E DESPOIS

FOI...
A FORMA!
 Introdución
Unha ollada rápida ao noso arredor faranos advertir
a profusión de formas xeométricas que nos rodean.
Todos os obxectos que existen teñen unha forma;
de feito, ese é precisamente un dos parámetros que
os definen como tales. É sinxelo comprobar que
algunhas desas formas son máis frecuentes que
outras: esferas, ángulos, ondas, parábolas, hélices,
espirais, hexágonos e fractais. Estas oito formas
son as que con máis facilidade podemos atopar, e
non é causalidade: todas elas están relacionadas
con funcións moi concretas, tanto cando aparecen
en obxectos vivos como en obxectos inertes, como
nos deseñados polo home.
Esta exposición é unha reflexión sobre formas e
funcións baseada nun concepto museográfico que
combina maxistralmente modernos experimentos
interactivos con aproximadamente duascentas pe-
zas extraordinarias.

Edita: Obra Social. Fundación “La Caixa”, 2007

Produción: La Máquina de Hacer Nubes
Impresión:
Depósito legal:

3

Orixe dos obxectos
e bólas de pedra
Tres esferas maxestosas abren a exposición. Cal-
quera diría —sen se equivocar— que son “tres bó-
las de pedra de tamaño semellante”. Así e todo, son
obxectos extremadamente diferentes:
· Un é un canto (obxecto inerte xurdido esponta-
neamente): representa todos os obxectos que,
sinxelamente, xorden na natureza, determinadas
as súas características polas leis universais. Unha
pedra sen forma concreta rodou polo leito dun río
e as forzas de rozamento, ben equilibradas en toda
a súa superficie polo movemento imprimido pola
corrente da auga, fórona arredondando.
· Outro é un ovo fosilizado de dinosauro (obxec-
to vivo): a selección natural favoreceu esta forma
como a ideal para conter o xermolo dun novo ser.
Algo debe ter esta forma para ser seleccionada pola
vida como a mellor entre as moitas que sen dúbida
xurdiron como posibles.
· O último é un bolaño (obxecto intelixente): bala
de catapulta do século XV, construída por un huma-
no empregando a súa intelixencia, que respondía a
unha necesidade militar moi concreta que a forma
esférica resultou colmar. É unha forma deseñada.
A forma dun obxecto e a súa función están intima-
mente unidas. Por iso, e como logo veremos, am-
bas son dúas das coordenadas básicas da súa con-
dición de obxecto real. Estas tres pezas de pedra
están moi pouco emparentadas entre si, pero foron
seleccionadas polo vivo, o espontáneo ou o culto
coa mesma forma: a esférica. A idea básica desta
exposición é precisamente que unha forma concre-
ta irá relacionada cunha función concreta. Esta cla-
sificación que distribúe os obxectos en tres grupos
(inertes, vivos ou intelixentes) será fundamental
durante o desenvolvemento desta exposición.
Non obstante, existen algunhas excepcións a esta
relación forma-función, reflectidas nunha vitrina
plenamente dedicada a obxectos singulares con
formas que non se corresponden co resto das
4 5
propiedades do obxecto —sobre todo coa súa
función— e que, xustamente por iso, nos resultan
sorprendentes ou dignas de coleccionar: un anaco
de aragonita laminada que parece touciño de veta,
arenita con laminacións que parece unha vista pa-
norámica, ou unha pebida de cobre que parece un
sombreiro.
Un ovo fósil, un canto e unha bala de catapulta son tres
esferas de pedra.
As sete propiedades de calquera obxecto
Da mesma maneira que un vector no espazo se determina polos seus tres compoñentes X, Y e Z, podemos
dicir que calquera obxecto do noso universo se pode definir por sete propiedades ou coordenadas: compo-
sición e estrutura (no interior do obxecto), forma, tamaño e cor (as máis visibles, no seu límite co exterior
ou fronteira) e función e necesidade (no exterior).
Dedícase unha longa vitrina completa a desenvolver estes sete conceptos usando un obxecto coñecido
como exemplo: un ovo de galiña.
A composición do ovo son as substancias químicas das que está feito.
A súa estrutura corresponde á disposición determinada da clara, a xema e o embrión.
