Dnya Saadeti

Abidin Paa 1895

SAADET- DNYA {Ahlak- Hamide ve Mebahis-i Hikemiyeyi Camidir} Mellifi: Cezair Bahr- Sefid Valisi Abidin Paa Maarif Nezaret-i Celilesinin 103 numaral ruhsatname-i resmiyesi ile matba-i vilayetde tab olunmutur RODOS 1312

Yayna Hazrlayan Ahmet Seymen Editr M. Sait Karaorlu

zmit Haziran 2012

Kitap hakknda birka sz

Kitabn mellifi Abidin Paa 1843 ylnda Prevezede domutur. Devlet Adamdr. Preveze, Tekfur Da, Narda kaymakaml, Bursa, Sivas, Adana, Ankara, Cezayir ve Akdeniz Adalar Genel Valilii, Hariciye Bakanl gibi grevlerde bulunmutur. eitli komisyonlarda yelik ve bakanlk yapm, seim ve borsa ilemlerini dzenleyen kanun ve ynetmelikleri kaleme almtr. Devlet adamlnn yan sra velut bir yazardr. airdir. Arapa, Arnavuta, Yunanca, Franszca, Farsa lisanlarna vakftr. Birok eseri, iirleri, makaleleri ierde ve darda baslmtr. Fransa ve Yunan edebiyat evrelerinde bilinen ve takdir edilen birisidir. Eserleri iinde en bilinenleri Mesnevi erh ve Tercmesi, Mevlanann Mesnevisinin birinci cildine yaplm alt ciltlik erh ve tercmedir. Kaside-i Brde erh ve Tercmesi, lem-i slmiyet-i Mdafaa, Meli-i slmiyye baslan eserlerindendir. Kaytlarda bir Kuran- Kerim tefsiri zerinde alt yazldr. 1906 ylnda stanbulda lmtr. Kabri Fatih Camii avlusundadr. Kitabn son blmnde Abidin Paann Tercme-i Hli bal altnda ksa biyografisi verilmektedir. 1

 Kitabn bu basks Toronto niversitesi Arivinde, dijital PDF dosyas olarak bulunmaktadr. PDF dosya ad (sadetidny00bidn) eklindedir. Mevcut alma bu dosya zerinden gerekletirilmitir. almada metin Latin harflerine evrilmi, ayrca sadeletirme yaplmtr. Her iki metinde de orijinal metnin sayfa numaralar *+ parantez iinde daha kk puntolarla verilmitir. Kitabn aslnda olmayan paragraf balklar ilave edilmitir. Eldeki almada nce sadeletirilen sonra Latin harflerine evrilen metinler son olarak da kitabn orijinal metni eklinde sralama yaplmtr. Abidin Paann eserlerinden biri de Saadet-i Dnya adyla 1894 ylnda baslan bu kitaptr. Kitap kk hacimli bir bror niteliindedir. Kitabn i kapanda (Saadet-i Dnya) Balnn altnda daha kk puntolarla (Ahlak- Hamide ve Mebahis-i Hikemiyeyi Camidir) ibaresi vardr. Devamnda (Mellifi: Cezair Bahr- Sefid Valisi Abidin Paa) satr gelmektedir. Knye blmnde (Maarif Nezaret-i Celilesinin 103 numaral ruhsatname-i resmiyesi ile matba-i vilayetde tab olunmutur RODOS 1312) satrlar okunmaktadr. Takdim metninde Hazreti Peygamber (S.A.V.) ve Hazreti Mevlana Rumi (K.S.)nin ruhaniyetine iltica edilmekte, kitap; Padiah Abdlhamit Han- Saniye ithaf edilmekte, nisyan canavarnn penesine uramamas hep hikmet ve saadet vermesi temenni edilmektedir.

 Muhteva olarak bu kitapta insann dnya saadetini nasl elde edeceine dair balklar veya paragraflar olmayan dz bir metin grmekteyiz. Fakat bu metin, Abidin Paann dnce sistematiindeki disiplinin ipularn verecek ekilde akp giden bir metindir. Fikirlerin beslendii kaynaklarla gerektii yerlerde irtibat kurar. Ayetler, hadisler, hikmetler, kelam kibarlar, metaforlar, iirler ve alntlarla glenir. Zaman, zaman bu gc alayana dnen bir nehir cokunluu grlr. Sonuta insann varoluundan balayan, akl, ruhu, kalbi ve teki lemle balant kuraca iletiim noktalarn hatrlatarak mutluluun kaynaklarn gstermeye almaktadr. Bu ilemi yaparken tler verir, eletirir, ayplar, bazen azarlar. Mesela ona gre mutluluun temel esas almaktr, aba ve gayret iinde olmaktr. Byle olmayanlar, atalet iinde olanlar yaratla kar gelmekle itham edilir. Yine mesela ona gre mutluluun temel esaslarndan biri inantr. nanszlarn dtkleri bataklk olduka ar, hakaretamiz ifadelerle tanmlanr.

 Bir dier ynyle bu kitap batllama srecimizin yap talarndan biri olma konumundadr. Abidin Paa, yaad dnemin artlarnda bir bilim adam, bir aydn, bir entelekteldir. Son derecede dindardr. Kendi ifadesiyle eriat- garra, eriat- mutahhara, eriat- zat- pki her kmaz sokan tek aresidir. Tasavvufun inceliklerine vakf, gelenein tad kltre en ince noktalarna kadar hkimdir. Bununla beraber Avrupann lisanna, edebiyatna, bilimine atflarda bulunacak kadar ainadr. Bu iki kltrn eklektik bir yaklamla bir arada bulunabilecei ve hatta bulunmas gerektiini- gstermeye alm gibidir. Bu yzden ne batclar ne de batcla kar olanlar tarafndan gerektii kadar takdir ve ilgi grmemitir. Bu kitap; Mslmanlarn dnya dendiinde o bir letir, ona ilgi ve itibar gsteren kpektir anlayndan ok uzakta belki tam karsnda demek daha doru olacaktr- bir yaklamla kaleme alnm bir kitaptr. Dnya cennetten bir numune yaplabilir, hatta insann en birinci vazifesi budur. Dnya ahrete kyaslandnda sratle zeval bulacak, emin olmayan, geici bir yer olabilir. Ama ebedi lemi kazanma yeri olmas asndan baklrsa Allahn en byk ltf, inayeti, ihsandr. Kymetini bilmek, gerei gibi davranmak kulluk vazifesidir, demektedir.

 Kitabn kayda deer bir dier yn dneminin zelliini yantsan dil zenginliidir. Bu dil zenginliinde Abidin paann birok lisana aina oluunun ok fazla katks olmadn dnmek lazmdr. nk o dnemin btn eli kalem tutanlarnn ortak zellii olan lisan zenginlii onda da mahede edilmektedir. Mesela libas kelimesinden tretilip iltibas eklinde cmle iinde benzeme manasnda kullanlnda adeta dilin ahlan mahede edilir. Ne acdr ki o dili anlamak, Paann edebiyat gsterisiyle iyice meakkatli hle geldiinden istenmeden ve hatta kerhen bir miktar sadeletirme denilen dili daha da daraltma ilemine cret edilmitir. Bu aba, metnin iiriyetinden ok ey kaybettirse de idrake yaknlatrmaya faydal olduu iyi niyeti tayan bir abadr. Bunlarn dnda gerek fikirleri ve tezleri, gerekse slam anlay araynda tartanlarn atladklar bir pencereyi amasnn yan sra her biri bal bana bir aforizma saylacak salam cmlelerle kurulmu kunt bir metnin iine girmi oluyorsunuz. Tek bana bu zellii bile verilen emei hakl klmaya yeterli grlmelidir.

DNYA SAADET NEDR? NASIL ELDE EDLR?

Dnya Allahn ltf olan dnya nimetleri ve onlarn hikmetleri saylamayacak kadar oktur. Biz dnyada bizi yaratanmzn misafiriyiz. Onun erefli mahlkuyuz. Rabbimiz noksansz cmertliiyle bu geici hanemizi grnen grnmeyen nimetlerle mzeyyen buyurmutur. Ayrca o ok eitli nimetleri hissederek istifade edebilmemiz iin bizlere grnen grnmeyen, bilinen bilinmeyen birok akli, bedeni, ruhani vesait bahetmitir. Arif ve zarif olan insanlar cennetin numunesini daha burada iken grrler. Dnyay nimet olarak bilirler. Onun saysz meyveleriyle yetinirler, kanaat ederler. Dnya ebediyete ve ahirete nispeten bir oyun ve elence, hzla akp giden bir sel, gvensiz ve insafsz bir yerdir. Ama bu nispet aranmadnda byk bir nimet, feyizler baheden bir mahaldir. Cenab Hakkn dnyada insana bahettii [5] ltuflar ve manevi tecelliler sonsuz, cismani ihsanlar snr izilemeyecek kadar oktur. 6

Varolu

Yokluktan gelip var olmak, ademden gelip dem olmak, iitmek, grmek, her an hayat veren havay teneffs etmek, leziz yemekler, ok lezzetli sular yemek ve imek. Yorulunca oturmak, bedeni korumak iin gerekli elbise giymek, haneler iinde yatmak, hararet zamannda glgeye iltica etmek, gece ve gndz tabii veya yaplm nurlara gark olmak. Canfeza sedalar iitmek. Gzel kokular koklamak. Evlat, akraba ve ahbaplar sevmek ve sevilmek. Gl azl bir sevgilinin gzel yznden parlayan hayat sac ltsn, bir irin dudaklnn tebessmn ve konumasn, bir ahu gzlnn Dilruba bakn, bir ho endamlnn salnarak yryn, nezaketini, edasn, tavrn, tarzn [6] grmek, iitmek. Muhabbet nuruna bulam yufka bir kalbin ve aka arplm birinin aka dair hissiyatn byk bir lezzet alarak bazen gizlemeye bazen aklamaya mecbur bulunmak. Yeryz tabakasndan ykselip ycelerek Allahn ak ile mesut olabilmek ne byk nimet ne byk ilahi ihsandr. Bu durumlar bu hller her an gzlerimizin nnden akp gittiinden, hikmet deryasnn kaynandan grltszce tap durduundan akl ve baklar alyor ve bu yce hazinenin kymeti unutuluyor.

Akl nsan bedenine hikmetine dikkat ederek atf nazar edildiinde akl gibi feyizler saan bir nur bulunur ki o nuru anlamakta akln bizzat kendisi de hayran olur, dermansz kalr. [7] Kadiri Mutlak Hazretlerinin akl almaz dzenlemesinin eseri olarak bedende sinirler yaratlm. Sinirler youn olmayan eitli akclarn yardmclnda hayret verici bir orantyla birleerek beyin merkezinde- toplanm. Oluan merkez akln eremeyecei byklkte bir sonuca yol am. Maddi olmayan bir nurun desteiyle birleerek akl oluturmu. Ki bu akl kendinden milyarlarca daha byk olan kinat bir anda gezebilir, ihata edebilir. eitli kuvveleri ile iittii, mtalaa ettii hlleri ve szleri hafzasna alp bunlarn henz ortada olmayan saadet verecek sonularn ortaya koyacak fen ve bilim gelitirebilir. imdiki zamana, gelecek zamana yapaca etkileri hesaplayabilir. Bunlarn icrasndan meydana kacak zararlara kar- kendini saknabilir. Bu akl; ruhani olmayan [8] ahval ile megul olunca, dnyevi gereklilikleri meru surette uygulaynca akl cziye mensup olur. Dnyevi olmayanla, ruhani, uhrevi alanla, hikmetle megul olunca da klli akla mensup olur. Bu sebep sonu ilikisini kurarak- gelecekle ilgili tedbir alma kuvvesinin yeri; Eflatuna gre dima, Aristoya gre kalptir. Akl kutsal bir kutur. Hem ruhani cihana hem cismani cihana doru uma kabiliyetine haizdir. Mesafeleri yokmu gibi aar, gayri maddi cihana bile akabilir.

Akl; ster klli akla isterse czi akla mensup olsun, bu iki mertebeden hangisinde bulunursa bulunsun eer Cenab Hakkn bahettii dier melekeleri zahiri ve Btni havas kullanabilirse parlayan bir gnee dnr. nsan dnyada bile [9] Cenab Yezdann nurlarna gark olmu olur. Nimetler Cenab Hakkn bahettii dier melekelerin ne byk nimet olduunu laykyla hissetmek iin bu nimetlerden mahrum olmu bir insan dnmemiz gerekir. Bu nimetlerden mahrum olduumuzda bunlarn kymeti ortaya kacaktr. Mesela, gnein n dolaysyla hilkatin dourduu bu gzel mahlkat ve eyay gremeyen bir kr, canfeza sedalar iitemez, ne dnd beyan edemez, menfaat ve muhabbet celbine muktedir olamaz bir sar dilsiz, yemekten imekten aciz, shhatini kaybederek trl aclara duar olmu bir hasta dnlsn. O aresizlere mahrum olduunuz btn bu nimetlere bundan sonra nail olacaksnz, Cenab Mevla ltfyle bunlar size nasip edecek dense, o mahrumlarn bu nimetlere [10] karlk nasl kredecekleri dnlrse, bu basit teemml meseleyi anlatm olur. O zaman, elan sa ve salam olanlar, her an nimetlere nail olanlar, kaza gelip de belalara giriftar olmadan evvel neden Cenab Hakka kr ve hamt etmesinler, neden kfran nimet olmay terk ederek ibadet ve kulluk vazifelerini eda etmesinler?

Tabiat Ezeli olan Yce Halikn nihayetsiz ihsanlar, sonsuz nimetleri nasl unutulabilir? Btn kinatn hep beraber bylesine byk bylesine dzenli yaratl nasl oldu? Cihann btn zerreleri sonsuz, snrsz ve kesintisiz bir cevelan iinde arz endam ederler. Gzellikler, letafetler kendilerini izhar ve istifade iin srekli bir msabaka hlindedirler. [11] O gzelliklerin her biri envaieit elvanlar, zarafetini saklayan nianlar ile cihan ihata etmi, gzleri meserrete, akl hikmete, ruhu kutsiyete davet ederler. Had ve hesaba gelmez latif sedalar, esen rzgrlarn havadaki cereyanlar, gzel ve mevzun aalarn o esintilerin gizli hareketiyle titreyen yapraklarndan kan fsltlar, her taraftan kan canfeza seslerin ahengi, durgun ve berrak gller, ssl gl baheleri, can balayc rayihalar, ne nimetler ne ltuflardr. Gne ve mehtap; kalp ve aklmz lhut leme ykseltmek iin gklerin iki feneri gibi nurani bir ekilde taharri eder, dner dururlar. Denizler klarn kalpleri gibi bazen durgun bazen dalgal deiir, bir hlden dier hle geerler. Cenab Allahn azametine ve yceliine ahitlik ederler. [12] Dalarn zirvelerindeki ykseklik, lerinde aalar iekler saklayan ormanlardaki genilik. Ormanlarn iinde gzel sesli kularn gndz tlerindeki grlt, 10

Ak yarasyla gnl krk inleyen blbllerden maadasna gece gelen sessizlik, Gurup vakti ykseklerdeki gnele denizlerin, dalarn sahralarn sessiz ve dingince birbirlerine veda etmesi, Gnein; bu ltl sevgilinin brakp gitmesinden hemen sonra denizlere, dalara, sahralara -teselli iin gelen- mehtabn ve yldzlarn onlarla sabaha kadar arkadalk etmesi, Muhabbet deryasna boazna kadar dalan k ve maukun, sevenin ve sevgilinin kalplerinde deniz dalgalar gibi arpan duygu rpnlar, Bazen ayrlklardan kan iddetli aclarn yzeye szmas ve her eye ramen muhabbetin sonsuz lezzetinin onu tadanlarn gzlerinde- parlamas, Dine, devlete, millete ve insaniyete [13] Yaplan hizmetlerden hemen sonra hissedilen mutluluun alnan tadn insann iini- aydnlatmas, Allahn, bu ve benzeri nihayetsiz nimetleri nasl unutulabilir? Bu yce intizam bu hikmet deryasn grp de cihan o nizam iinde yaratana iman m etmeli? Yoksa eitli suretlerde nuhuset ve eamete batm, sayfalar kendi kalp ve akllar gibi zulmet, kfr ve ahmaklkla kararm, grlerini samalklarla sslemeye kalkan ve ksa bir mddet getikten sonra zillet toprana karp gidecek, mahvolacak, unutulacak olan dinsiz

11

mnkirlerin kark dimalarndan bozuk dncelerinden domu habaset saan efkrna m inanmal? Elbette ki hayr! H! O dinsiz ve mnkirler, o kabul dairesinin kapsndan kovulmu, reddedilmiler, [14] beeriyetin ycelik mertebesinden sakt ve azledilmi kimselerdir. Onlar insaniyetin gzel kitabndan, bu geni muhabbet ve hikmet vadisinden uzak dm mahrum olmu kimselerdir. Onlar cihandaki bu byk nizam, onu yaratan Cenab Latif ve Kerimi gremezler. Milyarlarca gneleri, kamerleri ve cihanlar halk eden, pek ou dnyadan daha byk yldzlar vasi uzay boluuna yamur damlalar gibi yadran, srekli yadrmaya devam eden, her birine ayrca hayat veren Hazreti Hakk bilemezler.

Yaratl Birka seneden beri dinsiz ve mnkir olanlar fenni ve akli mklata duar olup pusulay armlardr. Zira bundan evvel iki eyi zannederlerdi. Biri, cemadattan veya deniz dibindeki cansz varlklardan canl hsl olabilmesiydi. Binaenaleyh insann ve dier canllarn [15] vcudu h Hudann emrine bal olarak deil de bu cemadattan kendiliinden- hsl olmu olmasdr. Dieri de canllarn cinslerinin slah ile bir cinsten dierine munkalip olabilmesiydi. Bu zanlar ise Darwinizm denilen tahmine dayanmaktayd. Bu fikirlerine seleksiyon tabirini kullandlar.

12

Son senelerde fen ehlinin ve bilimin derinlemesine aratrmalar bunun byle olmadn ortaya kard. ki zanlar da yanlt. Ne cemadattan canl ortaya kabilir ne de bir cins canlnn dier bir cinse dnmesi mmkn olabilirdi. Bir canl ancak hemcinsi olan dier bir canldan vcuda gelebilirdi ve bir cinsin dier bir cinse dnmesi muhaldi. Mandann cinsini slah [16] iin ne kadar hizmet edilirse edilsin o manda bir deve veya fil olmaz. Bu konuda gsterilen abalar onun cinsini slah edebilir ama cinsini deitiremez. Daha gl daha verimli mandalar yetitirilebilir ama mandadan deve veya baka bir cins hayvan elde edilemez. Bu durumda gerek insann gerek dier canllarn varl cansz varlklardan ve kendiliinden veya cinslerin bir dierine dnebilmesinden deildir. Yokluktan varla gei tamamen Hudann emrine Hakkn fermanna baldr. Ve bu bunun byle olduu fennin aratrmalaryla tahakkuk etmitir. Bu hakikat mehur, Pastr Berhu, Felamaryon Florans, Mandac, Ruement Fezaks, Zebiz Petzal gibi dnyann ve asrmzn ve elan hayatta olan [17] en byk bilim insanlar tarafndan ispat olundu. Hatta Pastr der ki; velev dnyada bir insan kalsa o insann vcudu Hak Tely ispata kfidir Binaenaleyh, insann dier hayvanlardan dnt, dier hayvanlarn da cansz varlklardan hsl olduuna dair mnkirlerin mecnunane tahminlerinin klliyen hibir esasa dayanmad bilimin ortaya kard bir hakikat olmutur.

13

Mnkirleri skat ve iptal iin saysz gkcisminin akl almaz dzeni ve daha birok akli delil kfidir. Ama onlarn bunlar kabul etmelerine yalnz inatlar manidir. Mnkirler cihann noksansz dzenine tabiat yapm derler. Hangi tabiat? Tabiat; gayr mdrik olan maddenin, czlerin ve cansz varlklarn toplamna verilen isim ise onlar deil makul ve muntazam bir ey yapmak bizzat kendileri akl ve intizamdan yoksundur. [18] Bu durum, mnkirlerin dahi kabul edecekleri apak bir hakikattir. Yok, byle deilse, cemadat ve idrakten yoksun czlerin toplamnn ad deilse, o zaman, tabiat, vehmedilen ama gerekte olmayan bir ey demektir. Tabiat, mnkirlerin Ankas, kuru bir isimden, nam var cismi yok bir hayalden ve vehimden ibaret demektir. Biz elhamdlillah muvahhidiz. Mahlkatn kffesini ve her eyi evvel ve ahr, ebedi ve ezeli olan Cenab Mevla halk etmitir. Bu yarat kullarn iki cihanda ihya etmek, bu konuda fikir sahibi olanlar namtenahi saadete irca etmek ve onlar lhut lemine isal etmek iindir. Bu fikre kalben mutmainiz. Ayrca bu imanmz kavil olarak da itiraf ederiz. Bununla beraber, bu kati ve byk delillerden baka mnkirlerin hamakat ve cehaletlerini izhar iin dier bir mesele de meydana koyarz. yle ki; insanda zahir gzle grnmez bir akl [19] olduunu mnkirler dahi inkr edemezler. Akln kendi bedenini istedii gibi idare ve tahrik edebilecei malumdur. Akl denilen bu byk keyfiyet iman ehli iin Rabban feyizlerden biridir. 14

Mnkirler iin ise ruhani akl manevi deil insann bedenindeki hcrelerin itima ve hareketinden hsl olan maddi bir kuvvedir. Grnemeyen bu maddi kuvve beden vastasyla hsl olur, hsl olduktan sonra bedeni istedii gibi idare edip hareket ettirebilir. Bu takdirde maddi hcrelerden meydana gelen ve cisim ve madde olan beden akl meydana getirebilir. Mnkirlerin bu iddialarna karlk biz de yle syleriz. nsann atm yetmi kilodan ibaret olan [20] ve maddi olan bedeni, onu idare edecek bir akl meydana getirebiliyor ise evrenin sonsuz ve saysz her noktay kuatm ve her keyi doldurmu hcreler, zerreler, muhtelif ve ok eitli maddi varlklarn mecmuu tpk beden gibi- kendi akln meydana getirmesini iktiza eder. Bu akl evrenin byklne azametine mtenasip bir klli akl olacaktr. Nasl insann akl iinden kt bedeni istedii gibi sevk ve idare edebiliyor ise evrenin meydana getirdii klli akl da iinden meydana geldii evreni istedii gibi sevk ve idare edecektir. Eer mnkirler byle bir klli akl [21] kabul ederlerse Cenab Huday kabul ve ikrar etmi olurlar. Eer, cisim akl tevlit edemez derlerse, o takdirde insan aklnn ezeli olan Cenab Halikn ihsan ettii bir feyzi manevi olduu, onlarn hayal ettikleri gibi bedeni meydana getiren maddi hcrelerin neticesi olmad tebeyyn etmi olur. Akl, beden gibi sonsuz bir ilim ve hikmetle harikulade muntazam yaplm eserin iinde tecelli eder. Beden hastalk veya baka sebeplerden bozulduunda, ocukluk gibi sebeplerle noksan bulunduunda akl (veya ruhu manevi) kendisine uygun olmayan imknlar iinde olduundan feyzini olduu gibi gsteremez.

15

Elhasl hamakat ve cehaletleriyle beraber mnkirler lme yaklatka mkedder ve mamum olurlar. man ehli ise yalar ilerledike kalp rahatl, [22] fikir selameti, gelecee dair gven yani onlar melale dmekten koruyan ltuflarla doludurlar. Bihakkn insan olan kimseler, bu sonsuz nimetleri anlar da gkleri ve yerleri noksansz bir sanatla yaratan Cenab Hakka mteekkir olur. Dnyann nimetleri arasndaki cefalara sabreden bir kul olur. Bylece aferin denmeye mstahak, iki cihanda makbul, saadete karin olmu olur. nsan nsanlar znde hilkaten necip ve mkerremdirler. yle bir itibar ve hrmete layk mahlktur ki ruh, akl ve kelam sahibi olmas onun mkerremliini mkemmel hle getirir. Beer nevinin byk ceddi meleklerin ve gklerin secde edecei derecede deer ve itibar sahibiydi. nk o irfan deryasyd, pak idi. Ehli yakn olanlarn, din ehli olanlarn nezdinde insann manevi derecesi snrsz, hadsiz ve nihayetsizdir. Onlar iin insann cismani terkibat, akl ve dier hususiyetleri de aknlk verecek hayretlere drecek deerdedir. [23] nsan kre-i arzda grnen veya grnemese de- zihnen varlna muttali olunan btn mahlkatn en stndr. Birok yksek sfatyla hepsinin mmtazdr. nsan kinat birbirine balayan balardan hsl olan btn mesut neticelere hilkaten maildir. Bu balarla kendisine verilen eitli kuvveleri gzel kullanarak irtibatlanrsa, Cenab Hakkn 16

ltfuyla onlardan ortaya kacak btn feyizlere nail olur. Bilemediimiz, gizli hikmetler gereince mcessem bir nur olarak yaratlm gneten ve kinatn dier nimetlerinden hisse sahibi olabilmek iin daha nce sz getii zere insanda gzler, grebilme kuvvesi yaratlmtr. Keza sesler iin iitebilme kuvvesi, kokular iin koklama kuvvesi, yemek imek iin tat almak kuvvesi yaratlmtr. Yine hikmet gerei Cenab Huda, insann hem talip hem matlup olarak, hem arzu eden hem arzu edilen olarak, hem ak hem mauk olarak yaratmtr. [24] Kremizde bilinen mahlkat iinde zek ve kabiliyette emsalsizdir. nsan Cenab Yezdann fermanna tabi olduu mddete manevi olarak cihann btn mlknn varisidir. Hazreti Mevlana Rum Mesnevi-i erifte yle buyurur: {n dem o ra han u baki ra bima/Ta tu bai varis-i mlk-i cihan} Allahn ltfne davet sonsuz bir feyiz sermayesidir. Akil olan insan baz mahlkattan lezzet bazsndan ibret alr. Fakat mstefit olmak iin hem bedenini hem akl ve nefsini slaha aba harcamas lazmdr. Bedenin slahna en byk vasta itidal ve taharete itina etmektir. nsan kendi bedeninin mirassdr. Emsalsiz bir inciye benzeyen [25] bu kutsal cevheri zinhar ihmal etmemeli bununla beraber icabndan ziyade kendisine bir ey vermemelidir. Beden mbrem olan ihtiyacndan mahrum braklrsa gayr muktedir olur. Hissiyat azalr. Tam aksi olarak icabndan fazlaya nail olursa sakil olur, zarara urar.

17

Atalet Beni beere en ziyade mazarrat ve hakaret veren keyfiyet atalettir. Atalet nikbeti davet eder. En muteber ve bahtiyar eyleyen ey ise iman ve noksansz ikdamdr. Dnyada ataletten zillet ve hasar, alma aba ve gayretten fayda ve kr grmemi hi kimse yoktur. Faydalar bahedip duran mevcudatn kffesi hilkat ve iktidarlarna gre seyir ve hareket hlindedirler. Onlarn bu seyir ve hareketinden her yeni bir lem yeni [26] bir cihan ortaya km olur. man ehlinin Cenab Hakka iki byk krnden biri iman ve mutlak bilgi, dieri cihann azim intizam ve ondan hsl olan hikmetli deliller keyfiyetidir. Kinat iindeki bu azim intizamn heybetini bu parlak cihanlarn letafetini kre-i arzda bulunan bilcmle mahlkatn iinde en fazla hisseden, ondan en ziyade lezzet kesp eden, onunla ulvi derecelere ykselen insandr. Buna ramen insan, asln, necabetini unutur kendini ataletin kucana atarsa ne byk gnah, ne byk nikbet, ne kadar cezas ar ktlk ve ne ar zillet olur. Hazreti Mevlana Rumi yle demitir. Suya dm boulacak iki kiiden biri kendini aba ve gayret harcamakszn brakverirse dieri ise velev faydasz olsun kurtulmak iin rpnrsa, [27] beyhude yere say ibraz eden atalet iinde boulana tercih edilir. Mehur Hekim Aristo da dier cihann en byk hekimleri gibi insann saadetini mnhasran mesaide, ikdamda, gayrette bulur. 18

Mutedil ve uygun olan mesai yirmi drt saatte ka saatten ibarettir? Saatlerin zel bir ekilde miktar tayin edilemez. Zira saysz sebepten dolay mesai zaman muhtelif ve mtenevvidir. Fakat u kadar sylenebilir. On be yandan elli be yana kadar olan insanlarn yatmas yedi ile alt saat arasnda olmaldr. Farz olan ibadetleri icraya ayrlan zamandan arta kalan saatlerin bir ksm kr ve kazan iin almaya [28] dier bir ksm yemeye, bir ksm da kitap mtalaasna ve ferahlamak iin gezintiye hasretmelidir. Bunun dndasaatlerin tayini ve tahsisi zmnnda bulunduu beldede yaayan akil kimselere veya hazk tabiplere danmak, mzakere etmek daha verimli olmay salayacaktr. Bedbahtlk nsann kendisini bedbaht hissetmesi kadar kendisine yapaca- bir hata ve cefa olamaz. Nevi beni beer neden bedbaht ve hzn yklenmi olsun ki? Cenab Kadiri Mutlak gibi bir rahim ve kerime kul olmann, onun mahluku olmann cihan deerinde kymetine sahip olmak insana kfi deil mi? Bu kulluk fikriyle terakki ve teali etmeyenler unu dnsn. Kendisi dnyaya gelmeden evvel ne kadar uzun zaman gemi ve vefatndan sonra nasl zaman geecek. [29] Mazi ve istikbale nispeten bir insann dnyada bulunaca zaman bir an deil bir an milyonlara taksim olunsa ondan daha azdr. Bu kadar az bir mddet iinde hayat elem ve kedere bodurmak akl kr mdr? nsan doumundan lmne kadar vukuat saikasyla arnaar ilerlemeye mecburdur. Mert olanlar bilgi sahibi 19

olanlar son menzile varmak arzusuyla en makbul tariki ihtiyar eylerler. lme varncaya kadar merdane yrmeye karar verirler. Bu mhim seferde muhtelif yollar mevcut ve amade olduundan aklllar mutlak hayr olan tarafa meyyal olur bylece saadete nail olurlar. yle bir yol semeli o yolda yle bir ceht ve gayret sarfetmeli ki hem ebedi ve uhrevi saadeti inta etmeli. Hem de bu cihann, [30] bu dnyann her hali her maceras her makbul olan varl o yola dene fayda vermeli. Her dinledii sesten, makbul her zikir ve fikrin vcudundan mkemmel manevi bir gl bahesi, bir ahunun kalbi istihsal edilsin. Adam olanlar meru dnyevi lezzetlerden kendilerine bir pay drrler. lmleri yaklatka kendilerini gvende hissederler. Bu dnya seyahatini ltuf ve kerem olarak grr, onu eitlendirir, onu manen temdit eder, onu her an bahtiyar olarak tecdit ederler. Bu seferde en sevgili refikleri meydana getirdikleri hayrlar ve yce niyetleridir. Hazreti Mevlana misali yle derler. ,Ger hkimi nist in tertib ist /Ver-hekimi hest n file tehist[31]Eer

Hkim-i Mutlak yoksa kinatn bu azim tertibi

nedir? Eer var ise yle bir Hkim-i Mutlakn fiili nasl bo olur? Ve insanlar nasl saadetsiz olabilir? nsann bana gelen vukuat mektebe giden ocuklarn ellerine verilen kitaplara, risalelere tebih olunsa sezadr. ocuklar ekil ve biimde o kitaplarn o risalelerin varln oynayacaklar oyuna mani olan bir cefa ve eza sermayesi

20

olarak adederler. Halbuki, onlarn iinde sakl olan ibareler hakikatte ocuklarn irfan sahibi olmalarna kurtulua ermelerine vesiledir. Binaenaleyh, Cenab Hakktan verilen cefalarn iinde hikmet ve hayr hissedemeyenler yaa ihtiyar olsalar dahi manen ocukturlar. Merhamet nsana lezzet ve saadet [32] baheden durumlardan biri de hemcinsine hatta zararl olmayan btn canllara merhamet ve muavenet etmektir. Kendinin btn insanln bir paras olduunu, bakalarna yapaca yardm ve iyiliin sonuta yine kendine dnen- saadetin ta kendisi olduunu bilmektir. Eer muhabbet ve himmeti sadece kendi ahsna hasrederse katedecei hayat yolunu vahi bir le dndrm olur. Muhabbetin ve merhametin yumuaklndan mahrum kalarak, o hayat yolunu, gaflet vadilerine dm bir vahi gibi yrm olur. Bunun sonucu da bir gam ekici olarak girdap ve zdrap iine dp hatalarn yanllarn iinde hak ve hasar olmaktr. Cefa ve sefa iki manevi kanattr. Dnyada cisim ile ruhun irtibatna ve gnl ehli olanlarn terakkisine sebep olurlar. Kta bahar, gecede gndz, gamda meserreti hissedemeyenler [33] hikmetten ve itibardan mahrum kalrlar. nsanlar en faydal dersleri en hikmetli tecrbeleri elem veren vukuatn dershanesinden istihsal ederler. Tarih boyunca tecrbe edilmitir. Byk olarak kabul edilen btn siyaset 21

adamlarnn btn melliflerin balanglar hep hzn ve esefle mayalanmtr. Musibetlere gsterdikleri sabr ve sebat hasebiyle huylar ve ahsiyetleri takviye olmu, kalpleri himmet bulmu, namlar hret tutmutur. Ezeli olan Halik Tel Hazretleri, yaratt mahlkat ve zellikle kendisini anlayan, kavrayan, ubudiyet ile muhabbet edenleri sevmi ve sevdii iin hassas kalpler yksek fikirler vermi isimleri ve sfatlarnn nihayetsiz tecellisi ile onlar mmtaz ve nder klmtr. [34] Kamil olan insanlar iin her keyfiyette bir hikmet ve lezzet ve her vakada manen terakki ve saadet vardr. Bununla beraber bu nimet ve saadet atl kalanlar hakknda mesuliyettir. Bu mesuliyet onlara iddetli ceza olarak geri dnecektir. Vazife Bu byk kinat meydana getiren her bir cz lisan hlleriyle insana, Biz akl gibi manevi bir ihsandan mahrum iken srekli cereyan ve deveran etmekteyiz. Her birimiz hline gre dierine yardm eder, tamamlar, katk salar ve bu durumumuzla Yezdann feyzini neretmekteyiz. Ey insan sen ki, seme hrriyetinle mmtaz ve hikmet gerei btn dier varlklarn stndesin. Sen ki, pak yaratlnn gerei znde necip ve edipsin. Sen dnyada ne yaparsn? Hangi emrin icrasyla bahtiyarsn? demektedirler.

