Geg

Shko te: navigacion, krko

Dialekti geg tregohet me ngjyr t blert. Dialekti geg ose gegrishtja (Geg. gegnisht) sht njri nga dy dialektet e gjuhs shqipe, q flitet nga shqiptart geg n veri t Shqipris, n Kosov, n Maqedoni, n Turqi si dhe n Serbi dhe Mal t Zi. "Kufiri natyror" n mes t gegrishtes dhe toskrishtes sht Lumi Shkumbin n Shqipri, q prshkon Shqiprin e mesme nga lindja n perndim. Geg sht po ashtu klasifikim nnetnik i shqiptarve dhe prfshin banort e viseve mbi Shkumbin, cekur m lart, ose folsit e gegrishtes. Trojet e banuara nga gegt jan njohur historikisht si Gegri, sidomos gjat shek. XIX dhe kohs s Lidhjes s Prizrenit. Gegnishtja nuk zotron status zyrtar si gjuh e shkruar e gjuhs shqipe.

Prmbajtja

1 Prejardhja e fjals 2 Veanti t gegrishtes o 2.1 Paskajorja o 2.2 Foljet kalimtare dhe jokalimtare o 2.3 Fjalori i pasur o 2.4 Zanoret hundore 3 Rotacizmi 4 Tabel krahasimi 5 Prdorimi letrar 6 Shqipja standarde dhe gegrishtja 7 Shembuj dhe krahasime 8 Shiko edhe 9 Burimi i t dhnave

Prejardhja e fjals
Pashko Vasa pr kuptimin e fjalve gegri dhe geg, mendon se duhet krkuar tek Homeri, saktsisht n rreshtat ku thot se : Prtej maleve t Akrokeraunit banojn gjigantt. Sipas Pashko Vass, fjala gjigas, n greqisht do t thot gjigant, vigan. Pr argumenti jep nj shkres n t ciln ndr t tjera thot se fjala Gjigaj (Gjikaj) dhe Gegaj, - jan i njjti emr dhe kan t njjtin kuptim si n shqip po ashtu edhe n greqisht.[1][2]

Veanti t gegrishtes
Paskajorja
Paskajorja me + pjesorja e foljes (p.sh. me punue, me kallzue). Kjo veanti e gegrishtes prdoren n shumicn e gjuhs dhe z vendin e mnyrs lidhore t gjuhs standarde n shumicn e rasteve. Mnyra lidhore q prdoret n standard lidhet me vetn dhe kohn (e tashme: p.sh. t punoj d.m.th. un t punoj, t punosh d.m.th. ti t punosh etj., dhe e pakryer: t punoja, t punoje, etj.) ndrsa paskajorja e gegrishtes sht gjithprfshirse. Shum gjuhtar sot jan ithtar t futjes s ktij lloji t paskajores n gjuhn standarde meq nj pjes e madhe e shqiptarve e prdorin n t folurn e prditshme. Kta gjuhtare mendojn se shqipja standarde do t ishte m e leht dhe me m shum mundsi shprehese e stilistike. Ky lloj i paskajores do t ofronte prkthime m adekuate n kt rast: "To Be or Not To Be" (Shekspir: Hamleti, III-I). Shekspiri nuk thot Ti, t jesh apo t mos jesh, por thot, pa iu drejtuar asnj vete, as t dyts, as t trets: Me qen a mos me qen (ose n variante m t skajshme: "me kn a mos ke kn"). Ndrkaq, nj prkthim i tipit "pr t qen apo pr t mos qen" nuk tingllon shqip.

Foljet kalimtare dhe jokalimtare

Megjithse veprore, n gegrishte, shum folje, si me ardh/vij, n t kaluarn dhe koh t tjera t s shkuars paraprihen nga folja me qen/jam. P.sh. Jam ardh dje, po nuk tgjeta aty. Sidoqoft, kto folje mund t zgjedhohen edhe si n standard me kam prpara, por modeli i msiprm sht shum i prhapur n Kosov.

Fjalori i pasur
Gegrishtja ka shum fjal q nuk prfshihen n fjalorin e gjuhs standarde. Disa shembuj: me nirtht, me (i) mejt (p.sh. M ka mejt krahu), kacurret (plot, me spic), ani (e ngjashme me pra por jo saktsisht), etj.

