‫روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ‬

‫اﻛﺒﺮ ﮔﻨﺠﻲ‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ‪ :‬ﻓﺮدي ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ او ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ او ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ داده ﺗﺎ ﭘﻴﺎم او را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم‬
‫ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮد ادﻋﺎ دارد ﻛﻪ "ﻛﻼم ﺧﺪا" از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﻚ واﺳﻄﻪ ﺑﻪ اﻃﻼع او رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺮﺳﺶ‪ :‬آﻳﺎ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت اﺳﺖ؟‬
‫ﭘﺎﺳﺦ‪ :‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﻳﻦ ادﻋﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد )ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ‪،‬‬
‫ﻧﺒﻮت ﺧﺎﺻﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺛﺒﺎت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ اﻣﺮ ﺧﺎص ﻧﻤﻲ ﺗﻮان اﻗﺎﻣﻪ ي ﺑﺮﻫﺎن ﻛﺮد(‪ .‬دﻳﻨﺪاران در ﻃﻮل‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ دﻟﻴﻞ ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اراﺋﻪ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﺟﺰ ﺧﻮد ﺷﺨﺺ واﺟﺪ ﺗﺠﺮﺑﻪ‪ ،‬اﻣﻜﺎن و ﺣﻖ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﺧﺪا ﺑﺎ آن ﺷﺨﺺ‬
‫ﺧﺎص ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺰ ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ﻫﻴﭻ ﻛﺲ دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﺪ)اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد( از‬
‫وﻗﻮع آن روﻳﺪاد ﺑﺎ ﺧﺒﺮ ﺷﻮد‪ .‬اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﻮد آن ﺷﺨﺺ ‪،‬ﺑﺮاي ﻣﻮﺟﻪ ﻛﺮدن ادﻋﺎﻳﺶ در ﺧﺼﻮص‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ او‪ ،‬ﻣﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻘﻮل ﻛﺮدن اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺛﺒﺎت ﭼﻨﺪ ﭘﻴﺶ ﻓﺮض اﺳﺖ ‪:‬‬
‫اﻟﻒ‪ -‬اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪا‪.‬‬
‫ب‪ -‬اﺗﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺘﺸﺨﺺ و اﻧﺴﺎﻧﻮار اﺳﺖ ‪ ،‬ﺗﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ او ﻣﻌﻘﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ‬
‫ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪.‬‬
‫ج‪ -‬اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ ارﺗﺒﺎط ﺧﺪا و آدﻣﻴﺎن ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﮔﻔﺖ و ﺷﻨﻮدي)دﻳﺎﻟﻮﮔﻲ( اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ اﮔﺮ ﻧﺎﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر دﺷﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻣﻨﺎن ﺑﺮاي ﻫﻴﭽﻴﻚ از اﻳﻦ ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺑﺮاﻫﻴﻦ‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮي اراﺋﻪ ﻧﻜﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻫﻤﻪ ي ﻋﻘﻼ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد]‪ .[١‬راﺳﻞ و ﭘﻮﭘﺮ دو ﺗﻦ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ‬
‫ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاﻧﺎﺑﺎور ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﻛﺎﻧﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﻘﻼي ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از راه اﺧﻼق‬
‫وﺟﻮد ﺧﺪا را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻤﺎم ﺑﺮاﻫﻴﻦ اﺛﺒﺎت ﺻﺎﻧﻊ را ﺑﻲ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮي ﻧﺸﺎن ﻣﻲ‬
‫دﻫﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎوران و ﺧﺪاﻧﺎﺑﺎوران ﺑﻪ ﺗﻜﺎﻓﻮي ادﻟﻪ رﺳﻴﺪه اﻧﺪ و ﻫﻴﭽﻴﻚ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲ ﻗﺎﻧﻊ ﻛﺮدن دﻳﮕﺮي را ﻧﺪارد‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﻜﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺛﺒﺎت ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪،‬وﻟﻲ ﺧﺪا ﺑﺎوران ﺗﺼﻮر واﺣﺪ و ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ از ﭼﻴﺴﺘﻲ‬
‫ﺧﺪا ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮﻣﻨﺎن اوﺻﺎف و اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﻲ از‬
‫ﺧﺪاﺑﺎوران‪ ،‬ﺧﺪا "ﺑﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ"و ﺑﻴﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ )‪ (ineffable‬اﺳﺖ و ﺗﺸﺒﻴﻪ او ﺑﺎ آدﻣﻴﺎن ﻧﺎﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ) ﺑﻪ ﺗﻌﻴﺮ‬
‫ﻗﺮآن‪ :‬ﻟﻴﺲ ﻛﻤﺜﻠﻪ ﺷﻲ‪ ،‬ﺷﻮري‪ – ١١ ،‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻫﻢ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻛﻤﺎل ﺗﻮﺣﻴﺪ ﻧﻔﻲ ﺻﻔﺎت از‬

‫‪1‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ﺧﻄﺒﻪ اول(‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﻞ ﺗﻴﻠﻴﺶ ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻮﺟﻮدي "ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ" ﻳﺎ " ﺑﻪ ﻛﻠﻲ دﻳﮕﺮ"‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ "وراي" ﻫﻤﻪ ي ﺻﻔﺎت اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻣﺤﻤﻮﻟﻬﺎي زﺑﺎن ﻣﺎ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ‪،‬‬
‫اﮔﺮ درﺑﺎره ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺤﻮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ درﺑﺎره ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﻪ ورﻃﻪ ﺗﺸﺒﻪ‬
‫)‪ (anthropomorphism‬ﻓﺮو ﺧﻮاﻫﻴﻢ اﻓﺘﺎد‪ .‬ﺟﻤﻼﺗﻲ از ﻗﺒﻴﻞ"ﻳﻬﻮه ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ" و "ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﺒﺎن‬
‫ﻣﻦ اﺳﺖ" ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﻪ ي اوﺻﺎف‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺎ و ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲ ﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﻤﺎدﻳﻦ )‪ (symbolic‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﺘﻲ اﮔﺮ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد ﺧﺪاي ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار اﻣﻜﺎن ﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻠﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ "ﻳﻚ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺧﺎص" ﻣﺤﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﻧﻮﺑﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺎﻫﻲ دﻗﻴﻖ ﺗﺮ ﺑﻪ اﺻﻞ ﻣﺪﻋﺎ ﺑﻴﻨﺪازﻳﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ادﻋﺎي‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در ﺷﺨﺺ ﻋﻴﺴﻲ ﻣﺴﻴﺢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ﺑﺸﺮ ﺷﺪ)اﺻﻞ ﺗﺠﺴﺪ )‪ ، The Incarnation‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ آﻧﻬﺎ‬
‫‪ ،‬ﻋﻴﺴﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﺎﻣﻼً ﺧﺪا ﺑﻮد‪ .‬ﺑﮕﻤﺎن ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬آﻣﻮزه ي ﺗﺠﺴﺪ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ و‬
‫ﻻﺟﺮم آﻧﻬﺎ ﻣﻌﻘﻮﻟﻴﺖ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻮدن ﻣﺴﻴﺢ را ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻨﺘﺮﺗﻴﺐ ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﻫﻤﺎﻧﺎ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ رواﻳﺖ ﻗﺮآن ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ در وادي ﻃﻮر و ﻃﻮي ﺑﺪون ﺣﺠﺎب و واﺳﻄﻪ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ)ﻧﺴﺄ‪ – ١۶۴ ،‬ﻗﺼﺺ‪ .(٣٠،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮآن ‪،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫واﺳﻄﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺪا را ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ)ﺑﻘﺮه‪ – ٩٧،‬ﻧﺤﻞ‪ .(١٠٢ ،‬اﻣﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬
‫ﻛﻴﺴﺖ و داراي ﭼﻪ ﺳﺮﺷﺘﻲ اﺳﺖ؟‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮآن ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﻣﻼﻗﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻏﺎر ﺣﺮا ﭘﺲ از ﻣﺮاﻗﺒﻪ اي ﻃﻮﻻﻧﻲ رخ داد‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‬
‫در ﻫﻴﺒﺘﻲ ﻋﻈﻴﻢ و ﺷﻜﻮﻫﻤﻨﺪ ﺑﺮ او ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﮔﺮدد و ﻛﺘﺎﺑﻲ ﭘﻴﭽﻴﺪه در ﺣﺮﻳﺮ ﺑﻪ ﺣﻀﺮت ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲ دارد و ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺨﻮان‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻛﻼم اﻟﻬﻲ را ﺑﺮ وي ﻧﺎزل ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﺳﻮره ﻧﺠﻢ داﺳﺘﺎن ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﻘﻞ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر درﺧﺖ ﺳﺪر اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬درﺧﺖ ﺳﺪر ﺗﻨﻬﺎ‬
‫درﺧﺖ ﻗﺎﺑﻞ رﺷﺪ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﻗﺘﻲ در ﻏﺎر ﺣﺮا ﻣﻲ ﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬درﺧﺘﺎن ﺳﺪر در ﻣﻘﺎﺑﻠﺸﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮآن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را دﻳﺪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر آﺧﺮﻳﻦ درﺧﺖ اﻳﺴﺘﺎده ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﺣﺎدﻳﺚ ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﺟﻮان ﺧﻮﺷﺮوﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم دﺣﻴﻪ ﻛﻠﺒﻲ ﺑﺮ ﺣﻀﺮت ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ :‬و ﻟﻘﺪ راﺋﻪ اﻧﺰﻟﻪ اﺧﺮي ﺳﺪره‬
‫اﻟﻤﻨﺘﻬﻲ‪ :‬او را دﻳﮕﺮ ﺑﺎر ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺪﻳﺪ ‪ ،‬ﻧﺰد ﺳﺪره اﻟﻤﻨﺘﻬﻲ)ﻧﺠﻢ‪ ١٣ ،‬و ‪ .(١۴‬ﻣﻔﺴﺮﻳﻦ ﭼﻮن ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ ﻣﺎدي ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ ،‬آﻳﻪ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﺮده و ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻳﻜﻲ از ﻋﻘﻮل ﻣﺠﺮده اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺪره اﻟﻤﻨﺘﻬﻲ را ﻫﻢ ﻳﻜﻲ از ﻋﻮاﻟﻢ ﻋﻠﻮي ﻓﺮض ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎي‬
‫آﺳﻤﺎﻧﻬﺎﺳﺖ)اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ج ‪ ،١٩‬ص ‪ .(۴٩‬در ﺳﻮره ﻣﺮﻳﻢ ﻫﻢ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻣﺮﻳﻢ‬