22

Bu hikmetli suale verilecek cevap szl deil fiili olmaldr. Yani insan bu dnyadan mrurunda, te tarafa geiinde hemcinsine yapt iyilikleri gstermeli. [35] Bazlar, vazifelerin icrasnn strap ve keder kayna olduunu zanneder. Vazife birok strabn kayna deil, mutat olunca tam aksine lezzet, saadet, meserret kayna Allahn yardmna ulamak iin messir bir vastadr. Hikmetle bakp hikmetle grenler nezdinde her bir insann iki mmtaz ahsiyeti vardr. ahsiyetin biri cismanidir. Zahir gzle grdmz insann sureti, ekli biimidir. Dieri ruhani ve akli hissiyatndan mteekkil olan manevi ahsiyetidir. Olaylarn -imdiki zaman iinde grnen ksmn deil de- akbetini sonunu grebilenler her makbul hlden meru surette hisselerine deni, izzet bulacaksa izzet, lezzet alacaksa lezzet alr. Bununla beraber onlarn en ziyade sevdikleri ve hizmet ettikleri keyfiyet ebedi olan ruhani ahsiyetin mesut oluudur. [36] Bu manevi ahsiyet ashab, yapmack ve ekilden ibaret olan cihann dadaa ve tantanasna taklp kalmaz- hikmetin izlerini tayan tebessm ile geer giderler. Hayalin ta kendisi olan ahvalden saknr, korunur ve beka ile megul olarak- terakkinin yolunu bulurlar. Eteklerini gnah kirinden temiz tutar, zerlerine den vazifeleri icra etmekle gvene kavuur, Cenab Hakkn indinde makbul ve mahbup olurlar. Hudann hikmeti olarak yalnz dnyadakiler deil btn lemler ve iindekiler hareketleriyle makbul surette umumi bir intizam tekil eder. Her fert bu umumun, bu klln bir czdr. Eer insan atl kalrsa cihan makinesinin krlm bir

23

aleti gibi geriye atlm kalp intizamn ve umumi hareketin bahettii hikmetten mahrum ve meum olur. O makule yal grnml ocuklar gayr meru lezzetlerden [37] renklerden suretlerden arr da dikkat etmezler. lkbahar mevsiminde bile baz ieklerin har olup solduundan, gller iinde nice frsat bekleyen manzaralardan, iinde ylan zehri saklayan ieklerden, gayr meru lezzetlerin iinde hayat kapan panzehirsiz ne zehirler bulunduundan ibret almazlar. Nefsi emmare hrriyete nail olursa sahibi mezellete duar olur. Gayr meru surette lezzetlere dalm olanlar her haddi tecavz ile israf edeceklerinden israflar az mddet iinde histen yoksunlukla neticelenir. Bu yzden dnyada ve ebedi lemde kendilerini zelilliklerin, tan edilmelerin, ayplanmalarn nian tahtas hline getirirler. Nankrlk Kfran nimet insaniyette en byk yara, en vahim zillet ve nikbet saylmaya layktr. yilik gren kimse mukabilinde ktlk iler de bu hareketin zararn [38] grmezse dnya zerinde iyilik yapacak hi kimse kalmaz. nsanlar, kfran nimetin isabetine kani olur. Fenalk ve mazarrat grmemek iin herkesin hemcinsine insaniyetten uzak ve hatta belki mazarrat verecek ekilde davranmaya balar. Bylece btn dnya bir musibet yurduna dehet iinde yaanan bir yere dnr.

24

Kfran nimetin tam aksi olarak nimete kreden olmak iki cihanda da selamet getirir. kr ve hamt ncelikle her nevi nimeti baheden Cenab Hakka layktr. kinci olarak devlete sezadr. Zira devlet namus ve hayatmz, akrabamz, mal ve mlkmz zalimlerden muhafaza etmektedir. Daha da fazlas efkatli bir anne baba gibi terbiyemize, iaemize, saadet ve selametimize, mtemadiyen mrvvet ve merhamet eder. nc olarak kr ebeveyne sezadr. Ebeveyn balangtan ta lmlerine kadar [39] evlatlarna merhamet ve muavenet ederler. Evladn en ufak strab ebeveynin en azim azabdr. Evladn henz kk ve gszken hastalandnda nasl hzn ve muhabbet gzyalar iinde neler yaptklar herkesin malumudur. Evladn rza, gda, terbiye, manen ve maddeten ihya hatta daha fazlas ldkten sonra mal ve mirasna nail olmas iin ebeveynin girdikleri zahmet, gsterdikleri himmet btn dnyann teslim ettii aklamaya gerek olmayan bir hakikattir. Hlbuki bu ltuflara karlk baz evlat ebeveyne muhabbet ve inkyat etmek yerine itaat etmez hatta zulm ve inat eder. Bu gibi insan suretinde ama hayvan tabiatnda olanlar Cenab Hak indinde kovulmutur. Akl sahibi herkesin gazabn caliptir. O nimete kfran iinde olanlara kulak verilecek olsa ebeveyn ve akraba bize sitem ederek, azarlayarak [40] eza ediyorlar dedikleri duyulur. Bu hem aki hem yalanclara u ufak sz sylemek lazmdr. Ryasnda kendisine svp sayan birini gren kimse uyandktan sonra o kimseye muber veya mnkesir olur mu? Elbette olmamas gerekir. Neticede bu svp sayma hakikatte deil ryada olmutur. Ebeveynden evlada vaki olan azarlama ve eza dmanca ve hakiki deildir. 25

Bunu herkes bilir. Buna ramen gerekmi gibi telakki edip ondan dolay muber olmak, ebeveyne eza etmek, ebeveyni terk etmek ayplanmaya mstahak bir davran olur. Bunu yapan her iki cihanda da lanetlenir. Velayet (Sorumluluk) nsanlar kanlmaz olarak bir sorumluluk stlenmek zorundadrlar. Buna velayet denir. Yklenilen velayetler iinde ne nemlisi insann kendi kendisine velayetidir. Bunun- iin velayet-i zahire ve batna vardr. Velayet-i zahire nispeten kolaydr. Fakat velayet-i batna icras mkl bir itir. Zira ynetmek iin [41] cismani olanlarda yine cismani ve zahir mnialarla karlalr. Bu engelleri amak iin gsterilecek aba bellidir. Amma batndaki mnialar hem grlmez, hem gizli hem sayszdr. nsann i lemini ynetebilmesi bu engelleri bilip amasyla mmkn olur. Bu ise ancak Allahtan korkan, gzel ahlak sahibi, yksek vasflarla bezenmi, irfan sahibi olabilmekle mmkndr. Bu zelliklere sahip insanlar kendi i dnyalarn ynetebilmek kendi vcutlarna velayet edebilmek iin hem Allahn iradesine istinat etmi hem de kalp ve akln byk bir cihadn iine sokabilmilerdir. Byle insanlarn yaratllarnda ycelik vardr. Zillet ve hasede dair ne varsa terk ederek yaratllarn kuvvetlendirmilerdir. O yce insanlarn cesetleri arza merbut akl ve ruh ve kalpleri manevi gklere ynelik olur. Vicdanlar mesut ve ahsiyetleri mahbubu Cenab Vedud olur. O yce insanlarn [42] grnen taraflar gybet gibi haset gibi kt huylardan Mberra

26

olmakla beraber ayn zamanda- zulm kaldran, adalet ve muhabbeti celbeden, insanlara faydal olandrlar. Zahiri yolculuklarda belirli bir zaman iinde hedefe vasl olmak mmkndr. Manevi yolculuklarda, insann i dnyasnda kt seferde ise kii zamandan ve mekndan azade, sfli olan her eyden varestedir. Bu seferde dnya ve ukba saadetini ciddi bir surette arzu ve taharri eden insan Hakkn izniyle hareket ettii mddete kendini izzete ve saadete mazhar eder. Bu ulvi gayeye ulaabilmek iin are yce ameller, Salih ameller yapmaktr, Mevlaya muhabbettir. Mazi her ne kadar gemi bir zaman ise de insann kalbi ve zihni yaratl gerei bazen maziye mracaat eder. Gzel ahlak sahibi olanlar kendi mazilerini [43] safa baheden bir gl bahesi gibi bulacaklarndan gemilerinden mesrur ve bahtiyar olacaklar. Zulm ve hakszla bulam olanlar bu kt fiillerinden dolay, ister istemez her gemi zaman hatrladklarnda muazzep olacaklar yrek yaras hissedecekler. te bu yzden, ktl ilemeden nce onu mr boyu zihninde tayacan- bir kere daha dnmelidirler. Maddi savalarda; yiitler ve kahramanlar iin nasl ftuhat ve ele geirme arzusu varsa insann i dnyasnda cereyan eden- kt huylarn igalinden kurtulmak iin yaplan savata da byle bir ftuhat arzusu vardr. Burada ele geirilecek olan ey gzel ahlakn zafer kazanmasdr. Asl zafer, asl ftuhat, asl makbul olan ve saadet verecek olan cihat gzel ahlakn celbi uruna yaplandr. nsann i dnyasnda ki ftuhat akl 27

sahipleri indinde daimi feyiz kayna ebedi saadet nairidir. Gzel Ahlak lkesine muzaffer olarak vusule ve duhule nail olan gzel bahtllar enbiya ile arifler ile hem-niin olurlar. Kesintisiz olarak Hudann tecellilerine mazhardrlar. Bu saadete ermi insanlar [44] iin dnya bir hikmet deryas, teki dnyadaki saadetin mezras, ona kavuma devletinin divandr. Ebediyeti elde etme mekndr. Dnya Saadeti Bu dnya hayatmzn mesut olmas iin dinin ve vicdann izin vermedii fiiller ilenmemelidir. Eer ilenirse hem maddeten mtenevvi azaplar ortaya kar hem vicdan rahatln yok edecek tesirler meydana gelir. En ufak bir kt hareketten en azim, en vahim, en mazarratl neticeler hsl olabilir. En ufak bir hsn hlden, en mesut, en makbul, en arzulanan bir keyfiyet zuhur edebilir. Bir kk kvlcmdan bir byk ehir tamamen yanabilir. Gze grnmez derecede kck bir tohumdan mahsuldar bir aa, o aatan meyvelerle dolu bir cennet bahesi vcut bulabilir. Saadet gelini pak vicdanlarn sarayndaki harem dairesinde arz endam eder. [45] Saadet; aba, emek ve ikdamn yce membandan fkran- parlak bir pnardr.- Sahibi onunla iki cihanda da ho-km olur. Gzel bahtl iyi vicdanl insanlar; hilesiz garazsz vazifesini icra ederek rahat ve meserrete, icap ettii zamanlarda yol arkadalarnn muavenetine nail olarak da tarifi gayr kabil ulvi hissiyata vasl olurlar.

28

Hibir ruhani fikri olmasa dahi zeki insanlar fenalktan zuhur edecek strab his ve idrak eder. Kendilerini vahim neticelerden korur temiz tutarlar. Mesela sarholuk bazen lezzetli gelir. Bu yzden ayyalar ireti ihtiyar eder. Fakat imeden evvel sarholuun verecei ba arsn, el ve ayaklarnn titremesini, bedenin her surette zaafa dp [46] izmihlalini dnm olsalar bu gnahtan sarf nazar eder, tadat edilen cismani mazarratlarndan dolay azalarna asla bir katre bile koymamaya karar verirlerdi. Akl ve kabiliyeti olanlar kmil olanlarn gzel ahlaklarn, celil hareketlerini tahkik eder iktidar nispetinde onlara uyar ve imtisal eder. Makbul hasletler ortaya koyar, kendisi de dier insanlara misal olmak zere alr. Bir ie mbaeret edecei vakit yalnz aklyla iktifa etmeyip akil olan zevatn reyine mracaat eder ondan sonra azim ve sebat eder. stikbal hakikatte karanlktr. Bazen korkutur. Beerin akl istikbali kefetmeye yarayan bir mumdur. Ancak zulmet hengmnda bir oday tenvir iin birka mum [47] hazrlanr ve mheyya klnrsa odann daha ok mnevver olaca malumdur. Tpk bunun gibi irfan ehli ile meveret icras zulmeti kaldrr mazarrat defeder. Kararl olmak Bahtiyar olan insan bir an fkeli sonra yaltaklanan, bir an gaml hemen sonra nee iinde olmaz. Bilakis srekli kmldamadan duran yce dalar gibi salam ve engin duruludur. Her durumda salam, kararl ve sebat zere duru 29

ve saknma beni beerin aklnn yksekliinin gstergesidir. Saknma ve salam duruu gzeterek- hareket etmeyenler eytanlarn ve eytani sfat olanlarn hilelerine yenilir onlarn ayaklarnn altnda perian kalrlar. Hlleri srekli strap iinde olur. Rical olmaktan uzaklar zayf kalrlar. Bihakkn mert olanlar sabrla, dorulukla, sebatkr olmakla mzeyyen, gam ve acze dmekten vareste, fiilleri ciddi amellere irtibatl, ulviyete nazr ve adaleti icraya hazrdrlar. Hsn ahlaka karlk olarak verilecek mkfat snrszdr. [48] zellikle cihanlar balayan Rabbin rzasn kazanmak, Yezdann fermann icra etmek, vicdan temiz tutmak, cezadan kurtulmu olmak, ahsi dmanlklardan korunmu olmak, insaf sahiplerinin takdirini, gzel bulularn, ou zaman muhabbet ve muavenetlerini istihsal etmek az mkfat mdr? Hayatn kara- bulutlar, kt ahlakn, yeis ve fturun tevlit ettii veya uzaktan sebep olduu elem eker hle dmektir. O kara bulutlar kaldran ey ise, Cenab Yezdana muhabbet, hsn ahlak ve insan sevgisidir. Bir insan hlinde veya kavlinde uzun veya ksa yeis ve ftur ibraz ederse eytann malubudur. rfan ehlinin ayplamasana maruzdur. ou kimseler vardr ki hariten gelen akraba veya ahbaplarn karlamaya gitmek iin teksl eder de dman bilmesi gereken gamlar kederleri daha meydana kmadan nce [49] yersiz ve lzumsuz bir ekilde karlamaya istical eder. Bylece kendilerini vesvese tufannn ayaklarnn altna atm olur. Ekser grlen bu garaip durumun zahir sebebi o gam ve 30

kederin keyfiyetini bilememektir. Gam ve kederin semtini, hududunu, maverasn bilememek, gam ve kederin meserretten bile daha hzl zeval bulduundan gafil olmaktr. te bu yzden gam ve kederden zarar grrler. Byle tabiat bedbaht olanlar evham mezrasna hayal tohumu eker, sonra oradan gam ve feryat mahsul toplar. Dnya seferinde mesut olarak yrmek isteyen kimse gereksiz ve fazla efkrdan mmkn olduu kadar kendini tahlis ve tahfif etmeli. Zira ne kadar kavi olursa olsun bir hamaln tamaya mecbur olduu srtndaki ykle yrmesi zordur. O mecburiyetinden dolay ban asuman semtine doru uzatmaya muktedir olamaz. Yk arlatka ba yere doru eilir, gr ksalr, bihuzur ve gayr metin olur. [50] Fazla emel ve arzu, gereksiz efkr ve dnce ile muzdarip olarak pheler iinde boulanlar ar bir ykn altna girmi hamala benzerler. Byleleri ayn zamanda vebal altndadrlar. Mal ve mlk Mal ve servetin nevi beni beer iin muhabbete ayan bir keyfiyet olduu iaretten vareste bir hakikattir. Servet eer din ve devletin selametine ve dier hayrl ilerin icrasna istimal olunursa sahibine bir nimet aksi takdirde zillettir. Mevlana Rumi Hazretlerinin servete dair tarifi her kelam gibi katksz hikmettir. O irfan memba yle buyurmaktadr. insann vcut gemisi vukuat deryasnda yzer durur. Mal ve servet ise su gibidir. Su geminin altnda ise ne kadar ok olursa olsun geminin kolayca [51] mesafeleri kat etmesini salar. Aksine su geminin iine girmise gemi batar. 31

Tpk bunun gibi mal ve servet ayakaltnda olur onun muhabbeti mazarrat ile kalp ve akl ihata etmezse o mal insann suhuletle ilerlemesine bir vastadr. Ama mal ve servetin muhabbeti tamamen kalbe girerse sahibinin ahvalinin ktlemesini ve belki izmihlalini inta eder. Elhasl arifin elinde toprak altn nadann elinde altn toprak olur. lim iki nevidir. Biri ilmi manevi ki eyann hakikatini manevi hikmetle izhar eder. Bu nevi ilim ve irfan nurun ala nur olup ashab iki cihana bihakkn nazr ve ruhani tecellileri telakkiye her an amade ve hazrdr. [52] Fakat ilmi manevi katiyen filan mekteplere falan hocalarn nezdinde u kadar sene devam ve ikdam ile hsl olur ey deildir. Manevi ilmin husul kesintisiz ikdamlarla beraber hususi surette himmet ve ruhani ihsanlara vabestedir. Bu yce ilme mazhar olmak isteyenler daima adil, daima saf ve mukaddem, merhametli olur, marufu emreder, ktl engeller, farzlar icra eder, iinde hikmetler sakl bir pirin manevi terbiyesine iltica eder. Btn bunlara ramen yine de manevi ilmi elde etmek balada arz olunduu zere Cenab Haktan gelecek hususi bir merhamete varestedir. Bu yzden manevi ilime dair bu izahatla iktifa edip [53] maddi ve akli mesai ile tahsili mmkn olan zahir ilimden bahsedelim. Fikrimizi ona doru imale edelim. Zahiri ilim dnyada her eyde zahir gibidir. rfann nurlar vastasyla istikbalin karanl kefolunur. lim saadet ve rahat caliptir, mezellet ve meakkati de kaldrr. Ahvalin hakikatlerini olmas gerektii gibi aa karr. Dnyay tezyin eder, dnyadakileri mutlu ve mesrur eder. limler, fenler,

32

hayatn saadetini istihsal iin hikmet ummanlarn gz nne getirir. Mevcut medeniyet ilim ve fennin eseri keza ortal saran terakki velvelesi ilim ve irfann yansmasdr. Ftri zekvet ile mayalanm sonra ilim ve zahiri irfan kendilerine ilave etmi olanlarn akllar hikmet saan bir meale, saadet datan bir membadr. [54] Bihakkn kmil olan bir ilim ve irfan sahibi iin dnyada ve iinde var olan her ey devlet ve saadet sebebi oluu itibaryla artcdr. Bahtiyarlk bu artcl grmeye, dikkat etmeye muvaffak olanlara her cihetten kendini gsterir. Bu bahtiyar insanlar nerede olurlarsa olsunlar makbul ve muteberdirler. Fayda balayan talihleri her zaman kendilerine yaverdir. lmin saadeti limler ve fenler Cenab Hakkn bahettii saadet meyveleridir. Onlarn ne kadar lezzet verici olduklarn anlamak o meyveye nail olanlara mahsustur. lmin ve fennin iinde o derecede ince hakikatler o derecede derin anlamlar vardr ki onlara en parlak airlerin bile hayalleri ulaamaz, geride kalr. Adi ve basit gibi grnen nebatat ilmiyle, hayvanat ilmiyle uraanlarn bile hissiyat chelann hissiyatndan binlerce derece yksektir. Srf maddi olan basit ve adi gibi grnen bu iki ilimle [55] uraanlar bir sahrada bulunsalar her iek, her nebat, her aa, her yaprak, her meyve, her nevi canl onlara hikmetler saan bir kitap gibi gelir. O kitap her sayfasnda hilkatin bediinden ve sanatndan haber verir. Akla ve kalbe yeni bir cihan gsterir. Teneffs ettiimiz havadan bir metre mikp alp olmas gerektii gibi 33

gzlenerek kefi mmkn olsa o metre mikp iinde milyonlarca canl varlk grnr. O canllardan her biri kendi balarna hususi, kk bir baka cihan tekil ederler. Bir avu toprak alnsa dikkate ayan bulunmaz. Fakat o bir avu topra tekil eden eczadan her bir zerre imdiki hl ve dereceyi bulmak iin yzlerce asr emsin hararetine, hilkatin maddeyi meydana getiren dier vesilelerine [56] tabi olmutu. O tabi olu bu yaratln sanatyla soyunu var etti, mevcut mertebesine ulatrd. Elhasl cemadat gibi grnen mevcudatta ne gizli hikem, ne garip tezyinat, ne mnevver tensikat vardr. Onlarn hakikatine cahil olanlar yanlarndan bin defa geer de hibir ey gremez, anlayamaz. lim ise bir bakta ilerindeki hakikati kefeder, nihayetsiz hikmetleri fehmeder. Bir hekime bu gece ne nevi hikmetlerle megul olduu sual edildi. Kibrit, spermeet (mum imalinde kullanlan balina ya) ve libasla megul oldum dedi. Bu basit eylerin tekilinde pek ok asrlar boyu binlerce amelenin, fen ve sanat erbabnn bazen mnferiden bazen topluca teebbsleri, mesaisi, maksad ve imali cari olmutu. Hakikat hekimin ifadesi gibidir. [57] En basit bir sanat rn fikren tahlil olunsa bir cihan byklnde hikmet, bir dnya dolusu mesai kefedilir, grlr. Heyet ilmi ile megul olan bir lim kinatn nihayetsiz gk cisimlerinde ne cihanlar ne gneler ne devranlar ne nurlar kefeder. Kefettike kalbi sfli eylerden nefret eder ulvi olanlara ykselmek ister. Mesela iki yz sene sonra falan

34

gn falan saat falan noktada nurani bir yldz zuhur edeceini haber verir. Daha sonra o limin eceli gelir vefat eder. Muasrlarndan kimse kalmam unutulmu iken ilmiyle kefettii yldz muayyen zamanda grlr. Cihan hayrette brakm olur. Bir uzman tabip insan bedeninde kan gruplarnn iindeki says milyonlar bulan, [58] her biri kendi zelliini tayan canl varlklar ve milyarlarca olan sinirde var olan sanatlar elhasl insan bedeninin hikmetler dolu bir kk lem olduunu grr. rfan ve bilgisi arttka bedenin slahna dair yeni eyler yapmaya muvaffak olur. Fenciler, bu byk kinata sonsuz gkyzne mukabil sonsuz bir kk lem kefettiler. O da bu senelerde hret bulan mikrop (bakteriyoloji) bilimidir. Bir ka ay evvel (Rovda Dmond) isimli mevkutenin risalesinde kann ine ucu kadar bir kresinde yirmi milyonu mtecaviz canl varlk kefolunduu grld. O mevcudat canl olabilmek iin elbette birok azaya muhtatr. [59] nsann kefedebildii mikroplarn madununda dahi yle mikroplar olmas balada sz geen mikroplarn onlara gre dalar kadar byk olacan akla getirmektedir. Elhasl gklerdeki byk lem namtenahi olduu gibi grlemeyecek kadar kk olan lem de nihayetten vareste ve beridir. Elektrik. Kimya. Manyetik. Askeri Bilim. Deniz Bilimi. Siyaset. Hukuk. Fkh. Diplomatlk. Devletleraras Hukuk. Tarih. Geometri. Hendese. Riyaziyat. Ekonomi. Politika. Ziraat. Musiki. Hadde hesaba gelmez fenler, bilimler, sanatlar ve sanayi. Bunlarn sayesinde imendifer, telgraf, telefon, buharl

35

buharsz makineler, elektrik nlar, matbaa, pusula ve dier hesapsz icatlarn nevi beni beeri [60] nasl tezyin ettii, nasl ulvi tabakalara ykselttii tafsile ve ispata gerek olmayan hakikatlerdir. lim, fen ve sanayinin maddeten insana bahettii ve onun saadetine sebep tekil eden faydalar sayszdr. Tpk bunun gibi ilim fen ve sanayi ile uraanlarn hissettikleri akli lezzetler, kalbi terakkiler de sayszdr. Bu yzden insanlarn birinci vazifeleri kendilerini, evlatlarn, akrabalarn, vatandalarn ve btn insanlar mmkn olduu kadar ilim sanat ve fenne sevk etmek olmaldr. Bylece bu yeryz insan gibi erefli bir mahlka mesken olmaya uygun bir hle gelsin, bezensin, eref bulsun. Terbiye Bir de terbiyeden bahsedelim. Ahlak ihya eden terbiye; yanda bir ocuktan balayp atm [61] yetmi yana varncaya yani insan terki hayat edinceye dein kesintisiz devam etmelidir. Fakat bittabi, ocuklarn, hakiki rte malik olanlarn, ihtiyarlarn, erkeklerin veya kadnlarn terbiyesi birbirinden farkl olacaktr. u kadar ki bu farkllk ekil ve biimdedir. Hepsinin sonucu belirleyen sebebi tektir. Hepsinin maksad ruhani mertebeleri temin, gzel ahlak, insaniyet sevgisi, devlet muhabbetidir. Terbiye grmemi bir zek knhne varlmam bir ilim gayet kuvvetli ve fakat huysuz ata benzer. Kuvvetini ilerlemek iin sarf edeceine geriye doru gider, menhus bir surette kuvvetini israf eder.

36

Hekimin biri Ey vatandalarm! demiti. ben sizin yksek binalarnz ile hibir vakit iftihar [62] etmeyeceim. Beni mftehir etmek arzu ederseniz yksek binalar deil- yksek ahlak meydana getiriniz. Evladnza, akrabanza, kendinize ulvi, vatanperver ve sadakat ihtiva eden ahlak bahediniz. Manevi varlnz; ikdam, merhamet, sabr, ecaat ve kudret iekleriyle tezyin ediniz. te bu iekler, kn yazn, gzn, baharn tesirleriyle halel grmekten, pejmrde olmaktan masundurlar. Terbiye insan iin bir nurani elbisedir. Baktka daha fazla nur saar, gnl aar. Genler tahsile balayacaklar gnden itibaren ilimlerini tamamlayp mektepten kacaklar gne kadar mrebbileri tarafndan dikkatle takip edilmeli. Talebeler okuduklar mektepleri eza ve bela mahalli olarak addetmesin tam aksine mektebi her yerden daha [63] sevgili addetsinler. Bu nemli noktay elde edebilmek iin unlara dikkat edilmelidir. ncelikle mektep hocalar, mdrler, memurlar talebeye babasndan daha efkatli davranmaldr. Eer talebenin hatas olursa cezas sadece meguliyetini ve derslerini artracak, hikmetli nasihatler, onun takviye edecek eyler trnden bir ceza olmaldr. Bununla beraber mayas bozuk, namus dman menhus bir gen grlrse onu rk bir di kabul ederek en kolay nasl olacaksa yle ve sebebini ilan etmeyerek mektepten ihra etmelidir. Di karmak her ne 37

kadar ac bir ey ise de herkesin malumu olduu zere zaruridir. Balada sz geen efkat ile beraber mekteplerin mevkiinin gnl ac yerler olmasna dikkat edilmelidir. Genlerin akln [64] ilim, kalplerini gzel ahlak ile sslemeye almal. Ayn zamanda bedenlerinin shhat ve afiyetini de gzetmeli. Gzel gda ile beslenmelerine, gnllerini aacak bir ekilde kendilerini gelitirmelerine zen gsterilmeli. Gnde en az iki defa bahelere ve sair havadar yerlere karlarak her defasnda er eyrek, oynamak, gezmek, oturmak iin serbest braklmal. Baz Avrupa arlatanlar veya ahmaklar cefaya altrmak hlyas ile talebenin k yaz ayaklarn dizlerine, ellerini dirseklerine kadar ak brakp en souk vakitte bile ince bir ceketten baka bir ey giydirmezler. Cinnetin son haddine varmak zere bazen kn akta souk sularla banyo ve du yapmaya zorlarlar. Bu hilkate kardr, insanlarn hayatn tehlikeye atmaktr. [65] Bu srada elime geen muteber bir kitaba gre bahsi geen muameleden hsl olan hastalklar ve telefat tahminlerden ok fazladr. Bu anlayn hsrana urad elim bir surette ortaya kmtr. Bundan dolay talebeye souklar balar balamaz fanilalar ve rahatsz etmeyecek surette kaln elbise giydirmeli. Banyo iin mahfuz odalarda, tabiplerin tarifi zere, souk veya scak veya lk sular kullanlmal. Daima souk su kullanmaktan muhafaza edilmeliler. Scak mevsimlerde hafif elbise ve souk banyo yaptrmal, yaz k eksik olmamak zere 38

pamuktan mamul kuak bulundurulmaldr. klimimizde gnde iki defa olacak ekilde yemek verilmeli. Yemeklerin her birinde yana gre kuvvetli, leziz [66] et suyu, her yemekte yirmiden krk dirheme kadar yasz pimi pirzola veya kebap gibi etler, birer rafadan taze yumurta yedirilmelidir. Bu yemekten baka mevsimine gre talebeye sebze, tatl, balk vermek faydadan hali deildir. Bunlar maddi tarifler ise de talebe ve herkes iin elzem olduundan burada yazmaktan ihtiraz eylemedim. Bir de genler ilim tahsil ederken akrabalar iin tahsilden hsl olacak saadet ve lezzet, rahat ve itibar en parlak usullerle kendilerine anlatlmal. Farzlar icra, gzel ahlak, insan sevgisi, devlet sevgisi ve Cenab Hakkn rzasn istihsal ederlerse dnyada ve ahrette yksek mertebelere nail olacaklar [67] yalarnn tahammlne gre mnasip lisan ve misallerle tefhim edilmeli. Hocalar tarafndan da o yolda Cenab Hakka ubudiyet devlete sadakat nevi beni beere insaniyet ve muhabbet gsterilmelidir. Zira fiili tarifin ifahiden daha ziyade faydal olaca bedihidir. Talebeye mektepten knca tahsil ve ahlakn dzeltmek iin dnya denilen daha byk bir mektebe girecekleri de anlatlmaldr. Bu yzden dnyada gzel ahlak sahiplerinin hikmet datan tavrlarna devaml dikkat etmeliler, kadri yce olanlara tesadf ettiklerinde- onlara tabi olmay itiyat hline getirmeliler.

