HUMANIZMI NE SHQIPERI

Punoi: Enea PELIVANI TETOR 2013

Humanizmi
Humanizmi (lat. humanitas - njerzia) sht nj filosofi etike dhe nj botkuptim, q drejtohet nga interesat, vlerat dhe dinjiteti n veanti t njerzve. Ai bazohet nga thirrja e cilsive botrore njerzore, veanrisht arsyes, historis s prbashkt, prvojs dhe besimit. Toleranca (durueshmria), paqja dhe liria e ndrgjegjes jan parimet m t rndsishme pr jetesn e prbashkt njerzore.

Parahumanizmi
M par jeta e njeriut ishte nn ndikimin e fes kristiane. Kisha kishte autoritet mbi do gj : mbi shkencn, artin dhe vete jetn e njeriut. Ajo dhe librat e shenjte u msonin besimtareve se do gj, lufta smundja, fatkeqsit e natyrs dhe gzimet e jets, pra e mira dhe e keqja vinin nga dshira e Zotit. Jeta e vrtete sht ajo qiellore dhe jo jeta n tok.

Humanizmi Europian
Shoqria evropiane filloi t ndryshoj q n shekullin XIV. Kto ndryshime u bn m t mdha e t thella n shekujt XV-XVI. Shkrimtaret e mendimtart e shekullit XIV filluan t shkputen nga kto msime. Ata studiuan artin dhe kulturn e vjetr greke e romake. Ky qytetrim vlersonte jetn toksore dhe bukurit e saj, si dhe njeriun me aftesite e tij mendore e fizike. Kjo kultur e re u quajt letrsi humane prandaj shkrimtaret, artistet e mendimtart q studionin veprat e klasikeve dhe gjuhen greke e latine u quajtn humaniste dhe i gjith shekulli XIV u quajt periudha e humanizmit.

Humanizmi Europian
Humanizmi i organizon frontet e aksionit n fushat: e puns, banimit, sindikats, politiks, dhe kulturs me qllim q t marr pak e nga pak karakterin e nj lvizjeje t vrtet, q vepron n t gjitha aspektet e jets shoqrore. Sipas ksaj mnyre veprimi, krijohen kushtet pr t integruar edhe forca t ndryshme, grupe dhe individ progresist, pa lejuar q kta t humbasin identitetin dhe karakteristikat e tyre t veanta. Qllimi i ksaj lvizjeje sht t nxis bashkimin e forcave t afta pr t ndikuar prher e m tepr mbi shtresat e gjra t popullsis, dhe duke orientuar me aksionin e saj, transformimin shoqror.

6 Manifestet e humanizmit
E para: Humanistt fetar prshkruajn gjithsin si vet-ekzistuese e jo t krijuar, E dyta: Humanizmi beson se njeriu sht pjes e natyrs dhe se ai sht shfaqur si rezultat i nj procesi t vazhduar, E treta: Duke mbajtur nj pikpamje organike mbi jetn, humanistt konstatojn se duhet mohuar dualizmi tradicional i mendjes dhe trupit.

6 Manifestet e humanizmit
E katrta: Humanizmi pranon se kultura dhe civilizimi fetar i njeriut, si sht prshkruar qart n antropologji dhe histori, jan produkte t zhvillimit gradual pr shkak t bashkveprimit me ambientin e tij natyror dhe me trashgimin e tij shoqrore. Personi i lindur n nj kultur t caktuar sht formuar kryesisht nga ajo kultur. E pesta: Humanizmi pohon se natyra e universit e shpjeguar nga shkenca bashkkohore e bn t papranueshme do garanc mbinatyrore apo kosmike t vlerave njerzore... E gjashta: Jemi t bindur se ka kaluar koha e teizmit, deizmit, modernizmit dhe variateteve t ndryshme t "mendimit t ri".

FILLIMET E HUMANIZMIT NE SHQIPERI

Ne shekullin e 14 ne Shqiperi kishte nje zhvillim te mire ekonomik,kjo beri qe rinia shqiptare te shkollohet ne shume qendra te zhvilluara te Europes, sic ishte Venediku, Padova dhe Dubrovniku ndersa ne shekulline 15 ketji zhvillimi iu nderpre hovi per arsye te lufterave te shumta dhe te ashperta me turqit. Pas vdekjes se Skenderbeut vendi u shkaterrua tersisht; osmanet dogjen, rrenuan dhe bene masakra ne trojet shqiptare, rrezuan kishat, monumente kulturore, dhe cdo gje qe ishte lidhur me unin tone shqiptar.

HUMANIZMI SHQIPETAR
Te gjitha dokumentat kishtare,arkivat, veprat letrare nuk mund ti shpetonin rrebeshitturk, ndersa gjate kesaj kohe as qe mund te behej fjale per zhvillimin letrar brenda kufijve te Shqiperise. Jashte vendit pozita ishte me e favorshme.