A súa forma é ovalada, o que dificulta o rodar fóra do niño.
O seu tamaño é duns 5 centímetros de altura.
A súa cor adoita ser encarnada, aínda que pode ser branco.
A súa función é xerar un novo ser.
A súa necesidade é ser case esférico, para perder a calor mínima.
Poderiamos xogar a combinar estas sete propie-
dades e meditar sobre o resultado. Teriamos cento
vinte e sete posibles combinacións, pero ímonos
centrar só nalgunhas delas, que ilustraremos en
seis vitrinas:
· Un gazpacho é o resultado de romper e mesturar
a forma e estrutura do cogombro, o tomate, o pan
e o allo.
· Os perfectos cubos de pirita comparten todas as
propiedades do obxecto, menos o tamaño.
· Todas as patacas dun saco son practicamente
iguais en cinco das súas propiedades, agás na for- Os cubos de pirita varían de tamaño, pero o resto das propiedades
permanecen constantes.
ma e no tamaño.
· Un fósil e o animal do que xurdiu comparten tama-
ño, estrutura e forma.
· O sol e as burbullas dunha copa de cava teñen a
mesma forma e difiren en todo o demais.
· Unha boa xema éo pola súa estrutura, composi-
ción, tamaño, forma, cor, función e necesidade.
 As oito formas máis frecuentes da natureza ourizo de mar, a cochinilla de humidade (tamén cha-
mada “becho de bóla”) ou o ourizo terrestre—, pois
ofrece unha mínima superficie externa ao inimigo e
A natureza ofrécenos formas xeométricas enormemente variadas. Con todo, unha observación atenta per- ademais dificulta que os atrapen ou suxeiten con
mítenos detectar que algunhas delas son máis frecuentes que as demais. Segundo determinamos, son oito dentes ou gadoupas. Do mesmo modo, os colonos
as formas xeométricas que máis abundan e que están relacionadas con outras tantas funcións tamén ben situaban as carretas en círculo ante os ataques dos
diferenciadas: esfera (a máis frecuente na natureza), hexágono, espiral, hélice, ángulo, onda, parábola indios americanos. Pero tamén a forma circular ou
e fractal. Serven para protexer, pavimentar, empaquetar, agarrar, penetrar, desprazar, concentrar e intimar, esférica protexe do frío, pois, ao ser a súa superfi-
respectivamente. cie externa mínima e o volume encerrado máximo,
ofrece á calor interna do obxecto as máximas difi-
O ámbito máis importante da exposición está dedicado a desenvolver estas oito formas/funcións. Cada cultades para escapar. Este é precisamente o moti-
unha delas dispón dun espazo similar en que a estrutura básica sempre se mantén. Deste modo, cada unha vo de que nos aniquemos cando temos frío.
das oito formas ten dedicado un ámbito no que hai:
Mundo intelixente: a roda dun carro ou unha sim-
· Un panel, que suxire un encerado escolar que enuncia a función correspondente. ple noria son algunhas das aplicacións que resul-
taron básicas no desenvolvemento tecnolóxico hu-
· Un experimento interactivo, que permite que poidamos ver como xorde na natureza cada forma. mano. Calquera máquina mecánica que queiramos
estudar ofreceranos unha ampla colección de pezas
· Tres vitrinas iguais unidas, nas que podemos observar pezas reais que ilustran as súas tres posibles de simetría circular, o cal demostra a importancia
manifestacións. Unha das vitrinas representa o mundo espontáneo, outra o vivo e outra o intelixente. desta forma sempre que deba haber movemento.
Por outra parte, a simetría circular aparece en moi-
· Unha peza museográfica emblemática, de especial beleza. tas manifestacións artísticas. As esferas decoradas
de diferentes materiais estiveron sempre presentes
A continuación trataremos en detalle cada unha das oito formas máis frecuentes na natureza, incidindo nas no catálogo artístico da humanidade (desde con-
súas tres posibles manifestacións: no mundo dos obxectos espontáneos inertes, no mundo dos obxectos tas para xoias ata símbolos relixiosos). A esfera no
vivos e no mundo dos obxectos intelixentes ou deseñados polo home. mundo culto roda, xera e mesmo simboliza a per-
fección no mundo da arte.

