Aattasarımrehberi

i
T.C.
ORMAN VE SU LER BAKANLII
SU YNETM GENEL MDRL

ATIKSU ARITMA TESSLER
TASARIM REHBER

STANBUL TEKNK NVERSTES
EVRE MHENDSL BLM

ALTYAPI VE EVRE ZMLER, MHENDSLK, MAVRLK
ARATIRMA VE GELTRME TC. LTD. T

2012

ii

T.C.
ORMAN VE SU LER BAKANLII
SU YNETM GENEL MDRL

ATIKSU ARITMA TESSLER
TASARIM REHBER

Prof. Dr. smail KOYUNCU
Prof. Dr. zzet ZTRK
Prof. Dr. Ali Fuat AYDIN
Prof. Dr. Kadir ALP
Do. Dr. Osman A. ARIKAN
Do. Dr. Gl H. NSEL
Y. Do. Dr. Mahmut ALTINBA

2012

iii

TEEKKR

Bu rehber kitabn hazrlanmasndaki katklarndan dolay, evre Y. Mh. Filiz ZTRK, Y.
Mh. Asl ZABALI, evre Y. Mh. Serkan GL, evre Y. Mh. lker AKMIRZA,
evre Y. Mh. Mehmet Emin Pasaolu, evre Y. Mh. Reyhan engr, evre Y. Mh.
Merve ile, evre Y. Mh. Recep Kaya, evre Y. Mh. Hseyin Gven, evre Y. Mh. Nur
Hanife ORAK ve evre Y. Mh. Trker TRKENe teekkr bor biliriz.

i

NDEKLER
1. GR ........................................................................................................................................... 1
2. ATIKSU ARITMA TESSLERNN PLANLAMA, TASARIM VE NAATI LE LGL
GENEL HTYALAR VE ARTLAR............................................................................................ 2
2.1. PLANLAMA DNEMINDEKI GENEL HTIYALAR ....................................................................................... 2
2.1.1. Proje Balangc ve Tasarm Yllar .......................................................................................... 3
2.1.2. Tesisin Hizmet Alan ....................................................................................................................... 4
2.1.3. Yer Seimi ............................................................................................................................................ 4
2.1.4. Tasarma Esas Nfus ...................................................................................................................... 5
2.1.5. Yasal ereve ve Dearj Standartlar ...................................................................................... 5
2.1.6. Atksu Karakteristikleri ................................................................................................................ 7
2.1.7. Artma Derecesi ................................................................................................................................ 7
2.1.8. Artma Prosesi Seenekleri ve Karlatrmal Analizi................................................... 7
2.1.9. Ekipman Seimi ................................................................................................................................ 8
2.1.10. Tesis Yerleimi ve Hidrolik Profil .......................................................................................... 8
2.1.11. Enerji ve Kimyasal Madde htiyac ....................................................................................... 8
2.1.12. Tesis Maliyeti .................................................................................................................................. 9
2.1.13. ED ve Halkn Katlm................................................................................................................ 9
2.2. TASARIM FAALYETLER ................................................................................................................................ 9
2.2.1. n Ett Raporu ................................................................................................................................. 9
2.2.2. Fizibilite Raporu .............................................................................................................................. 9
2.2.2.1. Temel Verilerin Belirlenmesi ......................................................................................... 10
2.2.2.2. Planlama Deikenleri ....................................................................................................... 11
2.2.2.3. Seenek Analizi...................................................................................................................... 12
2.2.3. Kavramsal Tasarm (veya baz hallerde Avan Proje) .................................................. 13
2.2.3.1. Teknik Rapor .......................................................................................................................... 13
2.2.3.2. Mhendislik Hesaplar ....................................................................................................... 13
2.2.3.3. Planlama Dokmanlar ...................................................................................................... 14
2.2.4. Uygulama Projesi .......................................................................................................................... 15
2.2.4.1. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Aklama Raporu ............................... 16
2.2.4.2. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Ek Dkmanlar ................................. 16
2.2.4.3. Keif, Metraj ve hale Dosyalar ..................................................................................... 18
2.2.4.4. Sonu (As-Built) Projeleri ............................................................................................. 18
2.3. NAAT LE LGL GENEL HUSUSLAR ....................................................................................................... 18
2.3.1. naata Hazrlk, Genel naat Kontrol ve Proje Ynetimi ...................................... 18
2.3.1.1. rgtsel Planlama ................................................................................................................ 18
2.3.1.2. hale in htiyalarn Belirlenmesi ............................................................................. 19
2.3.1.3. hale Prosedr..................................................................................................................... 19
2.3.1.4.naat Srasnda zleme ...................................................................................................... 21
2.3.2. naat Denetimi .............................................................................................................................. 21
2.3.3. Testler ve Teknik Ekipmann ncelenmesi ....................................................................... 21
2.3.4. letmeye Alma............................................................................................................................... 21
2.3.5. Kesin Kabul ...................................................................................................................................... 21
2.4. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 23
3. ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI N GEREKL VERLER ........................25
3.1 NFUS TAHMNLER ..................................................................................................................................... 25
3.1.1. Nfus Tahmin Yntemleri ile Hesap .................................................................................... 26

ii

3.1.1.1. Aritmetik Art Metodu ..................................................................................................... 26
3.1.1.2. Geometrik Art Metodu ................................................................................................... 27
3.1.1.3 Lojistik Eri Metodu ............................................................................................................ 30
3.1.1.4. Grafik Metot ............................................................................................................................ 30
3.1.2. Nfus Younluundan Hareketle Hesap ............................................................................ 31
3.1.3. Nfus Tahmini Uygulamas ...................................................................................................... 32
3.1.3.1. Nfusun alt bileenleri ...................................................................................................... 32
3.1.3.2. Nfus Tahmini Senaryolarnn Mukayesesi ............................................................ 33
3.1.3.3. Trkiye iin Nfus Tahmini almas ....................................................................... 35
3.2. ATIKSU MKTAR VE ZELLKLER............................................................................................................. 36
3.2.1. Atksu Akmlar .............................................................................................................................. 36
3.2.1.1 statistiki Analiz Yoluyla Hesap ...................................................................................... 37
3.2.1.2. nceki Tecrbelere Gre Hesap ................................................................................... 39
3.2.1.3 Edeer Nfus ......................................................................................................................... 40
3.2.1.4. Atksu Debi ve Kirlilik Yklerinin Gelecee Dnk Tahmini........................... 42
3.2.2. Atksu Bileenleri .......................................................................................................................... 42
3.2.2.1. Evsel/Kentsel Atksu Bileimi ........................................................................................ 42
3.2.2.2. Yk ve Konsantrasyon Salnmlar ............................................................................... 46
3.3. ATIKSU VE BYOKTLE KARAKTERZASYONU......................................................................................... 46
3.4. ATIKSU ANALZ VE KARAKTERZASYON YNTEMLER ......................................................................... 46
3.4.1. Askda Kat Maddeler .................................................................................................................. 46
3.4.1.1. kebilen Kat Maddeler .................................................................................................. 48
3.4.2. Organik Madde ............................................................................................................................... 48
3.4.3. Azot ...................................................................................................................................................... 58
3.4.4. Fosfor .................................................................................................................................................. 59
3.4.5. Alkalinite ........................................................................................................................................... 59
3.4.6. amur Hacmi ndeksi (SVI) ...................................................................................................... 60
3.4.7. Oksijen Tketim Hz (OUR) .................................................................................................... 60
3.5. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 61
4. ATIKSU ARITIMINDA SSTEM SEM ..............................................................................63
4.1. N ARITMA MAKSATLI SEM .................................................................................................................. 63
4.1.1. Kum ve Ya Tutucu ...................................................................................................................... 63
4.1.2. n keltim nitesi ..................................................................................................................... 63
4.2. FARKLI NFUS GRUPLARI N SSTEM SEM ...................................................................................... 63
4.2.1. Nfusun 500 ile 2000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi
............................................................................................................................................................................ 64
4.2.2. Nfusun 2000 ve 10000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem
Seimi .............................................................................................................................................................. 64
4.2.2.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar ............................................ 64
4.2.2.2. Az Hassas Alanlar ................................................................................................................. 66
4.2.2.3. Hassas Alanlar ....................................................................................................................... 66
4.2.3. Nfusun 10.000nin zerinde Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi . 74
4.2.3.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar ............................................. 74
4.2.3.2. Az Hassas Alanlar ................................................................................................................. 74
4.2.3.3. Hassas Alanlar ....................................................................................................................... 74
4.3. AMUR STABLZASYONU ........................................................................................................................... 74
4.4. ZEL DURUMLAR ......................................................................................................................................... 75
4.4.1. Turizm Blgelerinde Uygulanacak Esaslar ....................................................................... 75

iii

4.4.2. Arazinin az ve kymetli olduu yerlerde uygulanacak teknik esaslar ................. 75
4.4.3. Arazinin kolay temin edilebildii yerlerde uygulanacak teknik esaslar ............ 75
4.4.4. klim artlarna gre uygulanacak teknik esaslar ......................................................... 76
5. BRNC KADEME (N) ARITMA ........................................................................................77
5.1. IZGARALAR VE ELEKLER ............................................................................................................................. 77
5.1.1. Izgaralarn Genel Tantm ve Amac ................................................................................... 77
5.1.2. Izgara Tipleri ve nite Saylar ............................................................................................... 78
5.1.2.1. ubuk Izgaralar ..................................................................................................................... 78
5.1.2.2. Dner Izgaralar ..................................................................................................................... 79
5.1.3. Genel Beklentiler ........................................................................................................................... 79
5.1.3.1. Izgaralar Aras Aklk........................................................................................................ 80
5.1.3.2. Eim ve Hz .............................................................................................................................. 80
5.1.3.3. Kanal Says ............................................................................................................................. 81
5.1.3.4. D ............................................................................................................................................ 81
5.1.3.5. Izgara Atklar ve Uzaklatrlmas............................................................................... 81
5.1.3.6. Izgara Temizleme Aral ................................................................................................. 81
5.1.3.7. Ulam ve Havalandrma ................................................................................................... 82
5.1.3.8. Mekanik Dayanm ................................................................................................................ 82
5.1.4. Izgaralarn tasarm kriterleri .................................................................................................. 82
5.2. POMPA STASYONLARI ................................................................................................................................ 83
5.2.1. Pompa stasyonlarnn Genel Tantm ve Amac .......................................................... 83
5.2.2. Pompa stasyonu Tipleri ........................................................................................................... 83
5.3. KUM VE YA TUTUCULAR .......................................................................................................................... 85
5.3.1. Genel Tantm ve Amac ............................................................................................................ 85
5.3.2. Kum ve Ya Tutucu Tipleri ve nite Saylar ................................................................... 86
5.3.3. Kum ve Ya Tutucularn Tasarm Kriterleri .................................................................... 86
5.4. DEB LM .............................................................................................................................................. 87
5.4.1. Debi lm Birimlerinin Genel Tantm ........................................................................... 87
5.4.2. Debi lm Birimlerinin Yeri .................................................................................................. 87
5.4.3. Debi lm Yntemleri .............................................................................................................. 88
5.5. DENGELEME .................................................................................................................................................. 90
5.5.1. Dengeleme Havuzlarnn Genel Tantm .......................................................................... 90
5.5.2. Dengeleme Birimlerinin Yerleimi ....................................................................................... 90
5.5.3. Dengeleme Birimlerinin Tipleri ............................................................................................. 91
5.5.4. Dengeleme Birimlerinin Boyutlandrma Kriterleri ...................................................... 91
5.5.5. Dengeleme Birimlerinin letilmesi ..................................................................................... 91
5.6. N KELTM ............................................................................................................................................... 92
5.6.1. n keltim Genel Tantm ..................................................................................................... 92
5.6.2. n keltim Havuzu Tipleri..................................................................................................... 92
5.6.2.1. Dairesel n keltim Havuzlar .................................................................................... 93
5.6.2.2. Dikdrtgen n keltim Havuzlar ............................................................................. 93
5.6.3. n keltim Havuzlarnn Tasarm Kriterleri ................................................................. 93
5.6.4. n keltim Havuzlar in Yapsal Kriterler .................................................................. 93
5.6.5. n keltim Havuzlarnn Bakm ve letimi .................................................................. 94
5.7. KAYNAKLAR .................................................................................................................................................. 94
6. BYOLOJK ARITMA ..............................................................................................................96
6.1. AKTF AMUR SSTEMLER ........................................................................................................................ 96
6.1.1. Biyolojik Artmann (kinci Kademe Artma) Genel Tantm .......................... 96

