i u obliku i nameni medicinskih instrumenata.
672. Skalpel sa drkom kvadratnog preseka, koja u 674. Isto kao kat. br. 673. Fragmentovana.

donjem delu prerasta u trougaonu radnu povrinu zaobljenih uglova. Gvoe, kovanje; duina 14 cm, irina 1,3 cm. Dijana, 1981, sonda 27/81, kv. II, mrka rastresita zemlja sa utom, C523 (T. XXXVII/672). Smetaj: Karata, depo.
673. Sonda za ui sa valjkastom drkom, koja u donjem

Bronza, livenje; duina 9,3 cm. Dijana, 1978, kv. 1/78, C88. Smetaj: Karata, depo.
675. Isto kao kat. br. 673. Fragmentovana.

Bronza, livenje; duina 11,8 cm. Dijana, 1983, kv. 2/83, C843. Smetaj: Karata, depo.

delu prerasta u manju krunu kaiku. Bronza, livenje; duina 9 cm. Dijana, 1988, kv. 65/88, svetlomrka zemlja, ispod osnove I, C2249 (T. XXXVII/673). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 211, 170, T. 24/8.

ALAT NEPOZNATE NAMENE

Iz erdapa potie gvozdena alatka sa irim poluloptastim recipijentom, ija namena nije poznata (kat. br. 676).
676. Alatka nepoznate namene, iji je gornji deo

petljasto izveden, dok je donji proiren u obliku trapezoida i ima luni presek. Gvoe, kovanje; duina 17,5 cm, irina 5,6 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2, crvenkasta zemlja ispod osnove I, C1317 (T. XXXVII/676). Smetaj: Karata, depo.

125

ORUJE
Romejske vojne snage bile su podeljene u dva osnovna roda, kopnenu vojsku i mornaricu. Kopnene jedinice sastojale su se od peadije i konjice, koje su bile naoruane razliitim orujem. Udarnu snagu inila je konjica, koja je mogla brzo da prelazi velike razdaljine, da neoekivano napadne i povue se, kao i da namami neprijatelja u zasedu gde ga je ekala peadija. Romeji su koristili i oruje koje nije bilo deo njihove vojne tradicije jer su pojedine vrste, poput refleksnog luka, preuzeli od varvara. Oruje iz ranovizantijskog perioda razvrstano je u defanzivno (tit, oklop) i ofanzivno, i to namenjeno za blisku borbu (ma, koplje, no) i borbu na daljinu (koplje, luk i razliite vrste strela). Osnovno naoruanje romejskih konjanika inili su luk i strele, ma, oklop i tit. U peadiji su korieni ma, tit i oklop ili samo ma, odnosno koplje. Posebnu grupu u peadiji inili su strelci naoruani lukovima. Vojnici su, dakle, bili razliito naoruani i meusobno su se razlikovali prema kvalitetu oruja, a samim tim i prema stepenu efikasnosti. Tokom dosadanjih iskopavanja u erdapskim utvrenjima na desnoj obali Dunava naen je relativno mali broj primeraka oruja, to je neobino s obzirom da je limes bio prva linija odbrane, pa je i njihova zastupljenost trebalo da bude daleko vea. To, meutim, moe da se objasni na dva naina. S jedne strane, vei broj utvrenja samo je delimino istraen, a s druge, opstanak je esto zavisio od oruja, koje je imalo i veliku novanu vrednost budui da je proizvoeno samo u posebnim radioniarskim centrima, pa ovi predmeti nisu olako ostavljani na bojnom polju ili u utvrenju, ve su ih uzimali ili osvajai ili branioci. Defanzivno oruje je na prostoru erdapa zastupljeno sa vie rukohvata titova, kao i sa dva fragmentovana umba. I naoruanju za blisku borbu pripada manji broj nalaza, a to su deo polomljenog dvoseklog maa, dva koplja u obliku lovorovog i tri koplja u obliku vrbinog lista. Naoruanju u irem smislu pripadaju prepreke za konjicu, tzv. tribulusi, koje su Rimljani preuzeli od Grka, a u razliitim vidovima koriene su do 20. veka (Radman-Livaja 2004: 85; , ., 2004: 170). Posipane su po putu ili livadama, tj. na oekivanim pravcima prolaza neprijateljske konjice, kako bi se usporila ili zaustavila jer je otro trnje oteivalo kopita konja. Oprema za borbu na daljinu u ranovizantijskim utvrenjima u erdapu znatno je ea, to pokazuje da je najvie bila koriena. Naime, od 49 primeraka oruja, koliko je sakupljeno na potesu izmeu ua Poreke reke i ua Timoka, tri su oplate refleksnog luka, a 32 vrhovi strelica, koji su nasaivani preko trna ili tulca.

MA
Naen je samo jedan vrh dvoseklog maa, i to u Dijani (kat. br. 677).
677. Vrh dvoseklog maa.

Gvoe, kovanje; duina 12 cm, irina 4,5 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, crvenkastomrka zemlja, C1220 (T. XXXVIII/677). Smetaj: Karata, depo.

TITOVI
titovi su bili nainjeni od drveta i ojaani metalnim ispupenjem (umbom) na sredini spoljanje strane, koja je ponekad bila ornamentisana, dok se na unutranjoj strani nalazio rukohvat od gvoa. Rukohvati titova sa lokaliteta Dijana (kat. br. 678), Rtkovo Glamija I (kat. br. 679, 681) i Sip (kat. br. 680) pripadaju tipu koji su prihvatila i razna varvarska plemena, pa se slini primerci sreu u Italiji (Riemer 2000: Taf. 5/3), u Kranju, i to iz 6. veka (Bitenc, Knific 2001: 78, kat. br. 251/3), u Cariinom gradu,128 na lokalitetu Svetinja kod Viminacijuma, gde su povezani sa germanskim plemenima, najverovatnije Gepidima (, . 1987: 30, sl. 24), kao i na viminacijumskim nekropolama iz perioda Seobe naroda (Ivanievi, Kazanski, Mastykova 2006: 43, fig. 24.25, 46.5).
128 Neobjavljeno, 1/01.

126

Dva umba u obliku kupe (kat. br. 682683), koja potiu sa lokaliteta Rtkovo Glamija I i Hajduka vodenica, slina su nalazima sa prostora Italije (Riemer 2000: T. 5/4), kao i primerku iz Kranja, koji je opredeljen u 6. vek (Bitenc, Knific 2001: 78, kat. br. 51/1), i iz Cariinog grada. 129
678. Rukohvat tita. 681. Isto kao kat. br. 679.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 19,4 cm, ouvana irina 4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, osnova III, C561 (T. XXXVIII/678). Smetaj: Karata, depo.
679. Rukohvat tita od koga su delimino ouvani

Gvoe, kovanje; ouvana duina 11,2 cm, ouvana irina 3,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C67. Smetaj: Karata, depo.
682. Umbo kupastog oblika. Fragmentovan.

sredinji pravougaoni deo sa vertikalno savijenim bonim ivicama i kraci sa obe strane. Gvoe, kovanje; duina 10,5 cm, irina 3,2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-3, o.s. 2, C136 (T. XXXVIII/679). Smetaj: Karata, depo.
680. Isto kao kat. br. 679.

Gvoe, kovanje; visina 6,5 cm, prenik 17,2 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. A-6, ut I, C316 (T. XXXVIII/682). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 22/8.
683. Isto kao kat. br. 682.

Gvoe, kovanje; visina 7 cm, prenik 17 cm. Hajduka vodenica, 1969, kv. J-11, inv. br. 153.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 7,5 cm, irina 3,5 cm. Sip, 1965, kvadrant A-1 i A-6. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

KOPLJA
Poto su drke u meuvremenu istrulile, od koplja su na iroj teritoriji erdapa sauvani samo vrhovi. Vrhovima u obliku lovorovog lista, naenim u Egeti i Dijani (kat. br. 684685), slian je primerak iz Kranja, opredeljen u 6. vek (Bitenc, Knific 2001: 78, kat. br. 251/2), sa lokaliteta Bregovina (Jeremi, Milinkovi 1997: 222, bb. 30/d) i iz Cariinog grada.130 Vrhovi koplja u obliku vrbinog lista konstatovani su u utvrenjima Rtkovo Glamija I, Dijana i Milutinovac (kat. br. 686688), a slian im je primerak iz Cariinog grada.131 Oba tipa se javljaju i na nalazitima koja se vezuju za varvarska plemena (Dimitrijevi, Kovaevi, Vinski 1962: 13, sl. 2; 41, sl. 3; 55, sl. 1; Mrkobrad 1980: T. XLII/67).
684. Vrh koplja u obliku lovorovog lista, 686. Vrh koplja u obliku vrbinog lista, deltoidnog

deltoidnog preseka, sa tulcem krunog preseka. Korodiran i fragmentovan. Gvoe, kovanje; duina 22 cm, ouvana irina 5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 5, proirenje d, relativna dubina 0,90 m, inv. br. 32 (T. XXXVIII/684). Smetaj: Karata, depo.
685. Isto kao kat. br. 684. Fragmentovan.

preseka, sa tulcem krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 26 cm, prenik 3 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C72 (T. XXXVIII/686). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 22/7.
687. Isto kao kat. br. 686. Korodiran.

Gvoe, kovanje; duina 26 cm, ouvana irina 5,8 cm, prenik 3 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, mrka rastresita zemlja, ispod osnove I, C167. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 15,5 cm, prenik 2 cm. Dijana, 1980, sonda 11/80, uta rastresita zemlja, C206. Smetaj: Karata, depo.
688. Isto kao kat. br. 686. Korodiran.

Gvoe, kovanje; duina 20,4 cm, prenik 2 cm. Milutinovac, 19811982. Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1986: fig. 14/f.

129 Neobjavljeno, 170/84; 530/00.

130 Neobjavljeno, bez inv. br.

131 Neobjavljeno, bez inv. br.

127

TRIBULUSI
Predmeti u obliku etvorokrakog trna, korieni kao prepreka za konjicu, naeni su u Dijani i Tekiji (kat. br. 689692). Slini primerci potiu iz Siska (Radman-Livaja 2004: 131, kat. br 191201, T. 34/191199, T. 35/200201) i iz ranovizantijskog horizonta Cariinog grada.132
689. Prepreka za konjicu u vidu zvezde sa etiri kraka 691. Isto kao kat. br. 689. Jedan krak je oteen.

koja se zavravaju trougaonim proirenjem. Gvoe, kovanje; duina 8 cm, irina 8 cm. Dijana, 1964, sonda 1/64, 2/64, ut, relativna dubina 0,50 m, inv. br. 15 (T. XXXVIII/689). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
690. Isto kao kat. br. 689. Jedan krak je oteen.

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 7 cm. Dijana, 1982, izvan bedema, severozapadni ugao utvrenja, C726. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
692. Isto kao kat. br. 689.

Gvoe, kovanje; duina 8 cm, irina 8 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, utomrka zemlja ispod poda II, C205. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 6,5 cm. Tekija, 1969, sonda V, inv. br. 500. Objavljeno: Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, A. 2004: 241, Kat. 16.

LUK I STRELE
Refleksni lukovi i trobridne strelice oznaili su revolucionarnu promenu u nainu ratovanja. Znatno delotvornije dejstvo omogueno je poveanjem dometa strela sa 80 na 400 m, kao i brzine njihovog ispaljivanja jer tetiva, zbog kotanog ojaanja luka, nije morala da se zatee do ramena ve samo do grudi. Osim toga, trobridne strelice lake su rotirale oko uzdune ose, ime je uveavana njihova brzina, kao i probojna mo ( 1977: 116117). Iako su refleksni luk i trobridne strelice dugo pripisivani iskljuivo Avarima, brojna arheoloka istraivanja pokazuju da su ovu vrstu ubojitog oruja koristili razni narodi, pa i Romeji. Poto se trobridne strelice u Galiji i na germanskim nekropolama javljaju pre 568. godine, kada su Avari stigli u Panoniju, jasno je da su koriene jo za vreme Rimljana, koji su ih najverovatnije preuzeli od istonjakih naroda (Freeden 1991: 595).

/ OPLATA REFLEKSNOG LUKA / Na irem prostoru erdapa naena su tri

primerka oplate refleksnog luka, koja su razvrstana u dva tipa (kat. br. 693695). Prvi tip se odlikuje zavretkom povijenim nadole, a kod drugog je zavretak povijen nagore. Oplata prvog tipa potie iz Pontesa i Tekije, pri emu je primerak iz Tekije opredeljen u kraj 4. i poetak 5. veka (Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, 2004: 241). Slini nalazi sreu se u Cariinom gradu,133 a analogija sa teritorije Maarske datovana je u ranoavarski period (Bona 2000: . II/2a-b). Drugi tip je takoe poznat iz Pontesa. Slina oplata, ukraena urezanim mreastim motivom, potie iz Herakleje Linkestis i Stoba, gde je protumaena kao hunska i datovana u sredinu 5. veka (Mikuli 2002: 263268, Abb. 159/1, 3; 423, Abb. 340/6). Za ovu vrstu predmeta postoje mnogobrojne analogije sa nekadanje avarske teritorije.
693. Oplata refleksnog luka sa izrezanim pravougaonim 694. Isto kao kat. br. 693.

otvorom za vezivanje tetive. Spoljna ivica luka je iznad ovog otvora povijena nadole, dok je itav donji deo oplate ukraen neorganizovano urezanim cik-cak linijama. Fragmentovana. Kost; ouvana duina 21,5 cm, irina 2,3 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, jama 357`, C199 (T. XXXVIII/693, sl. 70). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: kat. br. 629, 102, T. XXXVIII/3.

Kost; ouvana duina 14,5 cm, irina 1,6 cm. Tekija, sonda VII, 1969, inv. br. 571. Objavljeno: Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi, 2004: 241, kat. br. 17.

Sl. 70. Oplata refleksnog luka (kat. br. 693)

132 Neobjavljeno, 43/98. 133 Neobjavljeno, 100/89; 353/00.

128

695. Oplata refleksnog luka sa izrezanim pravougaonim

otvorom za vezivanje tetive. Spoljna ivica luka je iznad ovog otvora povijena nagore. Fragmentovana. Kost; ouvana duina 13 cm, irina 2,5 cm. Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C34 (T. XXXVIII/695, sl. 71). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Petkovi 1995: 102, kat. br. 630, T. XXXVIII/4.
Sl. 71. Oplata refleksnog luka (kat. br. 695).

/ VRHOVI STRELICA / Vrhovi strelica se pre svega dele prema nainu nasaivanja pomou trna ili tulca krunog oblika. Mogu biti pljosnate, deltoidne i trougaone (kat. br. 666680), zatim u obliku probojca sa tulcem (kat. br. 681683), trobridne (kat. br. 684696) i u vidu lastinog repa (kat. br. 697). // STRELICE SA TRNOM // Prema obliku glave, strelice sa trnom za nasaivanje
mogu se razvrstati u nekoliko tipova. Prvi tip su trobridne strelice, koje su bile i najefikasnije. Na lokalitetima du desne obale Dunava naeno je 13 strelica ovog tipa, razliitog oblika i veliine (kat. br. 696708). Neki autori smatraju da je mogue njihovo preciznije hronoloko opredeljivanje, pri emu su manji primerci stariji, dok su strelice veih dimenzija mlae (Freeden 1991: 605608). Kako su se u grobu br. 2 na lokalitetu JakovoKormadin, u istom tobolcu nalazili manji i vei primerci trobridnih strelica ( 1960: 1011), miljenja smo da ovakav stav nije dovoljno utemeljen. Na osnovu izgleda vrha, izdvojene su dve varijante prvog tipa strelica. Prvoj pripadaju primerci sa trougaonim vrhom (kat. br. 696, 697), za koje se analogije sreu na lokalitetu Golemanovo Kale u Bugarskoj (Uenze 1992: T. 41/29). Drugu varijantu ine trobridne strelice sa jednostavno oblikovanim vrhom (kat. br. 698708), kakve su poznate iz ranovizantijskih slojeva sa Gradine na Jelici (Milinkovi 2002: Abb. 23/3) i iz Cariinog grada.134 Drugi tip su pljosnate trougaone strelice (kat. br. 709711), naene na lokalitetima Ue Poreke reke i Pontes, kojima su slini primerci iz Cariinog grada.135 Trei tip obuhvata strelice deltoidnog oblika (kat. br. 712714). Primerku iz Pontesa (kat. br. 712), koji ima otre uglove i dui donji deo, analogna je strelica iz Italije, sa lokaliteta Invilino Ibligo, datovana u kraj 6. i poetak 7. veka (Bierbrauer 1987: 169, T. 60/7), a slian nalaz potie sa lokaliteta Mokranjske stene ( 1984: sl. 216/1). U Dijani je naena strelica sa otrim uglovima (kat. br. 713), za koju se paralele sreu u Italiji (Bierbrauer 1987: 171, T. 59/4), kao i na viminacijumskim nekropolama iz perioda Seobe naroda (Ivanievi, Kazanski, Mastykova 2006: 41, fig. 23.2528). etvrti je tzv. mediteranski tip (kat. br. 715), sa vrhom u vidu lastinog repa. Takva strelica otkrivena je u Pontesu, a identian nalaz potie iz ranovizantijskih slojeva tvrave Ras (Popovi, M. 1999: 113, 316, k. br. 86, sl. 59/1), kao i iz Cariinog grada (, , 1977: 211, . . 99, . XXVIII/2; Bavant 1990: 230, cat. n 244, pl. XL/244), gde se vezuje za 6. i poetak 7. veka.
696. Trobridna strelica u obliku izduenog deltoida, sa vrhom 698. Trobridna strelica sa manjim trnom krunog preseka.

trougaonog preseka i dugim trnom krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 9,2 cm, irina 1,5 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXXIX/696). Objavljeno: 1980: T. XXVIII/XXIII.
697. Isto kao kat. br. 696.

Gvoe, kovanje; duina 5,5 cm, irina 1,6 cm. Rtkovo Glamija I, 1981, kv. B-4/C4, gar 2, C275 (T. XXXIX/698). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 22/3.
699. Isto kao kat. br. 698.

Gvoe, kovanje; duina 6,5 cm, irina 1,2 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, mrka zemlja sa malterom, ispod osnove IV, C1900. Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 6,8 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1985, sonda 50/84, severni bedem, mrka osnova I, C1201. Smetaj: Karata, depo.

134 Neobjavljeno, 46/82; 13/98.

135 Neobjavljeno, 106/98.

129

700. Isto kao kat. br. 698.

711. Strelica sa pljosnatom trougaonom glavom, luno

Gvoe, kovanje; duina 7,5 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C16. Smetaj: Karata, depo.
701. Isto kao kat. br. 698.

Gvoe, kovanje; duina 7 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1981, sonda 23/81, C391. Smetaj: Karata, depo.
702. Isto kao kat. br. 698.

oblikovanim uglovima i trnom za nasaivanje kvadratnog preseka. Na mestu prelaska glave u trn nalazi se ojaanje kvadratnog preseka. Gvoe, kovanje; duina 8,1 cm, ouvana irina 1,6 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 42 (T. XXXIX/711). Smetaj: Karata, depo.
712. Strelica deltoidnog oblika, sa otro obraenim

Gvoe, kovanje; duina 7,2 cm, irina 1,8 cm. Dijana, 1981, sonda 23/81, C392. Smetaj: Karata, depo.
703. Trobridna strelica sa trnom krunog preseka.

uglovima i duim donjim delom koji prerasta u trn za nasaivanje. Vrh je polomljen. Gvoe, kovanje; duina 6,9 cm, ouvana irina 1,6 cm. Pontes, 1985, kv. M/13, sloj I, C389 (T. XXXIX/712). Smetaj: Karata, depo.
713. Strelica deltoidnog oblika, sa luno oblikovanim

Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, irina 1,2 cm. Dijana, 1979, sonda 2/79, C15 (T. XXXIX/703). Smetaj: Karata, depo.
704. Isto kao kat. br. 703.

uglovima i trnom za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 6,8 cm, irina 1,8 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, utomrka zemlja, ispod osnove I, C4 (T. XXXIX/713). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; duina 6,7 cm, irina 1,2 cm. Dijana, 1979, sonda 1/79, C2 (T. XXXIX/704, sl. 72). Smetaj: Karata, depo.
705. Isto kao kat. br. 704.

Gvoe, kovanje; duina 7,4 cm, irina 1,9 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, C1392. Smetaj: Karata, depo.
706. Isto kao kat. br. 704.

Gvoe, kovanje; duina 5,4 cm. Pontes, 1988, kv. L/13, jama 289, C40. Smetaj: Karata, depo.
707. Isto kao kat. br. 704.

Sl. 72. Trobridna strelica (kat. br. 704)

Gvoe, kovanje; duina 3,5 cm, irina 0,8 cm. Akve. Objavljeno: Jankovi, . 1981: 178, sl. 72/a.
708. Trobridna strelica sa manjim trnom krunog preseka.

714. Isto kao kat. br. 713.

Gvoe, kovanje; duina 3,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj V, C1496. Smetaj: Karata, depo.
715. Strelica sa blago razmaknutim kracima,

Gvoe, kovanje; duina 4,2 cm, irina 1,3 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, C57 (T. XXXIX/708). Smetaj: Karata, depo.
709. Strelica sa trougaonom pljosnatom glavom,

luno oblikovanim ivicama i duim trnom kvadratnog preseka. Ima dui vrat i ojaanje kvadratnog preseka na mestu prelaska vrata u trn. Fragmentovana. Gvoe, kovanje; ouvana duina 6,6 cm, irina 1,8 cm. Ue Poreke reke, 1970, inv. br. 124 (T. XXXIX/709). Smetaj: Karata, depo.
710. Isto kao kat. br. 709. Fragmentovana.

tordiranim telom i dugim trnom za nasaivanje. Gvoe, kovanje; duina 8,7 cm. Pontes, 1979, kv. U/10, sloj I, C218 (T. XXXIX/715, sl. 73). Smetaj: Karata, depo.

Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj I, C109. Smetaj: Karata, depo.

Sl. 73. Strelica mediteranskog tipa (kat. br. 715)

130

// STRELICE SA TULCEM //

Ovoj vrsti strelica pripada neto manji broj primeraka, koji su prema obliku svrstani u dva tipa. Prvom tipu pripadaju strelice deltoidnog oblika (kat. br. 716724). Analogije su poznate sa lokaliteta Invilino Ibligo, gde su datovane u period od 5. do 7. veka (Bierbrauer 1987: 170, T. 59/8), sa viminacijumskih nekropola iz perioda Seobe naroda (Ivanievi, Kazanski, Mastykova 2006: 40, fig. 23.9-23) i iz Cariinog grada,136 odakle potie i primerak slian pljosnatoj strelici kat. br. 724.137 Drugi tip obuhvata strelice u obliku probojca, a javlja se u dve varijante, sa picastim vrhom kvadratnog (kat. br. 725) ili krunog preseka (kat. br. 726 727). Iz Cariinog grada potiu paralele za prvu varijantu,138 kao i primerci slini strelicama druge varijante (Bavant 1990: 231, cat. n 251, pl. XLI/251).
722. Isto kao kat. br. 718.

716. Strelica deltoidnog oblika i otrih uglova,

sa duim donjim delom koji prerasta u tulac za nasaivanje krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 8,8 cm, irina 2,2 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (T. XXXIX/716). Objavljeno: 1980: T. XXVIII/XXVI.
717. Isto kao kat. br. 716.

Gvoe, kovanje; duina 9 cm, irina 1,5 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, osnova III, C1279. Smetaj: Karata, depo.
723. Isto kao kat. br. 718. Vrh je polomljen.

Gvoe, kovanje; duina 8,5 cm, irina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 68/89, mrka zemlja sa utom ispod osnove II, C251. Smetaj: Karata, depo.
718. Strelica deltoidnog oblika, ojaana vertikalnim

Gvoe, kovanje; duina 7,8 cm, irina 1,5 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXVIII/CXIX.
724. Strelica deltoidnog oblika, ojaana vertikalnim

rebrom na obe strane, sa tulcem za nasaivanje krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 8,3 cm, prenik 0,8 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-1, ut I, C12 (T. XXXIX/718). Smetaj: Karata, depo.
719. Isto kao kat. br. 718.

rebrom na obe strane, sa tulcem za nasaivanje krunog preseka. Glava strelice je neto ua, a vrh je polomljen. Gvoe, kovanje; ouvana duina 8 cm, prenik 0,8 cm. Ue Slatinske reke (T. XXXIX/724). Objavljeno: 1980: T. XXVIII/XXIII.
725. Strelica ije je telo u donjem delu kvadratnog

Gvoe, kovanje; duina 11,5 cm, irina 2,8 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXVIII/XVI.
720. Isto kao kat. br. 718.

preseka, a potom postaje okruglo i picasto se zavrava. Na donjem delu strelice nalazi se tulac nepravilnog krunog preseka. Gvoe, kovanje; duina 7,9 cm, prenik tulca 0,8 cm. Ue Poreke reke, 1968, sektor termi, inv. br. 14 (T. XXXIX/725). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
726. Strelica u obliku piramide, sa trnom za nasaivanje

Gvoe, kovanje; duina 8 cm, irina 2,1 cm. LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke. Objavljeno: 1980: T. XXVIII/XIII.
721. Isto kao kat. br. 718.

Gvoe, kovanje; duina 7,8 cm, irina 1,7 cm. Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija, C550. Smetaj: Karata, depo.

krunog preseka. Prelaz tela u trn je ojaan. Gvoe, kovanje; duina 14,2 cm, prenik tulca 1,2 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, juna kapija, V otkopni sloj, C14 (T. XXXIX/726). Smetaj: Karata, depo.
727. Kupasta strelica sa tulcem krunog preseka.

Gvoe, kovanje; duina 9 cm, prenik tulca 1 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. A-7, ut 1/gar 1, C478 (T. XXXIX/727). Smetaj: Karata, depo.