A esfera protexe
Mundo inerte: cando sobre un obxecto non actúan
forzas ou o fan equilibradamente, é moi probable
que aparezan formas esféricas. Adoita dicirse que
os líquidos toman a forma do recipiente que os
contén. Isto é certo na superficie da Terra, pero en
condicións de ingravidez, a bordo dunha nave es-
pacial, cando non hai forzas actuando sobre eles,
os líquidos toman sempre unha forma esférica. As
burbullas de xabón son outro exemplo. O aire ence-
rrado nunha película de xabón tenderá a ocupar o
máximo espazo e, pola súa parte, a película de xa-
bón pretende manter a mínima superficie externa. O
compromiso intermedio: a esfera, forma que carac-
terizará a pompa de xabón mentres non haxa forzas
actuando sobre ela. Esta última reflexión lévanos
Actividade complementaria
Lenta desconxelación: este experimento demostra-
a outra idea. A esfera é a forma capaz de encerrar rá a capacidade dunha forma esférica para reter a
un maior volume cunha mínima superficie externa, calor. Constrúe unha peza de xeo o máis esférica
polo que, se queremos construír unha garrafa coa posible, metendo no conxelador un globo pequeno
máxima capacidade posible e co mínimo material, de goma cheo con 200 cc de auga. Fai outra peza
haberá de ser esférica. de xeo cadrada, metendo no conxelador un molde
de plástico cadrado calquera, tamén con 200 cc de
Mundo vivo: un paseo por calquera mercado con- auga. Unha vez convertidas en xeo, desmoldea as
venceranos da enorme frecuencia das formas esfé- dúas pezas e déixaas xuntas sobre a mesma super-
ricas: uvas, pexegos, laranxas, abelás... Neste caso, ficie. Comprobarás como a peza de xeo esférica se
a diferenza do que pasaba no mundo inerte, non é desconxela máis lentamente. A superficie da esfera
a estabilidade a función principal. No dominio do é mínima en relación ao gran volume que encerra,
vivo, a esfera selecciónase por varios factores re- o cal propicia que o intercambio de calor sexa máis
lacionados cunha capacidade de protexer. A forma lento.
esférica protexe dos ataques —como ben saben o
Esferas deseñadas polo home con propósitos estéticos.

