T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS













ARMR MAKNELERNDEK PROGRAM KLT
MEKANZMALARININ NCELENMES VE TASARIMI








Kadri AKALI





Danman:Prof. Dr. Gabil ABDULLA









YKSEK LSANS TEZ
TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI
ISPARTA 2010






i

NDEKLER
Sayfa
NDEKLER ............................................................................................................. i
ZET .......................................................................................................................... iii
ABSTRACT ................................................................................................................ iv
TEEKKR ................................................................................................................. v
EKLLER DZN ..................................................................................................... vi
ZELGELER DZN ............................................................................................... ix
SMGELER DZN .................................................................................................... x
1.GR ........................................................................................................................ 1
1.1. Dokuma lemi ...................................................................................................... 2
1.1.1. Azlk ama .................................................................................................................. 3
1.1.2. Atk atma ........................................................................................................................ 3
1.1.3. Tefeleme ........................................................................................................................ 4
1.1.4. Kuma ekme ilemi ...................................................................................................... 4
1.1.5. zg salma ilemi ........................................................................................................ 5
1.2. Azlk Geometrisi ve Azlk Tipleri .................................................................. 5
1. 3. Azlk Ama Mekanizmalar ............................................................................ 10
1.3.1. Kaml azlk ama mekanizmalar .............................................................................. 10
1.3.1.1. Negatif kaml azlk ama mekanizmalar............................................................... 11
1.3.1.2. Pozitif kaml azlk ama mekanizmalar ................................................................ 14
1.3.2. Jakarl azlk ama mekanizmalar ............................................................................. 16
1.3.2.1. Tek stroklu tek silindirli jakar mekanizmalar .......................................................... 16
1.3.2.2. ift stroklu ve tek silindirli jakar mekanizmalar ..................................................... 18
1.3.2.3. ift stroklu ve ift silindirli jakar mekanizmalar ..................................................... 20
1.3.2.4. ift stroklu mekanik kontroll jakar mekanizmalar ................................................ 21
1.3.2.5. ift stroklu elektronik kontroll jakar mekanizmalar .............................................. 23
1.3.3. Armrl Azlk Ama Sistemleri ............................................................................... 24
1.3.3.1. Pozitif armr mekanizmalar ..................................................................................... 27
1.3.3.2. Negatif armr mekanizmalar ................................................................................... 34
1.3.3.3. Rotatif armr mekanizmalar .................................................................................... 38
1.3.3.4. erevelerin ayr motorlar tarafndan tahrik edildii elektronik sistemler ............... 44
ii

1. 4. Armrlerde Kullanlan Programlama Mekanizmalar ....................................... 46

2. KAYNAK ZETLER .......................................................................................... 52
3. MATERYAL VE YNTEM ................................................................................. 59
3.1. Tasarm Parametreleri ......................................................................................... 59
3.1.1. Azln geometrik hesab .......................................................................................... 59
3.1.2. Zamanlama diyagram ................................................................................................. 60
3.1.3. Kam profillerinin aratrlmas ..................................................................................... 63
3.1.4. erevelerin hareket kanunlar .................................................................................... 69
3.1.4.1. erevelerin sinzoidal yer deitirme kanunu ........................................................ 70
3.1.4.2. erevelerin parabolik yer deitirme kanunu ......................................................... 72
3.1.4.3. erevelerin kombine edilmi yer deitirme kanunu .............................................. 74
3.2. Klasik Programlama Mekanizmasnn alma Prensibinin ncelenmesi .......... 78
4. ARATIRMA BULGULARI ................................................................................ 80
4.1. Yeni Armr Tasarm .......................................................................................... 80
4.1.1. Yeni armr mekanizmasnn program okuma ve uygulama nitesi ............................. 82
4.1.2. Yeni armrn pnmatik piston mekanizmasnn incelenmesi ..................................... 84
4.1.3. Yeni armrn kam mekanizmasnn sentezi ve tasarm .............................................. 84
4.1.3.1. Kam profilinin elde edilmesi ..................................................................................... 89
4.1.3.2. Mekanizmann serbestlik derecesinin tayini ............................................................. 93
4.1.3.3. Mekanizmann konum analizi ................................................................................... 93
4.2. Mekanizmann deney setinin incelenmesi .......................................................... 95
5. TARTIMA VE SONU .................................................................................... 105
6. KAYNAKLAR .................................................................................................... 107
EKLER..109
ZGEM..114

iii

ZET
Yksek Lisans Tezi
ARMR MAKNELERNDEK PROGRAM KLT
MEKANZMALARININ NCELENMES VE TASARIMI
Kadri AKALI
Sleyman Demirel niversitesi
Fen Bilimleri Enstits
Tekstil Mhendislii Anabilim Dal
Danman: Prof. Dr. Gabil ABDULLA
Bu almada, dokuma makinelerinde kullanlan azlk ama mekanizmalarnn
incelenmesi ve azlk ama sistemlerinden armrl mekanizmalarda kullanlan
program-kilit mekanizmalarnn aratrlmas yaplmtr. Yaplan literatr ve patent
aratrmalar sonucunda dokuma makinelerinde kullanlmas uygun yeni bir armr
tasarm yaplmtr.
Dokuma makinelerinde kullanlan azlk ama mekanizmalar eittirler ve
bunlar kaml azlk ama mekanizmalar, armrl azlk ama mekanizmalar ve
jakarl azlk ama mekanizmalardr.
Yaplan aratrmalar sonucunda gnmz modern dokuma makinelerinde armrl
azlk ama mekanizmalarnn yaygn olarak kullanld sonucu elde edilmitir.
Armrler dokuma makinelerinde program hareketinin erevelere ulamas iin
kullanlrlar. Armr mekanizmalar negatif, pozitif ve rotatif olarak
snflandrlmaktadrlar ve bu armrler mekanik ve elektronik olabilmektedirler.
Sleyman Demirel niversitesi Tekstil Mhendislii Blmnde tasarlanan ve yeni
armr mekanizmas ile yerli tekstil makineleri imalatna katkda bulunulmas
amalanmtr.
Anahtar Kelimeler: Dokuma makinesi, azlk ama, armr, program-kilit
mekanizmas
2010, 113 sayfa
iv

ABSTRACT
M.Sc.Thesis
INVESTIGATION AND DESIGN OF PROGRAMMING LOCKING
MECHANISM IN DOBBIES
Kadri AKALI
Sleyman Demirel University
Graduate School of Applied and Natural Sciences
Textile Department
Supervisor: Prof. Dr. Gabil ABDULLA

In this study was performed, the examination of shedding mechanisms, which used
in weaving machine, and the investigation of the programming-lock mechanisms of
dobbies. The new dobby mechanism was designed after the literature and patent
works.
Shedding motion is one of the basic motions on weaving machine. The three main
types of Shedding mechanism are cam shedding mechanism, dobby shedding
mechanism and jacquard shedding mechanism.
Literature works about dobbies have shown that mostly preferred dobby mechanisms
on modern looms are rotary dobbies that equipped to maintain open type of
shedding. Dobby is used to obtain different size patterns in looms and this
mechanism transmits the programmed movement to frames. Dobby mechanisms are
classified as negative, positive and rotary dobbies and they can be mechanical or
electronic.
The new dobby mechanism, which was designed in Textile Engineering Department
of Sleyman Demirel University, intended to increase interest in this subject the
textile sector and aimed to contribute to the local machine manufacturing.
Keywords: Weaving machine, shedding, dobby, programming-lock mechanism
2010, 113 pages
v

TEEKKR
Tez almas iin beni ynlendiren, karlatm tm zorluklar bilgi ve tecrbesi ile
amamda yardmc olan deerli Danman Hocam Prof. Dr. Gabil ABDULLAa
teekkrlerimi sunarm. almam srasnda yardmlarn benden esirgemeyen
Sleyman Demirel niversitesi Tekstil Laboratuar alanlarna, blmmzn
deerli hoca ve aratrma grevlilerine teekkr ederim.
1967-YL-09 Numaral proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Sleyman Demirel
niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Ynetim Birimi Bakanlna teekkr
ederim.
Tezimin her aamasnda beni yalnz brakmayan, baarmn asl mimar ailem ve
Ayegl CESURa sonsuz sevgi ve sayglarm sunarm.
Kadri AKALI
ISPARTA,2010











vi

EKLLER DZN
ekil 1.1. Dokuma makinesinin temel ematik grn ............................................ 2
ekil 1.2. Dokuma makinesinde azlk oluumu ........................................................ 6
ekil 1.3. Azln geometrik formuna gre azlk eitleri ..................................... 7
ekil 1.4. Dzensiz (Kirli) azlk ............................................................................... 8
ekil 1.5. Yar dzenli azlk ...................................................................................... 9
ekil 1.6. Dzenli (Temiz) azlk ............................................................................. 10
ekil 1.7. Baml hareketli negatif kaml azlk ama mekanizmas ...................... 11
ekil 1.8. Bamsz hareketli negatif kaml azlk ama mekanizmas .................... 12
ekil 1.9. st basz kaml azlk ama mekanizmas ............................................. 13
ekil 1.10. Kam izleyicisi rnei ............................................................................... 14
ekil 1.11. Kapal pozitif kaml azlk ama mekanizmas ..................................... 15
ekil 1.12. Kapal pozitif ift kaml azlk ama mekanizmas ................................ 15
ekil 1.13. Eksantrikli ve kollu azlk ama mekanizmalar .................................... 16
ekil 1.14. Tek stroklu tek silindirli jakar mekanizmas ............................................ 17
ekil 1.15. ift stroklu tek silindirli jakar mekanizmas ............................................ 19
ekil 1.16. ift stroklu ift silindirli jakar mekanizmas ........................................... 20
ekil 1.17. ift stroklu mekanik kontroll jakar mekanizmas .................................. 22
ekil 1.18. ift stroklu elektronik kontroll jakar ..................................................... 23
ekil 1.19. Pozitif armr mekanizmasnn alma prensibi ...................................... 28
ekil 1.20. Tek stroklu mekanik kontroll pozitif armr ......................................... 29
ekil 1.21. Tek stroklu elektronik kontroll pozitif armr mekanizmas .................. 30
ekil 1.22. SKN armrnn kinematik emas .......................................................... 31
ekil 1.23. Staubli 2232 pozitif armr kinematik emas ........................................ 32
ekil 1.24. Knowless Armr .................................................................................... 33
ekil 1.25. ift stroklu ak azlk oluturan negatif armr ..................................... 35
ekil 1.26. Staubli mekanik kontroll ve elektronik kontroll negatif armrleri ...... 36
ekil 1.27. Muratec pnmatik seme mekanizmal negatif armr ............................. 37
ekil 1.28. Rotatif armr mekanizmas ...................................................................... 39
ekil 1.29. Rotatif armr makinesinin alma prensibi ............................................ 40
ekil 1.30. Fimtextile RD 3000 elektronik kontroll rotatif armr ........................... 41
ekil 1.31. Staubli 2668 rotatif armr ...................................................................... 42
vii

ekil 1.32. Tsudokoma elektronik kontroll azlk ama mekanizmas .................. 44

ekil 1.33. Toyoda azlk ama mekanizmas .......................................................... 45
ekil 1.34. Zincirli kaml ve zincirli halkal seim mekanizmalar ........................... 46
ekil 1.35. Bantl ve diskli seim mekanizmalar ...................................................... 47
ekil 1.36. Staubli armr programlama sistemi ......................................................... 49
ekil 1.37. Program okuma nitesi ............................................................................ 50
ekil 2.1. 5.018.556 patent numaral program kilit mekanizmas tasarm ................ 53
ekil 2.2. 5.259.419 patent numaral anahtar kol mekanizmas tasarm ................... 54
ekil 2.3. WO 2004/057075 patent numaral program-kilit mekanizmas tasarm .. 55
ekil 2.4. WO 2007/099083 patent numaral kilit srgs tasarm .......................... 56
ekil 3.1. erevelerin yer deitirme mesafeleri ..................................................... 60
ekil 3.2. rnek dokuma rg raporu ve zamanlama diyagram ............................... 62
ekil 3.3. Kam profili ................................................................................................. 63
ekil 3.4. Drt devirli kam profilleri .......................................................................... 64
ekil 3.5. Be devirli kam profilleri ........................................................................... 64
ekil 3.6. Alt devirli kam profilleri ........................................................................... 65
ekil 3.7. Yedi devirli kam profilleri ......................................................................... 66
ekil 3.8. Sekiz devirli kam profilleri ........................................................................ 67
ekil 3.9. Alt ereveye sahip dokuma kam profil seimi ........................................ 68
ekil 3.10. Baml hareketli erevelerin sinzoidal hareket kanunu ...................... 71
ekil 3.11. Baml hareketli erevelerin parabolik hareket kanunu ....................... 72
ekil 3.12. Baml hareketli erevelerin kombineli hareket kanunu ...................... 74
ekil 3.13. erevelerin kombineli hareket kanunu .................................................. 77
ekil 3.14. Klasik rotatif armrn alma prensibi ................................................... 79
ekil 4.1. Yeni armr mekanizmasnn alma prensibi ........................................... 81
ekil.4.2. Yeni armr mekanizmasnn program okuma ve uygulama nitesi .......... 82
ekil 4.3. Valf ve piston balant emas ................................................................... 84
ekil 4.4. Geometrik azlk hesab ........................................................................... 89
ekil 4.5. Hareket Diyagramlar................................................................................. 91
ekil 4.6. Kam eldesi ................................................................................................. 92
ekil 4.7. Serbestlik derecesinin hesaplanmas .......................................................... 93
ekil 4.8. Mekanizmann konum analizi .................................................................... 94
viii

ekil 4.9. Deney setinin genel grnts ................................................................... 95

ekil 4.10. Mekanizma desen kontrol sistemi ............................................................ 96
ekil 4.11. ereve hareket program diski ................................................................ 97
ekil 4.12. Mekanizmann elektrik kontrol panosu ................................................... 98
ekil 4.13. Elektronik valf ......................................................................................... 98
ekil 4.14. Pnmatik silindirin hareket gvdesine montaj grn ......................... 99
ekil 4.15. Pnmatik pistonun grnts .................................................................. 99
ekil 4.16. Kamn gvdeye yerleim grnts ...................................................... 100
ekil 4.17. Kam yollarnn grnts ...................................................................... 101
ekil 4.18. Kam izleyicisinin grnts .................................................................. 102
ekil 4.19. Hareket iletim ksmnn grn .......................................................... 103
ekil 4.20. Hareket iletim ksmnn grn .......................................................... 103














ix

ZELGELER DZN
izelge 3.1. Szer dokuma makinesi zamanlama diyagram.61
izelge 3.2. Bezaya dokuma iin zamanlama diyagram61



















x

SMGELER DZN
v
p
: Pnmatik piston hz
H
P
: Ktle ak
p : Piston hava younluu
A
S
: Piston silindir alan
p
ss
: Sistem hava basnc
R : Hava sabiti
T : Kelvin cinsinden scaklk
F

: Sistem alma kuvveti

A
B
: Hava borusu alan

SS
: Sistem direnci

B
: Sistem vana direnci

v
: Sistem valf direnci
z : Gaz diren katsays

: Boru przll
[
bc
: erevelerin ana mile gre bekleme as
[
bk
: erevelerin kam miline gre bekleme as
[

: erevelerin ana mil ve kam miline gre ykselme as

[

: erevelerin ana mil ve kam miline gre ini as

t
bc
: erevelerin bekleme sresi
t

: erevelerin ykselme sresi

H
i
: iinci erevesinin yer deitirmesi
h
i
: zg ipliklerinin kuma izgisinden hesaplanan yer deitirmesi
: Gc gznn ykseklii
S
t
: Tefe tarann yer deitirmesi
xi

c : Taran yatay dzlemde genilii

d : Tefenin geri durumunda tarakla birinci ereve arasnda olan uzakl
k : ereve says
t : ereveler aras uzaklk
: Azlk as

1.GR
Tekstil, insanlarn temel ihtiyalarnn biri olan rtnme ihtiyacn karlad ve
ok farkl kullanm alanlarna (teknik tekstiller ve akll tekstiller) sahip olduu iin
hem lkemiz hem de dnya iin son derece nemli bir sektr, sanat ve bilim daldr.
nceleri post ve krkle balayan bu teknik daha sonra kendini kumaa brakmtr.
nsanlar nceleri kendilerini zor yaam artlarndan, scaktan, souktan veya bunun
gibi etkilerden korumak istemiler sonralar ise sosyal statkolarn, dini inanlarn
vurgulamak iin giyinmilerdir. Gnmzde de hala ayn sebepler geerlidir.
Kuma bir dzlemde yerlemi iki iplik sisteminin, zg ve atk ipliklerinin
dokunmas sonucu elde edilir. Kuma retimi hasr dokunmasndan esinlenerek
balatlmtr. Dokuma makineleri ile ilgili bilgilere milattan nceki yllarda da
rastlanlmaktadr.
Azlk ama mekanizmalarnn milattan sonra 3. yzylda icadndan sonra dokuma
makineleri daha yaygn olmaya balamtr. zg ipliklerinin gruplar halinde
erevelerle idare edilmesi ve iki erevenin baml olarak hareket ettirilmesi
verimliliin artmasna ve retim maliyetinin byk lde azalmasna getirdi.
erevelerin ayakla idare edilmesi ve tefeye salnm hareketinin verilmesinin
uygulanmas ile yar-mekanik dokuma makinesi gelimi oldu. Ancak atk ipliinin
el ile verilmesi nedeniyle kuma genilii insan kolunun imkan verdiinden fazla
deildi. Geni kumalarn dokunmas gerektiinde atk ipliinin verilmesi ilemini
iki ii stlenirdi.
Dokuma makinelerinde makine randmanna ve kuman kalitesine etki eden en
nemli faktrler; azlk geometrisi, azlk oluumu ve zglerin bu azlktaki
hareketleridir. Dokuma konstrksiyonuna uygun olmayan bir geometride alan
azlk veya azlk oluumu zg ipliklerinin fazladan gerilmesine sebep
olmaktadr. Bu gerilim sonucunda zgler sk sk kopmaktadr. Kopan ipliklerin
balanmas dm saysn arttrmaktadr. Bu da kuma kalitesinin ve retim
randmann dmesine sebep olmaktadr.
2

Son yllarda dokuma makinelerindeki gelimeler yksek hzlarda dokumann

yaplmasn salamtr. Bu durum zellikle zg ipliklerinin zerindeki gerilimleri
daha da arttrmtr. zg ipliklerinin zerlerindeki bu kuvvetlerden dolay azlk
ama mekanizmalar ve azlk geometrisi ayrca nem kazanmtr.
Farkl azlk geometrilerini amak iin farkl azlk ama mekanizmalar
gelitirilmitir. Bunlar; kaml, armrl ve jakarl azlk ama mekanizmalardr.
Tm mekanizmalar nceleri mekanik iken gnmzde elektronik kontrolldr.
1.1. Dokuma lemi
Dokuma ilemi, birbirine dik konumda bulunan atk ve zg ad verilen iki iplik
grubunun belli kurallara gre kesimesi ve birbiri ierisinden geirilmesi ile doku
elde etme teknii olarak tanmlanabilir. Dokuma ilemini gerekletiren makinelere
ise dokuma makineleri ya da dokuma tezghlar ad verilmektedir.
Dokuma genel olarak temel prensibin birbiri ile uyumlu bir ekilde dokuma
tezgh zerinde toplanmas ve altrlmas sonucu gerekletirilmektedir. Bu
ilemlere temel dokuma ilemleri ad verilmektedir.