39

Genler iin en makbul dersler; dini takviye [68] eden derslerle beraber, sehivsiz okuyup srat ve suhuletle yazabilmek iin lisann kaideleri ile fkhtan mecelleyi mmkn olduunca kavramallar. Umumi Tarihle beraber hikmetlerine riayet ederek yazlm bir veya birka hususi Tarih okumallar. Hesap ilminden almaya bimeye muktezi olan kaidelerin tamamn, corafyay, devlet hukukunu, ekonomiyi, politikay, astronomiyi renmelidir. Bunlar her gencin en az renmesi gerekenlerdir. Daha sonra malumatn geniletmek istemeli hususi bir ilimle megul olmaldr. Mesela tabip, mhendis, avukat, ressam gibi bir tahsil alan semeliler. Genlerin tahsil edecekleri fen ile ilgili yksek mektebi olmas gerektii, orada tafsilatl bir ekilde tahsile mecbur [69] olacaklar phesizdir. Fakat bahsi geen ilimler fenler iin de talebenin rabetine, dikkat edilmeli. Talebenin hilkati hangi ilime ve fenne meyyal ise onunla megul olmal. Arzusuz, meyilsiz ilim ve fenne icbar etmek kmaz sokaa sokmaktr. Gerek mekteplerdeki tahsil zamannda bulunurken gerek tahsilden sonra en byk mektep olan gerek dnyaya girdikten sonra bize saadet rehberi olacak, kalp, akl ve ahlak ihya edecek olan Kurann yce hkmleri ve emirleridir. Gzel Ahlak konusunda, gzel ahlakn ruhu mesabesinde olan Kuran ayetleri, bu kitabmzdan sonra, Hkm Kuran adyla cizane bir baka kitap olarak telif edilecektir. nallah bu kitap talip olanlara nimet, gnl ac, doyurucu bir eser olur. [70]

40

rfan ehli olanlar iin dier bir saadet noktas, kitaplarn risalelerin mtalaasndan alnan lezzettir. Bu dnyada geceler ve gndzler, zaman denilen canavar devin sitemkr penesi altnda cereyan eder ve bazen gam bazen ad ile dolu olarak geer. Bu cereyan yeryzndeki btn canllar malup eder, yoklua mahkm eder. Nice parlayan gnee benzeyen dahiler bu yokluk leminden geip gitmiler. Ama o stn gayretliler, akllar ve kalpleri tenvire kabil olan derin dncelerini hikmetli sluplarla kitaplarda toplamlar, insaniyet iin miras olarak brakmlardr. Kitaplar Cenab Hakka krler olsun ki ehli kemalin efkrnn mahsulleri zayi olmasn diye yaz ve kitabet icat olunmutur. [71] Onlarn fikirlerinin mtalaasnn her eyi karanla gmen zamann zararndan korunmu oldu. Hikmet sahipleri her ne kadar bu yeryznden hicret edip geip gittilerse de eserlerindeki hikmetleriyle u anda burada hazr ve terk eyledikleri irfan meyvesi eserleriyle hakikatleri ve saadetleri nairdirler. O yce mellifler, kahrsz cefasz, zararsz ezasz, korkusuz ve yalvarmasz taliplerini bekler ve onlara tecrbelerini dncelerini gece gndz izhar ederler. Baz zor zamanlarda insan, hasbelkader kendi akraba ve ahbaplar tarafndan bile terk olunur, unutulur. Kitaplar dadaasz, devaml sadk, her zaman efkatli bir refik, srekli yardma- mheyyadr. Kendilerinden her ne mkl sorulsa hiddetlenmeden, bir yaltaklanma beklemeden, [72] cevap vermeye hazrdrlar. Teselli ihsan etmeye amadedirler. 41

Kitaplar ne gaflet uykusuna malup olur ne de lfet ve muhabbeti terk eder. Hekimler den biri; benim dostlarm kitaplarmdr, her istediimde her asrn en byk dhileri meclisimde mheyya bulunur, sohbetleriyle, nasihatleriyle kalbim ihya olunur demiti. -Brakn her asrn dhilerini- akl ve hneri orta dzeyde olanlar bile istenildii zaman bulunmazlar. Bulunsalar vaktiyle ayrlmazlar. Ama kitaplar, dnyada gelmi gemi mkemmel insanlarn en mehurlarnn fikirlerini aktarrlar. Kitaplar, risaleler gece gndz her istenildii zaman- arz didar eder, terk edildikleri zaman kin duymadan kendi uzletlerine ekilip beklerler. O byk melliflerden bazlar, ebedi lemin azametli ahvalini, ruhani bir surette nakleder beyan buyurur. Bazlar; tabiatta, hilkatte, [73] ak veya gizli olarak bulunan sanatlar, olaanstlkleri akl sahibi olanlara hayret bahedecek suretlerde tarif eder. Bazlar; bedenle ilgili, shhat, emraz ve ihtiya durumlarn, hayat ve lmn eitli ekillerde tecelli ediini tavsif eyler. Hzn ve keder askerleri saldrya getiinde kitaplar insan o askerlerin gam igalinden korur, teselli eder. Taliplileri aalanmaktan kurtarr. Bilginin mertebesine de sahip mellifler, sabr, sebat, sdk, vefay, rz, namusu, ecaati, merhameti gnle gzel gelecek

42

ekilde ifade etmi, manevi ve maddi olarak terakki etmeyi salayacak pek ok sebebi insann emrine amade hle getirmitir. air nam almay baarm olan mellifler, mevzun kelamn iinden mfik ve muharrik kelimeler kullanarak yaptklar maznunlarla insann kalbini ve akln latif hazlarn, gzellik duygusunun, muhabbet nurunun semtine eker, bunlarn sevgisini hassas kalplere isale eder. [74] Tarih yazan deerli mellifler, mazideki eitli byk vukuat arz ve beyan ederken her bir vakann hikmetini, o hikmetin meydana karaca neticeleri, o neticelerin ibretli sebeplerini haber verir. Bylece imdi zamanda ve gelecekte hatay defedecek, fayday celp edecek birok dersler nasihatler vermi olur. Kitaplarn fen ve maarife dair verdikleri izahat tafsil ve ispattan varestedir. Onlarn ifadelerine benlik davas karmaz, onlarn arkadalklar eziyetsiz ve klfetsizdir. Mesela, Latifeye dair mizahi bir kitap okunsa insandaki gam ve keder tebessm ve handeye dnr. Asap msterih olur, kalbe ferah gelir. Btn bu hizmetlerine karlk kitaplar, bir cret de istemezler. Evin bir kesinde birka tahtadan [75] ibaret bir ktphane, ktphane olmazsa adi bir dolap ile kanaat ve itaat ederler. Hele bunlar okuyan zat kalben ve aklen bir irfan kahraman ise sureta suskun grnen o melliflerin o byk kiilerin uyank ruhlaryla mavere eder gibi olurlar. Onlarn feyizlerinden hisse alrlar. Elan bir mahalde akl ve bilgisiyle ne km bir zatn olduuna dair haber alnsa onu grmek, onunla lfet eylemek arzu edilmez mi? nsan buna dair ok arzu duyarken gemite

43

yaam bugn eserleriyle gnelerini nasl ihmal eder?

cihan

aydnlatan

hikmet

Mesela gemi zamanlardan, Araplardan bni Sina, Muhyiddin-i Arab, mam Gazal, bni Haldun, Hazin, Ebu Sr ve saymakla bitmez dahiler. Hazreti Mevlana- Rumi, bni Attar, [76] Sadi, Firdevsi, Cami, Hafz gibi Fars lisannda irfan atn ileri srm, akran olmayan cihan mertleri. Beyann tatl lisan Trkede bni Kemal, Fuzuli, Nabi, brahim Hakk ve sair nice hekimler ve benzersiz airler. Pek ok tarih ilmiyle uraan ve bilginin btn mertebelerine erimi yce sfatl zatlar. (Arap, Fars ve Trk lisanlarnda binlerce mellifin isimlerini grmek isteyenler Beyrutta baslan Daire-tlMaarif ve Rfat Beyin Lgat- Tarihe ve Merhum Ziya Paann Harabat isimli eserlerine mracaat etsinler) Yunanllardan; Homeros. Pisagor. Ksenofon. Sokrat. Hipokrat. Eflatun. Aristo. Theophrastus. Tukidides. Polybius. Sofokles. Aristofanes. Galinus. Plutark. Romallardan Cicero. Seneca. Mark Orel. Tacidus. Tytlios. Horace. [77] ngilizlerden; Shakespeare. Nevton. Adam Simith. Walter Scott. Almanlardan; Leibniz. Kant. Hegel. Goethe. Shiller. Franszlardan; Montaigne. Descartes. Bossuet. Moliere. Corneill. Racine. Montesquieu. Jean Jack Rousseau. Michelet. Jules Simon. Barthelemy. 44

talyanlardan; Petrarca. Machiavelli. spanyollardan; mehur Don Kiot mellifi Cervantes. Amerikallardan; [78] Franklin gibi nice mellifler. Bu isim yapm mellifler, fikirleriyle devaml yanmzda hazr bulunsalar ne ele gemez bir hl ne hikmeti elde etme zevki veren imkn olur. Elhasl bu asrda kitapsz hane ruhsuz bir beden aklsz bir ba gibidir. Dnya saadetine medar olan dier bir cihet de sadk dostlardr. Dostuna sadakatle muhabbet besleyen onu korur, syanet eder ve mesut olaca eyler yapar. Eflatun hocas Sokrata yle demiti: Bana vefal bir dostun sevgisi yeter. Ciddi surette sadk ve vefal bir dost bulmak iin evvelemirde insann kendi ahlakn gzelletirmesi ve slah etmesi lazmdr. Zira bihakkn mert ve licenap birinin sevgisini [79] ahvalini bildii birine gstermeye mecbur olduu pheden varestedir Muhabbet Muhabbeti bir kapya tebih ederler. lenmezse, bakm yaplmazsa paslanr, halel bulur. Yani muhabbete dair insani vazifeler ihmal edilirse muhabbet unutulur, neticesiz kalr. Eldeyken dosta muhabbet ve riayet etmeli. Elden karsa dlen hsrana ekilen nedamet faydasz olur. Muhabbeti davet edip ibirar defeden bir dier husus da gybetten uzak duran daima yksek ahsiyet zere bulunan, himmet ehli insanlarla beraber olmaktr. 45

Muhabbet gevheri insanln en yce tabakalarnda bulunur. Bu gerei ayrca iaret etmeye bile gerek yokken kendini gybetle, ok irkin ilerle, gnahlarla insan olmak gibi yce bir mertebeden aa atanlar, skat edenler, drenler, [80] dtkleri sfli durumun iinde muhabbet gibi yce mertebeyi nereden bulacaklar? Nasl bu mklatl dnya yolculuunda dmanlarnn aleyhine yapaca hcumlarndan vareste olarak mesafeleri kat edebilecekler? nsann hakiki dost bulabilmesi iin yukarda bahsi getii gibi nce kendi ahlakn gzelletirmesi kendi nefsini slah etmesi gerekir. Bundan baka kt ahlak sahibi olanlardan da itinap etmesi lazmdr. Zira kt adamlarn kan ve nefesleri ylesine zehirli bir rzgrdr ki en latif muhabbet ieklerini, en km veren goncalar ok az bir zaman iinde kurutur. Pejmrde hl ve pr melal eyler. Hazreti Sadi Glistanda yle der. Bir gn hamamda gzel rayihal bir toprak paras, bir para kil, mahbubun [81] elinden elime geti. O kile, sen misk amber misin, senin bu gnl eken kokundan bahtiyar oldum, dedim. Cevaben, ben dedi, adi bir balk bir amur idim. Fakat bir mddet gller ile beraber oturdum. Gller ile hem-niin oluum bana gzel tesir eyledi. Bunu ifade eden Farisi beyit ok mehur olduundan ayrca buraya yazmaya gerek grmedim.

46

Bir insann haddi zatnda bir itibar olmasa bile eer yce olanlarla muhabbet ve lfet ederse onlarn himmetiyle o da erefe ve saadete nail olur. Zaman ki cihan saadetini arzu eden hikmet ehli zamann kymetini takdir eder, zaman muhabbet eder. Zaman en byk tabiptir. nsan iin deeri paha biilemeyecek inciler gibidir. K bahara, geceyi gndze, hzn meserrete, tohumu aaca, ham ermilie, [82] hastal sala, fakirlii servete, talihsizlii bahtiyarla tahvil ve tebdil eder. Ve fakat zaman, insan zorluk dairesinden kolaylk sahasna isal edebilmek iin Allah kokusuyla mzeyyen insan ister. Yoksa inkr ve aralksz itiraz ile meum olanlar elim belalara esir ederek perian hle drr. Hilkatin en byk hadimi ve amili zamandr. Zaman aheste, aheste ilerleyerek btn mahlkata galebe alar. Zamann zahir gzlerle grlmeyen iktidar bazen sahradan ve deryadan dalar karr, bazen dalar sahraya ve deryaya evirir. Zamann hamilelii uzasa da dourmas kesindir. Akll olan zamandan rnek alr, ona uyar, onun gibi davranr. Bylece grltsz patrtsz, varmak istedii hedefe vasl olur, elde etmek istedii noktaya ular. [83] Zamann deti Hakkn izniyle mahlkat dourmak, bytmek, terbiye etmek sonra zaafa drp ldrmek ve yok etmek, yine vcut vermek, baka renklerde dier mahlkat meydana getirmek, bylece kesintisiz bir devri daim icra etmektir. Gerekten hayatta olanlar, zamann

47

muhafaza edebilen, gnlerini saatlerini gzel kullanmaya itina edebilen kimselerdir. Hayata sahip olmak gnein douunu ve batn daha ok mahede etmek deil zamann mesut bir ekilde geirebilmektir. Para, mal, mlk, ev ve benzeri eyler zayi olursa tekrar sahip olmak telafi etmek kabildir. Fakat geip giden bir dakikann iadesi iin dnyann btn hazineleri seferber edilse iadesi mmkn deildir. Saatler iki kanatl manevi kulardr. [84] Her an uu hlindedirler. Saatler kanat rptka insanlarn yapp ettiklerini teki leme nakleder, oraya bildirirler. Zayi olan zaman, gayri meru hller, hayvani arzular, inat, atalet gibi kt ahlak ve ahval ile geirilmi olan zamandr. Yoksa farzlar icra, bununla beraber ilim ve fen tahsili, devlet hizmetinde cmerte insaniyet sergilemek, seyir ve seyahat, sevgi ve dostluk elhasl meru olan lezzetlerin peinde komak geirilen vaktin zayi olmas deil hayatn ta kendisidir. Bundan nce cahilce geirilmi zaman varsa onu telafi etmektir. Zamann yersiz ve gereksiz bir ekilde zayi eden tembel ve atllarn cezas kendi zamanlarnn yine kendilerine eza kayna olmas eklinde gerekleir. Her ceza suun cinsinden olmaldr.- O eit insanlarn zamanlar gerekte yldrm hzyla geer, gider kaybolur. Fakat sanki sihirli bir tertip varm gibi [85] o bedbahtlarn ektikleri gam ve keder artsn diye zaman bir trl gemez. Her gnleri bir sene kadar uzar, biter tkenir ey deildir. Zaman atllara zehir ve cefa, aba ve gayret iinde olanlara ise hayat ve safadr. 48

nsanlarn ekserisi garip ekilde dar ve ksa grldr. Altn ve gm gibi asl toprak olana canlarndan daha fazla deer vermeyi tercih ederler. Ama dnyann btn hazinelerini meydana getiren, elden kanca bir daha elde edilmesi mmkn olmayan zaman laubalice telef ederler. Zaman srekli hareket hlindedir. Bu yzden hareket edenleri sever. Yalnz onlara ciddi bir ekilde yardm eder. nsann kalbi de kan da gece gndz hareket hlinde olduu iin insana hayat verir, hayatn kaynadr. Hareketlilik cismani alanda muteber manevi alanda hayr verendir. Mamafih zaman da kalp ve kan gibi makul bir maksada muhtatr. Maksatsz braklnca [86] kendisini yok eder. Zaman dnp duran deirmen ta gibidir. Un edecek tahl varsa dn salim olur. Hareketinde bo braklrsa kendi kendini yer bitirir. Kular, karncalara bile zaman harcamaz, zamandan istifade eder. Souk mevsimlerden scak mevsimlere, scaktan soua intikal ederken hazrlk yapar, frsatlar deerlendirir, itidal zeredir. Onlar byleyken akl ve hikmet gibi daha stn zelliklere sahip insann zaman takdirden yoksun olmas hayvandan daha aa daha beter kalmas demektir. Bittabi bu durumun hayret ve nefret sebebi olaca da aikrdr. htiyar bir hekim yle diyordu. Yazk ki genken hayat terk ediyorum. Zira bana ok gece ve gndz grndyse de zaman basiretle telakki edemedim. Ne daimi hareketinden [87] ne hikmetler saan talim ve terbiyesinden gerektii gibi istifade edemedim. 49

Maddiyatta ihtiyarlk aaran sa ve sakalla maneviyatta ihtiyarlk ortaya koyduu eserlerle anlalr. Dnyada malik olduumuz eyler hrszlar, haramiler tarafndan alnr, yok edilir. Zamanmzn da hrszlar, ekyalar vardr. Zamann en ufak dakikas da hayatmzn bir parasdr. nk hayat, zamanla llr. Falan adam elli atm sene yaam demek onun hayatn zamanla lmektir. Dnya hayret veren bir sihirbazdr. Kuvvetliyi zayf, by kk, nemliyi nemsiz gsterir. Gr ksa akl yetersiz olanlar buna aldanr. Mesela zaman, mesela su, mesela hava olduundan daha nemsiz daha zayf gibi grnr. [88] Ama hakikatte bunlarn kuvvetleri nihayetsizdir. En nazik beden, en gzel sim-ten, kaneler, byk kasabalar, azametli ehirler Cenab Hakkn izniyle zaman veya su veya havann kudreti karsnda sanki hi olmam gibi yok oluverirler. O nihayetsiz nezaketten, o cihan hayran brakan azametten ne ses ne seda ne renk ne vefa kalr. Zaman bahsini uzatmak hassas olanlarn cierini mecruh ve kan edeceinden bu kadarla iktifa ve fikrimizi bir baka semte irca edelim.

50

Seyahat nsanlar iin bir baka saadet kayna seyahat ve harekettir. Seyahat yalnz shhati tezyit deil ayn zamanda hayat tecdittir. Cihann lezzeti ve saadetine erimek iin cihann iinde bulunmak yeterli deildir. inde olmakla beraber cihan grmek gerekir. [89] Seyahat hem manevi hem cismani olur. Manevi seyahat kalben, aklen ve vicdanen bir fikirden dier bir fikre, bir hlden dier bir ruh hline terakki ve teali etmektir. Manevi seyahat artlar, ekli ve dier hususlar itibariyle- mkl ve byk bir mesele olduundan burada bahsini etmeyip bu kadarla iktifa edelim. Cismani seyahatlerin faydalarna ondan alnacak lezzete nakli kelam edelim. Seyahat iin ncelikle mevsimin uygun olmas ve gidilecek mevkiin gzellii iin seim yaplmas gereklidir. Seyahat isteyen seyahat esnasnda kalbindeki kederlerden temizlensin, kafasn boaltsn. Yoksa mamum ve mahzun olarak seyahate kmak seyahat ettii yeri hasta yatana benzetir. Hasta rahat etmek arzusuyla yatan bir tarafndan dier [90] tarafna gemeye alr, yata iinde dner durur da beyhude zahmet eker. Eski zamanlarda Atinada Eflatunun hocas Sokrata bir zengin adam tesadf eder. Kalbim devaml gam ve keder iinde. Meserret iin talyaya ve baka yerlere seyahat etmek istiyorum, ne derseniz? diye sorar. Sokrat tebessm ile yle cevap verir. Eer kendinizi de beraber gtrecekseniz o 51

seyahatte meserret bulmanz mmkn deildir. Yani yalnz yerlerin gzellikleri kfi deildir. Sefa bulmann art kalbin ve zihnin de kuvvetli ve selamet iinde bulunmasdr. Bununla beraber gnlnde gam ve keder tayanlar bile seyahatten bir miktar fayda grrler. Shhat bahetmekle beraber seyahat malumat verir mklatlar kaldrr. nsan seyahatte irfan ehlini bulur. [91] Nevi beni beerin emeinin mahsul olan eserlerin bykln grm olur. Hele emein deil de hilkatin eserlerinin azameti seyahat esnasnda daha ok daha ak mahede edilir. Bir seyyah dnn kindi vakti yksek ve aalarla kapl bir da bandadr. Bir taftan deniz grnmektedir. Deniz, iindeki beyaz martlar, beyaz kulara benzeyen yelkenliler, kayklar, gemiler ve kk dalgalarla kprdamaktadr. Gne o kk dalgalara ara sra pckler vermektedir. Dier tarafta yeil rengrenk bir vadi grnmektedir. O vadide aheste yryen hayvanlar, o hayvanlarn sr halinde gezii grnmekte kardklar acayip gzel sesler duyulmaktadr. Dan en yksek yerinden hzla, grltler kararak tatan taa den st gibi berrak bir su akmaktadr. [92] Akan o sular sahraya varp kla maukun birbirine kavumas gibi geni nehirlerle buluacaktr. Dan eteinde ufak berrak bir gl vardr. Gln etraf glgeler veren, rengrenk, eitli aalarla kapldr. Tam o srada gen bir avcnn tfeinin sesi duyulur. Tfekten kan mermiler inciler gibi suyun yzeyine salmtr. Tfein sesinden rken binlerce gnahsz ku hazin sesler kararak yerlerinden

52

sramtr. Vakit akamzeridir. Gne denizde yakuttan izler brakarak batmaktadr. Kyl kzlar gnein gurup vaktinde kylerine dn yolundadr. Temiz ve gzel havann bahettii kalp selameti ve gnl saflyla can balayan seslerini gkyzne doru gndererek arklar sylemektedirler. Seyyah grd manzaralar duyduu seslerle kendinden gemitir. Daha yataca yere varmadan gecenin bir baka renkle [93] kvermesi, gzlerini gk kubbeye evirmesine sebep olmutur. Gk kubbede saysz nurani gk cismi ldamaktadr. Gklerin gelini mehtap mahzun ve mahbup yz, muhabbet veren ltsyla vadileri, denizleri, sahralar nazike aydnlatmaktadr. Btn bunlar ne mthi hissiyattr. Daha sonra seyyah yataca yere varr. Getii geecei yerlerden birok malumat birok lezzetler alr. Yorgun olarak uyur. Cismini ve kalbini daha rahat bir ekilde hissetmi olur. Sabah yaklatnda gnein nn ncleri, gzel ku sesleri en erken uyanandr. Namelerindeki eitlilik ve zenginlikle gzelleen ku sesleri sabah mjdelemektedir. Blbllerin sesi, sabah ilan eden mjdeli ku seslerinden farkldr. Onlar kane figan ederler. [94] Bir mddet sonra ufuk izgisi krmzlamaya balar. Krmznn tonu deiir ama grnen nuranilik hep ayndr. Gnein parlay ufuk izgisindeki renk deiikliini takip eder. Zerrin kanatlaryla aheste, aheste ilerler. Dalar ovalar tarifi gayr kabil nurlara boarak gkyznn en yksek noktasna doru ykselir.

53

Bu ilerleyi esnasnda misk kokulu ieklerin, letafet saan aalarn jale dm yapraklar k dalgalar altnda gizlenmitir. Yakuta benzeyen renkleri uzaktan atetenmi gibi grnr. Bunlar gren seyyah eer hassas bir kalbe sahipse yaratanna nasl azim bir kr nasl azim bir ubudiyet hissiyle dolmaz? Seyyah bu mthi hissiyat iindeyken gnei, gnele beraber dier gk cisimlerinin hareketlerini, onlarn hareketlerindeki akl almaz dzen ve intizam dnmeye balar. Kinatn sonsuz azametini [95] teemml ettike yce yaratl iinde en bedbaht en ahmak olanlarn dinin mnkirleri olduunu bulur. Dinin mnkirleri; bu nihayetsiz intizam tesadfle veya daha mphem tabiat adn verdikleri gereklii olmayan ve bir vehimden ibaret olan tabir ile aklamaya alrlar. Tesadf veya tabiat ne demek? Kinatn varlnda akl, irade ve teebbsn yokluu demek olduunu kendileri de kabul ederler. Bu bedbahtlar muntazam bir bina grdklerinde bunun mimar kim, Mesnevi-i erifi, Ftuhat- Mekkiyeyi, hyay Ulumu, Yunanl ve Avrupallarn telif ettii eserleri grdklerinde bunlarn mellifi kim, derler. Beyan eylediimiz binalara kitaplara gre Hudann intizam olan kinatn tertibi milyonlarca daha sanat eseri, daha yce iken bu azamet ve intizam yapan kim diye sormadantesadfe veya tesadften daha beter bihaber olan [96] tabiata yani cansz varlklara balamak isterler. Bunda anlalmayacak bir ey varsa o da mnkirlerin ispata muhta olmayacak kadar apak olana kar krlkleri basiretsizlikleridir.

54

Sabah olmu yola kmaya hazrlanm seyyahmza gelelim, mnkirleri zorunlu olarak kendi karanlklarnn derinliklerinde brakalm. Seyyahmz yatt yerdeki insanlarla vedalar. Sonra yol almak zere yeni bir balang yapar. Getii yerlerdeki mevkiin letafetlerine gz atmaktan gnl sevin iindedir. imdiye kadar beer elinden kmam, yaratltan gelen azamet ve letafet mahede etmiti. Biraz da hemcinslerinin mesaisiyle aba ve gayretiyle meydana gelmi eserler grmeyi arzu eder. Bir sevki tabii ile Avrupay gezmeye karar verir. Memleketinin en byk ehrinin en gzel iskelesine iner. Marsilyaya doru yola kmak zere olan bir vapurun [97] biletini alp ieri girer. Seyyah Vapurda eri girmesiyle en evvela ar ykleri kaldran buharl makinelerin mahut grltsn duyar. Meyve vesaire satmak zere iskeleden vapura kayklaryla yanam gen ihtiyar kayklarn mteri rabeti iin kardklar tuhaf szler garip sesler grltye karmaktadr. Vapur tayfalarndan birinin fkeli bir sesle merdivenlerden ekilmelerini emrediine karlk kayklardan bir ihtiyar alayl bir cevap vermektedir. Bu cevaba dier kayklar kahkahayla glmektedir. Yolculardan bazlar gvertede vakur bir ekilde gezmektedir. Bazlar telal bir ekilde eyalarn yerletirmeye almaktadr. O srada deniz kular beyaz kanatlaryla vapurun etrafnda dolanmaktadr. Vapurdan atlan ekmek ve ufak [98] tefek yiyecekleri veya yksekten grdkleri bal 55

kaldrmak iin denizin yzeyine kadar sratle inip sonra yine havaya kalkmaktadr. Seyyah bunlar grr bu sesleri iitir. Bu ehemmiyetsiz ahvalde dahi baka bir zevk ve lezzet bulmutur. Vapurun hareket edecei vakit ve saat gelince kacak olanlar vapurda kalanlarla muhabbetlerinin derecesine gre duyacaklar hasreti kalbi veya celi gsterecek ekilde vedalarlar. Yolcular deniz kenarndaki sandallarda bulunan akrabalarna ahbaplarna beyaz mendiller sallamaktadr. Bylece ayrlk resmi, iki tarafn birbirlerine sevgi ve dostluklarn gstermesiyle tamamlanm olur. Vapur demir aldnda yolcular braklan ehri, o srada limana giren dier vapurlar kayklar temaa etmektedir. Ondan sonra vapurun iinde kalanlara [99] bir dikkat-i hususi ile bakmaa balarlar. Vapurda hatr ve hayale gelmeyecek adamlar grnmektedir. Mesela setre pantolonlu bir ecnebi sanki Anadolu halkndanm gibi onlar taklit ederek krmz pabu giymitir. Bana bir sark sarmtr. Kyafetinden iftihar ediyormu gibi ortalkta dolamaktadr. Asl mehul bir gencin ayana alvar giymitir. Eldivenleri ile ufak bir drbn elinden gzlkleri burnundan, antasn omzundan, sigarasyla yarm yamalak bildii Franszcasn azndan brakmyor. Dier bir tarafta gayet iman bir ihtiyar on bir yalarndaki kuru bir kzyla kemali ehemmiyetle mkleme etmektedir. Vapur ambarlar kapanr. zerine eyalaryla kendilerini yerletirmi yolcularn aralarndaki latifeleri, handeleri,

56

arklar ve ara sra mnazaalar ayrca ekmektedir.

[100]

nazar dikkati

Bu haller ile vapur birka saat mesafe kat ettikten ve karadan uzaklatktan sonra denizin tabii azameti gzlere grnmeye balar. Kalbi hassas, fikri li olan seyyahn derununa nice yksek dnceler derin hissiyat peyda olur. Deniz Deniz; gkyznn glgesi gibidir. Belki gkyzne k bir aynadr. Srekli gkyznm yani bulutlarn ve havann rengini alr. Bazen mavi, bazen berrak, bazen sar grnr. Manen denize benzeyen bir ey varsa o da olan insann vasi olan kalbidir. zellikle klarn kalbidir. Onlar da derya misali bir vakit durgundur, bir vakit dalgal olur, bir vakit letafet saar, bir vakit hzn verir. [101] Deryann grne ksm bile fevkalade azametlidir. Pek ok hissiyat verir. Ama asl baklmas gereken yeri derinliidir. Denizlerin derinlikleri daha ziyade aratrlmaya ayandr. Hayret verici bir ekilde iinde birok canly birok kymeti barndrr. Cenab Hakkn srlarla dolu cihanlarndan ve ok byk mlklerinden biridir. Denizdeki canllarn arasnda nasl deiimler, ne bir araya geliler, nasl ayrlklar, ne atmalar, nasl bir hayat ve memat mcadelesi geerlidir. Bununla beraber btn bunlarn hakikatlerine olmas gerektii gibi muttali olan, her ynyle bilen sadece Cenab Hudadr.

57

Denizde milyarlarca mikroplar olduu gibi yle azim hayvanat vardr ki cesamet ve halleri tarif edilse okuyanlarn hayale hamledecekleri phesizdir. Denizin temaasnn kalbe birok hissiyat ve byk dceler getirmesinde [102] garip bir durum yoktur. k insan tarihin kayt altna alp koruduu zamanlar iinde, mazinin veya imdili zamann kavimlerinin nicesinin bu deniz zerinden gelip getiini hisseder. Bu deryann lacivert sularnn zerinden ne kadar gemiler, ne kadar donanmalar, ne kadar kahraman askerler, ne byk hkmdarlar, ne li kumandanlar, ne cesur askerler, ne hikmet sahipleri, ne ay yzller gelip gemilerdir. O gemileri o donanmalar geerken lerinde ne cmbler ve Ahenkler ne hikmet dolu mzakereler ne takat yetmeyecek muharebeler vuku bulmutur. Nice kymetli ve nazenin hayatlar ne gemiler ve ne gevherler bu dehet veren ummanda boulmu, kaybolmulardr. O durgun grnen denizin sathna[103] kuvvetli rzgrlar sarsc kanatlarn vurduu zaman dehet verici celadeti hayret feza bir surette ortaya kar. Her bir dalgas, kahredici bir Gazanfer, kan tutmu bir aslan fkesinde on yirmi otuz metre birden yerinden frlar. Kendisini yerinden kaldran iddetli rzgrn gsn paralamak ister gibi penesini uzatr. Sanki onun peinde taklm takip ve tahrip iin hiddet ve iddet iinde kprmektedir. Ayrca kard fke lklar, kan aktmaya gelen naras, ortal velveleye veren helak edici haykr yer g doldurmutur.

