PRAKATA

Segala puji dan syukur penulis panjatkan kepada Allah SWT pencipta alam semesta
beserta segala kehidupannya, yang telah mememberikan rahmat dan ridho-Nya
sehingga penulis dapat menyelesaikan Laporan Kerja Praktik dengan judul Evaluasi
Pemantauan Kualitas Air Permukaan Di Kota Bandung Studi Kasus DAS Cipamokolan
dan DAS Cidurian ini dengan baik.
Dalam penyusunan laporan ini penulis telah berusaha dengan maksimal, namun karena
keterbatasan kemampuan yang dimiliki oleh penulis, mungkin terdapat banyak
kekurangan dan kesalahan didalamnya. Penulis menyadari bahwa tanpa bantuan dan
bimbingan dari semua pihak yang terlibat, cukup sulit penulis menyelesaikan laporan ini
tepat waktu.
Dengan segala kerendahan hati dalam beberapa helai kertas ini penulis mengucapkan
terima kasih yang sebesar-besarnya kepada semua pihak yang telah memberikan
dukungan serta bantuannya. Terutama kepada keluarga yang telah memberikan
dorongan material, spiritual, kasih sayang, dan doa yang tak pernah usai serta my room
and my kompi yang selalu ada untuk penulis . Adapun pihak-pihak lain yang dimaksud
adalah :
1. Yth. Yulianti Pratama, ST., MT. selaku Ketua Jurusan Teknik Lingkungan Institut
Teknologi Nasional;
2. Yth. Siti Ainun, ST., S.Psi., M.Sc. selaku Dosen Wali yang selaku memberikan
dukungan serta perhatiannya;
3. Yth. Kancitra Pharmawati, ST., MT. selaku Dosen Pembimbing dari Kerja Praktik yang
senantiasa membimbing dan memberi banyak ilmu serta informasi kepada penulis
dalam menyelesaikan laporan ini;
4. Yth. Hj. Ir. Teti Mulyawati selaku Pembimbing dari pihak BPLH Kota Bandung KA Sub.
Bidang Pengendalian, Pencemaran, & Kerusakan Air dan Tanah yang telah
mengarahkan dan membimbing proses Kerja Praktik sehingga dapat berjalan dengan
baik;
5. Yth. Pak Dan Ridwan dan Bu Lia selaku Asisten Pembimbing dari pihak BPLH Kota
Bandung KA Sub. Bidang Pengendalian, Pencemaran, & Kerusakan Air dan Tanah

yang selalu mengarahkan dan membimbing proses Kerja Praktik sehingga dapat
berjalan dengan baik;
6. Yth. Mendy Arrizany, Bu Taty, dan Pak Yudi selaku pihak dari Dinas Bina Marga &
pengairan Pemerintah Kota Bandung yang telah memberikan bantuannya;
7. Yth. Eka Wardhani, ST., MT. selaku Dosen Penguji Kerja Praktik, yang telah
memberikan kritik serta sarannya;
8. Thanks to Putri Pujiastuti best partner kerja praktik dan Tuning Leinawati, kalian
benar-benar the bast partner menuju Yudisium;
9. Para sahabat dan temen-temen angkatan 2008, wiwit, putri, tuning, ima, dyaz, tria,
kana, firman, agustiyo, henry, adit, tomi, anton, dan endang, terima kasih atas doa,
bantuan, semangat, dan tidak ada yang lebih berharga selain tawa, canda, tangisan
bersama kalian,
10. Kakak dan adik angkatan Himpunan Teknik Lingkungan Itenas yang tidak bias
disebutkan satu per satu, terima kasih atas segala dukungan dan bantuannya;
11. Seluruh dosen-dosen yang telah memberikan ilmunya, pegawai, dan staff di Jurusan
Teknik Lingkungan Itenas, saya ucapkan terima kasih juga untuk segala doa,
dukungan, dan bantuannya;
12. Seluruh staff baik dari BPLH Kota Bandung, saya ucapkan terima kasih juga untuk
segala doa, dukungan, dan bantuannya; serta
13. Semua pihak yang tidak bisa disebutkan satu persatu, terima kasih atas semua
bantuan dan doanya.
Semoga Allah SWT memberikan Imbalan yang berlipat ganda atas bantuan dan
dorongan yang telah diberikan. Akhir kata penulis sangat berharap laporan ini dapat
bermanfaat bagi penulis pribadi khususnya dan bagi semua yang membaca pada
umumnya. Untuk perbaikan di masa mendatang, saran dan kritik yang membangun akan
penulis terima dengan rasa senang.
Bandung, Oktober 2012