ekil 1.1. Dokuma makinesinin temel ematik grn (Anonim, 1976)
3

zg leventlerinde hallanm olarak birbirlerine paralel ve eit gerginlikte sarlm

olan zg iplikleri; zg levendinden, arka kprye oradan da zg lamellerinden
geerek dokuma erevelerinin gc tellerine ulamaktadr. zgler, erevelerin
gc gzlerinden tarak dileri arasndan geerek kuma izgisine gelmektedirler.
Atk ile birleerek kuma haline gelmi olan zg sarma silindirinin de yardm ile
dokuma kuma topuna sarlmakta ve dokuma ilemi gereklemektedir.
Dokumann olumas iin dokuma makinesinin yapt temel ve yardmc hareketler
bulunmaktadr.
Temel hareketler; azlk ama, atk atma, tefeleme; yardmc hareketler ise; zg
salma kuma sarma ve ekme hareketleridir.
1.1.1. Azlk ama
Dokuma kuma yaplarn oluturabilmek iin, istenen desene ve konstrksiyona
bal olarak atk ipliklerinin zg ipliklerinin altndan veya stnden gemesi
gerekmektedir. zg ipliklerinin iki farkl ksma ayrlarak bir ksmnn yukar bir
ksmnn aaya ekilmesiyle iinden atk tama elemannn geebilecei aklkta
bir boluun oluturulmas arttr. Bu bolua azlk ad verilmektedir (Baer,
1998).
Azlk ama ileminde, her bir zg iplii gc gzlerinden geirilir. Gc gzleri,
gc tellerine baldr. Gc tellerinin bal olduu erevelerin yukar veya aa
hareketiyle azlk ama ilemi gerekletirilir. Bu ilem iin en az iki ereve
gereklidir. zg ipliklerinin gc gzlerinden geirilmesi ilemine taharlama ad
verilir. Gc erevelerinin veya tellerinin kaldrlmas veya indirilmesi kaml,
armrl ve jakarl azlk ama mekanizmalaryla salanr. Azlk ama sistemleri
ileriki blmlerde detayl olarak incelenecektir.
1.1.2. Atk atma
Dokuma ilemi srasnda, atk ipliinin alan azlkta makinenin bir kenarndan
dier kenarna geirilmesi ilemine atk atma ilemi denir. Dokuma makinelerinin
snflandrlmasnda atk atma mekanizmas belirleyici faktrlerden birisidir.
Dokuma tezghnda atk atma ilemi dndaki temel ilemler birbirine benzer ekilde
4

yaplmaktadr. Bu nedenden dolay dokuma makinelerinin snflandrlmas

yaplrken esas l atk atma sistemleri alnr.
Dokuma tezghnda kuma oluumunu salayan tm ilemler iki atk atm
arasndaki dokuma tezghnn tam devrinde tamamlanr. Bu yzden tezghn hz
denildiinde bir dakika boyunca atlan atk says anlalmaktadr. Atk atma
sistemlerinde mekiin yerine mekikik, hava jeti ve su jeti atk atma sistemlerinin ve
atky pozitif kontroll atmn salayan kancal sistemler atk atma hzlarnda nemli
artlar salamlardr (Abdulla, 2006).
1.1.3. Tefeleme
Dokuma esnasnda zg iplikleri arasna yerletirilen atk iplii, azln
deimesiyle rgye girerek zg iplikleri arasnda kalr. Ancak son atlan atknn
bir nceki atknn yanna kadar tanmas ve kumata belirli bir sklk salayacak
lde yaklatrlmas gerekmektedir. Bu ilem vastasyla, dokuma taran tayan
tefenin, kuman olutuu tarafa doru atky paralel tamas sonucu atk dokuma
blgesine sktrlarak kumaa dahil edilmesi gereklemi olur.
Tefe, gc ereveleri ile kuma hatt arasnda salnm hareketi yaparak, atky tarak
aracl ile sktrr. Tefe taban tm tezgah geniliince uzanr ve arkasnda taran
alt ksmnn getii bir yark bulunmaktadr..
Yeni atk ipliinin kumaa dahil edildii noktaya da kuma izgisi veya kuma snr
denir.
Tefenin zerinde yer alan tarak, zg ipliklerinin belli aralklarla durmasn salar
ve bylelikle zg skl kontroln gerekletirir. Bunun yan sra tefeleme
hareketi srasnda azla atlm olan atk tarak vastasyla kuma oluum izgisine
doru itilmektedir.
1.1.4. Kuma ekme ilemi
Dokuma ilemi srasnda ilem devam ederken oluan kuman giderek taraa
yaklamaya balayacaktr. Dahas atknn atld azlk giderek klecektir ve
geometrisi de bozulacaktr. Bundan dolay atk atm zorlaacaktr. leme devam
5

edildii takdirde tefe mekanizmasnn kuma taraa doru ekecei ve kuman

yapsn geveterek bozaca, zglerin de ar gerilerek kopaca grlecektir.
Byle problemlerle karlamamak iin dokunan kuman belirli bir hzla kuma
izgisinden uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu ilemi kuma ekme ve sarma
mekanizmas yapmaktadr. Kuma ekme hzyla atk skl dorudan ilikilidir bu
yzden bu ilemin tasarm ve ayarlamas olduka nemlidir (Haselik, 2008).
1.1.5. zg salma ilemi
Dokuma makinelerinin fonksiyonel nitelerinden birini oluturan zg salma
mekanizmalar, dokuma ileminin sreklilii ve sabit atk sklnn eldesi
bakmndan byk neme sahiptir. Dokuma esnasnda, zg gerginlii deiimini
en aza indirmek ve levent apndaki deimeye ramen gerginlik deerini istenen
seviyede sabit tutarak zg ipliklerinin dokuma blgesine beslenmesi tamamen
zg salma mekanizmasnn performansna baldr.
Yeni teknolojilerin dokuma makinelerinde uygulanmaya balanmas ile birlikte
zg salma mekanizmalar da kuma kalitesine ve retim hzna dorudan etkileri
nedeni ile tasarm ve performanslar bu gelimeleri takip etmitir. Dokuma
makinelerinde bu gne kadar kullanlan zg salma mekanizmalarn balca
gruba ayrabiliriz. Bunlar; negatif zg salma mekanizmalar, pozitif zg salma
mekanizmalar, yar-pozitif zg salma mekanizmalardr (Dayk, 2005).
1.2. Azlk Geometrisi ve Azlk Tipleri
Dokuma makinelerinde atk atma ileminden nce, zg ipliklerinin iki tabakaya
ayrlarak atknn gemesi iin bir gen formunda tnel oluturmas gerekmektedir.
Bu gen kesitli tnel azlk olarak isimlendirilmektedir.
Dokuma makinesinde azlk oluumu ekil 1.2.de gsterilmektedir. erevelerden
kuma izgisine kadar olan azlk blgesine n azlk olarak isimlendirilmekte
olup, n azlk geometrik boyutlarnn atk taycsnn zg ipliklerine
srtnmeden gemesine imkn verecek boyutlarda olmas gerekmektedir.
erevelerden apraz ubuklara ve lamellere ve hatta baz tezghlarda zg
6

kprsne kadar alan azlk blgesine ise arka azlk olarak

isimlendirilmektedir (Abdulla, 2006).
ekil 1.2. Dokuma makinesinde azlk oluumu (Abdulla,2006)
Dokuma makinelerinde gerekletirilen azlk ama ilemleri azln geometrik
formuna gre ste alan, alta alan ve her iki yne simetrik olarak alan azlklar
olmak zere eittir.
ekil 1.3 ada gsterilen ste alan azlklarda zg iplikleri kuma dzleminde
st tarafa doru kaldrlmaktadr. Yukar doru kaldrlan iplikler dierlerine gre
daha fazla gerilmeye maruz kalmaktadr. ste alan azlk yntemi genellikle el
dokuma tezghlarnda kullanlmaktadr.
ekil 1.3 bde gsterilen altta alan azlklarda ise zg iplikleri kuma
dzleminde alt tarafa doru indirilmektedir. Aa doru indirilen iplikler dierlerine
gre fazladan gerilime maruz kalmaktadr. Altta alan azlk yntemi genel olarak
terk edilmi bir yntem olup, ok az uygulamam alan olan bir azlk ama
yntemidir.
Altta ve ste alan azlk yapsnn bir arada kullanlmas ile ekil 1.3. cde
gsterilen her iki ynde alan simetrik azlk formu elde edilmitir. zg iplikleri
kuma dzleminden aa ve yukar doru hareket ettirilmekte ve zg iplikleri
nAzlk
Kuma
i i i
ArkaAzlk
7

zerinde neden olunan gerginlik art seviyeleri teorik olarak ayn kabul
edilmektedir.
Dokuma makinelerinde en yaygn olarak kullanlmakta olan simetrik azlklarn
dezavantaj st azl oluturacak olan zglerin yataydan (kapal azlk
konumundan) geerken gevemeleridir; ayrca azln meydana getirilebilmesi iin
btn zglerin bu azlk mesafesini kat etmesi gerekmektedir. zg kprsnn
kullanm ile zglerin yatay konumdan gemeleri srasnda oluabilecek
gevemeler nlenmektedir.

ekil 1.3. Azln geometrik formuna gre azlk eitleri
8

Alta alan, ste alan ve simetrik azlk eitlerinin her birisinin makine zerinde
gerekletirilmesi srasnda zg ipliklerinin yukar veya aa hareket etme
mesafeleri farkl ekillerde dzenlenebilmektedir. Azlklar dokuma tezghnn yan
tarafndan bakldnda elde edilen azlk grn gre snflandrlmaktadr.
zg ipliklerinin azlk kesitindeki yerleimine gre isimlendirilen azlk
eitleri, dzensiz azlk (kirli azlk), yar dzenli azlk (yar temiz azlk) ve
dzenli azlk (temiz azlk) olarak gruplandrlmaktadr.
Dzensiz (kirli) azlk eidinde erevelerin her biri ayn mesafede yer
deitirmekte ve buna bal olarak ndeki erevelere bal zg iplikleri ile
arkadaki erevelere bal zg ipliklerinin farkl yatay dzlemde bulunmalar
sebebiyle dzensiz bir yap olumaktadr. Bu azlk yapsnda btn gclerdeki
zg tellerinin gerilmeleri nispeten ayndr. Simetrik azlk dikkate alnarak
oluturulmu olan izimden ekil 1.4de grlebilecei gibi azlkta, alt zg
tellerinin bir ksmnn mekik yolu zerinde bulunmas ipliklerin daha fazla anarak
kopu saysnn artmasna neden olmaktadr. Dzensiz azlk jakar
mekanizmalarnda kullanlmaktadr. ereve says dk olan tezghlarda ve denim
kuma dokuyan tezghlarda da tercih edilen azlk uygulamas dzensiz azlk
uygulamasdr.

ekil 1.4. Dzensiz (Kirli) azlk
Yar dzenli azlk formunda ereveler ve gclere bal zg iplikleri genelde alt
tabakada dzenli azlk tipinde, st tabakada ise dzensiz azlk tipinde bir form
9

oluturacak ekilde hareket ederler (ekil 1.5). Bu azlk eidi daha ok kancal
atk atma sistemine sahip dokuma tezghlarnda tercih edilmektedir.

ekil 1.5. Yar dzenli azlk
Dzenli (temiz) azlk, azlktan atk taycsnn geii dnlerek zg
ipliklerinin ayn eimde ykselmesinin saland uygulama tipidir (ekil 1.6). Bu
azlk uygulamasnda ereveler meyilli olarak ykseltilmektedir. erevelerin her
birisinin kuma dzlemine olan mesafeleri birbirinden farkl olmaktadr. Arkadaki
ereve en uzak konumda yerlemitir. Kuma izgisine yaklaldka erevelerin
hareket mesafeleri azalmaktadr. Bu nedenle azl oluturan zg gruplarnn
arasnda gerilim fark domaktadr, bu durum dzenli azlk uygulamasnn
dezavantajdr. Atk atma sistemlerindeki gelitirilen konstrksiyonlar sayesinde
gnmzn modern tezghlarnda erevelerin hareket mesafeleri azaltlarak bu
olumsuzluk mmkn olduunca azaltlmtr. Bu azlk ama formu mekikli,
kancal, hava veya su jetli gibi tezghlarda dzgn azlk uygulamasnn istendii
yerlerde tercih edilmektedir.
10

ekil 1.6. Dzenli (Temiz) azlk
1. 3. Azlk Ama Mekanizmalar
zg ipliklerini azlk oluturma esnasnda birbirinden ayrma ileminin
gerekletirmek iin eitli sistemler gelitirilmitir. Bu sistemler azlk ama
mekanizmalar olarak isimlendirilmektedir. Bu sistemlerin seimi dokuma rgsnn
sade veya karmak olmas ile rg raporunun genilii ve ykseklii gibi zelliklere
baldr.
Azlk ama ilemini gerekletiren sistemler ana grupta toplanmaktadr. Bunlar;
a. Kaml azlk ama sistemleri; alma prensibine ve koullarna gre negatif ve
pozitif kaml azlk ama mekanizmalarna ayrlrlar.
b. Armrl azlk ama mekanizmalar; alma prensibine ve koullarna gre
armr mekanizmalar da negatif ve pozitif armr mekanizmalarna ayrlrlar.
c. Jakarl azlk ama mekanizmalar; Tek stroklu, ift stroklu ve ak azlkl
jakar makineleri olarak 3 ana gruba ayrlrlar.
Bu sistemler arasndaki temel fark; kaml ve armrl azlk ama mekanizmalarnda
ayn harekete sahip gcler bir ereveye, jakarl azlk ama mekanizmasnda ise
her gc birbirinden bamsz olarak jakar mekanizmasna baldrlar.
1.3.1. Kaml azlk ama mekanizmalar
Konstrksiyon yaplar dier sistemlere gre daha basit olan kaml mekanizmalar
daha ok basit rgl kumalarn retiminde kullanlmaktadrlar. Bu mekanizmalarn
11

konstrksiyon yaplar basittir, kk boyutlarda olduklarndan az yer kaplarlar,

hafiftirler, retim maliyetleri dktr, alma mrleri uzun ve dayankldrlar.
Kaml azlk ama mekanizmalarn oluum temeli, erevelere hareket iletimi iin
ana mil zerine yerletirilen kamlardan meydana gelmesidir. Kaml azlk ama
mekanizmalar gnmzde pozitif ve negatif olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Bu
eitlendirme alma prensibi ve makine koullarna uyarlanmaktadr.
1.3.1.1. Negatif kaml azlk ama mekanizmalar
Negatif hareketli sistemlerin esasn erevelerin sadece bir ynde (yukar ya da
aa) kam vastasyla hareket etmesi ve zt yndeki hareketini bir yay ya da
erevelerin kendi arlklar ile salamas oluturur.
Negatif kaml azlk ama mekanizmalar erevelere hareket iletme yntemlerine
gre baml ve bamsz olarak kendi aralarnda snflandrlabilmektedir. Bu
mekanizmalardan baml olanlar gz nne alndnda ereveler aras balantlar
nedeni ile bir erevenin yapm olduu hareketin dier ereve tarafndan tam tersi
yaplmaktadr.

ekil 1.7. Baml hareketli negatif kaml azlk ama mekanizmas (Abdulla,2006)
12

ekil 1.7de verilen mekanizma incelendiinde; mekanizmada 1-2-3 ve 1'-2'-3' nolu

uzuvlara sahip mekanizma C1 ve C2 tekerlekleri ile balanm bulunmaktadr. 1 ve
1' kamlar orta milin zerine yerletirilmi olup ift kaml bir mekanizma
olutururlar.
Bu mekanizmalar eski mekanik dokuma tezghlarnda bez aya ve dimi rgl
kumalarn retiminde kullanlmaktadrlar.
Bamsz hareketli negatif kaml mekanizmalarda ise ereveler arasnda herhangi
bir balant bulunmamasndan dolay, ereveler hareket serbestlii kazanmaktadr
ve erevelerin yer deitirme durumlar birbirlerinden bamszdr.

ekil 1.8. Bamsz hareketli negatif kaml azlk ama mekanizmas
(Abdulla,2006)
ekil 1.8deki 1 numaral kam kendi ekseni boyunca dndnde bal olduu 2
numaral kolun ve 3 balant elemannn yardmyla 4 numaral ereveyi aa
dorultuda hareket ettirerek erevenin alt konuma gelmesini salar. Geri dn
hareketi ise 6 numaral yay vastas ile yaplmaktadr.
13

Fakat st konumda bulunan yay balants dokuma ilemi srasnda zg ipliklerinin

kopularnn giderilmesi ve iplik kontroln zorlatrd iin dokuma makinelerinde
yay sistemi alt konumda bulunan kam mekanizmalar daha ok tercih
edilmektedirler. Bu mekanizmalara rnek ekil 1.9da verilmektedir.

ekil 1.9. st basz kaml azlk ama mekanizmas (Abdulla,2006)
ekildeki mekanizma incelendiinde; 1 numaral kam kendi ekseninde
dndrldnde 2 ve 3 numaral kollarn yardm ile 4 numaral ereve dikey
dorultuda hareket etmektedir. Mekanizmadaki 4 numaral ereve klavuzla
ynlendirilmekte ve kzaklara yerletirilmesinden dolay zg ipliklerine daha
salam ve titreimsiz bir hareket iletilebilmektedir. Mekanizma boyutlar da nemli
derecede kltlmtr. Mekanizmada 6 numaral yay sistemi ise; alt konumda ve 2
numaral kol ile balantl ekilde tasarlanmtr.
Negatif kaml mekanizmalarda erevelerin geriye hareketinin ve temasn
salanmas iin yaylarn kullanlmas mekanizma iin dezavantaj oluturmaktadr.
Bu tip mekanizmalarda bulunan yaylar enerji sarfiyatn 2 katna karmakta ve kam
iftinin anma sresini ksaltmaktadr. Ek kuvvet iletildii iin, uzuvlarn boyut
14

lleri ve buna paralel olarak ktleleri bymekte, mekanizmalarn yksek hzlar

altnda almas zor olmaktadr.
1.3.1.2. Pozitif kaml azlk ama mekanizmalar
Bu tip mekanizmalarda geri getirme tertibatlar olmadan erevelerin hem
kaldrlmas hem de indirilmesi kamlarla salanmaktadr. Dokuma makinelerinde
bulunan pozitif kam sistemleri hareketlerin daha kolay ve dzgn yaplmasn
salamaktadr.
Pozitif sistemlerde kamlar hareketlerini ereve ayaklaryla balantl olan
izleyicilere verirler. zleyiciler konstrksiyona gre kanall veya kanalsz
eksantriklerle alrlar. Kanalsz eksantrikler de ayak toparla eksantriin zerinde,
kanalllarda ise kanaln iinde seyreder.

ekil 1.10. Kam izleyicisi rnei
ekil 1.11deki rnek pozitif kaml azlk ama mekanizmas incelendiinde; 2
numaral kam kendi ekseni etrafnda dndrldnde, 3 numaral izleyici kapal
kam sisteminden hareketi almakta ve 4,5,6 numara ile gsterilen kol balantlar
vastas ile 7 numaral ereveye hareket iletimi sz konusudur. Kam konstrksiyon
yaps karmak olan bu sistem yksek hzlarda alma imkan vermektedirler.
15

ekildeki sistem ek Cumhuriyetinde retilen hava ve su jetli tezgahlar da

kullanlmaktadr.

ekil 1.11. Kapal pozitif kaml azlk ama mekanizmas (Abdulla,2006)
ekil 1.12. de ise kapal ift kam kullanlm pozitif kaml bir azlk aama
mekanizmas grlmektedir. Bu mekanizmann da alma prensibi pozitif kaml
azlk ama mekanizmalarnla benzer olup, mekanizma Sulzer firmas, STB firmas
ve birok mekiksiz dokuma tezgahlarn da kullanlmaktadr.

ekil 1.12. Kapal pozitif ift kaml azlk ama mekanizmas (Abdulla,2006)
16

Bu sistemler dnda basit dokumalar ve erevenin bekleme yapmas sz konusu

olmayan dokuma makinelerinde eksantrikli ve kollu azlk ama mekanizmalar da
kullanlmaktadr. Bu mekanizmalara ait iki rnek ekil 1.13 de verilmektedir.

ekil 1.13. Eksantrikli ve kollu azlk ama mekanizmalar (Abdulla,2006)
1.3.2. Jakarl azlk ama mekanizmalar
Birbirinden bamsz tek veya grup halinde zg ipliinin idare edilmesini
gerekletiren azlk ama mekanizmalar Jakar mekanizmalar olarak
adlandrlmaktadr. Jakarl azlk ama mekanizmalar ile hemen her trde motifi
dokuyabilmek mmkndr. Bu geni desenlendirme olana, sistemin ok fazla
sayda zg ipliine ayr ayr hareket verebilmesinden kaynaklanmaktadr. Bir
motifi oluturabilmek iin desen raporunda bulunan zg teli says kadar zg
hareketi salamak gerekir.
Jakar mekanizmalar alma prensiplerine gre tek stroklu, ift stroklu olarak iki ana
gruba ayrlrlar. Bu gruplar kendi alt gruplarna da blnebilmektedirler.
1.3.2.1. Tek stroklu tek silindirli jakar mekanizmalar
Tek stroklu jakar mekanizmalar dokumada kullanlan en basit jakar
mekanizmalardr. Bu mekanizmada desen raporunda bulunan her bir zg iplii
17

iin bir ine ve bir kanca bulunmaktadr. Mekanizmann ana grevi baklara zg
ipliklerinin yer deitirmesi iin seilmi hareket kanununa gre hareket iletmektir.
ekil 1.14de tek stroklu tek silindirli bir jakar mekanizmasnn ematik izimi
verilmektedir.

ekil 1.14. Tek stroklu tek silindirli jakar mekanizmas (Abdulla,2006)
Jakarn program mekanizmas zerinde 2 ile gsterilmi program katlarn tayan
1 numaral begen prizma eklindedir. Kalnl 0,6 0,8 mm arasnda deien
karton desen katlar birbirlerine balanarak desen zinciri oluturulmutur ve desen
kartonu says atk iplii saysna eittir. Program desen kartonu zerindeki delikler
yardm ile belirlenmektedir. Desen kartonlarna ilenmi delikler 3 numara ile
gsterilmi ineler tarafndan okunmaktadr. Desen ineleri sol ular ile 4 numaral
ine tablasnn deliklerinde, dier ular ile ise 5 numaral mekanizma gvdesinin
yuvalarnda yerlemilerdir. Sarka koluna yerletirilmi ve zamanlama diyagramna
18

gre A-B dorultusunda salnm hareketi 1 numaral prizma B dorultusunda hareket

ettiinde inelerin serbest ular ile temas eder ve deliklere dahil olan inelerin
durumunda bir deiiklik olmadndan, 6 numara ile gsterilen engellerin
baklarla temas bozulmaz. Delik olmayan blgelerle denk gelen ineler B
dorultusunda yer deitirme aldklarndan 6 numaral engellerin B dorultusunda
eilmesine ve onlarn baklarn etki alanndan karlmasna neden olmaktadr.
Temas bozulmayan engeller baklarla birlikte yukarya doru hareket alarak 7
numaral gclere geirilmi zg ipliklerini st duruma getirirler. Baklarn
etkisinden kenarda kalan engellerin durumunda deiiklik olmadndan, onlarn
idare ettikleri zg iplikleri alt konumlarn salam olurlar. Bu sayede rapora bal
bir azlk oluur.
Gclerin st durumdan alt duruma getirilmesi iin onlar alt ularndan yaylar
vastas ile gvdeye balanrlar. Dk hzl dokuma tezgahlarnda yaylarn yerine
arlklar kullanlmaktadrlar. Arlklar engellerin baklarla birlikte geriye hareket
etmesini salamaktadrlar. engellerin gclere 8 numara ile gsterilen elastik
balarla balanmlardr. Rapor iinde ayn rgy oluturan zg iplikleri
mmkn olduka bir engel ile idare edilirler. 9 numaral tabla, elastik balarn
ynlendirilmesine hizmet etmektedir.
1.3.2.2. ift stroklu ve tek silindirli jakar mekanizmalar
Desen silindirinin her atkda hem dn hem de arpma hareketini birlikte yapmas
tezgah hzn snrlayan faktrlerden biridir. Jakar mekanizmalarnn hzl almasn
salamak amacyla ift stroklu ve tek silindirli veya ift stroklu ift silindirli
sistemler gelitirilmitir.
ift stroklu tek silindirli jakar mekanizmalarnda birer tabla zerine monte edilmi
iki bak seti bulunur. Tablalar birbirleriyle ters ynde yukar aa hareket ederler ve
her birinin hareket periyodu iki atkda bir tamamlanr. 600 inelik ift kurslu tek
silindirli bir jakar makinesinde 1200 adet kanca bulunmaktadr. Bu her inenin iki
kancay kontrol ettii anlamna gelmektedir.