Zanoret hundore
Zanoret hundore (, , , , , ) e bjn gegrishten m t vshtir pr t'u msuar si dialekt (pr shqiptart) ose gjuh e dyt (pr t huajt q msojn shqipen geg). Njhersh, theksimi i tyre sht dallimi kryesor n theks prej toskrishtes, duke e br at m t but pr veshin. Zanoret hundore zvendsojn thuajse plotsisht tingullin e theksuar "" q n gegrishte figuron si shkronj pr zgjatjen e zanores paraprijse dhe shpesh quhet "e pa z" (e pa z). Kur ""-ja shkon e patheksuar n toskrisht, n gegrisht ajo zgjat zanoret paraprake.

Rotacizmi
Kjo sht nj teori shum e mbshtetur nga studimet. Shihet, pr shembull se rotacizmi n n r ka ndodhur e jo r n n, ka dshmon se gegrishtja ka ruajtur m shum elemente t shqipes s vjetr. Kt e zbulojm prej fjalve latine si psh. virgin- q n gegrishte sot sht virgjin dhe n toskrisht/standard i/e virgjr, inimicus e gjetur n gegrishte si anmik dhe e transformuar n toskrisht/standard si armik.

Tabel krahasimi
Standard Shqipri nj nnt sht bj emr pjekuri gjendje zog mbret Tosksisht Shqipri nj nnt sht bj emr pjekuri gjndje zok mbret Gegrisht Shqypn nji / nj nnd sht / bj mn pjekuni gjndje zog mret

pr t punuar pr t punuar me punue rr qen dllinj balt rr qn enj llum rn kjn / kn brsh lloq English (9 entries.) Shqip (9 hyrje.) mud balt {f} muddy me balt (mb) silt balt {f} juniper dllinj {f} [Juniperus]

sloppy me balt (mb) slurry me balt, me lluc (nd) slush (n) balt {f}, lluc {f} soil balt {f} wade eci n uj, eci n balt let down l n balt English (Only one entry.) Shqip (Vetm nj hyrje.) tongs (n) (pl) cimbidh {m}, mash {f}
*** End of table *** *** Fundi i tabels ***

cimbidh

mash

dan

frik

frik

tut

English (12 entries.) Shqip (12 hyrje.) anguish frik {f} cowardice paburrri {f}, frik {f} fear (n) frik {f} fear (v) kam frik fright frik {f} funk (n) frik {f} scare (n) frik {f} apprehend

pres me frik, kam frik apprehension frik {f} dread (v) kam frik {f} dread (n) frik {f} trepidation frik {f} derr derr th rooster gjel {m}, kokosh {m}, kaposh {m} turkey gjel deti, pul deti cock gjel {m}, kaposh {m}, kokosh {m}

gjel

kndez

knues

mundem dhelpr syri nna gnjej

mundem dhelpr syri nna gnjej

muj skile ose dhelpn syni nana rrej cheat gnjej, mashtroj defraud mashtroj, gnjej (fprr gnjeva, gnjyer) fake (v) gnjej (fprr gnjeva, gnjyer) lie (v) gnjej (fprr gnjeva, gnjyer) delude

gnjej (fprr gnjeva, gnjyer) gimmick (v) bj hile, bj me hile, gnjej mislead (irrv misled) ngatrroj, gnjej qumshtj fshat gjalp truri mbush ndoshta vend qumsht fshat gjalp truri mbush ndoshta vend taml katun tlyn truni mush nashta ven

( ) shnon zanoret hundore, t cilat jan tipar i gegrishtes.

