ARBRIA E LIR MESJETARE DHE EPIRI YN

HISTORI Bajram Pei (Botuar ne gazeten Shqip) N prshkrimin e shkurtr historik t Arbris venedike, binin n sy edhe dy emrime t tjera gjeopolitiks mesjetare: Arbria turke dhe Arbria e Lir. Ndrsa pr t parn kuptimi sht dukshm i qart, pra nj Shqipri nn sundimin turk, pr Arbrin e Lir nuk sht e njjta gj. far ka qen Arbria e Lir? Pse e ka marr kt emrtim dhe n rrethana ka ekzistuar? Ndryshe nga Arbria venedike, q ishte nj nocion politik, me kufij zotrimi t qart, me status politik, organizim e rend ekonomiko-shoqror, Arbria e Lir shpreh nj gjendje shoqrore t nj komuniteti relativisht t madh shqiptarsh prmes nocionit gjeografik. sht Denis Possot, nj udhtar francez, ai q nga historiant pranohet se e ka prmendur pr her t par emrtimin Arbnia e Lir. E ka br kt n vitin 1532, prmes veprs s tij t prshkrimeve t udhtimit, ku pasi shkeli, pa e vrojtoi, e ndau Shqiprin n tri pjes: n Shqiprin e sunduar nga turqit; n Shqiprin e zotruar nga venedikasit; n Shqiprin e sunduar nga shqiptart.

Hart e Society for the Diffusion of Useful Knowledge. Shihet qart se nuk vihet n diskutim prkatsia shqiptare e t ashtuquajturit Epir (Great_Britain). Turkish Empire, 1843. Cila quhej Arbni e Lir? U quajt ajo pjes e Shqipris q sundohej nga shqiptart. Banort e Labris shkroi Johann Georg von Hahn e quanin veten e tyre q prej kohsh t mome, arbr dhe vendit t tyre i thoshin Arbri. Ishte koha kur Europa po fillonte t zbulonte popul lin shqiptar, gjuhn e tyre t veant, doket e zakonet, veshjen kombtare, prozn dhe poezin e Bajronit, kur dijetari i mirnjohur shkroi pr shqiptart n shekullin XIX, se kjo Arbri prfshin katr pjes: krahinn e Vlors; Himarn n jug t Vlors d he gjith Bregun (bregdetin jonian); Rrethin e Delvins (Delvina ka qen n at koh qendr administrative q prfshinte Sarandn, Butrintin, Konispolin); krahinn e Kurveleshit, hinterlandin lab, i cili ngrihet n perndim t derdhjes s Drinosit e n jug t Tepelens dhe tek i cili t tria pjest e tjera duan q t jet i kufizuar emri Labri (Burimi

nga abej: Shqiptart midis Perndimit dhe Lindjes). Nga koha kur Hahn ka vn n dukje kt ndarje, ajo, me pak prjashtime sht e gjall dhe sot si formacion gjeografik, etnografik, dialektor. Labria n jug fillon nga Lazarati-Mali i Gjer-Mali Picarit-Tepelen-perndim i VjossMesaplik, Kudhs, Himara dhe Bregu. N nj far mnyre, zemra e ish-trevs s vjetr t kaonve. Pr nj koh relativisht t gjat u quajt e lir, sepse n kt Arbri popullata vendase nuk rreshti s luftuari kundr pushtuesit turk. E mbrojtur nga nj terren i ashpr, ku inkursionet ndshkuese nuk ishin edhe aq t efektshme e q pr m tepr nuk kalonin pa humbje, ajo u b bastion i luftrave t Aranitit. Koh m pas, m 1480/81, kjo trev u shndrrua n streh dhe baz pr ekspeditn e Gjon Kastriotit dhe Kostandin Muzaks pr t dbuar ushtrit turke nga