6 7
 O hexágono pavimenta
Mundo inerte: a exposición pon á nosa disposición
un interesante experimento interactivo. Se aper-
tamos ben xuntos unha serie de discos planos de
goma espuma, comprobaremos como se defor-
man suavemente ata adquirir cada un deles a forma
hexagonal. A función principal desta forma é, polo
tanto, pavimentar eficazmente unha superficie.
Mundo vivo: as celas dos paneis das abellas son
hexágonos moi perfectos. A razón é que o hexágo-
no é o compromiso ideal entre os dous propósitos
do insecto: aforrar a máxima cantidade de cera e
manter as celas o máis pegadas posible. E, sen
movernos das abellas: os ollos compostos dos in-
sectos están formados por infinidade de tubiños,
cada un dos cales proxecta unha pequena parte da
imaxe na retina do animal. Estes tubiños, no seu
afán por coexistir unidos en feixe no órgano ocu-
lar, adquiren, cada un deles, unha perfecta forma de
prisma hexagonal, ben visible cunha boa lupa. As
placas soldadas que compoñen a cuncha de moitas
tartarugas teñen unha forma hexagonal, selecciona-
da pola natureza como perfecto modo de recubrir
unha superficie sen deixar espazos e coa máxima
eficiencia.
Mundo intelixente: calquera balón de fútbol moder-
no, unha vez retirada a pintura exterior, demostrara-
nos que o modo máis eficiente de pavimentar unha
superficie esférica con superficies planas é usando
pezas pentagonais e rodear cada unha delas con
cinco pezas máis, de forma hexagonal. Moitos azu-
lexados e tamén algúns trenzados de tela metálica
teñen estruturas hexagonais. O home tamén apro-
veitou plenamente as virtudes de pavimentación do
hexágono.
8 9
Actividade complementaria
Balón quebracabezas: colle un vello balón de fút-
bol de coiro e retira a cámara de goma interna re-
cortando por separado todos os seus hexágonos e
pentágonos planos. Intenta volver montar o balón
sobre unha peza esférica de base de diámetro simi-
lar, como pode ser outro balón novo de plástico.
Celiñas hexagonais nun panal de abellas.
A espiral empaqueta
Mundo inerte: emerxen espirais de modos moi di- un compañeiro que o sosteña, de modo que ti poi-
versos. Podémolas atopar tanto na inmensa forma das ilo desenrolando a medida que te afastas. Verás
de espiral que ten a nosa galaxia, como nos peque- que poderás cubrir máis de 80 metros de distancia
nos remuíños de auga que se forman ao paso dos antes de rematar a cinta. A cinta casete é unha es-
peixes. piral moi condensada que permite almacenar gran
cantidade de soporte magnético.
Mundo vivo: a espiral é unha solución para crecer
aforrando espazo. Con esta función, a espiral apa-
rece en cunchas de miles de especies de invertebra-
dos ou na forma de desenvolverse que ten a corna-
menta dalgúns mamíferos. Un caso moi concreto é
a trompa das bolboretas. Este apéndice permítelle
ao insecto libar, pero resultaría extraordinariamen-
te molesto na súa vida normal, xa que pode medir
ata vinte veces a lonxitude do seu corpo. Por iso, a
selección natural resolveu manter esta trompa re-
collida en espiral xunto á súa boca.
Mundo intelixente: o home aproveita as virtudes
da espiral para infinidade de aplicacións de empa-
quetado: a cinta adhesiva, as antigas casetes de
son, a cinta métrica, a microscópica pista dun CD
actual ou o papel hixiénico son cousas perfectas e
moi practicamente enroladas en espiral. Por outra
parte, ao longo da historia do home, moitas foron
as culturas que empregaron a espiral con fins or-
namentais, case sempre cos mesmos significados:
eternidade, fecundidade ou símbolo solar. Na expo-
sición pódese contemplar, como peza emblemática
do ámbito da espiral, a reprodución dunha destas
formas trazada no Neolítico e orixinaria do norte de
África, que aparece xunto á representación dunha
vulva feminina.
Actividade complementaria
Espiral condensada: consigue unha vella cinta de
casete de sesenta minutos de duración. Rebobínaa
de todo e desmonta a carcasa para obter o roliño
de cinta magnética do interior; desbota o resto da
casete. Pasa un pauciño polo eixe do rolo e deixa a
A forma da espiral resulta perfecta para empaquetar obxectos
alongados.
 A hélice agarra O ángulo penetra