‫‪2‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ)ﻣﺮﻳﻢ‪ ١٧ ،‬و ‪ .(١٨‬ﻣﻄﺎﺑﻖ رواﻳﺖ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﻮﺟﻮدي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺻﻮرت اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه اﺳﺖ و ﺑﺎ اﻓﺮادي ﺧﺎص وارد ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻤﺎم ادﻋﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻛﻼم ﺧﺪا را ﺑﻪ اﻃﻼع او رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-١‬ﭘﺮوژه ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﺮدن ﻣﻌﺘﻘﺪات دﻳﻨﻲ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﺛﺒﺎت آﻣﻮزه ﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزي ﻣﻌﺘﻘﺪات‪،‬‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻛﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزي آﻣﻮزه ﻫﺎي دﻳﻨﻲ‪،‬‬
‫ﺻﻮرﺗﻲ از "اﺳﺘﻨﺘﺎج ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ" )‪ (Inference to the best explanation‬اﺳﺖ‪ .‬داده ﻫﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ‬
‫وﺟﻮد دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪل ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ داده ﻫﺎ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻣﺪﻟﻲ ﻛﻪ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻫﺎي ﺑﺪﻳﻞ ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻮﺟﻮد از آن داده ﻫﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﺪ‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ‬
‫ﻫﺎي رﻗﻴﺐ رﺟﺤﺎن ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ‪ ،‬ﻫﺮ ﻣﺪﻟﻲ از ﺧﺪا ﺑﺎﻳﺪ داده ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻮن وﺟﻮد ﺷﺮ در‬
‫ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻣﺴﺄﻟﻪ ي ﺟﺒﺮ و اﺧﺘﻴﺎر‪ ،‬ﻏﻴﺒﺖ ﺧﺪا از ﺟﻬﺎن و ‪ . . .‬را ﻫﻢ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﻛﺪاﻣﻴﻚ از‬
‫دو ﻣﺪل رﻗﻴﺐ ﺧﺪاي ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار و ﺧﺪاي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ داده ﻫﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻣﻌﻘﻮل ﺳﺎزي وﺣﻲ ﻫﻢ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻣﺪل رﻗﻴﺐ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺪرت ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ از آﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪-٢‬ﻣﻔﺴﺮان ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ‪ ،‬آﻣﻮزه ﻫﺎي ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس را ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ )ﻋﻠﻢ و ﻓﻠﺴﻔﻪ و‪ ( . . .‬ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ ،‬ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮارد زﻳﺮ ﻗﺎﺑﻞ ذﻛﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫دﺳﺖ ﻫﺎي ﺧﺪا ﮔﺸﺎده اﺳﺖ)ﻣﺎﺋﺪه‪ .(۶۴ ،‬دﺳﺖ ﺧﺪا ﺑﺎﻻي دﺳﺘﻬﺎ ﻳﺸﺎن اﺳﺖ)ﻓﺘﺢ‪ .(١٠ ،‬ﺧﺪا آدم را ﺑﺎ دو‬
‫دﺳﺖ ﺧﻮد آﻓﺮﻳﺪ)ص‪ .(٧۵،‬رﻧﮓ ﺧﺪا ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ رﻧﮓ اﺳﺖ)ﺑﻘﺮه‪ .(١٣٨ ،‬ﺧﺪا ﺗﻴﺮاﻧﺪازي ﻛﺮده و ﻛﺎﻓﺮان را‬
‫ﻛﺸﺘﻪ اﺳﺖ)اﻧﻔﺎل‪ .(١٧ ،‬ﻣﻔﺴﺮان ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻮارد را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‬
‫ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎدي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺒﻴﻞ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻧﻮع آﻳﺎت‪ :‬ﺧﺪا را ﭼﺮت و ﺧﻮاب ﻓﺮا‬
‫ﻧﻤﻲ ﮔﻴﺮد)ﺑﻘﺮه‪ .(٢۵۵ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ)ﻃﻪ‪ – ۵٢،‬ﻣﺮﻳﻢ‪ .(۶۴،‬ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻣﻲ ﻛﻨﺪ)ﺗﻮﺑﻪ‪.(١١١ ،‬‬
‫ﻗﺮض اﻟﺤﺴﻨﻪ ﻣﻲ ﮔﻴﺮد و ﺑﻬﺮه ﻣﻲ دﻫﺪ)ﺣﺪﻳﺪ‪١١ ،‬و ‪.(١٨‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﺧﺪا ﺻﺮف اﻟﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺟﻨﺒﻪ ي اﻣﻜﺎﻧﻲ – ﻓﻘﺮي در او ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺮﻛﺖ‪ ،‬ﺧﺮوج از ﻗﻮه ﺑﻪ ﻓﻌﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺮﻛﺖ در ﻣﻮﺟﻮداﺗﻲ اﻣﻜﺎﻧﭙﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺖ‬
‫"ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ"ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﺪا ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎل ﻧﻤﻲ دﻫﺪ‪ .‬ﻣﻔﺴﺮان ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﺸﺮب ‪ ،‬آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺣﺎﻛﻲ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎل ﺧﺪاﺳﺖ را ‪،‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض ‪،‬ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ ﻛﺮدن ﺧﺪا و ﺑﻪ‬

‫‪3‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫واﻛﻨﺶ واداﺷﺘﻦ او)اﺣﺰاب‪ – ۵٧،‬و آﻳﺎت ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮ(‪ ،‬دﺷﻤﻦ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا)ﺑﻘﺮه‪ ،(٩٨،‬ﻣﻜﺮ ورزﻳﺪن‬
‫ﺧﺪا)آل ﻋﻤﺮان ‪ -۵۴ ،‬اﻋﺮاف‪ -٩٩،‬ﻳﻮﻧﺲ‪ ،(٢١،‬ﻓﺮﻳﺐ ﻛﺎر ﺑﻮدن ﺧﺪا)ﻧﺴﺄ‪ ،(١۴٢ ،‬ﺣﻴﻠﻪ ورزي‬
‫ﺧﺪا)ﻃﺎرق‪١۵،‬و ‪ ،(١۶‬رﻋﺐ اﻓﻜﻨﻲ ﺧﺪا)آل ﻋﻤﺮان‪ -١۵١،‬اﻧﻔﺎل‪ -١٢ ،‬اﺣﺰاب‪ ،(٢۶،‬ﮔﻤﺮاه ﺳﺎزي اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫ﺗﻮﺳﻂ ﺧﺪا)ﻧﺴﺄ‪ -١۴٣ ،‬اﻧﻌﺎم‪٣٩،‬و ‪ ،(١٢۵‬اﻧﺘﻘﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺧﺪا)ﻣﺎﺋﺪه‪-٩۵،‬اﻋﺮاف‪ -١٣۶ ،‬دﺧﺎن‪-١۶،‬‬
‫زﺧﺮف‪.(۵۵،‬‬

‫ﻣﺘﺪوﻟﻮژي ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻔﺴﺮان ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺮون دﻳﻨﻲ اﺻﻠﻲ را ﻣﻲ ﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬آﻧﮕﺎه آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺎ آن اﺻﻞ ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬آﻳﺎت ﻗﺮآﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا را ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺎدي‪-‬ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻣﻌﺮﻓﻲ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ‪ ،‬ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻤﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮارد ﺑﺴﻴﺎر دﻳﮕﺮي ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻣﻔﺴﺮان را وادار ﺑﻪ‬
‫ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫اﻟﺮﺣﻤﻦ ﻋﻠﻲ اﻟﻌﺮش اﺳﺘﻮي‪:‬ﺧﺪا روي ﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ) ﻃﻪ‪.(۵ ،‬‬
‫و ﺗﺮي اﻟﻤﻠﺌﻜﻪ ﺣﺎﻓﻴﻦ ﻣﻦ ﺣﻮل اﻟﻌﺮش‪:‬و ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﻣﻲ ﺑﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﮔﺮد ﻋﺮش ﺧﺪا ﺣﻠﻘﻪ زده اﻧﺪ)زﻣﺮ‪.(٧۵ ،‬‬
‫در اﻳﻨﺠﺎ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺘﺸﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي ﺗﺨﺘﻲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻛﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﻪ دورش ﺣﻠﻘﻪ زده اﻧﺪ‪ .‬در زﺑﺎن‬
‫ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺗﺨﺘﻲ ﻛﻪ آدﻣﻲ روي آن ﻣﻲ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺮش ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬در زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻋﺮش ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻮاﻟﻢ ﻓﻮق‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﻧﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از ﺟﺴﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺧﺪا‪ ،‬ادﻋﺎ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺮش‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻮاﻟﻢ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺎس ﻋﺎﻟﻢ ﻛﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻟﻮح‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻗﻠﻢ و ‪ . . .‬ﺳﺎﺧﺘﻪ اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ‬
‫ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﻋﺮش ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﺗﺪﺑﻴﺮ ﻋﺎم ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ و ﺟﻤﻴﻊ ﻣﻮﺟﻮدات را در‬
‫ﺟﻮف ﺧﻮد ﺟﺎي داده ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﻠﻢ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ ،‬و ﭼﻮن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﻗﺒﻞ از وﺟﻮد اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ در ﺣﻴﻦ‬
‫وﺟﻮد آن و ﭘﺲ از رﺟﻮع ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت ﺑﻪ ﺳﻮي ﭘﺮوردﮔﺎر ﻧﻴﺰ ﻣﺤﻔﻮظ ﻫﺴﺖ"]‪ .[٢‬در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ‪:‬‬
‫و ﻫﻢ اﻟﺬي ﺧﻠﻖ اﻟﺴﻤﻮات و اﻻرض ﻓﻲ ﺳﺘﻪ اﻳﺎم و ﻛﺎن ﻋﺮﺷﻪ ﻋﻠﻲ اﻟﻤﺎء‪ :‬اوﺳﺖ ﻛﻪ آﺳﻤﺎن و زﻣﻴﻦ را در‬
‫ﺷﺶ روز آﻓﺮﻳﺪ و ﻋﺮش او ﺑﺮ روي آب ﺑﻮد)ﻫﻮد‪.(٧ ،‬‬

‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻧﻈﺮ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ‪":‬ﺑﺮ آب ﺑﻮدن ﻋﺮش ﻛﻨﺎﻳﻪ اﺳﺖ از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﻲ در آن روز ﻣﺴﺘﻘﺮ‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ آب ﺑﻮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻣﺎده ﺣﻴﺎت و زﻧﺪﮔﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺮش و ﺗﺨﺖ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻫﺮ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ‬
‫از ﻣﺤﻞ ﻇﻬﻮر ﺳﻠﻄﻨﺖ او"]‪ .[٣‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻔﺴﺮان ﺧﺪاي ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺳﻠﻄﺎﻧﻲ را‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن او را ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ ﻣﺎدي ﻣﻲ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪه اﻧﺪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻳﺎت ﻗﺮآن را ﺗﺄوﻳﻞ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎﻟﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن ﻗﻠﺐ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻜﻲ از اﺑﺰارﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ)ﺣﺞ‪ -۴۶ ،‬اﻧﻌﺎم‪-٢۵،‬‬
‫اﻋﺮاف‪ -١٧٩،‬ﺗﻮﺑﻪ‪ ٨٧،‬و ‪ -٩٣‬ﻧﺤﻞ‪ -٢٢،‬اﺳﺮا‪ ٣۶ ،‬و ‪ – ۴۶‬ﻣﺤﻤﺪ‪ .(٢۴،‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ و دﻛﺘﺮ ﺑﻬﺸﺘﻲ‬
‫از اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ دﻓﺎع ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻢ اﻣﺮوز ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻗﺮآن ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ‪،‬‬
‫زﻣﺎن ﻧﺰول ﺑﺎران و ذﻛﻮر و اﻧﺎث ﺑﻮدن ﻓﺮزﻧﺪ در رﺣﻢ ﻣﺎدر را از ﻋﻠﻮم اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﺪ)ﻟﻘﻤﺎن‪ .(٣۴ ،‬ﻃﺒﺮي در ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪،‬ﻃﻮﺳﻲ در اﻟﺘﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﻓﺨﺮ رازي در ﻣﻔﺎﺗﻴﺢ اﻟﻐﻴﺐ و‬
‫ﻃﺒﺮﺳﻲ در ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬آﻳﻪ را ﻫﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ ﻫﻢ در اﻟﻤﻴﺰان از ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎ دﻓﺎع‬
‫ﻛﺮده اﺳﺖ]‪ .[۴‬اﻣﺎ داﻧﺶ ﻫﻮا ﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻋﻠﻢ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻛﻨﻮﻧﻲ زﻣﺎن ﺑﺎرش ﺑﺎران و ﺟﻨﺴﻴﺖ ﻧﻮزاد در رﺣﻢ ﻣﺎدر‬
‫را دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از ﻣﻮارد ﺗﻌﺎرض ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬راﻧﺪن اﺑﺮﻫﺎ ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ي ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﺳﺖ ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪:‬ﻓﺎﻟﺰاﺟﺮات زﺟﺮا‪:‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻛﻪ اﺑﺮﻫﺎ را ﻣﻲ راﻧﻨﺪ)ﺻﺎﻓﺎت‪ .(٢ ،‬در ﭘﺎره اي از رواﻳﺎت‬
‫آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ "رﻋﺪ" ﻓﺮﺷﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺮﻫﺎ را ﻣﻲ راﻧﺪ‪":‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ و ﺗﺮﻣﺬي رواﻳﺘﻲ از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‬
‫ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺴﺎﺋﻲ ﻧﻴﺰ آن را ﺻﺤﻴﺢ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻳﻬﻮد ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( آﻣﺪﻧﺪ و‬
‫ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﮕﻮ رﻋﺪ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن اﻟﻬﻲ و ﻣﺄﻣﻮر اﺑﺮﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ اي از آﺗﺶ در‬
‫دﺳﺖ دارد ﻛﻪ ﺑﺎ آن اﺑﺮﻫﺎ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲ راﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ اﻣﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﺳﻴﺪﻧﺪ‪:‬ﭘﺲ اﻳﻦ ﺻﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲ ﺷﻨﻮﻳﻢ‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬ﺻﺪاي ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﻣﺮدوﻳﻪ ار ﻋﻤﺮﺑﻦ ﻧﺠﺎد اﺷﻌﺮي رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬رﻋﺪ ﻓﺮﺷﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺮﻫﺎ را ﻣﻲ راﻧﺪ و ﺑﺮق ﭼﺸﻢ ﻓﺮﺷﺘﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ روﻓﻴﻞ ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻫﻤﻮ از‬
‫ﺟﺎﺑﺮﺑﻦ ﻋﺒﺪاﷲ رواﻳﺖ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬ﻓﺮﺷﺘﻪ اي ﺑﺮ اﺑﺮ ﮔﻤﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ ﻛﻪ اﻃﺮاف آن را ﺟﻤﻊ‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻠﻨﺪي ﻫﺎﻳﺶ را اﺳﺘﻮار ﻣﻲ ﺳﺎزد‪ .‬ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ اي در دﺳﺖ دارد ﻛﻪ ﭼﻮن ﺑﻠﻨﺪ ﻛﻨﺪ ﺑﺮق ﻣﻲ زﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫اﺑﺮﻫﺎ را ﺑﺎز راﻧﺪ‪،‬رﻋﺪ ﺑﻪ ﮔﻮش ﻣﻲ رﺳﺪ و ﭼﻮن ﺑﺮ آن ﻫﺎ زﻧﺪ‪ ،‬ﺻﺎﻋﻘﻪ ﻣﻲ ﮔﺮدد"]‪ .[۵‬در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻣﻮارد‬
‫ﭼﺎره اي ﺟﺰ ﺗﺄوﻳﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﻣﻔﺴﺮان در ﺻﻮرت ﺗﻌﺎرض وﺣﻲ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻴﻮه دﻳﮕﺮي ﻫﻢ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﺷﺪه اﻧﺪ‪ .‬ادﻋﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮارد‪ ،‬ﻣﺼﺪاق ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ و ﻋﻘﻞ اﻣﺮوزﻳﻦ وﺟﻮد ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺟﻦ را ﺗﺄﺋﻴﺪ ﻧﻤﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺪﻋﻲ ﺷﺪه اﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن در ﺧﺼﻮص ﺟﻦ‪،‬ﻣﺼﺪاق ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم‬
‫ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻬﺎﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم ﺑﺎزﺗﺎب آﮔﺎﻫﺎﻧﻪ و ﻋﺎﻣﺪاﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ در ﻗﺮآن‬
‫اﺳﺖ‪ ":‬راﻗﻢ اﻳﻦ ﺳﻄﻮر ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻌﻨﻲ آداب و ﻋﺎدات و ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﻣﻌﺎرف و رﺳﻮم و ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫و ﺟﻬﺎن ﺑﻴﻨﻲ ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن)و ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻘﺎدﻳﺮي از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﺎ ﺷﺒﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ( ﻋﺎﻟﻤﺎً و ﻋﺎﻣﺪاً ﺑﻪ‬
‫ﺻﻼﺣﺪﻳﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآن ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺒﺤﺎن‪ ،‬در ﻛﻼم اﷲ ﻗﺮآن راه داده ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﻬﺮاً و ﻃﺒﻌﺎً راه‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ"]‪.[۶‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫وي در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻧﻈﺮ ﺧﻮد ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻳﺎ ﻗﻄﺎﻋﻲ از زﺑﺎن ﻣﺮدم‬
‫ﻋﺮﺑﺴﺎن ﺳﺪه ﻫﻔﺘﻢ ﻣﻴﻼدي ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ زﺑﺎﻧﻲ ﺑﺎ زﻣﺎن و ﻣﻜﺎن و ﺗﺎرﻳﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎي ﻣﻌﻴﻦ و ﻣﻌﻠﻮم ﺑﺮاي ﺑﻴﺎن وﺣﻲ‬
‫ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﻗﻄﻌﻪ ﻳﺎ ﻗﻄﺎﻋﻲ ﻫﻢ از ﻛﻞ ﻓﺮﻫﻨﮓ آن ﻋﺼﺮ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي‬
‫آن ﺑﺘﻮان ﻧﺎﻣﺘﻨﺎﻫﻲ را در ﻣﺘﻨﺎﻫﻲ ﺑﺎزﮔﻔﺖ و درﻳﺎ را در ﺑﺮﻛﻪ اﻧﻌﻜﺎس داد‪ ،‬ﻟﺬا اﮔﺮ در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻴﺌﺖ‬
‫ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ ﻳﺎ ﻃﺐ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮﺳﻲ ﻣﻨﻌﻜﺲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﻜﺎر ﻛﺮد و اﮔﺮ ﭘﻴﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ ﺑﻄﻠﻤﻴﻮﺳﻲ ﻳﺎ ﻃﺐ‬
‫ﺟﺎﻟﻴﻨﻮﺳﻲ را اﺑﻄﺎل ﻛﻨﺪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﺣﻜﺎﻣﻲ از ﻗﺮآن را اﺑﻄﺎل ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﺮآن ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫زﻣﺎﻧﻪ را ﺑﺎز ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻟﺰوﻣﺎً و در ﻫﻤﻪ ي ﻣﻮارد‪ ،‬ﺣﻘﺎﻳﻖ ازﻟﻲ و اﺑﺪي را"]‪.[٧‬‬

‫از ﻧﻈﺮ آﻗﺎي ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ ‪،‬ﻳﻜﻲ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺗﻌﺎرض ﻋﻠﻢ و دﻳﻦ‪ ،‬و ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ در ﻗﺮآن‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻦ در ﻗﺮآن اﺳﺖ‪" :‬در ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ از وﺟﻮد ﺟﻦ ﻣﻲ رود و ﺳﻮره اي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻦ و‬
‫در ﺷﺮح اﻳﻤﺎن آوردن ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ و در اﺳﺘﻤﺎع ﻣﺠﺬوﺑﺎﻧﻪ آﻧﺎن از آﻳﺎت ﻗﺮآن ﻫﺴﺖ)ﺳﻮره ﺟﻦ= ﺳﻮره‬
‫ﻫﻔﺘﺎد و دوم( ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﻋﻠﻢ ﻳﺎ ﻋﺎﻟﻢ اﻣﺮوز ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺟﻦ ﺑﺎﺷﺪ"]‪ " ، [٨‬ﭼﻮن ﺟﻦ و ﭘﺮي در‬
‫ادﺑﻴﺎت ﻗﻮم ﻋﺮب از رواج ﻛﺎﻣﻠﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده‪ ،‬ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺳﻮره اي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻦ آورده و در ﺷﺮح ﺣﺎل‬
‫اﻳﻤﺎن آوردن ﺑﻌﻀﻲ از آﻧﻬﺎ و اﺳﺘﻤﺎع ﻣﺠﺬوﺑﺎﻧﻪ آﻧﺎن‪ ،‬آﻳﺎﺗﻲ را ﻧﺎزل ﻛﺮده"]‪.[٩‬‬

‫اﮔﺮ ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم ﺟﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﺮآن ﺻﺮﻓﺎً ﻓﺮﻫﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ را ﺑﺎزﺗﺎب داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫ﺷﻴﻄﺎن ﻫﻢ وﺟﻮد ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻴﻄﺎن ﻳﻜﻲ از ﺟﻨﻴﺎن اﺳﺖ‪:‬‬
‫و اذ ﻗﻠﻨﺎ ﻟﻠﻤﻠﺌﻜﻪ اﺳﺠﺪوا ﻻدم ﻓﺴﺠﺪوا اﻻ اﺑﻠﻴﺲ ﻛﺎن ﻣﻦ اﻟﺠﻦ ﻓﻔﺴﻖ ﻋﻦ اﻣﺮ رﺑﻪ ‪ :‬و آﻧﮕﺎه ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﻛﻪ آدم را ﺳﺠﺪه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﺰ اﺑﻠﻴﺲ ﻛﻪ از ﺟﻦ ﺑﻮد و از ﻓﺮﻣﺎن ﭘﺮوردﮔﺎرش ﺳﺮ ﺑﺘﺎﻓﺖ ﺳﺠﺪه‬
‫ﻛﺮدﻧﺪ)ﻛﻬﻒ‪ .(۵٠ ،‬ﺑﻪ اﺿﺎﻓﻪ رﺣﻤﻦ‪ ١۴،‬و ‪ -١۵‬ص ‪٧۵‬و ‪.٧۶‬‬

‫ﺷﻴﻄﺎن ﻧﻘﺶ ﻋﻈﻴﻤﻲ در ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ دارد‪ .‬ﺷﻴﻄﺎن آدﻣﻴﺎن را وادار ﺑﻪ ﺑﺪي و ﻓﺤﺸﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺣﺮام ﻣﻲ‬
‫اﻧﺪازد)ﺑﻘﺮه‪ .(١۶٩-١۶٨ ،‬ﺷﻴﻄﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت اﻧﺴﺎن ﺑﺮ ﻣﺸﺮﻛﺎن ﻗﺮﻳﺶ ﻇﺎﻫﺮ ﺷﺪ و آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﻳﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ‬
‫اﻣﺎن دﻫﻨﺪه ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻢ وﻟﻲ در ﻣﻴﺎﻧﻪ ي ﺟﻨﮓ ﮔﺮﻳﺨﺖ)اﻧﻔﺎل‪ -۴٨ ،‬ﺣﺸﺮ‪ .(١۶ ،‬در ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﻨﻤﻴﺎن‬
‫ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻧﻬﺎ را ﻓﺮﻳﺐ داده اﺳﺖ)ﻗﺼﺺ‪ -۶٣،‬اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ -٢٢،‬ﺑﻘﺮه‪،‬‬
‫‪١۶٧‬و‪ .(١۶۶‬اﻳﻮب را ﺑﺴﻴﺎر رﻧﺞ داد و از ﺳﻪ ﺳﻮ ﺑﺎران ﺑﻼ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻮب رﻳﺨﺖ‪:‬ﻣﺎل و ﺧﺎﻧﻮاده و اﻧﺪاﻣﺶ و‬
‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ از ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻤﺴﺮش)ص‪ .(۴١ ،‬در ﺧﻮاﻧﺪن وﺣﻲ ﺗﻤﺎم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان اﺧﻼل ﻛﺮده اﺳﺖ)ﺣﺞ‪.(۵٢ ،‬‬
‫ﻗﺪرت ﺷﻴﻄﺎن آﻧﻘﺪر زﻳﺎد اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ ﻗﺼﺪ دارد ﺑﻪ دﺳﺖ آدﻣﻴﺎن ﺧﻠﻘﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ را دﮔﺮﮔﻮن‬

‫‪6‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﻛﻨﺪ)ﻧﺴﺄ‪ .(١١٩،‬اﮔﺮ ﺷﻴﻄﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻧﻬﻤﻪ ﻧﻘﺶ و ﻛﺎرﻛﺮدي ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮاي وي در ﻫﺴﺘﻲ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺸﺮي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﭼﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد؟‬