iv

6.1.2. Genel htiyalar .............................................................................................................................. 96
6.1.3. Aktif amur Sistemi Tipleri ve nite Saylar .................................................................. 96
6.1.3.1. Biyolojik Azot Giderimi Prosesleri............................................................................... 97
6.1.3.2. Ar Biyolojik Fosfor Giderimi (A
2
0) .......................................................................102
6.1.4. Aktif amur Sistemi Boyutlandrma Kriterleri .............................................................102
6.1.5. Aktif amur Prosesi Genel Tasarm Esaslar .................................................................103
6.1.5.1. Artma Tesisi Ktle Dengesi ..........................................................................................103
6.1.5.2. Proses Tasarm ..................................................................................................................104
6.1.5.3. Tesise Geri Dnen Akmlarda Kontrol .....................................................................104
6.1.6. Son keltim Havuzlar ............................................................................................................105
6.1.6.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................105
6.2. LAGN SSTEMLER ...................................................................................................................................106
6.2.1. Lagnlerin Genel Tantm ve Amac .................................................................................106
6.2.2. Genel htiyalar ............................................................................................................................107
6.2.3. Lagnlerin Tipleri ve nite Saylar ...................................................................................107
6.2.4. Lagnlerin Boyutlandrma Kriterleri ................................................................................108
6.2.4.1. keltim Lagnleri ............................................................................................................108
6.2.4.2. Stabilizasyon Lagnleri ...................................................................................................109
6.2.4.3. Havalandrmal Lagnler ................................................................................................109
6.2.4.4. Olgunlatrma Havuzlar .................................................................................................111
6.2.4.5. Dier Sistemlerle Birletirilmi Lagnler ...............................................................111
6.3. BYOFLM SSTEMLER ..............................................................................................................................112
6.3.1. Damlatmal Filtreler ...........................................................................................................113
6.3.1.1 Damlatmal Filtrelerin Genel Tantm ve Amac .................................................113
6.3.1.2. Genel htiyalar ...................................................................................................................113
6.3.1.3. Damlatmal Filtrelerin Tipleri ve nite Saylar ..................................................115
6.3.1.4. Damlatmal Filtrelerin Boyutlandrma Kriterleri ...............................................115
6.3.2. Dner Biyodiskler .......................................................................................................................130
6.3.2.1. Dner Biyodisklerin genel tantm ve amac .......................................................130
6.3.2.2. Genel ihtiyalar ...................................................................................................................130
6.3.2.3. Dner Biyodisklerin tipleri ve nite saylar ........................................................131
6.3.2.4. Dner Biyodisklerin boyutlandrma kriterleri ....................................................131
6.4. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................133
7. KMYASAL KTRME LE FOSFOR GDERM .......................................................... 136
7.1. GENEL TANITIM .........................................................................................................................................136
7.1.1. Kimyasal ktrmede Fosfor Kimyas .............................................................................136
7.1.1.1. Kalsiyum ile ktrme ....................................................................................................136
7.1.1.2. Alminyum ve Demir Tuzlar ile ktrme ..........................................................137
7.2. PROSES HTYALARI ................................................................................................................................138
7.2.1. Fosfor ktrc Kimyasallar ..............................................................................................138
7.2.2. Kimyasal Madde Depolama ve Dozlama ..........................................................................140
7.2.3. Artma Prosesleri ........................................................................................................................141
7.3. KMYASAL KTRME TRLER .............................................................................................................142
7.3.1. Dorudan ktrme ..................................................................................................................142
7.3.2. lk keltim ncesi ktrme ..............................................................................................142
7.3.3. Ezamanl ktrme .................................................................................................................143
7.3.4. Sonda ktrme ..........................................................................................................................143
7.3.5. Destekleyici lave Artma Sistemleri..................................................................................143

v

7.3.5.1. Temas Filtrasyonu .............................................................................................................143
7.3.5.2. Toprak Lagnler .................................................................................................................144
7.3.5.3. Szdrma Havuzlar ............................................................................................................144
7.4. FOSFORUN TOPRAKTA BALANMASI ....................................................................................................144
7.5. KMYASAL KTRME VE YUMAKLATIRMANIN ATIKSU ARITIMI VE AMUR OLUUMUNA
ETKLER ..............................................................................................................................................................145
7.5.1. Kimyasal Yntemlerle Fosfor Gideriminin Biyolojik Proseslere Etkisi ............145
7.5.2. Fosfor Giderimin amur Oluumuna Etkileri ...............................................................146
7.5.2.1. Kat Madde Yk ................................................................................................................146
7.5.2.2. amur Hacimleri.................................................................................................................146
7.6. FOSFOR GDEREN ARITMA TESSLERNN LETLMES .....................................................................146
7.6.1. Gvenlik Sorunlar......................................................................................................................147
7.6.2. Mekanik Ekipman ve lme Sorunlar .............................................................................147
7.6.3. Proses Sorunlar ..........................................................................................................................147
7.7. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................148
8. ATIKSU FLTRASYONU ...................................................................................................... 149
8.1. GR.............................................................................................................................................................149
8.2. FLTRE ETLER ......................................................................................................................................150
8.3. PROSES TPLER .........................................................................................................................................150
8.3.1. Aa Akl Filtreler ..................................................................................................................151
8.3.2. Yukar Akl Filtreler ................................................................................................................152
8.4. FLTRE EDLEBLR MADDELERN KUM FLTRELER LE UZAKLATIRILMASI ...............................153
8.5. FOSFOR GDERME (ATV STANDART A 202 YE GRE) .....................................................................154
8.6. ZNM MADDELERN VE NTRFKASYON KALINTILARININ GDERM ....................................154
8.7. ATIKSU FLTRELERNN BOYUTLANDIRILMASI VE LETLMES .......................................................154
8.7.1. Boyutlandrma .............................................................................................................................154
8.7.2. Filtrelerin Temizlenmesi .........................................................................................................155
8.8. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................158
9. DEZENFEKSYON ................................................................................................................ 159
9.1. GR.............................................................................................................................................................159
9.2. ATIKSU DEZENFEKSYONUN ESASLARI ..................................................................................................160
9.3. GLLER VE NEHRLERE DEARJ EDLEN ARITILMI ATIKSU DEARJLARININ SALIK ETKLER
...............................................................................................................................................................................161
9.4. ATIKSU DEZENFEKSYON YNTEMLER .................................................................................................162
9.4.1. UV Inm .......................................................................................................................................162
9.4.1.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................162
9.4.1.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................163
9.4.1.3. UV In Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ..........................................................165
9.4.2. Ozonlama ........................................................................................................................................166
9.4.2.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................166
9.4.2.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................166
9.4.2.3. Ozonlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri...............................................168
9.4.3. Klorlama ..........................................................................................................................................169
9.4.3.1. Temel htiyalar ..................................................................................................................169
9.4.3.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................171
9.4.3.3. Klorlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ................................................172
9.4.4. Membran Filtrasyonu ...............................................................................................................172
9.4.4.1. Genel Esaslar ........................................................................................................................173

vi

9.4.4.2. Tasarm ve letme ............................................................................................................174
9.4.4.3. Membran Filtrasyonunun Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri ....................175
9.4.5. Olgunlatrma Havuzlar .........................................................................................................175
9.5. ATIKSU DEZENFEKSYONUNDA GENEL HTYALAR ...........................................................................175
9.5.1. Proses Kontrolu ...........................................................................................................................175
9.5.2. Yapsal Tasarm ...........................................................................................................................177
9.5.3. Sag lk ve Gu venlik .......................................................................................................................177
9.6. KAYNAKLAR ................................................................................................................................................178
10. AMUR ARITMA VE UZAKLATIRMA ......................................................................... 179
10.1. AMUR KAYNAKLARI, ZELLKLER VE MKTARLARI ......................................................................179
10.1.1. amur Kaynaklar ....................................................................................................................179
10.1.2. amur zellikleri......................................................................................................................179
10.1.3. amur Miktar ............................................................................................................................183
10.1.3.1. amurda Hacim-zgl Arlk likileri ................................................................185
10.2. AMUR VE KPK LETM ....................................................................................................................186
10.2.1. Pompa Tipleri ............................................................................................................................186
10.2.1.1. Mono Pompa ......................................................................................................................186
10.2.1.2. Santrifj Pompalar ..........................................................................................................186
10.2.1.3. Tork-Akl (Yksek Devirli Santrifj) Pompalar .............................................187
10.2.1.4. Diyafram Pompalar ........................................................................................................187
10.2.1.5. Yksek Basnl Piston Pompalar ............................................................................187
10.2.2. amur Tipine Gre Pompa Seimi ...................................................................................189
10.2.3. Yk Kayb Hesab......................................................................................................................189
10.2.3.1. Basitletirilmi Yk Kayb Hesab ...........................................................................192
10.2.3.2. Yk Kayb Hesabnda amurun Reolojik zelliklerinin Dikkate Alnmas
.....................................................................................................................................................................194
10.2.4. amurun Borularla letimi...................................................................................................195
10.3. AMUR ARITIM SSTEMLER AKI EMASI .........................................................................................197
10.3.1. amur tme ...........................................................................................................................197
10.4. N LEMLER ...........................................................................................................................................199
10.4.1. Kum Ayrma ................................................................................................................................200
10.4.2. amur Kartrma.....................................................................................................................200
10.4.3. amur Depolama ......................................................................................................................200
10.5. AMUR YOUNLATIRMA ......................................................................................................................201
10.5.1. amur Younlatrc Tipleri ..............................................................................................201
10.5.1.1. Yerekimli Younlatrma ...........................................................................................202
10.5.1.2. Flotasyonlu (znm Hava Yzdrmeli) Younlatrma........................203
10.5.1.3. Santrifjle Younlatrma ...........................................................................................203
10.5.1.4. Bantl Younlatrma .....................................................................................................204
10.5.1.5. Tambur (Dner) Elekli Younlatrma .................................................................205
10.6. BOYUTLANDIRMA KRTERLER .............................................................................................................205
10.6.1. Yerekimli Younlatrcnn Boyutlandrlmas .......................................................205
10.6.1.1. Flotasyonlu Younlatrcnn Boyutlandrlmas ............................................206
10.6.1.2. Santrifj Younlatrcnn Boyutlandrlmas ..................................................207
10.6.1.3. Bantl Younlatrclarn Boyutlandrlmas .....................................................207
10.6.1.4. Dner Tambur Younlatrclarn Boyutlandrlmas ..................................208
10.7. AMUR STABLZASYONU ......................................................................................................................208
10.7.1. Kire Stabilizasyonu ...............................................................................................................209