136 Neobjavljeno, 93/88; 100/97.

137 Neobjavljeno, inv. br. 78/65.

138 Neobjavljeno, 18/89.

131

KONJSKA OPREMA
U strategiji romejskih vojskovoa konjica je imala znaajnu ulogu. Dobro uvebani i opremljeni konjanici mogli su uspeno da se suprotstave uglavnom brojnijim, ali taktiki slabije organizovanim odredima varvara. Za to veu efikasnost i udarnu mo konjice prilikom napada bila je vana vetina upravljanja konjem, pa je bila neophodna odgovarajua konjska oprema. Iako je imala prvenstveno funkcionalni karakter, koriena je i za ulepavanje konja, ali i za isticanje drutvenog poloaja vlasnika. Tokom arheolokih istraivanja erdapa naen je mali broj ovih predmeta, i to jednostavne iz728. em od dva dela, od kojih je jedan ploastog

rade i uvek od gvoa: jedan em (kat. br. 728) i dva primerka vala (kat. br. 729730). Ovakvi delovi konjske opreme korieni su na itavoj teritoriji Carstva. emu iz Ua Poreke reke (kat. br. 728) slian je nalaz iz Cariinog grada (Bavant 1990: 241, cat. n 288, pl. XLIII/288). Sa istog lokaliteta,139 kao i sa Gradine na Jelici140 potiu dvodelne vale sline primerku iz Rtkova (kat. br. 729). Za ouvani deo vala iz Dijane (kat. br. 730), u vidu povijene ipke krunog preseka, paralele su poznate iz ranovizantijskog sloja Cariinog grada.141
730. Deo vala nainjen od ipke krunog preseka, koja

pravougaonog oblika, sa krunim petljastim, vertikalno postavljenim zavretkom na jednom kraju i krunim horizontalnim zavretkom na drugom kraju, od koga se prua pravougaoni dodatak luno oblikovanih ivica, sa dve perforacije. Kroz horizontalno postavljenu petlju provuena je ipka kvadratnog preseka, sa luno povijenim krajevima koji se zavravaju dugmetastim proirenjem. Jedan kraj je polomljen. Gvoe, kovanje; duina 9 cm, irina 14,5 cm. Ue Poreke reke, sonda 5, relativna dubina 2 m, inv. br. 49 (T. XXXVIII/728). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
729. vale od dva dela, pri emu je jedan u obliku ipke

se na jednom kraju zavrava loptastim proirenjem, dok se na sredini nalazi pravougaoni dodatak sa luno oblikovanim uglovima, koji je u sredini proiren u vidu pravougaone petlje. Gvoe, kovanje; duina 14,7 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova IV, C578 (T. XXXVIII/730, sl. 74). Smetaj: Karata, depo.

krunog preseka, koja se petljasto zavrava. Drugi deo ini kruna alka provuena kroz petljasti zavretak. Gvoe, kovanje; duina 10 cm, prenik 2,2 cm. Rtkovo Glamija I, 1982, kv. C6, o.s. 1, C461 (T. XXXVIII/729). Smetaj: Karata, depo.

Sl. 74. Konjska oprema (kat. br. 730)

RAZNO
Iz ranovizantijskih utvrenja u erdapu poznati su i predmeti iji oblik ne dozvoljava da se sigurno svrstaju u neku grupu. To su alke razliitog preseka, nainjene od bronze (kat. br. 731) ili gvoa (kat. br. 732740), i gvozdeni okovi u vidu obrua (kat. br. 741 742). Ovoj grupi pripada i bronzano postolje iz Dijane, u obliku krune stope na koju je vertikalno postavljena reljefno obraena noga (kat. br. 743). U Dijani je naen i deo bronzanog lanca sa etiri alke (kat. br. 744). Iz naseobinskog sloja utvrenja Rtkovo Glamija I potie trodelna kuka (kat. br. 745), a iz Sipa fragmentovana ipka valjkastog oblika. U ovu grupu predmeta spadaju i raznovrsne ploe, aplikacije i oplate razliitog oblika, izraene od gvoa, bakra i bronze (kat. br. 746750, 753754),
139 Neobjavljeno, 67/97. 140 Neobjavljeno, 110/87.

i to sa veeg broja lokaliteta, kao i bronzani okov (kat. br. 752). Zanimljiva je ipka sa polukruno savijenim gornjim delom, ukraena sa etiri paralelna horizontalna rebra (kat. br. 751). Olovna vodovodna cev iz Mihajlovca (kat. br. 755) pokazuje da je u utvrenju postojao vodovodni sistem. Tu je i etvorokraki predmet nepoznate namene, otkriven u Dijani (kat. br. 756). Na Uu Poreke reke naena je mala pravougaona bronzana aplikacija sa krunim i srpastim ornamentima izvedenim u tehnici prolamanja (kat. br. 754), koja je donekla slina predmetu iz Sadoveca, protumaenom kao deo pojasne garniture (Uenze 1992: T. 11/9).

141 Neobjavljeno, 289/00.

132

731. Kruna alka ovalnog preseka.

743. Postolje u vidu kruno oblikovane stope,

Bronza, livenje; prenik 6 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C103 (T. XL/731). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Gabrievi 1986: fig. 23.
732. Isto kao kat. br. 731.

na koju pod pravim uglom nalee valjkasta, reljefno obraena noga. Bronza, livenje; ouvana visina 4,1 cm, prenik 3,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja sa raspadnutom opekom i kamenom, C205 (T. XL/743). Smetaj: Karata, depo.
744. Deo lanca sa etiri karike u obliku broja osam.

Gvoe, kovanje; prenik 6,3 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. C/VI, o.s. I, inv. br. 44. Smetaj: Karata, depo.
733. Isto kao kat. br. 731.

Bronza, livenje; ouvana duina 7 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum spoljna povrina junog zida, C16 (T. XL/744). Smetaj: Karata, depo.
745. Trodelna kuka iji je donji deo napravljen od

Gvoe, kovanje; prenik 4 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. I/ 3-4, o.s. II. Smetaj: Karata, depo.
734. Isto kao kat. br. 731.

Gvoe, kovanje; prenik 4 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. I/ III-IV, o.s. II. Smetaj: Karata, depo.
735. Isto kao kat. br. 731.

Gvoe, kovanje; prenik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2, crvenkastomrka zemlja ispod osnove II, C1325. Smetaj: Karata, depo.
736. Isto kao kat. br. 731.

trake pravougaonog preseka, koja je na krajevima izvedena u vidu krunih petlji, pri emu je donja petlja otvorenog tipa. Kroz gornju petlju provuen je drugi deo trake, iji je donji kraj u vidu ovalne petlje, a gornji u obliku trapeza. Kroz trapezoidnu petlju, koja je na donjoj strani kruno perforirana, provuena je kuka nainjena od ipke krunog preseka, iji se gornji kraj zavrava u vidu kupastog proirenja. Gvoe, kovanje; duina 15,8 cm. Ue Poreke reke, 1968, sektor termi, inv. br. 97 (T. XL/745). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
746. Ploa gotovo pravougaonog oblika, ija je jedna

Gvoe, kovanje; prenik 4,3 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, kv. 2, mrka zemlja sa raspadnutom opekom i kamenom, ispod osnove I, C206. Smetaj: Karata, depo.
737. Kruna alka pravougaonog preseka.

strana polukruna. Gvoe, livenje; duina 12,5 cm, irina 10 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C82 (T. XL/746). Smetaj: Karata, depo.
747. Kruna, delimino presavijena aplikacija od

Gvoe, kovanje, kovanje; prenik 7 cm. Rtkovo Glamija I, kv. A-7, o.s. 1, 1980, C17 (T. XL/737). Smetaj: Karata, depo.
738. Kruna alka ovalnog preseka.

Gvoe, kovanje; prenik 4,5 cm. Hajduka vodenica, 1967, kula A, inv. br. 8 (T. XL/738). Smetaj: Karata, depo.
739. Kruna alka krunog preseka.

bakarnog lima. Du spoljne ivice pravilno je rasporeeno devet krunih perforacija za privrivanje. Bakar; prenik 6,5 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. S/VI, o.s. I, inv. br. 43 (T. XLI/747). Smetaj: Karata, depo.
748. Okrugla ploasta aplikacija, kruno perforirana.

Gvoe, kovanje; prenik 2,5 cm. Dijana, 1986, seenje profila sa unutranje strane zapadnog bedema, C1454 (T. XL/739). Smetaj: Karata, depo.
740. Kruna alka polukrunog preseka.

Bronza, livenje; prenik 6 cm. Dijana, 1986, ienje sredinjeg dela terena, C1444 (T. XLI/748). Smetaj: Karata, depo.
749. Okrugla, u sredini kruno perforirana aplikacija,

Gvoe, kovanje; prenik 2 cm. Dijana, 1987, od zida 2 do profila a2-a3, C1865a (T. XL/740). Smetaj: Karata, depo.
741. Okov u vidu obrua.

ije su ivice savijene. Bronza, livenje; prenik 6,1 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, spoljna strana zida 1, svetlomrka zemlja, C332 (T. XLI/749). Smetaj: Karata, depo.
750. Dvodelna oplata od ploica trapezoidnog oblika,

Gvoe, kovanje; visina 1,3 cm, prenik 3,7 cm. Rtkovo Glamija I, 1980, kv. E-2, ut I, C121 (T. XL/741). Smetaj: Karata, depo.
742. Isto kao kat. br. 720.

Gvoe, kovanje; visina 2,5 cm, prenik 3,7 cm. MihajlovacBlato, 1964, sonda III, kv. EF, o.s. 6 (T. XL/742). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

iji je donji deo kruno proiren. Ploice su povezane sa dve valjkaste nitne. Bronza, livenje; ouvana duina 6 cm, irina 1,4 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, crvenkastomrka zemlja, C2257 (T. XLI/750). Smetaj: Karata, depo.

133

751. Predmet nepoznate namene u obliku valjkaste

755. Vodovodna cev presavijena na pola.

ipke, iji je gornji deo blago polukruno povijen i ukraen sa etiri paralelna horizontalna rebra i jednom vertikalno urezanom linijom. Donji deo je polomljen. Bronza, livenje; ouvana duina 8,5 cm, prenik 0,3 cm. Sip, 1965, kvadrant A-1 i A-6 (T. XLI/751). Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
752. Okov cilindrinog oblika, ija gornja strana ima

Olovo; duina 25 cm, irina 10 cm. MihajlovacBlato, 1981, kv. F III, o.s. II (T. XLI/755). Smetaj: Karata, depo.
756. Predmet nepoznate namene, sa etiri kraka. Dva

kvadratni petljasti dodatak. Bronza, livenje; duina 5,7 cm, prenik 0,8 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C1407 (T. XLI/752, sl. 75). Smetaj: Karata, depo. Objavljeno: Grbi 1994: kat. br. 174, 164, T. 22/9.
753. Okov od bronzanog lima pravougaonog oblika, sa

naspramna kraka savijena su nagore i petljasto su oblikovana, dok su druga dva povijena nadole. Na donjoj strani krakova povijenih nagore nalazi se po jedan mali picasti dodatak. Gvoe, kovanje; duina 16,1 cm, irina 11,3 cm, visina 6,4 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, ispod osnove V, C1919 (T. XLI/756, sl. 76). Smetaj: Karata, depo.

zaobljenim uglovima, presavijen na dva nejednaka dela spojena nitnom. Dui kraj je oteen. Bronza, livenje; ouvana duina 3,5 cm, irina 2,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, svetlomrka rastresita zemlja sa utom, C26 (T. XLI/753). Smetaj: Karata, depo.
754. Okov pravougaonog oblika, sa oteenom jednom

Sl. 75. Predmet nepoznate namena (kat. br. 752)

kraom stranom, dok je ouvana kraa strana talasasto obraena. Na donjoj strani je upravno postavljen manji pravougaoni dodatak zaobljenih uglova, kruno perforiran. Povrina okova ukraena je nizom polumeseastih i krunih motiva izvedenih tehnikom prolamanja. Bronza; ouvana duina 2 cm, irina 1,7 cm. Ue Poreke reke, 1970, relativna dubina 0,45 m, inv. br. 12 (T. XLI/754). Smetaj: Karata, depo.
Sl. 76. Predmet nepoznate namene (kat. br. 756).

NOVAC
Tokom vie decenija Istono carstvo je bilo uzdrmano slabljenjem novanog sistema, koje je zaustavljeno 498. godine, kada je Anastazije I (491518) sproveo monetarnu reformu. Kao osnova je zadrana rimska libra, ija je teoretska teina, prema opte prihvaenom miljenju, iznosila 327,45 g. U skladu sa reformom, kovnice su izdavale zlatni, srebrni i bronzani novac u vidu brojnih, veih i manjih nominala (Hahn 1973: 2022). Kod bakarnog novca, iju je osnovu inila numija, postojao je itav niz nominala. Najvea od njih, folis, imala je oznaku M (40 numija), a polufolis oznaku K (20 numija). Bilo je i manjih novanih jedinica, sa oznakama I (10 numija), (5 numija), kao i mnogih drugih (Morrisson 1970: 1516; Hahn 1973: 2324). Lako i teko kovanje istovremeno se zadralo do Justinijana I, koji je 538. godine sproveo novu monetarnu reformu. Osim promene teine novca, uvedeno je i obeleavanje godine vladavine. Od
134

538. do 542. godine uspostavljen je teoretski odnos po kome je jedan folis teio 26,88 g, tj. 1/12 deo libre, ali je ta vrednost smanjena izmeu 542. i 548. godine, kada je folis teio 21,50 g, tj. 1/15 deo libre. U poslednjoj fazi Justinijanove vladavine ova privremena inflacija je zaustavljena, tako da je od 548. do 565. godine folis imao istu vrednost kao i u periodu od 538. do 542. godine. Za vreme vladavine Justina II (565578) ponovo je dolo do devalvacije, pa je i bronzani novac sa monogramom imao novu teinu, tako da je jedan folis teoretski teio 15,36 g, tj. 1/21 deo libre, a u seriji sa krstom 13,44 g, tj. 1/24 deo libre. Tokom Tiberijeve vladavine (578582), novani sistem se blago oporavio 579. godine. Na novcu se javlja vojnika predstava cara, a folis iz ove serije teoretski je teio 17,92 g, tj. 1/18 deo libre. Ponovo je, meutim, usledila inflacija, kada je jedan folis teoretski teio 13,44 g, tj. 1/24 deo libre. Ovaj odnos zadrao se i za vreme kasni-

jih vladara. Tokom vladavine Mavrikija (582602), Foke (602610) i Iraklija (610641) jedan folis je teoretski i dalje teio 13,44 g, tj. 1/24 deo libre (Morrisson 1970: 61; Hahn 1973: 24-27). Osim standardnih oznaka, neke kovnice, npr. Aleksandrija i Solun, kovale su bronzani novac sa drugaijim oznakama vrednosti (Hahn 1973: 6568).

U utvrenjima na podruju erdapa naen je veliki broj primeraka novca pohranjenih u etiri ostave, kao i niz pojedinanih komada. Ostave iz Akva, Hajduke vodenice, Ua Slatinske reke i Tekije vie puta su publikovane, pa ovde nisu kataloki obraene, dok su pojedinani primerci prikazani u katalogu numizmatikih nalaza.

OSTAVA IZ AKVA
Najstarija ostava novca na potesu izmeu ua Poreke reke i ua Timoka potie iz Akva, sa 599 komada Anastazija I, Justina I i Justinijana I. Najbrojnija su kovanja Justina I, kojima pripada 310 komada (51,75%), a slede emisije Anastazija I, sa 157 primeraka (26,21%), i Justinijana I, sa 132 komada (22,04%). Najvei intenzitet kovanja zabeleen je od 518. do 522, a zatim od 512. do 517. godine. U Justinijanovo vreme najee su emisije iz 522527, odnosno 532537. godine (tabela 1). Najvie novca pripisano je kovnicama na Propontidi (Konstantinopolj, Nikomedija i Kizik), za koje se vezuje 551 primerak, tj. 91,99% ukupnog broja u ostavi. Velika zastupljenost ovih kovnica na prostoru Balkana karakteristina je za vreme Anastazija I, Justina I i Justinijana I, o emu svedoe najnovija istraivanja o protoku novca u podunavskom delu Ilirika (Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 5860, fig. 9, 10ab). S druge strane, kovnica u Solunu, kojoj pripada devet komada (1,50%), dobila je vei znaaj izmeu 518. i 522. godine, kada su iskovani ovi primerci. Posebno su zanimljive imitacije vladarskih kovanja Anastazija I i Justina I, kojih ima 27 (4,50%), jer ukazuju na nedovoljnu administrativnu kontrolu novca (Popovi, V. 1984: 5782; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 315316). Najvei deo ostave ine 552 folisa (92,17%), a sledi 27 imitacija folisa (4,50%) i 20 polufolisa (3,33%). Najmlai novac (18 komada) kovan je 537/538. godine, to daje terminus post quem za pohranjivanje ostave, koja je najverovatnije zakopana usled opasnosti od kutrigurskog pohoda 539540. godine (Procopius Bellum Gothicum III 29: I 2007: 38; Lemerle 1954: 285; Popovi, V. 1979: 607), o emu svedoe brojne ostave iz ovog perioda (Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 7778, carte 2).

datovanje
512517 512518 517/518 518527 518522 522527 527 527537 527532 532537 537538

CON (M)

CON (K)

THE (M)

NIC (M)

CYZ (M)

ANT (M)

imitacije ukupno (M) 3 125 7 25 19 25 181 104 7 6

%
20,9 1,1 4,17 4,17 30,22 17,4 1,1 1 5,17 11,7 3,07

121 7 25 6 151 92 2 6 24 65 16 496 82,9 1 20 3,33 9 1,50 9

19 9 4 6 1 40 6,67

2 2 1 1 5 1

31 70 18

ukupno %

5 0,80

2 0,30

27 4,50

599 100

Tabela 1. Ostava iz Akva: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

135

OSTAVA IZ HAJDUKE VODENICE

Ostava iz Hajduke vodenice naena je severoistono od junog ramena apside bazilike, 2,70 m od severoistonog bedema, a sadrala je 30 primeraka zlatnog novca, novarsku vagu (kat. br. 259) i tegove (kat. br. 263, 271272), keramiku posudu, kao i kotani zatvara za torbicu (kat. br. 186) (Kondi, V. 1984: 179; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 312, 313). Vaga i novarski tegovi pokazuju da je ostavu najverovatnije zakopao menja zbog opasnosti od varvara. Manji broj primeraka novca potie iz perioda pre Justinijanove vladavine: po jedan komad Lava I (3,33%) i Zenona I (3,33%), dva komada Anastazija I (6,67%) i etiri iz epohe Justina I (13,34%). Najvei deo ostave, 21 komad, pripada kovanju Justinijana I (70%), a jedan primerak kovanju germanskih vladara u ime Justinijana I (3,33%). Najbrojnija je grupa iz 537542. godine (11 komada, tj. 36,68%), kada je protok novca oigledno bio najvei (tabela 2). Zlatni novac iz ostave gotovo je podjednako kovan u Solunu (15 komada ili 50%) i Konstantinopolju (14 komada ili 46,67%), dok jedan primerak potie iz Rima (3,33%). Ipak, treba napomenuti da je ak 11 komada iz Soluna iskovano izmeu 537. i 542. godine. to se tie nominala, u ostavi se nalazilo 29 solida (96,67%) i samo jedan tremis (3,33%). Vreme pohranjivanja ostave najverovatnije treba vezati za kutrigurske pohode tokom pete decenije 6. veka (Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 71, 7778).

datovanje
457474 474491 492507 492518 518522 522527 527536 527537 537542 538542 542552 527565

CON solid

CON tremis

THE solid

ROM solid

ukupno
1 1 1

%
3,33 3,33 3,33 3,33 10 3,33 3,33 6,67 36,68 13,34 10 3,33

1 1 1 1 2 1 1 1 1 4 3 1 13 43,34 1 3,33 15 50,00 1 3,33 1 11

1 3 1 1 2 11 4 3 1 30

ukupno %

100

Tabela 2. Ostava iz Hajduke vodenice: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

136

OSTAVA IZ UA SLATINSKE REKE

U utvrenju na uu Slatinske reke naena je ostava bronzanog novca sa 22 primerka (Jovanovi, A. 1984a; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 327328), koja je sadrala kovanja Justinijana I i Justina II. Najvei deo ostave (4 komada, 18,99%) potie iz 574/575. godine. U kovnicama na Propontidi iskovano je 12 komada (54,55%), a u solunskim kovnicama 10 (45,45%) (tabela 3). Najnovija istraivanja na Balkanu i u Maloj Aziji pokazuju da je novac tokom vladavine Justina II bio gotovo jednako kovan na Propontidi i u Solunu, mada takav odnos nije tipian za dunavski deo Ilirika, gde su i dalje dominirala kovanja sa Propontide (Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 5862, fig. 9, 10c). Ostavu ine folisi (21 komad, 95,45%) i samo jedan polufolis (4,55%). Poto najmlai primerak potie iz 575/576. godine, moe se pretpostaviti da je ostava pohranjena pred avarskim napadima 584/585. godine (Popovi, V. 1979: 617; Jovanovi, A. 1984a; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 7980, 328, carte 4).

datovanje
539/540 541/542 543/544 544/545 556/557 563/564 567/568 568/569 569/570 570/571 571/572 574/575 575/576

CON (M)

CON (K)

THE (K)

NIC (M)

NIC (K)

CYZ (M)

ukupno
1 1 3 1 1 1 3 1

%
4,54 4,54 13,65 4,54 4,54 4,54 13,65 4,54 4,54 13,65 4,54 18,19 4,54

3 1 1

1 2 1

1 1 1 4 1 1

1 3 1 4 1

ukupno %

6 27,27

1 4,54

10 45,45

2 9,10

1 4,54

2 9,10

22 100

Tabela 3. Ostava iz Ua Slatinske reke: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

137

OSTAVA IZ TEKIJE
Prilikom istraivanja tekijskog utvrenja naena je ostava sa 24 komada bronzanog novca kovanog u irem vremenskom rasponu. Jedan primerak pripada Justinu I, dva Justinu I ili Justinijanu I, jedan Justinijanu I, osam komada Justinu II, jedan Tiberiju II i jedan Justinu II. Za etiri primerka se ne moe sigurno utvrditi vreme kovanja: jedan moda pripada Tiberiju II (578582) ili Mavrikiju (582602), drugi Justinijanu I, Tiberiju II ili Mavrikiju, trei Justinu II ili Mavrikiju, dok se za etvrti ne moe ni priblino odrediti vladar kome pripada (, . 1984: 7275; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 328329). Najvei broj (3 primerka, tj. 12,50%) potie iz 574/575. godine. Najvei deo ostave, odnosno 14 primeraka (58,32%), nastao je u solunskim kovnicama. Ostavu uglavnom ine polufolisi (21 komad, 87,50%), a folisi su zastupljeni sa tri primerka (12,50%) (tabela 4). Kako je najmlai primerak kovan 578/579. godine, moe se pretpostaviti da je ostava pohranjena usled opasnosti od Avara 582. godine, kada je pao i Sirmijum (Popovi, Ivanievi 2006: 329).

datovanje
518527 518538 522537 563/564 565578 568/569 569/570 569574 570/571 571/572 574/575 577/578 578/579 568-582 posle 562/563 567/568584/585

CON (M)

CON (K)

THE (K)

NIC (M)

NIC (K)

? (K)

? (M)

ukupno
1

%
4,17 4,17 4,17 4,17 4,17 8,33 8,33 4,17 4,17 4,17 12,50 4,17 4,17 8,33 16,68 4,17

1 1 1 1 1 2 2 1 1 1 3 1 1 2 1 1 1 4,17 1 4,17 14 58,32 1 4,17 2 8,33 4 16,67 1 4,17 3

1 1 1 1 2 2 1 1 1 3 1 1 2 4 1 24

ukupno %

100

Tabela 4. Ostava iz Tekije: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

138

POJEDINANI NALAZI NOVCA

Pojedinani nalazi (52 komada, od toga 37 iz Dijane)142 omoguavaju samo opti uvid u pojavu i opticaj novca u erdapskim utvrenjima tokom ranovizantijskog perioda. Najstariji je primerak Anastazija I, a sledi novac koji se moe vezati za Justina I i Justinijana I, zatim iz vremena Justina II, dok su najmlaa dva primerka iz 587/588. godine, koja se pripisuju Mavrikiju (582602). Hronoloko opredeljenje tri komada nije bilo mogue (tabela 5). Najvea cirkulacija novca bila je za vreme Justina I, pri emu iz 518527. godine potie 14 komada (26,93%). Do sledeeg skoka u cirkulaciji dolazi u periodu 527538. godine, iz koga potie est nalaza (11,54%), dok je poslednji uspon zabeleen 574/575. godine, kada su kovana tri primerka (5,78%). Pojedinano naen novac najvie je kovan u oblasti Propontide (Konstantinopolj, Nikomedija i Kizik) (39 komada, 79,59%), a slede Solun (8 komada, 16,33%) i Antiohija (2 komada, 4,08%). Zanimljivo je da je solunska kovnica dobila vei znaaj tokom vladavine Justina II, kome pripada est primeraka. Ovakva procentualna zastupljenost novca po kovnicama karakteristina je za itav podunavski deo Ilirika (Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 5860, fig. 9, 10ab). Od nominala su najbrojniji folisi (32 komada, 61,54%), a slede polufolisi (19 komada, 36,54%), dok jedan primerak ima vrednost od 16 numija (1,92%).
757. Anastazije I (491518); Konstantinopolj; folis. 762. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. DANASTA- () Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odseku CON. Datovanje: 498518; teina 15,75 g, prenik 33,5 mm. Dijana. Ref. MIB, 23.143 Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 1.
758. Anastazije I (491518); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTI-( )S( )AVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odseku CO(). Datovanje: 518527; teina 16,64 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 5.
763. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. () NASTA-SIVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod ; u odseku CON. Datovanje: 498518; teina 15,55 g, prenik 33 mm. Dijana. Ref. MIB 27. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 2.
759. Anastazije I (491518); Konstantinopolj; polufolis.