19

ekil 1.15. ift stroklu tek silindirli jakar mekanizmas (Abdulla,2006)
ekil 1.15de bulunan mekanizma incelendiinde D kancasnn aa inmekte
olduunu C kancasnn da seilerek ykselmeye baladn dnelim. D kancas
inerken ona bal olan harni de orta pozisyona kadar iner. Harni tam orta pozisyona
geldiinde bu kez C kancas vastasyla kaldrlarak st azlk konumuna geer.
Dolaysyla zg telinin iki atk boyunca st azlkta kalmas salanm olur. Eer
bunlar izleyen atklar iin de kancalar seilmise iki atk arasnda zg telleri
ortada kapal azlk pozisyonuna gelirler. Bu jakar mekanizmasnda yar ak azlk
tipi olumaktadr.
Sonu olarak tek desen kartonunda desen talimat iki kancaya iletilmekte,
kancalardan biri bir atk atmnda, ikincisi ise dier atk atmnda grev yapmaktadr.
Bu sayede tek stroklu jakar makinelerine gre bir miktar daha yksek hzlara
klabilmesi mmkn olmaktadr.

20

1.3.2.3. ift stroklu ve ift silindirli jakar mekanizmalar

Bu tip jakar mekanizmalar daha gelimi mekanizmalar olarak gze arpmaktadr.
Bu makinelerde her harni dolaysyla her zg teli iin iki ine ve iki kanca
bulunmaktadr. Birisi tek numaral dieri ise ift numaral atklar iin delinmi
bulunan desen kartonlarn kontrol eden iki silindir olduu iin hareket imkan ve hz
bakmndan rahatlama sz konusudur. Silindirlerin birisi seim iin yaklarken
dieri dnmek iin uzaklamaktadr.
ift silindirli jakar mekanizmasnda kancalarn kontrol ayr ayr ayr yaplmaktadr.,
fakat bu mekanizmada kancalar alt ksmlardan ikier ikier birbirlerine balanmtr.
Dolaysyla kanca saysnn yars kadar bir hareket kapasitesi salanabilmektedir.
Jakar genilii daha yksektir.

ekil 1.16. ift stroklu ift silindirli jakar mekanizmas (Abdulla, 2006)
21

alma prensibi asndan bu mekanizma ift stroklu ve tek silindirli mekanizmadan

byk lde fark gstermemektedir. Bu mekanizmada da yar ak azlk oluumu
meydana gelmektedir.
Kancalarn kvrk ular birbirinin ters ynndedir. Tek numaral atklarda kontrol
edilen kancalarn hareket ettiren ineler tek numaral karton silindirlerinden talimat
alr.
1.3.2.4. ift stroklu mekanik kontroll jakar mekanizmalar
Makinenin alma prensibi ekil 1.17. kullanlarak aklanmaktadr. Yar ak
azlk oluturan makineler ile bu makinelerin temel fark iki engel yerine bir adet
iki kollu engelin kullanmdr. engelin zerine ek olarak 7'' nolu trnak monte
edilmitir. Programn okunmas ve uygulanmas yar akazlk oluturan makineler
ile ayndr. Ancak engel st duruma geldiinde, 7'' nolu trnak 6'' nolu sabit bakla
temasa getiinden st durumda kalr. Bu durum program deiikliine kadar devam
eder. Program deitiinde 4 inesi engelin 7 ve 7' nolu kollarn saa doru hareket
ettirdiinden, engel 6, 6'

ve 6'' nolu baklarn etkisinden kurtularak yay yardmyla
alt duruma gelir.
Mekanizmann avantajlar yannda dezavantajlar da yok deildir. rnek olarak
inelerin uzun sre engellerle temas halinde olmasn gsterebiliriz. Aksi halde
engelinin 6, 6'

baklarndan ayrlarak alt duruma gemesi imknszdr.
engel kollarnn eilmesi ve ineyi geriye hareket ettiren yaylarn sktrlmas iin
program kartonlarnn yeterli derecede dayankl olmas istenilir. Kartonlarn yerine
kt veya plastik erit kullanmak iin mekanik kontroll jakar makinelerinde zel
program okuma cihazlar kullanlr. ekilde bu cihazlardan biri verilmektedir. 24
numaral program eridi 23 silindirinin yardm ile hareket ettirilir. Programn
okunma alannda erit ineler iin delik alm tahta zerinden geer. erit
kalnlnn az ve inelerin ince olmas, onlarla engellere hareket iletilmesini
imknsz kldndan 20 numaral inelerden 4 numaral inelere hareket iletmek iin
1819 glendiricisi kullanlmtr. 19 numaral ubuklar 20 inelerinin 21 numaral
gznde yerletirilmiler. 18 iticisi yatay dzlemde ileri geri hareket alr. Programn
okunmas ve uygulanmas yle gerekletirilir: kesintili dnme hareketi yapan 23
22

silindiri 24 eridini hareket ettirerek uygulanacak program 20 inelerinin etki

alanna getirir. Bu ilem bittikten sonra 25 numaral kk baklar aaya doru
hareket alarak 20 numaral inelerin eritle temasn ve programn okunmasn
gerekletirir. Deliklere dahil olan inelere bal 19 numaral ubuklar ve onlarn
idare ettikleri 4 numaral ineler 18 iticisinin etki alanndan ktklarndan,
sonuncunun saa doru hareketinde yer deime yapamazlar, bylece 7 engelinin 6''


ba ile temas ve st durumda beklemesi devam eder. Delik olmamas durumda
20 numaral ineler, st durumda kaldklarndan, 19 numaral ubuklar ve onlarn
idare ettikleri 4 numaral ineler de 18 iticisinin etki alannda olduklarndan,
sonuncunun saa doru hareketinde yer deime yapar. Bylece 7 engeli ile 6''


bann temas bozulur ve engellerin alt duruma gelmesini salanr.

ekil 1.17. ift stroklu mekanik kontroll jakar mekanizmas (Abdulla,2006)
23

1.3.2.5. ift stroklu elektronik kontroll jakar mekanizmalar

Makinenin temel alma prensibi ve tahrik mekanizmas mekanik kontroll makine
ile ayndr. Ancak modern teknoloji kullanm sonucu makinenin konstrksiyon
yaps nemli lde deimitir. Staubli firmasnn tasarm, LX 1600 tipi jakar
makinesinde azlk ama prosesi ekil 1.18de verilmitir.

ekil 1.18. ift stroklu elektronik kontroll jakar (Staubli,2006)
Makinenin alma prensibinin aklanmasn kolaylatrmak amacyla makinenin
hami iplerine hareket iletme ve program mekanizmalarnn ald yer deimeleri
alt farkl konumda incelenmitir.
24

1.konum: (b) engeli en yksek konumunda (d) mandaln zorunlu olarak (h) elektro
mknatsna dayamtr. Mknats desen gereince uyarlr. (d) mandaln ksa sreli
olarak tutar ve (b) engelinin taklmasn nler.
2.konum: (b)ve (c) engelleri, aa ya da yukar Hareket eden (g) ve (f) baklarn
takip ederler, (b) ve (c) engellerinin hareketleri (a) makara takm ile dengelenir.
3.konum: (c)engeli, (g) bann yukar hareketiyle (e) mandaln (h) elektro
mknatsna dayamtr. Mknats desen gereince uyarlmaz, bu da (c) engelinin
taklmasna yol aar.
4.konum: (c) engeli, (e) mandalna takldr, (b) engeli yukar hareket eden (f)
ban takip eder ve harni ipinin kaldrlmasn salar.
5.konum:(c) engeli (e) mandalna takl kalr, (b) engeli, (f) bann hareketiyle
(d) mandaln (h) elektro mknatsna dayamtr. Mknats desen gereince
uyarlmaz, bu da (b) engelinin taklmasna neden olur.
6.konum: (b) ve (c) engelleri (d) ve (e) mandallarna takl kalr, (g) ve (f) baklar
aa ya da yukar hareket halindedir. Bu durum program deiikliine kadar devam
eder.
1.3.3. Armrl Azlk Ama Sistemleri
Armr, dokuma makinelerinde azlk oluturmak iin kullanlan, bu amala
erevelerin hareketlerini salayan azlk ama tertibatlarndan birisidir.
Kaml azlk ama mekanizmalar, 10 adetten fazla ereve gerektirmeyen basit
rgye sahip kumalarn retimi iin kullanlmaktadr. Karmak desenli ve daha
yksek atk raporlu kumalarn retiminde programlanabilen armr mekanizmalar
dokuma tezgahlarn da kullanlmaktadrlar (Abdulla, 2006).
Armr mekanizmalar kam mekanizmalarna gre daha komplike bir yapya
sahiptirler. Armr mekanizmalaryla desenlendirme olana, eksantrikli azlk ama
tertibatlarndan fazla, jakarl azlk ama tertibatndan azdr. Armr mekanizmalar
kumanda sistemleri itibariyle, jakar mekanizmalarnn k noktas saylabilirler.
25

Adanur (2001)e gre armr mekanizmalarn temel olarak iki ayr ilem sz
konusudur. Bunlar; hareket iletimi ve uygun zamanda harniler ile olan hareket
iletiminin oluturulmas ve kesilmesidir.
Armr makineleri gnmzde en ksa yntem ile negatif, pozitif ve rotatif olarak
snflandrlmaktadr. Fakat bu snflandrma altnda daha geni bir snflandrma
yapmak mmkndr. Armr makineleri ayrntl olarak azlk ama yntemlerine
gre, strok saylarna gre, program mekanizmalarnn tipine gre, konstrksiyon
yaplarna gre ve erevelere hareket iletim yntemlerine gre snflandrlabilir.
Azlk ama yntemlerine gre armr makineleri; altta kapanan azlk oluturan
armrler, ortada kapanan azlk oluturan armrler, yar ak azlk oluturan
armrler, ak azlk oluturan armrler ve asimetrik azlk oluturan armrler
olarak snflandrlmaktadrlar.
Strok saylarna gre armrler ise ikiye ayrlmaktadrlar. Bunlar; tek stroklu ve ift
stroklu armrlerdir.
Bunlardan es eskileri tek stroklu armrlerdir. Bu tip armrlerde sadece bir kaldrma
ba ve bir dizi manivela bulunur. Her atk atmndan sonra tm manivelalar ve
ereveler ayn, ilk konuma dnerler. Bylece yeni kancalarn bir sonraki atk iin
aaca azln ereveleri seilir. Bu nedenle her atk atlp bittikten sonra azlk
kapatlr ve tefeleme azlk kapalyken yaplr. Bu durumun uzun yllardan beri
ynl dokuma sektrnde byk avantaj salad anlalmtr. Atk iplii kapanm
azlkta tefelendii zaman, zglerde istenmeyen gerilim artlar olmaz ve btn
zg iplikleri niform bir ekilde tek dzlemde gerilmi olurlar. Neticede zg
kopular en aza iner ve dokuma yumuak bir biimde yaplr.
ift stroklu armrler ise azlk deitirme kursunu, dokuma makinesinin iki devrine
bltrerek hz limitini daha yksek devirlere karmay baarmlardr. Dokuma
makinesinin ana milinin iki tam devrinde armr mekanizmas bir tam devir
yapmaktadrlar.
Programlama mekanizmalarna gre armrler ise temel olarak iki gruba
ayrlmaktadr. Bu gruplar mekanik kumandal ve elektronik kumandal armrlerdir.
26

Mekanik kumandal armrlerde kendi aralarnda delikli kart ile kumanda edilen ve
desen zinciri vastasyla kumanda edilen olmak zere iki alt gruba ayrlmaktadrlar.
Delikli kart ile kontrol edilen armr mekanizmalar karton tipine paral kartonlu ve
sonsuz erit kartonlu olarak ikiye ayrlrlar. Desen zinciri ile kontrol edilen armrler
ise aa ivili ve elik rleli olmak zere iki eittirler.
lk yaplan armr mekanizmalarna ve gnmzde de birok modern armr
makinelerine mekanik olarak kumanda edilmektedir. Bu tip armrlerde
programlama, kontrol elemannn tipine gre tekerlekli, kresel veya delikli karton
eklinde aparatlar yardm ile yaplmaktadr. Modern mekanik armrlerde kartonlu
kontrol eleman daha yaygndr.
Elektronik armr makinelerinde ise programlama bilgisayar destekli niteler vastas
ile yaplmaktadr.
Konstrksiyon yaplarna gre armr makineleri ise; tek bakl armr makineleri,
ift bakl armr makineleri, dili tahrikli armr makineleri, rotasyon tipli armr
makineleri, kol mekanizmal armr makineleri, hidrolik tahrikli armr makineleri,
servo motorlu armr makineleri ve hidro-mekanik tahrikli armr makineleri olarak
snflandrlmaktadrlar.
erevelere hareket iletim yntemine gre armr makineleri negatif, pozitif ve rotatif
olmak zere tipe ayrlmaktadrlar.
Negatif armrler daha basit olduklar iin pozitif armrlere gre daha yaygn bir
kullanm alan bulmulardr ve ounlukla hafif, orta zg gerilimleri iin
uygundurlar. Pozitif armrler ise ar kumalarn dokunmasnda ve yksek hzl
tezgahlarda yaygn olarak kullanlmakta, kamgarn ve trayhgarn dokumaclkta tercih
edilmektedirler. Orta ve yksek zg gerilimi iin uygun mekanizmalardr.
Kaml azlk ama sistemlerine benzer ekilde, negatif armr ereveleri yalnzca
kaldrr, indirilmesi iin yayl bir geri getirme tertibat kullanlr. Pozitif armr ile
azlk oluumunda ise armr, ereveleri hem kaldrp hem de indirmektedir
(Abdulla, 2006)
27

Rotatif armrlerde ise dnme hareketi zel kavramalarn yardm ile erevelerin
ileri-geri hareketine dntrlmektedir. Rotatif armrler yapsal olarak pozitif
armr snfna dahil edilebilmektedirler.
Armr makinelerinin analizini yaparken daha nceki blmde bahsedilen
snflandrmalar iin tek tek deil onun yerine birka zellii bir arada tayan
mekanizmalar incelenmitir.
lk armr makinesinin kullanlmaya balanmasndan bu gne kadar geen sre
zarfnda, ok sayda farkl yapya sahip armr konstrksiyonlarnn icat edildii,
bilinmektedir. Fakat bunlarn ierisinden ok az bir ksm pratik olarak
uygulanabilirlii mevcuttur. Aada armrn geliiminde nemli yer tutan eski ve
yeni (modern) konstrksiyonlar ele alnmtr. (Abdulla, 2006)
1.3.3.1. Pozitif armr mekanizmalar
Fantezi kamgarn ve trayhgarn kumalarda olduu gibi ar kumalarn dokumalar
sz konusu olduunda yay geri getirme tertibatna ihtiya gstermeyen pozitif
armrlerin kullanlmas uygundur. Bu sistemlerde herhangi bir geri getirme tertibat
bulunmamaktadr. erevelerin tm hareketleri mevcut armr mekanizmas
tarafndan gerekletirilmektedir.
Pozitif armr sistemlerinde herhangi bir geri getirme tertibat bulunmad iin,
kanca ile birlikte ileriye doru ekilmi olan salnm kolunun tekrar durdurucu
traverse kadar geri getirilmesini yada ileriye doru ekilmesi gereken salnm
kolunun bir veya iki ucunun durdurucu traverslere dayal halde tutulmasn salayan
baz mekanizmalara gereksinim vardr. te yandan, zg geriliminin dey bileeni
erevelerin ortada kapal azlk pozisyonunda durmalar ynnde etki yapaca iin
salnm kollarnn kontrolsz olarak hareket etmeleri de nlenmelidir.
28

ekil 1.19. Pozitif armr mekanizmasnn alma prensibi (Marks, 1976)
ekil 1.19da bulunan mekanizma incelendiinde; B1 ve B2 geri ekme traversleri
K1 ve K2 baklarna rijit olarak bal haldedir ve onlarla birlikte yatay dogrultuda
hareket yaparlar. Baklar kendilerine taklm olan kancalar sadece ileri doru
ekerler. Kancalarn geriye doru gelme hareketleri geri ekme traverslerinin salnm
kolunun ilgili ucunu durdurucu traverslere (S1, S2) kadar itmeleriyle salanmaktadr.
Yukar kalkmayacak erevenin kancas platin vastasyla yukarda tutulur ve
hizasnda bulunan kanca traversine takl halde kalr; dolaysyla bak ileri giderken
onunla birlikte hareket edemez. Bu sayede kancaya bal salnm kolu ucunun
durdurucu traverse yeni desen okuma anna kadar dayal olarak tutulmas salanm
olmaktadr. Bu eit armrlerde desen okumas desen kartonlar vastas ile
yaplmaktadr. ekil 1.20.de tek stroklu ortada kapal azlk oluturan mekanik
kontroll pozitif armr rnei verilmektedir.
Bu tip armrler kaln ynl kumalar iin kullanlmaktadrlar.
29

ekil 1.20. Tek stroklu ortada kapal azlk oluturan mekanik kontroll
pozitif armr (Abdulla,2006)
Armrn emas ekil 1.20'de verilmitir. Armrde 1 numaral ereveler
merkezinden dner mafsalda yerletirilmi dikey 2 numaral kol ile balanm
durumdadr. A ve B, dirsekleri olan ve kola O noktasndan balanm 3 numaral bir
engel bulunmaktadr. 9 ana milinin dnme hareketi 7 krank ve 6 kolu ile kzaklarda
(ekilde gsterilmedi) ileri-geri hareket yapan 4 ve 5 baklara iletilir. 3 kolu st
konuma geldiinde A kancas 4 ba ile sola doru itilir. Bu esnada 3 koluna O2
noktasndan balanm 2 uzvu O dnme ekseninde saat ibresinin tersi ynnde
dnme hareketi alr.
Seim mekanizmas 3 kolunun konumunu deitirmedii srece armr makinesinin
rettii istemli hareket 2 uzvuna kayla balanan 1 ereveyi, orta konum ile st
konum arasnda tar. 3 kolu alt konuma geldii srada B kancas 5 ba ile saa
doru ekilir ve 2 uzvu O dnme ekseninde saat ibresi ynnde dnme hareketi alr.
Hareket program deimedii srece armr mekanizmasnn rettii ikinci istemli
hareket 1 erevesini orta konum ile ait konum arasnda tamaktadr.
30

3 numaral kolun konumunun istenen hareket programna gre hareket ettirilmesi

iin seme mekanizmas 10 numaral alt yzl prizma ve zerinde iki farkl apa
sahip desen baklalar bulunan 11 numaral zincirden olumaktadr.
ekil 1.21.de tek stroklu ortada kapal azlk oluturan elektronik kontroll pozitif
armr rnei verilmektedir. Bu tip armr mekanizmas Staubli firmas tarafndan
ITMA- Paris fuarnda 1999 ylnda 4080 modeli ad altnda tantlmtr.