58

Denizin stnde iken insann zihni en ok denizle ve gkyzyle meguldr. En ok bu ikisinin dikkat ekecei bellidir. Gkyz Sema; semalar, asuman, felek, eflak, sonsuz eitlilikte byk gk cisimleri, gezegenler ve bunlarn konumlar ve yrngelerinin genel olarak verilmi olan ismidir. [104] Bu vakur ve pr nur olan asuman, kre-i arzdan nazar olununca skuti sknetli parlak yksek deeri yce grnr. -Ama bu kadarla snrl deildir.- Sema; hikmetleri devranlar, sabit yrnge zerinde ki dn hareketlerini, , atmosferi, btn bunlar arasndaki akl almaz dzeni ihtiva eder. Sema, gzn kuatamayaca akln alamayaca byklkte bir varln addr. zerinde yaadmz yeryz ve ona denk bir milyon gezegenin bir araya toplandn farz etsek semann byk boluunda kk bir nokta kadar yer kaplarlar. En muntazam ve azim rasathanelerin en mkemmel drbnleriyle sema gzlemlendiinde muhtelif byklkte eitli konumlarda kreler, yldzlar, gneler, k saan veya ksz cisimler mahede olunur. Bu mahedeler Allahn kudret ve azametini hatra getirir. Yeryz ile iindeki mahlkat hi mesabesinde [105] kalp klliyen unutulur. Zamanna gre- dnyann en ileri astronomi bilginlerinden mehur Nevton ne zaman rasathaneye kp da gkyzn seyredecek olsa Allahn azamet ve kudreti kendini kuatr, heyecan iinde titreyerek alamaya baard. Bilinen

59

bilinmeyen btn, yldz bilimcileri gkyznn azametine ve intizamna meftundurlar. Kaside-i erife-i Brdeye olan cizane erhimde yeri geldii iin iaret ettiim gibi yldz bilimiyle gkyznn ahvali ile pek ok megul olan ve buna dair bir hayli kitaplar telif eden mehur Felamuryenin Meskn lemlerin Kesreti adnda bir kitab vardr. Bu kitap byk rabet grmtr. Rabet-i umumi hasebiyle tekrar eden tabnn [106] otuzuncu basksnda yz doksan drdnc sahifesinde u satrlar kaytldr. Gne nlarnn kat eyledii mesafe saniyede yetmi be bin Liyyudur. Bu altm bin ksur saate karlk gelmektedir. Yeryzne o kadar uzak gk cisimleri vardr ki mesafeleri hesaplandnda mezkr sratle beraber ualarnn yeryzne gelebilmesi iin yz bin sene gerekir Artk bu sonsuz ve snrsz mesafeleri boyutlar tefekkr etmeli. Bihakkn azametin neden ibaret olduunu anlamal. Bilinen ve hesaplanan sratle beraber nlarn yeryzne gelebilmesi iin muktezi olan zaman, yol ve ilemin akl ilevsiz ve meftun brakacan grmeli. Bu mesafelerin ve muhtevi olduklar gk cisimlerine oranla kre-i arzn bir zerreden ufak [107] kalacann apakln idrak etmeli. Bununla beraber, sylendii gibi nlarn yeryzne bu hzla ancak yz bin senede ulaaca gz nnde bulundurulunca kinatn byl iinde o gezegenlerin de bir zerreden ufak kalacann farkna varlmal.

60

Cenab Hudann yaratt bu lemler ve cihanlarn etraflarnda veya ilerinde ne cismani, nurani, ruhani mahlklar, ne gzellikler, ne akllar, ne nurlar, ne feyizler vardr. Avrupann dnrlerinden biri yle demitir. Baz gk cisimlerinde tahmin ve his eylediim biyolojik ve atmosferik artlara gre o gezegende yle yksek akl sahibi mahlkat olmal ki yeryznn en byk filozofu onlara gre bir st bebei gibi [108] kalacaktr Gkyznde bizden baka- canl varlklar olduu konusunda Avrupal bilim adamlar birka seneden beri parlak tabirler, etkili ibareler ve yeni keiflerle sylemekte, ilan etmekteler. Hlbuki bu hakikat Kuran- Kerimde sarahaten beyan buyrulmaktadr. ura Suresinin yirmi dokuzuncu ayet-i kerimesi: Allah u Telnn kudretinin alametlerinden iaretlerindendir. Gklerin ve yerin yaratlmas, gklerin ve yerin ilerindeki hayvanatn yaratlmas ve dalmas, Cenab Huda bunlar bir araya toplamaya kadirdir eklindedir. Gk cisimlerinin [109] kendi yrngelerinde- srekli bir hareket iinde olular da ayeti kerime ile sabittir. Yasin-i erifte yle ferman buyrulmutur. Btn gk cisimleri durmaktadrlar kendi yrngelerindeyzp

61

Sure-i Vakann yetmi beinci ayet-i kerimesinde yle buyrulmaktadr: Yldzlarn mevkilerine yemin etmem zira o yemin byktr, eer siz bildiyseniz Elhasl gkyz bir yce lemdir. Yaratllar ulvi olan insanlar gkyzn tahattur edince yeryznde kendilerini garip ve yetim addederler. Ruhlar ve akllar o gkyznn yce lemlerine doru [110]kanat rpp akmaya balar. Sema yetimlerin, mazlumlarn ve bilginin en st derecesine ulam olanlarn snadr. Mukaddes ruhlarn hareket ettikleri alanlardr. Gkyzne ykselebilen ne varsa kederini terk eder, ulvi bir gzellik kesp eder. Hatta denizin ve zeminin yzeyinden greceli olarak gkyzne daha yakn olan ve bu yzden kendisine gk denilen atmosferin st tabakalarnda bile durum byledir. Denizlerin ac sular bu tabakaya ykseldikleri zaman aclklar gider, tat ve lezzet kazanrlar. Yamur eklinde tekrar yeryzne doru indiklerinde ayrldklar denizle birleir tekrar aclarlar. Dnyada gkyzne mabih bir ey aranrsa o da insann badr. Bedene nispetle vcudun en yksek yerindedir, bedeni [111] idare etmektedir. nsann banda kabaca bakldnda dikkati ekmeyen ama aslnda tpk gkyz gibi ehemmiyeti rtl yle byk hikmetler vardr ki insan hayran brakr. O et ve kemik paralar arasndaki gzbebei bir ine ucu kadar kk iken nn bize gelmesi yz bin sene srecek mesafedeki yldz bir bakta grr. Kulaklar 62

dardan gelen en ufak bir sesi bile iitir, o sesin nereden geldiini anlar. Tatma duygusu en keskin mikroskoplarn bile kolaylkla kefedemeyecei terkipleri ve hatta bazen mikroplar derhal hisseder. nsann hikmet ve anlam fehmetme gc en ince manalar beyan etmeye iktidar gsterir. Hele insann dima, yeri ve g kefetmekteki kudretiyle beraber o kefin tasvirinde, yeni keiflerin teebbsnde, ilimde gidecei u noktalar iin atlaca maceralarda, hafza gcnde yle muktedir ki bu iktidarlar [112] Rabbani feyizlere malik olduklarn gstermektedir. Akl sahipleri iin bu dahi bal bana aknla decek kadar olaanstdr. Seyyahmz denizi ve gkyzn temaa ederek onlarn aklna getirdii hikmetleri tefekkr ederek o tefekkrden kalbine dolan hissiyat yaayarak pek ok vakit geirmitir. Gzellik Bu duygular bu dnceler iinde vapurun gvertesindedir. Birden o saate kadar grmedii bir melek simay fark eder. O da vapurun gvertesinde gezmektedir. Seyyahn akln ve kalbini aknlk iinde brakm, adeta bylemi gibi ihata etmitir. Grd peri yzl, byl gzelliiyle ok gen bir kzdr. Yryndeki nazik endam, yznn gl rengi, aznn kendinden emin kvrmlar, gzlerinin kan iici baklar, gnl lkesinin surlarn ykan glmseyii ile sanki bir baka evrenden gelmi gibidir.

63

Gzellik kalbin amiri, akn kararghdr. Gzellik bir anda evk ve hzn, korkuyu ve midi, solgun benzi ve krmzl hepsini birden ve bir arada dourur. Gzellik cismani ve manevi bir ahenktir. Gzelliin cismani ahenkte [113] imdada koan ba ediren bir endam, irin bir renk, azada tenasp, gnl aan ivedir. Gzelliin manevi ziyneti, ismet, iffet, terbiye, nezaket, iyilik, merhamet, airane his, vefa ve muhabbettir. Gzellik manevi lemden verilmi bir tavsiye mektubudur. Bunu tayanlar her nerede bulunursa bulunsunlar, makbul, mergup ve mahbup olurlar. Nevi beerde dier btn hasletler ve meziyetler gizli ve hliylepheli iken gzellik hep ortada, hep grlen, hep ahit olunandr. Bu yzden gzelliin vcudu ek ve pheden ardir. Gzellik ismet ve iffetten yoksun ise dalndan koparlm bir iee benzer. ok ksa bir zaman iinde pejmrde olacak, sararp solacaktr. Gzellikten doan muhabbetin balangc zemin ise de [114]mntehas asumandr. Gzellik Melahat leminin ilkbahar, derin hissiyatn er meydandr. Gzellii sadece bir ey yenebilir, ayaa drebilir. Oda mruru zaman ejderhasdr. O ejderha her zaman ve her durumda amanszdr. Seyyahn frsat bulunca byle bir afet-i devrana atf nazar edecei phesizdi. Vapur durgun denizin zerinde hibir engelle karlamakszn ilerliyor mesafeleri kat ediyordu. Akam oldu. Gne gurup eyledi. Gece saat iki raddelerine varnca biri semada dieri vapurun gvertesinde iki mah dodu.

64

Seyyah ikisini de seyreyledikten sonra o nur-u mcessem ve validesiyle mnasip bir vesile bulup tant, konumaya balad. Onlarda hsn [115] kabul ile mukabele ettiler. Vastasz mnasebetsiz bir ekilde byle tanmak ve konumaya balamak her ne kadar usule uygun deilse de etraf tenhadr, vakit gecedir, insanlarn az bulunduu bir vapur gvertesinde kurallar amak bazen olabilecek bir eydir. Konuma havann ve denizin letafetinden balad, seyahatten mehtabn gzelliinden devam etti. Sonra ses gzelliinden ve ses gzelliine duyulan muhabbetten bahis ald. Konuma ilerledike her iki tarafn konuya duyduu ilgi, maharet ortaya kt. Bu husus her iki taraf da memnun etti. Hatta muhabbet zemini meydana getirdi. Nurlar saan mehtabn mahzun ltlar denizin yzn garip bir ekilde tenvir ve tezyin ediyordu. Denizin sathndaki kk dalgalar altn ereveli effaf kreler gibi grnyordu. Vapurun [116]arkndan bir dizi surette kan ses mayi bir Kehkeann iinden akp giden yldz hissi veriyordu. Deniz, gkyz, mehtap, hal ve durumun iirini muhabbet kasrna eviriyordu. Seyyah ses gzelliinin insan ruhuna yapt tesirlerden dem vurdu. Bu sz muhabbetten demlenen her bahis gibi uzad. Sonra kzn validesi kz iin Sesi ne kadar gzelse ark sylemekte ki inad o kadar irkindir dedi. Seyyah kza hitaben Annenizin birinci iddiasn tasdik ikincisini tekzip eder misiniz dedi. Kz bunun zerine zarif bir tebessm [117] ve ksa bir tereddtten sonra ark sylemeye balad.

65

Gzel Ses Tarifi kabil olmayacak bir sesti. Gzeldi. Hazindi. Aheste bir seday canfeza ile nameye baladnda seyyah sanki yreinin zar yrtlyormu gibi bir hisle ykld, perian oldu. Zira bu kadar gzel bir ses ne imdiye kadar duymutu ne de bundan sonra duyacana dair midi kalmt. Bu name ancak drt be dakika kadar srmt. Vapurun direklerine ve serenlerine bal iplerin rzgrdan kard seslere karan bu ark hazin bir opera parasyd. ki ses birbirine yaklat ayn ahenkte bulutu. Kzn annesi yerinden kalkt, seyyaha, gryorum ki gayet hassas bir yapnz var, gzlerinizden gzyalar akyor, sizi mteessir ettik, af buyurunuz, rzgr da kt, tmeyelim,[118] biz gidelim dedi. Kz da kalkt mahzun ve mteessir idi, seyyahla vedalaarak kamarasna doru yrd. Seyyah uzun mddet o dank haliyle gvertede yalnz bana kald. Kalbinde ac aklnda perianlk hissediyordu. Sonra ses gzellii ve muhabbet zerine dnmeye balad. Gzel seda, grnen maddi lemin dnda kalan teki leme ait lisandr. Manevi lemden bu tarafa doru esen bir rzgr, ruhun effaf libas, Eflatunun kavlince ruhun gdasdr. Seda ruh ve kalbin tercman, iirin nuran mealesi, sevincin ve kederin yolda, lfet ve muhabbet rzgrnn srdadr. Mahlkatn stn olan insandan baka dier canllarda, kularda hatta vahi hayvanlarda bile tesirleri olandr. Sedann ebnemi gzyadr. Seda asumandan yeryzne bahedilmi 66

bir byk nimettir. Gnl kuunu avlayan ahindir. [119] Seda muhabbetin mimar hayatn sakl ksm, manevi kaynan pnarndan akan tatl sudur. nsan etkileyen gzel ses feryat da ettirir. Gemi zamanlar hatrlamaya sebep olur. nsan kendi i dnyasndaki duygularn davurumu iin musiki aletleri imal etmitir. Gzel ses sadece bunlardan duyduklarmz deildir. Gzel ses ayn zamanda sratle akan sularn, dalardan, vadilerden, yksek aalardan, evlerin atlarndan geen rzgrn bile kard hazin sestir. Bu seslerde bile ulviyete yaklatran bir tesir vardr. Bu sesleri dinledike sanki mazide kalm zamanlara yaklm atlar dinlemi gibi olursun. O sesler, mazide kalm artk grnmez olmu asarn ve edvarn aynasdr. Elden ele geen mlklerin durmadan deien hllerin habercisidir. Manevi derinlikte keder ve neenin gizli bir irtibat noktalar olmal. Baht iyi olanlar da bedbahtlar da hissiyatlarn hep sesle, nameyle izhar ve beyan ederler. Cenab [120]Hakkn yce makamna en ziyade evkle ve ubudiyetle arz edilen mnacatlarn en messirleri seda ile olanlardr. nsanlar meserretlerini de kederlerini de harikulade bir surette icra etmek istediklerinde sedaya mracaat ederler. Hatta bahelerde, ayrlarda yatp kalm kular uyannca ilk yaptklar ve sonrasnda ekseriya vakitleri ses ve seda ile geer. nsann kalbi gam veya srur ile dolup da insann bunu tamaya kudreti kalmadnda hissiyatn seda ile nereder, ifa eder. Ak-zede olanlarn seda ve nameleri gnl alc bir kutur. Grnmeyen kanatlarn rparak muhabbet vadisinde umaktadr. Gayesi o gzle grnmez muhabbet vadisinde maukunu tutabilmektir. Eski

67

zamanlarda gzel ses, sihirden saylrd. sihirden daha gldr.

[121]

Bu asrda ise

Eflatun, Yaratllar ulvi olan insanlar, marazn iddetine mptela olduklarnda hibir ey iitmek istemezler, fakat gzel bir ses iittiklerinde yksek deerli ruhlar ihtizaza gelir demiti. Zira sedann maddi lemin tesinde kalan gayb lemine bir irtibat bir itiraki vardr. Baz asabi hastalklara namelerin klli tesiri olduu pheden vareste bir gerektir. Seda sinirlere hayat veren gizli bir gtr. Harp meydanlarnda heyecan ve gayreti uyandrmak iin bile musikiye mracaat edilir. nsanlar lisanlarn bilmedikleri baka kavimlerin kelamndan bir lafz bile anlamaz iken hazin bir namesini dinlediklerinde [122] onu hissederler. Zira seda kalbi, manevi, umumi bir baka lisandr. Ak ve Muhabbet Ak ve muhabbete gelelim. Ak ve muhabbet beer cinsinin en yce mirasdr. nsaniyetin ruhu, kinatn can, cisimlerin ve cisimleri meydana getiren zerrelerin cazibesini ve ekimini salayan gtr. Dnyann btn lezzet ve sevinleri akn lezzet ve meserretine muadil olmak yle dursun akn eleminden alnan tat ve lezzete bile denk olamazlar. Onu vermeye bile muktedir olamazlar. Zira btn lezzetler ve tatlar maddi ve cismani ak ise manevi ve ruhanidir. Ak kalp ve ruhun iri (st) ve iiridir. Yalnz akn kandilinden szlen kla kalplerin derinlikleri aydnlanr. Zira akn zahiri yz bu maddi lemde hakikati ise cihan 68

lhuttadr. Nurlara gark olmu n aklna gre aksz akl nadan bir ocuk, daha st emen bir bebek [123]saylr. Akn atei yeryznde duman ve alevi gklerde, ufuklarn tesindedir. klar, cennetin gzel kokusunu daha dnyada iken alrlar. Ak gneinin baz ualar muhabbet-zede olanlarn yzlerinde bazen krmzlk bazen sararm bir solgunluk eklinde grlr. Su ile atein aralarnda bir halel olmakszn bir arada bulunmalar muhal iken bu durum klarda mmkndr. n gznde gzya, kalbinde yanp tutuan aknn atei itima eder. Kalpten akan kan imdada yetiir. Gzn nurunu ihya eder. Her dert ve elem deva ve merhem talep eder iken ak hastalar devadan kendilerini korur, ac ve elemden mtelezziz olurlar. Aksz mutlak bir saadet beklemek kansz bedenine shhat aramak gibidir. Akn lezzeti unutulamaz. Eer unutanlar [124] varsa onlar asl vatanlarndan ayr dm manevi serserilerdir. lm ve yok olu korkusu her eye hkim iken yalnz ak ve muhabbet lmden ve yokluktan korkmaz, kanmaz. Tam aksi hakiki ak lm meru surette taharri eder. Bylece hicran vuslata nar nura tebdil eyleyecektir. Muhabbetin parlak ve yce gnei nasl ve ne vakit doar, ne yolda seyreder, ne ekilde hareket eder, nereden gelmi nereye gider olduunu szle tarif etmek mmkn deildir. Bu hakikati bilmek vcudunu eriterek artlm ve damtlm bir su gibi saffeti bulmakla, o gnee visal ile hsl olur. Ak esiz ve benzersiz olduundan olmas gerektii gibi tarif etmekten beridir. Herhangi bir kalp ve dimada ak ve [125] muhabbet endamn gsterdiyse o kalp ve dimada servet ve hret ocuklar kandrdklar adi kuklalardan ibaret kalr. Ak hasebiyle kendilerini telef 69

edenlerin adedini istatistik tanzim edenler ilan ederler. Amma aktan hayat bulanlar bilemediklerinden ilan edemezler. Kan hayat- hayvani, ak hayat- insanidir. Akn atei her ateten edittir. Zira maddi ate yalnz cismi yakar, ak atei ise birden kalbi, akl ve bedeni yakar. Akn gl bahesi yalnz mmtaz ve kalbi olan ehli seyre aktr. O baheye giri creti gzyadr. Sadk olmayan ak sahibi hilekr tacire benzer. Nihayet iflasn ilan etmi ve kendisini [126] aypl hle getirmi, naln etmi olur. Hicran dkn tutumu bir kalp, yetim kalm bir hasta ocua benzer. Ona merhamet ve muhabbet gstermek sezay insaniyettir. Aktan akan gzya abhayat- ruhanidir. Akn meserreti hayatn bahardr. Bedenin devasn tabipten, kalbin hayatn habipten aramal. Cihan meydana getiren cisimler, onlar meydana getiren zerreler ak ile raks ve deveran ederler. Zerrelerin birbirleriyle birlemesinde, irtibatnda ve hareketindeki intizam akn neticesidir. Muhabbetin doum sebebi yokluk ve hicran, kayboluundaki illet vuslat ve iktirandr. Yani cisim ve ruhun meyyal olduu eyde bir feyiz grlr. Onun vusul ile matlubundaki saadet hsl olur. te maddi ekim, manevi cezbe bu byk nemli esasa baldr. [127] nsanlar iin zahiri olan muhabbete en ziyade layk olan kadn gzelliidir. Onlarn bahettii meserret maddi cihan ile manevi lem arasnda bir feyiz ve saadet sermayesidir. Kar cinse duyulan itiyakn iinde manevi bir maksat ve matlup gizlidir. O da neslin devamdr.

70

nsann cismani itima ile meydana getirdii evladn sevdii gibi akln birok kuvvesinden, hissinden, kalbinin feyzinden meydana getirdii eserlerini de sever. Eserleri manevi evlatlar mesabesindedir. Mesela bir mellifin aklnn ve kalbinin eitli kuvveleriyle hsl olan bir kitap o mellifin manevi ocuu kalbinin mahbubudur. Bu nevi evladn da hayrl ise hayrla yd olunaca phesizdir. Maddi [128] grnen muhabbetlerden baka akli ve vecdi muhabbetler de vardr. Mesela kmil insan adalet, merhamet ve intizam sever. Geri bu sefann cemalini zahiri gzyle gremez veya grmeyi umut da edemez. Filhakika yksek sfatlara olan muhabbet o sfatn da yansyan grnen ksmyla balar. Daha sonra o grnen ksm o muayyen bir czden hareket eden muhabbeti kalbe ve akla ular. Zira irfan sahipleri grnen eserleri iteki sfatn bir yansmas olarak kabul eder. Bylece muhabbetin encam aslna dnm olur. Havada gezen bir kuun glgesi yerde sratle hareket ederken bir ocuk o glgeyi kuun kendisi zannederek onu tutmak iin beyhude yere koar durur. [129]Yorulur. Arif ise o glgenin ykseklerde kanat rpan bir ku olduunu bildiinden gzlerini sfli eylerden kaldrp glgelerle uramaz aslnn peine der. Arif olanlar yce sfatlar zahirde grnen eserlerinden deil kendi zatlarndaki feyizden severler. Zikrolunan adalet, merhamet, intizam veya saysz benzerleri gibi yce sfatlarn cmlesi Cenab Hakka racidir. Onlarn hem balanglar hem sonular Rabban feyizlerin eseridir. Bilinen bilinmeyen btn nimetlerin, feyizlerin, iyilik ve gzelliklerin bahedicisi gerek ihsan edeni, btn 71

lemlerin Rabbi olan Cenab Allahtr. Arif olanlar bunu itminan ile bilir. Et, kemik, kan, renk, ekil, biim ve benzeri keyfiyetlerle ii olmaz. Bunlar varln kendisi deil ssdr. Ve varln fani olan ksmdr. Hepsi zamann gemesiyle nce irkinleir sonra perian sonra grnmez olacaklarn akln nuru[130]ile kefetmek lazmdr, diyen irfan ehli renklere ve fani olacaklara kalbini balamaz. Tpk Hazreti brahim gibi ,La Uhibbul-afilin, batanlar sevmem- der. Her gzelliin her feyzinde kalbini ve muhabbetini sonsuz ve snrsz umman olan Cenab Veduda balar. Onun sfatlarnn tecellisi olan grnen varlklar, terkipler ve eyann arasnda o hakikatin salan nurlarna gark olmutur. Hakiki ak bulanlar sonsuzluu da bulmutur. Onlar ufuklarn tesine gemi meleklerle irtibat kurmu, elem ve kin aibelerinden kurtulmu, korkusuzluk ve gven makamna nail, ruhen ve bedenen li olmulardr. Muhabbetten bahsedildiinden ak ve muhabbete dair hissiyatn en li surette izhar edebilen baz byk zatlarn hikmetli eserlerine rneklik edecek er gazelin buraya alnmas mnasip grld. Bunlardan birincisi Hazreti Mevlana Rumidir. (K.S.) Onun ak, fesahat, belagat vadisinde emsali yoktur. Manevi lemde tek ve benzersiz bir zattr. Hazreti Celaleddin-i Rumi iirde de benzersizdir ve ok yksektedir. Hazreti Mevlanadan sonra dnyann en byk airleri arasnda saylan, gazellerindeki ak ve muhabbetin 72

davurumu hayranlklar ve hayretler uyandrm olanlardan, eyh Sadi, Molla Cami, Hafz iraz, Fuzul Badad ve mehur arif, lim ve hekim brahim Hakk hazretlerinin er gazelini buraya almak uygun decektir. Hliyle Mesnevi-i eriften gazel deil sadece beyit alnacaktr. Birinci beyit Sazende balad [132] eklinde olduundan ben acizin iine bir evk bahedildi, iirleri yle yazmaya baladm. Mesnevi-i erifin Farsa olduu malumdur. O yzden beyitlerle beraber Trke tercmeleri de der edilecektir. Ancak dier Farsa ve Arapa olan gazeller iin Trke tercmelerini yazmak uygun dmedi. nk gazeller tercme edilse letafet ve belagat ynnden pek ok kayplar olacakt. Gzel ve airane yazlm gazellerin gzelliinin yzde krk belki ellisi lisanlarndan gelir. Dier zellikleri, iindeki fikirler veya maznunlar dier yzde ellilik dilimini meydana getirir. airin meydana getirdii ibarenin kuvveti yazld lisanda setii kelimenin gcne baldr. Bu yzden gazelleri tercme etmek [133]letafetlerini mahvetmek olur. Eski Yunanl ve yeni Avrupa airlerine gelince. Yunanllardan Homeros ve Osilos Orapizis Sofokles saylabilir. Romallarda bunlara yakn air hemen yok gibidir. talyanlarda mehur airler zuhur etmitir. Onlarn ilerinde en by Dantedir. ngilizlerde ekspir fevkalade bir airdir. Franszlarn birinci airi Korneildir. Rasin Korneilden pek geridir. Lamartin de hissiyat ok bir airdir Viktor Hugo 73

Lamartinden geridedir. Komedya da eski Yunanllardan Aristofanes Franszlardan Molier emsalsizdirler. Bu tadat eylediim airlerden baka [134] Avrupada binlerce uara var ise de beyan eylediim uarann asarn mtalaa eden insan geri kalann air addetmekten itinap eder. Mesnevi-i erif Sazende mkemmel lezzetiyle insan olduu yere ykan bir beyite balad. Ey gremediim kimse bana bir piyale uzat, muhabbet arabyla dolu bir kadeh ver. [135] Sen benim yzmsn. Eer ben yzm gremezsem garip deil, nk ok yaknlk perdeleri kaldrr, nitekim insan her eyi grrken ok yakn olduundan kendi yzn hatta her eyden yakn olan gzlerini bile gremez Sen benim aklmsn eer ben seni gremezsem acayip deildir, zira bu gremeyi benzerliimizin karkldr, nitekim akln insana yaknl ve sonular her eyden ak [136] iken akl bu zahir gzyle grlmez. Ak ve ruh dahi onun gibidir ki eserleri ortada cevherleri gizlidir.