Av. DNIVSTI-( )PPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod (?); u odseku CON. Datovanje: 518527; teina 18,43 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 6.
764. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. DANAST( )-SIVSPP() Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore +; u odseku C(). Datovanje: 498518; teina 6,21 g, prenik 28 mm. Dijana. Ref. MIB 33. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 3.
760. Anastazije I (491518); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTI-NVS () Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odseku CO(). Datovanje: 518527; teina 16,21 g, prenik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 7.
765. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. DNANASTA-SIVSPFAVG Glava imperatora nadesno, sa dijademom. Rv. M, gore +, levo *, desno *, u odseku CON. Datovanje: 512517. Tekija, unutranjost utvrenja, kod zapadne kapije. Ref. MIB 512. Objavljeno. Cermanovi-Kuzmanovi, Jovanovi 2004: 74, Nr. 101.
761. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod A; u odceku CON. Datovanje: 518527; teina 14,10 g, prenik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 8.
766. Justin I (518527); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odseku CON. Datovanje: 518527; teina 15,29 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 4.

Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imeratora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod E; u odseku CON. Datovanje: 518527; teina 15,95 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 9.

142 Rad o pojedinanim nalazima ranovizantijskog novca iz Dijane prezentovala je V. Radi na 21. Meunarodnom kongresu vizantologa, odranom u Londonu 2006. godine. Integralna verzija rada je u tampi, dok je trenuto dostupan samo apstrakt. Uporediti: Radi 2006. 143 Svi pojedinani nalazi novca opredeljeni su prema katalogu Moneta Imperii Byzantini: Uporediti: Hahn 1973; Hahn 1975.

139

140

datovanje
(M) (K)

CON (M)

CON (K)

THE (M)

THE (K)

THE (IS)

NIC (M)

NIC (K)

KYZ (M)

KYZ (K)

ANT (M)

ANT (K)

ukupno
3 1 1,92 26,93 7,70 1,92 1 6 1,92 11,54 1 1 1 1,92 1,92 1,92 4 1 1 7,70 1,92 1,92 5,78

498-518 1 2 1 1 4 1 1 14

512-517

518-527

518-538

527-562

527-565 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

527-538

529-533

543/544

545/546

556/557

558/559

562/563

565-578

1 1 1 1 1 1

1,92 1,92 1,92 1,92 1,92 1,92 3 2 2 5,78 3,84 3,84

565/566

566/567

567/568

569/570 2

570/571

574/575

587/588

???

ukupno
1 11,54 1,92 6 1

25

2 3,84

1 1,92

1 1,92

1 1,92

1 1,92

1 1,92

2 3,84

1 1,92

52

48,10

17,32

1,92

Tabela 5. Pojedinani nalazi novca: zastupljenost po godinama kovanja i kovnicama

767. Justin I (518527); Konstantinopolj (?); folis.

774. Justin I (518527) ili Justinijan I (527565); folis.

Av.() -NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod (?); u odseku (?). Datovanje: 518527; teina 14,73 g, prenik 32,5 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 10.
768. Justin I (518527); Konstantinopolj; polufolis.

Av. Goreo i neitak. Rv. M, gore +. Datovanje: pre 538. godine; teina 19,05 g, prenik 30 mm. Sip, kvadrant C16, 1965, inv. br. 46, muz. inv. br. 787. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
775. Justin I (518527) ili Justinijan I (527565);

Av.( )NIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad *; levo +; desno ; ispod *. Datovanje: 518527; teina 9,25 g, prenik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 11.
769. Justin I (518527); Konstantinopolj; polufolis

Konstantinopolj; folis. Av. Neitak. Rv. M, gore +, levo *, desno +, dole A. Datovanje: pre 538. godine; teina 16,47 g, prenik 31 mm. Dijana, lokalitet 55, sonda 7, 1964, inv. br. 1211. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.
776. Justin I (518527) ili Justinijan I (527565); Kon-

Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad +; levo +; desno A; ispod *. Datovanje: 518527; teina 8,69 g, prenik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 12.
770. Justin I (518527); Konstantinopolj, polufolis.

stantinopolj; folis. Av. Neitak. Rv. M, gore +, levo *, dole , u odseku CON. Datovanje: pre 538. godine; prenik 30 mm. Rtkovo Glamija I. Smetaj: Karata, depo.
777. Justin I (518527) ili Justinijan I (527565); folis.

Av.( )-NVSPPA() Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad *; levo +; desno E; ispod *. Datovanje: 517528; teina 6,59 g, prenik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 13.
771. Justin I (518527); Solun; folis.

Av. DNIVSTIN Poprsje vladara. Rv. M. Datovanje: pre 538. godine; prenik 34 mm. Hajduka vodenica, kv. V7/8, G-7/8, 1968, inv. br. 72.
778. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; polufolis.

Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVG Lik vladara nalevo. Rv. K, gore +, dole B. Datovanje: 527565; prenik 26 mm. Hajduka vodenica
779. Justinijan I (527565); Solun; 16 numija.

Av. ()-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odseku (T)HESSOB. Datovanje: 517528; teina 15,37 g, prenik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 70. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 14.
772. Justin I (518527); Nikomedija; folis.

Av. Natpis neitak. Bista imperatora nadesno. Rv. IS; iznad +; levo A; desno P. Datovanje: 527562; teina 3,86 g, prenik 22 mm. Dijana. Ref. MIB 169a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 24.
780. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. ()TI-NVSPPAVC Bista imperatora sa dijademom, oklopom i paludamentumom, nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod B; u odseku NKM. Datovanje: 518527; teina 14,13 g, prenik 32 mm. Dijana. Ref. MIB 35. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 15.
773. Justin I (518527); Kizik; polufolis.

Av. DNIVSTINI-ANVSPPA Poprsje imperatora sa glavom nadesno. Rv. M, gore +, levo *, desno +, dole V, u odseku CON. Datovanje: pre 538. godine; prenik 32 mm. Milutinovac, 19811982. Objavljeno: Miloevi, Jeremi 1986: fig. 14/1.
781. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTI-( )V() Bista imperatora nadesno. Rv. K; levo +; kod krakova K-V ; desno *. Datovanje: 518527; teina 9,90 g, prenik 21 mm. Dijana. Ref. MIB 55. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 16.

Av. DNIVST( )-ANVSPP() Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +, levo*, desno +; dole E; u odseku CON. Datovanje: 527538; teina 15,62 g, prenik 33 mm. Dijana. Ref. MIB 84. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 17.

141

782. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

789. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. OSTINI-ANVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +; levo +, desno +; dole E; u odseku CON. Datovanje: 527538; teina 14,13 g, prenik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 87. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 18.
783. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. ()-ANVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +; levo +, desno +; dole E; u odseku (C)ON. Datovanje: 527538; teina 16,40 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 87. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 19.
784. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; polufolis.

Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa lemom, oklopom i titom. U desnoj ruci dri glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore +, levo A/N/N/O, desno X/I/X, dole , u odseku CON. Datovanje: 556/557; teina 15.44 g, prenik 33 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Popovi, V. 1984: 59, cat. no. 1; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006: 313314.
790. Justinijan I (527565); Antiohija; folis.

Av. DNIVSTINH() Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore *, levo +; desno , dole *. Datovanje: 527538; teina 8,82 g, prenik 27 mm. Dijana. Ref. MIB 90. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 20.
785. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; polufolis.

Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa lemom, oklopom i titom. U desnoj ruci dri glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore +, levo A/N/N/O, u odseku THE. Datovanje: 556/557; teina 17.80 g, prenik 34 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 147. Objavljeno: Popovi, V. 1984: 59, cat. no. 3; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006, 313314.
791. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVS()-()PPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore *, levo +, desno , dole *. Datovanje: 527538; teina 6,47 g, prenik 23 mm. Dijana. Ref. MIB 90. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 21.
786. Justinijan I (527565); Antiohija; polufolis.

Av. ()- ()AVC Bista imperatora n face. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X/X/II/I; dole A; u odseku CON. Datovanje: 556/557; teina 17,22 g, prenik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 23.
792. Justinijan I (527565); Kizik; folis.

Av. () NIVSTINI-()PPA() Imperator sedi na prestolu en face; u desnoj ruci dri skiptar, u levoj glob sa krstom. Rv. K; levo +: izmedju uglova krsta T/E- H//B; desno . Datovanje: 529533; teina 7,90 g, prenik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 135. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 28.
787. Justinijan I (527565); Konstantinopolj; folis.

Av. DNIVSTINI-ANIVSPPAVC Bista imperatora n face. Rv. M; gore +, levo A/N/N/O, desno X/X/X, dole B, u odseku KYZ. Datovanje: 556/557; teina 17,45 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 120a.
793. Justinijan I (527565); Nikomedija; polufolis.

Av. ()TINI-A() Bista imperatora en face. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X//II; dole B; u odseku CON. Datovanje: 543544; teina 17,79 g, prenik 34,5 mm. Dijana. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 22.
788. Justinijan I (527565); Nikomedija; folis.

Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Bista imperatora n face. Rv. K; gore +, levo A/N/N/O, desno XXX/II, u odseku NI. Datovanje: 558/559; teina 7,47 g, prenik 28,5 mm. Dijana. Ref. MIB 116a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 26.
794. Justinijan I (527565); Solun; polufolis

Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa lemom, oklopom i titom. U desnoj ruci dri glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore Hristov monogram, levo A/N/N/O, u odseku NIKO. Datovanje: 545/546.; teina 19,35 g, prenik 35 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 113b. Objavljeno: Popovi, V. 1984: 59, cat. no. 22; Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006, 313314.144

Rv. K; gore +, 1evo A/N/N/O, desno XX (?); dole TES. Datovanje: 562/563?; teina 5,36 g, prenik 23 mm. Dijana. Ref. MIB 180. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 25.

142

144 Po miljenju pojedinih autora, primerci novca iz Malog Golubinja (kat. br. 788790) potiu iz ostave. Uporediti: Morrisson, Popovi, Ivanievi 2006, 313, 314.

795. Justin II (565578); polufolis.

802. Justin II (565578); Konstantinopolj; folis.

Av. Neitak. Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Imperator u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. K. Datovanje: 565578; prenik 20 mm. Hajduka vodenica, kv. V-7/8, G-7/8, 1968, inv. br. 72.
796. Justin II (565578); Solun; polufolis.

Av. DNIVSTI-() Bista imperatora n face. Rv. K; gore +; levo A/N/N/O; desno I; dole T(). Datovanje: 565/566; teina 5,14 g, prenik 25 mm. Dijana. Ref. MIB 68b. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 32.
797. Justin II (565578); Solun; polufolis.

Av. DNIVSTI- () Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Car u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X; dole A; u odseku CON. Datovanje: 574/575; teina 14,74 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 43a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 30.
803. Justin II (565578); Solun; polufolis.

Av. ()-NVSPPAVC Bista imperatora n face. Rv. K; gore +, levo A/N/N/O, desno II; dole TES. Datovanje: 566/567; teina 4,92 g, prenik 20 mm. Dijana. Ref. MIB 68a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 33.
798. Justin II (565578); Solun; polufolis.

Av. ()-NVSPPAVC Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Imperator u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. K gore +C; desno X; u odseku TES. Datovanje: 574/575; teina 5,27 g, prenik 21,5 mm. Ref. MIB 70e. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 35.
804. Mavrikije (582602); Konstantinopolj; folis.

Av. ()-() Bista imperatora n face. Rv. K; gore +; levo A/N/N/O; desno III; dole TES. Datovanje: 567/568; teina 5,11 g, prenik 21,5 mm. Dijana. Ref. MIB 68a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 34.
799. Justin II (565578); Konstantinopolj; folis.

Av. DNMA()-()ERPPA() Bista imperatora n face. Rv. M; gore +, levo A/N/N/O, desno ; dole E; u odseku CON. Datovanje: 587/588; teina 10,20 g, prenik 28 mm. Dijana. Ref. MIB 67d. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 36.
805. Mavrikije (582602); Konstantinopolj; polufolis.

Av. Natpis neitak. Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Imperator u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. M; gore +; 1evo A/N/N/O; desno ; dole B; u odseku ()O?(). Datovanje: 569/570; teina 14,37 g, prenik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 43a. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 29.
800. Justin II (565578); Konstantinopolj; polufolis.

Av. () TIBCPPA() Bista imperatora n face. Rv. K; levo A/N/N/O; desno ; dole (?). Teina 4,50 g, prenik 25 mm. Dijana. Ref. MIB 70Cd. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 37.
806. Konstantinopolj; folis.

Av. oteen i neitak. M, gore +, dole E, u odseku CON. Prenik 38 mm. Hajduka vodenica, kv. D-9, ut, 1969, inv. br. 91.
807. Konstantinopolj; folis.

Av. DNVSTI-NVS() Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Imperator u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. K; gore hristogram; desno ; dole E. Datovanje 570/571; teina 6,68 g, prenik 27 mm. Dijana. Ref. MIB 44d. Objavljeno: Radi 2006: cat. no. 31.
801. Justin II (565578); Solun; polufolis.

Av. oteen i neitak. M; gore +, dole E. Prenik 28 mm. Hajduka vodenica, kv. D-9, ut, 1969, inv. br. 99.
808. Polufolis.

Av. Oteen i neitak. Rv. K. Prenik 25 mm. Hajduka vodenica, kv. F-l l, o.s. II, 1969, inv. br. 104.

Av. Neitak. Justin II (levo) i Sofija (desno) sa nimbom, sede na prestolu n face. Imperator u desnoj ruci dri glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. K, gore , levo A/N/N/O, desno H, u odseku TES. Datovanje: 574575. godina; teina 4,75 g, prenik 20 mm. Sip, sonda 2, kv. B-51, C4, 1965, inv. br. 769771. Smetaj: Muzej Krajine Negotin.

143

ZAKLJUNA RAZMATRANJA

o zavretku osvajanja Balkana, najverovatnije posle 9. godine n.e., Rimljani su osnovali provinciju Meziju, koju su kasnije podelili na dve provincije. Daljom administrativnom reorganizacijom za vreme Dioklecijana (282302) uspostavljena je provincija Dacia Ripensis (Vetters 1950: 67). U njen sastav ula je i desna obala Dunava od ua Poreke reke do ua Timoka, koja je inila deo limesa u ovoj provinciji (karta 1). Tu je prolazila i glavna komunikacija, koju je vojska Istonog carstva esto koristila u pohodima ka severnim granicama (Theophylacti Simocattae historiae VII 35; VIII 56: I 2007: 120, 123, 125126; Bavant 2004: 313). Drugi vaan pravac vodio je od Velike Morave ka severoistonoj Bugarskoj (Procopius Bellum Gothicum III 39: I 2007: 45; Theophylacti Simocattae historiae I 3; I 8: I 2007: 106, 109; Popovi, V. 1975: 471472; Bavant 2004: 313). Bilo je i lokalnih puteva, od kojih se jedan du Poreke reke pruao ka rudnim oblastima u zaleu provincije, a drugi od ua Poreke reke, preko Miroa do antike Egete (, . 1984: 285). Najstarija utvrenja na ovom prostoru, namenjena za smetaj rimskih legija, bila su napravljena od zemlje sa palisadnom zatitom. Ubrzo su ih, meutim, zamenile fortifikacije od kamena, podignute na uu Slatinske reke, u Tekiji, Pontesu i Dijani (Kondi, V, Zotovi 1971: 38). Sa promenom naina odbrane krajem 3. i u prvoj polovini 4. veka grade se utvrenja manjih dimenzija, tzv. burgusi, koja su na erdapskom limesu konstatovana na lokalitetima Hajduka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo Glamija I, Ue Slatinske reke, MihajlovacBlato, Mora Vagei i Borej (movi 1987: 97). Ipak, time nisu spreeni prodori varvara, pa su limes sredinom 5. veka probili Huni (Prisci Fragmenta 1; 1b; 78: I 2007: 912; Lemerle 1954: 279280; Mirkovi 2006, 98). Iako njihova prevlast nije dugo trajala ( 1959: 79; 1960: 118, 119; Mirkovi 2006: 99100), severne granice Carstva i dalje su ugroavala razna varvarska plemena. Po dolasku na presto Anastazija I (491518), dravna blagajna je ojaana brojnim reformama, ime je poveana i snaga Carstva. Uporedo sa ekonomskim, sprovedene su i vojne reforme, u okviru kojih su ponovo utvrene odbrambene linije na granici, i to obnavljanjem oteenih i podizanjem novih fortifikacija. Ove mere uspeno su nastavili Anastazijevi naslednici, pa je za vreme Justini-

jana I (527565) Carstvo obnovljeno, a na desnoj obali Dunava ponovo su zaposednuti privremeno naputeni poloaji, o emu svedoe brojna, arheoloki potvrena utvrenja iz ovog perioda. Tokom obnove limesa, izgradnjom kula razliitih tipova (poligonalne, polukrune, krune, potkoviaste i sl.) fortifikacioni sistemi je poboljan i omoguavao je bolju odbranu od opsadnih sprava. Osim toga, snaga bedema uveavana je proteihizmama i valumima, kao i poternama kroz koje su vreni prepadi na neprijatelja (Kondi 1984a). Sve ove promene konstatovane su i na prostoru erdapa. Na desnoj obali Dunava, izmeu ua Poreke reke i ua Timoka, arheoloki je konstatovano vie od 20 fortifikacija iz ranovizantijskog perioda. Njihov raznorodni karakter (utvreni grad, kastrum, osmatranica) odreivao je i njihov oblik i dimenzije. Neke su bile veliki administrativno-vojno-crkveni centri, a ponekad su sluile samo za smetaj manjih vojnih jedinica. Arheoloka istraivanja na ovom delu Dunava, dugakom oko 200 km, potvrdila su ve poznatu injenicu da je na teritoriji Istonog carstva u ranovizantijskom periodu veliki broj utvrenja obnovljen, dok su ree podizane nove fortifikacije radi jaanja postojeeg odbrambenog sistema i spreavanja daljeg nadiranja varvara. Od veliine pritoka Dunava, tj. irine njihovih korita i dolina zavisila je i mogunost prodora varvara u unutranjost provincije. Stoga su na mestima gde se ulivaju u Dunav nicala utvrenja, kako bi se osvajaima onemoguio lak prodor postojeim putnim pravcima, kao to je bio sluaj na uu Poreke i Slatinske reke i Timoka. Naka utvrenja kontrolisala su gazove preko Dunava, npr. u Dijani i Milutinovcu, kao i kanale sa obilazak dunavskih katarakti (Sip), a neka su bila znaajna za transport robe i vojske jer su se u okviru njihovih bedema nalazila pristanita (Hajduka vodenica, Dijana). Utvrenja iz ranovizantijskog perioda na irem prostoru erdapa (karta 2) uslovno su podeljena na gradove, koji se prostiru na povrini veoj od 10 hektara, zatim na velika utvrenja, sa povrinom od jednog do dva hektara, utvrde srednje veliine, koje zauzimaju od 0,5 do 1 hektara, i mala utvrenja povrine do 0,5 hektara (tabela 6). Posebnu grupu ine fortifikacije ija povrina nije ustanovljena. Treba, meutim, napomenuti da ova podela ima izvesne nedostatke budui da su pojedina utvrenja imala i podgrae koje nije bilo stalno naseljeno, ve je sluilo za smetaj stoke tokom

145

lokaliteti

grad velika utvrenja vie od 10 utvrenja srednje veliine ha 12 ha 0,51 ha

mala utvrenja do 0,5 ha

1

utvrenja nepoznate veliine

Ue Poreke reke Veliko Golubinje Malo Golubinje Hajduka vodenica Tekija Sip Dijana Donje Butorke Pontes Rtkovo Glamija I Korbovo VajugaKaraula Milutinovac Ljubievac-Glamija Egeta Ue Slatinske reke Mihajlovac Mora Vagei Borej Akve Radujevac-Karamizar Ue Timoka 1 1 1 1

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 14 4 2 2 1

ukupno

Tabela 6. Zastupljenost utvrenja prema povrini

opasnosti. Najbrojniju grupu ine fortifikacije malih dimenzija (14, odnosno 77,78%), slede velika utvrenja (2 ili 11,12%), dok najmanje ima gradova i utvrenja srednje veliine (po jedan, odnosno 5,55%). Povrina etiri utvrenja nije mogla da se ustanovi.145 Na osnovu raspoloivih, ponekad veoma skromnih podataka, stariji bedemi su u ranovizantijskom periodu obnovljeni na etiri lokaliteta (Tekija, Sip, Dijana, Pontes), a na dva (VajugaKaraula i

Akve) se obnova moe pretpostaviti, dok je podignuto devet novih utvrenja (Vasi, Kondi 1986: 555). Na est lokaliteta novi bedemi su izgradjeni oko kasnoantikih burgusa, ime je poveana branjena povrina, a ujedno su formiranjem dvostrukih zidina ojaane postojee. Takav je sluaj u Hajdukoj vodenici, na lokalitetima Donje Butorke, Rtkovo Glamija I, Ljubievac, Mihajlovac, Mora Vagei i Borej. Na Uu Slatinske reke nije primenjen isti princip, moda zbog velike oteenosti antikog

145 Isti tipovi utvrenja konstatovani su i u zaleu provincije Dalmacije. Uporediti: pehar 2008a; 2008b.

146

burgusa, poto je nova utvrda sagraena uzvodno od starije. U Milutinovcu nisu konstatovani tragovi rimske fortifikacije, ve ostaci graevina koje se vezuju za Daane. Za sedam utvrenja nema sigurnih podataka o njihovom odnosu prema starijim graevinskim fazama (Ue Poreke reke, Veliko Golubinje, Malo Golubinje, Korbovo, Egeta, RadujevacKaramizar, Ue Timoka), pri emu na uu Poreke reke i u Egeti nije dokazano podizanje novih utvrda tokom 6. veka. Kao to se vidi, najvei je broj malih fortifikacija, sa povrinom koja nije vea od 0,5 ha, to svedoi i o njihovoj nameni. Naime, zbog smanjenja broja stanovnika u Carstvu, i vojska je bila manja, to je dovelo i do promena u nainu ratovanja, odnosno do usvajanja defanzivne taktike. Stoga zadatak posada u veini utvrenja na erdapskom limesu nije bio spreavanje nadiranja neprijatelja, ve osmatranje granica i obavetavanje o eventualnim prodorima varvara. Utvrenja su podizana u skladu sa geografskim odlikama terena, pa ih na nepristupanijem delu limesa, izmeu ua Poreke reke i Sipa, ima samo est, a tamo gde je granica preko Vlake nizije bila otvorena ka teritoriji varvara konstatovano je ak 16 (karta 2). Iako su utvrenja na limesu podignuta prvenstveno zbog odbrane od varvarskih plemena, predstavljala su i najisturenije dodirne take sa njima, pa su postala i trgovaki centri. O tome najreitije govori podatak da je Atila 447/448. godine zahtevao, izmeu ostalog, da se granica sa Carstvom pomeri na pet dana hoda juno od Dunava, a da ilirsko sajmite bude smeteno u Niu umesto na obali Dunava (Prisci Fragmenta 7: I 2007: 912). U erdapskim utvrenjima su se odvijale raznovrsne delatnosti, pre svega vojne, ali i privredne, to pokazuje pokretni arheoloki materijal sakupljen tokom dosadanjih istraivanja. Osim objekata za vojne potrebe, u fortifikacijama su podizane i druge graevine, mahom u tzv. opus mixtum tehnici, dok je krov bio pokriven crepom. Postojala je putna, kao i odgovarajua vodovodna i kanalizaciona mrea, to dokazuje nalaz olovne cevi (kat. br. 755). Bilo je i manje reprezentativnih objekata, graenih znatno skromnije, od neobraenog i pritesanog kamena povezanog blatom, od erpia ili lepa, ponekad pokrivenih crepom, koji je naen na lokalitetima Ue Poreke reke i Rtkovo Glamija I (, . 1984: 286; Gabrievi 1986: 7172). Na korienje drveta za izgradnju ukazuju ostaci gorelih greda, okvira prozora i vrata, kao i raznovrsni elementi za njihovo uvrivanje, nainjeni uglavnom od gvoa, kao to su razliiti klinovi (kat. br. 255291), klamfe (kat. br. 292305) i baglame (kat. br. 306). O izgledu stambenih

objekata u ranovizantijskom periodu govore i delovi vrata od bronze i gvoa, a naena je i oprema za zakljuavanje vrata, odnosno bronzana oplata brave (kat. br. 307310), gvozdeni delovi mehanizma za zakljuavanje (kat. br. 311), katanac (kat. br. 312) i kljuevi razliitog oblika i dimenzija (kat. br. 313317). U stambene objekte su ugraivani i prozori, to pokazuju fragmentovana okna od stakla irokog spektra boja (kat. br. 319328), koje je enterijeru davalo poseban kolorit, mada su izraivana i od tankih listova liskuna beliaste boje (kat. br. 329). Za osvetljavanje je koriena statina i pokretna oprema. U prvu grupu spadaju razliiti nosai svetiljki (kat. br. 330334), kao i staklene svetiljke sa levkastim donjim delom (kat. br. 335352), dok drugu, znatno brojniju grupu ine lampe uglavnom od keramike (kat. br. 353383), a naen je i jedan primerak od bronze (kat. br. 348). U skladu sa opte prihvaenim podelama, keramike svetiljke su razvrstane na lampe balkanskog i maloazijskog tipa, lampe ovoidnog oblika i lampe na stopi (tabela 7). Najzastupljeniji je tzv. balkanski tip (18 primeraka, tj. 58,06%), koji je i inae karakteristian za ovaj deo Istonog carstva. U neto manjem broju javljaju se lampe maloazijskog tipa (osam primeraka, tj. 25,81%), zatim lampe na stopi (etiri primerka, tj. 12,90%) i samo jedna lampa ovoidnog oblika (3,23%). Broj predmeta koji ine opremu domainstva veoma je mali i ne prua jasan i dokumentovan uvid u svakodnevni ivot u ranovizantijskim utvrenjima u erdapu. Tu spadaju deo arke kovega (kat. br. 318) i fragment nametaja izraen od kosti (kat. br. 199). Sliku o kunom mobilijaru donekle upotpunjuju nalazi staklenih posuda (kat. br. 144), pre svega raznobojni pehari na stopi (kat. br. 139), zatim kameni rvanj (kat. br. 573) i dva fragmenta kamenog mortarijuma (kat. br. 574, 575). Najzastupljeniju vrstu kunog inventara iz paleovizantijskog perioda ine stakleni pehari, ija je upotreba bila veoma rairena. To pokazuju i mnogi primerci iz Cariinog grada, naeni u stambeno-zanatskom kompleksu u jugozapadnoj etvrti Donjeg grada, koje su koristili svi slojevi stanovnitva. Najee se smatra da se primarna proizvodnja stakla u kasnoantikom periodu odvijala uglavnom u centrima na Istoku. Ostaci ruiniranih pei i vitrifikovanih opeka, kao i nalazi sirovina iz Cariinog grada (Ivanievi, Stamenkovi 2009) i Gornjeg Streoca (Ivanievi, pehar 2006: 143, fig. 4/11) ukazuju, meutim, na mogunost da je sekundarna proizvodnja stakla u 6. veku postojala i na Balkanu. Utvrenja na prostoru erdapa bila su podignuta prvenstveno za smetaj vojnih posada. Zbog

147

tip

broj primeraka

procentualna zastupljenost
58,06% 25,81% 12,90% 3,23%

Balkanski tip Maloazijski tip Lampe na stopi Lampa ovoidnog oblika

18 8 4 1

ukupno

31
Tabela 7. Tipologija keramikih lampi

100%

sve veeg priliva napadaa, kao i zbog smanjenja broja stanovnika usled stalnih sukoba, a naroito posle epidemija boginja i kuge 541/542. godine, koje su pokosile ak 40% itelja Konstantinopolja, uvedena je nova strategija odbrane (Geyer 2002: 41; Laiou 2002: 44). Podizanje brojnih utvrenja na granicama Carstva oznailo je prelazak na defanzivnu taktiku ratovanja, uz oslanjanje na manje vojne odrede. Du Dunava, u provincijama Meziji I, Priobalnoj Dakiji, Meziji II i Skitiji, stacionirana su 104 garnizona, ije su posade inile pograninu vojsku (limitanei milites), formiranu tokom 56. veka. Tamonje stanovnitvo vezivano je za vojnu slubu dodeljivanjem zemlje, ime su postavljeni temelji kasnijih tema (Zuckerman 2004: 145167), a angaovani su i varvari u svojstvu federata.146 Osim toga, formirane su pokretne jedinice sa manjim brojem vojnika, a osnovnu formaciju inio je odred od 300 do 400 ljudi, od kojih je 3040 bilo naoruano lukom i strelama, a ostali kopljima. Osnovne jedinice su prema potrebi mogle da se udruuju u vee formacije (Dennis, Gamillscheg 1981: 7591). Sve ove promene bile su rezultat novog naina ratovanja. Znatne vojne snage, pre svega konjanici, sada su neprijatelja ekale u unutranjosti, dok su pogranine trupe bile zaduene za osmatranje i uzbunjivanje. Pretpostavlja se da su u malim utvrdama, kakve su i najee na dunavskom limesu, krajem 4. veka bile smetene posade sa najvie 500 ljudi, dok su glavni strateki centri imali 10001500 vojnika, pri emu je odnos izmeu broja peadinaca i konjanika iznosio 2:1. Deo limesa od Singidunuma do ua Dunava u Crno more tada su branile snage od oko 44.000 vojnika, od ega je 12.500 bilo u Meziji I, 11500 u Dakiji Ripenzis, 10.500 u Meziji II, a 9.500 u Skitiji (Whitby 2007: 143).