vii

10.7.1.1. Kirele n Stabilizasyon ..............................................................................................209
10.7.1.2. Kirele Son Stabilizasyon.............................................................................................209
10.7.2. Isl Artma ....................................................................................................................................210
10.7.3. Havasz rtme ......................................................................................................................210
10.7.3.1. Havasz amur rtc Tipleri ..............................................................................211
10.7.4. Havasz amur rtmede Boyutlandrma ve Proses Kontrol .......................213
10.7.4.1. rtc Hacminin Hesab .........................................................................................213
10.7.4.2. Istma ve Scaklk Kontrol .........................................................................................214
10.7.4.3. rtc ats .................................................................................................................215
10.7.4.4. rtcnn Kartrlmas........................................................................................215
10.7.4.5. Biyogaz retimi ve Kullanm ....................................................................................219
10.7.4.6. rm amur Suyu zellikleri.............................................................................219
10.7.4.7. amurun Stabilizasyon Derecesi ve Szlebilirlii ........................................220
10.7.5. Haval rtme ..........................................................................................................................221
10.7.6. Kompostlatrma ......................................................................................................................224
10.7.6.1. Kompostlatrma Metotlar ........................................................................................227
10.8. AMUR SUSUZLATIRMA .......................................................................................................................229
10.8.1. Balca Susuzlatrma Teknikleri .....................................................................................229
10.8.1.1. amur Kurutma Yataklar ...........................................................................................229
10.8.1.2. amurun Mekanik Yntemlerle Susuzlatrlmas ..........................................231
10.8.2. amur Lagnleri .......................................................................................................................234
10.9. TERMAL KURUTMA (ATV-DVWK-M 379E, 2004) ....................................................................234
10.9.1. Temasl Kurutucular ...............................................................................................................235
10.9.1.1. Disk Tipi Kurutucular ....................................................................................................235
10.9.1.2. nce Filmli Kurutucular ................................................................................................236
10.9.1.3. nce Filmli ve Disk Tipi Kurutucularn Kombinasyonu .................................237
10.9.1.4. Dnen Borulu Kurutucular .........................................................................................237
10.9.2. Konveksiyon Tipli Kurutucular .........................................................................................238
10.9.2.1. Tambur Tipli Kurutucular ...........................................................................................238
10.9.2.2. Akkan Yatakl Kurutucular ......................................................................................238
10.9.2.3. CENTRIDRY Prosesi .......................................................................................................240
10.9.2.4. Bantl Kurutucular ..........................................................................................................240
10.9.3. Solar Kurutma ............................................................................................................................241
10.10. KAYNAKLAR ..........................................................................................................................................241
11. TESS YERLEM VE YARDIMCI TESSLER ................................................................ 243
11.1. KORUMA KUAKLARI..............................................................................................................................243
11.2. YERLETRME KRTERLER ...................................................................................................................243
11.3. ALAN HTYALARI .................................................................................................................................243
11.4. YARDIMCI TESSLER ...............................................................................................................................244
11.4.1. Su Temini ve Ykama Suyu ...................................................................................................244
11.4.2. Shhi niteler..............................................................................................................................244
11.4.3. Yol ve Ulam ..............................................................................................................................246
11.4.4. Drenaj ............................................................................................................................................247
11.4.5. it ve Gvenlik ...........................................................................................................................247
11.4.6. Peyzaj .............................................................................................................................................247
11.4.7. Aydnlatma ..................................................................................................................................247
11.4.8. Atlye .............................................................................................................................................247
11.4.9. Yedek Para Deposu ...............................................................................................................247

viii

11.4.10. Numune Alma ve leme/Depolama niteleri ........................................................247
11.4.11. Trafo ............................................................................................................................................248
11.4.12. Emniyet ......................................................................................................................................248
11.5. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................248
12. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE BORULAMA ....................................................... 249
12.1. MALZEME SEM ...................................................................................................................................249
12.1.1. Dk Karbonlu elik Boru Hatlar .................................................................................249
12.1.1.1. Genel ......................................................................................................................................249
12.1.1.2. Dk Karbonlu elik Borularn lenmesi ........................................................249
12.1.1.3. Kaynak denetimi ..............................................................................................................249
12.1.2. Paslanmaz elik Boru Hatlar .............................................................................................250
12.1.2.1. Genel .....................................................................................................................................250
12.1.2.2. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn Korozyona Dayanm ...............................255
12.1.2.3. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn lenmesi .......................................................255
12.1.3. Demir D Metal Boru Hatlar ...........................................................................................255
12.1.4. Plastik Boru Hatlar .................................................................................................................256
12.1.4.1. Genel ......................................................................................................................................256
12.1.4.2. Plastik Boru Hatlarnn Yapm .................................................................................261
12.2. BORU HATLARININ BOYUTLANDIRILMASI .........................................................................................261
12.2.1. Ak Hzlar ve Minimum Nominal aplar ....................................................................262
12.2.2. Viskoz Svlarn Tanmnda Basn Kayplar ..........................................................263
13. PROSES KONTROL VE OTOMASYON ........................................................................ 264
13.1. PROSES KONTROLNN AMACI ...........................................................................................................264
13.2. UYGULAMA ESASLARI VE GENEL ARTLAR ........................................................................................264
13.3. PROSES LM PARAMETRELERI VE LM NOKTALARININ SEIMI .........................................264
13.4. KONTROL SISTEMININ YAPILANDIRILMASI ........................................................................................266
13.5. KONTROL EDILECEK EKIPMANLARIN ZELLIKLERI .........................................................................266
13.6. LETME ARTLARINDA GEREKLI BILGILER.......................................................................................266
13.7. PROSES KONTROL PARAMETRELERININ BELIRLENMESI ................................................................267
13.7.1. Havalandrma Sistemi ............................................................................................................267
13.7.1.1. Basnl hava ile havalandrma .................................................................................268
13.7.1.2. Mekanik Havalandrma Sistemi Kontrol ...........................................................269
13.7.2. Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi ....................................................................................269
13.7.2.1. lm Yntemleri ...........................................................................................................269
13.7.2.2. Proses Kontrol ...............................................................................................................269
13.8. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................270
14. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL ............................................... 271
14.1. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KAYNAKLARI .......................................................................271
14.2. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKUNUN TESPT VE LM ..................................................272
14.2.1. Olfaktometrik Teknik .............................................................................................................274
14.2.2. Elektronik Burun ......................................................................................................................274
14.2.3. Analitik Koku lm ............................................................................................................275
14.3. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL ..........................................................................275
14.3.1. Tasarm Safhasnda Alnacak Tedbirler ........................................................................276
14.3.2. letme Srasnda Koku Azaltm .......................................................................................277
14.3.3. Endstriyel Dearjlarn Kontrol .....................................................................................277
14.3.4. Kimyasal Madde lavesi.........................................................................................................277

ix

14.3.5. Maskeleme ...................................................................................................................................278
14.4. ATIKSU ARITMA TESSLERNDEN KAYNAKLANAN KOKULU GAZLARIN TOPLANMASI VE
ARITILMASI..........................................................................................................................................................278
14.4.1. Kokulu Gazlarn Toplanmas ..............................................................................................278
14.4.2. Kokulu Gazlar Artma Yntemleri ..................................................................................279
14.4.2.1. Adsorpsiyon .......................................................................................................................280
14.4.2.2. Absorpsiyon .......................................................................................................................280
14.4.2.3. Termal Yntemler ...........................................................................................................281
14.4.2.4. Termal Olmayan Yntemler .......................................................................................281
14.4.2.5. Biyolojik Yntemler .......................................................................................................282
14.5. BYOLOJK KOKU GDERM YNTEMLER TASARIM KRTERLER...................................................284
14.6. KOKU KAYETLERNN YNETM ......................................................................................................292
14.7. KOKU POTANSYEL VE KOKU YAYMA KAPASTES ..........................................................................294
14.8. KOKU YAYMA HIZININ LLMES .....................................................................................................295
14.9. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................299
15. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE GVENLK KURALLARI .................................. 301
15.1. KAPALI ALANLARDAK TEHLKELER VE UYARI SSTEMLER ..........................................................301
15.1.1. Kapal Alanlar ............................................................................................................................301
15.1.2. Tehlikeler .....................................................................................................................................301
15.1.3. nsan Gvenlii Uyar Sistemleri ......................................................................................302
15.2. ARALAR VE YAYALAR N ULAIM YOLLARI ..................................................................................302
15.3. SABT MERDVENLER, KONTROL BACASI BASAMAKLARI VE MERDVENLER .............................303
15.4. KONTROL BACALARI ..............................................................................................................................304
15.5. DMEY NLEYC TEDBRLER VE KAPAKLAR.................................................................................304
15.6. ACL DURUM IKILARI .........................................................................................................................305
15.7. ALIMA YERLER, ALIMA VE BAKIM PLATFORMLARI ................................................................305
15.8. KALDIRMA TEHZATI ...........................................................................................................................305
15.9. HAVALANDIRMA ......................................................................................................................................306
15.10. PATLAMA RSK BULUNAN ALANLAR ..............................................................................................306
15.11. HJYENK KOULLARI SALAYAN TESSLER ...................................................................................307
15.12. GENEL UYARI ARETLER .................................................................................................................307
15.13. ZEL ARTLAR ......................................................................................................................................308
15.13.1. Izgara, Elek, Kum/Ya Tutucular ...................................................................................308
15.13.2. Atksu Pompa stasyonlar ................................................................................................308
15.13.3. Havalandrma Havuzlar ....................................................................................................309
15.13.4. rtme Tanklar, Dk Basnl Gaz Depolar ....................................................309
15.13.5. rtme Tanknn Gaz Borular .....................................................................................310
15.13.6. Kkrt Giderme Tesisleri ..................................................................................................310
15.13.7. Gaz Motor Odalar ve Gaz Motorlar .............................................................................311
15.13.8. Gaz Yakclar ............................................................................................................................311
15.13.9. amur Kurutma ......................................................................................................................311
15.13.10. Kimyasal ve Tehlikeli Maddeler Depolama ve Hazrlama Tesisleri ...........312
15.14. KAYNAKLAR ..........................................................................................................................................312
16. KK ARITMA SSTEMLER........................................................................................ 313
16.1. YERNDE ARITMA SSTEMLER .............................................................................................................313
16.1.1. Yerinde artma sistemlerinin tantm ve amac ........................................................313
16.1.2. Yerinde artma sistemlerinin genel ihtiyalar ..........................................................317
16.1.3. Yerinde artma sistemleri tipleri ve nite saylar ...................................................318