ANDREA ALEKSI
Durrsaku Andrea Aleksi (1420-1405) ishte skulptor i famshem. Ai ishte shkolluar ne Dalmaci dhe ne Itali ku gjendet dhe sot eshte vepra e ti me e rendesishme AltareAlbanese

GJON GUZALLI

Gjon Gazulli jetoi nga gjysma e pare e shekullit 15 deri ne gjysmen e dyte te shekullit te 15. Ai ishte njeri me horizont te gjere te diturise dhe kultures dhe i ngarkuar me shume misione politike per te miren e atdheut.

LEONIK TOMEO

Leonik Tomeo (14561531) Lindi ne Venedik dhe u shkollua ne Venedik dhe Padove, ishte njohes i mire i trashigimise letrare dhe filozofike ne gjuhen latine.

MARIN BQIKENI
Marin Bqikeni (1428-1526) Lindi ne Shkoder, dhe me pushtimin e Shkodres me 1478 u shperngul ne Itali ku studioi letersi dhe per 10 vjet me radhe ishte drejtor i shkolles se larte ne Dubrovnik, pastaj me 1509 ishte profesor ne Universitetin e Padoves. Pas vdekjes se tij la pas vete disa ligjerata qe benin fjale per fatin e atdheut te tij, e posacerisht Shkodres.

MARIN BARLETI
Marin Barleti (lat. Marinus Barletius, it.: Marino Barlezio ; rreth 1460 Shkodr - 1512-1513) ishte humanist i shquar, historian, i pari autor i njohur dhe nj nga m t mdhenjt e letrsis s vjetr shqiptare, teolog dhe prift katolik. Pr jetn e tij dihet fort pak. Fare i ri, m 1478, mori pjes me arm n luftn pr rrethimin e par nga i forcave osmane.

MARIN BARLETI
Heroizmi i bashkatdhetarve i mbeti n sy e n mendje, derisa e prjetsoi n veprat e tij historike kushtuar luftrave pr t mbrojtur atdheun "nga kujtimi i t cilit,- shkruan ai,- tani prtrihem si pr mrekulli, por edhe pr t cilin s'mund t shkruaj pa lot n sy". Rnia e Shkodrs, q ishte nj nga kalat e fundit t qndress shqiptare pas vdekjes s Sknderbeut, e detyroi Barletin, si shum t tjer, t mrgonte n Venedik me 1504.

MARIN BARLETI (vepra)

Pavarsisht nga nj varg dobsish q jan karakteristike n prgjithsi pr historiografin humaniste, si sht fryma panegjirike, fjalimet ekzaltuese q u vihen n goj heronjve, imitimi i autorve klasik deri n hollsit, pavarsisht nga pasaktsit kronologjike dhe mungesa e t dhnave pr faza e ngjarje t tra, veprat e Marin Barletit qndrojn si nj burim i dors s par e t pazvendsueshmt pr historin e shek.XV t Shqipris, si dhe t Evrops Juglindore.

MARIN BARLETI (vepra)

Krahasimi me t dhnat dokumentare q kemi n dor sot, na jep t drejt t themi se nuk qndrojn kurrsesi vlersimet negative t bra n t kaluarn pr vlern e Marin Barleti si burim. Koncepti i lart i Marin Barletit pr historin e vrteton at si nj mendimtar t shquar, tek i cili kleriku zhduket prapa humanistit; historia pr t ishte fryt i veprimit t njerzve dhe jo t fuqive hyjnore.

Veprat e Marin Barletit

"Rrethimi i Shkodrs" (De obsidione Scodrensi, Venedik 1504) jep historin dramatike t lufts pr jet a vdekje t banorve t qytetit t rrethuar pr nj vit nga osmant n vitin 147879. I mbshtetur n shnimet e kujtimet e veta si dhe t pjesmarrsve t tjer, libri jep nj tregim t sakt t ngjarjeve politikeushtarake, por sidomos t aspektit t brendshm, t vetdijes s lart patriotike t banorve t qytetit. Shkruar n latinisht dhe e botuar n Rom rreth viteve 1508-10.

"Historia e jets dhe e bmave t Sknderbeut"

"Historia e jets dhe e bmave t
Sknderbeut" (Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi, Rom midis 1508 dhe 1510). sht vepra madhore e Marin Barletit. Ajo e tregon autorin si nj shkrimtar t nivelit t lart dhe si historian q prpiqet t ndrtoj kuadrin e sakt t jets s heroit dhe, me gjith vshtirsit objektive pr t siguruar burimet, jep njohuri t gjera pr 'ka ngjar n shek.XV dhe far zhvillimi ka pasur n at koh shoqria jon, fshatarsia shqiptare, jo vetm nga ana historike, por edhe nga ana kulturore, ekonomike dhe drejtime t tjera.

"Historia e jets dhe e bmave t Sknderbeut"

Autori mbron t drejtn e nj populli pr t jetuar i lir, himnizon njeriun dhe forcn e tij, heroizmin njerzor dhe dashurin e natyrshme pr trojet e t parve. Duke qen nj vepr historike, libri i Barletit ka rndsin pr t dhnat dhe faktet q sjell. Pa kt vepr historiografis pr Sknderbeun do t'i mungonin burimet e para, q e kan ushqyer dhe vazhdojn t'a ushqejn edhe sot.

Faleminderit!