74

Fuzuli

Sabadan gl yznde snbl pr pi-i tab uyanr Sanasn pr ap glende bir mkiin urab uyanr Hayal-i arzn cevelan eder bu em-i pr-nemde Nitekim mevcelenmi suda aks-i afitab uyanr Ruhun grge olur suz-i derun derd-i dil hasl Bahar eyyam srar berk rahanda sihab uyanr Bu gamlar kim benim vardr bairin bana koysak kar kafir cehennemden gler ehli azab uyanr Klur gz perdesin hunnab hasret-i ak-i her dem kim Ruhunda lezzet-i didar zevkinden nikab uyanr Fuzuli rekden titrer dil-i pr hunu uakn Bina kuunda yarin her zaman kim drr-i nab uyanr

75

Fuzuli

Ah eylediim serv-i hramann iindir Kan aladm gonca-i handann iindir Serketeliim kakl-i mkinin ucundan Afteliim zlf-i periann iindir Bimar tenim nergis mestinin eleminden Hunin cierim lal-i dr-efann iindir Yaktn tenimi vasl gn emi tek amma Belli kim bu tedarik eb-i hicrann iindir Kurtarmaa yama-i gamdan dil can Sayim nazar nergis-i fettann iindir Can ver gnl ol gamzeye kim bunca zamanlar Can ire seni sakladm ann iindir Vaiz bize dn duza vasfetti Fuzuli Ol vasf senin klbe-i ahzann iindir

76

Fuzuli Ney gibi her dem ki bezm-i vasln yd eylerim Ta nefes vardr kuru cismimde feryad eylerim Ruz-i hicrindir suzay- mr-i ruhum kim bu gn Bu kafesten ben seni elbette azad eylerim Kan yam klmaz vefa giryan- gzm israfna Bunca kim her dem eker kanmdan imdad eylerim Bilmiim bulmam visalin lik bu mid ile Gh gah uz hatr naadm ad eylerim Levh-i lemden yudum ek ile mecnun adn Ey fuzuli ben dahi lemde bir ad eylerim

77

brahim Hakk Ey ezeli refikimiz Glenimiz baharmz Vay ebedi efikimiz Mahrem-i yar- garmz Dilde sen ey serverimiz Hazrmz huzurumuz Maye-i eker ve urumuz Sabr ile ho kararmz Olmaz ahrmz Zahirimiz zamirimiz Yar- mrid ve pirimiz Munis-i gam-ksarmz Nazr- b-nazirimiz Nasr- b-nasirimiz Dilber-i dest-girimiz Cmleden ihtiyarmz Ak ve hem habibimiz Nasib ve hem nasibimiz Merhem ve hem tabibimiz Cabir-i inkisarmz Rafiimiz ve refiimiz Saniimiz bediimiz Camiimiz cemiimiz Hasl- kr ve barmz Cmleye eyledik ata Shhat mihnet ifa Hakkya bah kl fena Ta ola fakr ola krmz

78

brahim

Akndr eden terbiye ayan- cihan Eflak eder annla bu raks- deveran Aknla hemie bulur eya bu vcudu Zerrat- cihan cmle zemini ve zaman Akn drp bu silsile-i mevc ile balar Vadilere feryad ederek ab- revan Aknla yanp fani olan buldu bekay Ak oldu vcud u dem nam u nian Akndr olan k ve mauk ve muhabbet Onunla bulur can u dil esrar- nihan n sair ecsama dolar bade-i ervah Akndr o saki ki verir bade-i can Bir ey ki ayandr o beyan istemez asla Hakk nice vasf edesin ol ak reayan

79

brahim Hakk

Tecrid ve tecerrd reh-i kaane-i dildir Her hane ki viranedir ol hane-i dildir Can semin ap dinle semai ki hemie Afak dolu name-i mestane-i dildir Mecnundur iin Leyla yznden mi ak Eflak m ve huds ile peymane-i dildir Ol ule ki pervanesidir cmle-i zerrat Devr eyler o evkyle ki pervane-i dildir Her cana cihan ire nihan bade verir ak Ol hamr ile lem dolu meyhane-i dildir Asl- d-cihan dildir odur revnak- eya Mamure-i lem heme virane-i dildir Ey Hakk gnl sahibidir mahrem-i dildar Mahrum- likadr o ki bigne-i dildir

80

Saadet-i Dnya mellifi Abidin Paa Hazretlerinin bundan evvel baslan Tercme ve erh-i Mesnevi-i erif ve Kaside-i Brde isimli eserlerinde bulunan muhtasar tercme-i hali
[153]

Babas Arnavutluk Hanedanndan ve am taifesinden Ahmettir. Bu tarihten krk sekiz sene nce Yanya vilayeti dhilinde ve Yunan hududunda bulunan (Preveze) ehrine yerleecei srada Tepedelenli Ali Paadan ve Bekir Aadan kalan konak, yaklak sekiz dnm byklnde iftlik Padiahn ltf olarak yce emirleriyle kendisine ihsan buyrulmutur. Tercme ve erh sahibi olan Abidin Paa bu zatn sulbnden olarak 5 Rebilevvel 1259 hicri tarihinde [154] Mart aynn yirmi drdnc Sal gn akam yani aramba gecesi saat drtte Preveze ehrinde dnyaya gelmitir. Tahsilini tamamladktan sonra Hazret-i Padiahn sayelerinde Silahorluk greviyle stanbula gelmitir. Daha sonra doduu yer ve vatan olan Preveze mutasarrf muavinlii ve merkez kaymakamlna tayin olmutur. Bir mddet mutasarrf vekleti hizmetlerinde bulunarak sonra birinci snftan Narda kaymakaml ve oradan kinci derece ikinci snf rtbe ile zmir Temyiz Meclisi ikinci bakanlna tayin oldu. zmirde iken olaanst olarak tekil edilen Komisyon bakanlna getirildi. Bu komisyonun kaldrlmas zerine Mtemayiz rtbesiyle Sofya mutasarrflna gnderildi. Sofyaya gitmeden nce bulunduu grevler unlardr. Erbaa, Tekfur

81

Da [155]kazalar ve Varna mutasarrfl. Sofyadan yz lira maa, birinci derece ikinci snf rtbesiyle Bursa komiserlii grevine balad. Be yldan birka ay fazla bu grevde kald. Bu grevdeyken devletin borlar, borsa ilemleri, maliye hakknda kaleme ald kitap Maarif Bakanlnn izniyle basld ve yaymland. Yine bu sre iinde babakanlkta birok mhim komisyonlarda bulundu. Meclis yelerinin halk tarafndan birinci ve ikinci derecede seimlerine dair yaplacak ynetmeliin n almasn dzenledi. Abidin Paa, Arapa, Farsa, Trke, Arnavuta, Franszca ve Yunanca [156] biliyordu. Yunan dilinde birok iir ve yazs vardr. stanbulda baslan Yunanca eserleri, ayrca (Neologos) Gazetesiyle Yunan matbuat tarafndan vgyle yaynlanmtr. Edebiyata dair eserleri Parisde (Silogos) adndaki lm kuruluta vlm ve takdir edilmitir. Adana Valilii grevinde bulunduklar esnada balad iki sene mddetinde tamamlad alt ciltlik (Tercme ve erh-i Mesnevi-i erif) ve (Kaside-i Brde erhi) isimli eserleri tabedilerek istifadeye sunulmutu. Rusya Muharebesi sonunda Bursa Komiserlii uhdesinde kalmak zere Arnavutluk Hanedanndan ibaret [157] Yanyada tekil olunan komisyon reisliine getirildi. Padiahn ihsan- ahaneleri olarak birinci derece rtbesi ve yce emirleriyle tayin buyrulduu Yanyada komisyon reislii vazifesini yapmaktayken bu vazife de zerinde kalmak zere Yeniehir mutasarrfl ile grevlendirildi. Daha sonra telgraf emriyle stanbula arld. Krdistan slahat iin, Mamuretlaziz 82

(Elaz) ve Diyarbakra yirmi bin kuru maala gnderildi. Bir mddet sonra Krdistan slahat memuriyeti zerinde kalmak zere Rumeli Beylerbeyi rtbesiyle Sivas Komiserlii ve Sivas Valiliine tayin edildi. Bu memuriyette alt ay kadar kaldktan sonra Selanik Vilayeti Valiliine tayin edildi. Oradan Cenab Padiahn leme amil ihsan olarak yce emirleriyle Vezir rtbesiyle Hariciye bakanlna getirildi. [158]Bir mddet sonra merhum Kadri Paann bakanlnda kurulan bakanlar kurulunun bazsnn deitirilmesi srasnda bakanlktan ayrlarak yine yce emirle uygun bir maa verilerek birinci dereceden rtbesi ve Mecd madalyasyla taltif edilerek Adana vilayeti valiliine tayin edildi. Abidin Paann baz ecnebi nianlar da vardr. Adana Valilii drt sene sekiz ay srdkten sonra ikinci defa Sivas Valiliine tayin edildi. Sivas vilayeti valiliine memuriyet deiiklii 1 Terinievvel sene 301 tarihinde Sivasa ulatktan sonra bir sene kadar devam etti. Daha sonra Ankara vilayetine tayin edildi. Ankarada iken Osman niann birinci derecesine nail olmutur. Ankara Valilii [159] Yedi sene yedi ay devam etti. Oradan Cezayir ve Akdeniz Adalar Valiliine tayin edildi. Hazreti Padiahn emirlerini yerine getirmek ve ona hayr dualar etmek ile meguldr. Cezayir ve Akdeniz Valiliine geldikten sonra Fransann en byk ilim cemiyetlerinden biri olan Akademiye ait Palem nian Fransa Devleti tarafndan verilmitir. Padiahn yce iradesiyle kendisine takdim edilmitir. Abidin Paa Hazretleri Trke tariflerle bir Arapa Nahiv kitab telif etmektedir. Ayrca bir de Tefsir yazmaktadr.

83

Abidin Paann mridi Halvetiyye tarikatndan stanbulda merkez efendi dergh post-nni merhum Nurettin Efendidir (K.S.) [160]Babas yukarda getii gibi Zeynel Abidin olu Ahmettir. Bin iki yz atm be tarihinde ramazan- erifin yirmi yedinci gecesi sabaha doru bulunduu Konya ehrinde kolera hastalndan sonsuzluk yurduna gmt. Burada bulunan Alaaddin Cami erifinde ve Alaaddin trbesinin birka adm yaknnda medfundur. Allah rahmet eylesin Annesi Arnavutlukta epar slalesindendi. Ad gibi kendi de Saliha idi. Bundan birka sene evvel Preveze kasabasnda ebediyet yurduna gmtr. Allah u Tel rahmet eylesin 27 Austos Sene 310 Cezayir Akdeniz Adalar Merkezi Rodos

84

85

[1]

SAADET- DNYA
{Ahlak- Hamide ve Mebahis-i Hikemiyeyi Camidir} Mellifi: Cezair Bahr- Sefid Valisi Abidin Paa Maarif Nezaret-i Celilesinin 103 numaral ruhsatname-i resmiyesi ile matba-i vilayetde tab olunmutur RODOS 1312 [2] Cenab- Vacibl-Vcuda arz- ubudiyet ve mehemmedetten acizim ki layk olmadn hlde arik-i inam- b-payan buyurdu. Fahri Kinat Aleyhi Efdalt-Tahiyyat Efendimiz Hazretlerinin Ruhaniyet-i Mukaddese-i Nebeviyelerine tevessl eder ve cihan- manevinin merd-i feridi Hazreti Mevlana-y Rumi Kaddese Srrehus-Saminin penah- hakayk- iktinah- ruhaniyesine iltica eylerim.

86

[3] Saadet-i Dnya namn haiz olan ibu eser-i acizanem veli nimet-i eaziml-Gazi Sultan Abdlhamit-i Han- Sani Efendimiz Hazretlerinin Asr- mesadet- hazr mlukanelerinde cilve-nmay- saha-i hikmet olduundan pene-i garet-gir-i nisyana ram olmayarak ilelebet saadet-nma ve hikem-efza olmas eltaf- samadaniyeden msterhemdir. Abidin [4] Biltfihi Tel niam ve hikem-i dnya kesir ve latuhsadr. Dnyada Halikmzn misafiri ve mahlku mkerremiyiz. Kemali kerem-i Rabbaniyesi ile bu muvakkathanemizi niam- batna ve zahire ile mzeyyen buyurmu ve inam- kesire-i mtenevviay his ile istifade edebilmek iin batni ve zahiri vesait-i adide-i ruhaniye ve akliyye ve bedeniyye bah ve ita eylemitir. Arif ve zarif olanlar cennetin nmunesini daha burada iken grrler ve dnyay velinimet bilip esmar- bi-umar seadet iktitaf ederler. Dnya, ahirete ve ebediyete nispeten bir laib, bir sel-i serilcereyan ve bi emn emandr. Fakat ahirete nispet aramaynca dnya bir nimeti uzma, bir mahal-i fyuzat-bahadr. Cenab Rabbi Zl-mennandan dnyada insana bah olunan 87

[5] eltaf ve tecelliyat- maneviye binihaye ve ihsanat- cismaniye fzn ve b-gayedir. Ezcmle ademden vcuda gelip adam olmak, iitmek, grmek ve her an hayat bah olan havay teneffs etmek, leziz yemekler, elez sular ekl rb eylemek. Yoruldukta oturmak, cisme muktezi elbise giymek, haneler iinde yatmak, hengm- hararette gzel glgelere iltica etmek, leyl nehar tabii ve mesnu olan nurlara gark olmak. Canfeza sadalar iitmek. Revayih-i tayyibe istimam eylemek. Evlad ve akraba ve ehibbay sevmek ve sevilmek ve bir mahbub- glfemin ruhsarndan lemean eden envar- hayatnisarn bir leb-i irinin tebessm ve gftarn, bir em-i ahunun nigah- dilrubasn, bir endam- ho-hiramn nezaket ve mivarn [6] grmek, iitmek. Ve agate-i nur- muhabbet olan bir kalb-i rakik ve ak-zedenin hissiyat aikanesini bir lezzet-i azime ile zmar ve izhara mecbur bulunmak. Tabakat- ardyeden teali ve tesaud edip ak- yezdan ile mesut olmak gibi ahval ne byk niam- Rabbaniye ne azim ihsanat- semadaniyedir. Bu ahval her an gzlerimiz nnde cereyan ve umman menabi-i hikmetden bila dadaa nebean eylediinde akl ve basar melf oluyor ve bu hazain-i celilenin kymeti feramu olunuyor.

88

Beden-i insana atf- nazar- hikmet edilince akl gibi bir nur- fyuzata mevfur bulunur ki o nuru anlamakta akl dahi hayran ve b-derman kalr. [7] kadiri mutlak hazretlerinin eser-i tertib-i garibi olarak bedende asab halk olunmu. Ve asaba meded-res olan seyyalat- mtevvia-i latife bir nisbet-i hayret-i efza ile ictima eylemi. Ve husule getirdikleri netice-i azimeye manevi bir nur- gayr meri ilave olunarak bu akl zahir ve bariz olmutur. Ki bedenin cirm ve skletine nispeten milyarca cesim olan kinat an vahit de seyran ve ihata ve kuvvay- mtenevvias vastasyla iitmi. Ve mtalaa eylemi olduu ahval ve mekali hfz ile saadeti intac edecek esbab- ayr hazireyi bir fenni azim ile mheyya ve hale ve istikbale tesirat- garibesini icra ve kemal-i zuhur ile beraber mahlkat gayr maneviyeye kar kendini ihfa eyler. Bu akldr ki ruhani olmayan [8] ahval ile megul olunca akl- cziye ve icabat- dnyeviyeyi meru surette icra edince ve ruhaniyat ile mteil ve hikmetfeza olunca akl- klliye mensub olmu olur. Bu kuvve-i mdebbirenin Eflatun kavlince makarr dimada ve Aristo fikrince menei kalptedir. Akl bir tair-i kudsidir ki cihan ruhani ve cismaniye ye doru msteid-i tayeran ve mesafat keen lem yekn hkmnde brakp letafetiyle cihan- gayr maddiye de kabil-i cereyandr. 89

Mamafih bu iki mertebeden hangi mertebede bulunursa bulunsun, bu emsi mnir fikre cenab hakkn bah eyledii tabileri ki havas zahire ve batneyi istimal edince akl, yani insan dnyada bile [9] mstarak- envar- Cenab Yezdan olmu olur. Bu nimetleri laykyla hissetmek iin bu nimetlerden mahrum olmu bir demi farzedersek o halde bunlarn kymeti runma olur. Mesela envar- emsiyeyi ve hilkatn tevlid eyledii en gzel mahlkat ve eyay gremez bir ama en can feza sadalar iitmez ve efkarn beyana ve celbi menfaat ve muhabbete gayr muktedir bir ebkem meklat ve merubatn ekl rbnden aciz ve shhatini gayb ile enva- evcaa dar olmu bir mariz hatra getirilsin. Ve o b-aregana dense ki: siz mahrum olduunuz bu nimetlere min-bad nail ve bunlarn sahibi olan Cenab Mevlann ltfne bu vecih ile vasl olacaksnz. O gibi mahrumlarn bu nimetlere [10] mukabil ne trl kr edecekler, edna teemml ile anlalm olur. Binaenaleyh elan sa ve salam ve her an nail-i enam olanlar hasbel-kaza belalara giriftar olmazdan evvel ne iin Cenab Hakka kr ve muhammedet ne iin terk-i kfran ile ibadet ve ubudiyyet etmesinler?

90

Halik- lemyezelin nihayetsiz olan ihsanat- celilesi niam- bnihayesi nasl feramu olunur? Bu alay valay- hilkat nasl byle azim ve muntazam halk icad olundu? Zerrat- cihan cmlesi bir hareket-i b-payan ile gayr mnkati surette arz-endam ve cevelan eylerler. Hsnler, letafetler kendilerini izhar ve irae iin msabakat- daimede bulunurlar. [11] Mtenevvi elvan zarafet-nianlar cihan ihata ile gzleri meserrete, akl hikmete, ruhu kudsiyyete davet klarlar. Had ve hesaba gelmez latif sedalar hava-i nesimide ki cereyanlar gzel ve mevzun aalarn yapraklarnn vezzan- riyah ile harekt- hafilerinden mutahassl fltlar her taraftan kan ahengi can-fezalar berrak ve rakid gller. Mzeyyen glzarlar can balayc rayihalar ne nimetler ne ltuflardr. Kalp ve aklmz cihan- lahuta isad iin ems ve kamer asumann iki keff-i mnevveri gibi nurani surette taharri ederler. Manendi kulb-i aikn gibi, bazen rakid bazen mevvac- bihar ve deryalarn tehevvlat ve dalgalaryla cenab Hlkn azameti ve celaletine ehadetleri [12] cibal-i ahikann rifati, vasi ormanlarn ecar ve kufeleri ile tezyin ve ilerinde sakinleri olan, mrgan- ho elhann gndz grlts gecelerde dadar- muhabbet olmu blbllerden maadasnn mstarak- skunet olmas hengam gurupta ulvi 91

olan gnele deryalarn ve cibal ve sahralarn sakitane ve sakinane veda etmesi ve bu mahbub- nuraninin firakndan sonra zuhur eden ncum ve kamer ile bihar ve cibal ve sahralarn ta be sabah lfet eylemesi, arik-i muhabbet olan ak ve maukun muhib ve mahbubun kalplerinde derya-asa temevvcat- latifenin ve bazen iftiraktan mnbais zdrabat- edidenin his edilmesi, ve mamafih her halde muhabbetten bi-intiha lezzetlerin aaa-pa olmas ve dine ve devlete ve millete ve insaniyete [13] vaki olan hsn hadematdan sonra derk edilen lezzet ve saadetin envar-nisar bulunmas ve bu gibi gayr mtenahi niam- Rabbaniyenin zuhur ve vcudu nasl feramu olunabilir. Bu hikmet-i baliay, bu intizam- celili grp de hlik ve nizam- cihana m iman getirmeli? Yoksa mtenevvi suretlerde msterak- eamet ve nuhuset olan ve pek ok yapraklar kendi kalp ve akllar gibi zulmet, kfr ve humk ile tesvid eden ve reylerini trrehat ile tezyine kalkan ve bir mddet sonra hk-i zillet iinde giriftar- mahv- nisyan ve hsran olacak olan mnkirin b-dinin manen muhtel bulunan asap ve dimalarndan zuhur eden efkr- habaset-disarlarna m inanmal? Haa, o merdudlar [14] rtbe-i celile beeriyetten sakt ve mazullerdir. Onlar kitap- mstetab- insaniyetten bu vasi meydan- muhabbet ve 92

hikmetten dur ve mehcurdurlar. Onlar intizam- azm cihan ve Cenab Latif ve Kerimi gremezler. Milyarlarca gneleri, kamerleri ve cihanlar halk eden ve pek ou dnyadan byk olan ncumu bu vasi e cihata yamurlarn katerat gibi her tarafa hemie yadran ve o ecrama dahi dahi hayat ve memat veren hazreti Hakk bilemezler. Birka seneden beri mnkirn b-din olanlar azim mklat- akliye ve fenniyeye giriftar olup pusulay armlardr. Zira bundan evvel iki eyi zan ve gman ederlerdi. Biri cemadatdan vesima deniz dibinden ziruhun hsl olabilmesi ve binaenaleyh insan ve sair hayvanatn [15] vcudu h emri Hudaya mstenit olmayp cemadattan hsl olmu olmasdr. Dier zanlar Darvinizm nam tahmin zere hayvanatn slah- cinsi ile beraber bir cinsten dier cinse munkalip olabilmesidir. Bu son fikre seleksiyon tabir ettiler. Son senelerde ise ehli fennin tahkikat- amika ve fenniyelerine nazaran cemadattan ziruhun hsl olmas mmkn olmayp bir ziruh hemcinsi olan dier bir ziruhtan hsl olaca gibi bir cins hayvann dier cinse inklb dahi muhaldir. Mesela, mandaya ne kadar hizmet olunsa fil veyahut deve olmaz. Hsn hizmet yalnz slah [16] 93

edebilip, fakat cinsi teayyr edemez. Yani iyi baklsa gzel ve kavi ve byk mandalar yetitirilir. Amma manda hibir vakit deve veya baka cins hayvan olamayaca gibi deve dahi hi bir vakit manda veya fil olamaz. Bu halde gerek insann gerek sair hayvanatn mevcut olmas maddeden veya taklibden hsl olmayp hayatlar bir emri Hakka, bir ferman- Hudaya vabeste olduu fennen tahakkuk eyledi. Bu hakikati mehur Pastr ve Berhu ve Felamaryon Florans. Mandac. Ruement Fezaks. Zebiz Petzal gibi dnyann ve asrmzn ve elan hayatta olan [17] en byk ehl-i fenn tarafndan fennen ispat olundu. Hatta mehur Pastr der ki Velev dnyada bir insan kalsa, o insann vcudu Hak Tely ispata kfidir. Binaenaleyh insann sair hayvanattan mnkalib ve sair hayvanatn cemadattan hsl olduuna dair mnkirlerin tahminat- mecnunaneleri klliyen ve fennen b-esas kalmtr. Mnkir olanlar skat ve ibhat iin intizam- mal-nihaye ecram- semaviye ve nice nice delail-i akliye kfi ve yalnz inatlar manidir. Mnkirin; kemal-i intizam- ecram cihan tabiat yapm derler. Hangi tabiat?

94

Tabiat; gayr mdrik olan mevad ve ecza ve cemadatn minhaysil-mecmu ismi ise onlar deil makul ve muntazam bir ey yapmak, cemadat zaten akl ve intizamdan ar olduu [18] mnkirlerce dahi emri bedihidir. Tabiat cemadat ve eczay- bidrakin ismi deilse, o halde tabiat kuru bir isim kalp mnkirlerin Anka-i mevhumlardr ki nam var, cismi yok bir vehim ve hayalden ibarettir. Biz ki bi-hamdillahi Teala muvahhidiz. Kffe-i mahlukat ve her eyi evvel ve ahr, ebedi ve ezeli olan cenab Mevla Mteal halk ile kullarn dareynde ihya ve her sahibi fikri saadet-i namtenahi ile lem-i lahuta isna eylediine kalben mtmain ve kavlen dahi sadk ve muterifiz. Mamafih bu edille-i azime-i katiyyeden baka mnkirlerin humk ve cehillerini izhar iin dier bir keyfiyyet, dier bir mesele meydana koruz. yle ki; insanda zahir gzle grnmez akl [19] olduunu mnkirler dahi inkr edemezler. Akl kendi bedenini istedii gibi idare ve tahrik edebilecei derkrdr. Bu emri celi, bu keyfiyet-i azim, akl ehli iman iin bir emri feyzi Rabbanidir. Mnkirin iin akl ruhani, manevi olmayp insann bedende mevcut olan zerratn ictima ve hareketinden mutahassl bir kuvve-i madiye-i gayr meriyyedir ki beden vastasyla o kuvve-i gayr meriyye hsl olduktan sonra bedeni istedii gibi 95

idare ve tahrik edebilir. Bu takdirce zerrat-i maddiyyeden ibaret olan cisim ve madde akl tevlid edebilir. Byle iddia edilince mnkirlere deriz ki: nsann elli altm yetmi kyyeden ve zerrati madiyeden ibaret olan [20] cismi idare edici bir akl tevlid eyledii gibi cihann her cihette gayr munteha ve her noktay muhit ve ml olan zerrat ve mevad- metenevvia-i mteharrikenin dahi kendi azamet ve cesametlerine layk ve mtenasib bir akl kll tevlid eylemeleri iktiza eder. Ki akl insan kendi bedenini nasl keyfe mayea idare ve tahrik ederse kaffe-i cihann mevadndan hasl olan o akl kll dahi kaffe-i cihan keyfe mayea idare edebilir. Bu sualden, bu kaziyeden mantka mnkirler iin halas ve kurtulu yoktur. Yani eer akl insaniyi vcuda getiren cisim ve maddedir derler ise cihann malanihaye olan zerrat ve mevad dahi bir akl- klli intac etmesi lazm gelir ki o akl btn cihan istedii gibi idare ve tahrik edebilir. Byle bir akl klli [21] kabul ederlerse o halde mnkirin Cenab Huday mevvelen kabul ve ikrar etmi oldular. Cisim ve madde akl tevlit edemez derlerse o takdirde akl insan mnkirlerin hayalatn mevad ve zerattn neticesi deil Halik-i lem-yezelin ihsan eyledii bir feyzi manevidir. Ki beden gibi harikulade ve muntazam yaplm bir cevher-i hikmeteserde cilvenma olur. Ve her ne vakit cisim ve beden maraz 96

ve sair esbabdan bozulur veya zaman- tufuliyetde naks bulunursa akl ve ruh-u manevi kendisine gayr layk grecek bir menzile izhar- fyuz etmekten tehai eyler. Elhasl humk ve cehilleriyle beraber mnkirler mevte takarrb ettike mkedder ve mamum ve ehli iman ve ikan olanlarn sinni ilerledike rahat- kalp [22] selamet-i fikir, emniyyet-i istikbal yani eltaf bi-melal ile mehundurlar. Bihakkn insan olan kimse bu inam- bi-payan anlar da Cenab Bedis-semavat vel-arza mteekkir ve dnyann nimetleri arasndaki cefalara dahi sabir olursa mstehakk- sa-pa ve aferin ve dareynde makbul ve saadete karin olmu olur. nsanlar hilkaten taban necib ve mkerremdirler. yle bir mahluk- kerimdirler ki ruh ve akl ve kelam bunlarla mkemmel ve tam olur. Nev-i beni beerin ceddi azamlar mebut ve mescud-i melaik ve eflak deryay irfan ve pak idi. Nezd-i ehli din ve yaknde nev-i beerin manevi olan derecat- meali gayat b-had ve nihayet ve hatt terkibat cismaniye ve akliyesi dahi dai-i hayrettir. [23] nsan kre-i arzda grnen ve zihnen derk edilen kffe-i mahlkatn serfiraz ve birok sfat- lye ile cmlenin mmtazdr. Kinatn revabt- uzmasndan mutahassl netaic-i mesudenin hemen kffesine insan, hilkaten mail kuvay- 97

mtenevviasna hsni istimali halinde ltf-i Hak ile cmlenin feyzine nail olmu olur. Bilemediimiz hikemi hafiye-i Rabbaniye zere nur- mcessem olarak halk olunan gneten ve nice nice kinattan hissemend olmak iin bervechi muharrer insanda gzler ve sada iin semiler ve revayih iin kuvve-i amme ve etame ve merubat iin kuvve-i zaika halk olundu. Muktezay hikmet cenab Huda insan talip ve matlup ve rab ve mergub k ve mauk olarak nmayan [24] ve kremizde malum olan mahlkat iinde en mstaid ve bned ve nediddir. nsan tabi-i ferman- cenab yezdan olunca manen varis-i mlk-i cihandr. Hazreti Mevlana-y Rum Kaddese srruhus-sami mesnevi-i erifte buyururlar: {n Dem O Ra Han U Baki Ra Bima} {Ta Tu Bai Varis- Mlk- Cihan} Davet-i ltf Huda, sermaye-i feyzi b-intihadr. Akil olan kimse baz mahlktan lezzet ve bazsndan ibret alr. Fakat mstefit olmak iin hem bedenini hem akl ve nefsini slaha sai olmas labddr. Bedenin slahna vasta-i uzma itidal ile ve hareket ve taharete itina etmektir. nsan manevi bedenine vasidir. Misal-i drr yetim olan 98

[25] bu cevher-i akdesi zinhar ihmal etmemeli ve mamafih icabndan ziyade kendisine bir ey vermemeli. Cisim ve beden hevayic-i mbremden mahrum braklr ise gayr muktedir ve hissiyat kasir ve bilakis icabndan fazlaya nail olur ise sakil ve zarir olur. Beni beere en ziyade mazeret ve hakaret iras eden keyfiyet atalettir. Atalet ise dai-i cehl nikbettir. demi en muteber ve bahtiyar eyleyen iman ve ikdam- tamdr. Dnyada hi bir insan yoktur ki ataletten zillet hasar ve say ve ikdamdan nefi kr grmemi olsun. Fevaid baha olan kaffe-i mevcudat hilkat ve iktidarlarna gre seyr hareket edip hareketleri hasebiyle hsl olan ahenk-i azim-i kainattan her an yeni bir lem yeni [26] bir cihan nmayan olmu olur. Ehli irfann cenab hakka iki byk kr iman ve iykan ile beraber intizam- azim-i cihandan ve ondan mutahassl keyfiyat hikmet beyyinatdandr. Kinat iinde intizam- azimin heybetini bu parlak cihanlarn letafetini kre-i arzda bulunan bilcmle mahlkattan en ziyade fehm his eden ve ondan en ziyade kesbi lezzet ve ulviyet eyleyen insan iken insan asln necabetini feramu ile kendisini giriftar atalet etse ne byk gnah ve nikbet ne enii nikmet ve zillettir.

99

Hazreti Mevlana Rumi Kuddise srruhus-sami buyururlar ki, bilfarz suya dm gark olacak iki kiiden biri kendini bila say ve gi terk etse ve dieri velev faydasz olsun beray- halas abalasa [27] beyhude yere ibraz- say eden ataletle boulandan mreccahdr. Hekimi mehur Aristo ile cihann en byk Hkemas insann saadetini mnhasran mesaide ve ikdam ve gayrette bulurlar. Mutedil ve layk olan mesai yirmi drt saatte ka saatten ibarettir? Sual edilse bittabi saatlerin suret-i mahsusada miktar tayin olunamaz. Zira esbab bi-nihayeden dolay zaman- mesai, muhtelif ve mtenevvidir. Fakat u kadar denile bilir ki on be yandan elli be yana kadar olan insanlarn yatmas yedi ile alt saat arasnda olmal ve icra-y ubudiyyet-i mefruzaya mahsus olan zamandan baka mtebaki saatlerin bazsn kr ve kesbe [28] ve bazsn taama ve bazsn mtalaaya ve seyr teferrce hasr etmeli. Saatlerin tayini ve tahsisi zmnnda herkesin bulunaca beldede en akil olanlar ve en hazk- etibba ile edecei mzakerat bais-i feyz ve necattr.

100

nsan kendisini bedbaht ve nafir-cam ad gman etmek kadar hata ve cefa olamaz. Nevi beni beer ne iin bedbaht ve hzn-aver olsun? Cenab Kadiri Mutlak gibi bir rahim kerimin abd ve mahlku olmak nimet-i cihan kymeti insana kfi deil midir? Bu fikri ubudiyyetle terakki ve teali etmeyenler dnsnler. Ki dnyaya gelmezden evvel nasl mddet-i medide gemi ve vefatlarndan sonra nasl zamanlar geecektir. Bu halde dnyada bulunacaklar zaman [29] mazi ve istikbale nispeten bir an deil, bir an milyonlara taksim olunsa ondan dahi az kalaca nmayan iken yle az bir mddeti hayat iinde gariki elem ve keder olmak kr- akl mdr? Veladetten memata kadar insan vukuat saikasyla ar-naar ilerlemeye icbar olunur. Merd dn olanlar son menzile varmak arzusuyla en makbul tariki ihtiyar ederler. Ve mevte varncaya kadar merdane yrmeye karar verirler. Bu mhim seferde tarik- muhtelife mevcut ve amade olduundan ashab akl mahz- hayr olan cihete meyyal ve saadet-meel olurlar. yle ceht, yle tarik ihtiyar etmeli ki saadet-i ebediyye-i uhreviyyeyi intac etmekle beraber bu cihann bu

101

[30] dnyann her hali her maceras her makbul olan hestisi salikine nafi olsun. Ve her zerrenin uhudundan her sadann semandan her zikr fikr-i makbuln vcudundan mkemmel bir glzar- manevi, bir ahunun kalbi istihsal edilsin. Mert olanlar lezaizi merua-i dnyeviyeden kendilerini hissemend ederler ve mevti suriye tekarrb ettike mstemen olurlar. Ve bu seyahat- dnyay ltuf ve keremle tenvi ve manen temdit ve her an bahtiyarane tecdit eylerler. Bu seferde en sevgili refikleri meydana getirdikleri mr hayriyeleri ve niyat aliyeleridir. Ve hazreti Mevlana-y Rumi misillu derler ki: {Ger hakimi nist in tertib ist/ ver-hekimi hest n file tehist} [31] yani eer bir hkim-i mutlak yok ise bu tertibi azim-i kinat nedir? Ve eer hkimi var ise ki belagat ile var demektir yle bir hkimi mutlakn fiili nasl bo ve tehi olur? Ve insanlar nasl saadetsiz olabilir? nsana gelen vukuat mektebe giden etfal in ellerine verilen kitaplara, risalelere tebih olunsa, sezadr. Etfale sureta o ktb resailin vcudunu icra-y leibyata mani bir sermaye-i cefa ve eza, ad ve ihsa eylerler. Halbuki onlarn iinde mestur olan ibarat hakikatte etfale bais-i irfan ve necattr. Binaenaleyh Cenab Haktan verilen cefalarn iinde hikmet ve hayr his edemeyenler velev sinnen ihtiyar olsalar dahi etfal-i maneviyedirler. nsana lezzet ve saadet 102

[32] baheden ahval-i celileden biri de hemcinsine ve belki gayr muzr olan kaffe-i zi-ruha merhamet ve muavenet etmek ve kendini ecza-y garray- insaniyeden bilip sairlere edecei muaveneti ayn saadet olduunu bilmektir. Eer muhabbet ve himmeti yalnz kendi ahsna hasreder ise kat edecei tarik-i hayat bir beyaban bir beriye-i vahet-niane tebdil etmi ve feritekan- muhabbet ve refetden mahrum olarak vahi bir surette vadi-i gaflette yrm ve encam bi gam-ksar olarak girdap ve zdrap iine db galatide-i hak hasar olmu olur. Cefa ve safa iki cenah- maneviyedir ki dnyada cisim ve ruhun irtibatna ve ehli dil olanlarn terakkiyatna sebep olurlar. Mevsimi itade nevbahar, leylde nehar, gamda mesar his [33] ve derk etmeyenler mahrum- hikmet ve bi-itibardrlar. insanlara en mfid dersler en hikmetamiz tecrbeler dershane-i vukuat- elimede istihsal ve o sebeple kendilerini faril-bal ederler. Tarihan mcerrebdir ki en byk olarak zuhur eden siyasiyyunun, meliflerin, mukaddemat hzn ve esefle tahmir olunmu ve mesaibe gsterdikleri sabr ve sebat hasebiyle huy ve hulklar takviyet, kalbleri himmet, namlar hret bulmutur. Halk- lemyezel hazretleri kaffe-i mahlukatn vesima kendisini derk eden ve ubudiyetle muhabet eyleyenleri

103

sevmi ve sevdii iin hassas kalbler, l fikirler vermi ve esma ve sfat- bi intiha ile mmtaz ve ser-firaz klmtr. [34] Kamil olan insan iin her keyfiyette bir hikmet ve lezzet ve her vakada manen terakki ve saadet vardr. Mamafih bu nimet bu saadet atllar hakknda bilakis calibi mesuliyet ve nikmet olur. Eczay azim-i kainat lisan- hal ile insana derler ki biz akl gibi ihsanat- maneviyenin ekserisinden mahrum iken hemie cereyan ve deveran ve halimize gre teavn ile nair-i feyz-i Yezdanz. Ya sen ki muhtar ve hikmeten serfirazsn, sen ki nihad- pkin hasebiyle rsen necib ve edibsin. Sen dnyada ne yaparsn ve hangi emri hayrn icrasyle bahtiyarsn? Bu sual-i hikmet-meale verilecek cevap, cevab kavli deil, cevab fili olmal. Yani insan bu hakdandan mrur ve uburunda hemcinsine terk eyledii muhsenat gstermeli. [35] cray vazife bazan zan ve gman olunduu vech ile muris-i zdrabat- kesire olmayp vazife mutad olunca bir lezzet ve mesadet ve en messir vasta-i meserret ve nusretdir. Nezdi hikmet- binan da her bir adem iki ahsiyet-i mmtaza ile muayyendir. ahsiyetin biri cismani ki bu zahir gzle grdmz insan- suri, dieri hissiyat- ruhaniye ve akliyeden mteekkil insan- manevidir.