Penulis

ii

DAFTAR ISI
PRAKATA ........................................................................................................... i
DAFTAR ISI ......................................................................................................... iii
DAFTAR GAMBAR .............................................................................................. vi
DAFTAR TABEL ................................................................................................... viii

BAB I PENDAHULUAN ...................................................................................... I-1

1.1 LATAR BELAKANG ....................................................................................... I-1
1.2 MAKSUD DAN TUJUAN ................................................................................ I-2
1.3 RUANG LINGKUP ......................................................................................... I-3
1.4 SISTEMATIKA PENYUSUNAN ........................................................................ I-3

BAB II GAMBARAN UMUM LOKASI KERJA PRAKTIK ........................................... II-1

2.1 TINJAUAN UMUM BPLH KOTA BANDUNG .................................................... II-1
2.1.1

Visi BPLH Kota Bandung ................................................................................. II-2

2.1.2

Misi BPLH Kota Bandung ................................................................................ II-2

2.1.3

Struktur Organisasi BPLH Kota Bandung ........................................................ II-3

2.2 SUB BIDANG PENGENDALIAN, PENCEMARAN, DAN KERUSAKAN AIR &

TANAH........................................................................................................ II-5
2.3 LOKASI PEMANTAUAN KUALITAS AIR PERMUKAAN .................................... II-5
2.3.1

2.3.2

DAS Cipamokolan ........................................................................................... II-6

2.3.1.1

Sungai Cipamokolan ....................................................................... II-6

2.3.1.2

Sungai Cikiley .................................................................................. II-9

2.3.1.3

Sungai Cisaranten ........................................................................... II-11

DAS Cidurian................................................................................................... II-12

2.3.2.1

Sungai Cidurian ............................................................................... II-12

2.3.2.2

Sungai Cihalarang ........................................................................... II-15

2.3.2.3

Sungai Ciparungpung ...................................................................... II-16

BAB III STUDI PUSTAKA ...................................................................................... III-1

3.1 DAERAH ALIRAN SUNGAI (DAS) ................................................................... III-1
3.2 KARAKTERISTIK KUALITAS AIR SUNGAI ........................................................ III-2

iii

3.3 PARAMETER KUALITAS AIR SUNGAI ............................................................. III-4

3.3.1

Daya Hantar Listrik (DHL) ............................................................................... III-6

3.3.2

Kekeruhan ...................................................................................................... III-6

3.3.3

Residu Terlarut (TDS) ..................................................................................... III-7

3.3.4

Suhu ............................................................................................................... III-7

3.3.5

Warna ............................................................................................................. III-7

3.3.6

Besi (Fe) .......................................................................................................... III-8

3.3.7

Boron (B) ........................................................................................................ III-9

3.3.8

Flourida (F) ..................................................................................................... III-9

3.3.9

Kadmium (Cd)................................................................................................. III-9

3.3.10 Klorida (Cl-)..................................................................................................... III-10