ekil 1.21. Tek stroklu ortada kapal azlk oluturan elektronik kontroll pozitif
armr mekanizmas (Abdulla,2006)
ekil 1.21.de bu armrn konumdaki grn verilmektedir. Ortada kapal
azlk prensibine gre alan bu armrde her atk atmndan sonra tm ereveler
azlk ortasna kadar gelir ve bir sonraki atk iin seme ilemi yaplr. Daha sonra
desene gre ereveler yukar veya aa hareket ederek yeni atk iin azl
olutururlar. Bundan dolay armr mili, dokuma makinesi ile ayn hzda dner. 16
mm hatve ile 30'a kadar ereveyi tahrik edebilen bu armr farkl hatveler ile
retilmekte ve dokuma makinesine deiik konumlarda taklabilmektedir.
Armrn alma prensibi ekil 1.21.'de grld gibi bir silindirik kam ifti ile
tahrik edilen iki adet bak (1 ve 2 ba) orta konumdan itibaren her dokuma
makinesi devrinde birbirine ters ynde salinm hareketi yaparlar. 6 numaral kolun alt
ucuna dner mafsal ile balanm olan 3 kancann konumu 4 ve 5 pnmatik
pistonlar ile kontrol edilir. eklin ilk ksmnda 4 pistonunun ileri konuma ve 5
pistonunun geri konuma hareket etmeleri ile 3 kancas 1 bana taklr. 1 ba 4
31

kolunu srkleyerek birlikte Oa dnme ekseninde saat ibresi ynnde hareket

ettirilir. Bu hareket erevenin st azlk konumuna karlk gelir. eklin ikinci
ksmnda baklar orta konumda bulunur. Bu konumda erevelerin hareket planna
gre seme ilemi yaplr. ereve alt konuma hareket edecekse 5 pistonunun ileri ve
4 pistonunun geri konuma hareket etmeleri ile 3 kancas 2 bana taklr. 2 ba 4
kolunu srkleyerek birlikte O2 dnme ekseninde saat ibresinin tersi ynnde
hareket eder. Bu konum erevenin alt konumuna karlk gelir. 4 ve 5 pnmatik
pistonlarnn hareketi pnmo-elektro mknatsl valf ile elektronik olarak kontrol
edilmektedir. erevenin her iki yndeki hareketi armr baklar tarafndan
saland iin bu armr pozitif armr snfna girmektedir (Eren,2000).
ekil 1.22.de tek stroklu ortada kapal azlk oluturan elektronik kontroll pozitif
SKN armrnn kinematik emas gsterilmitir. Armrde erevelere hareket
iletmek iin iki adet bak kullanlmtr. erevenin st konuma gelmesi 3 numaral
ban 2 engeli ile birlikte sola doru, alt konuma gelmesi ise 8 numaral ban 9
numaral kolun st veya alt omuzlar ile birlikte saa doru hareketi srasnda
gerekleir. erevelerin st konumda beklemesi baklarn drdnn de ayn
zamanda engelleri ile birlikte yer deitirmesi ile elde edilir.

ekil 1.22. SKN armrnn kinematik emas (Abdulla,2006)
32

erevelerin alt konumda beklemesi kancalarn her ikisinin de 3 baklarndan

ayrlmas ile gerekleir. Bu esnada 2 engelleri 6 numaral idare edici kollar ve
hareketli 4 mesnetlerinin yardm ile 10 hareketsiz mesnetlerine dayanarak tutulurlar.
Seim nitesinde program tayc olarak delikli kart (11) kullanlmaktadr. 12
inelerinin kart zorlamamas iin niteye 1 baklarn ve onlar idare ettirdikleri 13
numaral yatay inelerle donatlmtr. Eer kartta delik alma, 12 ineleri aaya
doru hareket ederek 13 numaral inelerini 1 baklar ile temasa sokar. Sola doru
yer deitirme yapan 13 ineleri 6 kollarn kendi eksenleri boyunca dndrerek 2
engellerinin 3 baklan ile temas etmesini salar.
Armrde drt ana hareket bann, iki seim bann, drt sra inelerin olmas
armrn byk hzlarda almasnn engeller. te yandan seim nitesinde
program okuyabilmesi iin inelerin kartla temasa girmesi karmak bir mekanik
sistemle salanr (Abdulla,2006).
Ayn ileme prensibi ile alan Staubli 2232 tip numaral armrn kinematik emas
ekil 1.23.de verilmitir. Armrde 4 ve 4' numaral baklara hareket 1 ve 1'
kamlarndan verilir. 12 ve 12' glendirici baklar programn okunmas sresinde
ine ile kart arasnda basncn drlmesine yardm ederler. Bu armrn dezavantaj
SKN armrleri ile ayn olmaktadr.

ekil 1.23. Staubli 2232 pozitif armr kinematik emas (Abdulla,2006)
33

Bu armrn maksimum 300 dev/dak. Hzla almakta ve pratik alma hz 250

dev/dak dr.
ekil 1.24.de verilen tek stroklu ak azlk oluturan mekanik kontroll pozitif
Knowless armr ngiliz Dobcross ve Amerikan Crompton-Knowless kamgarn ve
trayhgarn dokuma makinelerinde kullanlm ve alma prensibi nceki blmlerde
bahsedilen sistemlerden daha farkllk gstermektedir.

ekil 1.24. Knowless Armr (Abdulla,2006)
Bu armrde her bir ereve iki omuzlu 1 numaral manivela ile hareket ettirilir.
Manivelann st omzu 2 numaral uzuv ile 4 numaral kolun zerinde hareketli olarak
yerletirilmi 6 numaral zel dilisine balanm durumdadr. 10 numaral seim
nitesinin 16 numaral desen zincirinde yerletirilen 9 numaral program tayclar,
4 numara ile gsterilen kol ile temasa girerek 3 numaral dilinin 7 veya 12 numaral
sabit hzla zt ynde dnen dililerle balantya girmesini gerekletirir.
6 dilisi 7 dilisi ile temasa girdiinde saat ibresinin ynnde dnme hareketi
aldndan ona bal 2 numaral kol saa hareket alr ve sonu olarak ereveyi st
konuma getirir. Eer 6 dilisi 12 dilisi ile temasa girerse bu esnada 6 dilisi ters
ynde hareket aldndan 2 numaral kol sola doru hareket ederek ereveyi alt
konuma getirecektir.
34

Sabit hzla dnme hareketinde bulunan dili ile hareketsiz dilinin ilimeye
girebilmesi ve 180 dnme hareketi aldktan sonra temastan ayrlmasn salamak
amac ile 6 dilisinin ilimeye girme alannda bir ve kar alnnda dii
gtrlmtr. 7 ve 12 dililerininse 180lik bir yzeyi dilerle kaplanm
durumdadr. st ve alt durumda beklemenin gerekletirilmesi ve dililerin salam
olarak almas 11 -24 kaml-kol mekanizmas yardm ile salanr.
1.3.3.2. Negatif armr mekanizmalar
Negatif armrler daha basit olduklar iin pozitif armrlere oranla daha ok kullanm
alan bulmulardr ve daha ziyade hafif ve orta zg gerilimleri iin uygundurlar.
Bu sistemlerin en byk baars armrn bir devrinin iki atk atmna karlk
gelmesi, dolaysyla hareketlerin pek ounun yarm tezgah hznda
gerekletirilebilmesidir. Bu sayede daha yksek hzlarda alma imkan
olumaktadr.
Staubli firmasnn rettii mekanik kontroll ift stroklu ak azlk oluturan bir
negatif armrn ematik grn ekil 1.25.de verilmektedir.
Armrn 14 numaral tahrik mili dnme hareketini dokuma tezgahnn ana milinden
alr. Milin zerindeki 15 eksantrii 16 numaral kol ile l numaral iki omuzlu kola
balanm olup st ve alt uzuvlar 3 ve 22 numaral mesnetlerle balanm
durumdadr. O1 noktasna hareketli olarak yerletirilmi 21 numaral kol, O2
noktasndan balanm 4 numaral balans bu nokta boyunca salnm hareketi
yapabilir ve iki ucunda 4 ve 19 numaral kancalar tar. Balansn dnme merkezi,
balans sol kenar duruma geldiinde 1 numaral kolun salnm merkezi ile akr. Bu
durumda 5 veya 19 numaral kancalardan hi biri 6 veya 18 numaral idare kancalar
ile balantya girmemise, 4 balans bo hareket yapm olur ve ereve alt konumda
bulunur. 5 ve 19 kancalarndan biri ile ilikiye girdii durumda ona bal ereve st
duruma gelir ve atk atldktan hemen sonra geri hareket yaparak alt duruma getirilir.
erevelerin alt duruma getirilmesi yaylarn yardm ile gerekletirilir. 5 ve 19
numaral kancalarn her ikisi ayn zamanda 6 ve 8 numaral idare edici kancalar ile
balantya girdii durumda erevelerin st konumda beklemesi sz konusudur.
35

ekil 1.25. ift stroklu ak azlk oluturan negatif armr (Abdulla,2006)

dare edici 6 ve 18 kancalar 9 ve l3 eksenlerinde hareketli olarak yerlemi iki
omuzlu 8 ve 12 numaral uzuvlara 7 ve 17 yaylar ile bal durumdadrlar. Desen
zincirine taklm 11 baklalar 8 ve 12 numaral iki omuzlu uzuvlarn programa gre
idare edilmesini gerekletirir. 21 kolun erevelere hareket 23 ve 24 numaral
uzuvlardan iletilir.
Negatif armrler gnmzde mekanik ve elektronik olarak retilmektedirler. ekil
1.26.da Staubli firmasna ait 2521model mekanik ve 2571 model elektronik
kontroll negatif armrlerin ematik izimleri verilmektedir.
36

ekil 1.26. Staubli mekanik kontroll ve elektronik kontroll negatif armrleri
(Staubli,2006)
ekildeki Staubli firmasna ait negatif armrlerin mekanik (model 2521) ve
elektronik (model 2571) program tayclar ara elemanlarn zerinden A ve A ile
gsterilen tespit kancalarn kumanda etmektedirler.
Kaldrma niteleri, balanslar ve hareketli kancalardan olumaktadr. Hareket kollar
tespit kancalarnn hareketli bir kancay yakalamas ile devreye girmektedirler.
Elektronik kontroll armrde A ve A ile gsterilen tespit kancalarnn kontrol
elektromknats sayesinde yaplmaktadr.
37

Staubliye ait bu tasarmlar, azami alma gvenlii ile an az sayda dner mafsal ve
optimal ereve hareketini garanti etmektedirler.
Muratec firmas negatif armr reten dier bir firma olup armrlerin seme
nitesinde elektromknatslar yerine elektronik olarak kontrol edilen pnmatik
pistonlar kullanmaktadr. ekil 1.27.de elektronik kontroll pnmatik seme
mekanizmal Muratec negatif armrn gsterilmektedir.

ekil 1.27. Muratec pnmatik seme mekanizmal negatif armr (Eren, 2000)
ekil 1.27.de gsterildii gibi bir tahrik mekanizmas tarafndan c kolunun st ve alt
ularnda bulunan kancalar (b ve b') tutmas salanr. Bylece erevelerin yukar
konuma hareket ettirilmesi gerekletirilir. Pistonlarn ileri-geri hareket ettirilmesi
elektronik olarak kontrol edilmektedir. ereve alt konumdan st konuma
kaldrlacaksa nce ileri konumdaki kanca, karsndaki kanca tarafndan pistonun
ileri hareketi ile tutulur. Daha sonra c kolunun salnm hareketi ile A noktas AF
yarapl daire yay zerinde saat ibresi ynnde bir miktar dner. A noktasnn bu
hareketi e kolu aracl ile f kolunun salnm hareketine dntrlr F kolunun
salnm hareketi eilebilir kablolarla erevelere iletilir. ereve kalk miktar
artrmak istenildiinde e kolunun f koluna balant noktas yukarya kaydrlr (Eren,
2000).

38

1.3.3.3. Rotatif armr mekanizmalar

Rotatif armrler genellikle pozitif armrlerin gelimi modelleri olarak kabul
edilmektedirler. Son yllarda rotatif armrlerin hz reticiler tarafndan gelitirilmi
ve fuarlarda sergilenen modeller incelendiinde 1000 rpm ve stne ulat
gzlemlenmitir. Bu sayede hava jetli, su jetli dokuma makinelerinde yksek hzlar
altnda alma imkan salanmtr (Eren, 2008).
Gnmzde rotatif armrlerin farkl tipleri eitli dokuma makinelerinde yer
almaktadr. Rotatif armrlerin tahrik sistemleri basit ve rijit olduklarndan titreimsiz
ve dayankl alrlar. Az yer kaplarlar. Bununla beraber ak azlk
oluturulduundan ve seme nitesinden konstrksiyon yapsndan dolay ek olarak
erevelere geri dnm ve ereveleri orta konuma getirilmesi nitelerini ierir.
Srekli olarak balant oluturan ve kamalar armrn hzlarnn artrlmasn
engeller. Rotatif armrlerin bir baka zelii paralarn ok yksek hassasiyetle
retilmesi ve maliyetlerinin yksek olmasdr.
Rotasyon tipi armr makineleri temel alma prensibi, dnme hareketinin zel
kavramalarn yardm ile erevelerin ilerigeri hareketine dntrlmesine
dayanmaktadr (Abdulla vd., 2006).
Eren (2008)e gre bir rotatif armr ana ksmdan olumaktadr. Bu ksmlar
seim mekanizmas, eksantrikleri de ieren ereve tahrik mekanizmas ve deiken
armr mili hareketini reten ksm yani modlatr olarak belirtilmektedirler.
Seme mekanizmasnn grevi, rgye gre eksantrik mili ile eksantrik arasndaki
balanty keserek erevelerin konumunu belirlemektir. Modlatr ise, erevelerin
hareket ve bekleme alarn belirleyen ksmdr.
Eksantriklerin ve modlatrlerin konstrksiyon yaplar birbirleriyle farkllk
gstermediinden rotatif armrler seme mekanizmalarnn tipine ve yapsna bal
olarak snflandrlrlar (Abdulla vd.,2006).
39

ekil 1.28. Rotatif armr mekanizmas (Eren, 2008)
ekil 1.28.de bir armr mekanizmasn oluturan temel ksmlar ematik olarak
gsterilmektedir. eklin A ksmnda bir yuvarlak mil yatana sahip eksantrik ksm
grlmektedir. 2 ve 3 ile belirtilen ksm olan eksantrik dnen bir kamdr. Bu kamn
dn ekseni geometrik olarak belirtilen A merkezinde deil Ao merkezinde dn
yapmaktadr. Bundan dolay eer 2 numaral blm saatin tersi ynde dn hareketi
yaparsa hareket 3 kolu vastas ile 4 numaral kola iletilir. 2 numarann tam bir
devrinde 4 numaral kol limit pozisyonuna gelir. Eer hareket sonucunda A,Ao ve B
ayn dorultuya gelirse 4 kolu en ileri pozisyonunu alr. Eer hareket sonucunda A,
Ao ve B geri pozisyona dnerlerse 4 kolu en geri pozisyonuna dnmektedir. 4
numaral kolun erevelere hareket iletimi ise ekil 1.28.in B ksmnda
verilmektedir. 4 kolunun en ileri pozisyonunda olduu durumda ereve buna
karlk en alt konumdadr. 4 kolu eer en geri pozisyonunda ise ereve buna
karlk en yksek pozisyonunu almaktadr. Bu konstrksiyona sahip eksantrik
40

mekanizmas ereve hareketi sadece dz kumalar iin oluturmaktadr. Rotatif

armrdeki bu dnme hareketi zorunlu olarak erevelerin ileri geri hareketini
iermektedir (Eren,2008).
Rotatif armrlerin alma prensibi ekil 1.29.da verilmektedir. ekildeki rotatif
armr mekanizmasnda; zerinde birbirlerine zt ynde kanal alm 1 mili zel
modlatr ad verilen mekanizma yardm ile kesikli olarak dnmektedir. 2
eksantriinin zerinde monte edilmi ve radyal ynde hareket edebilen 4 kamas,
dnme eksenine doru hareket ald durumda 2 eksantrii ile 1 milini birletiinde
eksantrik mil ile birlikte 180'lik bir dnme hareketi yaparak ve 5 uzvuna bal
erevenin bir durumdan dier bir duruma getirilmesi salanm olur. Kama dnme
merkezinden darya doru hareket aldnda 3 uzvu ile eksantrii birletirildiinden
3 uzvu kenetlenmi duruma gelir. Kamann hareketi seim mekanizmas ile idare
edilmektedir.

ekil 1.29. Rotatif armr makinesinin alma prensibi
erevelerin alt durumdan st duruma veya tersi ynde yer deitirmesi 1 milinin
180 dnmesi srasnda gerekletiinden dokuma tezghnn ana mili iki tam devir
yapldnda armr mili bir tam devir dnme hareketi alr (Abdulla,2006).
Fimtextile firmasnn retmi olduu RD 3000 tipi elektronik kontroll rotatif
armrnn ematik grn ekil 1.30.da verilmitir. Dokuma makinesinden gelen
41

hareket yarya drlerek modlatr giri miline iletilir (ekilde grlmyor).

Modlatrden elde edilen beklemeli k hareketi armr miline (2) iletilir. Armr
mili (2) ve eksantriin (3), 4 nolu para ile birletirilmesi ile 3 nolu eksantriinin iki
u konumu (ileri ve geri) arasnda hareket etmesi salanr.

ekil 1.30. Fimtextile RD 3000 elektronik kontroll rotatif armr (Fimtextile,2006)
Bu konumlarn herhangi birinde 2 mili ve 3 eksantrii ayrlrsa eksantrik mevcut
konumunda bekler. Eksantriin bir konumdan dierine hareket etmesi tahrik ettii
erevenin konum deitirmesi ve eksantriin bir konumda beklemesi erevenin de
bu konumda bekleme yapmas anlamna gelir. Eksantriin dnme hareketi 5 nolu
uzuv aracl ile 6 kolunun saat ibresi veya tersi ynnde salnn hareketine
dntrlr. Daha ncede bahsedildii gibi 2 ile 3 ve 3 ile 5 uzuvlar arasnda
rulmanl yataklama mevcuttur. 3 eksantrii zerine dner mafsalla balanm olan 4
parasnn 2 mili zerine alm kanallara girerek bu iki paray birletirmesi veya
kanallardan karak bu iki paray ayrmas, 9 elektromknats tarafndan retilen
hareketin 8 kolun aracl ile 7 koluna yaptrd salnm hareketi ile salanr.
ekilde grlen eksantrik konumunda ereve yukarda ise 4 paras 2 mili ile
kenetlendiinden bu konumdan itibaren 2 milinin 180 derecelik dnnde ereve
alt konuma hareket eder. 7 nolu para bu konumda kald srece eksantriin ekle
42

gre 180 derece dnm konumda 4 paras 2 milinden ayrlr. 2 milinin bundan
somaki dnnde eksantrie hareket iletmez ve ereve alt konumda kalr.
Mknatsn etkisiyle 7 kolu konum deitirirse, 4 paras 2 mili ile kenetlenir ve
eksantrii ekilde grlen konuma geri getirir. Bylece ereve tekrar st konuma
geri dner. 7 nolu kolun konumu mknats tarafndan deitirilmedii srece bu
konumda 4 paras 2 milinden ayrlr ve eksantrii hareket iletmez. ereve yukar
konumda kalmaya devam eder. Bezaya rg durumunda 2 mili ile 4 paras srekli
kenetli kalacandan eksantrik her dokuma makinesi devrinde konum deitirir.
Bylece ereve bir yukar bir aa hareket eder.
Staubli firmas deiik dokuma uygulamalar iin farkl seme mekanizmalarna
sahip rotatif armrler retmektedir. ekil 1.31.de bu armrlerden 2668 modeli
rotatif armr makinesi grlmektedir.

ekil 1.31. Staubli 2668 rotatif armr (Staubli,2006)
43

zerinde iki adet kanal alm olan 4 numaral disk armr mili ile birlikte kesikli
olarak dner. 5 numaral para bir ucunda yay (ekilde gsterilmedi) ile 6 numaral
para ile bal olup 1 ve 1 kollarnn bir ucundan uygulad bask ile 4 numaral
diske kenetlenmekte ve bask olmad zaman kenetlenme zlmektedir. 5 numaral
para 4 numaral disk ile kenetlendiinde, disk ile birlikte 6 numara ile gsterilen
para da dner. 6 numaral para ayn zamanda eksantrik olup onun dnme hareketi
7 numara ile gsterilen balant kolu aracl ile 8 kolunun dnme hareketine
dntrlr. 5 numaral para ile kenetlenmesi halinde 4 diskinin her 180 dn
ereveyi bir konumdan dier bir konuma hareket ettirir. 5 numaral parann 4
numaral disk ile kenetlenmesi veya kenetlenmenin zlmesi 2 numara ile
gsterilen elektromknats tarafndan hareket ettirilen 3 kolunun 1 ve 1' kollarnn
dndrlmesi ile gerekletirilir. 1 ve 1' kollarnn bir yndeki hareketleri
elektromknats tarafndan retilirken dier yndeki hareketi yaylar ile salanr. ekil
1.31.de birinci konumda 1 numaral kol saat ynnde bir miktar dndnden 5
paras zerindeki basks ortadan kalkmtr. Dolaysyla yayn etkisiyle 5 paras ile
4 diski kenetlenmitir. Bu konum erevelerin st azlk konumuna karlk
gelmektedir. 4 numaral diskin takip eden 180 dn hareketi ile ereve alt
konuma hareket ettirilir. ekil 1.31.'de ikinci konumda 4 diskinin 90 dnne

karlk gelen konumunu gstermektedir. Bu konum erevenin orta azlk
konumuna karlk gelir. nc konumda ise 4 diski 180 dnn tamamlam ve
ereve alt azlk konumuna ulamtr. Bu konumda 1' paras saat ynnde bir
miktar dnm olup 5 numaral parann ucuna bastrarak 4 diski ile olan
kenetlenmeyi zmtr. 1 ve 1' paralar bu konumda kaldklar srece ereve alt
azlk konumunda bekleme yapar.
Mknatsn etkisiyle l ve 1' kollar saat ynnn tersi ynnde bir miktar dndnde
ekil 1.31.de nc konumda 1' kolunun 5 paras zerindeki basks kalkar ve 5
paras 4 diski ile kenetlenir, 4 diskinin 180 dnme hareketi ile ereve st azlk
konumuna hareket eder. 1 kolu saat ibrelerinin tersi ynnde dnm olduundan 5
numaral para ile 4 diski arasndaki kenetlenme zlr. 1 ve 1' kollarnn konumu
erevelerin st azlk konumlarna karlk gelir. 9 ve 9' destekleri 1 ve 1
kollarnn dnme hareketlerini snrlar. Sonu olarak l ve 1' kollarnn saat ibreleri
ynnde bir miktar dnmesi erevelerinin alt konumuna karlk gelir. Saat
44

ibrelerinin tersi ynnde dnm konumlar ise erevelerin st azlk konumlarna

karlk gelir.
Rotatif armrlerin tahrik sistemleri basit ve rijit olduklarndan titreimsiz ve uzun
mrldrler. Bununla birlikte ak azlk oluturmalar ve seim nitesinin
konstrksiyon yapsndan dolay ek olarak azlk arama ve durularda ereveleri
orta konuma getirme nitelerine ihtiya duyarlar. Seim annda kenetlenme iin
kamalarn kullanlmas seim nitesinin alma artlarn snrlad iin yksek
dokuma hzlarna klmasn engellemektedir (Abdulla ve Palamutu, 2006)
1.3.3.4. erevelerin ayr motorlar tarafndan tahrik edildii elektronik
sistemler
Tsudakoma ve Toyoda firmalar tarafndan tekstil piyasasna sunulan dier bir
azlk ama mekanizmas tipi ise her bir erevenin ayr bir servomotor tarafndan
tahrik edildii sistemlerdir.
ekil 1.32.de Tsudokoma firmasna ait elektronik azlk ama sistemi
grlmektedir. Bu sistemde her ereve iin kullanlan motor miline sabitlenmi
diske, merkezinden belirli bir mesafede dner mafsal ile balanm bir kol ve bunu
izleyen kol mekanizmalar ile motorun dnme hareketi, erevelerin yukar-aa
hareketine dntrlr.