104

Akbet-bin olanlar dnyann ahvali makbulesinden meru suretde hissemend-i izzet ve kasib-i lezzet olmakla beraber en ziyade sevdikleri ve hizmet eyledikleri keyfiyet, ruhani ve ebedi olan ahsiyet-i maneviyenin mesudiyetidir. [36] yle ahsiyeti maneviye ki ashab, mesnu ve suri olan dadaa ve tantana-i cihana kar bir tebessm hikmet mevsum ile mrur ve ubur ederler ve ayn hayal olan ahvalden hazar ve tevakki ve beka ile terakk eylerler. Ve measiden pk-damen ve icray vazife ile mstemen ve mahbub ve makbul Cenab Rabb-l menn olurlar. Hikmet-i Huda yalnz dnyada deil kaffe-i avalim ve mafiha hareketleriyle makbul suretde bir intizam- umumi tekil edip her ferd bu umumun bu klln czdr. Eer insan atl kalr ise cihan makinesinin krlm bir aleti gibi pesmande saylp intizamn ve hareketi umumiyenin bah eyledii halat- hikmet ayatdan mahrum ve meumdur. O makule etfal-i uyuhnma lezaiz-i gayr meruadan [37] ve renk ve suretden magbun olup ibretle dikkat etmezler ki mevsim-i nevbaharda bile lale-har olan baz nevkfte gller iinde manzar- frsat-tesmim, mar zehri bar olduu gibi lezaizi gayr meruada dahi helahil-i hayat-rbalar vardr. Nefs-i emmare nail-i hrriyet olunca sahibi giriftar- mezellet olur. Hem de gayrmeru suretde istihsal-i lezaize mnhemik 105

olanlar her haddi tecavz ile israf edeceklerinden israflar az mddet iinde adem-i hissi intac ve binaenaleyh dnya ve ukbada kendilerini zelaile ve tan ve tenialara amac ederler. Kfran- nimet, insaniyette en byk yara, en vahim bir zillet ve nikbet ad olunmaa laykdr. yilik gren kimse mukabilinde fenalk ilerse ve bilfarz bu hareketin zararn [38] gremeyip halk isabetine kani olsa o halde fenalk ve mazarrat grmemek fikriyle herkesin hemcinsine adem-i insaniyet ve belki mazarrat gstermesi icab edecek ve bu vecihle meydan dnya bir musibetgaha, dehetfezaya mbeddel olaca hveydadr. Bilakis akir-i nimet olmak dareynde mucibi selametdir. kr ve muhammedet evvela her nevi nimeti bah eden Cenab Halk- izzete elyakdr. Saniyen devlete seza ve ahradr. Zira devlet namus ve hayatmza, akrabamza mal ve menalimize zalimlerden muhafaza ve bundan fazla peder ve mader-i mfik gibi terbiyemize, iaemize saadet ve selametimize mtemadiyen mrvvet ve merhamet irae eyler. Salisen kr ve muhammedet ebeveyne sezadr. Ebeveyne ibtidadan ta mevtlerine kadar [39] evlatlarna merhamet ve muavenet ederler. Evladn en ufak zdrab ebeveynin en azim azabdr. Evladn baliyen marazn nasl sirik-i hzn ve muhabbetle tertib ve tayin eyledikleri 106

cmleye malum ve meczumdur. Evladn rza ve gda ve terbiye ve manen ve maddeten ihyalarna ve fazla olarak vefatlarndan sonra dahi nail-i mal ve miras etmek iin ebeveynin ihtiyar eyledikleri zahmet ve himmet msellem-i cihan ve vareste-i ityandr. Halbuki bu ltflara kar baz evlad bu dnyada ebeveyne muhabbet ve enkyada bedel ademi itaat ve zulm ve inad ederler. O makule insan-suret, hayvan-siretler, merdud- cenab- hda ve madub-i linnehadr. O kafir nimetler istimaa etse derler ki ebeveyn ve akraba bizi tem ve sitem ile [40] giriftar- eza ederler. Bu aki-i kaziblere en ufak kelammz budur ki mesela bir insan ryasnda bir demi grpte o demi etm ve seb edecek olsa uyandkta o makule atimlerden muber ve mnkesir olur mu? Bittabi olmaz. Zira bilir, ryadaki etm ve seb gayr hakikidir. Ebeveynden dahi evlada vaki olan etm ve eza dmanvari ve hakiki olmad cmleye celi ve rana olduu halde onu hakiki suretde telakki ile ondan dolay muber olmak ebeveyni izac etmek, ebeveynden teberri eylemek gibi ahval mstehak- taan ve lanet-i d-sera olaca hveydadr. nsanlar iin velayet-i zahire ve batna vardr.velayet-i zahire binnisbe sehil ve fakat velayet-i batinann icras mkildir. Zira icra-i hkmet iin

107

[41] cismani zahire olan mevani yine vesait ve himmet-i hkumetle mndefi olabilecei bedihi. Amma mevani-i batna gayr meri ve hafi ve bazan namtenahidir. Mevani-i batnann ref-i havf hda, ve ahlak hamide ve hasais-i celile ile araste olan merdan- Hudaya mahsustur. Bu gna insanlar kendi vcutlarnda velayet edebilmek iin hemen her krda iradat- Rabbaniyeye istinad etmi ve kalb ve akllar mcahidat- azime icra eylemitir. Hlkaten l olanlar ali sfat ve klliyen tarik-i zillet ve haseddirler. O zmre-i celilenin ecsam arza merbut, akl ve kalbleri asuman- maneviye mtevccih ve vicdanlar mesud ve ahsiyetleri mahbub- cenab- vedud olur. O taife-i celilenin asar [42] zahiresi gybet ve hased gibi ahlak- zemimeden mberra olmakla beraber zulm rafi adl ve muhabbeti calib ve insanlara nafidir. Zahiri seferlerde birka eyyam veya sene hareketle menzili maksuda vusl mmkn olabilir. Seferi manevi ise zaman ve mekandan azade ve sfliyyattan varestedir. Binaberin bu seferde saadeti dnya ve ukbay l bir surette arzu ve taharri eden insan, izn-i hak ile hareket ve kendini mazhar- izz ve saadet eyler. Bu hal-i ulvi-meele dahi are, amali lye ve ameli saliha ve muhabbet-i Mevladr. Mazi, geri gemi bir zaman ise de zihin ve kalb-i insan; hasbel-hlka ara sra maziye mracaat eyler. Ahlak- hamide ashab kendi mazilerini bir glen-i 108

[43] safa baha bulacaklar hasebiyle mazilerinden mesrur ve bahtiyar ve ehli zulme itisaf olanlar ef-ali kabihalarndan dolay mrur etmi zamanlara hah ve na-hah atf- fikr ve nazar eyledike muazzeb ve dadar olurlar. Muharebat- zahirede cca iin nasl ftuhat ve teshirat- makbule var ise ahlak zemimenin refi ve yerlerine ahlak- hamidenin celbi urunda vak olan mcahedat dahi yle ve belki daha makbul ftuhat saadet ayatdr. Ftuhat- deruni indi ulil-elbab da feyz-i daimi ve nair-i saadet sermedidir. Ahlak- hamide ehr-i ehirine mzafferan vusul ve duhule nail olan nik-bahtan hem-niin-i enbiya ve urefa ve gayr mnkatsuretde mazhar- tecelliyat- hudadrlar. byle insan- saadet-iktiranlar [44] iin dnya bir derya-y hikmet ve mezraai mesadet ve ahiret mekan ve divan- lika ve devlet ve ebediyyetdir. Hayatmz mesud olmak iin erin ve vicdann mesa vermedii ahvali ilememeli, ilenilir ise hem maddeten mtenevvi azaplar sernma hem tesirat- vicdaniye rahat fersa olur. En ufak bir sui hareketden en azim ve vahim bir netice-i mazarra ve en ufak bir hsn-i halden en mesud ve makbul bir keyfiyet-i mergub zuhur edebilir. Mesela bir erareden bir ehr-i ehir muhterik olur. Ve gze grnmez derecede asgar bir tohumdan en mahsuldar bir ecer ve o ecerden bir ravza-i esmar-ver vcud bulabilir. Arus- saadet , haremsaray- pk-i vicdandan

109

[45] ve menba- celili say ve ikdamdan zuhur ile en parlak bir suretde arz- endam ve sahibini dareynde ho-km ve be-kam eyler. Bila huda ve bila garez icray- vazife eden nik-bahtan ve vicdann rahat ve meserretine ve icab halinde refikasnn muavenetine nail ve tarifi gayr kabil hissiyat- ulviyeye vasl olurlar. Hi bir fikr-i ruhaniyeleri olmasa bile fenalktan zuhur edecek zdrabat zekiler his ve idrak ve kendilerini netayici vehimeden halas ve pak ederler. Mesela sarholuk baz suretle lezzet bah olduundan meyhur olan kimseler iret-i ihtiyar ederler. Fakat imezden evvel sarholuun ba arsn ve el ve ayaklarn raesini ve bedenin her suretle zayf [46] ve izmihlalini, arib olan kimseler maddeten ve filen ruyet edebilseler idi gnahtan sarf- nazar, tadad olunan mazarrat cismaniyeden dolay min baad azalarna bir katre bile koymamaa bile karar verirler idi. Mstaid olan kimse kmil olanlarn ahlak- hamide ve hrekat- celilelerini tahkik ile iktidar nisbette, onlara iktida ve imtisal eder. Hasail-i makbule ibraz ile kendisi dahi hemcinsine misal olmak zere alr. Ve bir ie mbaeret edecei vakit yalnz aklyla iktifa etmeyip akil olan zevatn reyine mracaat ve ondan sonra azm sebat eder. stikbal hakikatte zulmet ve bazen muris-i vahettir. Akl beer istikbali kif bir emi mnir olduu ezher ise de henkam- zulmetde bir oday tenvir iin birka emia

110

[47] ihzar ve mheyya olunsa oda daha mnevver olaca malum.ulin-neha olduu misillu ehli irfan ile dahi icray, meveret, rafi-i zulmet ve dafi-i mazarrattr. Bahtiyar olan insan bir an hadid ve gamnak ve en ahrda mutabasbs ve pr-bak olmaz. Bilakis hemie manendi cibal-i rasiyat rasi ve rasih ve vas olur. Her karda hazm hazer seza-i akl- celil nev-i beni beerdir. Hazm ve hazer ile hareket etmeyenler, eytanlarn ve eytani sfat olanlarn hiyel hudalarna pa-mal ve hemie muzdaribl-hal ve madun- nisa ve vennk-i ricaldirler. Bihakkn merd olanlar sabr ve sdk ile mzeyyen, gam ve aczden vareste ve efal ve eamal-i ciddiyeye mrtebit ulviyete nazr ve icray adalete hazrdrlar. Hsn-i ahlaka mukabil mkafat bi-haddir. [48] Alelhusus rza-y cihan-bahay Rabbaniyeyi celb eylemek ferman Yezdan- icra etmek vicdan pak tutmak takibat- cezaiyeden ve araz- ahsiyeden masun olmak mnsiflerin takdiri ve tahsinini ve ekser evkatta muhabbet ve muavenetlerini istihsal klmak az mkfat mdr? Hayatn bulutlar sui ahlakn ve yeis ve fturun tevlit veya uzaktan irae eyledikleri halat- elimedir. Onlar refeden muhabbet-i Yezdan ve ahlak- hamide ve hub-i insanidir. Bir insan hal ve kalinde tul draz yeis ve ftur ibraz 111

eyler ise malubu eytan ve mayub- ehli irfandr. ok kimseler vardr ki hariten gelen akrabasnn, ehibbasnn istikballerine gitmek iin izhar- kesalet ederken dman bilindikleri umumu kablel-vrud [49] na-bimahal istikbale istical ve kendilerini tufan- vesavise pamal ederler. Ekser grlen bu hal-i garaip meale sebebi zahir gamn semt ve hududunu ve maverasn ve meserretten bile daha seriz-zeval olduunu bilmekten insanlarn gafil ve zarir olmalardr. Bu gne tavan bedbaht olanlarn mezruat evham ve hayalat byle tohum ile vcuda getirdikleri mahsult gam ve feryattr. Dnya seferinde mesudane yrmek isteyen kimse kendini efkr ve amal-i zaideden mmkn olduu kadar tahlis ve tahfif etsin. Zira bir hamal ne kadar kavi olsa yine usretle yrmee mecbur olup ban semt-i asumana doru imaleye muktedir olamayp ktah-bin ve hemie sfliyata nazr ve bihuzur ve gayr metin olur. [50] Amal ve efkr- zaide ile muzdarip ve pr-reyb olanlar manen hamal-i eskal ve giriftar- vebaldirler. Mal ve servet nevi ben-i beer iin ayan- muhabbet bir keyfiyet olduu vareste-i iarettir. Mamafih servet eer din ve devletin selametine vesair umur- hayriyenin icrasna istimal olunursa sahibine bir nimet ve aksi halinde mucibi zillettir.

112

Servete dair Mevlana-y Rumi Kaddese srrehus-sami hazretlerinin tarifi her kelam gibi mahz- hikmettir. Ol kaniirfan emr ityan buyururlar ki insann sefine-i vcudu hemie deryay vukuat iinde bulunur. Mal ve servet ise su gibidir. Su sefinenin altnda olunca ne kadar ok olsa sefine o kadar suhuletle kat [51] mesafat eyler. Bilakis sular iine girer ise sefine maruk olur. Kezalik mal menal ayakaltnda olup da onun muhabbeti mazarrat ile kalb ve akl ihata etmezse o halde mal insann suhuletle ilerlemesine bir vasta-i allldir. Amma mal ve menalin muhabbeti tamamiyle kalbe girer ise sahibinin su-i ahvalini ve belki izmihlalini intac eder. Elhasl arifin yedinde toprak altn ve nadann elinde altn toprak olur. lm iki nevidir. Biri ilmi manevi ki hakaik- eyay hikmet-i maneviye ile irae ve izhar eyler. Bu nevi ilim ve irfan nurun ala nur olup ashab dareyni bihakkn nazr ve telakki-i tecelliyat- ruhaniyeye hemie amade hemie hazradr. [52] hazrdrlar. Fakat ilmi manevi filan mekteplere, falan hocalarn nezdine u kadar sene devam ve ikdam ile katiyen hsl olur ey olmayp ilmi maneviyenin husul ikdamat- mtevaliye ile beraber hususi surette bir himmet ve ihsan ruhaniye menut ve vabestedir. Binaenaleyh bu ilmi lye mazhar olabilmek 113

isteyenler hemie adil hemie saf ve mukaddem ve merhametli, marufu amir, mnkeri nahi olup, feraizi icra ve bir pir-i hikmet-zamirin terbiye-i maneviyesine iltica ederler. Ve bu gne himmet ve ikdamat ile beraber ilmi maneviye destres olmak balada arz olunduu zere yine hususi bir merhamet-i samedaniyeye varestedir. Binaenaleyh bu mahalde ilmi manevi-ye dair izahat- mesruda ile iktifa edip mesai-i [53] maddiye ve akliye ile tahsili mmkn olan ilmi zahireden bahis ve ona fikri imale edelim. lmi zahiri dnyada her eyde zahir gibidir. Envar- irfan vastasyla zulmet-i istikbal kef hall olur. lim, saadet ve rahat calip, mezellet ve meakkati rafi olup hakayk- ahvali kema yenbei irae ve dnyay tezyine ve ona mensup olanlar kam-bin eyler. Ulum ve fnun, saadet hayat istihsal iin bir umman- hikmet-i nmun dur. Medeniyet-i hazra ulumun eseri ve saday- velvele-endaz- terakkiyat kezalik ilim ve irfann inikasdr. Zekvet-i ftriye ile muhammer olup kendilerine ilim ve irfan- zahireyi dahi ilave etmi ashab kemalin akl bir meale-i hikmete-engiz, bir memba- saadet riz olduu barizdir.

114

[54] Bihakkn kmil olan bir sahibi ilim irfann nazarnda dnya ve mafihada ki esbab devlet ve mesadet-i mehya ve muvaffakiyet ve km-bini her canipten cilve-nma olur. yle bir insan- bahtiyar her nerede bulunsa makbul ve muteber ve ekser halatda bir tali-i fercam ona muin ve yaver olmu olur. Ulum ve fnun un esmar- saadet-i bari ne derecede lezzet bah olduklarn anlamak, o esmara nail olanlara mahsustur. Ulum ve fnun iinde byle hakayk ve meani vardr ki en parlak uarann hayalat bile geride kalr. Sureta baz mertebe adi grnen ilmi nebatat, ilmi hayvanat ashabnn bile hissiyat, chelann hissiyatndan binlerce ealadr. Srf maddi ve adi grnen bu iki ilmin [55] ashab bir sahrada bulunsalar her ukufe her nebat her draht her berk bar her nevi zi-ruh onlara gre bir kitab hikmetdisardr. O kitap her varaknda bedi-i ve sanai-i hilkatten haber verir. Ve akl ve kalbe bir cihan- cedit gsterir. Teneffs eylediimiz havadan bir metre mikp alp kemayenbe ruyet ve kefi mmkn olsa o metre mikp iinde milyonlarca zi-ruh mahlkat grnecek ki o zi-ruhun her biri bir cihan- sair-i hususi tekil eder. Bir avu toprak alnsa sureta ayan- dikkat grnmyor. Fakat o avu topra tekil eden eczadan her bir zerre imdiki hal ve dereceyi bulmak iin yzlerce asar ve duhur hararet-i ems ile hilkatin mevad- vesilat- sairesine

115

[56] tabi olup ta ki bu nejat- masnua- hilkat mertebe-i hazrasna pa-nihad oldu. Elhasl mevcudat cemadat-nmada ne hikemi hafiye ne tezyinat garibe ne tensikat mnevvere vardr ki onlarn hakaikina cahil olan kimse nezdlerinden bin defa geer de hibir ey gremez, anlamaz iken lim ve dn yek nazarda kefi hakaik ve fehm-i hikem-i bi-intiha eyler. Bir hekime sual olundu ki bu gece ne nevi hikmetler ile megul oldu? Kibrit ispermeet ve libasla megul oldum, dedi. Ki bu adi eylerin tekilinde bile pek ok asrlarda binlerce amelenin ve ehli fen ve sanatn bazen mnferiden, bazen mctemien teebbsat, mesaisi, mekasd ve imali cari olmutur. Ve filhakika hekimin ifadesi gibidir [57] en adi bir masnu fikren tahlil olunsa bir cihan- hikmet bir cihan- mesai keif ve ryet olunur. lmi heyet ile megul olan bir dn, ecram mala-nihaye-i kinatta ne cihanlar, ne emsler, ne devranlar, ne nurlar kefeder de kalbi sfliyattan nefret edip ulviyata suud eyler. Ve mesela iki yz sene sonra falan gn falan saatte falan noktada bir kevkeb-i nuran zuhur edeceini haber verir. Badehu o dnnn eceli gelir, vefat eder. Muasrlarndan kimse kalmam, unutulmu iken ilminin mekufu olan kevkeb yevm an- muayyende sernma olmu ve cihan hayrette brakm olur.

116

Bir tabibi hazk, beden-i insani de milyonlarca olan [58] kan gruplarnn iindeki tayinat ve ahsiyat- zi-hayat ve milyarca olan asabda derkar olan sanatlar elhasl bedeni insan bir cihan sair-i hikmet musr olduunu grr de tezyid-i irfan ve slah- ebdan eyler. Cihan- azim-i gayr mtenahiye ve semaya mukabil ehli-fen imdi bir cihan- sair-i bi-nihaye kef ve derk etmektedirler. O da bu senelerde hret-yab olan mikrop (bakteriyoloji) fennidir. end ay evvel (Rovda Dmond) nam risale-i mevkutede grld ki kann ine ucu kadar grnen bir kresinde yirmi milyonu mtecaviz zi-ruh mevcudat kefolundu. O mevcudat- sara zi-ruh olabilmek iin bittabi birok azaya muhtatr. [59] nsann kefedebildii mikroplarn madununda dahi yle mikroplar olmas varid-i hatrdr ki onlara gre balada zikr eylediimiz mikroplar dalar gibi azim kalm olur. Elhasl cihan- kebir-i sema namtenahi olduu misill cihan- sair-i gayr meri kezalik nihayetten vareste ve beridir. Elektrik, kimya, mknatizm, fenni askeri, fenni bahri, fenni siyasi, fkh hukuk, diplomatlk, fenni hukuku dvel, ilmi tarih, geometri, hendese, riyaziyat, ekonomi, politika, fenni ziraat, fenni musiki ve hadd hesaba gelmez fnun ve sanayi ile beraber imendifer, telgraf, telefon, buharl buharsz makineler, elektrik nurlar, matbaa, pusula vesair hesapsz olan ihtaraat nevi beni beeri 117

[60] nasl tezyin, nasl tabakat- ulviyeye isna eyledii vareste-i tafsil ve ispattr. Ulum ve fnun ve sanayi maddeten insana bah eyledikleri fevaid ve esbab- saadet-meab gayr mtenahi olduu misillu mensubinin his eyledikleri lezaiz-i akliye ve terakkyat- kalbiye dahi kezalik bi-nihayedir. Binaen aleyh insanlarn birinci vazifeleri kendileriyle evlad ve akraba ve vatandalaryla kffe-i insanlar mmkn olduu kadar ilim ve fen ve sanata sevk ile bu kre-i arz insan gibi bir mahlk- celilin meskeni olmak zere ayeste ve saadetle areste olsun. Birde terbiyeden bahsedelim: ahlak ihya eden terbiye yanda olan bir tfldan bedi ile altm [61] yetmi yana varnca yani insan terki hayat edinceye dein gayr mnfek olmal. Fakat bittabi etfalin genlerin rt- hakikiye malik olanlarn ihtiyarlarn zkur ve inasn terbiyesi mutefavit olacaktr. u kadarki bu tefavt-i surinin nazargah ve llet-i gaiyesi tevhid olur. Zira cmleden maksad temin-i ruhani, ahlak- hamide, hubb insaniyet ve hubb devletdir. Terbiyesiz bir zeka, terviyesi bir ilim gayet kuvvetli harun huysuz bir esbe mabihtir. Ki ilerlemek iin kuvvetini sarf edeceine, geriden geriye makusan rcu ile menhus bir suretde israf- kuvvet eylemi olur. Hekimin biri der idi ki: ey vatandalarm ben sizin l binalarnz ile hi bir vakit iftihar 118

[62] etmeyeceim. Beni mftehir etmek arzu eder iseniz l ve yksek ahlak meydana getiriniz. Evlad ve akrabanza ve kendinize ulvi, vatanperver sadakat gsteri ahlak bah ediniz. kdam ve merhamet, sabr ve ecaat ve miknet kufeleriyle hesti-i maneviyenizi tezyin ediniz. Ki bu kufeler sayf itann harif nevbaharn tesiratyla halel-pezir ve pejmrde olmaktan masundur. Terbiye insan iin bir libas- nuraniyedir. Ki baktka daha ziyade nur efza ve dilruba olur. Genler tahsile bedi edecekleri gnden itibaren ikmal-i ilm ile mekteplardan kncaya kadar mrebbileri tarafndan dikkat olunmal. Ki talebe mektepleri mahalli eza ve bela ad etmeyib belki mektebi her mahallden [63] sevgili ad etsinler. Bu nokta-i azime ve mergubeye desrtes olmak zere ibtida mektep hocalar ile mdrler ve hkmet memurlar talebenin pederlerinden daha mfik olmal ve talebenin hatas olursa cezas mnhasran tezyid-i meguliyet ve ders ve nasayih-i hikemiye ile itay takviyet etmeli. Mamafih ayet hilkaten dman- namus bir genc-i menhus grlrse onu rk bir di ad ile ile en kolay bir suretle mmkn olduu kadar sebebini ilan etmeyerek mektebden ihra eylemeli. Di karmak her ne kadar ac bir ey ise de, cmlenin malumu olduu zere zaruridir.

119

Balada zikr olunan efkat ile beraber mekteblerin mevakii dilka olmak zere daima dikkat etmeli ve genlerin akln [64] ilim ile kalblerini ahlak hasene ile tezyineye say eylemekle beraber bedenlerinin shhat ve afiyetini gzel gda hava ve talim ve tefric ile slah klmal ve talebeyi gnde ekal iki defa bahelere veya sair havadar yerlere karb her defada er eyrek oynamak, gezmek, oturmak iin serbest brakmal. Baz avrupa arlatanlar veya ahmaklar cefaya altrmak hlyasyla k-yaz talebenin dizlerine kadar ayaklarn dirseklerine kadar, elerini ak brakp en souk vakitlerde bile ince bir ceketten baka bir ey giydirmezler. Ve cinnetin en son haddine varmak zere bazan kn akta souk sular ile dahi banyo ve dular verirler, bu ise hlkate kar insanlarn shhat ve hayatn tehlikeye ilka etmektir. [65] bu srada elime geen gayet muteber bir kitaba gre mamele-i mezkuradan hasl olan emraz ve telefat tahminat- adiyeden firavan ve gayet elim surette mucib-i hsran olduu msteban olmutur. Binaberin souklar balar balamaz talebeye fanilalar ve zdrap vermeyecek suretde kaln elbise giydirmeli ve banyo edecek olur ise mahfuz odalarla etibbann tarifi zere souk veya scak veya lk sulara mracaat ile daima souk olmaktan muhafaza etmeli ve scak mevsimlerde hafif elbise ve souk 120

banyolara ve yaz-k bunlardan eksik olmamak zere pamuktan mamul bir kuak bulundurmal ve iklimimizde gnde iki defa olacak taamlarnda her birine sinnine gre kuvvetli, leziz [66] etsuyu ve her taamda yirmiden krk dirheme kadar yasz pimi bir pirzola ya kebab gibi etler ve birer rafadan, taze yumurtann taam ve mamafih bu taamdan baka mevsime gre talebeye sebze, tatl, balk yemek vermek faideden hali deildir. Bu tarifat- maddi ise de talebe ve herkes iin elzem olduundan bu mahalde yazmaktan ihtiraz eylemedim. Bir de genler tahsili ilm eder iken kendi veya akrabalar iin tahsilde hasl olacak saadet ve lezzeti rahat ve itibar en parlak suretler ile kendilerine tefhim etmeli ve icray feraiz ile ahlak hamide ve hubbu insaniyet ve hubbu devlet ile Cenab Hakkn rzasn istihsal ederler ise dnya ve ukbada meratibi aliyeye nail [67] olacaklarn sinlerinin tahammlne gre mnasib lisan ve misaller ile tefhim etmeli ve hocalar tarafndan dahi o yolda cenab hakka ubudiyet ve devlete sadakat ve nevi beni beere insaniyet ve muhabbet gsterilmeli. Zira tarif-i fili, tarifi ifahiden daha ziyade nafi olaca emri-celidir.