x

16.1.4. Yerinde artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri ........................................322
16.2. MERKEZ ARITMA SSTEMLER ............................................................................................................326
16.2.1. Merkezi artma sistemlerinin tantm ve amac .......................................................326
16.2.2. Merkezi artma sistemlerinin genel ihtiyalar..........................................................331
16.2.3. Merkezi artma sistemlerinin tipleri ve nite saylar............................................333
16.2.4. Merkezi artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri .......................................334
16.3. KAYNAKLAR .............................................................................................................................................341
EK 1 GENEL TANIM VE TERMLER...................................................................................... 343
EK 2 ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI ............................................................ 351
EK 2.1. TASARIMA ESAS VERLERN ELDES (ATV 198-EDEN ZETLENMTR.) ....351
2.1.1. Tasarma Esas Verileri Elde Etmek zere Gerekli Hazrlk almalar ...........351
2.1.1.1. Veri Toplama ........................................................................................................................351
EK 2.2. ATIKSU AKIMLARININ (DEB) DEM (QASM, 1999) .........................................361
EK 2.3. NCEK TECRBELERE GRE DEB HESABI N DER BR YAKLAIM .........365
2.3.1. Evsel/Kentsel Atksu Artma Tesislerinde Geri Dn ve Harici Atksu
Akmlar........................................................................................................................................................370
EK 2.4. IZGARA VE ELEKLER ..................................................................................................................373
EK 2.5. POMPA STASYONLARI ..............................................................................................................376
2.5.1. Pompa stasyonlarnn Planlanmas ve Boyutlandrlmas.....................................376
2.5.1.1. Giri Atksuyu .......................................................................................................................376
2.5.1.2. Pompa Statik Ykseklii .................................................................................................376
2.5.1.3. Basma (Terfi) Hatt ap ve Debisi ............................................................................377
2.5.1.4. Manometrik Terfi (Basma) Ykseklii ve Sistem Karakteristik Erisi.....377
2.5.1.5. Pompa Karakteristik Erisi ...........................................................................................378
2.5.1.6. Pompa Saysnn Belirlenmesi .....................................................................................379
2.5.1.7. Terfi stasyonundaki Pompalarn alma Dngs ve Emme Haznesinin
Boyutlandrlmas ...............................................................................................................................382
2.5.1.8. Kavitasyon .............................................................................................................................384
2.5.1.9. Kapasite Artrm ................................................................................................................384
EK 2.6. KUM VE YA TUTUCULAR ........................................................................................................385
2.6.1. Kum ve Ya Tutucularn Proses Tasarm .......................................................................385
2.6.1.1. Yatay Akl Kum Tutucular in Proses Tasarm ..............................................385
2.6.1.2. Havalandrmal kum tutucular iin proses tasarm .........................................385
2.6.1.3. Dairesel Kum Tutucular iin Proses Tasarm......................................................388
EK 2.7. DEB LME BRMLER ............................................................................................................389
2.7.1. Debi lm Birimlerinin Projelendirilmesi ...................................................................389
2.7.1.1. Parshall Savaklar...............................................................................................................389
2.7.1.2. Savaklar ..................................................................................................................................392
2.7.1.3. Manyetik Akm lerler ..................................................................................................395
EK 2.8. N KELTM .................................................................................................................................397
2.8.1. n keltimde Proses Tasarm...........................................................................................397
EK 2.9 AKTF AMUR SSTEMLER ......................................................................................................398
2.9.1 Tasarm Yntemi ..........................................................................................................................398
2.9.2. Biyolojik Proses (Organik Karbon, Azot Giderimi) Hesabi Admlar (ATV-
A131E KO Bazl Ynteme Gre ).....................................................................................................408
EK 2.10. LAGNLER .....................................................................................................................................418
2.10.1. keltim Lagnleri iin Proses Tasarm ......................................................................418
2.10.1.1. Havasz Lagnler .............................................................................................................418

xi

2.10.1.2. Havalandrmal Lagnler (Arceivala, 2002) .......................................................419
2.10.1.3. Olgunlatrma Havuzlar ..............................................................................................420
EK 2.11. BYOFLM SSTEMLER ...........................................................................................................421
2.11.1. Damlatmal Filtreler ...............................................................................................................421
2.11.2. Dner Biyodiskler ....................................................................................................................422
EK 2.12. FOSFOR GDERM N ARITMA TESS TASARIMI ..................................................425
EK 2.13. FLTRASYON .................................................................................................................................432
EK 2.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN PROSES TASARIMI ........................................436
2.14.1. Septik tanklar ve keltim tanklar .................................................................................436
EK 3 ATIKSU ARITMA TESSLERNN YAPISAL TASARIMI VE MEKANK EKPMAN
SEMNE YNELK NORMLAR............................................................................................ 443
EK 3.1. ATIKSU ARITMA TESSLERNN SALAMASI GEREKEN ARTLAR ......................443
3.1.1. Genel artlar ..................................................................................................................................443
3.1.2. Tasarm ile lgili artlar ........................................................................................................443
3.1.3. naat ile lgili artlar ................................................................................................................444
3.1.3.1. Genel artlar .........................................................................................................................444
3.1.3.2. Boyut Toleranslar .............................................................................................................444
3.1.3.3. Betonarme Tekerlek Yolu ..............................................................................................444
3.1.3.4. Donanm ve Yaplar Arasndaki Balant ve Sabitleme ...................................445
3.1.3.5. Eriim .......................................................................................................................................445
3.1.3.6. Bina Havalandrmas ........................................................................................................445
3.1.3.7. Su Temini ve Tahliyesi .....................................................................................................446
3.1.3.8. Kaldrma Arac .....................................................................................................................446
3.1.3.9. Tehlikeli Kimyasal Maddeler ve Yaktlar in Depolama ................................446
3.1.4. Donanm le lgili Genel artlar ............................................................................................447
3.1.4.1. Mekanik Tasarm Kurallar............................................................................................447
3.1.4.2. Genel Tasarm artlar .....................................................................................................449
3.1.4.3. evresel Etkiler ...................................................................................................................453
3.1.4.4. Gu venlik ..................................................................................................................................454
3.1.4.5. Doku mantasyon ..................................................................................................................454
3.1.4.6. Yedek Paralar ve zel Aletler .....................................................................................454
3.1.5. Testler .............................................................................................................................................454
3.1.5.1. lev ve Performansa Ynelik Test ............................................................................454
3.1.5.2. Beton Yaplarn Szdrmazlk Deneyi ........................................................................455
3.1.5.3. Toprak Havuzlarn Szdrmazlk Deneyi .................................................................455
3.1.5.4. Dier Yaplarn ve Donanmn Szdrmazlk Deneyi ..........................................455
3.1.6. Atksu Artma Tesisleri Statik Ve Mimari Projeleri.............................................455
3.1.6.1. Statik Projeler ......................................................................................................................455
3.1.6.2. Mimari Projeler ...................................................................................................................456
EK 3.2. IZGARA VE ELEKLER ...................................................................................................................457
3.2.1. Eimli ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar .............................................................457
3.2.2. Dik ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar....................................................................457
3.2.3. zin Verilen naat Toleranslar ...........................................................................................460
3.2.4. Gvenlik Teknolojisi ..................................................................................................................460
3.2.5. naatlar iin gerekli artlar ..................................................................................................460
3.2.6. lm ve Kontrol Teknolojisi ...............................................................................................461
3.2.7. naat ve Ekipman Genel Prensipleri ................................................................................461
EK 3.3. POMPA STASYONLARI ..............................................................................................................462

xii

3.3.1. Genel Beklentiler .........................................................................................................................469
3.3.1.1. Yapsal Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar .......................................................469
3.3.1.2. Mekanik ve Elektriksel Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar .................471
3.3.1.3. letmeye Almada Dikkat Edilecek Hususlar ........................................................474
EK 3.4. KUM VE YA TUTUCULAR ........................................................................................................475
3.4.1. Emme Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar ................475
3.4.2. Syrc Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar ...............475
3.4.2. Genel Beklentiler .........................................................................................................................478
EK 3.5. DEB LM BRMLER ........................................................................................................481
3.5.1. Parshall Savaklar .......................................................................................................................481
EK 3.6. N KELTM HAVUZLARI ......................................................................................................483
3.6.1. amur Syrcl Dairesel keltim Havuzlar ................................................................483
3.6.2. Pompa ile Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar .................................483
3.6.3. Hareketli Kprye Bal amur Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar .....483
3.6.4. Pompa ile amur Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar ..................483
3.6.5. Bant Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar..............................................................484
3.6.6. n keltim Havuzlarnda Giri ve k Yaplar .......................................................490
3.6.6.1. Giri Yaplar .........................................................................................................................490
3.6.6.2. n keltim k Yaplar .............................................................................................492
3.6.6.3. n keltim Havuzu Savak ve Dalg Perdesi ......................................................493
EK 3.7. SON KELTM HAVUZU GR VE IKI YAPILARI .....................................................497
3.7.1. Yapsal Tasarmlar ....................................................................................................................497
3.7.1.1. Giri Yaps .............................................................................................................................497
3.7.1.2. Savak Sistemi .......................................................................................................................499
3.7.1.3. amur ve Kpk Toplama Sistemi .............................................................................500
EK 3.8. AKTF AMUR SSTEMLER YAPISAL TASARIMI VE GENEL BEKLENTLER ....502
3.8.1. Genel .................................................................................................................................................502
3.8.2. Hava Paylar (ABD On Eyalet Standartlar, 2004) .......................................................502
3.8.3. Kartrma htiyac......................................................................................................................502
3.8.4. amur Geri Devri ........................................................................................................................503
3.8.5. sel Geri Devir .............................................................................................................................504
3.8.6. Fazla amur ...................................................................................................................................504
3.8.7. Mekanik Havalandrma ile Oksijen Transferi (Mueller ve di., 2002) ..............504
3.8.8. Basnl Havalandrma ile Oksijen Transferi (ATV-265E, Mueller ve di., 2002)
..........................................................................................................................................................................505
3.8.9. Havalandrma Havuzlar Tasarm .....................................................................................505
EK 3.9. LAGNLER........................................................................................................................................507
3.9.1. Yapsal Tasarmlar ....................................................................................................................507
3.9.1.1. keltim Lagnleri ............................................................................................................507
3.9.1.2. Stabilizasyon Lagnleri ...................................................................................................507
3.9.1.3. Havalandrmal Lagnler ................................................................................................508
3.9.1.4. Olgunlatrma Havuzlar .................................................................................................508
3.9.1.5. Taban Szdrmazl ..........................................................................................................509
3.9.1.6. Kenar Seddeleri ...................................................................................................................509
3.9.1.7. Atksu Dearj .......................................................................................................................510
EK 3.10. BYOFLM SSTEMLER ...........................................................................................................511
3.10.1. Damlatmal filtrelerin yapsal tasarm ve normlar .................................................511
EK 3.11. YOUNLATIRMA ......................................................................................................................517
EK 3.12. HAVASIZ AMUR RTME .................................................................................................518

xiii

3.12.1. rtme Tank ekilleri ........................................................................................................518
3.12.2. naat ve Montajla lgili Hususlar .....................................................................................520
EK 3.13. MEKANK AMUR SUSUZLATIRMA YNTEMLER..................................................522
EK 3.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN YAPISAL TASARIMI .......................................524
3.14.1. ki veya blmeli dairesel tanklar (DIN 4264-1) ..................................................524
3.14.2. Septik Tanklar (DIN 12566-1) ...........................................................................................526
3.14.2.1. Dolgu malzemesi yk ..................................................................................................527
3.14.2.2. Hidrostatik ykler ...........................................................................................................528
3.14.2.3. Dinamik ykler .................................................................................................................528
3.14.3. Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002) ..............................................................................529
3.14.3.1. Septik amur transfer (kabul) istasyonu .............................................................530
3.14.4. Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998): ...............................................................534

1

1. GR

Atksu artma tesislerinin planlanmas, tasarm ve inaat ile ilgili temel esaslarn
zetlendii bu klavuz, zellikle atksu ynetimi alannda hizmet veren kamu ve zel
sektr teknik elemanlar, mhendis ve mavirler, evre ve naat Mhendislii Blm
rencileri tarafndan kullanlabilecek yardmc bir temel kaynak olarak hazrlanmtr.
Bu klavuz ile atksu artma tesislerinin ulusal/uluslararas standart ve normlara uygun
olarak boyutlandrlmas ve yapm mmkn olabilecektir. Atksu Artma Tesisi Tasarm
Klavuzunda, aadaki blmler yer almaktadr.

Blm 1 Giri
Blm 2 Atksu Artma Tesislerinin Planlama, Tasarm ve naat ile lgili Genel
htiyalar ve artlar
Blm 3 Atksu Artma Tesislerinin Tasarm in Gerekli Veriler
Blm 4 Atksu Artmnda Sistem Seimi Esaslar
Blm 5 Birinci Kademe (n) Artma
Blm 6 Biyolojik Artma
Blm 7 Kimyasal ktrme ile Fosfor Giderimi
Blm 8 Atksu Filtrasyonu
Blm 9 Dezenfeksiyon
Blm 10 amur Artma ve Uzaklatrma
Blm 11 Tesis Yerleimi ve Yardmc Tesisler
Blm 12 Atksu Artma Sistemlerinde Borulama
Blm 13 Proses Kontrol ve Otomasyon
Blm 14 Atksu Artma Tesislerinde Koku Kontrol
Blm 15 Atksu Artma Sistemlerinde Gvenlik Kurallar
Blm 16 Kk Artma Sistemleri

Bu dokman, 645 sayl Orman ve Su leri Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda
Kanun Hkmnde Kararnamenin 9 uncu maddesinin () bendinde geen me ve
kullanma suyu artma tesislerinin tasarm esaslarn, normlarn ve kriterlerini
belirlemek, projeleri onaylamaya yetkili kurum ve kurulular tespit etmek, tesisleri
iletecek elemanlarn eitimlerini temin etmek, sertifikalarn vermek. ifadesine ve 644
sayl evre ve ehircilik Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde
Kararnamenin 8 inci maddesinin birinci fkrasnn () bendinde geen Atksu artma
tesislerinin tasarm esaslarn ve kriterlerini Orman ve Su leri Bakanl ile birlikte
belirlemek, onay ilemlerini yrtmek. grevine istinaden hazrlanmtr.