Oblast erdapa je tokom 6. veka pripadala prefekturi Ilirik, ijim je vojnim snagama zapovedao magister militum per Illyricum. Pod njegovom komandom nalazili su se jedna legio palatina, osam pokretnih legija (legio comitanensis), devet drugih legija (legio pseudocomitatensis), est pomonih odreda (auxilia palatina) i dva posebna odreda (vexillatio comitatensis). U severnim pograninim delovima prefekture zapovednici nieg ranga, ali sa odreenim stepenom samostalnosti, bili su dux Moesia I i dux Dacia (Ripensis?), koji su imali etiri do est legija, kao i vie od etrdeset pomonih jedinica ( 1980: 20). U erdapskim utvrenjima naeno je razliito oruje: ma (kat. br. 677), vie rukohvata titova (kat. br. 678681), dva umba (kat. br. 682, 683), pet kopalja (kat. br. 684688), zatim oplata refleksnog luka (kat. br. 693695), raznovrsne strelice (kat. br. 696727) i, kao poseban vid naoruanja, prepreke za konjicu, odnosno tribulusi (kat. br. 659662). Najbrojnije je oruje za borbu na daljinu (35 primeraka), dok su ostale vrste naoruanja zastupljene manje i gotovo podjednako. Veliki broj nalaza oruja za borbu na daljinu potvruje dosadanja saznanja da je konjica, naoruana lukovima i strelama, imala presudnu ulogu. O njenom prisustvu u erdapu svedoe tri dela konjske opreme (kat. br. 728730). Osim vojske, u utvrenjima je ivelo i civilno stanovnitvo, odnosno inovnici i crkveni dostojanstvenici, seljaci, zanatlije, trgovci, ribari i drugi. O delatnostima kojima su se bavili svedoi raznovrstan alat i pribor. Glavno zanimanje bila je poljoprivreda, tj. zemljoradnja i stoarstvo. Usled pustoenja varvara, u periodu od 5. do 7. veka na prostoru Ilirika su unitena velika dobra vile, pa se poljoprivreda

148

146 O prisustvu federata na delu limesa od ua Poreke reke do ua Timoka svedoe varvarski, pre svega germanski nalazi sa lokaliteta Kladovo, Pontes, Rtkovo Glamija I, Korbovo, Vajuga, Borej, Mora Vagei, Akve i Radujevac. Uporediti: 1998: 282299, . 87100; pehar 2010.

odvijala u blizini utvrenja (Henning 1987: 3540, Abb. 11). Nalazi motika (kat. br. 385387), budaka (kat. br. 389391) i krampova (kat. br. 392397) ukazuju na intenzivnu obradu zemlje, a nalaz dvozube motike (kat. br. 388) na vinogradarstvo, koje je bilo karakteristino od 5. do 7. veka za oblasti Carstva juno od donjeg Podunavlja (Henning 1987: 77, Abb. 33). Za koenje trave i etvu sluile su kose (kat. br. 398401) i srpovi (kat. br. 402409). Vei kosiri (kat. br. 410417) najverovatnije su korieni za krenje ume ili za rad u vonjaku, a manji za negu vinograda. Kao i dvozube motike, vinogradarski kosiri su od 5. do 7. veka bili karakteristini prvenstveno za oblasti juno od donjeg Podunavlja, gde je romejsko stanovnitvo nastavilo antiku tradiciju gajenja groa (Henning 1987: 9394, Abb. 45). O stoarstvu govore samo dva zvonaklepetue (kat. br. 418419), iako je, sudei prema brojnim nalazima alata za obradu vune i koe, sigurno bilo znaajno. Drvo je korieno pri izgradnji objekata, za izradu nametaja, dralica za alatke i oruje, za ogrev i sl. Zbog jnegove viestruke primene, razliite vrste alata su upotrebljavane u pojedinim fazama obrade, od obaranja stabla do izrade gotovog proizvoda. Na to ukazuju sekire (kat. br. 420430), strugai (kat. br. 431433), strugai-dleta (kat. br. 434442) i obina dleta (kat. br. 443453). Znaajna delatnost bila je i obrada kamena jer su erdapska utvrenja podignuta uglavnom od ovog materijala. O tome, meutim, za sada svedoi samo jedan primerak alata (kat. br. 455), korien u zavrnoj fazi obrade, tj. za prenoenje manjih komada kamena. Iako sa prostora erdapa potiu brojni predmeti od metala, sudei prema malobrojnim primercima odgovarajueg alata (kat. br. 456457), kao i odsustvu arheoloki potvrenih radionica, njegova obrada je u utvrenjima bila slabo zastupljena. To ipak treba prihvatiti sa rezervom jer je verovatno u pitanju nedovoljan stepen istraenosti. Posebna i veoma razvijena zanatska delatnost na prostoru erdapa bila je obrada ivotinjskih kostiju i rogova. Osim finalnih proizvoda, prikupljen je i znatan broj polufabrikata (kat. br. 211234), koji ukazuju na lokalne radionice u utvrenjima Hajduka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo Glamija I, LjubievacGlamija, Ue Slatinske reke, Mora Vagei i Akve. Alat za obradu vune i koe posredno svedoi o razvijenom stoarstvu, kojim su obezbeivane sirovine poput vune, koe i rogova. U dugotrajnom procesu obrade vune korieno je raznovrsno orue, kao to su makaze za ianje ovaca (kat. br. 458471), grebena za eljanje vune (kat. br.

472477), preslice (kat. br. 478495) i prljenci razliitog oblika, nainjeni od keramike (kat. br. 496512), olova (kat. br. 513), kamena (kat. br. 514516) i kosti (kat. br. 517530). Njihov broj ukazuje da je to bila najvanija privredna delatnost u iroj oblasti erdapa. Za obradu koe upotrebljavani su polukruni noevi i strugai (kat. br. 531541), probojci (kat. br. 542545) i igle za ivenje (kat. br. 546547) (grafikon 1). Zbog blizine velike reke bogate ribom, stanovnici erdapskih utvrenja bavili su se ribolovom, to potvruju igle za pletenje i popravku mrea (kat. br. 548550), tegovi za mree (kat. br. 551560), udice (kat. br. 561567) i teg za plovak (kat. br. 568). O aktivnostima vezanim za spremanje hrane svedoe gvozdene drke vedrica (kat. br. 569570), satara (kat. br. 571) i engele (kat. br. 572), koje moda ukazuju na mesarski zanat, dok o pekarskoj delatnosti govore mortarijum (kat. br. 573) i nekoliko strugaa za testo (kat. br. 576579). Ovoj vrsti predmeta pripadaju i dva rvnja (kat. br. 574575), kao i vienamenski noevi razliitog oblika (kat. br. 580618). Sudei prema broju alatki za poljoprivredu (36 komada) i obradu vune i koe (90 komada), moe se zakljuiti da je poljoprivreda bila veoma znaajna privredna grana u ranovizantijskim utvrenjima (grafikon 1). Bila je zasnovana na ratarstvu u uskim plodnim renim dolinama, kao i na vinogradarstvu i voarstvu, dok su planinske padine u zaleu erdapske oblasti pruale povoljne uslove za stoarstvo. Stoga se moe pretpostaviti relativno veliki izbor prehrambenih sirovina, kao i mogunost njihovog izvoza, pre svega mesa, mlenih preraevina, koe, vina i sl. U strukturi poljoprivrednih alatki, ratarstvu pripada 77,78%, stoarstvu 16,67%, a vinogradarstvu 5,56%. S druge strane, veliki broj primeraka alata za obradu vune i koe pokazuje da je stoarstvo moda bilo znaajnije od ratarstva. Ipak, obrada vune i koe svedoi prvenstveno o stepenu iskoriavanja sirovina, a ne o stepenu razvijenosti stoarstva i ratarstva. Iako su se njive nalazile izvan bedema, stanovnitvo koje ih je obraivalo nije ivelo u selima blizu poljoprivrednih dobara, ve je sigurnost trailo unutar tvrava. Prisustvo seoskog stanovnitva na gradskom prostoru govori o ruralizaciji, koja je zahvatila urbane centre Romejskog carstva tokom 6. veka. Takav je sluaj sa Sirmijumom i Cariinim gradom, gde je naeno poljoprivredno orue iako je re o velikim i znaajnim gradovima (, . 2003: 239258). Lagano propadanja gradova zabeleeno je u ranovizantijskom periodu na teritoriji itavog Carstva, a kao poseban vid naselja javljaju se tzv. sekundarni cen-

149

tri kao prelazni tip izmeu sela i grada (Morrison, Sodini 2002: 177179). U tu sliku uklapaju se i erdapska utvrenja, u kojima je zanatstvo bilo znatno manje razvijeno nego poljoprivreda, osim obrade vune i koe (grafikon 1). Kako na irem prostoru erdapa nije naen alat za finiju obradu drveta (probojci, svrdla, itd.), moe se pretpostaviti da je u utvrenjima ova sirovina bila koriena samo u tesarskom zanatu. Mali broj primeraka alata za obradu kamena najverovatnije je posledica nedovoljne istraenosti ovog prostora, mada ne treba iskljuiti ni mogunost da se odvijala izvan utvrenja. Samo dva primerka alata za obradu metala pokazuju da su se kovanice takoe nalazile izvan bedema. Sa osam lokaliteta potiu raznovrsni predmeti od kosti, prvenstveno
80
80

za lokalne proizvode koji su, takoe Dunavom, upuivani ka konanim odreditima. Nekoliko vaga istog oblika naeno je i u Dijani (kat. br. 235237), a iz Ua Slatinske reke ili Ljubievca potie tas (kat. br. 238). Opremu menjanica inili su i tegovi od bronze i stakla, koji su prema nameni razvrstani na trgovake (kat. br. 239) i novarske (kat. br. 240249). Trgovaki su bili i masivniji keramiki tegovi (kat. br. 250254), korieni za vee vage, odnosno kantare. Trgovina koja se odvijala u ranovizantijskom periodu du limesa u erdapu bila uglavnom lokalnog karaktera. Ipak, osim novca, iz velikih urbanih centara, najvie iz Konstantinopolja i Soluna, stizala je i raznovrsna roba namenjena domaem stanovnitvu, ali i varvarima (Bavant 2004: 332, 333). Pojedini predmeti bili su importovani, kao to su

70
70

60
60

50
50

40
40

30
30

20
20

10
10

0
0
e du du o d ala b t z radu rvet a dr al a o ve at b r t za a a d ala ob ra u m du e z m tala al za et az o al b za ra a ob du rd k u am ka ala m en en a al t z at a a za ob ob ra ra du du v a v u un allat ne e at z a za oo bb ra ra du du kok o e pp e r i rb alaa ibo or r zz t la i tpi arr a rpirbi ib ib b olo oo olvo rr zz v aa o ob br ra addu uhr harn ae n

ed u

pr iv r

ol jo

po ljo

tz ap

al at a za

ala

Grafikon 1. Zastupljenost privrednih delatnosti prema broju primeraka alata eljevi, ali i polufabrikati, to znai da su na ovom delu dunavskog limesa postojali radioniki centri. Zbog razvijene trgovine, u erdapskim utvrenjima su postojale menjanice za usitnjavanje krupnih moneta i proveru njihove ispravnosti. Bronzana vaga iz Hajduke vodenice, naena u ostavi zajedno sa 29 zlatnih solida, jednim tremisom i tegovima, potvruje da je novarska aktivnost bila razvijena u ovom utvrenju, u ije je pristanite brodovima dovoena roba iz udaljenih krajeva Carstva. Tu se verovatno nalazio i sabirni centar ici maloazijskog tipa. Pouzdanija svedoanstva o trgovini sa drugim delovima Carstva, i to uglavnom renim putem, pruaju keramike posude, pre svega amfore, koje su sluile i kao ambalaa za transport robe neophodne vojnim posadama, kao to su pokazala istraivanja na lokalitetu Svetinje kod Viminacijuma (, . 1988: 24). Na lokalitetima Hajduka vodenica, Tekija, Dijana, Pontes, Milutinovac, Mihajlovac, Ue Slatinske reke i Akve naene su pontske (Bjelajac 1996: 6772, 77, 78, tip XX, XXII) i afrike amfore (Bjelajac 1996: 8591,

150

al at za

lat

za o

br a

pr ivr

9293, tip XXVI, XXVII, XXIX), koje pokazuju iz kojih je oblasti stizala imortovana roba. Sigurno datovane analogije ukazuju da se ove posude u donjem Podunavlju javljaju jo u 4. veku, mada ih najvie ima u 5. i 6. veku, a pontske amfore zastupljene su i poetkom 7. veka (Bjelajac 1996: 7293). Pokretni nalazi iz erdapskih utvrenja pruaju podatke i o nainu odevanja, kao i o estetskim potrebama i sklonostima stanovnika. Materijal za izradu pojedinih delova odee i nakita bio je raznovrstan. Korien je metal, najee gvoe i bronza, a ponekad i kost i staklo. Predmeti ove vrste podeljeni su u nekoliko grupa: delovi pojasa (kat. br. 4568), fibule (kat. br. 69130), igle za odeu (kat. br. 131134), prstenje (kat. br. 135142), narukvice (kat. br. 143163), naunice (kat. br. 164172), perle (kat. br. 173178), kotani amuleti (kat. br. 179180) i delovi torbica (kat. br. 181191). Nonjom i nakitom izraavana je pripadnost odreenoj etnikoj ili socijalno-ekonomskoj grupi ( 2004: 185, 186), mada se pojedini primerci, karakteristini za romejsko stanovnitvo, sreu i kod varvara. Tipini ranovizantijski proizvodi su tri kope sa okovima, koje pripadaju tipu Salona-Histrija (kat. br. 4547), kao i dve tzv. Suidava kope (kat. br. 4849). Analogije za kope prvog tipa sreu se na prostoru Istonog carstva, ali i u oblastima pod kontrolom Avara (Kiss 1996: Taf. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), a kope tipa Suidava i na matinoj germanskoj teritoriji (Schulze-Drrlamm 2002: 235, Abb. 89/3). iroka rasprostranjenost ranovizantijskih kopi iz druge polovine 6. i prve polovine 7. veka pokazuje da su varvarska plemena bila izloena procesu akulturacije. Znaajni nalazi iz ranovizantijskog perioda i tipini romejski proizvodi su tri jezika za pojas iz Hajduke vodenice, izraena od pozlaenog srebra (kat. br. 68). Zanimljiv je i izbor materijala od koga su napravljeni jer se, osim novca, na erdapskom limesu u ovom periodu samo retko javljaju predmeti od plemenitih metala. Raznovrsni delovi odee i nakita, sakupljeni prilikom istraivanja utvrenja na desnoj obali Dunava u Djerdapu, su jednostavni i skromni. Nainjeni su uglavnom od bronze i gvoa, a ponekad od stakla i kosti. Izuzetak su pomenuti jezici iz Hajduke vodenice (kat. br. 68). Materijal i nain izrade metalnih i kotanih delova odee, kao i nakita od bronze, uz sporadinu upotrebu kosti i stakla, ukazuju na stanovnitvo skromnih ekonomskih mogunosti, koje je bilo naseljeno u pograninoj oblasti Istonog carstva i izloeno stalnim napadima varvarskih plemena. O gotovo iskljuivoj upotrebi jednostavnih i jeftinih proizvoda govori podatak da su na potesu izmeu ua Poreke reke i

ua Timoka naena samo tri pozlaena srebrna jezika i jedna srebrna naunica, iji su vlasnici bili neto bogatiji. Najbrojnije delove odee ine fibule, koje su sigurno bile ranovizantijski proizvod. Koristile su ih ene za privrivanje odee, i to po jednu, najee na grudima ( 2004: 192). Prema odlikama su izdvojene bronzane fibule sa posuvraenom nogom i obmotajem (kat. br. 6988) i fibule sa posuvraenom nogom i pseudoobmotajem, nainjene od bronze (kat. br. 89126) ili gvoa (kat. br. 127129). Iako se obe vrste javljaju istovremeno, tokom 6. i 7. veka, neto su starije fibule sa obmotajem, u ijem su razvoju, na osnovu odnosa izmeu irine stope i luka, kao i ukrasa, uoene tri etape. Najstarije su fibule sa jednakom irinom luka i ukraene stope. U drugoj fazi irina luka se poveava, a ornamenti se, osim na stopi, javljaju i na luku, dok je u treoj fazi ornamentisan samo znatno iri luk (Uenze 1992: 146154). Nasuprot njima, kod fibula sa pseudoobmotajem se na prelazu luka u stopu nalaze plastina rebra koja imitiraju namotaje, a ornamentisan je samo luk, mada se ponekad i na stopi javljaju izlivena plastina rebra. Ranovizantijskoj materijalnoj kulturi pripada manji broj primeraka nakita. Karakteristina je bronzana narukvica otvorenog tipa, sa kruno raskucanim krajevima ukraenim urezanim motivom u vidu krsta (kat. br. 143), kao i kompozitna naunica od bronzane ice i lima, sa staklom umetnutim u leite (kat. br. 164). U nonju su spadale i torbice, uglavnom od koe ili tkanine koje nisu sauvane, pa o njihovom izgledu svedoe samo polukruni gvozdeni okovi (kat. br. 181185), esto pogreno protumaeni kao kresiva, ali i pravougaoni kotani zatvarai zaobljenih uglova, ponekad veoma bogato ornamentisani koncentrinim krugovima (kat. br. 186190), kao i jedna kopa za torbicu tipa Papa, s kraja 6. i iz prve polovine 7. veka (kat. br. 191). U pribor koji su stanovnici erdapskih utvrenja koristili za odravanje higijene i ulepavanje spadaju brijai (kat. br. 616622), pinceta (kat. br. 623) i dve fragmentovane kamene palete (kat. br. 624, 625), koje su najverovatnije koristile ene za meanje minke, zatim veliki broj dvoredih eljeva od roga (kat. br. 626656), jedan jednoredi ealj (kat. br. 657) i deo futrole za ealj (kat. br. 658). O drugim aspektima ivota u utvrenjima na ovom prostoru ne zna se mnogo. Na trenutke dokolice i zabave moda ukazuju kotana kockica za igru (kat. br. 206) i kotane svirale (kat. br. 207208). Za pisanje su korieni stilusi (kat. br. 669671), a za leenje razliiti medicinski instrumenti (kat. br. 672675).

151

Mali je broj podataka i o religiji. Bazilike su konstatovane samo na lokalitetima Hajduka vodenica, Dijana, VajugaKaraula i Akve (karta 2). Poto je veina erdapskih utvrenja istraena samo sondano, moda e budua iskopavanja pokazati stvarni broj crkava. Najvei hrianski centar u erdapu bile su Akve, gde je ve u 4. veku stolovao episkop (Zeiller 1918: 154). Iako se ova episkopija pominje dosta rano, njena kasnija sudbina je malo poznata, a ni arheoloki podaci nisu od velike pomoi jer je areal nekadanjeg grada uglavnom neistraen. Na osnovu ouvanih pisanih izvora znamo da je Ilirik, u ijem se okviru nalazio i potes od ua Poreke reke do ua Timoka, bio deo solunske arhiepiskopije do 535. godine, kada je formirana nova, sa centrom u gradu Justinijana Prima (ivkovi 2004: 3738, 4344). Sudei prema raspoloivim podacima, posle hunskih osvajanja sredinom 5. veka reokupaciju fortifikacija na erdapskom limesu zapoeo je Anastazije I, a njen vrhunac dostignut je za vlade Justinijana I. U pokuaju da jasno sagledamo ovaj proces na irem prostoru erdapa, sreemo se sa mnogim tekoama, jer su saznanja o dogaajima na centralnom Balkanu u drugoj polovini 5. veka veoma sumarna i nepotpuna. Sa znatno vie podataka raspolaemo za 6. vek, kada pisani izvori i promet novca ukazuju na bolje ekonomsko stanje u dravi, omogueno njenim osnaenim vojno-politikim poloajem. Izuzimajui zlatna kovanja Lava I (457474) i Zenona (475491), vei protok novca zapoinje sa vladavinom Anastazija I, tanije 497/498. godine. Njegova kulminacija, a i ekonomski uspon drave vezuju se za Justina I i Justinijana I, dok za vreme Justina II drava ekonomski lagano opada, to se ogleda i u sve manjem dotoku novca. Najmlai poznati primerci na desnoj obali Dunava u erdapu pripadaju Mavrikiju i opredeljeni su u 587/588. godinu. Preraunavanjem svih bronzanih nominala u vrednost folisa, pri emu je kovanje od 16 numija izjednaeno sa polufolisom, omoguen je uvid u cirkulaciju novca na irem prostoru erdapa. Posle napada Huna sredinom 5. veka, cirkulacija novca je u vreme Anastazija I obnovljena u Sirmijumu

(Popovi, V. 1978) i Naisusu ( 2005), a u Viminacijumu ( 1988) i Singidunumu ( 1987) za vreme Justina I. U severnom Iliriku, kao i u Sirmijumu, tokom vladavine Justina I i u prvoj polovini vladavine Justinijana I dominiraju folisi, a kasnije polufolisi. Do daljeg smanjenja produkcije novca dolazi posle Justina II, a potpuni prekid njegove cirkulacije uoava se najpre u Singidunumu, gde najmlae kovanje potie iz 577/578. godine ( 1987), a zatim u Sirmijumu, sa najmlaim novcem iz 578/579. godine (Popovi, V. 1978). Najmlai primerci sa ireg prostora erdapa vezuju se za Mavrikija, odnosno za 587/588. godinu, jer su tokom 90-ih godina 6. veka erdapska utvrenja izgubljena. Nasuprot tome, u Viminacijumu najmlai novac potie iz 592/593. godine ( 1988). Protok novca najdue se odrao u okolini Nia, gde se najmlai primerak (heksagram) vezuje za Iraklija (610641), tj. traje do 615. godine ( 2005) (grafikon 2). I na suprotnoj strani Gvozdenih vrata, u Olteniji, najvie kovanja potie iz vremena Justina II, posle ega produkcija novca lagano opada, tako da su poslednji primerci opredeljeni u vreme Iraklija (Oberlander-Trnoveanu 2001: 3360). U severnom Iliriku najzastupljeniji je novac iz kovnica na Propontidi (Konstantinopolj, Nikomedija, Kizik), mada je od 518. do 522. godine i u Solunu zabeleena vea produkcija. Poetkom vladavine Justina II solunskim novcem oigledno je finansirana vojska (Oberlander-Trnoveanu 2001: 3360). S druge strane, novac iz Antiohije najei je u vreme Justina I, kao i tokom prvih godina vladavine Justinijana I (pre monetarne reforme iz 538/539. godine), a posle toga u erdapu se retko javlja. Znatno vei broj primeraka iz Konstantinopolja nego iz drugih kovnica posledica je velikog znaaja dunavskog limesa za odbranu Carstva, koji je bio pod direktnom komandom cara. Stoga su u erdapskim utvrenjima najbrojniji primerci kovani u prestonici, odakle su Dunavom upuivane namirnice, vojna pojaanja, ali i plate (Petrovi, P., Vasi 1996: 18).