Mundo inerte: tornados, tifóns, trombas mariñas..., moitas son as estruturas helicoidais que xorden es- Mundo inerte: o ángulo, o cono, a punta..., todas Actividade complementaria
pontaneamente na natureza, comunmente asociadas ao movemento e á fricción. A hélice ten unha gran estas estruturas son capaces de concentrar as for- Concentrando pan: colle un embude pequeno e
capacidade para agarrar. Un peso de vinte e cinco quilos pódese soster facilmente atándoo a unha corda zas nun só punto. Cando introducimos un cravo sosteno cunha man a uns 10 cm da superficie dun-
e dándolle dúas ou tres voltas en torno a un cilindro de madeira duns dez centímetros de diámetro, sen nunha táboa usando un martelo, estamos transfor- ha mesa, coa parte estreita cara a abaixo. Agora
necesidade de nós de ningunha clase (Lei de Euler). mando a presión realizada sobre a ampla superficie esparexe un pouco de pan relado coa outra man
da súa cabeza nunha forza moito maior aplicada na por riba do embude e tamén ao seu redor. Retira o
Mundo vivo: calquera paseo polo bosque convenceranos da abundancia de hélices empregadas para aga- pequenísima área da súa punta, co que o cravo se embude e mira a disposición do pan relado sobre a
rrar. A hedreira ou os gabiáns de moitas plantas usan esta forma para asirse e manter a súa estrutura. Pero abre camiño facilmente na madeira. Esta capacida- mesa. Verás que na zona en que estaba o embude
tamén a cola dun mono é un bo exemplo dunha hélice de agarre de excelente efectividade. As sementes de de aumentar esforzos aplicados en función da o pan se concentrou nunha pequena montaña. A
aladas, como a sámara do pradairo, poden colonizar outros espazos grazas a que a súa traxectoria de caída superficie ofrece unha extraordinaria propiedade a forma angular do embude concentrou o po de pan,
libre helicoidal produce un efecto de agarre no aire que minora a velocidade do descenso e permite que a calquera punta ou ángulo: a facilidade de penetrar dun modo similar a como a punta dun cravo con-
semente se desprace polo vento cara a novos espazos. noutras estruturas. No mundo inerte xorden con fa- centra nun só punto a presión que facemos sobre
cilidade puntas e gumes, pois iso sucede tan pronto a súa cabeza.
Mundo intelixente: sen dúbida son os parafusos os exemplos máis claros. Todo o que nos rodea está como calquera corpo sólido se rompe.
suxeito con parafusos. Un parafuso é unha solución enxeñosísima para suxeitar cousas aproveitando as
virtudes de forma helicoidal e aumentar enormemente as forzas de rozamento, segundo a mencionada Lei Mundo vivo: os exemplos son moi variados: cornos,
de Euler. dentes, uñas, bicos, espiñas de plantas... As plantas
non poden optar por fuxir ante unha agresión, pero
Actividade complementaria poden resultar ameazantes, como os cactos, se ex-
Tornado nunha botella: consigue dúas botellas de plástico de refresco iguais e baleiras (de 2 litros). Desen- hiben afiadas púas dispostas a penetrar e danar os
rosca os seus tapóns e pégaos polas caras externas cunha cola forte. Na peza resultante practica un orificio tecidos dos inimigos á mínima presión.
centrado de 1 cm de diámetro aproximadamente. Enche unha das botellas con auga ata 2/3 da capacidade e
enrosca o tapón dobre que construíches. Enrosca agora a outra botella baleira, que quedará invertida sobre Mundo intelixente: son incontables os casos en que
a anterior. Dá a volta a esta especie de reloxo de area e imprime un movemento de rotación. Verás como a veremos ángulos aplicados a solucións intelixentes.
auga pasa da botella chea á baleira a través do buraco, formando un bonito tornado helicoidal. Desde os tempos máis remotos, o home fabricou
puntas de pedra para as súas armas, sabedor das
súas virtudes de penetración. As formas agudas
das balas, avións ou foguetes tamén foron pensa-
das para penetrar no aire. Ata os tellados das casas
en forma de triángulo son un exemplo de ángulo
—aínda que, desta vez, inverso—, pois se usan
xustamente para dispersar a neve ou a choiva.

A infinidade de parafusos
deseñados polo home
representan unha aplica- A defensa dun elefante é un dos moitos casos de ángulos presentes
ción directa da función de na natureza.
agarre da hélice.