Bu dokmann hazrlanmasnda balca; ilgili ulusal/uluslararas norm ve standartlar
(Alman DIN normlar, Alman ATV Standartlar, OB (B) Atksu Artma Tesisleri Teknik
Usuller Teblii, ABD 10 Eyalet Atksu Artma Tesisi Tasarm Klavuzu, TSE standartlar,
Malezya Su Birlii Atksu Artma Tesisleri Tasarm Klavuzu), temel teknik kitaplar
(Metcalf ve Eddy (2003), Muslu (1996), Qasm (1999), Henze v.d. (2002), Erolu (2002),
ztrk (2007), Filibeli (1998), Samsunlu (2006), WEF (2009)) ve ilgili ulusal
ynetmeliklerden geni lde faydalanlmtr. Bu vesile ile anlan eserlerin yazarlar ve
yaynevleri ile T.C. Orman ve Su leri Bakanlna teekkr bor biliriz. Daha detayl
bilgi ve uygulama rnekleri iin mutlaka ilgili kaynaklara bavurulmas gerekecektir.
Yakn gelecekte atksu artma tesisleri tasarmnda, Trkiyeye zg gerek veri
tabanndan elde edilen byklklerin belirlenerek uygulamaya konmas temenni
edilmektedir.

2

2. ATIKSU ARITMA TESSLERNN PLANLAMA, TASARIM VE NAATI LE LGL
GENEL HTYALAR VE ARTLAR


Bu blmde atksu artma planlama, tesisi tasarm ve inaat ile ilgili genel ihtiyalar ve
temininde izlenecek yol hakknda bilgi verilmi (ATV-A 106 E), ayrca inaat aamasnda
uyulmas gereken genel artlar aklanmtr.

Atksu artma tesislerinde kullanlan tanm ve terimler detayl bir ekilde Ek 1de
verilmitir.

2.1. Planlama Dnemindeki Genel htiyalar

Atksu artma sistemlerinin planlama, tasarm ve iletimi olduka kapsaml ve karmak
bir konudur. Bu konu politik, sosyal ve teknik hususlarn birlikte dikkate alnmasn
gerektirmektedir. Bu yzden dearj standartlarnn salanmas yannda, iyi bir atksu
artma ve uzaklatrma sistemi ile birok olumsuz evresel artlarn ortaya kmas da
nlenmi olacaktr. Sz konusu evresel olumsuzluklar balca;

- Koku ve grlt kirlilii
- Su kaynaklarnn fiziksel, kimyasal ve biyolojik atklarla kirlenmesi
- Sucul ekosistemin zarar grmesi
- Alc su ortam kalitesinin bozulmas
- Doal sularn eitli maksatlarla yararl kullanmnn ortadan kalkmas
- Artlmam atksu ve biyokatlarn zirai kullanm dolaysyla hastalklarn
yaylmas
- Arazi deerinin dmesi

gibi riskler olarak sralanabilir. deal durumda bir artma tesisinin dearj suyu ve
biyokatlarn (artma amurlar) faydal kullanmn tevik etmesi beklenmektedir.

Bu blmde bir atksu artma tesisi ile ilgili planlama sreci banda mutlaka gz nnde
tutulmas gereken temel tasarm faktrleri ana hatlaryla ortaya konacaktr.

Sz konusu temel tasarm faktrleri;

- Balang ve tasarm yllar
- Tesisin hizmet alan
- Tesis yeri seimi
- Tasarm nfusu
- lgili mevzuat ve dearj standartlar
- Atksu karakteristikleri
- Artma derecesi
- Artma prosesi seenekleri ve karlatrmal analizi
- Ekipman seimi
- Tesis genel yerleimi ve hidrolik profili
- Enerji ve kimyasal madde ihtiyac

3

- Atksu artma maliyeti
- ED ve halkn katlm sreci

olarak sralanabilir. Aada sz konusu temel tasarm bileenlerinin ksa bir
deerlendirmesi yaplmaktadr (Qasim, 1999).

2.1.1. Proje Balangc ve Tasarm Yllar

Atksu artma tesislerinin planlama, tasarm ve yapm genellikle 2~5 yllk bir srete
tamamlanmaktadr. Tesisin eitli bileenlerinin boyutlandrlmasnda sz konusu
planlama ve iletmeye alma dneminde geen srenin de dikkate alnmas
gerekmektedir. Bu yzden atksu artma tesisi tasarmnda balang yl, yapm
tamamlandktan sonra tesise atksu verilip iletime baland yl olarak esas alnr.
Tasarm ve planlama yl ise tesisin ngrlen tasarm kapasitesine ulat yl olarak
tanmlanr. Tasarm ylnn seimi kolay olmayp, tesisin hizmet verecei atksu
havzasndaki nfus ve toplumun sosyo ekonomik gelime eilimlerinin dikkatle
incelenerek gereki ve mantkl bir deerlendirme srecinden geirilmesini
gerektirmektedir. Tesisin tasarm dnemleri veya kademe yllar belirlenirken balca
aadaki hususlar gz nnde tutulmaldr:

- Artma tesisi birimlerinin hizmet mrleri
- Tesisin tevsiinin kolay ya da zor oluu
- Byk kapasiteye gre boyutlandrlm tesis niteleri veya bileenlerinin
iletmeye almay izleyen ilk dnemdeki verim durumlar
- Hizmet alannn gelecekteki nfusu, ticari ve endstriyel faaliyetler, g, turizm
ve su temini durumu
- Piyasa faiz oran, mevcut ve gelecekteki yapm bedelleri ve finansman temini

Tasarm sresi, artma tesislerinin bileenlerine gre farkllk gsterebilir. rnein kanal,
toplayc, sifon, terfi merkezi vb. yardmc tesislerin tevsi durumu kolay olamayaca iin
tasarm sresi genelde 50 yl alnr. Artma tesisi birimleri, proses ekipmanlar,
pompalar ile amur ileme ve uzaklatrma tesisleri ise ar byk tasarm nlemek
zere, daha ksa dnemlere gre tasarlanrlar. Byle durumlarda, sonraki bytme
faaliyetleri dolaysyla farkl tasarm kademelerindeki tesis birimleri iin ihtiya
duyulacak ek alann artma tesisi yerinde nceden ayrlmas salanmaldr. Planlama
dneminde ngrlen atksu debileri ve finansman temin artlar dikkate alnarak
tasarm sresi 10, 15 ve 20 yllk kademelere ayrlr. Proje tasarm sresinde tesis
bytlmesi iin nerilen kademe sreleri Tablo 2.1de verilmitir.

Tablo 2.1. Artma tesisleri ile ilgili tevsi (genileme) faaliyetleri iin nerilen kademe
sreleri
Debi Art Oran
(Tasarm Debisi/lk Yllardaki Debi)
Kademe Sresi (yl)
<1,3 20
1,3~1,8 15
>1,8 10

4

2.1.2. Tesisin Hizmet Alan

Hizmet alan, planlanan atksu artma tesisine bal atksu kanal ebekesinin atksularn
topland blgenin alan olarak tarif edilir. Bu alan doal (atksu toplama alan) / idari
snr(lar) veya her ikisini birden kapsayabilir. Proje/tesis hizmet alan, mevcut ve
gelecekteki kentsel gelime (mcavir) alanlarnda oluacak atksular da kapsamaldr.
Ekonomik, evresel ve teknik gereklilikler dolaysyla terfili olarak atksu toplama
sistemine balanabilen civar yerleimler veya ticari/endstriyel iletmeler de
gerektiinde atksu toplama havzasna dahil edilir. Atksu artma tesisi planlamasn
yapan mhendis ve teknik ekip, tesisin hizmet verecei atksu toplama havzasna ok iyi
hakim olmal, blgeyi zel ayrntlar ile birlikte tanmaldr. Bu kapsamda saha
incelemeleri ve sahann topografik, jeolojik, geoteknik, hidrolojik, meteorolojik, ekolojik
ve sosyo-ekonomik zellikleri ile ilgili mevcut veri taban ok iyi deerlendirilmelidir.

2.1.3. Yer Seimi

Atksu artma tesisi yer seimi blgenin arazi kullanm ve imar plan ile sosyal, evresel
ve mhendislik kriterleri dikkate alnarak yaplmaldr. Artma tesisi yer seiminde,
yaknda ikamet eden halkn sosyal, ekonomik ve politik isteklerinin karlanmas
gerektii unutulmamaldr. Bu yzden yer seimi srecine halkn katlmnn salanmas
kritik nem tamaktadr.

Atksu artma tesisi iin seilebilecek muhtemel tm yer seenekleri, topografik durum,
evresel etkiler ve atksularn toplama ve artma ekonomisi gz nnde tutularak
deerlendirilmelidir. Belirtilen hususlar, gerektii lde deerlendirmek zere ilgili
btn disiplinlerin temsil edildii bir uzmanlar grubu yer seimi almalarn yrtmek
zere grevlendirilmelidir. Yer seeneklerinin deerlendirilmesi srecinde balca
aadaki temel prensipler dikkate alnr:

- Artma tesisi yeri toplanan atksularn cazibe ile getirilebilecei dk kotlu
bir arazi olmaldr,
- Tesis yeri, mevcut ve planlanan meskn mahallerden olabildiince uzak
tutulmaldr. Tesisler estetik unsurlar ve koku oluum riski gzetilerek
tasarlanmaldr,
- Olabildiince byk bir alan seilerek, gelecekteki gelime alanlar ve koruma
band ihtiyalar da karlanmaldr,
- Artma tesisi yeri takn etki alannda yer almamal ve asgari 100 yllk
takndan tam korunmu olmaldr. Gerekli koruma nlemleri alnmadan
takn etki alanlarndan yer seimi kati suretle nlenmelidir,
- Tesis yerine yl iinde her zaman kolayca ulam mmkn olacak yol
balants bulunmal, enerji, haberleme ve ime suyu balantlar kolay
yaplabilmelidir,
- Tesis yeri artlm atksularn dearj edilebilecei byk bir su ktlesi
ve/veya sulama yaplabilecek tarm arazilerine yakn olmaldr,
- Tesis yerindeki zeminin tama gc, pahal slah ve temel mhendislii ileri
gerektirmeyecek lde yeterli olmaldr,
- Mmknse orta derecede eimli bir saha, zellikle uygun (cazibeli akl) bir
hidrolik profile imkn verecei iin tercih edilmelidir,

5

- Saha doal, tarihi ve arkeolojik sit alanlar ile ekolojik bakmdan hassas
koruma alanlar iinde yer almamaldr,
- Yer seiminde, meskn mahallerdeki ky alanlarnn korunmas ve
etkilenmemesine ncelikle zen gsterilmelidir,
- Seilen yerde mmknse arazi kamulatrma ihtiyac asgari dzeyde
olmaldr.

2.1.4. Tasarma Esas Nfus

Bir yerleim yerinde aa kan atksu miktar, nfusa ve nfus bana den atksu
debisine baldr. Bu yzden tesis tasarmna esas nfusun, tasarm dnemindeki
deiiminin hesab gerekmektedir. Hassas bir nfus tahmini olduka gtr. Zira kentsel
gelime, endstrinin gelime durumu, ulam sistemine olan uzaklk, arazi, hammadde
ve su kaynaklar temini, vergi ve tevik mekanizmalar, g eilimleri vb. pek ok
faktrden etkilenmektedir.