*********************
Ponovno uspostavljanje romejske vlasti na desnoj obali Dunava krajem 5. i poetkom 6. veka, kao i obnova ve postojeih fortifikacija nisu, naalost, doveli do eljenog mira jer su se severne granice Carstva esto nalazile na udaru varvarskih plemena. Proces oporavka, koji je zapoeo Anastazije, nastavljen je i za vreme njegovog naslednika,
152

Justina I, koji je svog sposobnog i meu podanicima omiljenog sinovca Justinijana veoma rano imenovao za naslednika, a u poslednjoj godini vladavine i za savladara. Iako poreklom iz unutranjosti, Justinijan I je bio svestan nekadanjeg znaaja Rimskog carstva, pa je od poetka vladavine teio ka povretku izgu-

100

10
4

Sirmium
1

Singidunum Viminacium Djerdap Naissus

0,1

0,01
497/498 501/502 505/506 509/510 513/514 517/518 521/522 525/526 529/530 533/534 537/538 541/542 545/546 549/550 553/554 557/558 561/562 565/566 569/570 573/574 577/578 581/582 585/586 589/590 593/594 597/598 601/602 605/606 609/610 613/614

0,001

Grafikon 2. Opticaj bronzanog novca u erdapu i u pojedinim gradovima u Dakoj dijecezi i Panoniji II bljene slave. Najpre je pristupio poreskim, monetarnim i pravnim reformama, ali je istovremeno jaao granice Carstva, obnavljajui postojea i gradei nova utvrenja. Na prostoru Ilirika tada je podignuto i obnovljeno oko 460 fortifikacija. Samo u oblasti grada Ad Aquas (Prahovo) obnovljeno je 37 utvrenja, a izgraeno je i jedno novo (Procopius De aedificiis, IV 4: I 2007: 6465; Dagron 1984: 6). To je, meutim, bila samo priprema za poduhvat koji je obeleio njegovu epohu, odnosno za osvajanje izgubljenih teritorija ( 1969: 8788). Bez obzira na vizionarski dar novoustolienog imperatora, ostvarenju njegovih tenji doprineli su i sjajni saradnici kojima je bio okruen (Velizar, Trebonijan, Narzes, Jovan Kapadokijski). Iako je itava druga polovina 6. veka obeleena stalnim sukobima Romeja i raznih varvarskih plemena, mali broj pisanih podataka odnosi se na prostor erdapskog limesa. Kao najvea pretnja, na severnim granicama Carstva su se pojavili Avari i Sloveni, sa razliitim pobudama. Avari su krenuli iskljuivo u pljaku, dok su se Sloveni postepeno naseljavali na teritoriji severnog Ilirika. Pritisak ova dva plemena postajao je sve jai, ali je carska vojska mogla da im se suprotstavi tek po sklapanju mira sa Paranima 591. godine. Ipak, borbe su i tada voene uglavnom u donjem Podunavlju i oko Singidunuma. Nizom napada od 593. do 596. godine, Avari su, meutim, poruili utvrenja na erdapskom limesu, o emu svedoi i prestanak cirkulacije novca kovanog u Solunu (Theophylacti Simocattae historiae VI 69, 11; VII 2, 45; 11: I 2007: 113121; Lemerle 1954: 291292; Popovi, V. 1975: 463464; Popovi, V. 1979: 623624). Avarski napadi su 597. godine bili usmereni na Dalmaciju (Theophylacti Simocattae historiae VII 12: I 2007: 121122), a zatim je nastupilo gotovo dvogodinje primirje. Novi prodor Avara preko Dunava, iji je cilj bio opsada Konstantinopolja (599600. godine), zavren je neuspeno. Potom su se povukli, uz dogovor da granicu na Dunavu Romeji mogu da prelaze samo u sluaju pohoda na Slovene (Theophylacti Simocattae historiae VII 15: I 2007: 122; Pohl 1988: 156159). Ubrzo potom, 600. godine, Romeji su pod komandom Priska, preduzeli invaziju na prostor junog Banata i Potisja, tokom koje su Avari pretrpeli nekoliko poraza (Theophylacti Simocattae historiae VII 3: I 2007: 123124). Romejski protivudar nastavljen je i naredne godine, kada je kod Viminacijuma izvojevana znaajna pobeda, pa se krah Avara inio neizbenim. Posle neuspelih operacija na avarskoj teritoriji 602. godine, izbila je, meutim, pobuna u vojsci, a presto je uzurpirao Foka. Poto su gotovo sve vojne snage povuene u prestonicu zbog sukoba sa Persijom, kao i zbog moguih novih pobuna, severne granice Imperije ostale su bez zatite, preputene na milost i nemi-

497/498

512/513 507/508 502/503

527/528 522/523 517/518

erdap

542/543 537/538 532/533

Sirmium

557/558 552/553 547/548

Singidunum

572/573 567/568 562/563

587/588 582/583 577/578

Viminacium

602/603 597/598 592/593

612/613 607/608

Naissus

153

lost varvarskim plemenima (Theophylacti Simocattae historiae VIII 56: I 2007: 124126; 1956: 74; Pohl 1988: 159162). Ipak, ovaj period ranovizantijske istorije jo uvek nije potpuno razjanjen i razliite su interpretacije dogaaja po Fokinom dolasku na presto. Prema miljenju veeg broja istraivaa (Grafenauer 1950: 7475; Lemerle 1954: 292; Ferjani 1984: 85), za vreme Fokine vladavine severne granice Carstva na Balkanu bile su otvorene za konstantne prodore varvarskih, pre svega slovenskih i avarskih plemena. Nasuprot tome, neki autori smatraju da su Avari, Sloveni i Langobardi 602. godine sklopili meusobni mir, posle ega su osvajili Istru, a zatim su napali Trakiju. Suoen sa opasnou, Foka je 604. godine zakljuio mir sa Avarima i plaao im danak. To je odgovaralo obema stranama jer su Avari pretrpeli nekoliko tekih poraza, dok je vea opasnost Romejima stizala iz Persije, pa im je bila potrebna stabilnost na severnim granicama ( 1956: 7576). To potkrepljuje i nedostatak pisanih izvora o avarsko-slovenskim napadima tokom Fokine vladavine, kao i odsustvo arheolokih potvrda, odnosno ostava novca. S druge strane, malobrojni pojedinani primerci novca s poetka 7. veka ukazuju da je severni Ilirik tada bio deo romejske teritorije kojim je car u Konstantinopolju upravljao samo nominalno. Kako se ini, posle pada dunavskog limesa u poslednjoj deceniji 6. veka, koji je u nekim sluajevima bio privremen, a u drugim trajan, nastupio je nejasan sled dogaaja. U drugoj deceniji 7. veka, za vreme vladavine Iraklija, udrueni Avari i Sloveni ponovo su napali teritoriju Carstva, na kojoj su se jo uvek donekle zadrali tragovi centralne uprave. Na to, izmeu ostalog, upuuju i pojedinani nalazi Iraklijevog novca, koji je na prostoru centralnog Balkana bio u opticaju do 615. godine. Izgleda da je sredinom druge decenije 7. veka usledio veliki prodor Avara i Slovena, koji su razorili gotovo sva utvrenja u unutranjosti Balkana. Tada je potpuno slomljena romejska vlast na ovim prostorima, a Sloveni su se trajno naselili (Popovi, V. 1975: 489, 490; Popvi, V. 1979: 627631). Izuzetno teka vremena u ovom delu Imperije nisu bila milostiva prema romejskoj populaciji. Pojedina utvrenja privremeno su osvojili varvari, a ponekad se odustajalo od izgradnje novih, kao to je sluaj na lokalitetu Rtkovo Glamija I. Pouzdano datovane analogije pokazuju da je u pojedinim sluajevima ivot u erdapskim utvrenjima nastavljen i poetkom 7. veka. To su kope tipa Salona-Histrija sa teritorije Maarske, gde su datovane u kraj 6. i prvu treinu 7. veka (Kiss

1996: T. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), zatim kopa za torbicu tipa Papa, otkrivena u Dijani i opredeljena u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Garam 2001: 110; Schulze-Drrlamm 2002: 224226). Slino su datovane i kope tipa Suidava, ije se analogije sa avarske nekropole Dek G, iz groba br. 25, vezuju za kraj 6. i poetak 7. veka (Garam 2001: T. 61/8). Keramike lampe maloazijskog tipa takoe moda potiu s poetka 7. veka, jer su analogni primerci sa mesta brodoloma kod Jasi Ade opredeljeni u prvu polovinu 7. veka (Vitelli 1982: 193, L12, fig. 9/3, 4). Ipak, poto arheoloki materijal nije naen u jasno definisanim celinama, ne moe sigurno da se govori o postojanju ivota u erdapskim utvrenjima poetkom 7. veka. Stoga su za sada otvorena mnoga pitanja, na koja e budua iskopavanja, zajedno sa ouvanim izvorima, dati prave odgovore. Bez obzira na to da li je erdapski limes prestao da postoji krajem 6. ili poetkom 7. veka, utvrenja du desne obale Dunava, na potesu izmeu ua Poreke reke i ua Timoka, posle sloma romejske dominacije bila su naputena. Zatim je u 78. veku naseljeno najpre Ue Slatinske reke (, 1982; Jovanovi, Kora, Jankovi, 1986: 384387), a u 910. veku Pontes (, , - 1984: 2527, 4447; Vasi 1997: 150; Vasi 1999: 3435). S druge strane, na lokalitetima Ue Poreke reke, Hajduka vodenica, Pontes, Vajuga, Egeta i Mora Vagei uoeni su ostaci naselja i nekropola iz punog srednjeg veka. Sakupljeni i predoeni arheoloki nalazi iz ranovizantijskog perioda pokazuju da je populaciju nastanjenu u erdapskim utvrenjima, osim vojnika, inilo stanovnitvo ogranienih ekonomskih mogunosti, koje se uglavnom bavilo poljoprivredom, mada su bili zastupljeni i zanati, kao to su obrada vune, koe i kostiju, kao i trgovina. Osim poljoprivrednih alatki naenih unutar bedema, o ruralizaciji i dezintegraciji nekadanjeg naina ivota svedoi relativno skroman repertoar odevnih predmeta i nakita, od kojih su samo etiri izraena od plemenitog materijala. Ove procese potvruje i, kako se ini, nedostatak crkvene organizacije. Meavina vojnika i siromanih poljoprivrednika nije bila znatno drugaija nego u unutranjosti Ilirika. Ipak, injenica da su se itelji erdapskih utvrenja nalazili na prvoj liniji odbrane Carstva i da su bili izloeni snanim napadima varvara znatno je oteavala njihov poloaj. Uprkos prilagoavanju i upornosti, stanovnitvo erdapskih utvrenja nije moglo da se odri pred daleko nadmonijim protivnikom, koji ih je na kraju savladao i nesmetano nastavio put ka unutranjosti Balkana.

154

SPISAK PREUZETIH CRTEA

T. I/6 Rui 1994: T. XL/10. T. I/15 Rui 1994: T. XL/9. T. II/48 Grbi 1994: T. 51/11. T. II/50 1980: T. XXVI/LXXXVII. T. II/51 1980: T. XXVI/XXXVI. T. II/64 Grbi 1994: T. 51/9. T. II/66 Petkovi 1995: T. XXV/8. T. II/67 Petkovi 1995: T. XXV/9. T. III/69 Grbi 1994: T. 41/6. T. III/83 Jankovi, . 1981: sl. 70. T. III/84 Jankovi, . 1981: T. XVI/3. T. III/85 Jankovi, . 1981: sl. 69/E. T. III/87 Jankovi, . 1981: T. XV/6. T. IV/91 Grbi 1994: 191. T. IV/102 Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1986: sl. 10/9. T. IV/103 Jankovi, . 1981: sl. 69/A. T. V/122 Jovanovi, A. 1984: T. III/9. T. VI/132 Grbi 1994: T. 25/1. T. VI/133 Grbi 1994: T. 25/2. T. VII/167 Grbi 1994: T. 50/12. T. VII/187 Jankovi, . 1981: sl. 73/d. T. VII/192 Petkovi 1995: T. XXIII/4. T. VIII/193 Petkovi 1995: T. XXIV/5. T. VIII/197 1980: T. XLVIII/CDXX. T. VIII/206 Petkovi 1995: T. XL/10. T. IX/210 1980: T. XLVII/CDXIV. T. XI/271 Grbi 1994: T. 28/9. T. XIII/307 Grbi 1994: T. 13/1. T. XII/309 Grbi 1994: T. 14/4. T. XXI/392 1980: T. XXXVIII/LIV. T. XX/420 1980: T. XXXVIII/LV. T. XXIX/490 1980: T. XXIV/CC. T. XXX/524 Miloevi, Jeremi 1986: fig. 14/h. T. XXX/528 Cermanovi-Kuzmanovi, Stankovi 1984: sl. 8/4. T. XXXI/635 Petkovi 1995: T. III/4. T. XXXI/645 Petkovi 1995: kat. br. 54, 60, T. III/5. T. XXXII/650 Petkovi 1995: T. III/3a-b. T. XXXII/655 Petkovi 1995: T. III/6. T. XXXV/716 1980: T. XXVIII/XXVI. T. XXXV/724 1980: T. XXVIII/XXIII.

SUMMARY

On the basis of preserved historical data, one can notice that in the region of northern Illyricum, the Danubian limes was the scene of turbulent events from the end of the 5th to the first half of the 7th century, which did not only reflect on the Romaic Empire but also on the neighbouring barbarian tribes. In such a situation, the population of the frontier fortifications, who were engaged either in activities of a military or agricultural nature, faced numerous challenges owing to the immediate proximity of the enemy, and because of their relatively poor economic potential. Seeing that there is no appropriate work that deals comprehensively with this circle of problems, the decision was made to assemble in one place all the known and accessible, small finds of Early Byzantine culture, except ceramics,147 which were unearthed in the fortifications erected on the right bank of the Danube, on the section from the confluence of the Poreka River to that of the Timok. The said region was the frontier zone of the Serbian part of the province of Dacia Ripensis in a length of about 200 km, where 22 fortifications of diverse sizes and importance were archaeologically documented and researched. The excavations that went on in this area in the course of several decades resulted in the discovery of a series of fortifications, where traces of residential architecture and necropoles were found in addition to the remains of ramparts, and a significant quantity of items of material culture dating from the Early Byzantine period were also recorded. Unfortunately, considering that the field records, which should be the basic source of information, are mostly incomplete, a large number of finds have not been clearly, stratigraphically defined.

On the other hand, although some archaeological investigations were finished several decades ago, the publication of the material and results of the excavations was not done satisfactorily, considering that the majority of papers were reports on the archaeological excavations. Apart from that, given that some of the field research was done more than forty years ago, a portion of the material, due to inadequate treatment, has been destroyed or lost. In spite of these difficulties, all the preserved finds of Early Byzantine material culture were collected and catalogued, and were interpreted in an attempt to shed light on the social and economic structure of the population that lived in the border lying fortifications. On this occasion, all the mobile finds of the Early Byzantine horizon of the erdap fortifications were examined and classified into several, generally accepted groups, according to their utilitarian value. Their classification according to function was followed by their typologisation and comparison with analogous or similar finds. The said comparative method made it possible to compare the frontier zone with the other parts of the Empire, relying on the traces of material culture. Needless to say, accurately dated analogies, in some cases, enabled the more precise chronological attribution of finds from the broader region of erdap. Likewise, one should stress that the illustrations of these items do not depict all of the finds, they show only the typologically representative items belonging to particular kinds of materials. Besides the drawings, the numerical figures of which correspond to the catalogue number of the find, photographs have also been provided in certain cases.

147 A very small portion of the ceramic material from the Early Byzantine period has been published in the reports on the excavations in particular forts. Cf. - 1984; 1984; 1984; Gabrievi 1986; Miloevi, Jeremi 1986; Jovanovi, Kora, Jankovi 1986; Tomovi 1986; Cermanovi-Kuzmanovi 1986.

159

****** After the Romans had completed their conquest of the Balkans, most probably after the year 9 AD, they formed the province of Moesia, which was subsequently divided into two provinces. In further administrative reorganisation during the rule of Diocletian (282302), the province of Dacia Ripensis came into being (Vetters 1950: 67), a section of which included the right bank of the Danube from the confluence of the River Poreka to the confluence of the Timok, which constituted part of the limes of the province of Dacia Ripensis (Map No.1). The said section was the region of erdap, which consisted of the erdap Gorge and part of the Valachian Plain. The basic communication route across this region, which was frequently used by the military forces of the Eastern Empire during the campaigns towards the northern frontier territories, was along the right bank of the Danube (Theophylacti Simocattae historiae VII 35; VIII 56: I 2007: 120, 123, 125126; Bavant 2004: 313), while the other important traveling route ran from the Morava River basin towards the territory of todays north- eastern Bulgaria (Procopius Bellum Gothicum III 39: I 2007: 45; Theophylacti Simocattae historiae I 3; I 8: I 2007: 106, 109; Popovi, V. 1975: 471472; Bavant 2004: 313). Apart from the said roads, there were other, less important routes of a local character, one of which extended along the Poreka River towards the mineral rich regions in the hinterland of the province, while the other stretched from the confluence of the Poreka River, across Mount Miro to ancient Egeta (, . 1984: 285). The purpose of the oldest fort in this region was to accommodate the Roman legions. It was made of earth and protected by a palisade. These palisades were soon replaced by stone fortifications erected on the confluence of the River Slatina, in Tekija, Pontes and Dijana (Kondi, Zotovi 1971: 38). As a result of changes in the defence system at the end of the III and in the first half of the IV century, smaller forts were built, so-called burgus, which, in the erdap part of the limes, were recorded to have existed on the localities of Hajduka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo Glamija I, Ue Slatinske reke, MihajlovacBlato, Mora Vagei and Borej (movi 1987: 97). However, with the new fortification system it was still impossible to contain the barbarian attacks so that in the middle of the 5th century the limes fell (Prisci Fragmenta 1; 1b; 78: I 2007: 912; Lemerle 1954: 279280; Mirkovi 2006, 98). Even though the Hun domination did not last long ( 1959: 79; 1960: 118119; Mirkovi 2006: 99100), different barbarian tribes still plagued the northern borders of the Empire with their constant incursions. With the accession of Anastasius I (491518) to the throne, the state treasury was replenished by carrying out numerous reforms, which increased the Empires strength. Parallel to economic reforms, tax and military reforms were also introduced, the primary effect of which was the reinforcement of the defence lines along the border, i.e. in the renewal of damaged and the erection of new fortresses in order to check the barbarian advances. These measures were continued successfully by his successors so that during the time of Justinian I (527565), it was possible to launch the revival of the Empire. During this process, among other things, the temporarily abandoned positions along the right bank of the Danube were retrieved, testimony of which are the numerous archaeologically documented fortifications from this period. The renewal of the limes brought an improvement in the fortification system, which involved the construction of different shapes of towers (polygonal, semi-circular, circular, horseshoe, and so on), which provided greater protection from the threat of siege devices. In addition, proteichisma and valli were added to increase the defensive power of the walls, as well as sally ports, through which attacks were launched against the enemy (Kondi 1984a). The aforesaid situation was also attested in the region of erdap where, on the right bank of the Danube between the confluence of the Poreka River and the confluence of the Timok, more than twenty fortifications were archaeologically documented as having been in use during the Early Byzantine period. The different nature of the fortifications (fortified town, castrum, observation post) stipulated both their shape and dimensions, seeing that in some cases, they served as large administrative, military and ecclesiastical centres, whereas they were sometimes built for stationing small military units. The number of fortifications discovered on this 200 km long section of the Danube, simply confirms the well-known fact that in the territory of the Eastern Empire during the Early Byzantine period, a large number of fortifications were renewed in order to strengthen the existing defence system and prevent further barbarian penetration, whereas cases of completely rebuilding fortifications were rarer. Depending on the size of the tributaries of the Danube, that is, on the width of the bed and basin through which they flowed, the opportunities to penetrate into the interior of the province were that much greater. It is precisely in these places that fortifications were located to prevent the easy penetration of invaders. Forts were erected along the communication routes, for instance, at the

160

site

small fortifications town big medium sized fortifications with more than fortifications fortifications less than unknown size 10 ha 12 ha 0,51 ha 0,5 ha
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 14 4 2 2 1

Ue Poreke reke Veliko Golubinje Malo Golubinje Hajduka vodenica Tekija Sip Dijana Donje Butorke Pontes Rtkovo Glamija I Korbovo Vajuga-Karaule Milutinovac Ljubievac-Glamija Egeta Ue Slatinske reke Mihajlovac Mora Vagei Borej Akve RadujevacUe Timoka

total

Table No. 1. The distribution of fortifications according to their surface area

confluence of the Poreka River, the Slatina River and the Timok. Apart from that, fortifications also served to control the shallows across the Danube, like at Dijana and Milutinovac, as well as at the canal for bypassing the Danube cataracts (the Sip Canal), while they sometimes played an important role in the transport of the necessary goods and troops since there were docks within their walls (Hajduka vodenica, Dijana).

In analysing the surface area of the fortifications over the broader area of erdap (Map No. 2) that were in use during the Early Byzantine period, a provisional division was made according to which cities spread over an areal larger than 10 hectares, while the large fortifications had an areal of between one and two hectares. Fortifications of medium size occupied from 0.5 to one hectare, while small forts did not exceed a surface area of

161

0.5 hectares (Table No. 1). Finally, one may also single out fortifications, in which the surface area was not ascertained, as a separate group. However, we should mention that the said division has certain shortcomings, considering that some fortifications could have had suburbs that were not inhabited all the time but served for the accommodation of livestock when danger arose. The most numerous group consists of small-sized fortifications, encompassing 14 forts (77.78 %), followed by large fortifications that were recorded on two localities (11.12 %). Nevertheless, cities and medium-sized fortresses, which were observed individually were the fewest (5.55 %), while we have no data about the surface area of four fortifications.148 Based on the available data, which in some case is extremely scarce, the existing ramparts were reconstructed on six localities during the Early Byzantine period, that is in Tekija, Sip, Dijana, Pontes as well on the localities of Vajuga-Karaule and Akve, where the said renovation can be assumed, whereas new fortifications were erected in nine cases (Vasi, Kondi 1986: 555). On six localities, the walls of new Early Byzantine fortifications were erected around the existing burgi of Late Antiquity, thereby increasing the surface area that was defended and strengthening the existing walls, given that in this way double defence walls were formed. This involved Hajduka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo Glamija I, Ljubievac, Mihajlovac, Mora Vagei and Borej. In the case of the confluence of the River Slatina, the said principle was not applied perhaps due to the excessive damage on the burgus, since the new fortress was shifted further upstream than the earlier erected walls. Whereas in Milutinovac, the fort was erected on a location where traces of earlier, ancient fortifications were not attested, however, traces of buildings did exist which can be linked with the Dacians. Finally, one should mention that in the case of seven forts, we have no data that can shed light with any certainty regarding their connection with the earlier phases of fortification building (Ue Poreke reke, Veliko Golubinje, Malo Golubinje, Korbovo, Egeta, RadujevacKaramizar, Ue Timoka), while for the Ue Poreke reke and Egeta, we do not possess enough confirmed data on the existence of new fortifications that were erected during the 6th century. As we can see, the largest number of fortifications consisted of small forts, the surface of which did not exceed 0.5 hectares, which testifies to their purpose. Namely, the reduced population of the Empire called for a less numerous army, which also led to changes in the method of warfare, which now focused on defensive tactics. Therefore, the crew

that manned most of the fortifications along the erdap limes did not have the task of preventing enemy attacks but observing the border and sending information about eventual barbarian advances. The fortifications themselves were erected in keeping with the geographical features so that in the most inaccessible part (the section between the confluence of the Poreka River and the Sip Canal), there were only six fortifications, while in the part of the Danubian limes, which was open to territory occupied by barbarians by way of the Valachian Plain, we recorded 16 fortifications (Map No.2) Although the fortifications were erected principally for defence from incursions by barbarian tribes, at the same time they were the most exposed points of communication with them, through which trading was done. That is why the fortifications on the limes were also centres where goods were exchanged. The best illustration of this is the fact that in 447448 AD, among other things, Attila demanded that the frontier with the Romaic Empire be shifted south of the Danube by the distance of a five-day walk, and that the Illyrian goods market be moved to Naissus, instead of it being on the banks of the Danube (Prisci Fragmenta 7: I 2007: 912). The fortifications erected along the northern frontier of the Empire were distinguished by a diversified life, in which people were primarily occupied with military activities, but it also features different economic activities and crafts, evidence of which are the mobile archaeological finds so far collected during the archaeological excavations in the erdap region. When erecting the fortifications beside the facilities intended for military purposes, other buildings were also constructed mostly in the opus mixtum technique, while their roofs were covered with tiles. In addition to buildings, a road, as well as a suitable water and sewage system were built beside the buildings inside the fortifications, the existence of which was proved by a find of lead pipe (Cat. No. 755). Apart from that, less representative facilities also existed, which were erected in a rather more modest way by using rough or slightly hewn stone bonded with mud, daub, or mortar. The said facilities also had tile roofs, evidence of which is to be found in finds of this type of material unearthed in the Ue Poreke reke and the Rtkovo Glamija I localities (, . 1984: 286; Gabrievi 1986: 7172). The existence of wood in parts of the structures was indicated by the remains of beams that had been charred, window-frames and doors, as were various construction elements used for fixing and consolidating the wooden sections of buildings.

148 The same types of fortifications were noticed in the hinterland of the province Dalmatia. Cf. pehar 2008a; 2008b.

162

type

number of specimens

distribution in percentages
58,06% 25,81% 12,90% 3,23%

Balkan type Asia Minor type Lamps on foot Ovoid shaped lamp

18 8 4 1

total

31
Table No. 2. The typology of ceramic lamps:

100%

These having been mostly made of iron, such as different types of nails (Cat. Nos. 255291), clamps (Cat. Nos. 292305) and a hinge (Cat. No. 306). Besides construction elements for fixing, metal sections of doors made of bronze and iron tell us about the appearance of residential buildings during the Early Byzantine period. In the course of investigating the Early Byzantine horizon in the erdap fortifications, parts of devices for locking doors were found, such as the metal plating of locks, exclusively made of bronze (Cat. Nos. 307310). Besides them, were also documented iron parts of lock mechanisms (Cat. No. 311), a padlock (Cat. No. 312), as well as keys of different shapes and dimensions (Cat. Nos. 313317). Apart from doors, during the construction of buildings windows were also installed, the existence of which was proved by the fragmented finds of window-panes, made primarily of glass that was produced in a broad spectrum of colours (Cat. Nos. 319328). When the sun shone, the multi-coloured window-panes gave a certain colour to the light in the interior of the building. On the other hand, thin, whitish-coloured leaves of mica, cut in the shape of rectangular little plates (Cat. No. 329) were also used for making window-panes, which were then perforated and connected by lead rivets and placed in wooden frames. In addition to sunlight that was regulated by means of windows, there was also lighting at night. This was provided by static or movable lighting equipment. The first group consisted of lamp holders (Cat. Nos. 330334), as well as specimens of glass lamps with conically shaped lower sections (Cat. Nos. 335352). The other, much larger group consisted mostly of ceramic lamps (Cat. Nos.