Shqipria. Sipas kronikave, ai udhtoi npr det drejt maleve t Himars, q jan m shum se 50 fshatra, qen ftuar ti zbonin turqit dhe t rifitonin lirin. Kronisti venedikas St. Magno shkruan pr kryengritjen e Himars t tre vjetve m pas, ajo e vitit 1484, ku i cilson himarjott si shqiptar. Pasojn m 1484-n dhe 1486-n dy ekspedita ushtarake kundr Labris e Himars; vazhduan rebelimin derisa turqit u detyruan t hynin n marrveshje. N vitin 1492, marrveshja kushtzonte rrnimin e kshtjellave t Himars e t Sopotit, kurse himarjott, sipas kronistit venecian Magno, pranuan ti paguanin hara sulltanit. Marrveshjes i erdhi fundi m 1500-n, koh kur himarjott nuk e duruan dot detyrimin si status robrie. M 1501-shin Labria dhe Himara mori pjes n ann e pals venedikase n luftn q u zhvillua me turqit n afrsi t derdhjes s Vjoss. Kur udhtari Denis Possot e pa kt vend n vitet 1530, brendsia e vendit t Arbris s Lir, lugina e Shushics, malet e Kurveleshit dhe ato t Himars, ishin t padeprtueshme nga pushtuesi dhe pr rrjedhoj t lira. Krahina e Labris luhatej mes kryengritjeve t vazhdueshme. Her nj sanxhakbej-pasha i Vlors, pr ta zbutur i falte krahins taksa dhe her ndrmerrte ekspedita ushtarake e plakitje pr t nnshtruar krahinn rebele t Labris. M 1538-n, mbrriti n krahin, pr t par gjendjen n vend, vet sulltani, Sulejmani i Madh (i Madhrishmi). Eqrem bej Vlora jep n Kujtimet e tij kronikn zyrtare t marr nga arkiva e Stambollit, kur erdhi Mbreti n Shqipri (Arnavutluk) m 1538, Kara Sinan pasha i dolli prpara n kufi t sanxhakut t tij (n Gur t Prer) dhe e knaqi, duke i paraqitur 100 valltor arnaut dhe 100 kupa plot me flori. N Vlor sulltan Sulejmani vizitoi kalan e Kanins, fjeti nj nat n shtpin e sheh Jakupit, urdhroi t ngrihet nj xhami, nj teqe, t meremetiset rrnjsisht kalaja e Kanins dhe t gatitet n hyrjen e Bogazit nj kala e re (kalaja e Skels). Nj shembull tjetr q ka trhequr prej nj kohe t gjat vmendjen e studiuesve sht emri Labri.

Hart e shtrirjes s Arbris s Lir

Arbreshe e jugut n Mesjet

Arbr i jugut n Mesjet Banort e Labris, shkroi Johann Georg von Hahn, e quanin veten e tyre q prej kohsh s mome, arbr dhe vendit t tyre i thoshin Arbri Quhet Arbri, thot Martin Urban, ai cop vend malesh t ulta n lindje t Vlors e prtej Shushics, q duhet ta marrim q andej ku vargjet e Gribs ngrihen nga toka kodrinore. Q emrtimi i krahins lidhet me emrin e hershm Arbri, sht vn n

dukje fillimisht nga filologu Hahn dhe m pas nga historiano-filologu J. Ph. Fallmerayer, i cili n veprn e tij t njohur Elementi shqiptar n Greqi, i sjell si shembull prpjekjet e Fon Hanhn pr shpjegimin e fjalve Albania e Arbria dhe q ka nxjerr prfundimin se te fjala Arbria ai sheh Albanin e vjetr q, sipas tij, sht pjesa m e egr, m e ashpr dhe m e padeprtueshme e Shqipris s mirfillt, q shtrihet ndrmjet Aulons, Himars dhe