‫اﮔﺮ ﻣﺘﺪوﻟﻮژي ﺗﻔﺴﻴﺮي ﻣﻌﺘﺒﺮي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن ﻣﻔﺴﺮ ﻣﺠﺎز اﺳﺖ آﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻋﻠﻢ‬
‫ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ را ﺗﺄوﻳﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﻋﺘﺮاض ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮاﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﻮاﻗﻊ ﺑﺮوز ﺗﻌﺎرض از اﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﺪﻟﻮژي ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺘﺪوﻟﻮژي ﻫﻤﻪ ﻳﺎ ﻫﻴﭻ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺎر ﻛﻨﺪ ‪،‬‬
‫در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﻛﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪو اﮔﺮ ﻧﺎﻛﺎرا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ ي ﻣﻮارد ﻧﺎﻛﺎراﺳﺖ‪ .‬ﺟﺴﻤﻴﺖ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي‬
‫ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﻌﺎرض دارد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺎل ﺧﺪا ﻫﻢ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻫﺎي ﻋﻘﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺗﻌﺎرض دارد‪.‬‬
‫"ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا" ﻣﺜﻞ "دﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا" ‪" ،‬رﻧﮓ داﺷﺘﻦ ﺧﺪا"‪" ،‬ﺑﺮﺗﺨﺖ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﺧﺪا"‪" ،‬ﺧﺸﻤﮕﻴﻦ‬
‫ﺷﺪن ﺧﺪا"و "ﺗﻮﻃﺌﻪ ﮔﺮي ﺧﺪا"ﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا دﺳﺖ ورﻧﮓ ﻧﺪارد و ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻧﻤﻲ ﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻫﻢ ﻧﻤﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﻴﺮون راﻧﺪن ﻫﻮا از ﻣﻴﺎن ﻃﻨﺎﺑﻬﺎي ﺻﻮﺗﻲ "ﺳﺨﻦ" ﻧﻤﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ‬
‫ﻣﺘﺸﺨﺺ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺣﻲ را ﻛﻼم ﺧﺪا ﻗﻠﻤﺪاد ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد ﺧﺪا ﺳﺨﻦ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﺘﻔﺎوت از ﻣﺎ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ آدﻣﻴﺎن ﺗﻔﺎوت ﻣﺎﻫﻮي دارد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻨﻄﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺧﺪا داراي ﺟﺴﻢ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﺟﺴﻤﻲ ﻣﺎﻫﻴﺘﺎً ﻣﺘﻔﺎوت از ﺟﺴﻢ آدﻣﻴﺎن‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮدي‬
‫ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﻣﻦ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﻳﺎ اﺗﺤﺎد ﺗﺎم ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ي ﻣﻮﺟﻮدات ﻳﺎ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺘﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮدم و در "ﻫﻤﻪ" ﺑﻪ‬
‫ﻧﺤﻮي ﻣﺴﺘﻐﺮق ﺷﺪم ﻛﻪ ﺟﺪاﻳﻲ ﻓﺎﻋﻞ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ از ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻣﺤﻮ ﺷﺪ و ﻣﻴﺎن ﺧﻮد و ﺣﻖ ﺗﻐﺎﻳﺮي ﻧﺪﻳﺪم‬
‫‪،‬ﻳﻚ ﺣﺮف اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮد ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮد ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻣﺎن داده ﺗﺎ ﻛﻠﻴﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻓﻼن ﻛﺎر را ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺳﻨﮕﺴﺎر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ي اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻓﻼن ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم ﻣﻲ دﻫﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﻀﻮر ﻣﻮﻣﻨﻴﻦ ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﻫﻤﻪ ي ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻓﻼن ﻛﺎر ﻛﺮده اﻧﺪ را ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﺳﺖ و ﭘﺎي ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻓﻼن ﻛﺎر را ﻛﺮده‬
‫اﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﻌﻜﻮس ﻗﻄﻊ ﻛﻨﻴﻢ و‪ ، . . .‬ﻳﻚ ﺣﺮف دﻳﮕﺮ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ دوم را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻬﻤﻴﺪ؟ اﮔﺮ‬
‫ﻣﺘﺪﻟﻮژﻳﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﺟﺎزه ﻣﻲ دﻫﺪ وﻗﺘﻲ ﻫﻤﺎن ﻓﺮد از ﺟﻦ و ﺷﻴﻄﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ اش را‬
‫ﻣﺼﺪاق ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ ﻫﻤﺎن ﻣﺘﺪﻟﻮژي اﺟﺎزه ﻧﻤﻲ دﻫﺪ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ‬
‫ﻣﻮارد)ﻳﻌﻨﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ وي و ﺟﻌﻞ ﻗﻮاﻧﻴﻦ( را ﻫﻢ ﻣﺼﺪاق ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻣﺤﺴﻮب ﻛﻨﻴﻢ و‬
‫ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ در واﻗﻊ ﺷﺎرع ﺧﻮد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﺣﻜﺎم ﻫﻢ ﺣﻜﻢ ﺧﻮد اوﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﺎ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻟﺴﺎن ﻗﻮم ﺳﺨﻦ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ و ﺣﻜﻢ ﺧﻮد را ‪ ،‬ﺳﺨﻦ و ﺣﻜﻢ ﺧﺪا ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪-٣‬ﻛﻼم ﺧﺪا را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ و ﻣﻌﻘﻮل ﻛﺮد؟ ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪه ي وﺣﻲ ﺣﺪاﻗﻞ ﭼﻨﺪ ﻣﺪل رﻗﻴﺐ‬
‫وﺟﻮد دارد‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫اﻟﻒ‪ -‬ﺑﺎور رﺳﻤﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎﻇﺶ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﺤﻮﻳﻞ‬
‫داده ﺷﺪه و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻫﻢ ﻋﻴﻨﺎً آن را ﺑﻪ اﻃﻼع ﻣﺮدم رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﻣﺪل دوم ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺤﺘﻮاي ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻟﻬﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﻤﺎم اﻟﻔﺎظ‬
‫ﻗﺮآن از آن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ)ﻣﺪل ﻧﺼﺮ اﺑﻮﺣﺎﻣﺪ زﻳﺪ در ﻛﺘﺎب ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺺ(‪ .‬ون‬
‫ج‪ -‬ﻣﺪل ﺳﻮم ﻣﺪﻋﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن ﺳﺨﻦ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺷﺨﺼﻴﺖ او ﺷﺨﺼﻴﺖ ﺧﺪاﻳﻲ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ او ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد)ﻣﺪل ﺳﺮوش(‪.‬‬
‫د‪ -‬ﻣﺪل ﭼﻬﺎرم ﻗﺮآن را ﻣﺤﺼﻮل ﻧﮕﺎه ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻧﺒﻮت و وﺣﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺣﺪاﻧﻪ‬
‫ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ و آدم اﺳﺖ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ﻓﺮآورده ﻫﺎي وﺣﻲ(‪ ،‬ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺻﺪق و ﻛﺬب ﺑﺮدار‬
‫ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا ﺗﻤﺎم ﻗﺮآن ﻛﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ)ﻣﺪل ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮي(‪.‬‬
‫ه‪ -‬ﻗﺮآن ﻣﺤﺼﻮل ﻓﻬﻢ و درﻳﺎﻓﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ از ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ)ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﻠﻜﻴﺎن(‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده ي از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻓﺮﻳﺘﻴﻮف ﺷﻮوان )‪(Frithjof Schuon‬در ﺧﺼﻮص ﺳﺎﺣﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ي‬
‫آدﻣﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان ﻣﺪل ﺳﺮوش را ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ درون ﺑﻴﻨﻲ‪ ،‬از ﺳﺎﺣﺖ اول)ﺑﺪن ﻛﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻄﺤﻲ و روﺋﻴﻦ اوﺳﺖ( و دوم)ذﻫﻦ‪ mind‬ﻛﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﻴﺎﻟﻪ ي آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ( و ﺳﻮم)ﻧﻔﺲ‪ soul‬ﻛﻪ‬
‫ﻓﺎﻋﻞ آﮔﺎﻫﻲ اﺳﺖ ( وﺟﻮد ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲ ﮔﺬرد و وارد ﺳﺎﺣﺖ ﭼﻬﺎرم وﺟﻮدي ﺧﻮﻳﺶ)روح ‪ spirit‬ﺳﺎﺣﺖ‬
‫ﻋﺪم ﺗﻔﺮد اﺳﺖ(ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﺎﺣﺖ ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺣﺼﺎر ﻓﺮدﻳﺖ را در ﻫﻢ ﻣﻲ ﺷﻜﻨﺪ و ﺑﺎ ﺧﺪا ﻳﻜﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫روح ﻓﺎﻗﺪ ﺗﺸﺨﺺ و ﺗﻔﺮد اﺳﺖ‪ .‬روح ﺳﺎﺣﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪاي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ وﺣﺪت و ﻋﻴﻨﻴﺖ دارد‪ .‬روح‬
‫و ﺧﺪاي ﻓﺮاﺷﺨﺼﻲ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎﺑﺰي ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬روح ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻫﻨﺪوان‪ ،‬ﻫﻤﺎن آﺗﻤﻦ )‪(Atman‬ي اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺮﻫﻤﻦ)‪ (Brahman‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺳﺎﺣﺘﻲ از اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻮداﺋﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻮدا‪ -‬ﺳﺮﺷﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻦ ﻣﻨﺼﻮر ﺣﻼج در اﺷﺎره ﺑﻪ آن ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻧﺎ اﻟﺤﻖ‪ .‬ﺧﻮد واﻗﻌﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ آدﻣﻲ ﻫﻤﺎن‬
‫روح اوﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻳﻜﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﺳﺎﺣﺖ ﭼﻬﺎرم وﺟﻮدي ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻧﺎم‬
‫ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬وﺣﻲ ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ‪" ،‬ﺣﺪﻳﺚ ﻧﻔﺲ" اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از اﺣﺎدﻳﺚ را ﻣﻲ ﺗﻮان در ﺟﻬﺖ ﺗﺤﻜﻴﻢ‬
‫اﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪" :‬ﻣﻦ ﻋﺮف ﻧﻔﺴﻪ ﻋﺮف رﺑﻪ‪ :‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ ﭘﺮوردﮔﺎرش را ﻣﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺪ" و "ﻋﺠﺒﺖ ﻟﻤﻦ ﻳﺠﻬﻞ ﻧﻔﺴﻪ ﻛﻴﻒ ﻳﻌﺮف رﺑﻪ ‪ :‬در ﺷﮕﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﻧﻤﻲ ﺷﻨﺎﺳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﭘﺮوردﮔﺎر ﺧﻮد را ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ"‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻛﻼم ﺻﺮﻳﺢ ﺳﺮوش ﻣﻮﻳﺪ ﻣﺪﻋﺎي ﻣﺎﺳﺖ‪]":‬ﻣﻮﻟﻮي[ روح اﻟﻘﺪس را از ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﺻﺪ ﺗﻮي آدﻣﻲ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻨﺎﺳﺪ و ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪ و آدﻣﻲ را ﭼﻮن درﻳﺎﻳﻲ ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ ﻻﻳﻪ ﻫﺎ دارد‪ ،‬و ﻻﻳﻪ ﻳﻲ در ﮔﻮش ﻻﻳﻪ دﻳﮕﺮ‬
‫راز ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ و اﻳﻦ را ﻋﻴﻦ رازﮔﻮﻳﻲ روح اﻟﻘﺪس ﻣﻲ ﺷﻤﺎرد‪ .‬و ﺣﺘﻲ ﮔﻔﺖ و ﮔﻮ ﺑﺎ دﻳﮕﺮي در ﺧﻮاب را‬

‫‪8‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﻲ داﻧﺪ و از اﻳﻦ را ﭘﻨﺠﺮه اي ﺑﻪ روي درك ﻣﻜﺎﻧﻴﺰم وﺣﻲ و اﻟﻬﺎم ﻣﻲ ﮔﺸﺎﻳﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﻲ در‬
‫ﺗﻠﻘﻲ وﺣﻲ ﺗﻼﻃﻤﻲ و ﺟﻮﺷﺸﻲ در ﺷﺨﺼﻴﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ رخ ﻣﻲ دﻫﺪ و ﺧﻮد ﺑﺮﺗﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻓﺮوﺗﺮ او ﺳﺨﻦ ﻣﻲ‬
‫ﮔﻮﻳﺪ و اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ اذن اﷲ و ﺑﻪ ﻋﻴﻦ اﷲ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ او ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺣﺎﺿﺮ و ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﺤﻴﻂ‬
‫اﺳﺖ"‪.‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺳﺮوش ‪ ،‬ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﺑﻌﺪ و ﻓﺮاق ﻣﺘﻜﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﻛﻼم ﺧﺪا ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬
‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ ﻗﺮب و وﺻﺎل ﻣﺘﻜﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﻛﻼم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬در اوﻟﻲ ‪ ،‬ﺧﺪاي‬
‫ﻣﺘﺸﺨﺺ اﻧﺴﺎﻧﻮار ﺟﺪاي از ﻋﺎﻟﻢ ‪ ،‬ﺧﻄﻴﺐ اﺳﺖ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻠﻨﺪ ﮔﻮ‪ ،‬اﻣﺎ در دوﻣﻲ ﺧﺪاي ﻓﺮاﺷﺨﺼﻲ ﻋﻴﻦ ﺟﻬﺎن‬
‫و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪارد "ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﺪ و ﺳﺨﻨﺶ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﺷﻤﺮده‬
‫ﺷﻮد‪ . . .‬ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺤﺮ وﺟﻮد ﺧﻮد را در ﻛﻮزه ﻛﻮﭼﻚ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ)ص( ﻣﻲ رﻳﺰد و‬
‫ﻟﺬا ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻳﻜﺴﺮه ﻣﺤﻤﺪي ﻣﻲ ﺷﻮد"‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻠﻤﺎت ﻳﺎد آور ﻧﻈﺮﻳﻪ وﺣﺪت وﺟﻮد ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺧﺪاي ﺑﺮﻫﺎن ﺻﺪﻳﻘﻴﻦ ﻣﻼﺻﺪرا ﻫﻢ ﺧﺪاي ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺼﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از او ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﺮوش ﻣﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫"اﮔﺮ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ام در ﭘﺪﻳﺪه وﺣﻲ "درون و ﺑﺮون ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ" ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ از اﻳﻦ روﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﺣﺪان‬
‫راﺳﺘﻴﻦ ﻣﻲ ﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬در ﺑﺮون و درون ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ اﻧﺪازه ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻓﺮﻗﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﺋﻴﻢ وﺣﻲ‬
‫ﺧﺪا از ﺑﻴﺮون ﺑﻪ او ﻣﻲ رﺳﺪ ﻳﺎ از درون و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﺑﺮون ﻓﺮا ﻣﻲ رﺳﺪ ﻳﺎ از درون؟ ﻣﮕﺮ ﺧﺪا ﺑﻴﺮون ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﮕﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ دور از ﺧﺪاﺳﺖ؟ ﻧﻤﻲ داﻧﻢ ﭼﺮا ﻗﺮب ﺣﻖ ﺑﺎ ﻋﺒﺪ و اﻧﺪﻛﺎك ﻣﻤﻜﻦ در واﺟﺐ ﻓﺮاﻣﻮش‬
‫ﺷﺪه و ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺳﻠﻄﺎن و ﭘﻴﻚ و رﻋﻴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎي آﻧﻬﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ"‪.‬‬