353383), although a bronze specimen (Cat. No. 348) was discovered, as well. Based on the accepted divisions, the ceramic lamps were classified as lamps of the Balkan and the Asia Minor types, lamps of ovoid shape, and lamps on a foot (Table No. 2). The most frequent were the so-called Balkan type (18 specimens i.e. 58.06 %), which was actually characteristic for this region of the Eastern Empire. There were fewer specimens of the Asia Minor type, eight in all (25.81 %), lamps with a foot were represented by four finds, i.e. 12.90 %, and there was one specimen of an ovoid shaped lamp, that is, 3.23 %. Besides lighting equipment, part of the hinge from a chest of smaller dimensions (Cat. No. 318), as well as a fragment of furniture made of bone (Cat. No. 199), offer a modest insight into the inventory of the households in the erdap fortifications. Unfortunately, the collected quantity of finds that could be described as household utensils is extremely modest so that it does not offer a clear, documented insight into this domain of life in the Early Byzantine fortifications. The picture of household furniture is, to some extent, complemented by glass vessels (Cat. Nos. 144), which were principally represented by multi-coloured specimens of cups with a stem (Cat. Nos. 139), a grindstone (Cat. No. 573), as well as two fragments of a stone mortarium (Cat. Nos. 574575). According to all the data presented so far, the most numerous type of household inventory consisted of finds of glass cups, the use of which was widespread during the paleo-Byzantine period. Additional evidence of this lies in the number of specimens of this type of find discovered inside the residential and artisans complex in Cariin grad, in

163

the south-western quarter of its Lower Town. Given that we encountered an extremely large number of finds of glass vessels in the said area, one may assume that they were used by all layers of the population. According to what we have learned so far, the view prevails among professional circles that during the period of Late Antiquity, the primary production of glass took place in the manufacturing centres in the East. The discovery in Cariin grad of the remains of glass making workshops and the raw materials (Ivanievi, Stamenkovi 2009), to make glass indicates that glass was also manufactured in the Balkans during the 6th century, testimony of which is also the find of raw materials for making glass, on the locality of Gornji Streoc (Ivanievi, pehar 2006: 143, fig. 4/11). One should not exclude the likelihood that a glass manufacturing centre actually existed in Cariin grad, from where it was distributed to the wider region (Ivanievi, Stamenkovi: 2009). The numerous fortifications, attested during archaeological research in the region of erdap, were erected primarily for the accommodation and protection of military units. The numerical strength of the enemy required a new strategy of defence, seeing that the available population was largely reduced, owing to constant battles with assailants, and to epidemics of smallpox or the plague (541542), which reduced the numbers of the population by nearly 40 %, as was the case with Constantinople (Geyer 2002: 41; Laiou 2002: 44). The erection of numerous fortifications on the frontiers of the Roman Empire led to a defensive technique of warfare that was primarily based on manning the interior of the fortresses with fewer troops. Thus, along the Danube, in the territory of the province of Moesia I, Dacia Ripensis, Moesia II and Scythia, there were 104 military garrisons. The soldiers stationed in the said fortresses, were the limitanei milites, formed during the 5th and the 6th century. In this way, part of the Romaic population was conscripted to military service in return for the awarding of land, thereby laying the foundations for creating what were later to become the themes (Zuckerman 2004: 145167). Besides that, certain barbarian tribes started being engaged in the capacity of federati.149 Also, more mobile units were created in which there were fewer troops, with the basic military formation consisting of a detachment of a strength of 300400 men, 30 or 40 of them armed with bows and arrows and the others with spears. If it was necessary, these basic units could be combined to form larger formations (Dennis, Gamillscheg 1981: 7591). All these changes were required by the new method of warfare in which

significant military forces, first of all cavalry, lay in wait for the enemy in the interior, while the frontier troops were responsible primarily for observation and sounding the alarm. Therefore, the assumption prevails that at the end of 4th century in small forts, which were the most frequent along the Danubian limes, units of a maximum of 500 men were stationed, while the main strategic centres could have had 1,000 to 1,500 troops, in which the ratio of infantry to cavalry was 2:1. Accordingly, we may conclude that in that period, the limes from Singidunum to the confluence of the Danube in the Black Sea was defended by forces of around 44,000 soldiers, 12,500 of whom were in Moesia I, 11,500 in Dacia Ripensis, 10,500 in Moesia II, and 9,500 in Scythia (Whitby 2007: 143). During the 6th century, the section of the erdap region between the confluence of the Poreka River and the confluence of the Timok belonged to the prefecture of Illyricum, the military forces of which were commanded by the magister militum per Illyricum. Under his command was one legio palatina, eight mobile legions (legio comitatensis), nine other legions (legio pseudo-comitatensis), six auxiliary detachments (auxilia palatina), and two special detachments (vexillatio comitatensis). Apart from that, in the northern frontier lying regions of the prefecture, as lower-ranking commanders who could take action with some measure of independence were the doux of Moesia I and the doux of Dacia (Ripensis?), who under their command had four to six legions, as well as over 40 auxiliary units ( 1980: 20). The Romaic military forces were divided into two arms, the naval and the land troops, consisting of the infantry and the cavalry, which also represented the strike force. The basic advantage of the cavalry lay in its ability to rapidly traverse vast distances, making it possible to launch surprise attacks and swiftly withdraw, or even entice the enemy into an ambush. The weapons used in battle, according to the generally accepted divisions, can be classified into defensive (shield, armour) and offensive, whereas the finds of offensive weapons included those used in close combat (sword, spear, knife), and warfare at a distance (lance, bow and arrow). The said items of weaponry were used in different combinations, depending on the military arm. Thus, the basic weapons of the Romaic cavalry consisted of bows and arrows, swords, as well as armour and shields. On the other hand, infantrymen could be armed with swords, shields and armour or, only with swords or spears, while the archers constituted a separate group

164

armed with bows and arrows. During archaeological excavations in the fortifications on the right bank of the Danube, different items of weaponry were collected over the broader area of erdap. Thus, a sword was unearthed (Cat. No. 677), as were several handles of shields (Cat. Nos. 678681), two fragments of an umbo (Cat. Nos. 682683), two specimens of spears with a laurel-shaped tip (Cat. Nos. 684685), and three specimens with tips in the shape of a willow-leaf (Cat. Nos. 686688). Besides these, the finds of this kind of material included specimens of the coating from a reflexive bow (Cat. Nos. 693695), as well as different kinds of darts (Cat. Nos. 696727). The tribulus, in the shape of a four-pronged briar, was used as an obstacle against cavalry (Cat. Nos. 659662), the sharp thorns of which pierced the soft tissue on horses hoofs. The most numerous type of weapon consisted of specimens intended for long distance warfare, of which there were 35 specimens. It is interesting to note that there was not much difference in the types of darts, with the exception of a single specimen of the so-called Mediterranean type. This situation suggests that different shapes of darts could be used at the same time and that their diversity depended on their purpose: for hunting or for waging war. The other types of weapons were almost equally represented, for instance, six fragmented finds of shields were unearthed, five spearheads, four tribuli, and one fragmented find of a sword. The perceived features of the diverse types of weaponry, in which weapons intended for combat at a distance were dominant, correspond to our hitherto information according to which the cavalry, who were equipped with bows and arrows and whose existence was confirmed in the region of erdap by three specimens of horses harnesses (Cat. Nos. 728730), played a crucial role. Although the forts were primarily erected in order to fulfill a military function, apart from military detachments, they also housed members of the civilian population, i.e. representatives of the administration and the ecclesiastical organisation, as well as farmers, artisans, merchants, fishermen, and suchlike, who made it possible for the fortress to have a functioning economy. Judging by the diverse tools and utensils that originated in the Early Byzantine layers of the erdap fortifications located on the right bank of the Danube, the activities the forts inhabitants engaged in, which included soldiers, were of a diverse nature. We singled out agriculture as the first aspect of economic activity, which consisted of farming the land and cattle-raising. Given that in the course of the 5th to the 7th century, the large agricultural

holdings - villas - vanished after a series of barbarian invasions in Illyricum, farming activities were done in the neighbourhood of the fortress (Henning 1987: 3540, Abb. 11). Finds of hoes (Cat. Nos. 385387), mattocks (Cat. Nos. 389391), and pick-axes (Cat. Nos. 392397) indicate the developed cultivation of the soil, testimony of which is the find of a two-pronged hoe (Cat. No. 388), which served to till the soil around the vines in vineyards. In the view of J. Hemming, this type of find, dating from between the 5th and the 7th centuries, is characteristic of the regions of the Empire that were south of the Lower Danubian Basin (Henning 1987: 77, Abb. 33). Another aspect of crop-growing activities is illustrated by scythes (Cat. Nos. 398401) and sickles (Cat. Nos. 402409) which served to cut grass and harvest crops, as well as pruning knives of different sizes (Cat. Nos. 410417), the largest specimens of which were most probably used for clearing forestland or for cultivating orchards, while the smaller ones were used in the cultivation of vineyards. Like the two-pronged hoes, the pruning knives used in the cultivation of vineyards during the 5th to the 7th century were principally linked with the regions south of the Lower Danubian Basin, where the tradition of processing grapes continued, seeing that this territory was still populated by Romaic inhabitants (Henning 1987: 9394, Abb. 45). In contrast to the many different tools used in crop-growing, very few finds directly indicated the existence of cattle-raising because only two specimens of cow-bells were documented (Cat. Nos. 418419). Nevertheless, cattle-raising played an important role in the life of the Romaic population, evidence of which are the numerous finds of tools for processing wool and leather, which we shall discuss later, in more detail. Another activity was wood-working, which had many purposes and uses, given that wood was used as one of the basic raw materials in the construction of buildings and for producing furniture, toolhandles, weapons, fuel and so on. The many uses of wood led to the manufacture of various tools that were used in the particular stages of wood processing, starting with the felling of trees, right up to manufacturing finished products, as evidenced by the discovery of axes (Cat. Nos. 420430), planes (Cat. Nos. 431433), and scrape irons (Cat. Nos. 434442), as well as ordinary chisels (Cat. Nos. 443453). Stone-working was also another craft in the erdap forts, considering that stone was one of the basic building materials, Archaeological confirmation of the said activity, for the present exists in only one specimen of tool (Cat. No. 455), which, to all appearances, was used in the final processing stage for transferring smaller pieces of stone.

165

Although numerous metal objects originated from the erdap region, judging by the few collected specimens of the relevant tools (Cat. Nos. 456457), metal-working as a craft, as well as the absence of archaeologically documented foundries, hardly existed at all inside the fortress walls. In this respect, however, one should maintain a degree of reserve, seeing that the small number of tools intended for this type of craft was most probably due to the scale of research that was done. A particularly developed type of craft was the production of bone items, which was very widespread in the region of erdap. Besides finished products of bone, a significant number of semi-products was also gathered (Cat. Nos. 211234), which indicates that the bone was processed by local craftsmen, inside the fortresses in the localities of Hajduka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo Glamija I, LjubievacGlamija, Ue Slatinske reke, Mora Vagei and Akve. Parallel to the aforesaid crafts there was also wool and leather-processing, which refers indirectly to the existence of small and large cattle, which, besides meat and dairy products, also provided much needed raw materials such as wool, leather and horn. Wool processing, from which clothing was later made, was a lengthy process during which a variety of tools were used in the different production phases. Thus, scissors (Cat. Nos. 458471), were used to shear the sheep, after which the wool was washed and dried and then combed with iron carding combs (Cat. Nos. 472477). Further processing entailed the spinning of wool into thread and finally weaving, which later made it possible to produce garments. Evidence of this manufacturing process was verified in the finds of bronze and iron distaffs (Cat. Nos. 478495), as well as differently shaped whorls made of clay (Cat. Nos. 496512), lead (Cat. No. 513), stone (Cat. Nos. 514516), or bone (Cat. Nos. 517530). Besides wool, leather was also produced, from which items of clothing and footwear were made, satchels, straps, harnesses, belts and so forth. The process of making leather began by removing the skin from the animals body, after which it was cleaned by means of special, semi-circular shaped knives and scrape irons (Cat. Nos. 531541), after which the skin was dried and then treated. Of the tools used for the finalisation process, a number of punches were discovered (Cat. Nos. 542545), by means of which circular openings were created. During excavations, specimens of needles for sewing clothes (Cat. Nos. 546547) were also unearthed. Judging by the collected finds of appropriate tools for this kind of economic activity, one can see that the processing of wool was the most important

domain of economic activty in the broader region of erdap (Graph No. 1). Tools connected with fishing as another kind of economic activity constituted a separate group. As the erdap fortress was located on the bank of a large river that was rich in fish, fishing on a large scale was mainly done by means of nets, testimony of which are finds of bone and the iron needles required for weaving, and repairing nets (Cat. Nos. 548550), as well as clay weights of different shapes for weighing down the nets (Cat. Nos. 551560). Besides catching fish on a large scale, fishing by means of fishing lines was also done, as we can see from the numerous finds of fish hooks (Cat. Nos. 561567), as well as a weight for a float (Cat. No. 568). The preparation of food was another type of activity, proof of which were the iron handles of pots (Cat. Nos. 569570), a cleaver for chopping meat (Cat. No. 571), and a hook (Cat No. 572), which suggest the existence of the butchers trade. Besides butchery, the existence was recorded of the bakers trade, indirect testimony of which we find in a grindstone (Cat. No. 573), which served to grind wheat, and several collected pastry scrapers (Cat. Nos. 576579). Among the finds intended for food processing were two specimens of mortarium (Cat. Nos. 574575), which was a customary item among household utensils. The most numerous finds of utensils for preparing food were knives of different shapes (Cat. Nos. 580618) although, because of their universality, one may consider them to be auxiliary tools that can be used for many purposes. Judging by the number of agricultural tools (36 items), as well as the number of specimens of tools for wool and leather processing (90 items), one may conclude that farming played the leading role in the economic life of Early Byzantine fortresses (Graph No.1). Agricultural activities focused on crop-growing, which was done in the narrow fertile valleys of rivers, as well as vinegrowing, fruit-growing, and cattle-raising, which certainly went on, on the slopes of the mountains that rose in the hinterland of the erdap region. The various aspects of agriculture point to a relatively large choice of nutritive raw materials, as well as articles for export, such as meat, processed milk products, leather, wine and suchlike. If one were to observe the structure of agricultural tools, one would remark that 77.78 % of the tools belonged to the crop-growing domain, 16.67 % to cattle-raising, and 5.56 % to vine-growing. On the other hand, a large number of tools intended for producing wool and leather indicates that cattle-raising played a more important role than crop-growing. Still, one should not forget the fact that wool and leather

166

processing, were nevertheless an aspect of handicraft and primarily testify to the degree of using raw materials and not to the relationship between cattle-raising and crop-growing. Although the fields and meadows were beyond the fortress walls, the people who cultivated them did not live in villages near the farmland but sought refuge inside the fortress walls. The presence of a village population in an urban area, on the other hand, testifies to the process of ruralisation that swept through the urban centres of the Romaic Empire during the 6th century, as was the case with Sirmium and Cariin grad where finds of agricultural tools were recorded even though it was a large and important ecclesiastical centre (, . 2003: 239258). The said process was recorded in the territory of the whole Empire during the Early Byzantine period, in which the gradual deterioration of the cities was evident, while a specific type of settlement appeared, the so-called secondary centre, representing a transitional type of settlement between a village and a city (Morrison, Sodini 2002: 177179). Illustrating this thesis is the fact that as opposed to agriculture, craftwork, with the exception of the aforesaid wool and leather processing, was far less frequent (Graph No.1), seeing that other than leather and wool, only wood, metal, and bone were processed. Since specimens of tools for producing more intricate woodwork were not attested in the broader region of erdap (punches, drills ), one may assume that wood-processing inside the fortress mainly focused on carpentry. The scarcity of tools for stonework was most probably due to the
80 70 60 50 40 30 20 10 0
80 70 60 50 40 30 20 10 0

amount of archaeological research that was done although one should not exclude the possibility that stone working was done outside the fortress. On the other hand, the scarcity of tools used in metalworking (two items) points to the fact that foundries, where the repair of tools and military equipment could be performed, were outside the fortress walls. The processing of bone, however, was confirmed by numerous finds of finished bone objects, primarily combs, and also by the semi-finished products attested on eight localities, which clearly indicates the existence of workshop centres in this part of the Danubian limes. In addition to farming and diverse crafts, trading was also an occupation in the erdap fortresses, given that some fortresses had harbours (Hajduka vodenica and most probably Dijana and Akve), where a variety of goods were delivered. Precisely because of this, money changing existed inside the fortresses where large monetary denominations were exchanged for smaller ones and their exact value was verified. Given that gold coins constituted the basis of the monetary system, the fundamental difficulty in money changing was the fact that as a result of protracted use and because the edges of coins were sometimes clipped off, some specimens of coin lost weight. On the other hand, the appearance of forged coins was not unusual. In order to avoid these problems, precision scales of smaller dimensions and weights were used to weigh coins and thereby determine their market value. The equipment used for weighing coins and money-changing was attested in Hajduka vodenica, where bronze scales were buried as part of

Graph No. 1: The representation of economic activities according to discovered specimens of tools 167

s or agri ki cul n g tur to al to m ol ols wo et s od al wo wor kin rk g in to ol g m s e t o t sto al o wo l ne rk s in w g or to ol s ktio to s n ng ol ew sf toork or to oinlg s to pr ols ol f oc or s to es pro ol sin ce s s f too or ls f g w sing o wo pr or p oc roc ol ol e es sin ssing le gl ea athe r th e f is r hi to ng of ish ls to ol fo to s i r n p ol rg oc sf teo ss or oin lsg pr fo oc od es sin gf oo d dw

ag ric ul tu

wo o

ra l

to ol

a hoard, along with 29 gold solidi, a tremissis and weights. The said discovery confirms the existence of money changing activities in this fortress, which, because of its harbour, was a place where goods were delivered by ship from distant places in the Empire by way of the Danube. On the other hand, this fortress was most probably a particular type of collecting station for local products, which were then dispatched by ship to their final destinations. Besides Hajduka vodenica, several finds of scales of the same shape were discovered in Dijana (Cat. Nos. 235237) while the find of a pan originated from Ue Slatinske reke or Ljubievac, (Cat. No. 238). Besides scales, the money-changers equipment included weights, which could be made of bronze or glass. According to their purpose, one can classify the collected specimens as mercantile (Cat. No. 239), or monetary weights (Cat. Nos. 240249). The mercantile weights consisted of massive ceramic specimens of weights (Cat. Nos. 250254), which were used for a large weighing machine. Trade which went on in the erdap region was primarily of a local nature. Nevertheless, there was also inter-regional trade so that in this region, besides money, which arrived from the large urban centres, primarily Constantinople and Salonika, different kinds of goods arrived, which were intended both for the Romaic, as well as for the barbarian population (Bavant 2004: 332333). On the basis of information so far, one may assume that certain kinds of finds belonged to imports, such as lamps of the Asia Minor type, whereas a slightly more reliable testimony of trade between the broader region of erdap and certain parts of the Empire, mainly through the waterways, exists in certain forms of ceramic vessels, primarily amphorae, which were attested in the erdap fortifications. However, the presence of amphorae can also be linked with the transportation of the goods needed by military units, as was the case on the locality of Svetinje near Viminacium (, . 1988: 24). On the basis of the conclusions of Lj. Bjelajac, who identified amphorae from Pontes (Bjelajac 1996: 6772, 7778, type XX, XXII) and from Africa (Bjelajac 1996: 8591, 9293, type XXVIXXVII, XXIX), in the broader region of erdap on the localities of Hajduka vodenica, Tekija, Dijana, Pontes, Milutinovac, Mihajlovac, Ue Slatinske reke and Akve, it is possible to observe from which areas of the Empire, the imported goods reached the region of erdap. Judging by dated analogies, the said types already appeared in the IV century although they reached their peak during the 5th and 6th century, while the Pontes amphorae were also attributed to the beginning of the 7th century, primarily in the regions of the Lower Danubian Basin (Bjelajac 1996: 7293).
168

Besides a review of the social-economic structure of the population of erdap fortresses, mobile finds collected during research in this region provided details on the manner of clothing, and on the inhabitants aesthetic needs and preferences. Various materials were used for producing clothing accessories and jewelry and, apart from metals (most often iron and bronze), sometimes bone was used, as well as glass. During archaeological research in the area of erdap, several groups of these types of find were documented, such as sections of belts (Cat. Nos. 4568), fibulae (Cat. Nos. 69130), pins for fastening clothing (Cat. Nos. 131134), rings (Cat. Nos. 135142), bracelets (Cat. Nos. 143163), earrings (Cat. Nos. 164172), beads (Cat. Nos. 173178), bone amulets (Cat. Nos. 179180), and parts of satchels (Cat. Nos. 181191). Costume and jewelry were primarily a way to show that one belonged to a particular ethnic group, and it also had social and economic implications so that particular finds of this kind of material can be viewed as specimens that were mainly though not exclusively characteristic of members of the Romaic population, seeing that these items were also encountered among the barbarians. Three buckles with metalwork of the SalonaHistria type were singled out as typical Early Byzantine products (Cat. Nos. 4547), as well as two so-called Sucidava buckles (Cat. Nos. 4849). The specimens of Salona-Histria buckles had appropriate parallels in the territory of the eastern Empire although they were also to be found in the region controlled by the Avars (Kiss 1996: Taf. 50/6; Garam 2001: 109, Taf. 75/2). The Sucidava type of buckle was also to be found in the original territory of the Germanic population (Schulze-Drrlamm 2002: 235, Abb. 89/3). The broad areal of the distribution of Early Byzantine buckles from the second half of the 6th and the first half of the 7th century testify to the process of acculturation, to which the barbarian tribes were exposed. Besides the typical buckles of the Early Byzantine period, we may single out three buckle tongues discovered at Hajduka vodenica, which were made of silver, coated with gold (Cat. No. 68), as important and typically representative Byzantine finds. The materials from which they were made is also interesting, considering that in the broader erdap region during this period, with the exception of coins, specimens of material culture made of precious metals were rarely attested. The numerous finds of clothing accessories and jewelry, collected during the investigation of the forts on the section of the right bank of the Danube between the Ue Poreke reke and the

Ue Timoka, were diverse but relatively simple, modest specimens mostly made of bronze and iron and occasionally of glass and bone. The exceptions to this were the three specimens of the goldplated silver buckle tongues discovered at Hajduka vodenica (Cat. No. 68). The choice of materials and the manner of producing the metal and bone accessories and bronze jewelry, with the periodical appearance of bone and glass, indicated a population of modest economic potential that lived in the frontier region of the eastern Empire, which was almost constantly exposed to attacks by different barbarian tribes. The most numerous finds of costume accessories, which one can reliably claim to represent Early Byzantine products were the numerous specimens of fibulae. The fibula was the basic element women used to fasten their clothing and was most often attached at the breast ( 2004: 192). Based on their features, one may distinguish fibulae with a back turned foot and a coil made of bronze (Cat. Nos. 6988), as well as fibulae with a back turned foot and a pseudo-coil, also made of bronze (Cat. Nos. 89126) or iron (Cat. Nos. 127129). Although both kinds of fibulae appeared at the same time (during the 6th and 7th century), the fibulae with a turned back foot, in the development of which three stages were observed, based on the ratio of the width of the foot and of the bow, and on the ornamented part of the fibula, are considered to be slightly older. Thus, fibulae, in which the width of the bow and the foot were identical and the foot was decorated, appeared as the earliest type. During the second phase, the width of the bow increased, and the ornamentation appeared both on the bow and the foot, while in the third phase, a much broader, ornamented bow was predominant (Uenze 1992: 146154). In contrast to the fibulae with a turned back foot, the fibulae with the pseudo-coil on the transition of the bow into the foot had raised ribs, on which the ornamentation was to be found exclusively on the bow, while the foot was mainly undecorated, although sometimes ribs could appear on it. As for jewelry, fewer finds were unearthed which one could describe as being mainly typical of Early Byzantine material culture. A bronze bracelet of the open type with circular beaten ends, engraved with a motif in the shape of a cross (Cat. No. 143), as well as a composite earring made of bronze wire, fine metal plate and glass, fixed in a particular setting (Cat. No. 164), can be singled out as characteristic specimens. Finally, there were finds belonging to the domain of costume accessories which consisted of

pieces of small, mainly leather or cloth satchels, and the finds of iron, semi-circular buckles (Cat Nos. 181185) which testify primarily to their appearance, though they were often mistakenly classified as flints. Besides these, there were also bone buckles that had a rectangular shape and rounded edges, which could be very richly ornamented with motives of concentric circles (Cat. Nos. 186-190), as well as the find of a buckle for a satchel, of the Papa type, which is linked to the end of the 6th and the first half of the 7th century (Cat. No. 191). The relatively numerous finds of costume accessories and jewelry that originated over the broader erdap region, were principally made of bronze and iron, while the use of bone and glass was a little rarer. The choice of much cheaper materials as well as the simple handwork suggest the limited economic potential of the inhabitants in the erdap forts, who were unable to buy expensive kinds of buckles, fibulae or jewelry but were obliged to content themselves with simply made items produced on a large scale. The extent to which simple and cheap products were used in this region is illustrated by the fact that on the section between the confluence of the Poreka River and the confluence of the Timok, only three specimens of silver, gold-plated buckle tongues were recorded, as well as a silver earring, which could indicate a slighter wealthier individual. The review of material finds from the Early Byzantine period so far has dealt with the economic activities of the population and with the way in which they dressed. But apart from that, the movable finds collected on the broader erdap region, to some extent, shed light on the other aspects of life, such as the maintenance of hygiene and embellishment, testimony of which lies in finds of razors (Cat Nos. 616522), which one should primarily link with the male population, as well as tweezers (Cat. No. 623), and two fragmented stone palettes (Cat. Nos. 624625), which were most probably used by the female population. A separate, very numerous group of these finds consisted of a large number of two-row combs made of bone (Cat. Nos. 626656), as well as the specimen of a single row comb (Cat. No. 657), and part of a sheath for a comb (Cat. No. 658), which were often very richly ornamented. We do not know much about the other aspects of life that went on inside the erdap forts, given that the evidence of them are the few items that have been discovered, such as bone dice (Cat. No. 206), pipes made of hollow bone (Cat. No. 207208), and stili (Cat. Nos. 669671), which could testify to the existence of literacy, or medical instruments (Cat. Nos. 672675).