Prdorimi letrar
Dokumentet m t vjetra t shqipes jan shkruar n gegrishte. Kto prfshijn "Formuln e pagzimit" t Pal Engjllit, "Mesharin" e Gjon Buzukut, "etn e profetve" nga Pjetr Bogdani, veprat e Pjetr Budit, Frang Bardhit etj. N gegrisht u shkruan edhe kryevepra t letrsis shqiptare si "Lahuta e Malcs" e Gjergj Fishts, si dhe u kodifikua Kanuni i Lek Dukagjinit nga Shtjefn Gjeovi. Prve se flitet nga shqiptart geg, gegrishtja ka qen dialekt zyrtar n Shqipri para Lufts s Dyt Botrore dhe n Kosov deri m 1968. Shum mrgimtar shqiptar gjat diktaturs komuniste n Shqipri kan vazhduar ta prdorin gegrishten n letrat e tyre. Sot gegrishtja prkrahet si dialekt dhe prdoret aty-ktu nga botime t ndryshme n Shqipri e n Kosov. Prkrahsit e gegrishtes jan kryesisht letrar nga Shkodra, Tirana dhe Prishtina.

Shqipja standarde dhe gegrishtja

Shqipja standarde megjithse mbshtetet n dialektin tosk t zons juglindore t Shqipris, ka n prbrjen e saj fjal apo formime nga gegrishtja, pa t cilat nuk do t bhej i mundur formimi i disa fjalve. Disa nga shembujt jan fjalt meqense, humner dhe folja synoj. Fjala meqense vjen nga paskajorja me qen e gegrishtes, dhe nj formim i ksaj fjale duke u mbshtetur vetm n toskrisht do t ishte prtjemse, fjal e cila nuk shkon n gjuhn shqipe. Fjala humner vjen nga folja humb dhe fjala n er, dhe gjuha standarde e ka formuar kt fjal nga format geg hum (humb)+ ner (nder). Edhe folja synoj vjen nga fjala syni: synoj=ia

ve synin (gegrisht) dhe jo syroj si mund t ishte nse do t formohej nga toskrishtja e cila nuk e prmban kt folje. Gjithashtu duhet prmendur tema "krye" me t ciln shqipja formon qindra fjal, teksa me formn toske "kok" formohen shum fjal. Kemi kryeshkamb, por nuk mund t themi kokshkmb; teksa forma kokfort e toskrishtes, jepet leht edhe n gegrisht, me kryefort, etj.

Shembuj dhe krahasime

Shtjefn Gjeovi, Kanuni i Lek Dukagjinit, Shkodr: 1933, fq. 11: Burri ' n detyr: a) me u prkujdes pr vesh e math e pr gjithshka t lypet per me mbajt jeten; b) me ruejt nderen e grues e mos me e ln me u ankue per kurrnji nevoj. N standard: Burri sht i detyruar: a) t prkujdeset pr veshmbathje e pr gjithka q lipset pr ta mbajtur jetn; b) ta ruaj nderin e gruas e mos ta l t ankohet pr asnj nevoj. Kshilli Populluar i Komuns s Prishtins, Prishtina (monografi), 1959, fq. 19: Gjat pesmbdhjet vjetve t fundit jan investue mjete bukur t mdha pr objekte t ndryshme komunale. Qysh n vitin 1946 rinija ndrtoi rezervoarin e madh pr ujsjellsin e qytetit dhe Prishtins iu sigurue kshtu pr her t par uji i shndosh pr pije. Kapaciteti i ujsjellsit ishte 15 litra n sekond. Prej asaj kohe ujsjellsi u zgjanue dhe modernizue vazhdimisht dhe tash pr do sekond jep nga 30 litra uj. N standard: Gjat pesmbdhjet vjetve t fundit jan investuar mjete bukur t mdha pr objekte t ndryshme komunale. Qysh n vitin 1946, rinia ndrtoi rezervuarin e madh pr ujsjellsin e qytetit dhe Prishtins iu sigurua kshtu pr her t par uji i shndosh pr pije. Kapaciteti i ujsjellsit ishte 15 litra n sekond. Prej asaj kohe ujsjellsi u zgjerua dhe modernizua vazhdimisht dhe tani pr do sekond jep nga 30 litra uj.

Shiko edhe

Tosk Gegnishtja Test of Wikipedia at Wikimedia Incubator Ambroz Martini Simon Jubani Zef Simoni

Burimi i t dhnave
1. ^ Vehbi Bala : PASHKO VASA - portret-monografi, botuar n : Pashko
Vasa VEPRA 4, Rilindja, Prishtin 1989.

2. ^ Argumenti n fjal