‫‪ -۴‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺳﺨﻨﺎن‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﺳﺨﻨﺎن و ﻣﺪﻋﻴﺎت ﻋﺮﻓﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ ي ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﺪا‬
‫ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ ،‬دﻳﻦ ﺳﺘﻴﺰاﻧﻪ و ارﺗﺪادآﻣﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬دو ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺳﺘﺒﺮ در ﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ ﺳﻨﺖ ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺘﻜﻠﻤﻴﻦ ودﻳﮕﺮي ﺳﻨﺖ ﻋﺮﻓﺎ و ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ .‬در اوﻟﻲ ﺧﺪا ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در دوﻣﻲ ﻋﻴﻦ ﺟﻬﺎن و ﺗﻤﺎم ﻫﺴﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اوﻟﻲ ﻣﻲ ﺗﻮان راﺑﻄﻪ اي ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺮﻗﺮار ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در دوﻣﻲ ﻫﻴﭻ ﺗﻤﺎﻳﺰي ﻣﻴﺎن ﺷﺨﺺ و ﺧﺪا وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺷﺨﺺ ﺧﻮد را از اﺣﺪﻳﺖ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺸﺨﺺ ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ‬
‫ﺗﻤﻴﺰ ﻣﻲ ﺑﻴﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮض آﻧﻜﻪ ﺗﻜﻔﻴﺮ در دﻧﻴﺎي ﺟﺪﻳﺪ)دوران ﻣﺪرن( ﻣﻌﻨﺎ و ﻛﺎرﻛﺮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﺎﻓﻆ دﻳﺎﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻜﻔﻴﺮ‬
‫ﻛﺎر ﻓﻘﻴﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮ‪ .‬ﺣﺎدﺛﻪ اي ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﻋﺒﺮت آﻣﻮز را ﻳﺎدآور ﻣﻲ ﺷﻮم ﺗﺎ روﺷﻨﻔﻜﺮي اي ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﻘﺎﻫﺖ ﺑﺮ ﺗﻦ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ را ﺑﻪ ﻛﺎر آﻳﺪ‪.‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫در ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ اﻓﺮاد ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻗﺪاﻣﺎت ﺗﻘﻲ زاده ﺑﻪ دوﺗﻦ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬آﻳﺖ اﷲ ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﷲ‬
‫ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﻫﺎن ﺣﻜﻢ ﺗﻜﻔﻴﺮ او ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آن دو ﺗﻦ ﻃﻲ ﺣﻜﻤﻲ‬
‫ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﺮ"ﺿﺪﻳﺖ ﻣﺴﻠﻚ ﺳﻴﺪ ﺣﺴﻦ ﺗﻘﻲ زاده ‪ . . .‬ﺑﺎ اﺳﻼﻣﻴﺖ ﻣﻤﻠﻜﺖ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻘﺪﺳﻪ" اﻧﮕﺸﺖ‬
‫ﻣﻲ ﻧﻬﻨﺪ و ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪ "ﻟﺬا از ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﻘﺪس ﻣﻠﻲ ‪ . . .‬ﺧﺎرج و ﻗﺎﻧﻮﻧﺎً و ﺷﺮﻋﺎً ﻣﻨﻌﺰل اﺳﺖ "‪ .‬ﻋﻼوه‬
‫ي ﺑﺮ اﺧﺮاج از ﻣﺠﻠﺲ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺎن ﺗﺒﻌﻴﺪ وي ﻣﻲ ﺷﻮﻧﺪ‪":‬و ﺗﺒﻌﻴﺪش از ﻣﻤﻠﻜﺖ اﻳﺮان ﻓﻮراً ﻻزم و اﻧﺪك ﻣﺴﺎﻣﺤﻪ‬
‫و ﺗﻬﺎون ﺣﺮام و دﺷﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﺻﺎﺣﺐ ﺷﺮﻳﻌﺖ)ع(" اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺮور ﺳﻴﺪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ و ﻣﺘﻬﻢ ﺷﺪن ﺗﻘﻲ‬
‫زاده ﺑﻪ دﺳﺖ داﺷﺘﻦ در ﻗﺘﻞ ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻋﺪه اي ﺑﺎ ﭘﺨﺶ ﺣﻜﻢ آﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬آن را ﺣﻜﻢ "ﺗﻜﻔﻴﺮ" ﺟﻠﻮه‬
‫دادﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﻲ زاده در دﺳﺖ داﺷﺘﻦ در دو ﻗﺘﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻳﺎ اﻃﻼع داﺷﺘﻦ از ﻣﻘﺪﻣﺎت اﻳﻦ ﻗﺘﻞ ﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻮد و‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺗﻘﻲ زاده ﻫﻨﻮز در ﺗﺒﺮﻳﺰ ﺑﻮد و اﻳﺮان را ﺗﺮك ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻀﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﺲ از ﺗﺮور‬
‫ﺑﻬﺒﻬﺎﻧﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ زﻳﺎن وي ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺎﺟﻲ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﻠﻲ ﺑﺎداﻣﭽﻲ و ﺣﺎﺟﻲ ﻣﻴﺮزا اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﻧﮕﺠﻲ از آﻳﺖ اﷲ ﺷﻴﺦ‬
‫ﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ و ﻣﺤﻤﺪ ﻛﺎﻇﻢ ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ اﺳﺘﻔﺘﺎ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺣﻜﻤﻲ ﻛﻪ درﺑﺎره ي ﺗﻘﻲ زاده ﺻﺎدر ﻛﺮده‬
‫اﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ؟ ان دو ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ آﻧﻬﺎ ﺣﻜﻢ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬آﻳﺖ اﷲ‬
‫ﺧﺮاﺳﺎﻧﻲ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ‪":‬ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺑﻲ اﺻﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻋﺪم ﺟﻮاز ﻣﺪاﺧﻠﻪ در اﻣﻮر ﻧﻮﻋﻴﻪ‬
‫ي ﻣﻤﻠﻜﺖ و ﻋﺪم ﻟﻴﺎﻗﺖ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﻣﺠﻠﺲ ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻠﻲ و ﻟﺰوم ﺧﺮوﺟﺶ ﺑﻮده‪ ،‬ﻻﻏﻴﺮ"‪ .‬ﻣﺎزﻧﺪراﻧﻲ ﻫﻢ ﻣﻲ‬
‫ﻧﻮﻳﺴﺪ ﺣﻜﻢ او ﺣﻜﻢ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻜﻢ"ﺑﻪ ﻓﺴﺎد ﻣﺴﻠﻚ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻣﺴﻠﻜﺶ ﺑﺎ اﺳﻼﻣﻴﺖ‬
‫ﻣﻤﻠﻜﺖ" ﺑﻮده اﺳﺖ‪" ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻪ ﻣﻄﻠﺒﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻦ ﻳﺎ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﻜﻲ دو ﻧﻔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺷﺨﺎﺻﻲ ﻛﻪ ‪. . .‬‬
‫ﺑﻪ ﻣﺎﻫﺎ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ از اﻋﻀﺎي ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻣﺠﻠﺲ و ﻏﻴﺮ ﻫﻢ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻠﺖ ﺧﻮاﻫﻲ ‪ . . .‬و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ آﻧﻬﺎ‬
‫ﻗﻄﻌﻲ ‪] . . .‬و[ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ . . .‬ﺧﻼﻓﻬﺎي ﺻﺎدر از او ]ﺗﻘﻲ زاده[ ﻛﺎﺷﻒ از ﻓﺴﺎد ﻣﺴﻠﻚ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ‬
‫]اﺳﺖ[ و اﺳﺎس دارد‪ .‬ﻗﻄﻌﺎً و ﻣﺤﻘﻘﺎً اﺻﻞ اﻧﺠﻤﻦ ﺳﺮي ﻃﻬﺮان را ﻳﺎ ﺧﻮدش ﻣﻨﻌﻘﺪ ﻛﺮده ﻳﺎ رﻛﻦ ﻋﻤﺪه‬
‫اﺳﺖ"‪.‬‬

‫در دوران ﻣﺸﺮوﻃﻪ ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ از روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻻﺋﻴﻚ و ﻻﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ در ﻣﺒﺎرزه ي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻔﻮذ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ در ﻣﻴﺎن ﺗﻮده ﻫﺎي ﻣﺮدم ‪،‬ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد ‪،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮد‪ ، .‬ﭘﺲ از ﺻﺪور ﺣﻜﻢ ﺗﺤﺮﻳﻢ‬
‫ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ و ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا آﻗﺎ ﺧﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ و ﻣﻴﺮزا ﻣﻠﻜﻢ ﺧﺎن ﻃﻲ ﻧﺎﻣﻪ اي ﺑﻪ ﻣﻴﺮزاي ﺷﻴﺮازي از او‬
‫ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوزي اي ﻛﻪ در ﻟﻐﻮ اﻣﺘﻴﺎز ﺗﻨﺒﺎﻛﻮ ﻧﺼﻴﺐ او و ﻣﻠﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻧﺸﻮد و "اﻣﻮر را ﺗﺎ ﻧﻘﻄﻪ‬
‫ي آﺧﺮ اﺻﻼح" ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻧﺎﺻﺮاﻟﺪﻳﻦ ﺷﺎه ﺧﺎﺗﻤﻪ دﻫﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﺎﻣﻪ از او ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ‪":‬دﺳﺘﮕﺎه ﻇﻠﻢ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﻇﻠﻢ و اﻃﺎﻋﺖ ﻇﺎﻟﻢ را ‪ . . .‬ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ" و در ﺗﻮﺟﻴﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﻛﻪ "‬
‫اﺣﻴﺎي دﻳﻦ و دوﻟﺖ اﺳﻼم ﻣﻮﻗﻮف ﻳﻚ ﻓﺘﻮاي رﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ"]‪ .[١٠‬روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻻﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪاد‬