121

Talebeye bunu dahi daima tefhim etmeli ki mekteplerden knca tahsil ve tehzib-i ahlak iin dnya denilen bir mekteb-i azime gireceklerdir. Binaenaleyh dnyada ahlak- hamide ashabnn etvar hikmetnisarlarna hemie dikkat ve celill-kadr olanlara iktida etmekle itiyad etsinler. Genler iin en makbul dersler din-i mbine takviyet [68] verenler ile beraber kavaid-i lisaniyeyi okuyup sehivsiz olarak srat ve suhuletle yazmak ve birde fkhtan mecelleyi mmkn olduu kadar zabt etmek ve tarih-i umumi ile beraber hekimane yazlm bir veya birka tarih-i hususiyi ve ilm-i hesabdan ahz ve ihtisada muktezi olan kavaidi tamamiyle ve corafyay ve bir miktar hukuk-u devlet ile ekonomi, politika ve kozmografi dahi renmektir. te her gen iin labud olan eyler bunlar olup, fakat ilerinden badehu malumatn tevsi etmek isteyenler vesima bir ilm-i hususi ile megul olacak olanlar, mesela tabib, mhendis, avukat ressam olacak genler tahsil edecekleri ilm-i fenne dair olan eyleri mekatib-i aliye-i mahsusada tafsilen tahsile mecbur

122

[69] olacaklar phesizdir. Fakat zikr olunan ulum ve fnun iin dahi daima talebenin ragbetine dikkat etmeli ki hilkati hangi ilm-i fenne meyyal ise onunla igal edilsin. Zira arzusuz, meyilsiz ilim ve fenne icbar etmek kmaz sokaa sokulmaktr. Gerek mekatibde hini tahsilde bulundukta ve gerek badettahsil mekteb-i azimi dnyaya girdikten sonra bize rehber-i saadet olacak ve kalb ve akl ve ahlak ihya edecek hkm iradat- celile-i Kuraniye olduundan bu kitabmzda daha baz ahval badel-ifade ahlak- hamidenin ruhu mesabesinde olan birka ayat- beyyinat- hkm Kuraniye namyla dier bir telif-i acizanemize inaallahu Tel derc ve tefsir ve bu vecihle kulub-i mstaidin niam- bakye ile dilad ve dilsir olacaktr. [70] Ehli irfan olanlara dier bir saadet, mtalaa-i ktb ve resailde derkar olan lezzettir. Bu cihanda eyyam ve leyali mehun- gam adi olarak hemie cereyan ve pene-i sitemkar div-i girive dehr, ruyi arzdaki zi-ruhu malup ve dar- fena ve hasar eyler. Nice duhat- manend-i mus- baziat bu adem-i abad dnyadan mrur ve ubur eylemi iken o li himmetler ukul ve kulb-i tenvire kabil olan mtalaat- amikalarn ktbi hikmet uslublarna derc ile bu alem-i insaniyet iin bir miras- li braktlar. Cenab- Hakka kr olunur ki: ehli kemalin mahsul-i efkar zayi olmamak iin icad- kilk kitabet 123

[71] ve envar mtalaa-i fikriyeleri sihab- zulmet-engiz iasar ve duhurdan syanet olundu. Ashab hikmet geri bu hkdandan mrr ve hicret ettiler ise de hikmeten hazr ve terk eyledikleri asar- irfan-barlaryla hakayk ve saadeti nairdirler. Mellifin-i kiram bila kahr cefa, bila renc eza bila havf reca raib ve taliplere kar leyl nehar tecarib ve mtalaarn izhar ederler. Baz avan- usret-resanda hasbelkader kendi akraba ve ehibbasndan bile terk nisyan olunurken kitab ve resail, bila dadaa hemie muhibbi sadk, hemie refik-i efik, hemie mheyya olup kendilerinden her ne mkil sual olunursa bila hiddet bila mdahane ita [72] cevaba ve ihsan- tesliyete amadedirler. Kitablar ne malub- hab- gaflet ne tarik-i lfet ve muhabbet olurlar. Hkemadan biri der idi ki benim dostlarm kitaplarmdr beni istedike her asrn dhat nezdimde mheyya bulunur. Ve sohbet ve nasihatleri ile kalbim ihya olunur. Akl ve hnerce orta olan adamlar bile istenildii halde vaktyle bulunmazlar ve bulunsalar, vaktyla ayrlmazlar. Fakat

124

dnyada en mehur olarak gelmi-gemi kmillerin mahsul-i fikirleri olan kitab ve resail leyl nehar arz- didar ederler ve her ne vakit terk edilseler bila kin vahdet-i ihtiyar- uzlet eylerler. O mellifin-i kiramdan bazs cihan- ukbann ahvali azemet-meailini ruhani bir surette nakl beyan, bazs hlkat ve tabiatta [73] zahir ve meknuz olan bedayi-i hayret-bah-i ukul olacak suretlerde tarif ve bazs ebdann shhat emraz ve havaic mdavatn ve hayat mevtin tecelliyat- mtenevviasn tavsif eylediler. Cnud-i hzn keder, renc-aver olur ise o ktb ve resail cnud- gam-nmuda kar ilkai teselli ve talibi li ederler. Ehli yakn olan mellifin sabr sebat, sdk vefay rz u namusu, ecaat merhameti dilpesendane suretlerde ifade ve manen ve maddeten terakk etmek iin pekok esbab amade kldlar. uaray benam mfik ve muharrik olan kelam- mevzun pr mazmunlaryla kalp akl ihtizazat- latifeye imale ve nur- muhabbeti hassas olan kulbe isale ederler. [74] Mverrihin-i kiram zaman- mazideki vukuat azime ve mutenevviay arz beyan ederken her bir vakann hikmetini ve o hikmetten mutahassl netayici esbab ibret-ayatyle inba 125

ve ona binaen hal ve istikbalde hatay dafi fevaidi calib, birok nesayih ve dersleri ita ederler. Telifatn fnun ve maarife dair verdikleri izahat vareste-i tafsil ve isbat olup ifadeleri bila enaiyet , lfetleri bila eziyyetdir. Hasbelbeeriyye letaife dair bir kitap mtalaa oluncak olsa, gam ve gussa tebessm ve handeye mbeddel, asab msterih, kalb mnferih olur. Hemde bunca hizmetlere mukabil kitab ve resail bir mezd ve ecri sail olmayp hanenin bir kesinde birka tahtadan [75] ibaret bir ktphane ve ktphane olmasa dahi adi bir dolap ile kanaat ve itaat ederler. Hele mtalaa eden zat kalben, aklen vasi bir kahraman- irfan ise sureta sukuti grnen o l mellifleri hatra getirir ve o eazmn ervah- pr-agahileriyle gya mavere eder de onlardan hissemend-i feyz olmu olur. Elan bir mahalde akil ve dana bir zat bulunduu haber alnsa onu grmek, lfet eylemek pek ok arzu olunurken ya cihan tenvir eden mus- hikmeti nasl ihmal etmeli. Mesela ezmine-i maziyede Arablardan bn-i Sina, Muhyiddini Arabi, mam Gazali, bn-i Haldun, Hazin, Ebu Sri ve tadat ile bitmez nice fehul- arap. Ve Hazreti Mevlana-i Rum-i, bni Attar,

126

[76] Sadi, Firdevsi, Nizami, Cami, Hafz gibi lisan- fars da sb-i irfan ileri srm merdan- cihan- bi-akran. Ve lisan azb-el-beyan- Trk de bni Kemal, Fuzuli, Nefi, Nabi, brahim Hakk ve-sair nice hkema ve uaray bi-hemta. Ve pek ok mverrihin ve ehli yakin zevat- l sfat. {1: Arap ve Fars ve Trk lisannda haiz-i fazl kemal olan binlerce mellifinin esamisini grmek isteyen zevat Beyrutta muahharen tab edilen Dairetl- Maarif ve Rfat beyin Lgat- Tarihesi ve merhum Ziya Paann Harabat gibi asar- mutebere mracaat eylemeleri lazm gelir.} Ve Yunanilerden Homeros ve Pisagores ve Ksenofon ve Sokrates ve Hipokrat ve Eflatun ve Aristo ve Teofrast ve Tokizis ve Polib ve Ail ve Sofokles ve Opizis [77] ve Aristofan ve Galinus ve Pilotarh. Ve Romallardan Titliyohoras. Siseron, Seneka, Markorel, Tasid,

ngilizlerden ekspir, Luk, Nevton, Hum, Jipen, Adam Simit, Makoli, Valterskot, Almanlardan Layibniz, Kan, Hegel, Gote, iller, Niymer.

127

Franszlardan Monten, Dekart, Bovesvie, Molyer, Korney, Rasin, Monteskiyo, Jan Jak Ruso, Gizu, Tier, Tiyera, Vilemon, Mister, Miela, Jul Simon, Bartelemi., Ve italyanlardan Tas, Petrarek, Makyavel, Filanzeri, spanyollardan mehur Don Kiot mellifi Servantes. Amerikallardan [78] Franklin gibi nice mellifin benam mahsul fikirleriyle daima nezdimizde bulunsalar ne hal-i meali meel, ne zevk-i hikmet itimaldir. Elhasl bu asrda kitapsz hane, ruhsuz bir beden ve aklsz bir ba gibidir. Saadeti dnyaya medar olan dier bir cihette ehibbay sadkadr. Muhibbi sadk dostunu syanet ve inta- mesadet eyler. Eflatun hocas Sokrata der idi, bana bir muhibb-i vefadar kfidir. Ciddi surette sadk ve vefi bir dost bulmak iin evvelemirde insan kendi ahlakn tehzip ve slah etmesi lazmdr. Zira muhip olacak zat eer bihakkn mert ve licenap

128

[79] ise sevecek adamn ahvalini bilmee mecbur olduu vareste-i irtiyabdr. Muhabbeti bir tarike, bir kapya tebih ederler ki ilenmez ise har u pas tutup halel bulur. Yani muhabbete ait vezaif-i insaniye ihmal olunursa muhabbet feramu olup neticesiz kalr. Elde iken dosta muhabbet ve riayet etmeli, zira elden kar ise ekilen nedamet ve ziya faidesiz ve ayrca baisi hsrandr. Muhabbeti calip ibirar dafi olan dier bir halet, gybetten hali daima li olan ashab himmete mdavemet etmektir. Gevher-i muhabbet en l tabakatda olduu vareste-i iaret iken kendini gybet ve fuhiyyat ile meratib-i aliye-i insaniyeden skat eden kimse nasl o halet [80] aliyeyi sfliyat iinde bulur. Ve nasl bu sefer-i mklat-aver dnyada aleyhinde celp eyledii dmann mzahamndan vareste olarak kat mesafat edebilir. nsan, dost-u hakiki bulmak isterse balada zikr olunduu zere kendi ahlakn tehzib ve slaha mecbur olduktan baka ahlak zemime ashab olanlardan dahi itinap etmesi labuddur. Zira kt adamlarn demi ve nefesleri bir sami-garet ittisamdrdr ki en latif ezhar- muhabbet-nisar en gzel gonca-i kami, 129

mddet-i kalile zarfnda kurutup pejmrde hl ve pr melal eyler. Hazreti Sadi Glistanda der ki hamamda bir gn bir gzel rayihal toprak paras (kil) bir mahbub [81] elinden elime eriti. O kile dedim sen misk- amber misin ki senin bu dilaviz kokundan mesut oldum. Cevaben dedi ben adi bir balk ve amur idim. Fakat bir mddet gller ile hemniin olduumdan hemniini bana gzel tesir eyledi. Ve buna dair olan Farisi ebyat pek mehur olduundan yazmadan itinap eyledim. Yani insann velev haddi zatnda bir itibar olmasa dahi eer l olanlar ile muhabbet ve lfet eder ise onlarn himmetiyle o da nail-i eref ve saadet olmu olur. Saadet-i dareyni arzu eden ehli hikmet, zamann kymetini takdir ile zamana muhabbet ederler. Zamann tabibi azim ve drr yetimdir. itay nevbahara, leyli nehara, ehzan mesara, tohumu ecara, ham olanlar puhteye [82] emraz shhate, fakr servete, nikbeti mesadete, tebdil ve tahvil eder. Ve fakat daire-i usrdan sha-i yusra isal edebilmek iin zaman, hubb u havf-ullah ile mzeyyen insan ister. Yoksa inkr ve itiraz- b-mar ile meum ve nabekr olanlar tedmir ve bilye-i elimeye esir klar. Hilkatin en byk hadimi ve amili zamandr. Zaman aheste, aheste ilerlemekle kffe-i mahlkata galebe alar.

130

Zamann zahir gzler ile grnmeyen kemal-i iktidar sahra ve deryadan dalar karr ve bazen cibal-i ahikay ve sahralar deryalara evirir. Zamann hamli mmted olsa dahi tevlidi mukarrerdir. Akil olanlar zamana imtisal ederler ve bidadaa nokta-i matlubeye vasl olurlar. [83] Zamann deti, izni hak ile mahlkat tevlid etmek, bytmek, terbiye vermek, badehu iras- zaaf ile imate ve ifna eylemek ve yine vcud ve elvan- har ile dier mahlkat meydana getirmek ve bu vech ile bir devr-i mnkat icra etmektir. Hakikatte sahibi hayat zamann muhafaza ve eyyam ve saatlerini hsn istimale itina eden kimselerdir. Hikmeten ehli hayat gnein tulu ve gurubunu daha ziyade mahede edenler olmayp zamann mesudane geirenlerdir. Ake, mal ve hane ve bu gibi eyler zayi olur ise telakki ve telafileri kabil olup, fakat mrur eden bir dakikann iadesi iin cihann kffe-i hazaini sefer olunsa iadesi kabil deildir. Saatler iki cenahl mran- manevidir ki her an [84] tayeran ve insanlarn amalini lisan hal ile cihan- gayba nakl ve ityn ederler. Zyi olan zaman, ahval-i gayr merua ve mtehiyat- hayvaniye ve inat ve atalet gibi ahlak ve ahval-i zemime ile mrur eden saatler olup yoksa feraizi icra ile beraber tahsil-i ulum ve fnun, hizmet-i devletde bezli131

insaniyet, seyr seyahat, hubb vedd elhasl meru surette taharri-i lezzat ile imrar edilen evkat, zayi deil, ayn- hayat ve evvelce cehulane mrur eden zamana gre nevan telafi-i mafaddr. Zamann na-bi-mahal gayb eden atl ve tembellerle cezaen kendi zamanlar dahi kendilerine mezza olur. Ve o nevi insanlarn saatleri berk-asa mahv napeyda olur iken gya bir tertib-i sahirane ile tezyid-i umum [85] iin o bedbahtlarn her gn bir sene kadar mmted olup biter tkenir ey deildir. Zaman, atllara sem cefa, mukaddimlere hayat ve sefadr. nsanlarn ekserisi acib ktah-bindirler ki sim zer gibi trabn kadrini canlarndan mercuh tutar da hazain-i cihan meydana getiren ve bir daha ele getirmek mmkn olmayan zaman laubaliyane telef ederler. Zaman hemie hareket eylediinden hareket edenleri sever ve yalnz onlara ciddi surette muavenet eyler. Kalb dem-i insani leyl nehar hareketle hayat-nisar olduundan hareket halinde cismaniytta muteber ve maneviyatta hayr-averdir. Mamafih zaman gibi kalb dem dahi harekette bir maksad- makule muhtatr. Bila-maksat braklnca

132

[86] kendisini ifna eder. ol deirmen tana benzer ki tahn edecek mayas ve zahiresi olunca devranda salim olur. Hareketinde tehi braklnca kendi vcudunu ifna eyler. Kular, karncalar bile zamanlarn zayi etmeyip zamandan istifade etmek iin bir burudetten hararete ve hararetten burudete intikal ve hemie talibi frsat ve itidal iken akl ve hikmete msteid olan nev-i beni beer, zaman ademi takdir ile hayvandan dn ve beter kalnca bittabi bis-i hayret ve nefret olaca emr-i zahirdir. htiyar bir hekim der idi. hayfa ki gen olarak terk-i hayat eylerim. Zira geri bana ok eyyam ve leyali runma olduysa da yine zaman basiretle telakki eyleyemedim ve ne hareket [87] daimesinden ve ne de talim-i hikmet-engizinden kemayenbeg mstefid olamadm. Cismaniyat da insan beyaz kllar ile maneviyatta ibraz edecei asar hikmet-dsar ile ihtiyar ad ve umar olunur. Dnyada malik olduumuz eya, srik ve dzdler tarafndan sirkat ve ifna olunabilecei gibi zamanmzn dahi srikleri hveydadr. Zamann en ufak dakikas hayatmzn bir parasdr, nk hayat zaman ile tadat olunur. Mesela falan adam elli-altm-yetmi sene yaam denir ve binaenaleyh hayat zaman ile saylm olur.

133

Dnya ne acib sihir-sz dr ki en kavi mahiyetleri ktah-binana en zayf gsterir mesela zaman su hava sureta kuvvetsiz grnr. [88] amma hakikatte kuvvetleri nihayetsiz bulunur en nazik beden ve gzleri en gzel bir sim-ten, kaneleri en azim ehir ve kasabalar, emri cenab Huda ile zaman, su, hava, n-bedid ve na-peyda eyledi. imdi o nezaket-i bi-nihayeden o azameti cihan pesendaden ne ses ve sada ne renk-i vefa kald. Tatvil-i bahs-i zaman hassas olanlarn cierini mecruh ve kn edeceinden buna dair bu kadarla iktifa ve fikrimizi baka semte irca edelim. nsanlar iin saadeti di olan dier bir keyfiyet seyahat ve harekettir. Seyahat yalnz tezyidi shhat deil, tecdidi hayattr. Cihann lezzeti ve mesadeti, iinde bulunanlara ait olmayp iinde bulunmakla beraber cihan grenlere aittir. [89] Seyahat hem manevi hem cismanidir. Seyahat- maneviye kalben ve aklen, vicdanen bir fikirden dier bir fikre hikmetengiz, bir halden dier bir hal-i ruhu efzaya terakki ve teali etmektir. Manevi seyahat mkl ve azim ve b-had olduundan buna dair bu mahalde bu kadarla iktifa ve seyahati cismaniyenin lezaizi ve fevaidini bahse ibtida edelim. Seyahat isteyen en 134

evvel gzel mevsimi ve gzel mevakii ihtiyar etmesi muktezidir. Hengm- seyahatte mmkn olduu kadar gam ve keder-i dnyadan kalbini pak ve Mberra klsn, yoksa gayet mahzun ve mamum olarak seyahat edince mahalli seyahat ol hastann yatana benzer ki mariz rahat etmek arzusuyla yata iinde dier [90] Tarafa dnerde beyhude zahmet eker. Eski zamanda Atinada zenginin biri Eflatunun hocas Sokrata tesadf ile der ki kalbim hemie gam-kndir. Kesbi meserret etmek iin talya ve baka yerlere gitmek azmindeyim, ne dersiniz? Sokrat tebessm ile dedi ki; eer kendinizi beraber gtrecek iseniz seyahatte meserretiniz mevhumdur, yani yalnz yerlerin gzellikleri kfi olmayp, kalp ve zihinlerin dahi kuvvet ve selameti art- sefadr Mamafih magmumul-kulp olanlar dahi seyahatten baz mertebe fayda grecekleri hveydadr. Bah-i shhatle beraber seyahat, seyyaha itay malumat ve refi mklat eyler. nsan seyahatte ehli irfan bulur. [91] Ve nevi beni-beerin mahsul-i say-i ve hikmeti olan asar- azamet- nisrn grm olurlar. Hele hilkatin azameti seyahatlerde kemayenbegi ve suret-i mtenevviada meri olaca emri celidir. Bilfarz bir seyyah ikindi vakti li ve ecarl bir dada bulunup da bir taraftan denizi ve deniz iindeki beyaz kular ile onlara 135

mabih olan yelkenli kayk ve sefineleri ve dalgalarn temevvcat ve o dalgalara gnein ara sra verdii buseleri dier taraftan yeil ve rengin sahralarda aheste aheste yryen hayvanat srleriyle onlarn melih, acib sesleri ve dan en yksek mahallinden srat ve dadaa ile tatan taa den st gibi berrak sular ile o sularn [92] sahraya varp mauk ve matluplar olan ve vsatli nehirlere vuslatn ve da eteinde ufak, berrak bir gln etrafndaki vadilerde sayedar ve elvan- mtenevviaya malik aalar ve o srada bir gen sayyadn tfeinden kan mermiyatn inciler gibi sath- mya dalmasyla giriftr- hzn ve dehet olmu bi-gnah binlerce kularn yerlerinden srayp hazin hazin kardklar ses ve sedalarn iitip grdkten sonra isrigrak- vecd ile ebad- deryada yakutlar iinde gnein gurubu ve vakti gurupta kyl kzlarn kylerine avdetle ceyyid havalarn bahettii selamet-i kalp ve safvet-i sine ile namat-i canfezalarnn semaya doru isalleri ve seyyahmz daha yatacak yere varmakszn gecenin baka bir levn ve renk [93] le ire eyledi ki knbed-i semay ve ona mteallik nurani ecram- bi-nihayeyi ve arus- eflakn yani mah- tabnn mahzunane, mahbubane lika ve u- muhabbet fezasyla cibal ve vadileri derya ve sahralar nzikne tenvir klmas gibi ahval ve hltn runma olmas ne elez hissiyattr.

136

Badehu seyyah yataca mahalle varr ve mrur eyledii ve edecei yerlerden birok malumat, birok lezzetler alr. Yorgun olarak uyur ve cismi ve kalbini daha rahat bir halde his etmi olur. Sabah tekarrp edince envar- fitabn pirevleri yani mrgan ho elhan en evvel uyanr ve gzel ve mtenevvi sesleriyle bir subh beareti ilan ve yalnz blbller kane figan eylerler. [94] Bir mddet sonra ufuk- ulvi bazen krmz ve her halde nurani grnmee balar ve onu mteakip ems-i Mnir ecniha-i zerriniyle aheste, aheste terakki ve da ve sahralar tarifi gayr-kabil envra gark ile evc-i semaya doru teali eyler. Bu terakki esnasnda jale-har birok kufe-i misk dsarn, birok ecar- letafet nisarn yapraklar emvac- nuraniyede mestur, renkleri elmas ve yakut-VAR ve cmlesi uzaktan tein olarak mer-i olur. Bu ahvali gren seyyah, hassas bir kalbe malik ise Halikna nasl azim-i muhammedet, nasl azim-i ubudiyet arz etmesin? Seyyah bu hissiyat- azimede iken fitabla beraber sair ecram- semaviyenin harekt- muntazamasna kinatn azamet

137

[95] Malanihayesini teemml ve teaakkul ile hilkati celalet-yt iinde en bedbaht, en ahmak mnkirin-i bi-dini bulur ki bu nihayetsiz intizam tesadfe veya daha mphem tabir ile tabiat tesmiye eyledikleri emr-i mevhume haml ederler. Tesadf tabiat ne demek? Akl ve fikir ve teebbsn yokluu ve fikdan demek olduunu mnkirler dahi mukarrerdirler. Bu bedbahtlar nerede muntazam bir bina grrler ise bunun mimar kimdir? Mesnevi- erifi, Ftuhat- Mekkiyeyi hyay Ulumu, Yunani ve Avrupallarn telifatn grnce bunlarn mellifi kimdir? Derler. Hlbuki beyan eylediimiz binalara kitaplara gre sun- Hudann intizam ve tertibi milyonlarca daha mesnu daha mensuk daha li iken niin bu azamet ve intizam tesadfe veya tesadften beter ve bi-haber olan [96] Tabiata yani cemadata haml etmek isterler? Bunda anlalmayacak bir ey var ise mnkirinin bedahate kar umy ve basiretsizlikleridir. Sabah olup azimete hazrlanm olan seyyahmza gelelim ve mnkiran bizzarure amak- zulmette brakalm. Seyyahmz yatm olduu mahallin ashabyla badel-veda kat tarika ibtid ve mrur edecei mevkiin ahvali letafet itimallerine atf- nazar meserretle kesb-i safa eyler. Yed-i beerden mesnu olmayp hulk olan letafet ve azameti mahededen sonra hemcinsinin asar- mesaisini de grmeyi arzu eder. Ve Avrupay gezmek zere bir sevk- tabii ile memaliki 138

mahrusann en gzel bir iskelesine iner de Marsilyaya methi-i azimet olan bir vapurun [97] biletini alp ieri girer. Ve ieri girmesiyle en evvel ahmal ve iskali kaldran buharl makinelerin mahud grltsn ve meyve vesaire satmak zere iskeleden vapura kayklaryla yanam gen ve ihtiyar kayklarn celb-i rabet iin kardklar tuhaf tuhaf sz ve seslerini ve vapurun nerdbandan ekilmeleri zmnnda vapur tayfasndan birinin gazubane olarak ita eyledii emre kar kayklardan bir ihtiyarn mstehziyane verdii cevaptan dier kayklarn azim kahkahasn ve yolculardan bazsnn gvertede vakurane gezmesiyle bazsnn eyalarnn yerletirmesi iin telan ve o srada deniz kularnn beyaz kanadlar ile vapurun etrafna dolanp ya vapurdan atlan ekmek vesair ufak [98] Tefek eyleri veya yksekten grdkleri bal kaldrmak arzusu ile denizin sathna kadar sratle inip yine havaya kalkmalarn grr iitir ve bu ehemmiyetsiz ahvalde dahi baka bir zevk ve lezzet bulmu olur. Vapurun hareket edecei vakit ve saat gelince kacak olanlar vapurda kalanlar ile derece-i muhabbetlerine gre kalbi veya celi bir suret-i telehhfle veda. Ve yolcular sandallar ile deniz kenarnda bulunan akraba, ehibbaya beyaz mendiller sallayarak icra-i resm-i mfarakat. Ve bu suretle dahi tarafeyn ilan- hub ve vedad ederler. Vapur fekki lenger edince yolcular braklan 139

ehir ve kasabay ve o srada limana girecek dier vapur ve yelkenli Kayklar seyr temaa ve vapurun iinde kalm olanlar ondan sonra [99] Bir dikkat-i hususi ile bakmaa ibtidar ederler. Bazan hatr ve hayale gelmeyen demler vapurda grnr. Mesela bir ecnebi setre pantolonlu olduu halde gya Anadolu halkna takliden krmz papu giyer ve bana bir sark sarar da onlarla iftihar eder. Asl mehul bir gen alvarl olarak eldivenleri ile ufak bir drbn elinden gzlkleri burnundan antasn omzundan sigara ile di bildii franszcay azndan brakmyor. Dier bir tarafta gayet iman bir ihtiyar on bir yalarnda olan kuru bir kzyla kemali ehemmiyetle mkleme eder. Vapur ambarlar kapanp zerine eyalaryla kendilerini yerletirmi yolcularn latifeleri, handeleri, arklar ve ara sra mnazaalar ayrca [100] calibi nazar- dikkat olur. Bu ve bu gibi hlt ile vapur birka saat kat mesafat ve karadan mbaadet eyledikten sonra deryann azamet-i tabiisi gzlerde runma ve kalbi hassas, fikri li olan seyyahn derununa nice nice hissiyat- celile ve amika peyda olmu olur.

140

Derya gya saye gya ak- mirt- semadr, ki hemie semann yani sihb ve hevnn rengine tabi olur. Ve bazan mi, bazan berrak bazan sar grnr. Manen denize mabih bir ey var ise o da vasi olan kalb-i insan ve sima kulb-i aikndr ki onlar dahi misal-i derya bir vakit rakid bir vakit mevvac, bir vakit letafet-engiz, bir vakit hzn-miz olur. [101] Deryann sri ciheti dahi fevkalade azamet-endaz, pek ok hissiyat-engiz ise de derun ve amak daha ziyade ayan tahkik, mcib-i hayret birok zi-ruhu, birok zi-kymeti malik bir cihan- esrar bir mlk-i azim-i cenab- sameddir. Deryadaki zi-ruh beyninde nasl taayyrt, ne ictimlar, nasl firkatler, ne nizlar, ne tiler nasl hayt ve memtlar cri! Ve mamafih bunlarn hakaikna kemayenbeg yalnz Cenab Huda-i mtel, mttalidir. Denizde milyarlar ile mikroplar olduu misullu yle azim hayvanat vardr ki cesamet ve halleri tarif olunsa kariin hayalata haml edecekleri phesizdir. Denizin temaas kalbe hissiyat- kesire ve azime iras

141

[102] etmesi revadr. k insan hisseder ki tarihin mazbutu olan duhur ve asar iinde akvam maziye ve hliyenin ne kadar sefineleri, ne kadar donanmalar, ne kadar kahraman askerleri, ne byk hkmdrn, ne li kumandanlar, ne cesur ser-askern, ne hikmet inasn, ne meh-ruyn bu ma-i laciverdi zerinde mrur ve ubur etmi ve o sefineleri o donanmalar mrur ederken lerinde ne cnbler ve hengler ne mzakert- hikmet fezalar ne muharebat- tkat fersalar vuku bulmu ne kymetdar ve nazenin hayatlar ne sefin ve gevherler bu umman- dehet nmada gark ve nbedid olmulardr. O rakid grnen denizin sathna bad-gar-i [103] sarsar- ecniha-i dehet-engizini vurunca celalet-i derya, hayret feza bir suretde runma olur. Her bir mevci, bir gazanfer kahr-ver bir irmest bir ir-i ner gibi gadban olarak on yirmi otuz arn yerinden frlar da gya bad- sarsar takib ve tahrib iin sinesini yarar ve hiddet ve iddetinden kprmekle beraber kard vaze-i gadab, nara-i demmar ve helak velvele- endaz arz eflak olmu olur. Deniz stnde iken, deniz ile sema insann en ziyade dikkatini celb edecei hveydadr.

142

Sema, semavat, sumn, felek, eflk; ecram azime mtenevvia-i gayr mtenahi ile onlarn mevaki ve cevelangahilerinin ismidir. [104] Bu vakur ve pr nur olan asumn, kre-i arzdan nazar olununca skuti sknetli Mnir sami celill-kadr grnr. Sema azamet-i hikmetleri devrn ve cevalanlar envar ve havalar intizam- hayret-bahay havi bir cihan- ferid ve binediddir ki krre-i arz ile krre-i arza msavi bir milyon krelerin bir noktada cem-ini farz etsek semann bir nokta-i asgari ve kemteri bile olamaz. En muntazam ve azim rasathanelerin en mkemmel alat- drbnleriyle semaya nazar olundukda mevaki ve ebad- mtenevviada kreler kevkebler, emsler ecram- mnire ve gayr mnire mahede olunduka kudret ve azamet-i Rabbaniye hatra gelir de krre-i arz ile iindeki mahlkat hi mesabesinde [105] kalp klliyen feramu olmu olur. Dnyann en birinci riyaziyyunundan ad olunan mehur Nevton her ne vakit rasathaneye kp da cihan- semay seyredecek olsa azamet ve kudret-i semadaniye kendini ihata ile lerzan olarak bka eyler idi. El-an hayatta bulunan en mehur ehli-ncum, azamet ve intizam- azim-i semaya meftundurlar.

143

Kaside-i erife-i Brdeye olan erh acizanemde dahi bilmnasibe ir eylediim zere ehli ncmun iinde semvtn ahvli hikmeti itimaliyle pek ok megul olup buna dair bir hayli kitaplar telif eden mehur Felamuryen Meskn lemlerin Kesreti namyla yazp rabet-i umumi hasebiyle tekrar eden tabnn [106] otuzuncu defasnda yz doksan drdnc sahifesinde mesturdur ki u- emsin kat eyledii mesafe her saniyede yetmi be bin Liyyu ki altm bin ksur saattir. mdi, kre-i arza baid ecram semaviye vardr ki mesafeleri fennen musha olunduunda mezkr sratle beraber ularnn krei arza gelebilmesi iin yz bin sene muktezidir. Artk ebd ve mesafat- gayr mtenahiyi tefekkr etmeli de bihakkn azamet neden ibaret olduunu anlamal. Mebhus ve malum olan sratle beraber uann krre-i arza vrudu iin muktezi olan sinin ve asar ve duhur akl beyhud ve meftun brakaca ve bu mesafata ve muhtevi olduklar ecrama gre kre-i arz bir zerreden ufak [107] kalaca bedihi olup mamafih sratle ualarnn ber-vechi muharrer vrudu, yz bin seneye muhta olduu, mezkr avalim-i azime-i hayret bahadan sonraki ebd gayr mtenahi ile nispet olunsa onlarn dahi di bir zerreden ufak kalm olaca emri celidir. 144

Cenab Huda-i mtealin halk eyledii bu avalim ve cihanlarn etraf ve ilerinde ne mahlkat- cismani ve ruhani, ne hsnler, ne akllar, ne nurlar, ne ruhlar, ne feyzler vardr. Avrupann hikmet inasanndan biri der ki Baz ecram semaviyede tahmin ve his eylediim terkibata ve olmas labd olan hevay nesimilerine gre o ecrmda yle akl ve fikri cevval mahlkat olmal ki kre-i arzn en byk filozofu onlara bir gre bir tfl-i ir-har [108] kalaca aikrdr. Semavatta zi-ruh hayvanatn vcudunu Avrupa hkems birka seneden beri pek parlak tabirat ve ibarat ile kefiyat- cedide gibi ad ederek ilan ederler. Hlbuki bu hakikat Kuran- Azim-n da sarahaten emr u irade buyruldu. yle ki: Sure-i celile-i rnn yirmi dokuzuncu ayeti kerimesinde buyrulur: ,.- manay erifi: Allah- Telnn yat ve alaim-i kudretindendir, semavat ve arzn halk ve yaradl ve semavat ve arzn ilerinde hayvanatn halk ve dalmas, Cenab Huda istediinde bunlarn cemine kadir ve muktedirdir Ecram semaviyenin [109] Hareket-i daimesi dahi nass- celile ile msbittir. Ysin-i erifte ferman buyrulur: {* }

145

Manay erifi: Cmle ecrm sabhat ederler yani yzerler ki hareket eylerler demektir, mevki-i ncm ise ind-i mevlada dahi gayet li kadrdr Sure-i vka-nn yetmi beinci ayet-i kerimesinde buyrulur {*} Manay- Celil-i bi-adiili: mdi ncumun mevakiine kasem etmem zira o yemin ve kasem byktr. Eer siz bildiniz (ise) Elhasl sema bir lem-i baladr ki ulvi halk olunmu insanlar semay tahattur edince yeryznde kendilerini garip ve yetim ad ederler. Ve ruh ve akllar avalim-i celile-i [110] Semaviyeye pervaz ve cevelan eyler. Sema yetimiin ve mazlumiin ve ehli yakinin melcei ve penah ve ervah- mukaddesenin cevelanghdr. Her ne ki semaya tesad ve uruc edebilir ise telh ve keduretini terk ile ulviyet Melahat kesb eyler. Hatta sath- zemin ve deryadan nisbeten semaya karib ve sema addedilen havay nesimiye doru sud eden denizin ac sular bile bu miktar terakkiden sonra aclklarn terk ile kesb-i lezzet ve halavet ederler ve brn suretiyle yine inip denize muttasl olunca bir Talha-i firkat-engize giriftar olarak tekrar ac olurlar. Dnyada manen semaya mabih bir ey aranrsa o da, res-i insandr ki bedene nispeten en yksek bir noktada

146

[111] mdr olarak bulunur. Resi insana dahi bila-hikmet nazar olununca asumane-asa ehemmiyeti mestur ve na-peyda kalp fakat o lahm ve kemik paralar arasnda gzbebei bir ine ucu kadar ufak iken yek nazarda yz bin senelik mesafedeki kevakibi ruyet eyler. Semiler ise hariten zuhur eden en ufak bir seday bile istima ve fehm ederler. Kuvve-i zaika en keskin mikroskoplarn suhuletle kef edemeyecei terkibat ve bazen mikroplar bile derhal his eyler fehm-i hikmet tevem-i insani, en dakik meaniyeyi beyana iktidar gsterir. Hele dima arz ve semaya kef ve mesaha ile beraber yle tasvirat ve teebbsatta bulunur! yle ulum ve maceralar hfza muktedire olur ve yle [112] Feyz-i azimi rabbainye maliktir ki ulil-elbab hayretyab olurlar. Seyyahmz derya ve semaya pek ok nazar eylediinden ve mtenevvi hissiyata mazhar olduktan sonra bir de o saate kadar grmedii bir melek-simay vapurun gvertesinde gezer olduunu grm ve akl ve kalbini bir veleh ve hayret teshir ve ihata eylemitir. Grd peri-peyker on alt yanda bir duhter-i sihr-vaer idi ki endam- nazik hram ruh- gl-fam, fem-i ho-Km emi-hun aam tebessm-i dilaram gya baka bir cihann meta- dilrubasndan idi.