Delvins, krahin q n lashtsi quhej Kaoni. Sipas Hahn dhe Fallmerayer, emri Labria te vendasit, si dhe te fqinjt, ka afrsisht t njjtn shtrirje si fjalt Arbria dhe Kaonia. Himara arbre dhe himarjott e pak shekujve m par Himara arbre sht njsi etnografike e krahins s Labris. Ngado q t vrtiten grekt, ashtu si deri tani, ata e kan t pamundur q ti mohojn Himars trashgimin Labe (arbre), pavarsisht ndryshimeve q kan sjell shekujt. Pasioni q e bn Greqin pr ti marr pr helen himarjott dhe q i pengoi pareshtur ti shoh shqi ptart deri n Prevez, kish marr form t qart, kur u pa hapur se Perandoria Otomane, nn t ciln sundoheshim tokat shqiptare, po dobsohej. Kjo sht koha kur helent hidhen egrsisht n sulm, n rrethanat kur shqiptart ishin prpos se t robruar, pa shkolla, pa shkrim e kndim dhe arriti kulmin agresiv e delirant n Konferencn e Paqes n Paris, m 1919-n. Lexuesi shqiptar ka n duar prej kohsh nj vepr m se t plot t prof. Kristo Frashrit, prmes s cils ai shtjellon e argumenton brenda kritereve shkencore origjinn shqiptare t himarjotve dhe prkatsin e tyre etnike, por pr natyrn e nj t prditshmeje informative, po rendisim sa m shkurt disa t dhna: Udhtari francez Denis Possot, n veprn e prmendur m sipr, prshkruan dhe flet n vitin 1532 pr nj Arbni ku sheh zonat e lira t Arbris dhe bn me dije shifrn prej 20 000 kalors pr t shkuar kundr armiqve n Turqi dhe ata thot Possot banojn n nj vend e n nj pjes t Arbris q tani quhet Himar. Ktu duhet shpjeguar si nevoj pr lexuesin se emri Himar n vitin 1530 nuk kish kuptimin e tashm. Me kt emr nuk emrtonin kta shtat fshatra q jan sot, por nn kt emr prfshihej pothuaj gjith Labria. N fillimshekullin XVI, me emrin Himar njiheshin 53 fshatra, nga t cilat 43 fshatra jan t krahins s fisit t lasht, Kurvesej (Kurvelesh). Eqrem bej Vlora n kujtimet Kalaja e Kanins dhe shkrime t tjera, shkruan se n shek. XVIII, pas ndryshimesh n krahinn e lumit t Vlors, Himara prfshinte vetm 37 katunde t Labris. Historiant shqiptar sjellin dshmin e hershme se himarjott u bn antar t kuvendit m t rndsishm shqiptar, Kuvendit t Shqiptarve, atij t Lezhs, mbledhur m 2 mars 1444. Dihet mir se ky kuvend mblidhte e bashkonte prpos se fiset arbre. Himarjoti Anton Linerosa, sipas Barletit, mori pjes si prfaqsues n Kuvendin e Lezhs. Dshmit historike q sjellin historiant grek, pr t provuar pranin gjat mesjets paraturke t banorve grek n Himar, mungojn. Ato mbshteten prve se mbi hamendje dhe folklorin e Manit. Ato burime historike mesjetare q zotrojn historiant shqiptar, provojn se para dhe pas vitit 1481 banort e Himars thirren shqiptar-arbr ose thjesht himarjot. Madje, ka qen nj periudh kur n Himar u krijua dioqeza e kishs katolike nn vartsin e Papatit t Roms e kryepeshkopats s Durrsit, gj kjo e paprfytyrueshme se mund t ndodhte n nj popullat me origjin helene.