‫‪10‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ از اﺑﺰار ﺗﻜﻔﻴﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻠﻜﻢ در ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﻬﺎﻳﺶ ﺑﺮاي ﺷﺎﻋﺮ و ﺳﻴﺎح‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ‪ ،‬وﻳﻠﻔﺮد ﺑﻼﻧﺖ‪ ،‬اﻗﺮار ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﺮ اﺻﻼﺣﺎت ﻣﺎدي ﺧﻮد ﺟﺎﻣﻪ اي ﺑﭙﻮﺷﺎﻧﺪ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﭘﺬﻳﺮش ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و آن ﺟﺎﻣﻪ ي ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻮد]‪ .[١١‬ﺷﺎﻳﺪ اﺳﻔﺎده ي از ﺣﺮﺑﻪ ي ﺗﻜﻔﻴﺮ‬
‫ﻋﻠﻴﻪ اﺳﺘﺒﺪاد را ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ اﺳﺘﻔﺎده ي از ﺣﺮﺑﻪ ي ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻋﻠﻴﻪ ﺧﺮد ورزي آزاداﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ‬
‫وﺟﻪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ ﻳﻜﻲ از روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﻨﺎم و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬار دﻫﻪ ي ﭼﻬﻞ و ﭘﻨﺠﺎه اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎه او ﺑﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ و‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻠﻜﻢ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺖ‪ .‬آل اﺣﻤﺪ ﻫﻢ در ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﺷﺎه ﺑﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺤﺘﺎج ﺑﻮد‪ .‬از‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻤﺎم اﻧﺘﻘﺎد ﻣﻲ ﻛﺮد و روﺣﺎﻧﻴﺖ را ﺗﻨﻬﺎ اﻣﻴﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﺮب زدﮔﻲ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ ﻣﻲ ﮔﻔﺖ روﺣﺎﻧﻴﺖ " آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻨﮕﺮ دﻓﺎع در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻏﺮب زدﮔﻲ " اﺳﺖ و " ﮔﻮﻫﺮ‬
‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﻳﻲ " ﺑﺮاي ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﻓﺎﺳﻘﺎن در اﺧﺘﻴﺎر دارد]‪ .[١٢‬وﺣﺪت ﺑﺎ روﺣﺎﻧﻴﺖ را ﺗﻨﻬﺎ راه ﻣﺒﺎرزه ﺑﺎ‬
‫اﺳﺘﺒﺪاد و اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﮔﻔﺖ‪ ":‬ﻫﻤﻪ ي ﺣﻜﺎم زﻣﺎن ﺑﻪ اﻋﺘﻘﺎد ﺷﻴﻌﻪ ﻏﺎﺻﺒﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺷﻴﻌﻪ ﻫﻴﭻ اﻟﺰاﻣﻲ ﻳﺎ اﺟﺒﺎري در اﻃﺎﻋﺖ از ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻧﺪارد‪ . . .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺗﺸﻴﻊ ‪ ،‬اﻣﺮ ﺣﻜﻮﻣﺖ و دﺧﺎﻟﺖ در‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ را اﻣﺮي دور از ﺻﻼﺣﻴﺖ ذاﺗﻲ ﺧﻮد ﻧﻤﻲ داﻧﺪ"]‪ .[١٣‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﻣﺒﺎرزه ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮو ﻣﻲ ﻛﺎﺳﺖ‬
‫و در وﻗﺖ ﻣﻘﺘﻀﻲ ﻓﺘﻮاي ﺗﻜﻔﻴﺮﻫﻢ ﺻﺎدر ﻣﻲ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪":‬ﺣﻮزه ي ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ اﻳﺮان ﺗﺎ اواﻳﻞ ﺻﻔﻮﻳﻪ ‪ ،‬ﺣﻮزه ي ارﺗﺪاد و روﺷﻨﻔﻜﺮي اﺳﺖ‪ . . .‬ﻫﻤﻪ ي ﻋﺮﻓﺎ و ﺻﻮﻓﻴﺎن ﺑﺰرگ ﻧﻮﻋﻲ‬
‫ﭼﻮن و ﭼﺮا ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ در ﻗﺒﺎل ﺳﻠﻄﻪ ي ﺗﺤﺠﺮ ﻓﻘﻬﺎي ﻗﺸﺮي‪ ،‬و ﺳﺮﻧﺴﭙﺎرﻧﺪﮔﺎن ﺑﻮده اﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺟﻊ‬
‫ﻗﺪرت ﺷﺮع‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺪرت ﻋﺮف‪ ،‬اﻏﻠﺐ اﻳﺸﺎن ﺳﺎﻛﺖ ﺑﻮده اﻧﺪ‪ ،‬و ﻓﻮراً ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ‬
‫روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻤﺎن راه ﻋﺮﻓﺎ را ﻧﻤﻲ روﻧﺪ؟‪ . . .‬ﺳﺮاﺳﺮ اﺳﺮار اﻟﺘﻮﺣﻴﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﺎرﺿﻪ اي ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺮ اﺳﺖ از اﺷﺎرات زﻧﺪﻗﻪ آﻣﻴﺰ ﺷﺨﺺ ﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻲ اﻟﺨﻴﺮ در ﺗﺴﻬﻴﻞ و اﻣﻬﺎل‬
‫ﻣﺬﻫﺒﻲ و‪ . . .‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺮﻓﺎي ﺑﺰرگ اﻳﺮاﻧﻲ از ﻃﺮﻓﻲ اوﻟﻴﻦ ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن ﻗﺪرت ﺣﻜﻮﻣﺘﻬﺎ‬
‫ﻳﻨﺪ ﻳﺎ رﺿﺎﻳﺖ دﻫﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ آن"]‪.[١۴‬‬

‫اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻘﻲ زاده ﻣﺘﻬﻢ ﺑﻪ ﺗﺮور ﻳﻚ ﻣﺠﺘﻬﺪ و ﻳﻜﻲ از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ رﻫﺒﺮان ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﻮده ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻤﻲ ﺷﻮﻧﺪ ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺗﻜﻔﻴﺮ او دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺤﻮه ي واﻛﻨﺶ ﻣﺮاﺟﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺣﻜﻢ ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺻﺎدر‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ وﻇﻴﻔﻪ ي ﻓﻘﻬﻲ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﮕﺮ روﺷﻨﻔﻜﺮ ﻫﻢ ﻓﻘﻴﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻜﻢ ارﺗﺪاد و ﻛﻔﺮ ﺻﺎدر‬
‫ﻣﻲ ﻛﻨﺪ؟ ﺳﺮوش ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﺳﻨﺖ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ‪ -‬ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻨﺖ اﺑﻦ‬
‫ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﺣﻼج‪ ،‬ﻣﻮﻟﻮي و ﺻﺪراﻟﻤﺘﺄﻟﻬﻴﻦ و‪ . . .‬را در اﻧﺒﺎن دارد‪ .‬اﻣﺮوز دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺗﻜﻔﻴﺮ‬

‫‪11‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫اﻳﻨﺎن ﺣﻜﻢ دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ رﺳﺪ ﺑﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ .‬آﻳﺎ در ﺗﺎرﻳﺦ روﺷﻨﻔﻜﺮي اﻳﺮان ﻫﻴﭻ روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻋﻠﻴﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮ‬
‫دﻳﮕﺮي ﭼﻨﻴﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺑﺪﻧﺒﺎل اﻧﺘﺸﺎر ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳﺮوش درﺑﺎره "ﻛﻼم ﻣﺤﻤﺪ" ‪ ،‬ﺑﻬﺎاﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ ﻃﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ اي زﻳﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان " ﭘﺎﺳﺨﻲ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺳﺘﻴﮋان" ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺖ ﻛﻪ ﺳﺮوش دو ﻋﻘﻴﺪه ي ﺿﺮوري اﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ "ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و‬
‫وﺣﻴﺎﻧﻴﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه آن ﻧﺒﻮت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮاﺳﻼم"‪ ،‬را اﻧﻜﺎر ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ي وي ‪ ،‬ﺳﺮوش "‬
‫اﺳﺎس و اﺻﻮل اﻋﺘﻘﺎدي اﺳﻼﻣﻲ‪ . . .‬را ﺧﺪﺷﻪ دار ﺳﺎﺧﺘﻪ" اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄوﻳﻞ ﺳﺮوش "ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ و وﺣﻴﺎﻧﻴﺖ ﻛﻞ‬
‫ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻏﻴﺮ ﻣﺠﺎز‪ . . .‬اﻧﻜﺎر ﻣﻲ ﻛﻨﺪ"‪ .‬ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲ رود ﻛﻪ ﺳﺮوش را ﺑﻪ ﻗﺮآن‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺳﻲ ‪ ،‬ارﺗﺪاد ‪ ،‬ﺑﻲ اﻳﻤﺎﻧﻲ و ﺑﻲ ﻋﻠﻤﻲ ﻣﺘﻬﻢ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ ‪ ":‬اﻳﻦ ﮔﺮوه اﻧﺪك ﺷﻤﺎر ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﺎن ﻗﺮآن ﻧﺸﻨﺎس و‬
‫ﺧﺎرق اﺟﻤﺎع ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ آﻟﻮده ﺷﺪن ﺑﻪ ارﺗﺪاد)ﺑﺮﮔﺸﺖ‪/‬ﺧﺎرج ﺷﺪن از اﺳﻼم(اﻳﻦ ﺗﺄوﻳﻼت ﺑﻨﻴﺎن ﻛﻦ را‬
‫ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ اﻓﺰاﺳﺖ ﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﮔﺸﺎ‪ ،‬ﺑﺮﻫﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ اﻧﺪ‪ . . .‬ﺷﻤﺎ )ﺗﺠﺪدﮔﺮاﻳﺎن( ﻧﻪ ﻋﻠﻢ دارﻳﺪ ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻤﺎن)ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﺮ وﻓﻖ ارﺗﺪﻛﺴﻲ اﺳﻼﻣﻲ("‪ .‬از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻴﺪ ﻣﺠﻴﺪي ﻫﻢ ﻃﻲ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ اﻋﻼم ﻛﺮد‪":‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ورزان دﻧﻴﺎ‬
‫ﻃﻠﺐ ﺷﺎﻋﺮ و ﻧﺎداﻧﺶ ﻣﻲ ﺧﻮاﻧﻨﺪ و ﭼﻮن ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻗﺮآن را "اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻻوﻟﻴﻦ" ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪ . . .‬اﻧﺰﺟﺎر ﺧﻮد‬
‫را از آﻧﭽﻪ ﺑﻪ اﺻﻄﻼح روﺷﻨﻔﻜﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ اﻋﻼم ﻣﻲ ﻛﻨﻢ و از ﻫﻤﻪ ي آﻧﺎن ﻛﻪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻦ ﺟﻔﺎي ﺑﻲ ﻧﻈﻴﺮ‬
‫ﺳﻜﻮت ﻛﺮده اﻧﺪ ‪ ،‬ﮔﻠﻪ ﻣﻨﺪم‪ . . .‬اﮔﺮ آن روز ﻛﻪ روﺷﻨﻔﻜﺮان ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻋﺼﻤﺖ و ﻋﻠﻢ ﻏﻴﺐ اﺋﻤﻪ را زﻳﺮ ﺳﺌﻮال‬
‫ﺑﺮدﻧﺪ و ﻧﻔﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﭼﻮن ﻏﺪﻳﺮ و ﺷﻬﺎدت ﺣﻀﺮت زﻫﺮا)س( را اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻗﻠﻢ ﻣﻨﺤﺮف زﻳﺎرت ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﺒﻴﺮه را "ﻣﺮاﻣﻨﺎﻣﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﻏﺎﻟﻲ" ﺑﺮﺷﻤﺮدﻧﺪ ﺳﻜﻮت ﻧﻤﻲ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺮوز‬
‫ﺟﺴﺎرت را ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و ﻗﺮآن ﻧﻤﻲ رﺳﺎﻧﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻋﻠﻨﺎً ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ را ﻓﺮدي ﻋﺎﻣﻲ و ﻫﻤﺴﻨﮓ اﻓﺮاد ﺟﺎﻫﻠﻲ ﺑﺪاﻧﻨﺪ‬
‫و ﻗﺮآن ‪ ،‬ﻛﻼم اﻟﻬﻲ را‪ ،‬ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺸﺮي ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ‪ . . .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ادﻋﺎي ﻣﻮﻟﻮي ﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ و ﺑﺮاي او ﺑﻴﺶ‬
‫از ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن ارج و اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﻣﺮادش ﻛﺎﻓﺮ اﺳﺖ"‪.‬‬

‫ارﺗﺪاد و ﺗﻜﻔﻴﺮ ﺟﺰ ﻣﻬﻤﻲ از ﺳﻨﺖ ﻓﻘﻬﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻳﻨﻚ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﻄﺮ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﺳﻨﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮي‬
‫ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺗﻜﻔﻴﺮ و ارﺗﺪاد ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻳﺎﺑﺪ و "روﺷﻨﻔﻜﺮي ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻪ" ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ ي ﻫﺴﺘﻲ ﺑﮕﺬارد‪ .‬اﻳﺮان ﺑﻪ اﻧﺪازه ي‬
‫ﻛﺎﻓﻲ ﻓﻘﻴﻪ ﺑﺮاي ﺗﻜﻔﻴﺮ در اﺧﺘﻴﺎر دارد‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺎ ﻛﻤﺒﻮد "روﺷﻨﻔﻜﺮ ﺣﻮزه ﻋﻤﻮﻣﻲ" اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ آراي ﻧﻮ‪،‬‬
‫ﮔﻔﺖ و ﮔﻮي اﻧﺘﻘﺎدي ﻣﺴﺘﺪل‪ ،‬اراﺋﻪ ي ﻣﺪل ﻫﺎي ﺑﺪﻳﻞ و رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻤﻮﻣﻲ رﻫﺎ از ﺳﻠﻄﻪ ي‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژي و دوﻟﺖ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﮕﺮان ﺣﻔﻆ دﻳﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻳﻦ دﻳﻦ‬
‫وﻋﺪه داده اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻨﺶ را ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺣﻔﻆ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﮕﺮان اﻳﻤﺎن دﻳﻨﺪاراﻧﻴﻢ و ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﺑﺎورﻳﻢ ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎل ﺧﻮد ﺑﺎﻋﺚ زوال دﻳﻨﺪاري دﻳﻨﺪاران ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺼﻔﺎﻧﻪ از ﺧﻮد‬
‫ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎل ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﻋﺚ دﻳﻦ ﮔﺮﻳﺰي و دﻳﻦ ﺳﺘﻴﺰي ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺳﺨﻨﺎن‬