147

Hsn, kalbin amiri ve akn masiridir. Hsn yek lahzada evk ve hzn havf midi renk-i srh feridi tevlid eyler. Hsn bir ahenk-i Cismani ve manevidir ki cismaniyat da [113] Hsnn meded-resi bir endam- metbu, bir renk-i, irin, tenasb aza ve ive-i dilrubadr. Hsnn ziynet-i manevisi ismet ve iffet terbiye ve nezaket, Ltf refet ve hissiyat- airane ile vefa ve muhabbettir. Hsn, cihan- maneviden verilmi bir tavsiyedir ki hamili her nerde bulunsa makbul ve mergup ve mahbup olmu olur. Nevi beni beerde sair meziyetler mekk iken hsn hemie mer-i ve mehud olduundan hsnn vcudu ek ve pheden aridir. Mamafih hsn-i cismani bila mesai bahedildii gibi mrur- sinin ile bila sual ahz istihsal olunur. Hsn bila ismet nahlinden koparlm bir kufedir ki kariben pejmrde ve beyhude olmu olur. Hsnden mtahassil muhabbetin mebdei zemin [114] mntehas asumandr. Hsn lem-i melahatn nevbahar ve hissiyat- amikann masardr. Hsn yalnz bir hale ram pmal eyler. O da ejder-i mrur zaman ki her halde biAmandr.

148

Seyyaha frsat bulunca byle bir afet-i devrana atf nigah edecei vareste-i itibahtr. Vapur rakid bir deniz zerinde bila-mevani kat- mesafe eyler idi. Akam oldu. Gne gurup eyledi. Gece saat iki raddelerine varnca biri semada dieri vapurun gvertesinde iki mah dodu. Seyyah ikisini de seyr Eyledikten sonra o nur-u mcessemin lisanna tamamyla aina olduundan mnasip bir vesile bulup zikr olunan gzel kz ile validesine kendini ,prezente- etti. Onlarda hsn- [115] kabul ile mukabeleten kendilerini {prezente} eylediler. Bila vasta, bila mnasebet sabka bu nev-i prazanta kaidesiz ise de vapurlarda insanlarn klleti, mahallin tenki ve vahdeti hasebiyle kavaidi mevzua bazen tecavz edildii seyyahn nezdinde hveydadr. ptida havann ve denizin letafetinden bedi ile badehu seyahatten ve mahn nuraniyetinden ve nihayet sada ve muhabbetden bahis ald. Bu mubahesin terihinde tarafeynden ibraz olunan maharet yine tarafeyne bais memnuniyet ve belki mucib-i muhabbet oldu. Mh- envar- nisar ua- mahzunanesiyle ruy-i Deryay garip bir surette tenvir ve tezyin eyledi ve sath deryada pek ufak grnmeye balayan dalgalar altndan muzavva effaf kreler gibi gsterdi. Vapurun

149

[116] arkndan muttarid surette kan seda vapurun yrmesinden hasl olan bir nevi Kehkean- mayi ve bahr hal ve mevkiin ir-i muhabbet masirini tezyid kld. Seyyah gzel sedann tesiratndan dahi dem vurdu. Bu kelam ve dem-i muhabbetten mtevellit her bahis gibi uzad, sonra kzn validesi seyyaha hitaben dedi ki Madam Vazalin sesi ne kadar gzel ise ark sylemekte ki inad o kadar irkindir. Seyyah bu kadar teci edilince ve gecenin ilerlemesinden dolay vapurun gvertesinde kendilerinden baka kimse kalmadn grnce Madam Vazale hitaben validenizin birinci iddiasn tasdik ve ikincisini tekzip ediniz dedi. Madam Vazal bunun zerine zarifane tebessm edip [117] czi bir tereddt ile tarifi na-kabil gzel hazin, aheste bir seday can feza ile nameye baladnda seyyah iddet-i evk ve guftan klliyen tebah oldu. Zira o vakte kadar ne byle gzel bir ses iitmi ve ne de istikbalde iiteceine midi kalmtr. Name drt be dakikaya kadar imtidad eyledi vapurun direk ve serenlerinde merbut olan iplere rzgrn arpmasyla ondan dahi mutahassl seday hazin operann sedasna hem ahenk ve karin oldu.

150

O srada kzn validesi yerinden kalkt seyyaha dedi, gryorum ki siz gayet asabisiniz, gznzden gzya akar, sizi mteessir eyledik af buyurunuz. Rzgr da kt korkarm Madan Vazal mesin [118] Biz gidelim. Kz dahi mahzunane, mteessirane kalkt seyyahn elini tutup Adiy diyerek validesiyle kamaraya indi. Seyyah pr-ah gvertede yalnz kald. Tul mddet beyhud olarak kalbi yand, akl utu, badehu seda ve muhabbetin hakikati zere teemml eyledi. Gzel seda, lisan-i gayb, riyah- maneviye ruhun effaf libas ve Eflatunun kavlince ruhun gdasdr, seda ruh ve kalbin tercman, iirin meale-i nuraniyesi mesar ve ekdarn yolda, bad- lfet ve muhabbetin hem-razdr. Mahlk-u mkerrem olan insandan baka, gzel seda tuyur ve vuhua ve her nevi hayvana bile tesirat-fezadr. Sedann ebnemi muhabbetin gzyadr. Seda asumandan arza bah olunmu bir nimet-i uzma, bir ahin-i dilrubadr. [119] seda mimar- muhabbettir, seda hayat- hafi ve b- zilal-i manevidir. Hsn- seda messir, clib-i feryat, ve mrur eden ezmineyi mucib-i yad olur. Kendi hissiyatnn arihi olmak zere mahlk-u mkerrem olan insandan imal edilen alat- musikiyenin avazndan baka sratle akan sulardan, sahralardan, cibal ve vadilerden, yksek aalardan, 151

hanelerin sakfinden mrur eden rzgrn bile hazin hazin sesi bir name-i ulviyete karin dir. Ki gya ezmine-i maziyenin risayeti ve nabedid olmu asar ve edvarn mirti ve taayyr eden mlkler ve ahvalin muhbir ve muhtardr. Amak-I maneviyede mesar ve ekdarn bir irtibat- hafileri olmaldr ki nik-Baht olanlar ile bed-bahtan hissiyatlarn hemie seda ve namt ile izhar ve beyan ederler. Cenab [120] Hakkn brgh- kibriyasna en ziyade evk ve ubudiyetle arz olunan mnacaatn en messirleri, seda iledir. nsanlar harikulade bir surette icray meserret veyahut keduret eylemek iin sedaya mracaat ederler. Hatta bahelerde, ayrlarda, aalarda, kalm, yatm kular uyannca birinci hareketleri ve ondan sonra ekser vakitleri ses ve seda ile geer. Kalbi insan gam ve srur ile mali olduka mtehammil olmad fazle-i hissiyatn seda ile ner ifa eder. Ak-zede olanlarn seda ve nameleri bir mr-i dilrubadr ki ecniha-i gayr meriyesini ap gzle grnmez an muhabbet iktran- mauku tutmak iin hevai muhabbet iinde tayeran eder. Eski zamanda gzel seda esherden mtevellit bir keyfiyet-i cn-feza addolunurdu.

152

[121] Bu asrda ise seda sihre dahi tefevvk eyledii vareste-i enbadr. Eflatun der idi ki ulvi halk olunmu insanlar iddet-i maraza mptela olunca dnyaya mteallik ahvalden hibir eyi iitmek istemezler. Fakat gzel bir seda iitirler ise ruh-u celilul-kadrleri ihtizaza gelir. Zira sedann cihan- gayb ve uhuda irtibat ve itiraki vardr. Baz emraz- asabiyeye namelerin tesirat- klliyesi vareste-i phedir. Seda, asaba hayat- hafidir, tehyic-i gayret iin meydana- harpte bile musikiye mracaat olunduu bedihidir. nsanlar lisanlarn bilmedikleri baka akvamn kelamndan bir lafz bile anlamaz iken herhangi kavmin hazin bir namesini istim etseler [122] onu hissederler. Zira seda lisan- umumi ve kalbi, lisan manevidir. Ak ve muhabbete gelelim. Ak ve muhabbet miras smi-i nev-i beer, ruhu insaniyet, can- kinat calib ve cazim-i ecram ve zerrattr. Dnya ve mafihnn kffe-i lezayiz ve mesar akn lezzet ve meserretine muadil olmak yle dursun muhabbetin eleminden hsl olan zevk ve lezzeti bile vermee muktedir olamazlar. Zira sair lezaiz cismani ve maddi ak ise ruhani ve cilve-i maneviyedir. Ak kalp ve ruhun ir ve iiridir. Yalnz 153

envar- sirac- ak ile amak- kulb tenvir ve mergup olmu olur. Akn vech-i zahirisi lem-i uhudda hakikat-i batnesi cihan- lhuttadr. Envar- nisar olan k, aksz olan akl, bir tfl- nadan bir tfl-i ir [123] hare ad ve mar eder. Akn atei ryi-zeminde, dud ve alevi semavat ve eflaktadr. Akiin rayiha-i tayyibe-i cenneti daha dnyada iken istimam ile kam-bin oldular. ems-i akn baz u muhabbet zede olan insanlarn vecihlerinde srh ve zerd olarak runma olur. Su ile atein bir yerde bila-halel tima muhal iken an gznde sirik ve ate-i muhabbet itima ve hun- kalb hemie imdada yetiip nur- basar ihya eder. Her dert ve elem, talib-i deva ve merhem iken maraz- ak devadan mtevakk ve renc elem ile mtelezziz ve bakidir. Bila ak saadet-i mutlaka beklemek kansz bedenine shhat aramak gibidir. Lezzet-i ak feramu olunamaz feramu edenler [124] bulunur ise onlar vatan- aslilerinden mnkati olmu manevi serserilerdir. Mevt ve fena her eye lerzan ve ram eyledii hveyda iken yalnz ak ve muhabbet mevtten havf ve mcanebet eylemez. Belki ak- hakiki mevt-i sryi meru surette taharri eyler. Ta ki hicran vuslata, nar nura tebdil eylesin. Hurid-i alil-kadr-i muhabbet nasl ve ne vakit doar ne yolda seyr ve hareket eyler. Nereden gelmi, nereye gider olduunu lafzan tarif etmek muhaldir. Bu hakaiki bilmek 154

vcudunu eritip manendi b- zlal kesb-i safvet ile o huride visal ile hasl olur. Ak bi-misil ve bi-nazir olduundan kemayenbe tariften ali ve beridir. Herhangi kalb ve dimada (?) ak [125] ve muhabbet endam-nma olduysa o kalp ve dimaa gre servet ve hret etfal-firib olarak adi kuklalardan ibaret kald. Ak hasebiyle kendilerini telef edenlerin adedini istatistik tanzim edenler ilan ederler. Amma aktan hayat-yab olanlar bilemediklerinden ilan edemezler. Kan hayat- hayvani, ak hayat- insanidir. Akn atei her ateten edittir. Zira sr olan ate yalnz cismi yakar, ate-i ak ise birden kalp ve akl ve bedeni ihrak eyler. Glzar ak yalnz mmtaz ve kalbi olan ehli seyre aktr ki o glzara cret duhuliye gzyadr. Akn kemali cennet-i suriyedir. Sadk olmayan sahib-i ak ol hilekr tacire mabihtir ki nihayet iflas- ilan ve kendisini [126] muayyeb ve naln etmi olur. Hicran-zede olan bir kalb-i muhterik yetim kalm bir hasta ocua mabihtir ki ona ibraz olunacak rfk muhabbet sezay insaniyettir. Aktan akan gzya abhayat- ruhanidir. Akn meserreti nevbahar- hayattr. Devay bedeni tabipten, hayat- kalb-i habipten aramal. Zerrat ve ecram- cihan ak ile raks ve devran ederler. 155

Zerratn iltisaknda ki irtibat ecramn cevelennda ki intizam netice-i celile-i aktr. Muhabbetin sebebi tevelld fkdan ve hicran, illet-i gaibesi vuslat ve iktirandr. Yani cisim ve ruhun rap ve meyyal olduu eyde bir feyz grr ki onun vusuliyle saadet-i matlubesi husul bulur. te cezb-i maddi ve incizab- manevi bu esas- azimeye mbtenidir. [127] insanlar iin zahiri olan muhabbete en ziyade seza ehli hsn ve iffeti olan taife-i nisadr ki baheyledikleri zevk ve meserret cihan maddi ve manevi arasnda bir sermaye-i feyz ve saadettir. Zevk-i nisann hafasnda bir maksat ve matlub- manevi mevcut ve bakidir, o da bekay nesl-i nev-i beni beerdir. nsan ictima- cismaniyeyle meydana getirdii evlad sevdii gibi, akln mteaddid olan kuvvesinin veya his ve kalbinin feyzinden mutahassl sr dahi evlad maneviyedirler. Mesela bir mellifin kuvve-i mtenevvia-i akliye ve kalbiyesinden hsl olan bir kitab o mellifin veledi manevisi ve mahbubu kalbidir. Bu nev-i evlad dahi hayrl ise hayr ile yda sebep olacaklar vareste-i irtiyabdr. Maddi [128] meri muhabbetlerden baka muhabbet-i akli ve vecdi vardr. Mesela insan- kmil adalet ve merhamet ve intizam sever. Geri bu sefann cemalini zahiri gzyle gremiyor ve nede 156

zahiren grmek iin mit ediyor. Filhakika sfat- liye ye olan muhabbet o sfatn muzahirinden yani zuhur eyledikleri mrdeki hsn- halden balar ise de badehu o muzahir ve eczay muayyene akl ve kalpten nihan olur. Zira mzahirdeki sr ehli irfan tarafndan sfat btniyenin inikasat ad ve umar olunur. Ve encam muhabbet-i asla raci olmu olur. Mesela havada gezen bir kuun sayesi zeminde sratle hareket seyran ederken bir tfl- nadan o sayeyi asl- mrg ad ve gman ile onu tutmak iin beyhude yere koar [129] yorulur. Arif ise o sayenin asl bir mr-i blend pervaz olduunu anladndan gzlerini sfliyattan kaldrp li nazar olmu olur. Arif olan sfat- celileyi sar zahirelerinden ziyade kendi aynlerindeki feyzlerinden sever. Zikrolunan adalet, merhamet, intizam gibi sfat ve esma-i hsn b-intiha olarak cmlesi cenab- huday- mteala raci ve ibtida ve intihalar eser-i feyz-i samedani olduundan bilinen ve bilinmeyen kaffe-i inam ve fyuzatn bahendesi ve muhsin-i hakikisi yine cenab- rabbl-ekvan olduunu itminan ile bildiinden ve lahm ve kemik ve dem ve renk ve bu gibi keyfiyat ve tezyinat- zahire ve faniye mrur- zaman ile ibtida irkin badehu perian badehu nabedid olacaklarn nur- akl ile kef [130] eylemesinden ecsam ve elvan- fena-resana rabt- kalp etmeyip manendi Hazreti brahim {La Uhibbil-Afilin} yani batanlar sevmem der de her hsnn her feyzine umman- bi 157

payan olan cenab halik- veduda rabt- kalp ve muhabbet eyler. Ve tecelliyat ve terkibat- celileye muzahir ve garik-i envar- bi-mar olur. Ak- hakiki olanlar baki ve cavid ve mabut- melaike ve eflakiyan ve aibe-i l ve elemden li ve nail-i emin ve emndrlar. Muhabbetten bahs olunduundan ak ve muhabbete dair en li surette izhar- hissiyat eden baz zevat- ulviyet-i nihad-n eser-hame-i hikmet alamelerinden cilve nma olmu er gazelin bu mahalde derci mnasip ad olundu. Hazreti Mevlana-y Rumi Kaddese srrehus-sami ak ve belagat ve fesahatta bi-ned ve nedid ve cihan- manevide [131] Serfiraz ve ferit olduundan zat-pak Hazreti Celaleddin- Rumi, iirde dahi kyas ve ibihten ari ve herhalde lidir. Hazreti Mevlanadan sonra cihann birinci uarasndan madud olup gazaliyat ile izhar- muhabbette di-i hayret olmu eyh Sadi, Molla Cami Hafz irazi, Fuzuli, Badd ve hekim ve arif mehur brahim Hakk, hazaratnn gazeliyat- envar- ytlarndan er gazelin baz ebyatn bahs-i ak ve muhabbetten sonra bu mahalde derc ve tahririni mnasip ad eder. Ve teminen Mesnevi-i eriften yalnz beyt-i erifin irna bed eylerim. Bu beytin birincisinde *mutrib balad+

158

[132] bare-i celilesi mestur olduundan acizelerine dahi bir evk-i derun-i bah ile derc ve era baladm. Mesnevi-i erifi farisi telif olunduu bedihi isede bu gencine-i hikmette nitekim teminen tide yazlan beyt-i erif misillu) Arab dahi ebyat- erife vardr. Mezkr beyt-i erifin Trke tercmelerini de yazdm. Fakat gazeliyat tercme olunsa letafet ve belagatlarndan pek ok kaybedecekleri hveydadr. Zira gzel ve airane yazlan gazeliyatn yzde krk belki yzde elli altm kymet ve itibarlar haiz olduklar efkar ve mezamine ait ise, yzde krk ve belki yzde ellisi yazldklar lisanda uarann intihab eyledikleri infaz ve ibaratn kuvvet ve ivelerindedir. Binaenaleyh gazeliyat tercme etmek [133] letafetlerini mahv eylemek demektir. Eski Yunan ve yeni Avrupa uarasna gelince. Yunanlerden Homeros ve Osilos Orapizis Sofokles Roma(l)larda bunlara yakn hemen air yok gibidir. talyanlarda mehur airler zuhur edip onlarn ilerinde en byk Dante nam air-i ehirde ngilizlerde ekspir fevkalade bir airdir, Franszlarn birinci airi Korneil Olup Rasin ise Korneilden pek geridir. Lamartin dahi hissiyat ok bir airdir Viktor Hugo Lamartinden dndr. Komedya yazmakta ise eski yunanllardan Aristofanes Franszlardan Molier emsalsizdirler. Bu tadat eylediim airlerden baka

159

[134] Avrupada binlerce uara var ise de beyan eylediim uarann asarn mtalaa eden insan ma-bakisini air addetmekten itinap eder. Mesnevi-i erif:,Manay- erifi: Mutrib-i kemal lezzetinden insan habdar ve beyhud edici bir beyte balad. Byle diye ey ol kimse ki ben seni grmyorum. Bana bir kes ve piyale inale et. Yani arab muhabbetle mali bana bir kadeh ver. Mesnevi: {} [135] Manay- erifi: sen benim vechimsin. Eer ben vechimi grmez isem acib deildir. Zira gayetle kurb ve yaknlk hicab ve perde-i itihabdr. Nitekim insan her eyi grr iken kurbiyyet hasebiyle kendi yzn hatta her eyden karib olan gzlerini bile gremez. Erah deki h zamiri veche racidir. Mesnevi: {} Manay- erifi: sen benim aklmsn eer ben seni gremez isem acib deildir. Zira bu adem-i ruyet kesret-i iltibas ve ve ihtilattan neet eder. Nitekim akln insana kemal-i kurbiyeti ve asar her eyden ezher

160

[136] ken akl bu zahir gzyle grlmez. Ak ve ruh dahi onun gibidir ki eserleri bedid ve cevherleri na-bediddir. EZ SAD{} - {} - {} [137] {} - {} - {} - {} SAD{} - {} - {} - {} [138] {} - {} - {} - {} SAD{} - {} - {} - {} [139] {} - {} - {} - {} CAM{} - {} [140] {} - {} - {} - {} {} CAM,- - {} [141] {} - {} - {} - {} CAM{} - {} [142] {} - {} - {} - {} HAFIZ{} - {} [143] {} - {} - {} - {} {} HAFIZ -{} [144] {} - {} - {} - {} {} {} [145] HAFIZ -{} - {} - {} - {} {} {} [146] {} - {} - {}

161

Fuzuli Sabadan gl yznde snbl pr pi-i tab uyanr Sanasn pr ap glende bir mkiin urab uyanr Hayal-i arzn cevelan eder bu em-i pr-nemde Nitekim mevcelenmi suda aks-i afitab uyanr Ruhun grge olur suz-i derun derd-i dil hasl Bahar eyyam srar berk rahanda sihab uyanr [147] Bu gamlar kim benim vardr bairin bana koysak kar kafir cehennemden gler ehli azab uyanr Klur gz perdesin hunnab hasret-i ak-i her dem kim Ruhunda lezzet-i didar zevkinden nikab uyanr Fuzuli rekden titrer dil-i pr hunu uakn Bina kuunda yarin her zaman kim drr-i nab uyanr Fuzuli Ah eylediim serv-i hramann iindir Kan aladm gonca-i handann iindir Serketeliim kakl-i mkinin ucundan Afteliim zlf-i periann iindir Bimar tenim nergis mestinin eleminden Hunin cierim lal-i dr-efann iindir

162

[148] Yaktn tenimi vasl gn emi tek amma Belli kim bu tedarik eb-i hicrann iindir Kurtarmaa yama-i gamdan dil can Sayim nazar nergis-i fettann iindir Can ver gnl ol gamzeye kim bunca zamanlar Can ire seni sakladm ann iindir Vaiz bize dn duza vasfetti Fuzuli Ol vasf senin klbe-i ahzann iindir Fuzuli

Ney gibi her dem ki bezm-i vasln yad eylerim Ta nefes vardr kuru cismimde feryad eylerim Ruz-i hicrindir suzay- mr-i ruhum kim bu gn Bu kafesten ben seni elbette azad eylerim [149] Kan yam klmaz vefa giryan- gzm israfna Bunca kim her dem eker kanmdan imdad eylerim Bilmiim bulmam visalin lik bu mid ile Gah gah uz hatr naadm ad eylerim Levh-i alemden yudum ek ile mecnun adn Ey fuzuli ben dahi alemde bir ad eylerim

163

brahim Hakk Ey ezeli refikimiz Glenimiz baharmz Vay ebedi efikimiz Mahrem-i yar- garmz Dilde sen ey serverimiz Hazrmz huzurumuz Maye-i eker ve urumuz Sabr ile ho kararmz Olmaz ahrmz Zahirimiz zamirimiz Yar- mrid ve pirimiz Munis-i gam-ksarmz [150] Nazr- b-nazirimiz Nasr- b-nasirimiz Dilber-i dest-girimiz Cmleden ihtiyarmz Ak ve hem habibimiz Nasib ve hem nasibimiz Merhem ve hem tabibimiz Cabir-i inkisarmz Rafiimiz ve refiimiz Saniimiz bediimiz Camiimiz cemiimiz Hasl- kr ve barmz Cmleye eyledik ata Shhat mihnet ifa Hakkya bah kl fena Ta ola fakr ola krmz

164

brahim

Akndr eden terbiye ayan- cihan Eflak eder annla bu raks- deveran Aknla hemie bulur eya bu vcudu Zerrat- cihan cmle zemini ve zaman [151] Akn drp bu silsile-i mevc ile balar Vadilere feryad ederek ab- revan Aknla yanp fani olan buldu bekay Ak oldu vcud u adem nam u nian Akndr olan ak ve mauk ve muhabbet Onunla bulur can u dil esrar- nihan n sair ecsama dolar bade-i ervah Akndr o saki ki verir bade-i can Bir ey ki ayandr o beyan istemez asla Hakk nice vasf edesin ol ak reayan

165

brahim Hakk

Tecrid ve tecerrd reh-i kaane-i dildir Her hane ki viranedir ol hane-i dildir [152] Can semin ap dinle semai ki hemie Afak dolu name-i mestane-i dildir Mecnundur iin Leyla yznden mi ak Eflak m ve huds ile peymane-i dildir Ol ule ki pervanesidir cmle-i zerrat Devr eyler o evkyle ki pervane-i dildir Her cana cihan ire nihan bade verir ak Ol hamr ile lem dolu meyhane-i dildir Asl- d-cihan dildir odur revnak- eya Mamure-i lem heme virane-i dildir Ey Hakk gnl sahibidir mahrem-i dildar Mahrum- likadr o ki bigne-i dildir

166

[153] Saadet-i Dnya mellifi devletl Abidin Paa Hazretlerinin bundan evvel tab edilen Tercme-i ve erh-i Mesnevi-i erif ve Kaside-i Brde nam asar- bibedellerinde mnderic muhtasar tercme-i hali Pederi Arnavutluk hanedanndan ve am taifesinden Ahmed namnda olub bu tarihden elli drt sene mukaddem Yanya vilayeti dhilinde ve hudud-u Yunan de vaki (Preveze) ehrinde tavattun edecei srada Tepedelenli Ali Paadan ve Bekir Aadan kalan konak ve sekiz kta cesim iftlikat- Hmayun mahz- ltf- Cenab- Padiah olarak ba-irade-i seniye uhdesine tevcih ve ihsan buyurulmudur. Marnileyh Abidin Paa Hazretlerinin mmaileyhin sulbnden olarak 5 Rebilevvel sene 1259 tarih-i hicrisine msadif [154] ehr-i martn yirmi drdnc Sal gn akam yani aramba gecesi saat drt raddelerinde Preveze ehrinde tevelld edib ikmal-i tahsilinden sonra Saye-i hsan-vaye-i Hazret-i Padiah de Silahrlk hizmet-i mftehiresiyle der-aliyeye gelmi ve badehu maskat-i resi ve vatan olan Preveze mutasarrf muavinlii ve merkez kaymakaml ve bir mddet mutasarrf vekleti hizmetlerinde bulunarak sonra birinci snfdan Narda kaymakaml ve oradan rtbe-i saniye snf- sanisiyle zmir meclis-i temyiz-i hukuk riyaset-i saniyesi ve zmirde fevkalade olarak tekil olunan komisyon riyaseti ve komisyon-u mezkrun ba-emr-i li ilasnda mtemayiz rtbesiyle Sofya 167

mutasarrfl ve Sofyaya gitmezden evvel kaza-i erbaa ve oradan Tekfur Da [155] ve sonra Varna mutasarrflklar ve mezkr mutasarrflktan yz lira maala ve rtbe-i l snf- sanisiyle der aliyede Bursa komiserligi memuriyetlerine nakl eylemi ve mezkr komiserlikdeki memuriyeti be sene ve birka ay imtidad etmitir. Bursa komiseri iken devlet-i aliyenin istikrazat ve borsalar muamelat ve umur-u maliye hakknda kaleme ald kitab mearif nezaretinin ruhsatyla tab ve ner olunmu ve bu mddet iinde bab- aliyede bir hayli mhim komisyonlarda bulunduu gibi mebusan azasnn ahali tarafndan birinci ve ikinci derecede intihabatna dair yaplacak nizamnamenin msveddesini ba-emr-i li tanzim eylemidir. Marnileyh hazretleri, Arab, Faris, Trk, Arnavud, Fransz, Yunan lisanlarna [156] aina ve Yunan lisannda dahi bir hayli asr- manzume ve sairesi olub asr- mezkra der-saadetde lisan- Yunan zere tab ve ner olunan (Neologos) gazetesiyle Yunan matbuat tarafndan sitayile ner olunmu ve asr- edebiyesi Parisde akd ve (Silogos) tabir edilen cemiyyet-i ilmiyede medh ve takdir edilmi ve Adana valiliginde bulunduklar esnada balayp iki sene mddet zarfnda ikmaline muvaffak olduklar alt ciltten ibaret 168

(Tercme ve erh-i Mesnevi-i erif) nam eser-i fuad-averlerini ve kaside-i brde erhi geen sene tab ile idi-i istifadeye tevdi buyurmulardr. Rusya muharebe-i ahiresi esnasnda Bursa komiserlii uhdesinde kalmak zere Arnavudluk hanedanndan ibaret [157] Yanya da tekil olunan komisyon riyasetine saye-i ihsan-vayei Cenab- Padiahde rtbe-i l ile b-irade-i seniye tayin buyrulub Yanyada ve icray-i riyasetde iken riyaset-i mezkre uhdesinde kalmak zere Yeniehir mutasarrfl dahi ihale ve tevfiz klnmtr. Badehu ba-telgrafname-i li dersaadete celb u davetle Krdistan islahat in Mamuretlaziz ve Diyarbakra yirmi bin kuru maala izam klnarak bir mddet sonra Krdistan islahat memuriyeti uhdesinde kalmak zere Rumeli beylerbeyligi payesiyle Sivas komiserligiyle Sivas valiligine tayin ve bu memuriyetde alt ay kadar kaldktan sonra Selanik vilayeti valiligine ve oradan ba-irade-i seniye der-aliyeye celb ile avatf- alemuml Cenab- cihan-baniden rtbe-i vezaretle [158] Hariciye Nezareti-i celilesine nasb buyrulmu ve bir mddet sonra merhum Kadri Paann riyasetinde bulunan heyet-i vkeladan Kadri Paa ile bazsnn tebdili srasnda infisal ederek ba-irade-i seniye mnasib bir maa tahsisiyle o esnada birinci rtbeden Mecd nian- zianyla bit-taltif Adana vilayeti valiliine tayin olunmutur. 169

Marn ileyhin baz ecnebi nianlar dahi vardr. Adana vilayetinde drt sene dokuz ay bulunarak defa-i saniye olmak zere Sivas vilayeti valiligine tahvil-i memuriyet eylemi ve 1 Terinievvel sene 301 tarihinde Sivasa muvasalat ve bir sene kadar ikametden sonra Ankara vilayetine tayin ile Ankarada iken nian- Zian- Osmannin dahi birinci rtbesine nail olmutur. Ankara valilii [159] Yedi sene ve yedi mah imtidad edip oradan Cezayir Bahr- Sefid valiliine tayin ile elan vilayeti marn-ileyha da daavat- hayriyet-ayat ve infaz- iradat- seniye-i hazreti mlkdariye hasr- evkat etmektedir. Cezayir Bahr- Sefide geldikte Fransann en byk cemiyet-i ilmiyesi olan akademi ye mensup palem nian Fransa devleti tarafndan verilip talikine irade-i seniye eref-sdur buyrulmutur. Marn-ileyh hazretleri Trke Tarifat ile bir nahv-i Arab telif buyurduklar gibi bir tefsir-i erif dahi yazmaktadrlar. Marn-ileyh Abidin paann mridi Tarik-i Halvetiden der-aliyede merkez efendi dergh- erifi postniini merhum Nureddin Efendi Kaddese Allahu Teala Srrehu idi. Mellif marn-ileyhin [160] Pederleri Ahmed bin Zeynel-Abidin bin iki yz atm be tarihinde ramazan- erifin yirmi yedinci gecesi sabaha doru hasbel-icab bulunduu Konya ehrinde kolera hastalndan irtihal-i dar- beka idb ehr-i mezkrda vaki Alaaddin Cami 170

erifinde ve Alaaddin trbesinin birka hatve kurbunda medfundur (Rahmetullahi aleyh). Validesi Arnavudlukda epar familyasndan olub ismi gibi zat dahi Saliha idi. Bundan birka sene evvel Preveze kasabasnda irtihal-i dar- beka eylemitir (Rahimellahu teala aleyha) Fi 27 Austos Sene 310 Cezayir Bahr- Sefid Merkezi Rodos

171