Nfus saym istatistikleri Trkiye statistik Kurumundan (TK) temin edilebilir. TK
adrese dayal nfus kaytlar esasl nfuslar, kentsel (belediyeler) ve krsal (belediyeler
d) nfuslar olarak yllk olarak yaynlamaktadr. Nfus tahmininde balca 2 yaklam,
kontrol maksatl olarak, ezamanl uygulanmaktadr:

- Nfus tahmini yntemleriyle tahmin
- Nfus younluklar ile mar Plan zerinden tahmin

Nfus tahmin yntemleri olarak genelde, Aritmetik Art, Geometrik Art, Lojistik Eri
ve Benzer ehirlerle Mukayese (Grafik Metod) yntemleri kullanlr. Nfus younluklar
ile mar Plan zerinden tahmin ynteminde ise ticari ve endstriyel alanlar ile kamuya
ak alanlar iin ngrlen hektar bana younluk deerleri, mar Planlarnda bu tr
faaliyetler iin ayrlm alt alanlarla arplp elde edilen her bir ksmn nfusunun
toplanmas suretiyle, mar Plannda ngrlen toplam nfus (doygunluk nfusu)
bulunabilir. Daha sonra bu doygunluk nfusu esas alnarak geriye dnk, proje tasarm
kademe yllarndaki nfuslar hesaplanabilir.

Nfus tahminleri konusu, ileride Blm 3de daha ayrntl olarak verilmitir.

2.1.5. Yasal ereve ve Dearj Standartlar

Tu rkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 56. Maddesine go re: herkes sag lkl, dengeli bir
evrede yaama hakkna sahiptir. Doal evrenin gelimesini salamak ve evrenin
kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn grevidir.

Trkiyede kentsel atksularn artmyla ilgili aadaki sralanan kanun, ynetmelikler
ve tebliler incelenebilir:

- Trk Ceza Kanunu (12/10/2004 R.G. No: 25611)
- evre Kanunu (11/08/1983 R.G. No: 18132)
- Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (31/12/2004 R.G. No: 25687)
- Yu zme Suyu Kalitesi Yo netmelig i (09/01/2006 R.G. No: 26048)
- evresel Gu ru ltu nu n Deg erlendirilmesi ve Yo netimi Yo netmelig i (04/06/2010 R.G.

6

No: 27601)
- Kentsel Atksu Artm Ynetmelii (08/01/2006 R.G. No:26047)
- Tehlikeli Maddelerin Su ve evresinde Neden Olduu Kirliliin Kontrol
Ynetmelii (26/11/2005 R.G. No: 26005)
- Toprak Kirliliinin Kontrol ve Noktasal Kaynakl Kirlenmi Sahalara Dair
Ynetmelik (08/06/2010 R.G. No: 27605)
- Evsel ve Kentsel Artma amurlarnn Toprakta Kullanlmasna Dair Ynetmelik
(03/08/2010 R.G. No:27661)
- evresel Etki Deerlendirmesi Ynetmelii (17/07/2008 R.G. No: 26939)
- Sanayi Kaynakl Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (03/072009 R.G. No:
27277)
- Kentsel Atksu Artm Ynetmelii Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Teblii
(27/06/2009 R.G. No: 27271)
- Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii (20/03/2010 R.G. No: 27527)
- Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik (05/07/2008 R.G. No: 26927)
- Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (14/03/2005 R.G. No: 25755)
- evre Kanununun 29. Maddesi Uyarnca Atksu Artma Tesislerinin Tevik
Tedbirlerinden Faydalanmasnda Uyulacak Usul ve Esaslara Dair Ynetmelik
(01/10/2010 R.G. No: 27716)
- Atk Ara Depolama Tesisleri Teblii (26/04/2011 R.G. No: 27916)

Kentsel atksularn artm ile ilgili dearj standartlar Kentsel Atksu Artm Ynetmelii
ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliklerince dzenlenmi olup bu konudaki dearj limitleri
tablolar (ynetmeliklerdeki tablo numaralar esas alnarak) aadaki Tablo 2.2de
topluca verilmitir.

Tablo 2.2. Kentsel atksularn artm ile ilgili dearj standartlar
Tablo No lgili Ynetmelik Konu/Aklama
Tablo 21.1
Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii
(Deiik: RG-13/2/2008-26786)
-Evsel nitelikli atksular iin alc ortama dearj
standartlar
-EN= 84-2000
BO, KO, AKM ve pH standartlar
-Kylerde, tabloda verilen dearj limitleri iin en az %60
artma verimi uygulanacaktr.
Tablo 21.2
(Deiik: RG-13/2/2008-26786)
standartlar
-EN= 2000-10000
-BO, KO, AKM ve pH standartlar
Tablo 21.3 Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii
standartlar
-EN= 10000-100000
Tablo 21.4 Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii
standartlar
-EN > 100000
Tablo 21.5
(Deiik: RG-13/2/2008-26786)
standartlar
-Edeer nfusun ne olduuna baklmakszn doal
artma (yapay sulak alan) ve stabilizasyon havuzlar
sistemiyle ikinci kademe (biyolojik) artma yapan
kentsel atksu artma tesisleri iin

7

--Kylerde, tabloda verilen dearj limitleri iin en
az %60 artma verimi uygulanacaktr.
Ek IV-Tablo 2
Kentsel Atksu Artm
Ynetmelii
-Kentsel atksu artm tesislerinden ileri artma ilikin
dearj limitleri
-EN= 10000-100000
-EN > 100000
-TP ve TN standartlar
-Minimum artma verimleri

2.1.6. Atksu Karakteristikleri

Atksu karakteristikleri, debi ve kimyasal zellikler ile ifade edilir. Atksu karakteristii
meskn blgedeki evsel, endstriyel ve ticari/kurumsal su tketimine bal olarak
deiim gsterir. Yal dnemlerde, atksu kanalizasyon sistemine nemli oranda
szma debisi ve dorudan yamursuyu (bacalardan) akm da dahil olur. Bu yzden,
atksu karakteristii de deiir. Szma ve dorudan yamur suyu debisi miktar,
kanalizasyon sisteminin durumu (ya, kanallardaki atlaklar, kusurlu boru birleimleri
ve bacalar), izinsiz at ve temel/hazne dren balantlar, yksek yeralt suyu seviyesi vb.
etkenlere gre deiir.

Mevcut atksu artma tesisleri giriindeki debi ve kirlilik parametresi izleme/lm
kaytlarnn analizi yaplarak atksu karakteristii belirlenebilir. Mevcut tesis verilerinin
olmad durumlarda ise atksu karakteristikleri ile ilgili veriler nfus tahminleri, su
tketimi ve endstriyel dearjlar dikkate alnarak tahmin edilebilir. Burada literatr
verileri de dikkate alnabilir.

Tesis tasarm iin balangtaki ve tasarm kademeleri sonlarndaki atksu
karakteristiklerinin belirlenmesi gerekmektedir. Sz konusu atksu karakteristikleri
verisi, minimum, ortalama ve maksimum kurak hava akmlar, pik yal hava akmlar,
sreli maksimum akmlar ve balca kirletici parametrelerini (BO5, KO, AKM, pH, TKN,
Top P, zehirli kimyasallar vb.) ihtiva etmektedir.

Atksu karakteristikleri ile ilgili detayl bilgiler ileride Blm 3de verilmitir.

2.1.7. Artma Derecesi

Gerekli artma derecesi, ham atksu karakteristikleri ile istenilen artlm su kalitesine
bal olarak belirlenir. Artlm sularn yzeysel sulara dearj halinde Kentsel Atksu
Artm Ynetmelii veya SKKY evsel atksu dearj limitleri, artlm atksularn zirai
sulamada kullanm durumunda Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii Blm
7de sulama sular iin ngrlen kalite kriterleri ve sahil sularna dearj halinde ise
Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii dearj limitleri esas alnmaldr. Dolaysyla artma
derecesi, dearj ortamnn faydal kullanm maksadna gre, ilgili dearj limitleri dikkate
alnarak belirlenmelidir.

2.1.8. Artma Prosesi Seenekleri ve Karlatrmal Analizi

Atksu artma tesislerinde, istenen kalitede artm salayabilmek iin bir seri temel
artma prosesinin kullanm gerekmektedir. Tasarmc, artma prosesi seiminde, eitli
baka faktrleri de dikkate almak durumundadr. Bu faktrlerin balcalar; artlan

8

kirleticiler, dearj standartlar, yaklak alan ihtiyac, hidrolik gereklilikler, amur
uzaklatrma, enerji ihtiyac ve sistem maliyeti olarak sralanabilir. eitli temel artma
proseslerinin birbirleriyle uyumlu ve mantkl bir biimde entegre edilerek elde edilen
btnleik proses veya sisteme, proses akm emas veya proses emas ad verilir.

Uygun temel prosesleri birletirerek tesisin akm emasnn oluturulmas kolay deildir.
Bu i iin temel ilem ve proseslerin iyi anlalmas, muhtemel iletme sorunlarnn
nceden dnlmesi ve eitli artma bileenlerinin evresel etkilerinin iyi ngrlmesi
gerekmektedir. nemli oranda endstriyel atksu dearj katlm olan kentsel atksu
toplama sistemleri sonunda yer alan atksu artma tesislerinin tasarmnda, tasarm
ncesi laboratuvar ve pilot lekli artlabilirlik almalar ile dnlen proses
seeneklerin muhtemel performanslarnn test edilmesi gerekebilir.

2.1.9. Ekipman Seimi

Artma tesislerinde eitli mekanik ve elektro-mekanik donanm ve ekipmanlara ihtiya
duyulmaktadr. Tesis birimlerinin tasarmnda kullanlacak ekipman ve donanmn
montaj da dikkate alnmaldr. Uygun proses ve ekipmann seimi tasarm mhendisi
sorumluluundadr. Bu maksatla, tasarm standartlar ve yntemi, temel kabuller,
tasarm n hesaplar ile imalat firma katalog ve dokmanlarnda ngrlen hususlar
dikkatle gzden geirilmelidir. Daha sonra, ekipman reticileri ve yerel mmessillerden
ihtiya duyulan teknik bilgiler istenmelidir. Ekipman seiminin doru yaplabilmesi iin,
proje mhendisinin ekipman temsilcileriyle olabildiince yakn alarak, ekipmanla
ilgili olabildiince doru ve gvenilir veriler elde etmesi gerekmektedir. Ekipman seimi
srecinde, mutlaka birden fazla ekipman reticisi ile temas kurulmal ve alan artma
tesislerinde, seilmi ekipmanlarla ilgili iletme tecrbelerinden yararlanlmaldr.
Pompa, havalandrc, amur younlatrc vb. ekipmanlar seilirken, ilk yatrm
maliyetleri deil hizmet mr sresince ortalama yllk toplam maliyetler dikkate
alnmaldr.

2.1.10. Tesis Yerleimi ve Hidrolik Profil

Planlama almalar balangcndan itibaren, artma tesisi iin seilmesi dnlen
sahann mevcut durumu dikkatli bir ekilde deerlendirilmelidir. Bu kapsamda,
topografik durum, mevcut sahann bykl, meskn alanlara olan mesafe, yol ve
enerji nakil durumu, takn yaps, tevsi (genileme) imknlar, mevcut hidrolik yk,
maliyet durumu vb. etkenler dikkate alnmaldr. Seilen alann bykl, planlama
srecinde gerekli btn ana ve yardmc artma birimleri, tesis ile yakndaki evler
arasnda braklacak emniyet/koruma kuaklar iin gerekli alan ihtiyacn
karlamaldr. Tesis yerleimi olabildiince cazibeli veya minimum terfi enerjisi ile
akmn salanabilecei bir hidrolik profile imkn vermelidir.