Si u shtrembrua nga grekt emrtimi gjeografik Epir n emrtim etnik? Nga sa shihet prmes harts, Arbria e Lir shtrihet mbi nj pjes t trojeve gjeografike q jan quajtur Epir. Hahn-i theksonte se shqiptart e sotm jan pasardhs t ilirve dhe epirotve t lasht. Me cilsimin epirot, kuptoheshin dhe thirreshin arbrit-shqiptart. Gjrat u ngatrruan nga helent kur Bizanti, viset arbre i emrtoi me emrat q u kishte vn perandori Dioklecian provincave romake n shekullin II. Nga kjo ndarje, trojet shqiptare nga gjiri i Prevezs e deri te lumi Vjos, ata i quajtn Epir; krahinat lindore shqiptare nga liqenet e Ohr-Presps e deri n malet Rodope i quajtn Maqedoni; trojet verilindore prej krahut t djatht t Drinit t Zi e deri n afrsi t Nishit i quajtn Dardani. Kjo ndarje politiko-administrative nuk kish prputhje e ngjashmri me formacionet etnografike dhe demografike. Krahina e Epirit n t ciln shqiptart ishin shumic, u quajt n vazhdimsi shqiptare nga studiuesit objektiv dhe her greke, kur studiuesit jan grek, por her-her dhe sllav. Pr m tepr, me krijimin nga Bizanti t provincs tjetr t emrtuar Epiri i Ri, q shtrihej nga lumi Vjos n lumin Drin, lidhja e emrit epirot pr t kuptuar shqiptart, u b edhe m e qart. Filologu i shquar botror, Johann Thunman, albanologu i par q studioi shkencrisht origjinn e gjuhs shqipe, na ka ln t shkruar prcaktimin se n Epir banonin vetm popuj jo grek, t cilt flisnin maqedonisht, e njjt me gjuhn ilire. Grekt, me kt ndarje t hershme province, nisur nga kuptimi helen q ata i japin termit Epir, kan pretenduar e ngulur kmb se Greqia ndahet me Shqiprin n lumin Vjosa. Por historin varet si e sheh? Mund ta shohsh si moment dramash e konfliktesh, por dhe si moment harmonie, si takim mes popujsh. Helent kan plqyer at t parn. Ata mundn t bjn me trillime gjra q n mnyr tipike dhan efektet e nj sjelljeje t keqe ndaj fqinjit. Me shkrim e kndim t zhvilluar, ndrkoh q fqinjit t saj i mungonte dhe bnte gjithka q tia mohonte, ata, grekt, u bn gjithnj e m t paparashikueshm e t pakontrollueshm. Me pak burime dhe duke iu shmangur pyetjeve t mdha e bezdisse t Fallmerayer, Hahn, Tunman, akademikt grek, s bashku, me synimin pr t drejtuar krcnime ndaj fqinjve t vjetr shqiptar, kan m se 150 vjet q shprndajn teorira t shtrembruara mbi termin e Epirit dhe banort e saj. N nj bot t prbashkt greko-shqiptare, her t ndar prmes grindjeve dhe her t bashkuar prpara rrezikut t prbashkt, ndrlidhur 500 vjet prmes romakve dhe nj mij vjet prmes bizantinve, ata krijuan nj hendek mes shkencs historike dhe t vrtets, pleksur fort kjo me doktrinat fetare t krishterimit ortodoks. Nga ndarja administrative e provincave romake t lindjes, arbrit-shqiptart, u thirrn pr shekuj e shekuj me emrat arbr, epirot dhe maqedonas. Te Historia e Sknderbeut t Barletit kjo del shum e qart. Kto emrtime vetm helenve nuk u kan ardhur pr shtat. Grek t nervozuar prball historianve tan e t huaj n shtjen e Epirit Thuhet se identiteti krijohet n periudhn e adoleshencs. Kshtu dhe arbrit, n botn e mbyllur rurale e baritore t mesjets s hershme, kultivuan norma, sjellje e vlera q i mbajtn t ngurta e pikrisht pr kt dallonin nga fqinjt. Mes pasuris gjenetikokulturore, ne shqiptart jemi n nivelin e t sapolindurve n kuptimin e prgjegjsis morale, por kemi kapacitetin gjenetik t t rriturve. Si t till, rrezikun e krcnimit grek pr Epirin, besoj se e kemi kaprcyer e nuk ka arsye pr ti marr krcnimet seriozi sht. Njohjet reciproke kan kaluar prmes shum ndeshjesh e shkmbimesh. N t shkuarn, pr territore (t cilat ne i humbm e ata i fituan), ndrsa sot pr teza,