169

As regards the religious aspect of life that went on in the erdap forts during the Early Byzantine period, we have very little data. Namely, during the archaeological research on the section of the right bank of the Danube between the confluence of the Poreka River and the confluence of the Timok, basilicas were attested only on the localities of Hajduka vodenica, Dijana, Vajuga-Karaula and Akve (Map No. 2). Given that the majority of the erdap fortifications were examined by means of test pits, the possibility remains that the small number of churches was not a true reflection of circumstances in the field but the result of incomplete investigation. The main Christian centre in erdap was Akve, where a bishop had his seat during the 4th century (Zeiller 1918: 154). Although this episcopal centre was mentioned fairly early, its fate was little known during later periods, in which not even archaeological data has been of any great help, seeing that most of the areal of the former city has not been researched. Based on the preserved written data, we know that the region of Illyricum in which the section along the right bank of Danube between the confluence of the Poreka River and the confluence of the Timok was part of the archbishopric based in Salonika until the year 535, when a new archbishopric was formed with its centre in the city of Justinian Prima was formed ( 2004: 3738, 4344). Judging by the available data, the process of the reoccupying the forts in the region of the erdap limes, after the Hunic conquest in the middle of the V century, most probably began during the time of Anastasius I, only to reach its culmination during the rule of Justinian I. In an attempt to clearly define how the process of renewal of the limes unfolded in the broader area of erdap, we encounter numerous difficulties, given that our knowledge of events in the central Balkans during the second half and the end of the 5th century, is very scanty and incomplete. A much better situation prevailed during the 6th century when written sources, as well as finds of coins and their circulation indicated the economic circumstances in the state, which otherwise depended directly on its military-political position. The collected coins, with the exception of the gold coinage of Leo I and of Zenon, suggest that a more significant flow of money began during the reign of Anastasius I, from 497/498, to be precise. The culmination, which is also evidence of the economic progress of the state, was attested under the rule of Justinus I and Justinian I, and only during the rule of Justinus II, was there a gradual decline

in the Romaic economy, accompanied by an ever decreasing inflow of money. The last known specimens of coins discovered in the broader area of erdap on the right bank of the Danube, belonged to Maurikios and are dated to the period of 587/588, whereas it was impossible to determine the emission period for three specimens. The calculation of all bronze nominals in the value of folles, wherein the value of the coinage of 16 nummia was equated with semi-folles, enabled an insight into the circulation of coins across the broader area of erdap. After the collapse as a result of attacks by the Huns in the middle of the 5th century, the circulation of coins was renewed in the time of Anastasius I. In his reign, monetary circulation was resumed both in Sirmium (Popovi, V. 1978) and Naissus ( 2005), while the earliest coinage in Viminacium is connected with Justinus I ( 1988), as well as Singidunum ( 1987). In the region of northern Illyricum, like in Sirmium, the coinage of folles prevailed during the rule of Justinus I and in the first half of the rule of Justinian I, whereas later, the semi-follis took precedence. A further decline in the minting of coins issued after the reign of Justinus II, and ceased completely first of all in Singidunum where the last coins were struck in the year 577/578 ( 1987), and subsequently in Sirmium (Popovi, V. 1978), where the last known specimen was dated to the year 578/579. In the broader region of erdap, the last emission of coins was attributed to Maurikios, and dated from 587/588, which is connected with the fact that the erdap fortifications fell during the nineties of the 6th century. In contrast to that, the last coinage in Viminacium is connected to the year 592/593 ( 1988). The circulation of coins held out the longest in the vicinity of Naissus, where the last coinage (Hexagram) is attributed to Heraclius, i.e. to the period of 615625 ( 2005) (Graph No. 2). It is also interesting to note that on the other side of the Iron Gorge, in Olthenia, most of the coins were attributed to the rule of Justinus II, after which a gradual decline in the production of coins followed, while the last specimens of coinage were dated to the reign of Heraclius (Oberlander-Trnoveanu 2001: 3360). Viewed through the prism of the mints, in the region of northern Illyricum, the most frequent coinage was that of Propontis (Constantinople, Nikomedia, Cyzicus), coupled with the fact that in the period of 518522, the mint in Salonika increased its production. The beginning of the rule of Justinus II signaled an increase of coins minted

170

in Salonika, from which source the army was evidently financed. On the other hand, the coinage from Antioch featured most frequently in the time of Justinus I, as well as in the first years of the rule of Justinian I (before the monetary reform of 538/539), after which they only appeared as individual coins. The striking frequency of specimens minted in Constantinople compared to other mints
7

was due to the importance of the Danubian limes for the defence of the Empires territory, which was under the direct command of the Emperor. That was the reason why the most numerous specimens of coins came from the capital, given that food supplies, reinforcements, as well as pay, arrived primarily on ships by way of the Danube (Petrovi, Vasi 1996: 18).

100

10

Sirmium
1

Singidunum Viminacium Djerdap Naissus

0,1
2

0,01
1

0,001
497/498 512/513 507/508 502/503 527/528 522/523 517/518 542/543 537/538 532/533 557/558 552/553 547/548 572/573 567/568 562/563 587/588 582/583 577/578 602/603 597/598 592/593 612/613 607/608

497/498

501/502

505/506

509/510

513/514

517/518

521/522

525/526

529/530

533/534

537/538

541/542

545/546

549/550

553/554

557/558

561/562

565/566

569/570

573/574

577/578

581/582

585/586

589/590

593/594

597/598

601/602

605/606

609/610

erdap

Sirmium

Singidunum

Viminacium

Naissus

Graph No. 2 A comparison of the circulation of bronze coins in the erdap region with certain cities in the region of the Dacian diocese and Pannonia II.

*********************
The restoration of Byzantine power along the right bank of the Danube at the end of the 5th or beginning of the 6th century, as well as the strengthening of the existing fortifications, unfortunately, did not lead to a desire for peace, given that the Empires northern frontiers were frequently under attack by barbarian tribes. The process of renewal in eastern Empire commenced by Anastasius was resumed during the period of his successor, Justinus I (518527), who very soon nominated his able and widely popular nephew Justinian as his heir, and in the last year of his reign, his co-ruler. Although by origin from the interior of the Empire, Justinian I was aware of the former importance of the Roman Empire and so, from the beginning of his rule, he aspired renew of its lost glory. First of all, Justinian commenced tax, monetary and legal reforms. But, parallel to these, he also worked on strengthening the frontiers of the Empire by means of renewing the existing and constructing new fortifications. During this venture, he erected and renewed about 460 fortifications in the region of Illyricum, in which 37 forts were renewed in the region of the city of Ad Aquas (Prahovo) alone, and he constructed another fortress (Procopius De aedificiis, IV 4: I 2007: 6465; Dagron 1984: 6). All of the activities he undertook were merely a preparation for the project that was to represent the principal feature of his entire rule. The re-conquest of lost territories ( 1969: 8788). No matter how visionary the newly enthroned emperor was, the brilliant men who worked with

613/614

171

him (Belisarius, Tribonian, Narses, John of Cappadokia) deserved credit for the achievement of his aspirations. Although the entire second half of the 6th century was marked by constant wars the Byzantines waged with different barbarian tribes, there are few written accounts that testify to the conflict in the region of the erdap limes. Soon, the Avars and Slavs imposed themselves as the chief rivals of the Byzantines on the northern frontiers of the Empire. They had different reasons for waging war. The Avars were exclusively focused on looting while the Slavs gradually settled in the region of northern Illyricum. The pressure of these two tribes was continually growing so that it was not until after signing a peace treaty with the Parthians in 591 that the Empire was able to oppose them. Nevertheless, even then, battles were waged mainly in the region of the Lower Danube, or military operations were launched around Singidunum. On the other hand, neither did the Avars hesitate and in the period between 593 and 596, they staged a series of attacks as a result of which the fortifications on the erdap section of the limes were destroyed, which can be seen from the halt in the circulation of coins produced in Salonika (Theophylacti Simocattae historiae VI 69, 11, VII 2, 45, 11: I 2007: 113121; Lemerle 1954: 291292; Popovi, V. 1975: 463464; Popovi, V. 1979: 623624). The Avars continued their attacks in 597, concentrating on Dalmatia (Theophylacti Simocattae historiae VII 12: I 2007: 121122). A two-year lull followed after which the Avars launched a fresh assault across the Danube, the aim of which was to lay siege to Constantinople (599-600), but it resulted in failure. The Avars then withdrew, only after having signed an agreement with the Byzantines that the latter could cross the Danube, which represented the border, only in the event of a campaign against the Slavs (Theophylacti Simocattae historiae VII 15: I 2007: 122; Pohl 1988: 156159). Soon, during the year 600, a Byzantine invasion followed in the region of Southern Banat and the Tisa River under the command of Priskus, in which the Avars suffered several defeats (Theophylacti Simocattae historiae VII 3: I 2007: 123124). A Romaic counter-attack resumed the following year, when a significant victory was scored near Viminacium, after which it seemed that the Avars would finally be routed. Nonetheless after unsuccessful operations conducted in Avar-held territory in 602, a military uprising broke out and a change occurred on the throne, which was usurped by Phokas (602610). Given that almost all the military forces were withdrawn to the capital due

to the clashes with Persia and because of possible insurrection, the northern frontiers of the Empire apparently remained unprotected, abandoned to the mercy of barbarian tribes (Theophylacti Simocattae historiae VIII 56: I 2007: 124126; 1956: 74; Pohl 1988: 159162). Still, this period of Early Byzantine history has not yet been explained fully, considering that different views exist regarding the events that occurred after the arrival of Phokas on the throne. The more acceptable view among the majority of scholars is that during Phokas rule, the northern borders of the Empire in the Balkans were open to constant barbarian incursions, principally by Slav and Avar tribes (Grafenauer 1950: 7475; Lemerle 1954: 292; Ferjani 1984: 85). Conversely, there are views according to which the Avars, Slavs and Langobards signed a peace treaty in 602. This was followed by the conquest of Istria and then, by an attack on Thrace. Phokas confronted with danger, in 604 signed a truce and paid tribute to the Avar leader. According to F. Barii, the truce was convenient for both sides, seeing that the Avars were shaken after several serious defeats, while the Byzantines considered the threat from Persia far more dangerous, therefore, they needed peace on their northern borders ( 1956: 7575). The absence of written sources regarding the Avar-Slav incursions during Phokas reign, as well as the absence of archaeological evidence (hoards of coins) that would indicate barbarian incursions, are conducive to this opinion. On the other hand, the small quantities of individual specimens of coins dating from the beginning of the 7th century indicate that, at this point, the region of northern Illyricum represented part of Byzantine territory over which the court in Constantinople only had nominal authority. It would appear, after the fall of the Danubian limes during the last decades of the 6th century, which in some cases was temporary, whereas in others, was of a more permanent nature, that a period followed with a unclear sequence of events and, in the course of the second decade of the 7th century during the rule of Heraclius, there was a fresh AvarSlav onslaught against the imperial territory where the remains or traces of central administration still survived to some extent. Among other things, suggesting this were several individual finds of coins belonging to Heraclius that were in circulation in the region of the central part of the Balkans until 615. It would seem that in the middle of the second decade of the 7th century, there was a large penetration by these two tribes, during which almost all the fortifications in the interior of the Balkans were

172

destroyed, leading to the total collapse of Byzantine authority and to the permanent settlement of the Slavs in these regions (Popovi, V. 1975: 489490; Popvi, V. 1979: 627631). The extremely hard times that were the dominant feature in this part of the Empire during the 6th century were not merciful to the Byzantine population so that besides the temporary defeats of certain forts, we know of a case in which it was decided not to finish a new fortress. Namely, the construction of the fortress that was commenced on the locality of Rtkovo Glamija I was never finished, most probably due to the danger from enemy attacks, and the walls remained incomplete. Viewed through the prism of the archaeological finds, one could, in certain cases based on accurately dated analogous finds, speak of the possible existence of life in the erdap forts at the beginning of the 7th century. Primarily testifying to this were analogous finds of the Salona-Histria type of buckle, which originated in the territory of Hungary, where they were dated to the end of the 6th, that is, to the first third of the 7th century (Kiss 1996: T. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), as well as the specimen of a buckle of the Papa type of satchel discovered in Dijana, which is dated to the end of the 6th or first half of the 7th century (Garam 2001: 110; Schulze-Drrlamm 2002: 224226). The finds of the Sucidava type buckle, of which we know the analogies from the Avar necropolis Dek G, grave No. 25 (Garam 2001: T. 61/8), dated to the end of the 6th century or beginning of the 7th century can be similarly classified. The specimens of ceramic lamps of the Asia Minor type may also have belonged to the beginning of the 7th century, seeing that corresponding parallels dated to the first half of the 7th century were documented to have been found in the location of a shipwreck near Jasi Ade (Vitelli 1982: 193, L12, fig. 9/34). Still, as the said specimens do not originate from stratigraphically, clearly defined ensembles, one cannot reliably speak of the existence of life at the beginning of the 7th century. However, one can only speculate on the possibility that such a situation developed and only future excavations, combined with the sources that are still preserved, can give a suitable and definite answer.

Regardless of whether the erdap limes ceased to exist at the end of the 6th or beginning of the 7th century, the fortifications on the section along the right bank of the Danube between the confluence of the Poreka river and the confluence of the Timok became deserted over a longer period of time, after the end of Byzantine domination. During the early medieval period, first of all the Ue Slatinske reke locality was settled in the 89th century and subsequently (Jovanovi, Kora, Jankovi, . 1986: 384387), Pontes, in the period from the 9th to the 10th century (, , - 1984: 2527; 4447; Vasi 1997: 150; Vasi 1999: 3435). On the other hand, on Ue Poreke reke, Hajduka vodenica, Pontes, Vajuga, Egeta and Mora Vagei, the remains of settlements and necropoles were seen to have existed throughout the high medieval period. Based on the collected and presented finds of Early Byzantine material culture, one may observe that besides being manned by troops, the inhabitants of the erdap forts were of relatively modest potential, who were primarily engaged in agriculture, although some kinds of crafts or trades were clearly represented, such as wool and leather, or bone processing, as well as in a certain level of trading. In addition to the finds of agricultural tools inside the city walls, the ruralisation and disintegration of the former way of life was confirmed by a relatively modest group of costume accessories and jewelry, and only four finds produced from precious materials, and it seems, by the very poor church organisation. Judging by the finds of remains of material culture, this mixed population of military troops and farmers, whose economic potential was modest, differed very little from its compatriots in the interior of Illyricum. Nevertheless, the fact that the inhabitants of the erdap fortifications were on the Empires front line of defence made life significantly more difficult in this region, considering that they were exposed to overwhelming barbarian attacks. Despite its adaptability and determination, the population of the erdap fortresses was unable to sustain itself in the face of a far more powerful adversary, which finally vanquished it and resumed its advance, unimpeded, further into the Balkans.

173

BIBLIOGRAFIJA

Adam, J.-P.
2005 La construction Romaine. Matriaux et techniques, Paris.

Bona, I.
2000 Ein frhawarisches Grberfeld in der Unio-Sandgrube von Vrpalo, Communicationes Archaeologicae Hungariae, Budapest, 123160.

A, A. .
1990 M K , M , T, I, , 386.

Bna, I., Nagy, M.

2002 Gepidische Grberfelder am Theissgebiet I, Budapest.

Balance, M. (ed.)
1989 Excavations in Chios, London.

Borhy, L.
2002 Alea falsa est? Gedanken zu einem trgerischen Wrfel aus Brigetio, in: Zwischen Rom und Barbaricum. Festshrift fr Titus Kolnk zum 70. Geburstag, ed. K. Kuzmov, K. Pieta, J. Rajtr, Nitra, 5558.

, .
1956 (602-610) , 4, , 7386.

Bokovi, .
1966 Arheoloka istraivanja na podruju erdapa 1966. godine, Arheoloki pregled 8, Beograd, 6769. 1967 Arheoloka istraivanja na podruju erdapa 1967. godine, Arheoloki pregled 9, Beograd, 5354. 1968 Arheoloka istraivanja na podruju erdapa 1968. godine, Arheoloki pregled 10, Beograd, 5556. 1969 Arheoloka istraivanja na podruju erdapa 1969. godine, Arheoloki pregled 11, Beograd, 8586. 1983 , : , : . , , 8795.

Bavant, B.
1990 Les petits objets, in: Cariin Grad II, d. B. Bavant, V. Kondi, J.-M. Spieser, BelgradeRome, 191257. 2004 L`Illyricum, in: Le Monde Byzantine I L`Empire romain d`Orient (330- 641), ed. C. Morrisson, Paris, 303347.

Bavant, B., Ivanievi, V.

2003 Iustiniana Prima Cariin Grad, Beograd.

Bierbrauer, B.
1987 Invillino-Ibligo in Friauli III, Die rmische Siedlung und das sptantik-frhmittelalterlische Castrum, Mnchen.

Bitenc, P., Knific, T.

2001 Od Rimljanov do Slovanov: predmeti, Ljubljana.

, ., , .
1991 , 8, , 144151.

Bjelajac, Lj.
1990 La cramique et les lampes, in: Cariin Grad II, d. B. Bavant, V. Kondi, J.-M. Spieser, BelgradeRome, 161190. 1996 Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd.

, .
2003 , : , . . , . , , 281291.

Bjelajac, Lj., Ivanievi, V.

1993 Les tmoignages archologiques des Grandes Invasions Singidunum, XLII, , 123139.

Bugarski, I.
2006 A Contribution to the Study of Lamellar Armours, LV, , 161177.

175

Buljevi, Z. i dr.
1994 Artes Minores, u: Salona Christiana, ur. Emilio Marin, Split, 213290.

erkov, .
1967 Hajduka vodenica, etae kasnoantiki castellum, Arheoloki pregled 9, Beograd, 5759. 1968 Hajduka vodenica - rimsko i paleovizantijsko utvrenje, Arheoloki pregled 10, Beograd, 6567.

Cermanovi-Kuzmanovi, A.
1968 Antiki lokaliteti u Tekiji i njenoj okolini, Arheoloki pregled 10, Beograd, 5861. 1969 Tekija rimsko-vizantijski kastel i civilno (?) naselje, Arheoloki pregled 11, Beograd, 8892. 1979 , XXVIIIXXIX, , 127133. 1984 (Transdierna), , XXXIIIXXXIV, , 337343.

iikova, .
1999 Lampes paleobyzantines de Novae, in: Der Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklios, ed. G. von Buelov, A. Mileva, Sofia, 105110.

remonik, I.
1989 Rimsko utvrenje na Gradini u Biogracima kod Litice, Glasnik Zemaljskog muzeja 42/43, Sarajevo, 83128.

Cermanovi-Kuzmanovi, ., Jovanovi, .
2004 Tekija, Beograd.

-, A., , .
1984 , ( 1980. ), II, , 217218. 1986 La forteresse antique Mora Vagei prs de Mihajlovac (Fouiles de 1981), : erdapske sveske III, , 453466.

Dagron, G.
1984 Les villes dans lIllyricum protobyzantine, in: Villes et peuplement dans lIllyricum protobyzyntine (Actes du colloque organis par lcole franaise de Rome Rome 12-14. mai 1982), Rome, 119.

Daim, F.
1987 Das awarische Grberfeld von Leoberdorf, N, Band 1, Wien. 1996 Holz-, Knochen- und Geweihverarbeitung, in: Hunnen + Awaren: Reitervlker aus den Osten, ed: B. Anke, R. Rvesz, T. Vida, Eisensdadt, 358361.

Chavane, M.-J.
1975 Salamine de Chypre VI: les petits objets, Paris.

Claus, G.
1987 Die Tragsitte von Bgelfibeln. Eine Untersuchung zur Frauentracht im frhen Mittelalter, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 34, Mainz, 491603.

Dennis, G. T., Gamillscheg, E.

1981 Das Strategikon des Maurikios, Wien.

Coma, E.
1967 Podoabele de sticl, in: Dinogetia I, ed. Gh. Stefan et al., Bucureti, 302324. 1975 Socio-Economic Organization of the DacoRomanic and Slav Populations on the Lower Danube during the 6th-8th Centuries, in: Relations between the autochthonous population and the migratory populations, ed. M. Constatinescu, . Pascu, P. Diaconu, Bucureti, 171200.

, A.
1950 O 1947. , I, , 119142.

, .
1960 K J, 9, , 550. 1984 , , XXXIIIXXXIV, , 2962.

Crawford, J. S.
1990 The Byzantine shops in Sardis, London.

Dimitrijevi, D., Kovaevi, J., Vinski, Z.

1962 Seoba naroda: arheoloki nalazi jugoslovenskog Podunavlja, Zemun.

, .
2005 (491-1078) , 1314, , 61162.

E-, .
1975 A M, XXIVXXV, , 107113. 1984 , , XXXIIIXXXIV, , 333335.

, J.
1966 : o , . 1991 I, .

176

Ferjani, B.
1984 Invasions et installation des Slaves dans les Balkans, in: Villes et peuplement dans lIllyricum protobyzyntine (Actes du colloque organis par lcole franaise de Rome, Rome 12-14. mai 1982), Rome, 85108.

, .
1988 J, XVIII, , 87101.

Geyer, B.
2002 Physical Factors in the Evolution of the Landscape and Land Use, in: The Economic History of Byzantium: from the Seventh through Fifteenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 3145.

Fewkes, V. J.
1939 Report on the 1938 Summer Term of the School, Bulletin of the American School of Prehistoric research 15, Old Lyme, Conn., 612.

Fontaine, S. D., Foy, D.

2005 La modernit, le confort et les procds de fabrication des vitrages antiques, in: De transparentes spculations: vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), ed. D. Foy, 1524.

Goethert, K.
1997 Rmische Lampen und Leuchter: Auswahlkatalog des Rheinischen Landesmuseums Trier, Trier.

Grafenauer, B.
1950 Nekaj vpraanj iz dobe naseljavanja junih Slovanov, Zgodovinski asopis 4, Ljubljana, 23126.

Freeden, U. fon
1991 Awarische funde in Sddeutschland?, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 38/2, Mainz, 593627.

Grbi, D.
1994 Predmeti od bronze iz vojnog utvrenja Dijana, magistarska teza, Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, Beograd.

Gabrievi, M.
1986 Rtkovo Glamija I une forteresse de la basse poque, fouilles de 19801982, III, , 7191.

Guillou, A.
1986 Les outils dans les Balkans du Moyen Age a nos jours I-II, Paris.

Garam, .
1992 Die mnzdatierten Grber der Awarenzeit, in: Awarenforschungen, ed. F. Daim, Wien 135250. 1995 Das awarenzeitliche Grberfeld von Tiszafred, Budapest. 2001 Funde byzantinischer Herkunft in der Awarenzeit vom des 6. bis zum Ende des 7. Jahrhunderts, Budapest. 2002 Ketten und Schlssel in frhawarenzeitlichen Frauengrber, Communicationes Archaeologicae Hungaricae 2002, Budapest, 153178.

, . .
1999 A K, XVI, 1999, 8298.

Hadad, S.
2001 Glass lamps from the Byzantine through Mamluk periods at Bet Shean, Israel, Journal of Glass Studies 43, New York, 6376.

, M., , M.
1980 T , I, , 724.

Hahn, W.
1973 Moneta Imperii Byzantini: von Anastasius I bis Justinianus I (491-565), Wien. 1975 Moneta Imperii Byzantini: von Justinus II bis Phocas (565-610), Wien.

, ., , ., -, .
1984 T Castrum Pontes ( 1980. ), II, , 2554. 1987 Castrum Pontes ( 1981. 1982. ), IV, , 71116.

Han, V.
1986 Objets en verre. Rtkovo Glamija I, : III, , 9294.

, .
1993 K IV-VII . , 10, , 3246.

, . .
1965 K A , .

177

Harrison, R. M.
2000 Excavations at Sarahane in Istanbul 1, Washington.

Jeremi, ., Milinkovi, .
1997 Die Byzantinische Festung von Bregovina (Sdserbien), Antiquit Tardive III, Paris, 209225.

Henning, J.
1987 Sdosteuropa zwischen Antike und Mittelalter: archologische Beitrge zur Landwirtschaft des 1. Jahrtaunsend u. Z., Berlin.

Jordovi, .
1996 The Roman Road in the Iron Gate Gorge, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrovi, Beograd, 257258.

Isings, C.
1957 Roman glass from dated finds, GroningenDjakarta.

J, A.
1978 , . 1984 : , XXXIIIXXXIV, , 319331. 1984a Un petit trsor de monnaies de bronze de la forteresse protobyzantine prs de Slatinska reka, 7, Beograd, 3135.

, .
1987 , 10, , 88106. 1988 (4941092) , 11, , 8797. 1990 K , 14, , 718.

J, ., K, .
1984 : ( 1980. ), II, , 191193.

Ivanievi, V., Kazanski, M., Mastykova, A.

2006 Les ncropoles de Viminacium l poque des Grandes Migrations, Paris.

Jovanovi, A., Kora, ., Jankovi, .

1986 L`Embouchure de la rivire Slatinska reka, III, , 378400.

Ivanievi, V., Stamenkovi, S.

2009 Glass Workshop from Cariin Grad (Justiniana Prima) (u tampi).

Jovanovi, B.
1964 Sip rimski kastel, Arheoloki pregled 6, Beograd, 5759.

Ivanievi, V., pehar, P.

2006 Early Byzantine Finds from ean and Gornji Streoc (Kosovo), LV, , 133158.

Kanitz, F.
1892 Rmische Studien in Serbien, Wien.