2.1.11. Enerji ve Kimyasal Madde htiyac

Planlama ve tasarmda ncelikle enerji verimliliini salayacak enerji ekonomisi
tedbirlerinin uyguland gsterilmelidir. Seilen artma prosesi ile tesisin dorudan ve
dolayl enerji/kimyasal madde kullanmnda ekonomik verimlilik salanmaldr. Dk
iletme ve bakm maliyetli yeniliki artma proses seenekleri dikkate alnmal ve tesisin

9

artlan KO veya bal edeer nfus bana enerji tketimi (enerji ayak izi)
hesaplanarak, mevcut iyi artma uygulamalara gre durumu gsterilmelidir.

2.1.12. Tesis Maliyeti

Tasarm yaplan atksu artma tesisinin yapm, iletme/bakm maliyetlerinin makul ve
karlanabilir olduu ortaya konmaldr. Tesisin ngrlen hizmet mr boyunca, yllk
yatrm, iletme/bakm ve toplam maliyetleri uygun mhendislik ekonomisi
yntemleriyle hesaplanarak, artlan atksu (m
3
) ve/veya edeer nfus bana birim
maliyetler belirlenip benzer kapasitedeki mevcut tesis verileriyle kyaslanmaldr.

2.1.13. ED ve Halkn Katlm

ED Ynetmeliine gre kentsel atksu artma tesisleri EK I listesine tabi olup ncelikle
Proje Tantm Dosyas hazrlanarak, yatrm n izni alnabilen faaliyetler kapsamndadr.
Bu kapsamda, ncelikle tesis alan yaknnda yaayanlar, tesis planlama srecinden
zamannda ve dou biimde haberdar edilerek, gr ve nerileri dikkate alnmaldr.
Tesis tasarmnda, yaknda yaayanlar evre ve halk sal bakmndan koruyacak her
trl teknik ve idari tedbirler de detayl olarak ortaya konmaldr.

2.2. Tasarm Faaliyetleri

2.2.1. n Ett Raporu

n ett raporunun amac, proje ile ilgili istek ve ihtiyalarn tanmlanmas, projeden
etkilenecek veya projeyi etkileyecek kii ve kurumlar (paydalar) ile projeye zg istek,
ihtiya ve imknlarnn ortaya konulmasdr.

n ett almas ile;

- Proje fikri ya da fikirlerinin kapsaml bir fizibilite etd gerektirip
gerektirmedii,
- Hangi konularn (rnein teknoloji, dearj standartlar, yatrm maliyetleri vb.)
daha dikkatli bir aratrma ve inceleme gerektirdii,
- Artma tesisine bal nfus/edeer nfus ve debinin yaklak deerleri,
- Artma alternatifleri ve proses akm emalar ve parametrik
deerlendirme/mukayese tablosu,
- Takribi alan ihtiyac ve muhtemel yer alternatifleri, muhtemel yer, teknoloji ve
maliyetlerle ilgili takribi gr ve tahminler,

ortaya konulur. Btn bu sorularn cevaplar ile oluan nihai deerlendirme, bir n ett
raporu ile iin sahibi kurum/kurulua sunulur.

2.2.2. Fizibilite Raporu

Fizibilite ettleri kesin veya avan projenin hazrlanmasndan nce yaplan teknik,
ekonomik ve mali ettlerdir. Fizibilite almas kapsamnda aadaki i paketleri yer
alr:
- Mevcut durum tespiti

10

Ekonomik durum ve maddi kaynaklar
Finansman imkan ve kaynaklar: z kaynak, hibe, kredi
Kurumsal yap: rgtlenme ve eleman kalitesi
- Atksu artma sistemi alternatiflerinin belirlenmesi
Dearj ve/veya yeniden kullanm seenekleri
Artma tesisi iin proses/teknoloji alternatifleri
Artma ihtiyalar (her parametre iin)
Proses alternatiflerinin kavramsal tasarm ve maliyet mukayesesi
- En uygun sistemin seimi
- Seilen sistemin kavramsal tasarm ve maliyet tahmini
Bu kapsamda artma tesisi kavramsal tasarm projesinin yaplmas ile corafi
konum ve bilgiler, enerji temini, ulam durumu, takn riski, ina maliyeti,
arazi/zemin slah maliyeti, gelecekte tesisin geniletilebilme imknlar vb.
hususlarn belirlenmesi
Detayl maliyet analizi (ilk yatrm ve iletme/bakm maliyetlerinin %20-30
yaklamla tahmini)
Finans kaynaklar ve en uygun finansman seeneinin belirlenmesi (z
kaynaklar, Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas, ller Bankas kredisi,
Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas, slam Kalnma Bankas, AB Fonlar,
Uluslararas/Ulusal hibeler, vb)
Tarife nerisi (halkn deme kapasitesi ve isteklilii de dikkate alnarak
uygun tarife nerisi sunulmas)

Bir fizibilite raporu aadaki ierikte hazrlanmaldr:

- Ynetici zeti
- Rapordaki terimler, ksaltmalar
- Tablo, ekil, izim ve Ekler Listesi
- almann amacn anlatan bir giri
- Tasarm kriter ve ihtiyalar
- Proses teknolojisi/proses seenekleri
- Teknik, mali ve ekonomik analizler
- Sonular ve alnan kararlar
- Nihai zmle ilgili tavsiyeler
- Faydalanlan kaynaklar
- Ekler (varsa)

Fizibilite almalarnda ele alnan hususlar aada daha detayl olarak verilmektedir.

2.2.2.1. Temel Verilerin Belirlenmesi

n Bulgularn Deerlendirilmesi

Atksu ve amur artm prosesleri, gerekli artlm atksu kalitesi, yamursuyu
etkileimi, iletme gvenlii, artma tesisi yerinin durumu (zemin zellikleri, takn riski,
yeralt suyu seviyesi durumu vb) ve evreye etkileri gibi hususlar n ett aamasnda
elde edilen verilerden hareketle belirlenmelidir. Zemin zellikleri (bilhassa tama gc),
artma birimlerinin yerletirilmesi ve genel yerleim plannn oluturulmas bakmndan
zel nem tamaktadr.

11

Artma Prosesi Alternatifleri

Atksu artma prosesleri seiminde nfus, atksu zellikleri ve miktar ile gerekli artma
derecesi ve yerel zellikler dikkate alnr. Kentsel atksularn artmnda en yaygn
teknoloji, biyolojik artma (ikinci kademe artma) prosesidir.

Endstriyel ve evsel atksularn birlikte artlmas durumunda, yksek miktarda kirletici,
zararl ve zehirli maddeler ieren endstriyel atksularn (kanalizasyon sistemine dearj
ncesi) ayrca artlmas gerekmektedir. Bu gibi atksularn evsel atksularla birlikte
artm durumlarnda, gvenilirlii ve baars kantlanm standart artma prosesleri
seilmelidir.

amur Artm

amur artm proseslerine karar verilirken amur zellikleri ve atk amurun niha
olarak uzaklatrlaca yerin durumu nem tamaktadr. Seilecek amur
ileme/artma proseslerinin daha nceden denenmi ve kararl prosesler olmas
gerekmektedir.

Atk Maddelerin Bertaraf

Artma sonras geride kalan atk maddelerin bertarafnda; T.C. evre ve ehircilik
Bakanl Atk Ynetimi Genel Esaslarna likin Ynetmelik, Atklarn Dzenli
Depolanmasna Dair Ynetmelik ve Evsel ve Kentsel Artma amurlarnn Toprakta
Kullanlmasna Dair Ynetmelik esaslarna uyulmaldr.

letme Emniyeti

letme hatalarna kar, tesis iletme el kitab ile Sal ve Gvenlii Tznde
belirtilen nlemler alnmaldr.

Genileme (Tevsi)

ngrlen planlamada, tesisin gelecekte ne ekilde genileyecei gz nne alnmaldr.
Nitrifikasyon, denitrifikasyon ve hzl kum filtrasyonu yannda, fosfor giderimi iin
biyolojik ve kimyasal prosesler gerekliyse, bunlar da planlama/tasarm srecinde
zellikle dikkate alnmaldr.

2.2.2.2. Planlama Deikenleri

Teknik, ekonomik ve ekolojik olarak gvenilir bir planlama, genellikle zm
deikenleri olmadan elde edilemez. Aada planlama aamasnda incelenen esas
deikenler zetlenmitir.

Yaplacak Tahminler

Atksu artma tesisi yaplarnn boyutlandrlmas, debiler, yzey ykleri, amur ya,
bekletme sreleri gibi proses tasarm parametrelerine gre yaplr.

12

Genel Plan

Atksu artma tesisinin genel yerleimi ve peyzaj dzenlenmesi, genel yerleim plan
esas alnarak yaplr.

Hidrolik Profil

Hidrolik profil, artma tesisine gelen ana atksu kollektr kotu, alc ortam maksimum su
seviyesi, artma tesisi ierisindeki yk kayplarndan ve yeralt suyu seviyesinden byk
oranda etkilenir. Atksu artma tesisinin hidrolik profili ilk yatrm ve iletme maliyetini
etkileyen en nemli husustur. Atksu kotunun gereksiz yere 1 m fazla ykseltilmesi bile,
nemli ekonomik kayplara yol aacaktr.

Tesis lk Yatrm ve letme Maliyetleri

lk yatrm maliyeti tahminleri, boyutlandrma verilerine ve planlama dokmanlarna
gre yaplmaldr. Ayrca, iletme maliyetlerinin de proseslere zg yaklak tahmini
yaplmaldr.

Seeneklerin Ekonomik Mukayesesi

En uygun zm, alternatiflerin detayl olarak deerlendirilmesi sonucunda ortaya
kmaktadr. Baz durumlarda, ilk yatrm maliyeti yksek olabilir. Ancak, iletme
maliyeti dk ise bu dengelenebilir. Dolaysyla, alternatif proseslerin hem ilk yatrm
hem de iletme maliyetleri proje hizmet mr srecinde detayl bir ekilde ele alnarak
en ekonomik seenein belirlenmesi nem tamaktadr.
2.2.2.3. Seenek Analizi

En uygun zm nerisi, ilgili kurulular ve yetkili uzmanlarca uygun bulunan
deikenlerin deerlendirme kriterleri nda varlan sonuca gre belirlenir. Seilen
alternatif, evre mhendislii, ekonomik ve ekolojik adan en uygun zme kar
gelmeli ve bu yzden fizibilite raporu ve uygulama projelerine temel tekil etmelidir.

Alternatiflerin deerlendirilmesi ve karlatrlmasnda, yklerdeki deikenler, tesisin
genileme (tevsi) olaslklar, atksu amuru bertaraf, iletme emniyeti, ilk yatrm ve
iletme maliyeti, evreye uyumluluk (grlt kirlilii, koku ve kirlilik emisyonlar vb.)
gibi hususlar dikkate alnmaldr. Seenek analizi almas:

- Aklama raporunu
- lgili proses ve hidrolik hesaplarn
- Tesisin imar planndaki yerini
- Genel yerleim plann
- Yaplarn genel tantmn (bina maketleri)
- Yaklak maliyet hesabn

iermelidir.

13

2.2.3. Kavramsal Tasarm (veya baz hallerde Avan Proje)

Fizibilite almas sonucunda karar verilen artma prosesi iin kavramsal tasarm
projesi hazrlanr. Kavramsal tasarm, Fizibilite Raporunda seilen en uygun prosesin
Teknik Raporu ile avan proje veya prensip projesini iermelidir. Kavramsal proje veya
prensip projesi genelde, tesis yerleim plan, borulama plan, hidrolik profil, P&I
Diyagram ile baz yap ve nitelerin 1/100~1/200 lekli prensip izimlerini ierir.
Ancak baz durumlarda kavramsal proje yerine, avan proje detaynda proses ve mimari
izimleri (betonarme hari) de istenebilmektedir.