ekil 1.32. Tsudokoma elektronik kontroll azlk ama mekanizmas (Eren,2000)
45

Makinenin ana mili ile ereveleri tahrik eden motorlar arasnda ki zamanlama
elektronik olarak gerekletirilir. Bu amala makinenin ana milinin dn asn
len enkoderden alman pozisyon bilgisine gre motorlarn hareketleri kontrol edilir.
Armr ve kaml azlk ama mekanizmalarndan farkl olarak bu sistemde
erevelerin hareket ve bekleme alar (zamanlar) dokunacak olan kuma tipine
bal olarak bilgisayardan girilip istenen deerlere ayarlanabilir. Ayrca azlk
kapanma as da bilgisayara deer girerek elektronik olarak ayarlanabilir. Bu
sistemde her erevenin harekete balama ve biti zamanlar bamsz alarak
ayarlanabildii iin aralarnda zamanlama fark meydana getirilerek ayn anda tm
erevelerin orta konuma gelmesi engellenebilir. Bu ayar zellikle bezaya rg ile
yksek zg sklna sahip kumalarn dokunmas durumunda zg iplikleri
arasndaki srtnmeyi azaltarak zg kopularn ve tutumalarn engellemek
asndan nemlidir. ekildeki sistemde motorlar ayn ynde dnmekte olup motorun
yarm devrinde ereve bir konumdan dierine hareket ederken motorun dier yarm
devrinde ereve geri hareket ederek balang konumuna dner. Motorun yarm
devirlik hareketi dokuma makinesi ana milinin ereve hareketi iin ayrlan ksmnda
gerekleir. Yani ana milinin dnnn 240 ksmnda ereve hareket edip 120
ksmnda bekleme yapacaksa, motorlar yarm devirlik hareketini ana mil devrinin
240 ksmnda yapar. Geri kalan 120 ksmnda bekler. rgye gre erevenin alt
veya st azlk konumlarnda belirli sayda atk atm esnasnda bekleme yapmas
gerekiyorsa motorlarnda bu konumda bekleme yapmas gerekir. ekil 1.33.de ise
Toyoda firmasna ait azlk ama mekanizmasnn ekli verilmektedir.

ekil 1.33. Toyoda azlk ama mekanizmas (Eren,2000)
46

Her erevenin tahriki, bir adet servomotor, bir adet dili mekanizmas ve eksantrik
ile bunu izleyen kol mekanizmasndan olumaktadr. Servomotorlarnn dnme
hareketi motor mili ucundaki kk diliden makine gvdesine sabit olarak taklm
mil zerine dnebilecek ekilde taklm byk diliye iletilir. Balant kolunun
ereve tahrik koluna balant noktas ykselterek erevenin daha fazla kalk
yapmas salanr. Bu ayar temiz azlk oluturmak iin, arka erevelerin daha fazla
kaldrlmas iin gereklidir. ereve tahrik kolunun salnm hareketi kol
mekanizmalar ile iki ucundan ereveye iletilir. Tsudakoma elektronik azlk ama
sistemi iin aklanan zellikler bu sistem iinde geerlidir. Her bir erevenin ayr
bir servomotorlar tarafndan tahrik edildii bu elektronik azlk ama sistemlerinde
armrlerde mevcut olan yava alma ileri geri hareketin kstland blgeler
bulunmaktadr. Toyoda firmas tarafndan gelitirilen elektronik azlk ama
sisteminde 16 ereveye kadar klabilmektedir. Bu deer erevelerin ayr motorlar
tarafndan tahrik edildii armrlerde ulalabilen en yksek ereve saysdr (Eren,
2000).
1. 4. Armrlerde Kullanlan Programlama Mekanizmalar
Program mekanizmas (seim mekanizmas), program taycsndan gelen sinyale
bal olarak armrn ana milinden alnan hareketi erevelere iletir. Konstrksiyon
yapsna gre program tayclar; zincirli halkal, zincirli kaml, bantl, diskli,
elektronik olarak snflandrlmaktadr. Zincirli tekerlekli ve zincirli kaml
tayclarn basit emalar ekil 1.34.deki gibidir.

ekil 1.34. Zincirli kaml ve zincirli halkal seim mekanizmalar
47

Bu tr program tayclar eski mekanik dokuma makinelerinde kullanlmaktadr.

Program tayclar (halka ve kamlar) ayn zamanda g iletme ilemini de stlenmi
bulunmaktadrlar. Program zinciri uzunluu dokunacak kuman rg raporuna bal
olarak deimektedir.
Program tayc halka ve kamlarn boyutlar erevelerin yer deitirmesi ve iletilen
kuvvetin byklne bal olarak deimektedir ve bu nedenle hantal
olmaktadrlar.
Bantl ve diskli program tayclarn basit ilem emalar ekil 1.35.de verilmektedir.

ekil 1.35. Bantl ve diskli seim mekanizmalar
Program okumas ve erevelere iletim ineler yardm ile gerekletirilmektedir.
Bantl sistemde bandn zerinde belli hatve ile yerlemi program eritleri bulunur.
eritlerin says idare edilen ereve saysna eit olmaktadr.
Var yok mant ile alan bu tip mekanizmalarda var karl delik, yok ise
deliksiz olarak belirlenmitir. Makinenin her trnde inelerin yardm ile bantn
zerinde delik olup olmad kontrol edilir. ne deliksiz alanla karlatnda
48

ereveler alt durumdan st duruma, deliin ierisine daldnda ise st durumdan alt
duruma doru yer deitirirler.
Zincirli program tama mekanizmalarndan farkl olarak (erevelere hareketin
iletilmesinde mekanik glendiricilerin kullanlmas zorunludur) bant- ine
sisteminden hareketin direkt olarak erevelere iletilmesi imkansz olduu iin
armrde ek mekanik glendiriciler kullanlmaktadr. Bu tr program tayclar
ieren program mekanizmalar konstrksiyon yaplarnn karmak olmasna ramen
gnmzde kullanlmaktadrlar.
Elektronik program tayc olarak elektronik kasetler, disketler ve CD ler
kullanlmaktadr. stenilen boyutta program ierebilen ve kullanml olan bu tr
program tayclarn tek dezavantaj dokuma tezgahnn ek olarak bilgisayar sistemi
ile ekstradan donatlmasdr. Eer sistemde CD kullanlmakta ise, bir CD ye bir ok
desen yazlabilecei iin bir desenden baka bir desene gemek iin CD deiimi sz
konusu olmamaktadr.
Gnmzde armr reten firmalar elektronik armrleri ile birlikte kullanlmak zere
desen tasarm, armr kontrol ve programlama sistemlerini ieren ilave niteler de
sunmaktadrlar. Bugn retilen dokuma makineleri kendi bilgisayar sisteminde
armr programlama ve kontrol modlne sahip olduundan armr reticilerinin
kontrol nitelerine gerek duyulmaz. Ancak dokuma makineleri bilgisayar kontroll
deilse veya kendilerinin armr programlama ve kontrol nitesi yoksa armr
reticilerinin armr programlama ve kontrol nitelerine duyulur. ekil 1.36.da
Staubli firmasna ait elektronik armr kontrol ve programlama sistemi (Staubli
programming system 18) grlmektedir. Sistem desen tasarmnn yapld bir
bilgisayar, user software 18-58/18-58IV ad verilen desen tasarm program,
tanabilir program cihaz (portable programming device 18-58II), hafza kart (ram)
ile birlikte veri tama terminali (pocket terminal 18-59II) ile armr kontrol
biriminden olumaktadr. Desen tasarm program kullanlarak veya dier birdesen
tasarm sisteminde tasarlanan desen, tanabilir programlama cihaz 18-58IIye
yklenir. Bu cihaz 28 ereve iin toplam 50000 atkya kadar 1000 farkl rg ile 9
ilave dokuma makinesi fonksiyonunun programlanmasna olanak verir. Gerekirse
49

rg zerinde 18-58II cihaz kullanlarak deiiklik yaplabilir. rg daha sonra

armr kontrol nitesine aktarlr.

ekil 1.36. Staubli armr programlama sistemi (Staubli)
Desen verilerinin armr kontrol nitesine yklemenin dier bir yolu da veri tama
terminali 18-59IInin kullanlmasdr. 18-58II cihazndan rg verileri 18-59II
cihazna aktarlr. Buradan da armr kontrol birimine yklenir. Yklenen rgde bir
hata olduunda dzeltme yapmak amacyla rg armr kontrol biriminden 18-59II
cihazna ve buradan da 18-58II cihazna geri yklenebilir. Dzeltme yapldktan
sonra ters yol izlenerek rg armr kontrol birimine yklenir.
rgy armr kontrol nitesine yklemenin yannda 18-59II cihaz ile erevelerin
alt, orta ve st azlk konumlarnda seviyelenmesi, erevelerin srayla hareket
ettirilmesi, rgnn tersine evrilmesi, zglerin 1/1 ve 2/2 rgye gre iki
50

tabakaya ayrlmas, atlan atk saysnn grntlenmesi, dokuma makinesi devir

saysnn grntlenmesi, alan programn ID numarasnn grntlenmesi gibi ana
dokuma fonksiyonlarnn kontrolne de olanak verir.
Armr kontrol niteleri bir a zerinden merkezi bir bilgisayar ile iki ynl veri
alverii yaplabilir. Bu yaklamla yukarda bahsedilen cihazlara gerek
duyulmakszn rglerin armr kontrol nitelerine yklenmesi ve gerektiinde
dzeltme yapmak iin geri getirilmesi mmkndr. Ayrca a zerinden ana dokuma
fonksiyonlarnn kontrol ve izlenmesi de mmkndr(Eren,2000).
Program okuma nitelerinin konstrksiyon yapsn ise program taycnn tr
belirlemektedir. Halkal ve kaml program taycl armrlerde program okunmas ve
uygulanmasnda kullanlan konstrksiyon ekil 1.37.de verilmektedir.

ekil 1.37. Program okuma nitesi
1 ve 2 baklarna x ileri geri yer deitirme hareketi iletilir. 3 kancas byk apl
halka ile temasa getiinde tahrik milinden alnan hareket kam veya kol
mekanizmalarnn yardmyla 1 ve 2 numaral baklarn yatay eksen boyunca
karlkl ters ynl harekete dntrlr. 3 kancasnn alt ve st konumlarnda
olmas desen zincirindeki halkalarn byk ve kk olmasna ve hangi halka ile
temasa geildiine baldr. Byk halka st konumu, kk halka alt konumu
belirtmektedir. 3 kancas st durumda olduunda 1 ba, alt durumda ise 2 ba
51

ile temasa geerek yatay eksen boyunca sola veya saa doru hareket alr. Bu hareket
4 kolu vastas ile erevelere iletilir. Kancann yukar veya aa ynde hareketi 5
numaral program halkasnn apna bal olmaktadr.
Makinenin her periyodunda 7 mili 360dnme as kadar dndrlr ve bir sonraki
halka 3 kancas ile temasa girerek onun st veya alt duruma gelmesini salamaktadr.
erevelerin geri hareketi zg ipliklerine uygulad elastikiyet kuvvetleri yaylar
tarafndan gerekletirilir.
Bantl ve diskli program taycl armrlerin program okuma nitelerinde genelde
ineli okuma sistemleri kullanlr. Programn okunmas inenin bandn zerinde
alm delie dalmas ile gerekletirilir. Bandn imal malzemesi karton, kat veya
ince plastik malzeme olabileceinden inenin banda uygulayabilecei kuvvet
snrldr. Bu durumdan dolay halkal program tayc mekanizmalarndan farkl
olarak, ine ile hareket iletme mekanizmas arasnda mekanik glendirici
mekanizmas yerletirilir.











52

2. KAYNAK ZETLER
Giri blmne ilave olarak bu blmde armr mekanizmalar ile ilgili literatr
almalar kapsamn gnmze kadar yaplan almalara ait makale ve patentler
incelenmitir. Yasal engellerin el verdii ekilde yaplan aratrma sonucu elde edilen
veriler aada zetler halinde verilmitir.
Armr mekanizmalar ile ilgili yayn ve patentler incelendiinde mekanik, elektronik
ve elektromanyetik prensipler ile allan armr mekanizmalar zellikle gze
arpmaktadrlar. Patentler incelendiinde dokuma tezgahlar iin yaplan patent
almalarnn en youn olarak topland nokta armrl azlk ama mekanizmalar
olarak gze arpmaktadr, bunun nedeni gnmzde yksek hzlarda alma imkan
veren jetli ve rapierli dokuma makinelerinde armr mekanizmalarnn youn olarak
kullanlmasdr.
ncelenen patentler dorultusunda armr mekanizmalar iin tahrik sistemleri,
ereve kaldrma mekanizmalar, kam sistemleri, seim ve kilit mekanizmalar,
seim iletim sistemleri zerine youn almalar yapld sonucu elde edilmitir. Tez
konusu kapsamnda zellikle kilit mekanizmalar ile ilgili zetler bu blmde yer
alacaktr.
28 mays 1991 tarihinde Kaichiro Yoshida vd. tarafndan alnan 5.018.556 numaral
patent de armrlerde kullanlmak zere program kilit mekanizmas tasarm
nerilmitir. Mekanizmann ematik izimi ekil 2.1.de verilmitir.
Mekanizmadaki armrn 1 numaral tahrik mili hareketini dokuma makinesinin ana
milinden almaktadr. Tahrik mili bir kol vastas ile 13 numaral iki omuzlu kola
balanm olup st ve alt uzuvlar 9 ve 9' numaral mesnetlerle balanm
durumdadrlar. O1 noktasnda hareketli olarak yerletirilmi 7 numaral kol, O2
noktasndan balanm olan 6 numaral balans bu nokta boyunca salnm hareketi
yapmaktadrlar. Balans her iki ucunda 4 ve 4' numaral kancalar tamaktadr.
Mekanizmadaki balans sol kenar konumuna geldiinde onun dnme merkezi 13
numaral kolun salnm merkezi ile akmaktadr. Bu srada 4 ve 4' kancalarndan
hi biri 10 ve 11 numaral idare kancalarnla balantya girmemise, 6 balans bo
hareket yapar ve ereve olduu konum yani alt konumda kalmaktadr.
53

ekil 2.1. 5.018.556 patent numaral program kilit mekanizmas tasarm
Eer 10 ve 11 numaral kancalar ile balant salanrsa, bunlara bal ereve st
konuma gelmektedir ve atk atmn takiben geri hareket ile alt konumuna dner.
erevelerin geri hareketi yaylarn yardm ile gereklemektedir. 4 ve 4'
kancalarnn her ikisi e zamanl olarak idari kancalar ile balantya girerse ereve
st konumda bekleme yapmaktadr. dare edici 10 ve 11 kancalar 3 ve 3'
eksenlerinde hareketli olarak yerletirilmi iki omuzlu 12 ve 12' uzuvlara yaylar ile
bal durumdadrlar. 2 numara ile gsterilen desen zincirinin sahip olduu desen
baklalar 12 ve 12' numaral iki omuzlu uzuvlarn programa gre idare edilmesini
gerekletirmektedirler. 7 numaral hareket kolunun erevelere hareketi 8 numaral
ereve hareket kolu ile olan balants sayesinde gereklemektedir. Bu patente ait
benzer bir armr sistemi uan Staubli firmas tarafndan kullanlmaktadr.
9 Kasm 1993 tarihinde Costantino Vinciguerre vd. tarafndan alnm olan 5.259.419
numaral patent de, yksek hzl rotatif armrlerde kullanlmak zere anahtar kol
mekanizmas tasarm nerilmektedir. Patente ait ematik izim ekil 2.2.de
verilmektedir. Mekanizma 1 numaral ereve hareket iletim kolundan, 2 numaral
hareket kolundan, 3 numaral kilit karlama diskinden, 4 numaral ana milden, ana
mil zerinde bulunan armr diskinden, 6 numaral kilit hareket kollarndan, 7
numaral kilit dili, 8 ve 9 numaral kontrol mekanizmas ve ana mil zerine alm
iki adet 10 numaral kilit yuvalarndan olumaktadr.
54

ekil 2.2. 5.259.419 patent numaral anahtar kol mekanizmas tasarm
Dokuma makinesinden alnan hareket mekanizmadaki 4 ana miline gelmektedir.
Eer elektronik olarak kontrol edilen 6 numaral kilit kollar ve kollarn bal olduu
armr mili ile ana 7 mil kilit dili vastas ile birleirse, ana mil ile armr mili beraber
dnmekte ve hareket iletim kollar vastas ile erevelere iletilmektedir. Ana milin
her 180 lik dn srasnda ereve bir konum deiikliine uramaktadr.
Mekanizma kontrol elektronik olarak mantk aparat sayesinde olmaktadr. Dokuma
programna gre retilen elektronik sinyaller vastas ile kilitleme kollar almakta
ve kilitleme ilemi gereklemektedir. Eer kilit dili sinyaller tarafndan
ynlendirilmezse 3 numaral kilit karlama diskine girmekte ve ana mil ile birleme
meydana gelmemektedir. Bu srete ereveler olduklar konumda kalrlar. Sistemin
yksek hzl rotatif armrlerde hassas bir kilitlenme ve sorunsuz almas n
grlmektedir.
8 Temmuz 2004 tarihinde Gian Luigi Serturini tarafndan alnan WO 2004/057075
numaral patent de, rotatif armr mekanizmalarnda ereve hareketini
programlamak iin tasarlanm bir program-kilit mekanizmas tasarm
nerilmektedir. Patente ait ematik izim ekil 2.3.de verilmektedir.
55

ekil 2.3. WO 2004/057075 patent numaral program-kilit mekanizmas tasarm
Mekanizma 1 numaral ana milden, 2 numaral hareket iletim kolundan, 3 numaral
ereve kontrol kolundan, 4 numaral bask kolundan, 5 numara ile gsterilen bask
dii, 6 numaral seim aparat, 7 numaral eksantrikten ve 8 numaral elektro
mknatstan olumaktadr. Dokuma makinesinden alnan hareket 1 ana mili zerinde
bulunan armr diskine iletilmektedir. Armr diski ve 7 eksantriinin 6 numaral
seim aparat ile birlemesi sonucunda hareket etmesi salanmaktadr. Eer armr
diski ve eksantrik arasndaki balant kesilirse eksantrik mevcut konumunda
beklemektedir ve hareket iletimi sz konusu deildir. Eksantriin bir konumdan
dier konuma hareket etmesi sonucu tahrik ettii 2 hareket kolu ve bu kolun bal
olduu 3 ereve kontrol ubuu vastas ile hareket erevelere iletilmektedir.
erevelere iletilen hareket saatin ibresi yada tersi ynnde salnm hareketi
olmaktadr. 7 eksantrii zerine mafsallanm 4 seim aparatnn armr diski
zerinde karlkl konumlarda alm kanallara girerek iki paray birletirmesi ve
karak bu iki paray ayrmas, 8 elektro mknats tarafndan retilen hareketin 4
numaral bask koluna yaptrd salnm hareketi ile salanmaktadr. 4 numaral
bask kolunun her iki ucunda birer adet 5 numara ile gsterilen bask dileri
56

bulunmaktadr. Bask kolunun darbe etkisini azaltmak iin bu bask dileri bask
oluna iki adet yay ile balanmtrlar. 5 numaral bask dilerinin 4 seim aparatna
yapaca bask sayesinde kilit mekanizmas armr milinden ayrlmaktadr. Eer
bask dileri seim mekanizmasna herhangi bir bask uygulamaz ise seim
mekanizmas bal olduu yayn kuvveti ile kilitlenme meydana gelmektedir. Bu
sayede ereve hareketi gereklemi olur. Armr milinin her 180 lik dnnde
ereveler bir konum deitirmektedirler. Sistemin avantaj olarak Bask kolu
zerinde bulunan yaylarn darbe etkisini azaltmas gze arpmaktadr.
7 Eyll 2007 tarihinde Stefano Calzaferri (talya) tarafndan alnm olan WO
2007/099083 numaral patente gre, son nesil yksek hzl dokuma tezgahlarn da
kullanlmak zere bir kilit srgs tasarm nerilmektedir. Bu mekanizma sayesinde
rotatif armrl dokuma tezgahlarnn hassas bir kavrama yetenei kazanaca,
yksek devir ve frekanslarda sorunsuz allaca n grlmtr. Aadaki ekil
2.4.de patent ile ilgili ematik izim verilmitir.