III
1959 III, . . et al., .

K, .
1985 , XIX II, .

J, .
1981 A VI VII , . 1983 , : : , . . , , 99119. 1983 , : , , . . , , 120141.

Kati, .
1997 Grobovi s Gospina otoka u Solinu, Diadora 1819, Zadar, 351364.

Kazanski, .
2002 La ncropole gallo-romaine et mrovingienne de Breny (Aisne) d aprs les collections et les archives du Muse des Antiquits Nationales, Montagnac.

J, .
1997 , : A , . . K, , 301340.

Kiss, .
1996 Das awarenzeitlich gepidische Grbfelder von Klked-Feketakapu A, Innsbruck. 2001 Das awarenzeitlich gepidische Grbfelder von Klked-Feketakapu B I-II, Budapest.

Jremi, G.
2009 Saldum: Roman and Earlybyzantinefortifications, Belgrade.

178

Knific, .
1991 Arheologija o prvih stoletjih kranstva na Slovenskem, in: Pismo brez pisave: arheologija o prvih stoletjih kranstva na Slovenskem, ed. T. Knific, M. Sagadin, Ljubljana, 1135.

Kovaevi, .
1977 A , .

K, .
1997 , , , : A , . . K, , 231260.

Kondi, J.
1996 The Earliest Fortifications of Diana, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrovi, Beograd, 8186.

Knzl, E.
2002 Medizinische Instrumente der rmischen Kaiserzeit im Rmisch-Germanischen Zentralmuseum, Mainz.

Kondi, V.
1965 Antiki i srednjevekovni lokaliteti na Dunavu od Dubravice do Radujevca, Arheoloki pregled 7, Beograd, 7091. 1978 A , . . K, . 1984 Le trsor de monnaies dor de Hajduka vodenica, in: Cariin Grad I, d. N. Duval, V. Popovi, BelgradeRome, 179188. 1984a Les formes des fortifications protobyzantines dans la rgion des Portes de fer, in: Villes et peuplement dans lIllyricum protobyzyntine (Actes du colloque organis par lcole franaise de Rome, Rome 12-14. 1982), Rome, 131161. 1984b , , XXXIIIXXXIV, , 137144. 1987 Statio cataractarum Diana, IV, Beograd, 4344.

Kuzmanov, G.
1992 Die lampen, in: Die sptantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), ed. S. Uenze, Mnchen, 223233.

Laiou, A. E.
2002 The Human Resources, in: The Economic History of Byzantium from the seventh through fifteenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 4855.

, A.
1987 O (), 24, B, 117134. 1997 (), a 13, , 313315.

K, ., , .
1977 . , .

Lszl, B. et al. (eds.)

1957 Intercisa III, Budapest.

Kondi, V., Zotovi, Lj.

1971 Rimske i ranovizantijske tvrave u erdapu, u: Materijali VI (VIII Kongres arheologa Jugoslavije, Bor 1969), Beograd, 3845.

Lemerle, P.
1954 Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de lpoque romaine jusquau VIIe sicle, Revue historique 211, Paris, 265308.

Knig, G.
1987 Die Fingerkunkel aus Grab 156, in: Verenamnster Zurzach (Ausgrabungen und Bauutersuchung) rmische Strasse und Grber, ed. K. Roth-Rubi, H. R. Sennhauser, Zrich, 129144.

, .
1981 , I, , 107204.

Mdgearu, .
2008 Fibulele turnate romano-bizantine, Materiale i cercetri arheologice IV, Bucureti, 99155.

K, M.
1980 K , magistarska teza, Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, Beograd. 1996 Late roman and early Byzantine fort of Ljubievac, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrovi, Beograd, 105109.

Mgureanu, .
2004 O cataram de tip Ppa descoperit n fortificaia romano-bizantin Halmyris (Murghiol, Jud. Tulcea), in: Prinos lui Petre Diaconu la 80 de ani, ed. I. Cndea, V. Srbu, M. Neagu, Brila, 343351.

179

, .
1964 O VI , VIII/2, , 263270. 1980 VI , XIX, , 1753.

, .
1985 T , 9, , 4754. 1985 J a , 2, , 7481. 1986 J, XVI, , 4760. 1995 Die Gradina auf dem Jelica Gebirge und die frhbyzantinischen Befestigungen in der Umgebung von aak, Antiquit tardive III, Paris, 203225. 1998 : , , , . 2001 J, XXXIIIXXXIV, , 123139. 2002 Die byzantinische Hhenanlage auf der Jelica in Serbien ein Beispiel aus dem nrdlichen Illyricum des 6. Jh, XLI, , 71130. 2004 A , : , , , 3-5. 2003, II, . . , , 185195. 2006 Vajuga, in: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 32, Berlin New York 2006, 3234.

-Z, . 1960 1953. 1954. e, VVI, eo, 155180.

Marsigli, L. F.
1726 Danubius Pannonico-Mysicus Observationibus Geographicis, Oastronomicis, Hydrographicis, Phisicis Perlustratus III, Hagae.

Martin, M.
1995 Tradition und Wandel der fbelgeschmckten frhmittelalterlichen Frauenkleidung, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 38, Mainz, 629680.

Marui, B.
1962 Neki nalazi iz vremena seobe naroda u Istri, Jadranski zbornik V, RijekaPula, 159187.

Menandar - xcerpta de legationibus

Menandar - xcerpta de legationibus, ed. De Boor, Berlin 1903.

, . Mikuli, I.
2002 Sptantike und frhbyzntinische Befestigungen in Nordmakedonien, Mnchen. 1984 , , XXXIIIXXXIV, , 357362.

Miloevi, P., Jeremi, M. , ., , .

1995 6. 7. , 22 (48), , 255275. 1986 Le castellum Milutinovac, III, , 245263.

Mini, D.
1968 Ue Poreke reke: srednjevekovno naselje, nekropola i utvrenje, Arheoloki pregled 10, Beograd, 7273. 1984 : , XXXIIIXXXIV, , 293296.

Mileti, N.
1970 Ranosrednjovekovna nekropola u Rakovanima, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXV, Sarajevo, 119177.

, .
1876 , .

Mirkovi, .
1968 Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, 1986 Viminacium et Margum, Beograd. 2006 Sirmium, istorija rimskog grada od I do kraja VI veka, Sremska Mitrovica.

Mcsy, A.
1970 Gesellschaft und Romanisation in der rmischen Provinz Moesia Superior, Budapest.

180

, . .
1981 , : , . . . , , 2952.

Petrovi, N., Pavlovi, S.

1966 Hajduka vodenica: ranovizantijsko utvrenje, Arheoloki pregled 8, Beograd, 99100.

Morrisson, C.
1970 Catalogue des monnaies byzantines de la Bibliothque Nationale I (491-711), Paris.

Petrovi, P.
1970 Ue Poreke reke: antiko utvrenje i naselje, Arheoloki pregled 12, Beograd, 6062. 1976 , . 1984 , , XXXIIIXXXIV, , 285291. 1984 : 1980. , II, , 153159.

Morrisson, C., Popovi, V., Ivanievi, V.

2006 Les Trsors montaires byzantins des Balkans et d`Asie Mineure (491-713), Paris.

Morrisson, C., Sodini, J.P.

2002 The Sixth-Century Economy, in: The Economic History of Byzantium from the seventh through fifteenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 171220.

Petrovi, P., Vasi, . Mrkobrad, D.

1980 Arheoloki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji, Beograd. 1996 The Roman frontier in Upper Moesia: rchaeological investigations in the Iron Gate area main results, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrovi, Beograd, 1526.

Oan-Margitu, R.
2006 Argamum ntre Imperiul Roman trziu i Barbari obiectele Mrunte ca ipostaze ale comunicrii, in: A la recherched`une Colonie. Actes du Colloque International 40 ans de recherche arcologique Orgam/Argamum. Bucarest-Tulcea-Jurilovca 3-5 octobre 2005, ed. M. Mnueu-Adameteanu, Bucarest, 346367.

Phillips, B.
1992 Circus Factions and Barbarian Dress in Sixth Century Constantinople, in: Awarenforschungen I, ed. F. Daim, Wien, 2532.

Plesniar-Gec, Lj. Oberlander-Trnoveanu, E.

2001 From the Late Antiquity to Early Middle Ages: the Byzantine coins in the territories of the Iron Gates of the Danube from the second half of the 6th Century to the first half of the 8th Century, Etudes Byzantines et Post-Byzantines IV, Iai, 2969. 1975 Poznoantike staklene ae iz Emone, u: Srednjovekovno staklo na Balkanu (V-XV vek), Zbornik radova sa meunarodnog savetovanja odranog od 22. do 24. aprila 1974. u Beogradu, Beograd, 4951.

Pohl, W.
1988 Die Awaren. Ein Steppenvolk im Mitteleuropa 567-822. m. Chr, Mnchen. 2003 A non-Roman Empire in central Europe: The Avars, in: Regna end Gentes. The Relationship between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World, ed. H-W. Goetz, J. Jarnut, W. Pohl, LeidenBoston, 571595.

, .
1969 , .

Petkovi, S.
1995 Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd.

, .
1997 , : , . . , , 85157.

, .
1988 , . 1990 Les activits professionnelles Cariin Grad vers la fin du VIe et le dbut du VIIe sicle d`aprs les outils de fer, in: Cariin Grad II, ed. B. Bavant, V. Kondi, J.-M. Spieser, BelgradeRome, 269306.

Petrovi, N.
1969 Hajduka vodenica: kasnoantiko i ranovizantijsko utvrenje, Arheoloki pregled 11, Beograd, 98100. 1970 Hajduka vodenica kasnoantiko i ranovizantijsko utvrenje, Arheoloki pregled 12, Beograd, 5456.

181

Popovi, Lj.
1968 Malo Golubinje: rimski castrum, Arheoloki pregled 10, Beograd, 6869. 1984 -: 1980. , II, , 109. 1984a , , XXXIIIXXXIV, , 297299.

Procopii De bellis
Procopii Caesarensis, De bellis, ed. J. Haury, Lipsiae 1906.

Prodanovi, Lj., Zotovi, M.

1964 Mihajlovac: antiko utvrenje, Arheoloki pregled 6, Beograd, 5557.

Radi, V.
2006 The Byzantine coins from Diana (Zanes) on the Danubian limes, in: Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, London, 21-26 August 2006: Vol. III Abstracts and Communications, London, 116117.

, .
1983 , 7, , 514. 1984 , 8, , 1118. 1987 , , XXXVIII, , 137. 1999 Tvrava Ras, Beograd.

, .
2002 2000. 2001. , XXXII, , 3750.

Radman-Livaja, I.
2004 Militaria Sisciensia 1. Nalazi rimske vojne opreme iz Siska u fundusu Arheolokog muzeja u Zagrebu, Zagreb.

, ., , .
2004 , .

Popovi, V.
1975 Les tmoins archologiques des invasions Avaro-Slaves dans l`Illyricum byzantine, Mlanges de lcole franaise de Rome 87, Rome, 445504. 1978 Catalogue des monnaies byzantines du Muse de Srem, in: Sirmium VIII tudes de numismatique Danubienne, ed. . Bokovi et al., RomeBelgrade, 181193. 1979 La descente des Koutrigurs, des Slaves et des Avars vers la mer ge: le tmoignage de larchologie, Comptes rendus des l annee 1978, juilletoctobre, Paris, 597648. 1984 Petits trsors et trsors demembrs de monnaies de bronze protobyzantins de Serbie, 7, , 5782. 1987 Die sddanubischen Provinzen in der Sptantiken vom Ende des 4. bis zur Mitte des 5. Jahrhunderts, in: Die Vlker Sdosteuropas im 6. bis 8. Jahrhundert, ed. B. Hnsel, Mnchen, 95139. 2003 5. 7. .., Sirmium, : , , 239258.

, J.
1980 ( 1978/79), I, , 5060. 1984 - Statio cataractarum Diana. : 1980. , II, , 710. 1987 Statio cataractarum Diana ( 1982. ), IV, , 536.

, .
2003 , 9/10, , 81100.

, . .
2000 , .

Riemer, .
2000 Romanische Grabfunde des 5-8. Jahrhunderts in Italien, Rahden/Westf.

Rosner, G. Prisci Fragmenta

Prisci Fragmenta,in: Historici graeci minori I, ed. L. Dindorf, Lipsiae 1870, 275-352. 1999 Das awarenzeitliche Grberfeld in SzekslrdBogyiszl strae, Budapest.

Procopiii De aedificiis
Procopii Caesarensis, De Aedificiis, ed. J. Haury, Lipsiae 1913.

Russel, .
1982 Byzantine instrumenta domestica from Anemurium: the significance of context, in: City, Town and Countryside in the Early Byzantine era, ed. R. L. Hohlfelder, New York, 133154.

182

Rui, .
1994 Rimsko staklo u Srbiji, Beograd.

Tabula Peutingeriana
1976 Tabula Peutingeriana III. Codex Vindobonensis, Graz.

Sams, G. .
1982 The weighing implements, in: Yassi Ada vol. I: A seventh-Century Byzantine Shipwerk, ed. G. F. Bass, F. H. Van Doorninck Jr., 217230.

Teodor, D. Gh.
1997 Fibules byzantines des VeVIIe sicle dans l`espace CarpatoDanubianoPontique, Etudes byzantines et post-bzyantines III, Bucureti, 6991.

Schilbach, E.
1970 Byzantinische Metrologie, Mnchen.

Theophylacti Simocattae historiae

Theophylacti Simocattae historiae, ed. C. De Boor, Lipsiae 1887.

Schulze-Drrlamm, M.
2002 Byzantinische Grtelschnallen und Grtelbeschlge im Rmisch-Germanischen Zentralmuseum I, Mainz.

Tomovi, M.
1984 Mihajlovac Blato: une forteresse de la basse antiquit, III, , 401431. 1984a , , XXXIIIXXXIV, , 345353. 1987 Les tours fortifies de la basse antiquit sur le limes des Portes de Fer, Archaeologia Iugoslavica 24, Ljubljana, 91100.

Sheperd, J. D.
1999 The Glass, in: Nicopolis ad Istrum, a Roman to Early Byzantine city. The pottery and glass, ed. A. G. Poulter, London.

, M.
1984 : o 1980. ) , II, , 221225.

Topi, S., Milenkovi, M.

1982 Ue Slatinske reke srednjevekovno nalazite VI-X veka, Arheoloki pregled 22, Beograd, 122123.

Stanev, D.
1995 Grabungen im Kastell Iatrus von 1984 bis 1988, in: Iatrus Krivina V, Berlin, 123130.

Trk, G.
1975 The Kiskors Pohibuj Macko Dulo Cemetery, in: Avar finds in the Hungarian National Museum: Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary 1, ed. I. Kovrig, Budapest, 284304.

Swoboda, E.
1939 Forschungen am Obermsischen Limes, Wien.

, J.
1983 , : , : . , , 97108.

Tudor, D.
1974 Sucidava, Craiova.

Uenze, S.
1966 Die Schnallen mit Riemenschlaufe aus dem 6. und 7. Jahrhundert, Bayerische Vorgeschichtbltter 31, Mnchen, 142181. 1992 Die kleinfunde, in: Die sptantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), ed. S. Uenze, Mnchen, 137199.

pehar, P.
2008 Obrada kamena u Cariinom Gradu, u: Francusko-srpska saradnja u oblasti arheologije, ur. V. Ivanievi, Beograd, 91101. 2008a Late Antique and Early Byzantine fortifications in Bosnia and Herzegovina (hinterland of the province of Dalmatia), in: Hhensiedlungen zwischen Antike und Mittelalter, ed. H. Steuer, V. Bierbrauer, Berlin New York, 559594. 2008b ( e), 5, , 1748. 2010 Danubian limes between Lederata and Aquae during the Migration period, in: The ponto-danubian Therritory during the Great Migration Period (5th6th Century), ed. V. Ivanievi, J. Tejral, M. Kazanski (u tampi).

Vagalinski, L.
1994 Zur Frage der ethnischen Herkunft der spten Strahlebfibeln (Finger- oder Bgelfibeln) aus dem DonauKarpatenBecken (M. 6. 7. Jh.), Zeitschrift fr Archologie 28, Berlin, 261305.

, M.
1888 , V/1, , 1922.

183

Varsik, V.
1992 Byzantinische Grtel Schnallen im Mittleren und Unteren Donauraum im 6. und 7. Jahrhundert, Slovensk Arheolgia XL-1, Nitra, 77108.

Vukovi-Todorovi, D.
1961 Iskopavanja kod Donjeg Milanovca i u Prahovu, u: Limes u Jugoslaviji I, ur. M. Grbi, Beograd, 137139. 1962 Brza Palanka, Arheoloki pregled 4, Beograd, 208210. 1967 Ue Poreke reke antiko utvrenje, Arheoloki pregled 9, Beograd, 6265. 1969 Ue Poreke reke: rimsko-vizantijsko utvrenje, Arheoloki pregled 10, Beograd, 104107.

, M.
1983 II , 6, , 99111. 1984 Castrum Novae, XXXIIIXXXIV, , 91122. 1997 Late Roman bricks with stamps from the fort Transdrobeta, in: Mlanges d`histoire et d`epigraphie offerts Fanoula Papazoglou par ses lves l`occasion de son quatre-vingtime anniversaire, ed. M. Mirkovi et al., Beograd, 149177. 1999 Transdrobeta (Pontes) in the Late Antiquity, in: Der Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklios, ed. G. Von Blow, A. Mileva, Sofia, 2735.

Waldbaum, J. C.
1983 Metalwork finds from Sardis: the finds through 1974, HarwardLondon.

Werner, J.
1950 Slawische Bgelfibeln des 7. Jahrhunderts, in: Reinecke Festschrift, ed. G. Behrens, J. Werner, Mainz, 150172. 1961 Ranokarolinka pojasna garnitura iz Mogorjela kod apljine (Hercegovina), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XVXVI, Sarajevo, 235242.

Vasi, M., Kondi, V.

1986 Le limes romain et palobyzantin des Portes de Fer, in: Studien zu den Militrgrenzen Roms III, Stuttgart, 542560.

Whitby, M.
2007 The Late Roman Army and the Defence of the Balkans, in: The Transition to Late Antiquity on the Danube and beyond, ed. A. G. Poulter, Oxford, 135161.

Vetters, H.
1948 Der Vogel auf der Stangeein Kultzeichen, Jahreshefte des sterreichischen Archologischen Institutes in Wien XXXV, Wien, 131150. 1950 Dacia Ripensis, Schriften der Balkankommission XI/1, Wien, 360.

Yelda Olcay, B.
2001 Lighting methods in the Byzantine period and findings of glass lamps in Anatolia, Journal of Glass Studies 43, New York, 7787.

Vida, T., Vlling, T.

2000 Das slawische Brandgrberfeld von Olympia, Rahden/Westf.

Zeiller, J.
1918 Les origines chrtients dans les provinces danubiennnes de l`empire romain, Paris.

Vinski, Z.
1958 O nalazima 6. i 7. stoljea u Jugoslaviji sa posebnim osvrtom na ostavtinu iz vremena prvog avarskog kaganata, Opuscula archaeologica III, Zagreb, 357. 1974 Kasnoantiki starosjedioci u salonitanskoj regiji prema arheolokoj ostavtini predslavenskog supstrata, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku LXIX, Split, 587.

Zuckerman, C.
2004 L Arme, in: Le Monde Byzantine I: l`Empire romain d`Orient (330-641), ed. C. Morrisson, Paris, 143180.

, .
2003 Felix Romvliana: 50 , .

I
2007 I, . . , .

, T.
2004 ( ), .

Vitelli, K. D.
1982 The lamps, in: Yassi Ada I: a seventh-century Byzantine Shipwerk, ed. G. F. Bass, F. H. Van Doorninck Jr., 189201.

184

TABLE

T. I Hajduka vodenica (24, 30), Dijana (34), Pontes (1, 4, 6, 10, 12, 16, 21, 31, 35, 37, 40, 41), MihajlovacBlato (3), Mora Vagei (15); razmera 2:3

187

T. II Ue Poreke reke (61), Hajduka vodenica (57, 68), Sip (45), Dijana (48, 5254, 59, 6264), Pontes (56, 57), Rtkovo Glamija I (65), LjubievacGlamija (5051), MihajlovacBlato (58), Mora Vagei (67); razmera 2:3

188

T. III Dijana (6970, 7577, 81, 88), Pontes (86), Korbovo (83), Mora Vagei (72), Akve (71, 73, 78, 8081, 8485, 87); razmera 2:3

189

T. IV Dijana (91, 101), Pontes (94), Rtkovo Glamija I (98), Mora Vagei (102), Akve (8990, 92, 9597, 99, 103); razmera 2:3

190

T. V Hajduka vodenica (122), Dijana (115, 121, 130), Pontes (104, 105), Akve (100, 106109, 118119, 124126, 127); razmera 2:3

191

T. VI Ue Poreke reke (135, 140), Dijana (132134, 137, 139, 143147, 152, 160), Pontes (151), Rtkovo Glamija I (131, 149), MihajlovacBlato (136); razmera 2:3

192

T. VII Hajduka vodenica (166, 186), Dijana (167, 173174, 176182, 189191), Donje Butorke (187), Pontes (164, 169, 188), Rtkovo Glamija I (165, 168), Egeta (172), Borej (183); razmera 2:3

193

T. VIII Dijana (192194, 198203, 206), Rtkovo Glamija I (195), LjubievacGlamija (204), Mihajlovac-Blato (197), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (203); razmera 2:3

194

T. IX Hajduka vodenica (211), Dijana (209, 213, 222), Rtkovo Glamija I (207, 214), LjubievacGlamija (210), Akve (208); razmera 2:3

195

T X Hajduka vodenica (239241), Dijana (235, 237, 250, 252, 254), MihajlovacBlato (251), Akve (242249), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (238); razmera 2:3

196

T. XI Hajduka vodenica (280), Dijana (271), Rtkovo Glamija I (257258, 272, 274275, 280), Borej (255); razmera 2:3

197

T. XII Hajduka vodenica (286), Dijana (306), Rtkovo Glamija I (297299), Egeta (291), Borej (292); razmera 2:3

198

T. XIII Dijana (307313, 316317), Pontes (319), Borej (329); razmera 2:3

199

T. XIV Sip (352); Dijana (330, 331, 334), Pontes (332, 336, 349, 351), Rtkovo Glamija I (335); razmera 2:3

200

T. XV Hajduka vodenica (357), Pontes (355, 357), Akve (353); razmera 2:3

201

T. XVI Hajduka vodenica (361, 363), Dijana (364365); razmera 2:3

202

T. XVII Hajduka vodenica (366, 371), Dijana (384), Akve (367); razmera 2:3

203

T. XVIII Dijana (379383); razmera 2:3

204

T. XIX Dijana (385386); razmera 1:3

205

T. XX Sip (388), Dijana (387); razmera 1:3

206

T. XXI Dijana (391, 396397), Pontes (389), LjubuevacGlamija ili Ue Slatinske reke (392); razmera 1:3

207

T. XXII Dijana (402), Pontes (398, 400, 403); razmera 1:3

208

T. XXIII Hajduka vodenica (412), Dijana (410, 411, 418), MihajlovacBlato (415, 425); razmera 1:3

209

T. XXIV

Dijana (426), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (420); razmera 2:3

210

T. XXV Ue Poreke reke (432), Dijana (425, 431); razmera 2:3

211

T. XXVI

Hajduka vodenica (434), Sip (455), Dijana (448, 453454), Pontes (443), Rtkovo Glamija I (439, 456), Milutinovac (451); razmera 2:3

212

T. XXVII

Dijana (458, 461, 472), Pontes (473); razmera 2:3

213

T. XXVIII Dijana (480, 482483, 486), Mora Vagei (479), Akve (478, 481, 491); razmera 2:3

214

T. XXIX Dijana (488, 495, 513, 516), Rtkovo Glamija I (514515), Donje Butorke (484), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (490); razmera 2:3
215

T. XXX Hajduka vodenica (522, 523), Dijana (496497, 506, 508, 511, 517520, 525526, 530), Pontes (500, 521), Rtkovo Glamija I (498, 512), LjubievacGlamija (529), Milutinovac (524), Mora Vagei (528), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (527); razmera 2:3

216

T. XXXI Ue Poreke reke (534), Donje Butorke (531), Pontes (536), MihajlovacBlato (535), Akve (533); razmera 2:3

217

T. XXXII Sip (541), Dijana (540, 546), Rtkovo Glamija I (542), Borej (545), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (547); razmera 2:3

218

T. XXXIII

Dijana (550551, 553555), Rtkovo Glamija I (548, 561, 568); razmera 2:3

219

T. XXXIV

Hajduka vodenica (580, 584, 589, 617), Sip (569), Dijana (571574, 616), Pontes (592), Rtkovo Glamija I (570, 576, 593); razmera 1:3

220

T. XXXV Dijana (624, 637, 647648), Pontes (626, 636, 638, 644), Rtkovo Glamija I (619, 622623), Mora Vagei (635, 647648); razmera 2:3

221

T. XXXVI Veliko Golubinje (652), Dijana (649, 651, 653, 656, 658), Pontes (657), Mora Vagei (655); razmera 2:3

222

T. XXXVII

Dijana (666667, 672, 673, 676), Rtkovo Glamija I (659), Egeta (668), MihajlovacBlato (669); razmera 2:3

223

T. XXXVIII Ue Poreke reke (728), Dijana (677678, 699, 730), Pontes (693, 695), Rtkovo Glamija I (679, 682, 686, 729), Egeta (684); razmera 1:3

224

T. XXXIX Ue Poreke reke (709, 711, 725), Dijana (703704, 708, 713, 726), Pontes (712, 715), Rtkovo Glamija I (698, 718, 727), Ue Slatinske reke (724), LjubievacGlamija ili Ue Slatinske reke (716); razmera 2:3
225

T. XL Ue Poreke reke (745), Hajduka vodenica (738), Dijana (739, 740, 743744), Rtkovo Glamija I (731, 737, 741, 746), MihajlovacBlato (742); razmera 2:3

226

T. XLI Ue Poreke reke (754), Sip (751), Dijana (748750, 752753, 756), MihajlovacBlato (747, 755); razmera 2:3, osim 755756 razmera 1:3

227