3.3.11 Kromium Heksavalen (Cr6+) ............................................................................ III-10
3.3.12 Mangan (Mn) ................................................................................................. III-11
3.3.13 Nikel (Ni)......................................................................................................... III-12
3.3.14 Seng (Zn)......................................................................................................... III-12
3.3.15 Sulfat (SO4-2) ................................................................................................... III-12
3.3.16 Tembaga (Cu) ................................................................................................. III-13
3.3.17 Timbal (Pb) ..................................................................................................... III-13
3.3.18 Nitrogen (N) ................................................................................................... III-13
3.3.18.1Amoniak Bebas (NH3-N) .................................................................... III-14
3.3.18.2Nitrat (NO3-N) ................................................................................... III-14
3.3.18.3Nitrit (NO2-N) .................................................................................... III-15
3.3.19 pH ................................................................................................................... III-15
3.3.20 Oksigen Terlarut (DO) .................................................................................... III-16
3.3.21 BOD (Biochemical Oxygen Demand) .............................................................. III-16
3.3.22 COD (Chemical Oxygen Demand) ................................................................... III-17
3.3.23 Detergen (MBAS) ........................................................................................... III-18
3.3.24 Fenol ............................................................................................................... III-18
3.3.25 Minyak dan Lemak ......................................................................................... III-19
3.3.26 Coliform dan E. Coli ........................................................................................ III-19
3.4 STATUS MUTU AIR ...................................................................................... III-21

iv

BAB IV ANALISIS DAN PEMBAHASAN ................................................................. IV-1

4.1 DAS CIPAMOKOLAN .................................................................................... IV-1
4.1.1

Sungai Cipamokolan ....................................................................................... IV-1

4.1.2

Sungai Cikiley.................................................................................................. IV-6

4.1.3

Sungai Cisaranten ........................................................................................... IV-11

4.1.4

Status Mutu Air Sungai Pada DAS Cipamokolan ............................................ IV-15

4.1.5

Kualitas DAS Cipamokolan ............................................................................. IV-16

4.2 DAS CIDURIAN ............................................................................................ IV-19

4.2.1

Sungai Cidurian .............................................................................................. IV-19

4.2.2

Sungai Cihalarang ........................................................................................... IV-24

4.2.3

Sungai Ciparungpung ..................................................................................... IV-30

4.2.4

Status Mutu Air Sungai Pada DAS Cidurian .................................................... IV-35

4.2.5

Kualitas DAS Cidurian ..................................................................................... IV-36

4.3 ANALISIS PARAMETER KUALITAS AIR DAS CIPAMOKOLAN DAN

DAS CIDURIAN ............................................................................................ IV-39

BAB V KESIMPULAN DAN SARAN ...................................................................... V-1

5.1 KESIMPULAN .............................................................................................. V-1
5.2 SARAN ........................................................................................................ V-1

DAFTAR PUSTAKA
LAMPIRAN

DAFTAR GAMBAR
Gambar 2.1

BPLH Kota Bandung ............................................................................. II-1

Gambar 2.2

Struktur Organisasi BPLH Kota Bandung.............................................. II-4

Gambar 2.3

DAS Cipamokolan................................................................................. II-7

Gambar 2.4

Lokasi Titik Sampling DAS Cipamokolan .............................................. II-8

Gambar 2.5

Up stream Sungai Cipamokolan ........................................................... II-9

Gambar 2.6

Down stream Sungai Cipamokolan ...................................................... II-9

Gambar 2.7

Up stream Sungai Cikiley ..................................................................... II-10

Gambar 2.8

Down stream Sungai Cikiley ................................................................. II-10

Gambar 2.9

Up stream Sungai Cisaranten............................................................... II-11

Gambar 2.10 Down stream Sungai Cisaranten .......................................................... II-11

Gambar 2.11 DAS Cidurian ........................................................................................ II-13
Gambar 2.12 Lokasi Titik Sampling DAS Cidurian ...................................................... II-14
Gambar 2.13 Up stream Sungai Cidurian .................................................................. II-15
Gambar 2.14 Down stream Sungai Cidurian.............................................................. II-15
Gambar 2.15 Up stream Sungai Cihalarang ............................................................... II-16
Gambar 2.16 Up stream Sungai Ciparungpung ......................................................... II-16
Gambar 2.17 Down stream Sungai Ciparungpung .................................................... II-17
Gambar 4.1