ekil 2.4. WO 2007/099083 patent numaral kilit srgs tasarm
57

Eren, R (2000) e gre bir rotatif armr ana ksmdan oluur. Bu ksmlar armr
mili ile eksantrik arasndaki balanty keserek erevelerin konumunu belirleyen
seim mekanizmas, eksantrikleri de ieren ereve tahrik mekanizmas ve deiken
armr mili hareketinin reten, erevelerin hareket ve bekleme alarn belirleyen
modlatr olarak adlandrlmtr. Eksantrikler ve modlatrlerin konstrktif yaplar
birbirine benzer olduundan rotatif armrler, seme mekanizmasnn tip ve yapsna
bal olarak snflandrlmaktadr.
Abdulla, G.; vd. (2001) almalarnda elektro-hidrolik seme mekanizmal
elektronik kumandal mekanik tahrikli armr mekanizmasnn analizi ve deneysel
alma sonular hakknda bilgi verilmitir. Deneysel almann yaplma amac,
program deitirme sresinin tespiti, farkl hzlarda mekanizma hareketlerinin
incelenmesi, uygun konstrktif yapnn belirlenmesi, farkl ykleme koullarnda
hareket dayankllnn tespiti, frenleme sisteminin dayankllnn incelenmesi ve
zmanlama tayinlerinin belirlenmesi olarak belirtilmitir. Elde edilen sonularda
armr konstrksiyonunun sorunsuz alt grlmtr. Dengeleyici olarak
adlandrlan nite sayesinde mekanizmann almas srasnda oluan darbelerin
minimuma drld grlm, programn deiimi sresince mekanizmann
pistonlar sayesinde bekleme yapma mecburiyetinin olmad sonucuna varlmtr.
Abdulla, G.; (2002) Misag-139 dokuma makinesi iin yksek hzl armr dizayn adl
proje kapsamnda yeni bir armr tasarm nermitir. Elektronik kontroll olarak
tasarlanan armr konstrksiyonunun temel zellii, erevelere hareket iletmek
amacyla iki serbestlik derecesine sahip kol mekanizmasnn hidrolik frenleme
sistemi kullanarak serbestlik derecesinin bire drlmesi ile programa uygun istemli
yer deitirmenin olmas salanmaktadr. Program okunmas ve seimin
uygulanmas, ana milin bekleme yapmasna ihtiya duyulmakszn
gerekletirilebilmektedir. Seme ilemi ana milin 180lik dnmesine eit zaman
sresinde gerekletirilmektedir. Armr, erevelerin orta duruma getirilmesi ve
azlk arama iin gerekli olan tertibatlara ihtiya duyulmakszn bu ilemleri
gerekletirebilmektedir.
Eren, R., vd., (2005) almalarnda krank ve kam, rotatif armr iin mekanik model
ne srmlerdir. Eitlikleri, ereve hareketlerinden tretmilerdir. ereve
58

hareketlerinin erileri elde edilmitir ve karlatrlmtr. Bu sonular gstermitir

ki daha yksek ereve hareketi maksimum hzda ve maksimum ivmede
ulalmaktadr. Bu ereve hareketine, krank veya kam azlk hareketine kyasla,
rotatif armr kesik kesik dner armr aftnn hareketinden dolay ile ulalmaktadr.
Kaml azlk ama mekanizmalar ile rotatif armr kullanlan azlk ama
mekanizmalar arasnda yaplan hesaplamaklar ve elde edilen grafikler sonucunda,
rotatif armrlerin yksek hzlarda almaya imkan salad sonucuna ulalmtr.
Abdulla, G, Palamutu, S., (2006) almalarnda rotatif armrlerin tahrik
sistemlerinin basit ve rijit olduklarndan titreimsiz ve uzun mre sahip olduklar
belirtilmitir. Bununla beraber ak azlk oluturmalar ve seim nitesinin
konstrksiyon yapsndan ek olarak azlk arama ve durularda ereveleri orta
konuma getirme nitelerine ihtiya duyulmaktadr. Seim annda kenetlenme iin
kamalarn kullanlmas seim nitesinin alma artlarn snrlad iin yksek
dokuma hzlarna klmas engellenmektedir, sonucuna varlmtr.
Abdulla, G.; vd. (2006) Dokuma Makinelerinde Azlk Ama Sistemlerinin
Aratrlmas ve Modernizasyonu adl DPT destekli proje kapsamnda yeni bir
prensiple alan 14 erevelik rotatif armr makinesinin deney seti tasarlanm ve
retilmitir. Deney seti zerinde yaplan aratrmalar ve setin konstrksiyon - yapsal
analizi, rotatif armrlerde armrn ana miline tek bir ynde beklemeli dnme
hareketi iletilmesi yerine, ileri-geri beklemeli dnme hareketinin iletebilecei ve
bylelikle armrlerin tasarm yaps bakmndan nemli lde
basitletirilebileceini ve maliyetlerinin de ayn oranda drlebileceini
gstermitir.
Eren, R., vd., (2008) almalarnda dokuma ileminde rotatif armrn kinematiini
ve ereve hareketlerinin analizini yapmtr. ereve hareketi erisi elde edilmi ve
analizi yaplmtr. ereve hareketinde etkili olan mekanizma parametreleri, ele
alnmtr. Sonu olarak, tipik ereve hareketinin modlatr mekanizmasnn
tasarm ile temel olarak belirlendii saptanmtr. Rotatif armrn eksantrik
mekanizmasnn da ereve hareketi zerinde nemli bir etkisi olduu sonucuna
varlmtr.
59

3. MATERYAL VE YNTEM
3.1. Tasarm Parametreleri
3.1.1. Azln geometrik hesab
Dokuma tezgahlarnda kullanlan azlk ama mekanizmalarnn tasarmnda
kullanlan ana parametreler; erevelerin says, ereveler aras uzaklk, azln
genilii, azlk as, erevelerin yer deitirme ykseklii ve zg ipliklerinin
dokuma srasndaki gerilme kuvvetleridir.
erevelerin says dokuma tezgahlarnda dokunacak kuman eidine gre
belirlenmektedir. Kaml azlk ama mekanizmalar ile donatlacak tezghlarda
ereve says 8 ila 10, armrl tezghlarda ise 16, 18, 20, 24 ve 28 olabilmektedir.
ereveler aras uzaklk modern dokuma tezghlarnda 12 mm iken, ar kuma
dokuyan tezghlarda bu deer 16 mm olarak belirlenebilmektedir. Azln genilii
tezghn yapsna baldr. Bu uzaklk lamellerin dizildii blgeden kuma izgisine
kadar olan mesafeye eittir.
Azlk asnn () deeri atk ipliini tayan tertibatn azlktan, zg iplikleri ile
temas etmeden gemesine yetecek deerde olmaldr. Atk ipliini tayan tertibatn
yapsna bal olarak yaplm pratik gzlemler ve deneylerin sonularndan bu
ann 20
0
28
0
deerleri arasnda alnmas ngrlmektedir (Abdulla, 2006).
ekil 3.1.den yararlanarak erevelerin yer deitirme yksekliini hesaplamak
mmkndr. erevelerin tam yer deitirmesi zg ipliklerinin yer
deitirmesinden gc gzlnn ykseklii kadar fazladr.
zg ipliklerinin yer deitirmesini h, gc gznn ykseklii ile gsterecek
olursak, herhangi bir iinci erevesinin yer deitirmesi H
i
;
H
i
= 2h
i
+ (3.1)
denklemi, zg ipliklerinin kuma izgisinden hesaplanan yer deitirmesi h
i
ise;
h
i
= ( S
t
+ c +d +( k 1) t ) tg ( /2) (3.2)
denklemi ile hesaplanr.
60

Denklem 3.1 ve 3.2.de verilen; S

t
: tefe tarann yer deitirmesini, c: taran yatay
dzlemde geniliini, d: tefenin geri durumunda tarakla birinci ereve arasnda olan
uzakl, k: ereve saysn, t: ereveler aras uzakl ve : azlk asn gsterir.
Tefe tarann yer deitirmesi atk tayan tertibatn enine kesitinin 1:1 lekle
izildii resimden bulunulur.

ekil 3.1. erevelerin yer deitirme mesafeleri (Abdulla,2006)
ekil 1.3.de verilen a ve b parametrelerinin deerlerini 510 mm aralnda semek
uygundur. rnek: S
t
=120 mm, c = 22 mm, d = 10 mm, k = 14, t = 12 mm, = 23
0
ve
=5 mm iin h = 125 mm, H

=130 mm olacaktr.
3.1.2. Zamanlama diyagram
Zamanlama diyagramlar dokuma makinesi ana milinin dnme asna gre makineyi
oluturan mekanizmalarn durumlarnn karlatrmal olarak verildii
diyagramlardr. Genellikle zamanlama diyagramlar leksiz olup, makineyi
oluturan mekanizmalarn almaya balama-durma, bekleme ve zel konumlarn
61

gsterirler. Zamanlama diyagramlarnda ki bilgiler mekanizmalarn tasarmnda ve

ayarlama ilemlerinde kullanlrlar.
izelge 3.1.de Szer mekiksiz dokuma makinesinin zamanlama diyagram rnei
verilmitir.
izelge 3.1. Szer dokuma makinesi zamanlama diyagram (Abdulla, 2006)

Azlk ama mekanizmalarnn bir tam periyodu kuman atk raporuna baldr.
Ana milin bir devrinde azlktan bir atk iplii geirildiinden tezghn tam devir
periyodu kuman atk raporu saysna eit olacaktr.
izelge 3.2. Bezaya dokuma zamanlama diyagram (Abdulla,2006)
Gsterge
Kalk
stte
bekleme
nme
Altta
bekleme
Kuma
izgisine
kadar
Kuma
izgisinden
st duruma
kadar
Kuma
izgisine
kadar
Kuma
izgisinden
alt duruma
kadar
Ana milin
devir
says
Birinci devir kinci devir
Ana milin
dnme
as

ba

ba

1

2

1

2

ereve
hareket
sresi
t
y
t
b
t
i
t
b

62

Bu durumda, bez aya rgsnde azlk ama mekanizmasnn bir periyodunun

gerekleme zaman ana milin iki devrine eit alnr. izelge 3.2. incelendiinde
erevelerin bir periyodunun sresi 3.3. denklemi ile hesaplanabilmektedir.
T
t
= t
y
+ t
b
+ t
i
+ t
b
(3.3)
Kalk ve ini sreleri tm ereveler iin deimezdir. stte ve altta bekleme
sreleri kuma desenine bal olarak kabul grmektedirler. Atk iplii temel alnarak
diyagramlarn kullanlmas daha mantkl olmaktadr. ekil 3.2.de bulunan rnek
dokumann rg raporu ve zamanlama diyagram ve bu diyagram esas alnarak
tasarm yaplacak kamlarn kam milinde yerleme emas ekil 3.3.de gsterilmitir.

ekil 3.2. rnek dokuma rg raporu ve zamanlama diyagram (Abdulla, 2006)
rnek rg raporu verilen kuma retmek iin 5 adet ereve kullanlmas
gerekmektedir.

63

ekil 3.3. Kam profili
3.1.3. Kam profillerinin aratrlmas
Farkl rg raporlarna sahip kumalarn retilmesi iin deiik profillere sahip kam
mekanizmalar kullanlmaktadr. Bu mekanizmalar birbirlerinden ayran temel
zellik, kamlarn sahip olduklar ykselme ve ini blgelerinin saysdr. Bu temel
farklla gre azlk ama sistemlerinde kullanlan kamlar iki, drt, be, alt, yedi
ve sekiz devirli kamlara ayrlmaktadrlar.
ki devirli kamlar sadece basit dokuma olan bezaya dokuma iin kullanlmakta ve
eski dokuma tezgahlarnda kullanm yaygn olan kamlardr. Modern yksek hzl ve
jetli dokuma tezgahlarnda ise bu kamlar yerlerini kol mekanizmalarna terk
etmilerdir. Kaml azlk ama sistemlerinde ise, iki devirli kamlar yerine drt
devirli kamlar kullanlmaktadr. ekil 3.4.de drt devirli kamlarn profilleri, rg
elementlerinin numaralar ve grafik tasvirleri gsterilmektedir. Drt devirli kamlarn
farkl profil says tr. Profil saylar az olmasna ramen bu kamlarn yardm ile
kumalarn byk bir ksmn elde etmek mmkndr.

64

ekil 3.4. Drt devirli kam profilleri (Abdulla, 2006)
ekil 3.5.de be devirli kamlarn profilleri, rg elementlerinin numaralar ve grafik
tasvirleri gsterilmektedir. Be devirli kamlarn maksimum profil saylar tr. eit
says az olduundan dolay yaygn ekilde kullanlmamaktadrlar.

ekil 3.5. Be devirli kam profilleri (Abdulla, 2006)
65

ekil 3.6.da alt devirli kamlarn profilleri, rg elementlerinin numaralar ve grafik

tasvirleri verilmektedir. Alt devirli kamlarn farkl profil says sekizdir. Bu kamlarn
yardm ile ok sayda kuma eidini retmek mmkn olmaktadr.

ekil 3.6. Alt devirli kam profilleri (Abdulla,2006)

66

ekil 3.7.de yedi devirli kamlarn profilleri, rg elementlerinin numaralar ve

grafik tasvirleri verilmektedir. Bu kamlarn farkl profil says dokuza eittir. Be
devirli kamlar gibi bu kam eitleri de nadiren kullanlmaktadrlar.

ekil 3.7. Yedi devirli kam profilleri (Abdulla,2006)
ekil 3.8.de sekiz devirli kamlarn profilleri, rg elementlerinin numaralar ve
grafik tasvirleri verilmektedir. Bu kamlarn farkl profil says yirmiye eittir.
Raporunda atk ve zg iplik says sekize eit olan yn kumalar, pamuk ve ipek
gmleklik kumalarn byk bir ksm, kk desenli elbiselik kumalar sekiz devirli
kamlar ile retilebilmektedir.
67

ekil 3.8. Sekiz devirli kam profilleri (Abdulla,2006)
68

Farkl rglere sahip kumalarn retimi, rg elemanlarna bal olarak kam

profillerinin seimi sonucu elde edilir. Kam profillerinin seimi rg raporunun
solundan sana doru yaplmaktadr. Rapordaki ilk eleman birinci zgy ifade
etmektedir ve sralama saa doru bu ekilde devam eder.
ekil 3.9.da alt ereveye sahip bir dokuma iin kam profili seimi rnei
verilmektedir.

ekil 3.9. Alt ereveye sahip dokuma kam profil seimi (Abdulla,2006)
Bilindii gibi zg ipliklerinin sral geirilmesinde, ereve says dokuma
raporunda bulunan zg ipliklerinin saysna eittir. Bu durumda istenilen rapora
sahip kumalarn retilmesinde kullanlacak kam profili says raporda yer alan
zg ipliklerinin saysna eittir. Raporu oluturan atk ipliklerinin saysna gre ise
ana mil ile kam mili arasndaki evrim oran tayin edilmektedir.
Bu ilemlerden sonra kuma desenine bal olarak bir sonraki kamn nceki kama
gre kaydrlma as hesaplanmaktadr. Drt, alt ve sekiz devirli kamlar iin bu
ann deeri 90, 60 ve 45 eittir(Abdulla vd; 2006).
ekil 3.9. incelendiinde dokuma raporu alt ereveye sahiptir ve kam profili alt
devirli olarak seilmitir.
69

3.1.4. erevelerin hareket kanunlar

Azlk ama mekanizmalarnda kam profili kuma raporunda bulunan atk
ipliklerinin says ile belirlenmektedir. Atk ipliklerinin azlktan geirilmesi ana
milin her bir devrinde gerekletii iin azlk ama mekanizmasnn kam rg
raporunda bulunan atk saysna eit olmaktadr. Dner kamlar minimum iki
blgeden oluurlar. Bu blgeler ykselme ve alalma blgeleridir ve bu nedenle ana
mil ile kam arasndaki iletim oran minimum iki olmaktadr.
erevelerin yer deitirmesi iin nemli parametreler; erevelerin ana mile gre
bekleme as ([
bc
), erevelerin kam miline gre bekleme as ([
bk
) ve
erevelerin ana mil ve kam miline gre ykselme ([

) ve inme alar ([

)
olmaktadr. erevelerin ana mile gre bekleme as kuma geniliine bal olarak
105-150 arasnda seilmektedir.
[

= S6u -[
bc
(3.1)
[

=
[

P
u
_ (3.2)
Azln kapanma as [
1
(erevelerin st yada alt durumdan kuma izgisine
gelme as) ve azln alma as [
2
(erevelerin kuma izgisinden st yada alt
konuma gelme as) olarak iki ksma ayrlrlar. Teknolojik prosesin verimliliinin
arttrlmas ve zg ipliklerinin kopu saysn azaltmak iin [
1
< [
2
olmas
nerilmektedir (Abdulla vd.; 2006).
erevelerin bekleme asn ([
bc
) ve erevelerin ykselme asn ([

) karlayan
sreler denklem 3.3. ve denklem 3.4. sayesinde hesaplanmaktadr.
t
bc
=
[
bc
6n
(S.S)

t

=
[

6n
(S.4)
Denklem 3.3. ve 3.4. de kullanlan n ifadesi ana milin devir saysn belirtmektedir.
70

erevelerin yer deimesi H ile kam mekanizmasnda izleyicinin yer deimesi S

arasnda olan bant denklem 3.5. de verilmektedir.
S = H i (3.5)
Denklem 3.5.de kullanlan i ifadesi ereve ve izleyici arasndaki evrim orann
ifade etmektedir.
zleyicinin S veya erevenin H yer deimesini tm ereveler iin ortak olan
kuma izgisinden balayarak deerlendirilir. erevenin kuma izgisinden stte
hareketinin art, altta hareketinin ise eksi olduunu varsayarz.
Azlk ama ilemine verilen istemlerin yerine getirilmesi, zg ipliklerinin
kopmalarn azaltmak ve mekanizmay etkiyen atalet kuvvetlerini minimuma
indirmek amacyla erevelere hareket iletmek iin harmonik, parabolik ve kombine
edilmi hareket kanunlar kullanlr. erevelerin srasna bal olarak tam yer
deimelerini S1, S2, S3,..SN , ara yer deimelerini ise S
1
, S
2
, S
3
,.S
n

gibi ifade ediyoruz (Abdulla vd.; 2006).
3.1.4.1. erevelerin sinzoidal yer deitirme kanunu
Sinzoidal hareket kanunu baml hareketli azlk ama mekanizmalarnda simetrik
azlk almas iin kullanlr. Bu durumda [
1
= [
2
ve X
1
= X
2
olur. ekil 3.10.da
verilen sinzoidal hareket kanunu diyagramnda AMB birinci erevenin denklemi
ile ifade edilen kosinzoidal grafiktir.