10 11
 A onda move
Mundo inerte: no noso universo a enerxía desprá-
zase por ondas. A maioría das perturbacións pro-
páganse segundo as leis de movemento ondula-
torio. Xorden ondas de modo espontáneo en todo
momento: movementos sísmicos, ondas mariñas,
sons... As ondas moven enerxía e materia e, polo
tanto, tamén comunican.
Mundo vivo: peixes e réptiles trasládanse forman-
do ondas co seu corpo. Unha boa ou unha dourada
describen perfectas sinusoides na súa traxectoria
de locomoción. As miñocas de terra tamén xeran
ondas para moverse, aínda que neste caso son lo-
nxitudinais e propáganse ao longo do seu corpo.
Moitos dos sentidos dos serres vivos están adap-
tados á percepción de información ondulatoria do
contorno. O sentido da olfacción precisa de con-
tacto material coas partículas aromáticas do aire,
pero a vista ou o oído son sistemas especializados
en captar información que se propaga ondulatoria-
mente (luz ou son, pequenas variacións da presión
do aire).
Mundo intelixente: obviamente, as ondas de radio,
televisión, teléfonos móbiles e música demóstran-
nos que o mundo moderno está absolutamente
ateigado de información que se comunica grazas a
sistemas ondulatorios. En realidade podemos falar
de aplicacións intelixentes das ondas moito máis
antigas, pois as ferramentas líticas eran esculpidas
polos homes primitivos a base de percutir sobre
elas rompéndoas de forma axeitada. As ondas de
percusión formadas nestas ferramentas son fre-
cuentemente visibles na peza en forma de peque-
nos círculos concéntricos que quedaron gravados.
Precisamente, a presenza destas ondas pode axu-
darnos a saber se unha peza determinada foi tallada
deliberadamente ou se a súa forma é froito doutras
causas.
12
Actividade complementaria
Facendo ondas: nunha drogaría podemos adquirir
por poucos cartos un lenzo de plástico fino cadra-
do, dos habitualmente usados para protexer mobles
en labores domesticas de pintura (miden uns 4 x 4
metros). Entre catro persoas —un en cada esqui-
na— sostense a lámina un pouco tensa. Agora é
cuestión de sacudir por quendas cada esquina do
lenzo para ver como se forman fantásticas ondula-
cións. O movemento transmítese polo lenzo en for-
ma de ondas. Canto máis tenso estea, máis rápido
viaxarán as ondulacións.
Ondas de area arrastrada pola auga (ripples).
A parábola concentra
Mundo inerte: cando un plano corta un cono aparece unha parábola. Isto pode comprobarse frecuente-
mente vendo a forma que debuxa un foco de luz proxectando o seu cono luminoso oblicuamente nunha
parede. Unha mangueira de auga dirixida cara a arriba e un pouco cara a adiante sempre debuxará tamén
un chorro de auga parabólico, aínda que este é só un dos múltiples exemplos de tiro parabólico que
poderiamos enumerar. A parábola ten a propiedade de concentrar sempre nun mesmo punto (o foco da
parábola) todo o que lle chegue desde o infinito.
Mundo vivo: os pavillóns auditivos de varios mamíferos son o exemplo máis claro. Orellas de raposos,
morcegos ou ratos son casos de amplas superficies que reciben sons e os orientan cara ao tímpano do
animal.
Mundo intelixente: as antenas parabólicas permiten recoller os sinais de telecomunicación —extremada-
mente pequenos e directivos— emitidos por satélites artificiais que están a máis de trinta mil quilómetros
de altura. Estes sinais serán concentrados cara a antena propiamente dita (situada xusto no foco do prato
parabólico) e, deste modo, resultarán dunha intensidade apreciable para o receptor. As parábolas metaliza-
das dos faros dos coches teñen o efecto contrario: abren a luz procedente dunha lámpada situada no foco
para que esta se proxecte cara a adiante como un chorro de luz paralelo.
Actividade complementaria
Tixola acústica: busca unha tixola grande ou outro cacharro de cociña con forma parabólica (é perfecto
un wok dos usados na cociña asiática). Sosténdoo pola asa cunha man, oriéntao cara a unha fonte acús-
tica (por exemplo, unha radio) e tamén cara ao teu oído, facendo como se a tixola fose un espello no que
quixeses ver reflectido o aparato de radio. Verás que as ondas acústicas da radio chegan nitidamente e ben
concentradas aos teus oídos. Isto é debido a que a superficie parabólica da tixola actúa como un auténtico
reflector das ondas sonoras.