pikpamje e terma; n t shkuarn pr shkmbime e kultura komunikuese e sot pr identitet. Rum-ili-t (emrtimi turk pr helent) mbetn skllevr t kulturs s vjetr. Historia sht hidhrimi i njeriut kan thn t menurit dhe brenda ksaj thnieje kuptohet edhe sjellja e rumelijve q n shekullin XIX bota kish filluar ti quante grek. Ata e fetishizuan t vjetrn, pa qen n gjendje asnjher t kuptojn se ajo binte n konflikt me kulturn e re t prbotshme e q shpinte n moskuptime si t pranis s kulturs helene q u prhap m von n Epir, si dhe nga prdorimi i shkrimit grek e pranis s monumenteve epigrafike t Epirit. Mosmarrja n konsiderat e detyrimit pr zhvillimin e nj kulture t re kombtare n marrdhnie me fqinjt, i ngeci grekt e rinj n pezhishkn e miteve t helenve t lasht, ku dhe u mbshtetn, raca e t cilve, sipas Fallmerayer, ishte zhdukur. N kto mite nuk mungonin prrallat pr Epirin, i cili lindte konflikte e keqkuptime nacionaliste t kota, si edhe i lindi. Nj historian i paanshm shprehet se, argumenti i tyre i vetm sht negativiteti. Nga kultura materiale, fqinjt tan jugor, tashm me gjak arvanitas dhe ndrgjegje greku, morn prej arbrve veshjen e fustanells; nga kultura jomateriale morn epikn legjendare, valle, muzik e rite n lindje e vdekje, me gzimet e hidhrimet. Arbanasit pruan atje elemente t shumta t modeleve t kulturs Arbnore, t cilat grekt, pa droje e turp, i paraqesin si pasuri kombtare t kombit t tyre. Venizellosi, n Konferencn e Paqes n Paris i shfrytzoi t gjitha thot Margaret Macmillan historin, gjuhn, fen, krkoi Shqiprin e Jugut (Epirin, si kish qejf ta quante) dhe bregun e Azis s Vogl, nga Marmaraja n Smirn, krkesa kto t rrezikshme pr paqen. Me kt pamaturi ai shkatrroi n mnyr prfundimtare dhe katastrofike komunitetin e vjetr grek n Azin e Vogl. N pretendimet e tij pr Shqiprin e Jugut shkruan M.Macmillan ai tregoi q njerzit q ngjanin si shqiptar dhe flisnin shqip ishin grek t vrtet, nse ata ishin ortodoks. Sipas Venizellosit, shqiptart, n t vrtet ishin me fat q Greqia po i prfshinte ata mbi vete, por nuk tha pse ushtria greke ishte plot me shqiptar q ishin me origjin shqiptare? Ky pikvshtrim i famkeqes Megali Idea-s s vitit 1844, sado absurd q u duk n at koh, pavarsisht prmimit q i bri dr. Turtulli, vazhdon ti ndjek si e keqe nga pas kta fqinj t prapambetur, i vetmi ende n Europ ku shteti dhe kisha jan bashk, ka u duk edhe n ngjarjen e shmtuar t kishs s Prmetit, ku u pa se si qeveria greke futi me arroganc hundt n punt e brendshme t vendit ton, sjellje e cila u tregoi edhe njher shqiptarve se sa mbrapa ata kan ngelur. Historiant dhe kisha greke nuk jan n gjendje t prtypin prcaktimin se historia moderne nuk lejon m q ta lexosh historin e Epirit shqiptar si letrsi romantike. Historiografia helene sht sot nj shmblltyr hermetike, e cila slejon ta drejtojn arsyet, por e ka ln n mshir t miteve, t dogmave fetare e frgllimave ortodokse. Arbria e Lir shpreh nj gjendje shoqrore t nj komuniteti relativisht t madh shqiptarsh prmes nocionit gjeografik. U quajt e till ajo pjes e Shqipris q sundohej nga shqiptart