S

=
S
1
cost
2
(S.6)
Diyagramda;
(0 < t < t
1
),
t =
[
6n

=
n
t
(S.7)
71

Yer deitirme ifadesinin zamana gre diferansiyeli alnarak birinci erevenin

dorusal hz ve ivmeleri elde edilmektedir.
u =
JS
Jt
=
-S
1
sint
2
(S.8)
o =
Ju
Jt
=
-S
1

2
cost
2
(S.9)

ekil 3.10. Baml hareketli erevelerin sinzoidal hareket kanunu (Abdulla,2006)
kinci erevenin yer deitirmesi A'MB' grafii ile gsterilmitir. Hareket denklemi
diyagramnda;
y
1
=
S
1
2
, y
1
=
S
1
2
(S.1u)
olmaktadr.
ereveleri baml hareket alan mekanizmalarda denklem 3.11 ve 3.12 ile ifade
edilen artlarn salanmas gerekmektedir.
S
2
=
-S
2
cost
2
(S.11)
z =
S
1
cost
-S
2
cost
=
S
1
S
2
= sobit (S.12)

72

3.1.4.2. erevelerin parabolik yer deitirme kanunu

Simetrik azlar iin [
1
= [
2
=
[
2
, , O1 noktas koordinat balangc ve S = y
olduunda birinci erevenin azln st ksmnda hareket denklemi parabolii
eklinde yazlabilir (AM erisi).
y = y
1
-k
1
x
2
:cyo S
1
=
S
1
2
- k
1
(ct)
2
(S.1S)
c =
x
t
[
; u < t <
t
[
2
(S.14)
Denklem 3.13.de t
[
kam milinin as kadar dnmesi iin gerekli olan zamandr.
S
1
= u olduunda aadaki bantlar elde edilmektedir.
k
1
=
2S
1
(ct
[
)`
(S.1S)
u =
JS
Jt
= -2 k
1
c`t (S.16)
o =
J:
Jt
= -2 k
1
c` (S.17)

ekil 3.11. Baml hareketli erevelerin parabolik hareket kanunu (Abdulla,2006)
73

O2 noktas koordinat balangc olarak seildiinde birinci erevenin azln alt

ksmnda hareket denklemi aada verilen bantlarla ifade edilir.
S
1
=
-S
1
2
+ k
2
(ct)
2
(S.18)
_-
t
[
2
< t < u] ; k
1
= k
2
(S.19)
AM ve MD erileri M noktasnda birleir. Bu noktada S
1
=0 ve
u = -2 k
1
c
2
_
t
[
2
] olocoktr.
Benzer yntem ile ikinci erevenin A'M ve MD' yer deime erileri iin;
S
2
=
-S
2
2
+p
2
(ct)
2
:c S
2
=
-S
2
2
-p
1
(ct)
2
(S.2u)
t =
t
[
2
:c S
2
= u olJuunJon;
p
1
= p
2
=
2S
2
(ct
[
)`
(S.21)
Teknolojik prosesin iyiletirilmesi iin azln kapanma sresi t1in, alma sresi
t2den kk olmas gerekmektedir. Bu durumda t1 < t

/ 2 ve t2

> t

/ 2 olduundan
AM erisi iin;
k
1
=
2S
1
(ct
1
)`
; k
2
=
2S
1
(ct
2
)`
(S.22)
ve leklerin oran
k
1
k
2
= _
t
2
t
1
]
2
(S.2S)
Olarak yazlr. Bu durumda M noktasnda
I
AM
= -2k
1
c
2
t
1
; I
M
= -2k
2
c
2
t
2
(S.24)
I
AM
I
M
=
k
1
t
1
k
2
t
2
(S.2S)
74

M noktasnda hzn srayla deimesi ivmenin teorik olarak sonsuz deere

ulamasna neden olmaktadr. zg iplikleri bu anda gc gznn ortasnda
olduundan ivmenin sz konusu artnn etkisi dnda kalmaktadrlar. te yandan
kamlarn retimi srasnda AM ve MD kam profil erilerinin birleme noktas
dzeltilerek ivmenin hzl art dzeltilmi olur (Abdulla, vd.;2006).
3.1.4.3. erevelerin kombine edilmi yer deitirme kanunu
Kombine edilmi yer deime kanununun kullanm sayesinde azlk ama
prosesine verilen kinematik ve teknoloji istemlerin tamamna yaknnn elde edilmesi
mmkndr. rnek olarak parabolik erilerle doru paralarndan oluan yer
deime kanunu gsterilebilir. Yer deime fazlarnda dorusal hareket kanununun
kullanm mekanizmann sakin hareket etmesini salamaktadr. erevelerin
asimetrik azln st ve alt ksmlarnda farkl
1
ve
2
alarnda yer deime
almasn salayan hareket kanununu ele alalm. Birinci erevenin tam yer deimesi
y
1
ve z
1
, ikinci erevenin ise y
2
ve z
2
olsun (ekil 3.12).

ekil 3.12. Baml hareketli erevelerin kombineli hareket kanunu (Abdulla,2006)
YO
1
X koordinat sisteminde birinci erevenin AB paraboliinin denklemi aadaki
gibi yazlabilir.
75

y = y
1
-k
1
x
2
(u < x < x
B
);
Jy
Jx
= - 2k
1
x (S.26)
AB parabolik erisinin BC dorusu ile kesime noktas Bde hzn sraysz
deimesi iin artn yerine getirilmesi gerekmektedir. Denklem 3.27.de BC
dorusunun eim asn ifade etmektedir.
Jy
Jx
= -2 k
1
x = tony (S.27)
Bu durumda y
B
ordinat aadaki gibi hesaplanr.
y
B
= y
1
-k
1
x
2
B
(S.28)
y
B
= (x
B
-x
1
)tony = -2 k
1
x
B
(x
B
-x
1
) (S.29)
Bu denklemlerden x
B
ye deerler verilerek k
1
bulunmaktadr.
k
1
(2 x
1
x
B
-x
2
B
) = y
1
(S.Su)
Hesaplarda x
B
in 0,25 x
1
seilmesi n grlr.
ZO
2
X koordinat sisteminde birinci erevenin alt ksmnn CD paraboliinin
denklemi aadaki ekilde yazlr.
y = p
1
x
2
-z
1
(-x
c
< x < u) (S.S1)
Denklem 3.31.den
u =
Jy
Jx
= 2 p
1
x (S.S2)
BC dorusunun CD parabolii ile kesime noktas C iin
ton =
Jy
Jx
= 2 p
1
x
c
= - 2 k
1
x
B
(S.SS)
veya
p
1
x
c
= - k
1
x
B
(S.S4)
ve Zc ordinat deimez kaldndan
76

Z
c
= (x
c
-x
2
)ton = 2 (x
2
-x
c
) k
1
x
B
(S.SS)
Z
c
= p
1
x
c
` - Z
1
(S.S6)
Denklemleri gz nnde bulundurarak x
c
yi buluruz.
x
c
= 2x
2
+
Z
1
k
1
x
B

(S.S7)
Uygun olarak ikinci erevenin A'E parabolii iin
y = k
2
x
2
-y
2
(u < x < x
L
) (S.S8)
Jy
Jx
= 2 k
2
x (S.S9)
ton = 2 k
2
x (S.4u)
y
L
= (x
L
-x
1
)tonV (S.41)
y
L
= k
2
x
2
L
-y
2
(S.42)
y
L
= k
2
x
2
L
-y
2
= 2 k
1
x
L
(x
L
-x
1
) (S.4S)
ve
k
2
(2x
1
x
L
-x
2
L
) = y
2
(S.44)
x
E
= x
B
olarak seilmesi mmkndr. Ancak bu zaman k
2
k
1
.kinci erevenin GD'
parabolii iin
y = z
2
-p
2
x` (-x
u
< x < u) (S.4S)
p
2
x
u
= k
2
x
L
(S.46)
ve
x
u
= 2x
2
-
Z
2
k
2
x
L

(S.47)
Genel olarak x
u
ve x
c
birbirlerine eit alnmazlar. Simetrik azlklarn tasarmnda
y
1
= z
1
, y
2
= z
2
, x
L
= x
B
ve x
u
= x
C
. Parabolik erilerin dorularla
77

kombinasyonu yerine daha basit evre ile doru kombinasyonunun kullanlmas

mmkndr. (ekil 3.13)

ekil 3.13. erevelerin kombineli hareket kanunu (Abdulla,2006)
S = yk
s
(S.48)
R = rk
s
(S.49)
erevenin ember yay zerindeki yer deitirme miktarn veren denklemler,
y = y
0
+

r
2
-x
2
(S.Su)
S = S
0
+R
2
-c
2
k
s
2
t
2
(S.S1)
eklinde yazlabilir. Bu denklemlerde erevenin hz ve ivmelerini buluruz.
Jy
Jx
= -
x
r
2
-x
2
(S.S2)
JS
Jx
= u = -
c
2
tk
s
2
R
2
-c
2
k
s
2
t
2

(S.SS)
J`S
Jt`
= o = -
c
2
R`k
s
2
R
2
-c
2
k
s
2
t
2
3

(S.S4)
78

Periyodik hareketli mekanizmalarda balang konumu (t=0) l konumlardan birisi

olarak seildiinde hz sfra eit (v=0) olacak, ivmenin deeri ise aada verilen
denklemler ile hesaplanmaktadr.
o = -
c
2
k
s
2
R
(S.SS)
x
B
ve re deerler vererek emberle kombine edilecek dorunun eimi
hesaplanabilmektedir.
tony =
Jy
Jx
= -
x
B
r
2
-x
B
2
(S.S6)
B noktasnda a ivmesinin deeri t=0 anndakinden yksek alnr. Azln alt
ksmnda R ve S
0
parametrelerinin seimi paraboliin doru ile kesimesi iin
yaplan ilemlere benzemektedir.
3.2. Klasik Programlama Mekanizmasnn alma Prensibinin ncelenmesi
Azlk ama yntemleri ve armr makineleri zerine yaplan aratrmalardan
gnmzde modern dokuma tezgahlarnda ak azlk oluturan rotatif armrlerin
tercih edildii grlmektedir. Bu nedenle zellikle rotatif armr mekanizmalarnn
program-kilit mekanizmalarnn alma prensibi zerinde durulmutur.
Klasik rotatif armrlerde programlama-kilitleme mekanizmas beklemeli dnme
hareketi yapan 1 numaral milden, mil zerinde sabitlenmi 2 diskinden ve hareketli
yerletirilmi 3 eksantriinden, 4'nol kilit mekanizmasndan 6-7 numaral kol-
sarka kol mekanizmasndan ve 8'nolu program nitesinden olumaktadr.
Makinenin alma sras ekil 3.14 de verilmektedir.
Pozisyon a: Armrn ana mili l bekleme fazndadr. Bir sonraki ilemde erevenin
yer deime yapmas istendiinden program pistonlar ie doru ekilmi ve kapayc
yayn etkisi ile kilitleme mekanizmasnn engeli 2 diskinin zerinde alm yuvaya
dahil olarak 2 diski ile 3 eksantrii arasnda balant oluturmutur. 7'nol sarka sol
kenar durumdadr.
79

ekil 3.14. Klasik rotatif armrn alma prensibi (Abdulla,2006)
Pozisyon b: 1 mili, 2 diski ve 3 eksantrii saat ibresi ynnde dnme hareketi
yapmaktadr. 3 eksantriine bal 6 kolu 7 sarkacm sa kenar duruma doru
dndrmektedir. Sarkaca bal ereve bir kenar durumdan dierine doru hareket
etmektedir.
Pozisyon c: 1 numaral mil 180 dndkten sonra bekleme yapmaktadr. 7 sarkac
sa kenar duruma gelmitir. Program deiiklii istenmemesi durumunda 2.
pozisyonu srekli-olarak tekrarlanlr. erevenin bekleme yapmas istendiinde
pistonlar kilit mekanizmasnn engelini evirerek 2 diski ile 3 eksantrii arasnda
balanty ortadan kaldrr ve 3 eksantrii bu durumda kilitlenilir.
Pozisyon d: 1 mili ve 2 diski dnme yapmaktadr. 3 eksantrii kilitlendiinden 7'nolu
sarka sa kenar durumda kalr. Program deiiklii olmadka bu durum devam
eder.

80

4. ARATIRMA BULGULARI
4.1. Yeni Armr Tasarm
nceki blmlerde bahsedilen azlk ama ve armr makineleri zerine yaplan
almalarda gnmz dokuma makinelerinde armr mekanizmalarnn sklkla
tercih edildii grlmektedir.
Azlk ama sistemi olan armr mekanizmalarnda erevelerin st yada alt
konumlarda bekleme yapmas tahrik, program-kilitleme ve hareket iletme
mekanizmalarndan oluan mekatronik bir sistemin kullanlmas ile mmkn
olmaktadr.
Yaplan literatr aratrmalar sonucunda armrlerde kullanlan program-kilit
mekanizmalarnn yksek retim teknolojisi ve yksek retim maliyetine sahip
olduklar grlmektedir. Tez kapsamnda nemli derecede basitletirilmi ve standart
para ve rulmanlarn kullanlmas ile yeni, retim maliyeti daha dk bir armr
mekanizmasnn tasarm yaplmtr.
Yeni tasarlanan armr mekanizmasnn alma prensibi ekil 4.1.de verilmektedir.
Mekanizma 1 numara ile gsterilen kompresrden, 2 numaral yn valfinden, 3
numaral pnmatik pistondan, 4 numaral dz kamdan, 5 numara ile gsterilen kam
izleyicisinden, 6-7-8-8'-9-9'-10-11 numara ile gsterilen hareket ve kol iletim
sisteminden olumaktadr. ekil 4.1.de mekanizmann iki alma durumu yani
erevelerin alt ve st konumda bulunduu anlar verilmektedir.
retilen armr modelinin modern dokum tezgahlarn da kullanlan bilgisayar destekli
elektronik desen kontrol sistemi ile donatlmasna maliyet ve bte bakmndan
olanak olmad iin, ilevi ondan farkl olmayan uygulamas basit, ucuz ve kolay
ayarlanabilen bir elektro-mekanik desen kontrol sistemi (ekilde verilmemitir)
tasarlanmtr. Desen kontrol sistemi tarafndan retilen elektrik sinyalleri elektrik
panosu zerinden 2 numaral valfe gelmektedir. Valf bu elektrik sinyalleri sayesinde
1 numara ile gsterilen kompresrden gelen basnl havay 3 numaral pnmatik
pistona iletir ve pistonun almas salanr.
81

ekil 4.1. Yeni armr mekanizmasnn alma prensibi
82

3 numaral pistonun hareketi yatay dorultuda olmakta ve bu hareket sayesinde

mekanizmada 4 numara ile gsterilen kam yatay dorultuda ileri geri hareketini
yapmaktadr.
4 numaral kamn mekanizma gvdesinde bulunan kam yuvalar ierisine
yerlemitir (ekilde verilmemitir) ve yatay hareketi srasnda kam ile temas halinde
bulunan 5 numaral kam izleyicisi kam zerinde salnm hareketi yapmaktadr ve bu
hareket 6-7-8-8'-9-9'-10-11 numara kol mekanizmalar vastas ile erevelere
iletilmektedir. Mekanizmada 4 numaral kamn rahat hareket edebilmesi iin
mekanizma gvdesine yerlemi kam kanallar ve rulmanlar yerletirilmitir (ekilde
verilmemitir).
eklin alt durumunda; valf tarafndan 3 numaral pistona iletilen basnl hava
sayesinde piston yatay dorultuda saa doru hareket etmekte ve bu sayede bal
olduu kam sa dorultuda ileri hareket etmektedir. 4 numaral kamn bu hareketini
takiben, kam izleyicisi kam zerinde saatin tersi ynde salnm hareketi yapmaktadr.
eklin st durumunda ise; valften gelen basnl hava vastas ile piston 4 numaral
kam yatay dorultuda sola doru hareket ettirmekte ve 5 numaral kam izleyicisi bu
sayede saat ynnde salnm hareketi yapmaktadr. Deney setinde bulunan program
okuma nitesine hareket 0.6 kw lk hz kontroll elektrik motorundan iletilmektedir.
Mekanizmalarn karlatrmal analizinden yeni gelitirilen armrn; retim
maliyetinin dk olduu, beklemeli salnm hareketi yapan para saysnn bir
olduu, standart paralarn kullanmna olanak salad, kam hareketinin pnmatik
piston tarafndan salanmas avantajlarnn olduu grlmektedir. Bu avantajlarn
varl armrn tasarmnda ok basit konstrksiyona sahip programlama
mekanizmasnn kullanlmas, kilitleme mekanizmasna ihtiya duyulmamasna ve
ereve aralna mekanizmann yerletirilmesine imkan salamtr.
4.1.1. Yeni armr mekanizmasnn program okuma ve uygulama nitesi
Dokumada kuma deseni zg ipliklerinin ardk hareketleri ile olumaktadr.
Kullanlacak desen seme mekanizmasnn tipi, ereve hareket programnn hatasz
uygulanmas ve deney setinden beklenen sonularn alnmas iin nem tamaktadr.
retilen armre gnmz dokuma tezgahlarnda kullanlan bilgisayar destekli
83

elektronik desen kontrol sistemi yerine daha dk maliyetli ve ayn ilevi yerine
getiren bir elektro-mekanik desen kontrol sistemi tasarlanmtr.
Tasarlanan sistemin mekanik aksam krk evrim oranna sahip bir elektrik motoru
(ekilde verilmemitir) ve bu motora kinematik bal olan ereve hareket diski (1)
ve elektrik iletimini salayan anahtar fradan (2) olumaktadr. Sistemin elektrik
aksam ise transformatr (3), elektrik rlesi (4) ve elektro valften (5) olumaktadr.
ekil 4.2.de program okuma nitesinin elektrik emas verilmektedir.
ekil 4.2. Yeni armrn program okuma nitesi elektrik emas
1 numara ile gsterilen ereve hareket diskinin evresi hareket programna bal
olarak elektrik akmn kesecek ekilde yaltlmtr, bir anlamda armrde desen
raporunun ilendii delikli desen kart uygulamasna benzer ekilde almaktadr.
Bu sayede elektro valfin almas iin elektrik sinyalinin retilmesi salanr. Valfin
almas ile pnmatik silindirlere basnl hava iletilmekte ve almas
salanmaktadr.
Mevcut armrlerde program deiiklii, armrn ana milinin beklemesi srasnda
gerekletirilir ve bundan dolay elektronik kontrol sisteminin alma sresinin
maksimum deeri bekleme sresine eit seilebilir. te yandan sistemin iyi
alabilmesi iin bu zamann bekleme sresinden dk seildii bilinmektedir.
Elektrik motorunun iletim oran 40 olduu iin desen program mekanizmasndaki
ereve hareket diskinin her bir atk atm iin evresinin krkta birlik blm
kullanlmaldr.
84

o > [
pd
=
S6u

pm
=
S6u
4u
= 9 (4.1)
olarak hesaplanmtr. o asnn deeri deney setinin elektro motorunun bir tam
devri srasnda program diskinin yapaca dnme asndan byk olarak seilmitir.
4.1.2. Yeni armrn pnmatik piston mekanizmasnn incelenmesi
Daha nceki blmlerde yeni tasarlanan armr mekanizmasnda kamn yatay
dorultudaki hareketinin, mekanizmann sahip olduu 3 numara ile gsterilen
pnmatik piston tarafndan gerekletiinden bahsetmitir. Pnmatik piston kontrol
elektromanyetik kumandal 3/2lik valf (2) vastas ile yaplmaktadr. Valfin iinde
bulunan bobinlere elektrik panosundan gnderilen 24V-220V deerindeki elektrik
sinyalleri ile valfin konumu deitirilebilmektedir. Sistemde kullanlan valf 3 yollu
ve 2 konumlu valftir. Valfin pistonlara balant emas ekil 4.3.de verilmektedir.

ekil 4.3. Valf ve piston balant emas
Desen ark tarafndan ereve hareketinin gerektii durumda retilen elektrik sinyali
elektrik kutusundan elektromanyetik ynlendirici valfe gnderilir. Sinyali alan valf
85

kompresrden ald havay silindire ileterek silindirin yatay dorultuda hareket

etmesini salamaktadr.
Pnmatik piston hzn hesaplamak iin aada verilen denklemler
kullanlabilmektedir.
Piston hzn hesaplamak iin temel olarak aadaki forml kullanlmaktadr.
v
p
=
H
P
pA
S
(4.2)
Denklem 3.58.de H
P
ktle akn, p piston hava younluunu ve A
P
piston alann
ifade etmektedir.
Hesaplamaya ilk olarak piston silindir alan hesab ile balanmaktadr. Silindir
alann hesaplamak iin denklem 4.3 kullanlmaktadr.
A
S
=
n
2
4
(4.S)
zotermal yaklama gre piston hava younluu;
p =
p
ss
RI
(4.4)
olarak hesaplanmaktadr. Denklem 3.4.de p
ss
sistem hava basncn, R hava sabitini
ve T Kelvin cinsinden scakl ifade etmektedir.
Sistem hava basncn hesaplamak iin denklem 4.5. kullanlmaktadr.
P
ss
= P
utm
+
F

A
S
(4.S)
Denklem 4.5.de P
utm
atmosfer basncn, F

alma kuvvetini ifade etmektedir.

Piston ktle akn hesaplamak iin aadaki denklem kullanlmaktadr.
H
P
= A
B

_
P
0
2
-P
SS
2
RI [
SS
-2 ln
P
SS
P
0

(4.6)
86

Denklem 4.6.da A
B
hava iletim borusu alann,
SS
sistem direncini ifade
etmektedir.

SS
sistem direnci denklem 4.7. ile hesaplanmaktadr.

SS
= z
l
J
B
+
B
+
v
(4.7)
Denklemde z gaz diren katsaysn,
B
sistem vana direncini,
v
valf direncini ifade
etmektedir. Gaz diren sabiti hesab ise denklem 4.8.de verilmektedir.
z = u,11_

J
B
]
0.25
(4.8)
Sonu olarak bulunan deerler aadaki denklemde yerlerine yazlarak piston hz
hesaplanmaktadr.
v
p
=
H
P
pA
s
(4.9)
Yukarda verilen denklemler kullanlarak pistonun almas sonucu elde edilen
kuvveti hesaplamak mmkn olmaktadr.
Sistemin 300 devir/dakikada alt yaplan deney ve gzlemler sonucu
grlmtr. Sistemin bir saniye srede yapt devir aadaki gibi
hesaplanmaktadr.
n
sn
=
n
dok
6u
=
Suu
6u
= S Jsn (4.1u)
Dokuma makinelerinde her devirde 360 lik ilem yaplmakta ve tasarlanan azlk
ama mekanizmasnda 120 dilimde kam izleyicisinin ykselmesi istenmektedir.
n
k ouni
=
[
k
[
topIum
=
12u
S6u
=
1
S
(4.11)
Denklem 4.11 incelendiinde ykselme hareketinin toplam hareketin 1/3 zamanda
gerekletii grlmektedir. Makinenin saniyede yapt devir says ve ykselme
devir oran bilindiine gre mekanizmadaki devir cinsinden ykselme hareketi
hesaplanabilmektedir.
87

n
k
= n
sn
n
k ouni
=
S
S
1,67 Jsn (4.12)
erevenin ykselme hareketinde kam yatay dorultuda 65mm hareket etmektedir.
Bu nedenle pistonun kam yatay dorultuda srkleme hz (I
p
) denklem 4.13 ile
hesaplanmaktadr.
I
P
= S
k
n
k
= 6S 1,67 = 1u8,SSmm sn = u,1u8SSm sn (4.1S)
I
p
piston hzn hesaplamak iin denklem 4.2. daha nceki blmlerde kullanlmt
denklemdeki deikenleri tek tek hesaplayarak sistemin alma kuvvetini (F

)
hesaplamak mmkndr.
Mekanizmadaki hava borusu alan (A
B
) denklem 4.14 ile hesaplanmaktadr. Sistemde
kullanlan boru ap = 10 mm dir.
A
B
=
nJ
B
2
4
=
n u,u1`
4
= u,78S 1u
-4
m
2
(4.14)
Sistemde kullanlan edeer boru przll (

) 0,01 mm dir. Denklem 4.15

kullanlarak sistemin gaz diren katsays hesaplanr.
z = u,11_

J
B
]
0.25
= u,u196 (4.1S)
Sistem vana direnci (
B
) = 5, sistem valf direnci (
v
) = 12 dir. Bu durumda sistem
toplam direncini denklem 4.16 ile hesaplarz.