O fenec é un raposiño que habita no deserto do Sahara e Arabia. Como exemplo do tiro parabólico, un chorro de auga proxectado
As súas grandes orellas paraboloides danlle unha grande agudeza cara a arriba e cara a adiante traza unha perfecta parábola
auditiva.
13
 O fractal intima
Mundo inerte: unha árbore ten unha estrutura frac-
tal, que é unha forma denominada autosemellante.
Partindo do tronco atoparemos varias ramas, pero
cada unha delas bifurcarase noutras e así sucesiva-
mente ata repetirse oito ou nove veces en escalas
progresivamente pequenas. Podemos dicir que un
anaco dun obxecto de estrutura fractal se parece ao
obxecto enteiro, como sucede cunha árbore, unha
coliflor ou un lóstrego. Aparecen estas estruturas
cando se trata de penetrar ou de colonizar outro
espazo sen interrupcións. Neste experimento inte-
ractivo presente neste ámbito da exposición pode-
mos observar o modo en que o aire se abre camiño
nun líquido viscoso disposto entre dúas placas de
plástico ao separalas lixeiramente. Precisamente,
faino progresando en forma arborescente, fractal,
demostrando que esta forma é a ideal cando o pro-
pósito é intimar estreitamente con outro medio.
Mundo vivo: las plantas ofrecen infinidade de casos
de fractalidade. A árbore mencionada anteriormente
pretende relacionarse o máis intimamente posible
co aire e a luz solar, e resolve ese empeño coa forma
fractal. O noso sistema circulatorio de veas e arte-
Glosario
rias ten como misión levar o sangue ás células máis Forma:
recónditas do organismo. Resulta que a estrutura
fractal tamén é, neste caso, a ideal. Función:
Mundo intelixente: o uso dos fractais na cultura
resulta presente no mundo da arte. As estruturas Onda:
fractais proporcionan creatividade e xeran estímu-
los para a mente a través de diferentes vías. Hexágono:
Espiral:
Actividade complementaria Hélice:
Fractais comestibles: toma unha coliflor e pártea en
varios cachos seguindo a súa estrutura. Compro-
barás que ata os anacos máis pequeniños de coli- Fractal:
flor parecen pequenas coliflores completas. Intenta
conseguir o pedazo de coliflor máis pequeno que
aínda pareza unha coliflor pequena completa. Isto é
o que se denomina autosemellanza ou fractalidade, Esfera:
e está presente nalgunhas estruturas de seres vi-
vos, como a coliflor, o romanesco ou a gorgonia.
Ángulo:
configuración externa de algo.
capacidade de actuar propia dos seres vivos e dos seus órganos e das máquinas ou instru-
mentos.
movemento que se propaga no seu fluído.
polígono de seis ángulos e seis lados.
curva plana que dá voltas indefinidamente ao redor dun punto, afastándose máis del en
cada unha delas.
curva espacial trazada na superficie dun cilindro ou dun cono, que vai formando un ángulo
constante coas súas xeratrices.
figura plana ou espacial composta de infinitos elementos, que ten a propiedade de que o
seu aspecto e distribución estatística non cambian, calquera que sexa a escala coa que se
observe.
sólido rematado por unha superficie curva cuxos puntos equidistan todos doutro interior
chamado centro.
figura xeométrica formada nunha superficie por dúas liñas que parten dun mesmo punto,
ou tamén a formada no espazo por dúas superficies que parten da mesma liña.

Parábola: lugar xeométrico dos puntos do plano, equidistantes dunha recta e dun punto fixos, que
resulta de cortar un cono circular recto por un plano paralelo a unha xeratriz.

Actividade complementaria xeral

Creando a nosa propia exposición de formas (proposta para realizar na aula en diferentes niveis educa- Recursos
tivos).
Stevens, Peter S.: Patrones y pautas en la naturaleza, Salvat, 1987.
A actividade que se propón funciona dun modo moi similar ao empregado polos museógrafos que parti-
ciparon na creación desta mostra. Pídeselles aos alumnos que busquen pezas representativas de calquera Thompson, D’Arcy W.: Sobre crecimiento y forma, Cambridge, 2003.
das oito formas no contorno no que vivan. Logo, na clase, pódense presentar nunha exposición escolar,
clasificando todas as pezas segundo sexan vivas, inertes ou deseñadas polo home. Goodwin, Brian: Las manchas del leopardo. Metatemas 51, Tusquets eds., 1998.

Mandelbrot, B.: La geometría fractal de la naturaleza. Metatemas 49, Tusquets eds., 1998.

Wagensberg, Jorge: La rebelión de las formas. Metatemas 84, Tusquets eds., 2004.

14 15