Kjo Arbri prfshin katr pjes: krahinn e Vlors; Himarn n jug t Vlors dhe gjith Bregun (bregdetin jonian); Rrethin e Delvins; krahinn e Kurveleshit, hinterlandin lab, i cili ngrihet n perndim t derdhjes s Drinosit e n jug t Tepelens dhe tek i cili t tria pjest e tjera duan q t jet i kufizuar emri Labri Krahina e Labris luhatej mes kryengritjeve t vazhdueshme. Brendsia e vendit t Arbris s Lir, lugina e Shushics, malet e Kurveleshit dhe ato t Himars, ishin t padeprtueshme nga pushtuesi dhe pr rrjedhoj t lira. Me cilsimin Epirot, kuptoheshin dhe thirreshin arbrit-shqiptart. Gjrat u ngatrruan nga helent kur Bizanti, trojet arbre i emrtoi me emrat q u kishte vn perandori Dioklecian provincave romake n shekullin II. Nga kjo ndarje, trojet shqiptare nga gjiri i Prevezs e deri te lumi Vjos, ata i quajtn Epir. Himara n regjistrin e Sanxhakut t Delvins, viti 991 i Hexhirs (1583) (Prkthyer nga Petrika Thngjilli) Todor Kudhesi, Gjoka Boga, Andrea Musica, Balsh Dhima, Komin Voja, Gjoka Dhamo, Petri Gjoni, Todor Brati, Perlin? Mitri, Mark Gjoni, Gjika Gjoni, Todor Lumadhi, Dhimo Papa, Kondi Petri, Andon Ajas, Todor Kondavik, Meksi Palloshi, Gjon Palloshi, Dede Kola, Dhuman Gjipali, Gjikalli, Nikola Gjin Miri, Gjek Leka, Gjoka Nika, Mark Suvari, Gjon Palloshi, Kondi Camije, Petri Gjini, Petri Petri, Todor Gjino, Peteri Gjoni, Gjik Llanka, Gjin Gjon Aleksi, Levendari, Kond Martini, Nik Martini, Gjok Alemdari, Gjok Dhim Gjini, Dole Mandashi, Martin Zylkader, Kondaramo Muka, Aleks Pei, Gjini Gjorzaj, Gjika Llazari, Dhimo Tanushi, Pali Dhjako, Martin Tanushi, Janushi, Gjika Mehilli, Gjon Pavllari Mhilli, Dhimo Gjon Vllasi, Petri Dhima, Dhima Emelkuri, Thanas Jorgonllu, Nika Kallandori, Aleks Menko, Dhimo Dermali, Leka Dermali, Kuka Leondari, Selka Ulmi, Todor Gjini, Gjok Gjini, Simon Nika, Dhimo Mamija, Meks Mamija, Gjon Leondari, Kond Andredo, Gjin Todori, Pal Melani, Meks Mitrije, Andrea Gjomija, Pali Panajoti, Kont Lela, Della? Gjurka Kondi, Gjika Dhima, Dhima Gjon Meshi, Nika Dhima, Kont Gjoni, Dhima Mihallo? Limarho? Andrea Zota, Dhima Nika, Papa Thanasi, Todor Nika, Kond Todori, Gjoka Jorgo, Papa Aleksi, Andrea Petri, Leondar Meksi, Todor Meksi, Nika Plaku, Gjon Mnika, Gjin Meksi, Meks Mnika, Gjok Pali, Kond Papa, Dhimo Papa, Muji , Gjin Pali, Todor Gjin Gjoni, Dhimo Gjin Dhima, Nika Leka, Dhimo Andrea, Andrea Menkuli, Gjok Menkuli,Bardho? Ali Kopalli?, Gjin Jorga, Gjok Gjin Pjetri, Nikolla Gjoni, Kont Premti, Papa Nikolla, Kont Gjoni, Nika Gjin, Zoto, Gjok Jorgo, Dhimo Pelikani, Menkul Gjoni, Kont Panomllu, Andrea Jorgo, Kond Andrea, Petri , Todor Mirdemko, Dhimo Andrea, Todor , Aleksi Papa, Zot Gjoni, Niko Mirini?, Dhimo Kondi, Bardhi, Dhimo Leka, Gjoka Dhimo, Lika Kondi, Petri Todori, Jorgo Andrea, Martin Gjini sht fare e thjesht pr kdo, shqiptar apo grek, q prmes emrave t shoh banort arbr n etnin shqiptare t Himars. T dhnat e emrave dshmojn qart se himarjott ishin shqiptar dhe se arbrit ishin t pranishm n t gjith bregun jonian. Mes regjistrit dalloj mbiemrin e familjes sime dhe t dhjetra familjeve t tjera, origjina e t cilve ka qen n Labri, rreth 10-15 km larg Himars, e islamizuar forcrisht n shek. XVIII, por q mbiemrat i mbetn t origjins.