SS
= z
l
B
J
B
+
B
+
v
= u,u196
S
u,u1
+S +12 = 26,8 (4.16)
Pnmatik piston silindir alann hesaplamak iin denklem 4.17 kullanlr.
A
S
=
n
2
4
=
n u,SS`
4
= u,u49 m
2
(4.17)
Sistemde R hava sabiti deeri = 287 ve sistem scakl T Kelvin cinsinden 293
Kdir.
88

Bu artlarda Piston hz formlnde tm verileri yerine yerletirerek sistemin alma

kuvveti (F

) hesaplanmaktadr.
u,1u8SSm sn =
u,78S 1u
-4

6uuuuu
2
-_1u
5
+
F

u,u49
]
2
287 29S _26,8 -2 ln
1u
5
+
F

u,u49

6uuuuu
_

1u
5
+
F

u,u49

287 29S
u,u49


Hesaplama sonucu;
F

37 Ndr. Bulunan alma kuvveti dokuma makinelerinde kullanlmak iin

uygun kuvveti salamaktadr.
4.1.3. Yeni armrn kam mekanizmasnn sentezi ve tasarm
Kam profilleri verilen hareket erilerinden elde edilmektedir. Fakat ayn hareket
erisini verecek farkl boyutlarda kam retmek mmkndr. Kam boyutlarn
karlamak iin temel daire ap (r
t
) esas alnr. Uygulamada kam boyutunun
mmkn olduu kadar kk olmas istenir. Bunun nedeni kam boyutu bydke;
daha fazla alan kaplar, dengesiz ktle art olur, izleyici ve kam arasndaki relatif hz
artmaktadr.
Fakat kam boyutu kldke mekanizmada baz sakncalar oluur. Kam boyutu
kldke; balama as klr, izleyiciyi hareket ettirmek iin gerekli kama etki
eden moment artar, kam profil erisi dikleir ve kamda sivri ular olumaktadr.
Ayrca hareket erisini elde etmekte zorlamaktadr.
zleyicisi salnm hareketi yapan mekanizmalarda hareket iletim as kamn dnmesi
srasnda devaml deien bir adr. Uygulamada hareket iletim asnn minimum
deeri (p
mn
) salnm hareketli kamlarda; p
mn
> 45, dorusal hareketli kamlarda
ise; p
mn
> 60 olarak alnmaktadr.
89

4.1.3.1. Kam profilinin elde edilmesi

Hareket erisi tanmlandktan ve en kk yarap bulunduktan sonra kam profili
belirlenmektedir. Kam profili belirlemede grafik yntem kullanlabilmektedir. Bu
yntemde kamn sabit olduu ve izleyicinin kamn zerinde hareket ettii
varsaylmaktadr.
Elde edilecek kam profili 120 ykselme, 60 bekleme, 120 geri dn yada ini ve
60 bekleme hareketi yapacak ekilde tasarlanacaktr. Bu mekanizma iin yer
deitirme hareket kanunu basit harmonik hareket olarak seilmitir. Bunun nedeni
retimi kolay ve istenilen hareketin hassasiyetle salanabilmesidir.
Kam tasarm iin azln alma as 24 seilmitir. Bu durumda ykselmenin
yaklak olarak 29mm olmas ngrlmektedir. ekil 4.4.de geometrik hesap emas
verilmektedir.

ekil 4.4. Geometrik azlk hesab
Kamn ykselmesi iin uygun olan mesafe 65 mm olarak seilmitir. Bu durumda
aadaki denklemler vastas ile ykselme miktar 29 mm olarak hesaplanmaktadr.
= 24 :c ton 24 =
E
6S
isc; E 29mm (4.18)
Yer deitirme diyagramnda x ekseni boyunca 2n dnme as ise mm cinsinden
150 mm olarak seilmitir.
90

Bu veriler sayesinde elde edilen izleyici yer deitirme diyagram ve yer deitirme
diyagramnn grafik yntemle differansiyellenmesi sonucu izleyicinin hz ve ivme
diyagramlar bulunmaktadr. Differansiyellemede E
A
= S2.Smm ve E
v
= 6Smm
olarak seilmitir. Elde edilen yer deitirme, hz ve ivme diyagramlar ekil 4.5.de
verilmektedir. Diyagramlarn lekleri;
zleyicilerin asal yer deitirme lei;
p
[
=
[
muk
|6S -6S']
=
n
18u
24
S9
= u.uu71roJ mm (4.19)
zleyicinin dnme asnn lei;
p
q
=
2n
|u -1Su]
=
2n
1Su
= u.u419 roJ mm (4.2u)
Burada;

k
+
bck
+
n
+
bck
= 2n (4.21)
Dikey eksen asal hz lei;
p
d[
dq
=
p
[
E
v
p
q
=
u.uu71
6S u.u419
= u.uu26 roJ mm (4.22)
Dikey eksen asal ivme lei;
p
d`[
dq`
=
p
d[
dq
E
A
p
q
=
u.uu26
S2.S u.u419
= u.uu19 roJ mm (4.2S)
Kamn hareket hz sabit kabul edilmektedir. Kamn hareket hz bu durumda
dokuma makinesi devrinin yars olarak kabul edilmektedir.
n
kum
=
n
dok.muk.
2
(4.24)
Bu durumda hz ve ivme diyagramlar izleyicinin
2
=
2
(t) asal hz ve
e
2
= e
2
(t) asal ivme diyagramlar olacaktr.
91

ekil 4.5. Hareket Diyagramlar

92

Zaman lei;
p
t
=
p
q

=
Su p
q
n n
kum
=
Su u.u419
n Suu
= u.uu1SS s mm (4.2S)
Asal hz lei;
p
o
= p
d[
dq
= u.uu26
n Suu
Su
= u.u82
roJ s
mm
(4.26)
Asal ivme lei;
p
s
= p
d`[
dq`
` = u.uu19 _
n Suu
Su
]
2
= 1.87S
roJ s`
mm
(4.27)
Mekanizmada kullanlan kam profili ise, yer deitirme diyagram zerine
yerletirilen kam izleyicisinin asal olarak yerletirilmesi ile elde edilir. Bu kamn
pratik profilinin elde edilmesini salar.

ekil 4.6. Kam eldesi

93

4.1.3.2. Mekanizmann serbestlik derecesinin tayini

Mekanizma 4, 5 numaral kam ve izleyiciden ve 6,7,8,8',9,9',10,10',11,12 numaral
uzuvlar ieren kol mekanizmalarndan olumaktadr.

ekil 4.7. Serbestlik derecesinin hesaplanmas
Serbestlik derecesini aadaki denklem ile hesaplarz.
w = Sn -2P
5
-P
4
(4.28)
Mekanizmada hareketli uzuv says n = 12, bir serbestlik derecesine sahip 5. Snf
eleman ifti says P5 = 17 ve iki serbestlik derecesine sahip 4. Snf eleman ifti
says P4 = 1 olduu iin w = 3 x 12 2 x 17 1 alnr.
4.1.3.3. Mekanizmann konum analizi
Yeni armr mekanizmas ok uzuvlu olduundan dolay kinematik analizin grafik
analitik yntemle yaplmas daha uygun grlmtr.
Yeni armr mekanizmas 60 alt bekleme, 120 ykselme, 60 st bekleme ve 120
ini hareketi yapmaktadr. Mekanizmann ykselme ve ini konumlar birbirlerinin
simetriidir. Konum analizinin yapld bu blmde sadece 120 ykselme
durumunun konum analizi yaplmtr. 120 6 eit paraya ayrlm ve yatay kam
zerindeki izleyicinin hareketi ile mekanizmadaki kollarn durumlar incelenmitir.
94

ekil 4.8. Mekanizmann konum analizi

95

4.2. Mekanizmann deney setinin incelenmesi

Yeni armr mekanizmasnn deney setinin grnts ekil 4.9.da verilmektedir.

ekil 4.9. Deney setinin genel grnts
Deney seti temel ksmdan olumaktadr. Bu ksmlar mekanizmann program
ksm, hava iletim ksm ve hareket iletim ksm olarak snflandrlmaktadr.
retilen armr mekanizmasnn modern dokuma tezgahlarn da kullanlan bilgisayar
destekli elektronik desen kontrol sistemi ile donatlmas, maliyet bakmndan olanak
bulunamad iin ayn ilevi gerekletiren basit ve kolay ayarlanabilen bir elektro
mekanik desen kontrol sistemi tasarlanmtr. Desen kontrol sisteminin grnts
ekil 4.10.da verilmektedir.
96

ekil 4.10. Mekanizma desen kontrol sistemi
Desen kontrol sistemine hareket ekil 4.10.da gsterilen 0.6 kWlk hz kontroll
elektrik motorundan iletilmektedir. Elektrik motorunun hz 1000 devir/dakika dr.
Elektrik motorundan alnan dnme hareketi iletim oran 7.25 olan redktre
iletilmektedir. Dili arklar vastas ve zincir sayesinde hareket, program
mekanizmasndaki ereve hareket diskine iletilmektedir. ereve hareket diskinin
grnts ekil 4.11.de verilmektedir.
ereve hareket diskinin evresi erevelerin hareket programna bal olarak
elektrik akmn kesecek ekilde yaltlm, bir anlamda armr mekanizmalarnda
desen raporunun ilendii delikli kart uygulamasnn aynsdr.

97

ekil 4.11. ereve hareket program diski
ereve hareket diskinin dn srasnda diske temas halinde bulunan fra sistemi,
diskin zerinde desen programna uygun olarak yerletirilmi yaltlm alanlar
dnda bir alan ile temas haline getii durumda elektro valfin almas iin sinyal
retmektedir. Sistemin almas iin tm elektrik balantlar mekanizmaya bal
durumda bulunan elektrik kutusundan salanmaktadr. Elektrik panosundaki elektrik
aksam transformatr ve elektrik rlesinden olumaktadr. Elektrik panosunun
grnts ekil 4.12.de verilmektedir.



98

ekil 4.12. Mekanizmann elektrik kontrol panosu
ereve hareket diski tarafndan elektrik panosuna gnderilen elektrik sinyali pano
vastas ile elektronik valfe gnderilmekte ve bu sayede valfin almas
salanmaktadr. Elektro yn valfinin grnts ekil 4.13.de verilmektedir.

ekil 4.13. Elektronik valf

99

Elektro valfin almas sonucunda sisteme bal kompresrden gelen basnl hava
mekanizmann hareket iletim ksmna bal olan pnmatik silindire iletilmektedir.
ekil 4.14. ve ekil 4.15de silindirin hareket gvdesine montaj grn ve pistonun
grnts verilmektedir.

ekil 4.14. Pnmatik silindirin hareket gvdesine montaj grn

ekil 4.15. Pnmatik pistonun grnts
100

Pnmatik pistonun grevi bal olduu kam gvdesini yatay dorultuda hareket
ettirmektir. almann 3. blmnde mekanizmann alma prensibi ksmnda bu
hareket ayrntl olarak aklanmtr.
Pnmatik piston valften gelen hava vastas ile bal olduu kamn yatay hareketini
salamaktadr. Kamn yatay hareketini kolaylatrmak iin kam mekanizma
gvdesine montaj gerekletirilmi standart rulmanlar zerine yerletirilmitir.
(ekil 4.16)

ekil 4.16. Kamn gvdeye yerleim grnts
Mekanizma gvdesi zerinde yerlemi rulmanlar zerinde bulunan kam ayn
zamanda tasarlanm zel kam yollar iinde bulunmaktadr. Mekanizma alt adet
ereveyi kontrol edecek ekilde tasarlanmasna ramen, proje desteinin
yeterliliini salamak amac ile sadece iki adet kam yerletirilmi ve biri pnmatik
pistona balanmtr. Mekanizmada kam ve pistonlarn yerleimi birbirlerine kar
gelmeyecek ve almay engellemeyecek ekilde dizayn edilmitir.
Kam yollarnn grnts ekil 4.17.de verilmektedir.
101

ekil 4.17. Kam yollarnn grnts
Kam yollar ierisinde yatay dorultuda hareket eden kam zerine kam izleyicisi
yerletirilmitir. Kam izleyicileri mekanizma gvdesine bir mil balants ile
balanm durumdadrlar. Pnmatik piston tarafndan hareket ettirilen kamla temas
halinde bulunan izleyici erevelerin yukar ve aa konumlardaki hareketlerini
102

salamak iin tasarlanmtr. Kam izleyicisinin grnts ekil 4.18.de

verilmektedir.

ekil 4.18. Kam izleyicisinin grnts
Kam izleyicisine bal olan hareket iletim kolu vastas ile erevelere hareket iletimi
gereklemektedir. Deney setinin hareket iletim ksmnn grnts ekil 4.19. ve
ekil 4.20.de verilmektedir.
103

ekil 4.19. Hareket iletim ksmnn grn

ekil 4.20. Hareket iletim ksmnn grn

104

Deney setinin Sleyman Demirel niversitesi Tekstil Mhendislii Makine

laboratuarnda yaplan testleri sonucunda mekanizmann 300 devir/dakika hzla
sorunsuz olarak alt tespit edilmitir. Desen diski krk eit paraya ayrlarak her
tam devrinde krk adet ereve hareketi yapmas tasarlanmtr. Desen diskine
yerletirilen bezaya ve dimi desenlerinin kusursuz ekilde alt tespit edilmitir.
Pnmatik pistonun hava ile dolma sresinin mekanizmann almasna herhangi bir
olumsuz etki yapmad tespit edilmi, mekanizmann dk ve orta hzl dokuma
tezgahlarnda kolaylkla alabilecei kantlanmtr. Blm laboratuarnda yaplan
video ekimleri ve gzlemler sonucunda mekanizmann dayankl olarak alt ve
azlk oluturma ileminin eksiksiz olarak yerine getirildii tespit edilmitir.















105

5. TARTIMA VE SONU
Tez almas kapsamnda yaplan literatr ve patent aratrmalarnda daha nceki
almalarda pnmatik pistonlarn armr tasarmlarnda kullanlmad tespit
edilmitir. Bunun nedeni pnmatik pistonlarn ereve hareket kanunlarn tam
olarak yerine getirememesi ve karmak konstrksiyon yaplarna sahip olmalardr.
Ayrca gnmz modern dokuma makinelerinde kullanlan azlk ama sistemleri
yksek retim teknolojisi ile retilmekte ve sonuta retim maliyetleri de yksek
olmaktadr.
Gemite yaplan almalarda birok azlk ama ve armr mekanizmas patentine
rastlanm, fakat ou sistemin sadece teoride kald ve dokuma tezgahlarnda
kullanlmasnn mmkn olmad gerei ile karlalmtr.
Tez kapsamnda yaplan alma sonucunda ve deney setinin incelenmesi sonucu
retilen armr mekanizmasnn dokuma makinelerinde kullanm iin herhangi bir
sorun olmad ve pratikte alma artlarn salad gzlemlenmitir.
Ayrca gemi almalarda yaplan armr mekanizmalarna nazaran yeni
mekanizma daha basit konstrksiyona sahip ve retim maliyeti asndan daha dk
btelerle retilebilmektedir.
Mekanizmann retimi ve montaj srasnda zel retim paralar yerine belli oranda
basit ve standart elemanlarn kullanlabilecei sonucuna varlmtr.
Pnmatik pistonlarn ve hava iletimi sresinin yeni konstrksiyonda azlk ama
ilemi iin uygun olduu ve mekanizmann almamas iin herhangi bir neden
olmad belirlenmitir.
Gnmz piyasasnda kullanlan orta ve dk hzl dokuma tazgahlarnn tekrar
tekstil sanayinde kullanlmas iin olanak salayan bu alma kapsamnda, eski
tezgahlarn revize edilebilecei ve sektr asndan byk bir tasarruf salanaca
gerei ortaya kmaktadr.
Dokuma ilemi yapan iletmelerde halen dk verimli eski tip armrler
kullanlmaktadr. Gelecekte, sektr iinde bulunduu teknolojik seviyeyi yeni
106

yatrmlarla deitirecei dnlrse; yeni konvensiyonel tezgahlar veya azlk

ama sistemlerini satn alarak modernletirme amac gdlen dokuma atlyelerinde
azlk ama mekanizmalarna ynelik ihtiyacn yerli armr makineleri ile
karlanmas lke ve firma asndan nemli ekonomik katk salayacaktr.
Trk tekstil sektrnn ihtiya duyduu retim teknolojisini yerli kaynaklardan
salama arzusu, bu trden almalarn desteklenmesi ile bu alana ynelik temelleri
atlm olan ama bir trl kendi markas ile nemli tekstil makinesi tedarikisi olma
durumuna geememi firmalarn yeni bir ehre kazanarak gelimelerine devam
etmelerine katk salanacaktr.
Tez almas kapsamnda retimi yaplan sistemin bu dorultuda tekstil sektr iin
nemi kukusuzdur.
Yaplan tez almasnn tamamlaycs olarak ileriki srete retilen azlk ama
mekanizmasnn alt ereve iin almas ve blm laboratuarnda bulunan bir
dokuma makinesine montaj dnlmektedir.











107

6. KAYNAKLAR
Abdulla, G., Haselik, B., Soydan, A.S., 2001. Yeni Bir Armr Konstrksiyonun
Analizi ve Deneysel almalar. Makine Tasarm ve malat Teknolojileri
Kongresi,s.119-124.Konya.
Abdulla, G., 2002. Dokuma Makinesi iin Yksek Hzl Armr Dizayn. TBTAK
Projesi, MSAG-139, 87s. Ankara.
Abdulla, G., 2006. Dokuma Makinalarnda Azlk Ama Mekanizmalarnn
Aratrlmas ve Modernizasyonu. DPT Projesi,2003K120950, 138s. Ankara.
Abdulla, G ve Palamutu, S., 2006. RA - 14 Rotatif Armrnn Programlama Kilit
Sisteminin Konstrksiyonunun Sentezi ve Hesab. 2.Tekstil Teknolojileri ve
Tekstil Makinalar Kongresi, s.85-89. stanbul.
Adanur, S., 2001. Handbook of Weaving. Technomic Publishing Company, 429p.
Pennsylvania.
Dayk, M.,2005.Dokumada zg Gerginlii Deiimi ve Optimizasyonu. Sleyman
Demirel niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makine Mhendislii ABD. ,
Doktora Tezi, 209s. Isparta.
Eren, R., 2000. Armrl Azlk Ama Mekanizmalar. Tekstil Maraton, 5, 46-55.
Eren, R., zkan, G., Karahan, M., 2005. Comparison of Heald Frame Motion
Generated by Rotary Dobby and Crank and Cam Shedding Motions. Fibres
and Textiles, 13(52), 78-83.
Eren, R., zkan, G and Turhan, Y., 2008. Kinematics of Rotary Dobby and Analysis
of Heald Frame Motion in Weaving Process. Textile Research Journal, 78(12),
1070-1079.
Fimtextile Firmas Armr Makineleri rn kataloglar, 2006.
Haselik, B., 2008. Beklemeli Salnm Hareketli Rotatif Armr Makinesinin
Kinematik ve Dinamik Analizi. Pamukkale niversitesi, Yksek Lisans tezi,
114s. Denizli.

108

Marks, R., 1976. Principles of Weaving. The Textile Institute Manchester, 248p.
Manchester.
Patentstorm, 2004. nternet Sitesi. http :// www. patentstorm. us. Eriim Tarihi:
11.12.2009.
Staubli Firmas Armr ve Jakar Makineleri rn kataloglar, 2006.























109

EKLER
Ek 1. Yeni armr mekanizmasnn Autocad programnda hazrlanm izimleri

110

111

Mekanizma Gvdesi:


112

Piston Kapaklar:


113

Kam Kanallar:


114

ZGEM
Ad Soyad :Kadri AKALI
Doum Yeri ve Yl : zmir, 1983
Medeni Hali : Bekar
Yabanc Dili : ngilizce, Almanca

Eitim Durumu
Lise : zmir Bornova Anadolu Lisesi 1994-2001
Lisans : Sleyman Demirel niversitesi 2001-2008
Anadolu niversitesi 2008-
Yksek Lisans : Sleyman Demirel niversitesi 2008-

alt Kurum ve Yl:
Sleyman Demirel niversitesi Yalva Teknik Bilimler MYO. 2009-2010
Yaynlar:
1- Abdulla, G., Akal, K., Abdulla, R., 2009. Analysis and Synthesis of Gear-Lever
Mechanism, Which Makes An Oscillation Movement Below 180 Degrees For Rotary
Dobbies. International Symposium On Engineering and Architectural Sciences of
Balkan, Caucasus and Turkic Republics, p.148 155.