‫‪12‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎﻧﻲ ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﻟﻜﺮﻳﻢ ﺳﺮوش ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮي و ﻣﺼﻄﻔﻲ ﻣﻠﻜﻴﺎن ﻛﻪ ﻗﺮاﺋﺘﻲ اﺧﻼﻗﻲ‪-‬‬
‫ﻣﻌﻨﻮي‪ -‬ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ از دﻳﻦ اراﺋﻪ ﻣﻲ ﻛﻨﻨﺪ؟ ﻳﺎ ﺳﺨﻨﺎن و اﻋﻤﺎل آﻧﺎن ﻛﻪ ﻗﺮاﺋﺘﻲ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﻲ‪ -‬ﺗﻮﺗﺎﻟﻴﺘﺮ از دﻳﻦ اراﺋﻪ ﻣﻲ‬
‫ﻛﻨﻨﺪ]‪[١۵‬؟ ﺳﺨﻦ را ﺑﺎ ﻛﻼم ﻋﻤﻴﻖ ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻲ ﺑﺮم‪:‬‬
‫" ﺑﺪان ﻛﻪ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﻔﻘﺖ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ از ﻏﻴﺮت در راه ﺧﺪا‪ .‬داوود ﻣﻲ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺖ‬
‫اﻟﻤﻘﺪس را ﺑﺴﺎزد‪ .‬آن را ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﺮ ﺑﺎر وﻳﺮان ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻛﺮد ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ او وﺣﻲ‬
‫ﻧﻤﻮد ﻛﻪ ﺧﺎﻧﻪ ي ﻣﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي ﻛﺮده ﺑﺮﭘﺎ ﻧﻤﻲ ﺷﻮد‪ .‬داوود در ﺟﻮاب ﮔﻔﺖ ﻣﮕﺮ ﺧﻮن‬
‫رﻳﺰي ﻣﺎ در راه ﺗﻮ ﻧﺒﻮد؟ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮد ﺑﻠﻲ‪،‬وﻟﻲ ﻣﮕﺮ آﻧﺎن ﺑﻨﺪﮔﺎن ﻣﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ؟ ‪ . . .‬ﻏﺮض از اﻳﻦ ﺣﻜﺎﻳﺖ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎن را ﭘﺎس داﺷﺖ و ﺑﺮﭘﺎ داﺷﺘﻨﺶ ﺑﻬﺘﺮ از وﻳﺮان ﻛﺮدن آن اﺳﺖ"]‪[١۶‬‬
‫‪.‬‬
‫اﻛﺒﺮ ﮔﻨﺠﻲ‪ ٢٢ -‬اﺳﻔﻨﺪ ‪ -٨۶‬ﻛﺎﻧﺎدا)واﺗﺮﻟﻮ(‬

‫ﭘﺎورﻗﻲ ﻫﺎ‪:‬‬
‫‪-١‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺸﺎن دادن ﺻﺪق اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﺟﻤﻴﻊ ﻋﻘﻼ را ﻗﺎﻧﻊ‬
‫ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺤﺎل اﺳﺖ و ﻧﻤﻲ ﺗﻮان ﺻﺪق ﻳﻚ ﻧﻈﺎم اﻋﺘﻘﺎدات دﻳﻨﻲ را ﭼﻨﺎن ﻣﻌﻠﻮم ﻛﺮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ي ﻋﻘﻼ ﻗﺎﻧﻊ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت "اﺛﺒﺎت" ‪"،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺺ" ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ اﻣﺮي را ﻛﺎﻣﻼً اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮي ﭼﻴﺰي را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﻧﺘﻘﺎدي وﻋﺪه ﻧﻤﻲ دﻫﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺻﺤﺖ ﻳﻚ رأي ﺧﺎص و ﻛﺬب ﺳﺎﻳﺮ آرا را ﻗﺎﻃﻌﺎﻧﻪ اﺛﺒﺎت‬
‫ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻫﻴﭻ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻋﻘﻠﻲ ﻣﺤﺮزي ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ دﻳﺪﮔﺎه ﺧﻮد در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺒﻨﺎ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺋﻠﻴﻦ ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﻮد را ﻣﺤﺘﺎج دﻳﺪﮔﺎﻫﻬﺎي رﻗﻴﺐ و ﻃﺮﻓﺪاراﻧﺸﺎن ﻣﻲ داﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺣﺪاﻛﺜﺮي ﭘﻴﺶ ﻓﺮض ﺳﻨﺖ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺧﻮد را دﻳﻦ ﺣﻖ ﺧﻮاﻧﺪن و دﻳﮕﺮ ادﻳﺎن‬
‫را ﻧﺎﺣﻖ ﻳﺎ ﻧﺎﻛﺎﻣﻞ ﺧﻮاﻧﺪن‪ ،‬ﻣﺘﻜﻲ ﺑﺮ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺣﺪاﻛﺜﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬
‫ﺣﺪاﻛﺜﺮي ﺑﺎور دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دﻻﺋﻠﻲ ﺑﺮاي ﺻﺪق ﺑﺎور ﺑﻪ ﺧﺪا‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﺧﺪا ﺑﺎ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﺧﺎص و ﻏﻴﺮه‬
‫اراﺋﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻤﻴﻊ ﻋﻘﻼ را ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ دﻻﺋﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭘﺲ ﺟﺎ ﺑﺮاي ﻧﻈﺮﻳﻪ‬
‫ﻫﺎي رﻗﻴﺐ ﮔﺸﻮده ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺮآن را ﻛﻼم ﺧﺪا ﻣﻲ داﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻈﺮﻳﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻗﺮآن را ﻛﻼم‬
‫ﻣﺤﻤﺪ)ص( ﻣﻲ داﻧﺪ‪ .‬ﻃﺮﻓﺪاران ﻫﺮ ﻳﻚ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﺎت ﺑﺎﻳﺪ دﻻﺋﻞ ﺧﻮد را ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺪارﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﺰاع ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻓﻴﺼﻠﻪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ‬
‫ﺟﻤﻴﻊ ﻋﻘﻼ را ﻗﺎﻧﻊ ﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﺑﺤﺚ ﺣﺎﺿﺮ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻨﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻬﺎ ﺻﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﻲ ﭘﺪﻳﺪه ي وﺣﻲ را‬
‫در ﭼﺎرﭼﻮب آراي اﻟﻮﻳﻦ ﭘﻠﻨﺘﻨﺠﺎ و وﻳﻠﻴﺎم آﻟﺴﺘﻮن ﺑﺎزﺳﺎزي ﻛﺮده اﻧﺪ)رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ رﺳﺎﻟﻪ دﻳﻦ ﺷﻨﺎﺧﺖ‬
‫آرش ﻧﺮاﻗﻲ‪ ،‬ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﻛﻪ در آن وي وﺣﻲ را ﻧﻮﻋﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪ ادراﻛﻲ ﻣﻲ داﻧﺪ ﻛﻪ واﺟﺪ وﺟﻬﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮي و‬
‫ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬او در ﺑﺎزﺳﺎزي اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ از آراي آﻟﺴﺘﻮن‪ ،‬ﺟﺎن ﻫﻴﻚ و ردوﻟﻒ آﺗﻮ ﺑﻬﺮه ﺑﺮده اﺳﺖ(‪.‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﭘﻠﻨﺘﻴﻨﺠﺎ "ﺧﺪا وﺟﻮد دارد" را ﺟﺰو اﻋﺘﻘﺎدات ﭘﺎﻳﻪ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ دﻳﻨﺪاران ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺮاي ﻣﻮﺟﻪ‬
‫ﻛﺮدن آن ﺣﺠﺖ ﻳﺎ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﺮﻳﻪ او ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺴﻲ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﺪ اﻋﺘﻘﺎدات ﺧﻮد را اﻋﺘﻘﺎدي‬
‫واﻗﻌﺎً ﭘﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ .‬آﻟﺴﺘﻮن ﻫﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪ ي ﺧﺪاوﻧﺪ را ادراك ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲ داﻧﺪ و ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻳﻦ ادراك‬
‫را ﺑﺮ اﻟﮕﻮي ﺳﺎﺧﺘﺎر ادراك ﺣﺴﻲ ﺑﺎزﺳﺎزي ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﺪﻟﻲ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪه در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﻣﻲ ﮔﺬارد‪ .‬اﻣﺎ از اﻳﻦ ﻣﺪل ﺑﺮ ﻧﻤﻲ آﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎ‬
‫ﺷﺨﺺ ﺧﺎﺻﻲ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ آﻟﺴﺘﻮن ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،١٠‬ﺻﺺ ‪.٢٢۵-٢٢۴‬‬
‫‪-٣‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،٨‬ص ‪.١٩٨‬‬
‫‪ -۴‬ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻴﺰان‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ ،١۶‬ص ‪. .٣۵۶‬‬
‫‪ -۵‬ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج ‪ ،۴‬ص ‪.٢۶۴‬‬
‫‪-۶‬ﺑﻬﺎاﻟﺪﻳﻦ ﺧﺮﻣﺸﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻗﺮآن و ﺑﺎزﺗﺎب ﻓﺮﻫﻨﮓ زﻣﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪ ﺑﻴﻨﺎت‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،١٣٧۴ ،۵‬ص‪٩١‬‬
‫‪-٧‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص ‪٩۵‬‬
‫‪-٨‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪٩۵‬‬
‫‪-٩‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‬
‫‪-١٠‬ﻣﺘﻦ ﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻳﺮ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﺣﺠﺖ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻼذاﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻳﺐ اﻻﺋﻤﻪ اﻟﻤﻌﺼﻮﻣﻴﻦ آﻗﺎي ﻣﻴﺮزا ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ ﺷﻴﺮازي ﺳﻠﻤﻪ اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻲ‬
‫ﻣﺎ ﻋﻤﻮم اﻫﻞ اﻳﺮان ﻛﻪ ﻣﻬﺠﻮر از وﻃﻦ ﻋﺰﻳﺰ‪ ،‬در ﻣﻤﻠﻚ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ ﻣﺘﻔﺮق ﻫﺴﺘﻴﻢ‪[ . . .‬ﻣﻌﺘﻘﺪﻳﻢ ﻛﻪ[ﺑﺤﻜﻢ ﻫﺮ‬
‫ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﻋﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺮ ذﻣﻪ ي ﻋﻠﻤﺎي دﻳﻦ واﺟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻼﺗﺄﺧﻴﺮ ﻳﻚ ﻣﺠﻠﺲ ﻛﺒﺮاي ﻣﻠﻲ ﺗﺮﺗﻴﺐ‬
‫ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﻣﻮاﻓﻖ اﺻﻮل ﺷﺮع ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﺣﻘﻮق ﻣﻠﺖ و ﺷﺮاﻳﻂ ﺑﻘﺎي دوﻟﺖ را آﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻘﺮر و‬
‫ﻣﺴﺘﺤﻜﻢ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ . . .‬ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺎدر ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻇﺮف ﭼﻨﺪ روز اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎه‬
‫ﻇﻠﻢ را در ﻧﻈﺮ ﻋﺎﻣﻪ ي ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻄﻮري ﻣﻮرد ﻟﻌﻦ و ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻣﺤﻞ ﻧﻔﺮت ﻋﺎم ﺑﺴﺎزﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻴﭻ ﺑﻲ‬
‫دﻳﻦ ﺟﺮﺋﺖ ﻧﻜﻨﺪ ﻧﺰدﻳﻚ ﭼﻨﺎن دﺳﺘﮕﺎه ﻣﻨﻔﻮر ﺑﺮود‪ .‬از ﺑﺮاي ﻋﻠﻤﺎء ﻋﺼﺮ ﭼﻪ اﻓﺘﺨﺎري ﺑﺎﻻﺗﺮ از اﻳﻦ ﻛﻪ‬
‫ﺑﺪون ﺧﻴﭻ ﺧﻮﻧﺮﻳﺰي‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﻮت ﻛﻼم ﺣﻖ‪ ،‬اﻳﻦ دوﻟﺖ اﺳﻼم را از ﭼﻨﮓ اﻳﻦ ﺟﺎﻧﻮران ﻣﻠﺖ ﺧﻮر‪،‬‬
‫ﺧﻼص و آﺋﻴﻦ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ را ﻣﺠﺪداً اﺳﺒﺎب ﺳﻌﺎدت اﻣﻢ روي زﻣﻴﻦ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ . . . .‬از ﻫﻤﺖ اﻳﺸﺎن ﺗﻮﻗﻊ ﻣﺎ‬
‫ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﺎﻻي ﻣﻨﺎﺑﺮ اﺳﻼم‪ ،‬دﺳﺘﮕﺎه ﻇﻠﻢ و ﻣﻌﺎوﻧﺖ و اﻃﺎﻋﺖ ﻇﻠﻢ را ﺟﻬﺮاً و ﺻﺮاﺣﺘﺎً ﻟﻌﻦ و‬
‫ﺗﻜﻔﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ .‬اﻧﻬﺪام ﺑﻨﻴﺎن ﻇﻠﻢ و ﺷﻜﺴﺖ ﺟﻤﻴﻊ زﻧﺠﻴﺮه ﻫﺎي اﺳﺎرت و اﺣﻴﺄ دﻳﻦ و دوﻟﺖ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻮﻗﻮف‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻓﺘﻮاي رﺑﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اي ﻗﺒﻠﻪ ي اﻣﻢ‪ .‬اي ﻣﻼذ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ .‬اي ﻣﺤﻴﻲ ﻣﻠﺖ‪ ،‬اي آﻓﺘﺎب آﺳﻤﺎن‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ‪ ،‬در اﻋﻼم اﻳﻦ ﻓﺘﻮاي ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﭼﻪ ﺗﺄﻣﻞ دارﻳﺪ؟‪ . . .‬روح اﺳﻼم ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﺪاي ﭼﻨﺎن ﻓﺘﻮاي‬
‫ﺣﻴﺎﺗﺒﺨﺶ و ﻣﺎ ﻋﻤﻮم آدﻣﻴﺎن اﻳﺮان ﺑﻪ اﻳﻤﺎن ﭘﺎك و ﺑﻪ ﻗﻮت ﺑﺎﻃﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﻬﻴﺎي اﺟﺮاي ﻫﺮ اﻣﺮ آن ﻋﺮش‬
‫اﻧﻮار ﻫﺪاﻳﺖ‪ ،‬ﻫﺴﺘﻴﻢ")ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺻﺺ ‪١‬و‪٢‬و‪.(٣‬‬
‫‪ -١١‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻠﻜﻢ ﻣﺘﺄﺧﺮ)دوران ﻗﺎﻧﻮن( ﺑﺎ ﻣﻠﻜﻢ ﻣﺘﻘﺪم)ﻣﻠﻜﻢ ﺟﻮان( ﺗﻔﺎوت ﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎر‬
‫دارد‪ .‬ﻣﻠﻜﻢ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺗﺌﻮرﻳﺴﻦ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻓﻘﻬﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ":‬ﻛﺪام اﺣﻤﻖ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮوﻳﻢ‬