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream

Sungai Cipamokolan............................................................................. IV-4

Gambar 4.2

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream

Sungai Cipamokolan............................................................................. IV-4

Gambar 4.3

Hasil Pemantauan E. Coli pada Sungai Cipamokolan........................... IV-5

Gambar 4.4

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream

Sungai Cikiley ....................................................................................... IV-9

Gambar 4.5

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream

Sungai Cikiley ....................................................................................... IV-9

Gambar 4.6

Hasil Pemantauan E. Coli pada Sungai Cikiley ..................................... IV-10

Gambar 4.7

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream

Sungai Cisaranten ................................................................................ IV-13

Gambar 4.8

Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream

Sungai Cisaranten ................................................................................ IV-14

vi

Gambar 4.9

Hasil Pemantauan E. Coli pada Sungai Cisaranten............................... IV-15

Gambar 4.10 Grafik BOD, COD, DO, dan E.Coli DAS Cipamokolan Tahun 2012 ........ IV-17
Gambar 4.11 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream
Sungai Cidurian .................................................................................... IV-22
Gambar 4.12 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream
Sungai Cidurian .................................................................................... IV-23
Gambar 4.13 Hasil Pemantauan E. Coli Sungai Cidurian ........................................... IV-24
Gambar 4.14 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream
Sungai Cihalarang................................................................................. IV-28
Gambar 4.15 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream
Sungai Cihalarang................................................................................. IV-28
Gambar 4.16 Hasil Pemantauan E. Coli Sungai Cihalarang........................................ IV-29
Gambar 4.17 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Up stream
Sungai Ciparungpung ........................................................................... IV-33
Gambar 4. 18 Hasil Pemantauan BOD, COD, dan DO pada Down stream
Sungai Ciparungpung ........................................................................... IV-33
Gambar 4.19 Hasil Pemantauan E. Coli Sungai Ciparungpung .................................. IV-34
Gambar 4.20 Grafik BOD, COD, DO, dan E.Coli DAS Cipamokolan Tahun 2012 ........ IV-37

vii

DAFTAR TABEL
Tabel 3. 1

Parameter Kualitas Air Sungai dengan Metode Pengujian atau

Peralatan yang Digunakan ...................................................................... III-3

Tabel 3.2

Penentuan Sistem Nilai Untuk Menentukan Status Mutu Air ................ III-22

Tabel 4.1

Kualitas Air Sungai Cipamokolan ............................................................ IV-2

Tabel 4.2

Kualitas Air Sungai Cikiley ....................................................................... IV-7

Tabel 4.3

Kualitas Air Sungai Cisaranten ................................................................ IV-12

Tabel 4.4

Status Mutu Air DAs Cipamokolan Tahun 2011 ..................................... IV-15

Tabel 4.5

Penentuan Status Mutu Air DAS Cipamokolan Tahun 2012 .................. IV-16

Tabel 4.6

Hasil Pemantauan Status Mutu Air Sungai di DAS Cipamokolan ........... IV-16

Tabel 4.7

Kualitas Air Sungai Cidurian.................................................................... IV-21

Tabel 4.8

Kualitas Air Sungai Cihalarang ................................................................ IV-25

Tabel 4.9

Kualitas Air Sungai Ciparungpung........................................................... IV-31

Tabel 4.10 Status Mutu Air DAs Cidurian Tahun 2011 ............................................. IV-35
Tabel 4.11 Penentuan Status Mutu Air DAS Cipamokolan Tahun 2012 .................. IV-35
Tabel 4.12 Hasil Pemantauan Status Mutu Air Sungai di DAS Ciparungpung .......... IV-36
Tabel 4.13 Parameter Kualitas Air Yang Melebihi Standar Baku Mutu.................... IV-40

viii