‫‪14‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫ﻫﻤﻪ رﺳﻮﻣﺎت و ﻋﺎدات ﺧﺎرﺟﻪ را اﺧﺬ ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ‪ .‬ﺣﺮف ﺟﻤﻴﻊ ارﺑﺎب ﺗﺮﻗﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم دﻳﻦ ﻣﺎ ﻫﻤﺎن‬
‫اﺻﻮل ﺗﺮﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻞ اﻧﺒﻴﺄ ﻣﺘﻔﻘﺎً ﺑﻪ دﻧﻴﺎ اﻋﻼم ﻓﺮﻣﻮده اﻧﺪ و دﻳﮕﺮان اﺳﺒﺎب اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺘﻪ‬
‫اﻧﺪ")روزﻧﺎﻣﻪ ﻗﺎﻧﻮن ‪ ،‬ﺑﻪ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﻤﺎ ﻧﺎﻃﻖ‪ ،‬اﻣﻴﺮ ﻛﺒﻴﺮ(‪" .‬در دﻧﻴﺎ ﻫﻴﭻ ﻧﻈﻢ و ﺣﻜﻤﺘﻲ ﻧﻤﻲ ﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدي‬
‫آن ﻳﺎ در ﻗﺮآن ﻳﺎ در اﻗﻮال اﺋﻤﻪ ﻳﺎ در آن درﻳﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﻼم ﻛﻪ ﻣﺎ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻲ ﮔﻮﺋﻴﻢ و ﺣﺪود و وﺳﻌﺖ‬
‫آن ﺧﺎرج از ﺗﺼﻮر ﺷﻤﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺻﺮﻳﺢ ﻣﻌﻴﻦ ﻧﺸﺪه ﺑﺎﺷﺪ")ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪،٣۶‬ﺻﺺ‪" .(۴-٣‬ﺳﺎﻳﺮ دول‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻋﻈﻢ ﺧﻮد را از اﺻﻮل اﺳﻼم اﺧﺬ ﻛﺮده اﻧﺪ")ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،۵‬ص‪" .(٢‬آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ و آن اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ‬
‫ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ و ﺣﻜﻤﺎ ﺑﻪ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﻳﺎد داده اﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺧﻴﻠﻲ ﺻﺤﻴﺢ و ﻛﺎﻓﻲ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ")ﻗﺎﻧﻮن‪،‬‬
‫ﺷﻤﺎره‪،۶‬ص‪" .(١‬اﺳﻼم ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺠﻤﻊ ﻗﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻬﻲ و آدﻣﻴﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﺟﺮاي آن ﻗﻮاﻧﻴﻦ")ﻗﺎﻧﻮن‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪.(١٠‬‬
‫"آرزوي ﻣﺎ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ روﺳﺎي دﻳﻦ و ﻓﻀﻼ ﺟﻤﻊ ﺑﺸﻮﻧﺪ و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﺠﺮا ﺑﺪارﻧﺪ")ﺷﻤﺎره ‪ ،٧‬ص ‪" .(٢‬ﺳﺒﺐ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺼﺎﺋﺐ اﻳﺮان از ﻋﺪم اﺟﺮاي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺪا اﺳﺖ و‬
‫اﺳﺘﺨﻼص اﻳﻦ ﻣﻠﻚ ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻣﮕﺮ ﺑﺎ اﺟﺮاي اﺣﻜﺎم اﻟﻬﻲ‪ . . .‬ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ ﻛﻪ اﺣﻜﺎم ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺪا‬
‫را از ﻛﺪام ﺧﺰاﻧﻪ ي ﻏﻴﺐ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ و اﺟﺮاي آن اﺣﻜﺎم را ﺑﻪ ﻛﺮاﻣﺖ ﭼﻪ ﺗﺪﺑﻴﺮ در اﻳﻦ ﻣﻠﻚ ﻣﻘﺮر ﻧﻤﺎﺋﻴﻢ؟‬
‫ﺑﻪ ﻳﻚ زﺑﺎن اﻟﻬﺎم ﻧﺸﺎن اﻳﻦ ﻃﻮر ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ‪ :‬اﻛﻤﻞ ﺗﺪاﺑﻴﺮ و ﻣﻨﺒﻊ ﺟﻤﻴﻊ ﻓﻴﻮض ﻫﺴﺘﻲ در ﺧﺮاﻧﻪ ي ﺷﺮﻳﻌﺖ‬
‫اﺳﻼم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﻗﻲ ﺑﻨﻲ آدم در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻛﻪ ﻇﻬﻮر ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ از ﭘﺮﺗﻮ ﻣﻌﺮﻓﺖ اﺳﻼم اﺳﺖ")ﺷﻤﺎره‬
‫‪ ،٩‬ص‪" .(١‬در ﻫﺮ وﻻﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻣﺠﺘﻬﺪ ﺷﻬﺮ ﻳﺎ اﻣﺎم ﻣﺤﻠﻪ را اﻣﻴﻦ ﺧﻮد ﻗﺮار ﺑﺪﻫﻴﺪ")ﺷﻤﺎره ‪،١١‬‬
‫ﺻﺺ‪٢‬و‪" .(۴‬رﺋﻴﺲ روﺣﺎﻧﻲ ﻣﻠﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﺷﺎه ﺑﺎﺷﺪ‪ . . .‬ﭼﺮا ﺑﺎﻳﺪ اﻣﺎم ﺷﺮﻋﻲ اﻣﺖ ﺧﺪا‪ ،‬ﻓﺎﻳﻖ ﺑﺮ‬
‫ﺟﻤﻴﻊ اﻣﺮاي ﻋﺮﻓﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ")ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪ ،‬ص‪" .(٣‬ﻣﻮاﻓﻖ دﻳﻦ ﻣﺎ ﻛﻞ ﻣﻌﺮف ﻋﺎﻟﻢ در ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‬
‫ﺟﻤﻊ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﻻﻣﺤﺎﻟﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻤﺎي اﺳﻼم ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ . . .‬ﻓﻀﻼي ﻣﻠﺖ ﺟﻤﻊ ﻣﻲ‬
‫ﺷﻮﻧﺪ و ﻣﻮاﻓﻖ ﻳﻚ ﻗﺎﻧﻮن ﺷﺮﻋﻲ از ﻣﻴﺎن اوﻟﻴﺄ اﺳﻼم‪ ،‬اﻋﻠﻢ و اﻓﻀﻞ و اﻋﺪل را رﺋﻴﺲ ﻗﺮار ﻣﻲ‬
‫دﻫﻨﺪ")ﺷﻤﺎره ﺑﻴﺴﺖ و ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﺻﺺ‪ .(۴-٣‬ﻣﻠﻜﻢ در ﭘﻲ اﻳﺠﺎد دوﻟﺖ ﺷﺮﻋﻲ ﺑﻪ رﻳﺎﺳﺖ ﻣﺠﺘﻬﺪﻳﻦ ﺑﻮد و ﻣﻲ‬
‫ﮔﻔﺖ"اﻣﺎم ﺷﺮﻋﻲ اﻣﺖ" ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻫﺮ ﺷﺎه و "ﻓﺎﺋﻖ ﺑﺮ ﺟﻤﻴﻊ اﻣﺮأ ﻋﺮﻓﻲ" ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ‬
‫را دوز و ﻛﻠﻚ و اﺳﺘﻔﺎده اﺑﺰاري ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎ آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ي او ﺑﺎ ﻳﻚ ﻧﺸﺮﻳﻪ‬
‫اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ زﺑﺎن در ﺳﺎل ‪ ١٨٩۶‬ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد ﻛﻪ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﺪ‪":‬ﻣﺎ ﭘﺬﻳﺮاي ﺗﻨﻈﻴﻤﺎت و‬
‫اﺻﻼﺣﺎت ﻏﺮﺑﻲ و ﺗﻤﺪن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺎﺷﺪ"‪ .‬رﺟﻮع ﺷﻮد ﺑﻪ‪:‬‬
‫‪H. R. Haweis, “Talk With A Persian Statesman”,‬‬
‫‪The Contemporary Review. no. 367. July 1896. P. 76.‬‬

‫‪ -١٢‬ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬ﻏﺮب زدﮔﻲ‪،‬ﻧﺸﺮ ﺟﺎﻣﻪ دران‪ ،‬ﺻﺺ ‪.۶٢-۶١‬‬

‫‪ -١٣‬ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان‪ ،‬ص‪.٢٧١‬‬
‫‪-١۴‬ﺟﻼل آل اﺣﻤﺪ‪ ،‬در ﺧﺪﻣﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ روﺷﻨﻔﻜﺮان‪.١٧٣-١٧١،‬‬
‫‪-١۵‬آراي ﻧﻮاﻧﺪﻳﺸﺎن دﻳﻨﻲ را ﻃﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ ي ﺑﻠﻨﺪي ﮔﺰارش و ﻧﻘﺪ ﻛﺮده ام‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺰودي ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺧﻮاﻫﺪ‬
‫ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬

‫‪-١۶‬ﻣﺤﻲ اﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻓﺼﻮص اﻟﺤﻜﻢ‪،‬ﻓﺺ ﻫﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻓﺺ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻔﺴﻴﻪ در ﻛﻠﻤﺎت ﻳﻮﻧﺴﻴﻪ ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ‬
‫اﺑﻮاﻟﻌﻼء ﻋﻔﻴﻔﻲ‪ ،‬ص ‪.١۶٧‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪Akbar Ganji Roshanfikri-e-Faghihaneh‬‬ ‫‪www.nilgoon.org‬‬