Atksu Artma Tesisi Proses Tasarmlarna ait bilgiler Ek 2de verilmektedir.

2.2.3.1. Teknik Rapor

Kavramsal tasarm teknik raporu, fizibilite almasnda elde edilen bir takm bilgileri
iermelidir. htiyaca bal olarak raporun amac ve kapsam, proje alan hakknda bilgi,
su ve atksu altyaps hakknda bilgi, su kalitesi, dearj ve tasarm kriterleri, proses
seimi, kavramsal tasarm (arazi ve saha, inaat ve iletme aamalar, nerilen tesisin
yerleimi ve kavramsal tasarm, amurun bertarafyla ilgili hususlar, atksu artma tesisi
proses hesaplar, nerilen atksu artma tesisi nite detaylar ile atksu artma tesisinde
kullanlacak ekipman listesi) ve eklerini iermelidir. Eklerde; kaynaklar, atksu artma
tesisi hidrolik hesaplar, maliyet tahminleri, atksu artma tesisi izimleri (avan veya
kavramsal proje dzeyinde) yer almaldr. Raporda ayrca, tesis iletimine ait bilgiler,
iletme ve bakm iin ihtiya duyulan personelin nitelikleri ve says hakkndaki gerekli
bilgiler de verilmelidir.

2.2.3.2. Mhendislik Hesaplar

Proses Hesaplar

Proses hesaplar, atksu artma tesisinin farkl birimleri iin yaplmaldr:

- Varsa kartrma ve dengeleme tanklar
- lk artma birimleri (zgara, pompa istasyonlar ve kum tutucular)
- Birinci kademe artma yaplar (ilk artma + n keltim havuzlar, amur
younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma niteleri)
- kinci kademe artma yaplar (birinci kademe artma + biyolojik
artma+dezenfeksiyon)
- leri biyolojik atksu artma birimleri (biyolojik N, P giderimli ikinci kademe
artma)
- nc kademe artma (ileri biyolojik artma + hzl filtrasyon, membran
proseslerle geri kazanm amal artma)

Atksu artma tesisi niteleri tasarmnda esas alnan tasarm kriterlerinin nasl seildii
aklanmaldr. Artma sistemine ait nitelerin tasarmnda esas alnan yaklamlar,
tasarm parametreleri, kabuller ve kullanlan formller ve hesaplamalar aka
belirtilmelidir. Her bir nite iin bulunan boyutlar bir tablo halinde verilmelidir.

14

Hidrolik Hesaplar

Hidrolik hesaplar, kavramsal tasarm teknik raporunda detayl bir ekilde yer almaldr.
Hidrolik profilde, btn havuzlardaki (planlama dnemleri iin kurak ve yal hava
debileri dikkate alnarak) maksimum ve minimum su kotlar, havuz taban kotlar, savak
kotlar verilir. Baz durumlarda havuzlardan bir ksmnn devre d kalmas gibi
durumlar iin ilave hesaplamalar da yaplr.

lk Yatrm ve letme Maliyeti

lk yatrm maliyetinde, inaat ve mekanik ekipman maliyetlerine ilaveten, tasarm
dnemi ett ve mhendislik hizmetleri bedelleri ile yapm dnemi mhendislik ve
mavirlik masraflar, peyzaj, personel maalar, zemin aratrmas ve dier (yap izni
gibi) maliyetler, kapsama dahil edilmelidir. Toplam sistem maliyeti, kii bana ve birim
artlm atksu bana den maliyet olarak ayr ayr verilmelidir.

letme maliyetine dahil bileenler, iletme ve bakm (her durumda personel ve
malzeme maliyetleri ayr olacak ekilde) maliyetleridir. Toplam yllk maliyet, kii bana
ve artlan birim atksu miktar bana hesaplanmal, yllk enerji tketimi deerleri,
kWh/kg BO5, kWh/N ve kWh/m
3
atksu olarak verilmelidir.

Atksu Artma Tesisi Skada ve Otomasyon Bilgileri

Tesisin kontrol edilmesinde kullanlacak Veri Tabanl Kontrol ve Gzetleme Sistemi
(Supervisory Control and Data Acquisition SCADA) ve otomasyon konusunda ayrntl
bilgi verilmelidir.

Kullanlacak Mekanik Ekipman Bilgileri

Kullanlacak mekanik ekipman listesi, zellikleri ve seilme nedenleri konusunda detayl
bilgi verilmelidir.

letme ve Bakm Talimatlar

Tesis birimlerine ait iletme ve bakm talimatlar ile acil durum talimatlar
hazrlanmaldr.

2.2.3.3. Planlama Dokmanlar

evre Dzeni, Havza Koruma veya (varsa) Nehir Havzas Ynetim Planlar

1:25000 veya 1:10000 lekli evre Dzeni ve Havza Planlar, u ierie sahip olmaldr:

- Karar verilmi ve planlanm su koruma alanlar, ayrca mevcut ve planlanan
atksu artma tesisleri,
- Sit alanlar,
- Atksu artma tesisi civarndaki sel alanlar (isimleri, suyun ak yn, resmi nehir
ikme alan),
- Dier atksu dearj noktalar,

15

- Havza ierisindeki dier atksu artma tesisleri,
- Havza ile ilgili var olan ve planlanan pompa istasyonlar ve ana kolektrler,
- Yamursuyu taknlar ve yamur suyu tanklar,
- Kanalizasyon planlar

Atksu artma tesisi yerinin vaziyet plan

Atksu artma tesisi yerinin genel plan, 1:2500, 1:1000 veya 1:500 lekli haritalarda
gsterilmelidir. zellikle, ortalama deniz seviyesinin stndeki ykseklikler, atksu
artma tesisinin ana boyutlar, gzergh a, olas genileme blgeleri, alc ortam
dearjlar ile birlikte tapu kayd planlar ve mal sahibi ynlendirmeleri vaziyet plan
zerinde gsterilmelidir.

Atksu artma tesisinin yerleim plan

Atksu artma tesisi yerleim plan, 1:500 veya 1:100 lekli olabilir. Yerleim plan,
atksu artma tesisinin yerletirilecei alann detayl plann, artma tesisi birimlerini,
yardmc birimleri ve ara borulamalar gstermelidir.

Hidrolik profil

Atksu artma tesisinin en bandan en sonuna kadar olan boyuna kesiti, 1:100 lekli
olarak verilebilir. Yatay ve dey lek farkl olabilir. Yatay lek, dey lein 1/5i
olabilir.

P&I Diyagram

Artma sistemine ait nitelerde yer alan elektromekanik ekipmanlar ve borulama
elemanlar P & I diyagramnda gsterilmelidir.

Tesis birimlerinin plan ve kesitleri

Tesis birimlerinin plan ve kesitleri, byk tesisler iin 1:200 veya 1:100, kk tesisler
iin ise 1/50 veya 1/20 lekli olabilir. Btn nemli binalar stten grnte (plan) ve
baz yan kesitlerde gsterilmelidir (enine ve boyuna kesitler). Ykseltiler bina
yzeylerine eklenmelidir.

Atksu artma tesisi tasarmnn hesap raporlar ve taslak izimleri, artma tesisi
projesini onaylayacak kuruma belirli sayda sunulur. Rapor ve izimler zerinde
mutlaka projeyi yapan ve izenlerin isim ve imzalar yer almaldr.

2.2.4. Uygulama Projesi

Kavramsal tasarm (veya avan proje) projesinin onaylanmasnn ardndan, uygulama
projesi yaplr. dareler, uygulama projesini kendileri hazrlayarak veya hazrlatarak
inaat ihalesine bu uygulama projesi ile kabilirler. Bir dier alternatif ise iin
kavramsal tasarm projesi zerinden ihale edilmesi ve inaat iini alan firmann
uygulama projesini gerekletirmesidir. Uygulama projesinde, proses hesaplar ve

16

izimlere ilave olarak, elektrik, otomasyon, mekanik ve betonarme hesap ve izimleri de
bulunmaldr.

Atksu artma ve amur uzaklatrma birimleri ile civarndaki makine ve elektrik
mhendislii kurulumlarnn her trl sorulardan arndrlm bir ekilde yerleim
plannda gsterilmesi gerekmektedir. zel ekipmanlarn, rnein g jeneratr, stma
ve havalandrma sistemleri vb prosesler iin konunun uzman olan mhendisler projeye
dhil edilmeli ve ilgili projeler hazrlatlmaldr.

Atksu artma tesisi uygulama projesi ile artma tesisleri nitelerinin konumlar ve esas
boyutlar, farkl uygulamaya meydan vermeyecek, ihaleye, metraj ve kefin
hazrlanmasna zemin tekil edecek ekilde detayl hazrlanmaldr.

Bir atksu artma tesisi uygulama projesi aadaki rapor ve ekleri iermelidir.

2.2.4.1. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Aklama Raporu

Bu raporda, artma tesisini oluturan her bir nitenin boyutlandrlma ve
projelendirilme esaslar, bu srada yaplan kabuller, kabullerin dayandrld kaynaklar
ve iletilme artlar ve hizmet gerekeleri aklanmaldr. Betonarme ve elektrik -
mekanik hesaplamalar da ayrca verilmelidir.

2.2.4.2. Atksu Artma Tesisi Uygulama Projesi Ek Dkmanlar

a) Blgesel konum planlar

1/25.000 veya 1/5.000 lekli veya mevcut altyap tesisleri ile yaplacak tesisleri toplu
halde gsterebilecek lekte olmaldr. Planda, mevcut ve yaplacak yeralt ve yerst
tesislerini, borulama planlar, arazi snrlar, yol durumu, enerji temini, drenaj sistemi ve
dearj yaplacak yerler ayrca gsterilecektir.

b) Genel yerleim plan

1:200 veya 1/100 lekli planlanan artma tesisi ve yardmc niteleri, yollar, beki
kulbesi, itler, ana giri kaps, aydnlatma direkleri, vb. gsterilecektir.

c) Borulama plan

1:200 veya 1/100 leklidir. Genel vaziyet planndaki artma niteler arasnda ve tesis
ilerinde planlanan btn boru ve ak kanallarn hem hat tanmlar yaplacak ve hem de
P&I projelerinde kullanlacak KOD ve SEMBOLler ile adlandrlacaktr.

d) Hidrolik profil

Tesise ait hidrolik profil, nitelerin boy kesitlerini de gsterecek ekilde izilecektir.
Hidrolik profil giri yaps ile varsa depolama yaplarn da iine almaldr.
e) P&I diyagram
Hem hat tanmlar ve hem de P&I projelerinde kullanlan kod ve semboller kullanlarak
tesise ait P&I diyagramlar verilecektir.

17

f) Tesisin ve her bir nitenin mimari plan ve kesitleri : 1/100 veya 1/50 lekli

g) niteleri yeteri derecede tanmlayacak mimari detaylar: 1/20, 1/5, veya 1/1 lekli

h) Tesis yerinin tesviye edilmi tesviye erili haritas ve buna dayal kaz ve dolgu
planlar ve kesitleri: 1:500 veya 1:100 lekli

) Artma tesisi yeri ve nitelerinin yeralt suyu ve temel (zemin) drenaj planlar ve
bunlarn tahliye ayaklar plan ve kesitleri (Drenaj Projesi): 1/50 lekli

Artma tesisinin ve her bir nitesinin taban temel drenaj projeleri verilecektir. Bu proje
kapsamnda detaylar ve zellikle dearj noktas detaylar verilecek feyezan
durumlarnda sistemin davran aklanacaktr. Sistemin boyutlandrlmas ile ilgili
aklamalar proje raporunda verilecektir.

i) Kalp ve donat planlar: 1/100 veya 1/50 lekli, inaatn projesine uygun
yaplabilmesi iin kfi miktarda ve sayda noktasal detay resimleri

Her bir niteye ait betonarme projeleri,

1)Perde, kolon, ke donats detaylar (1:50-1:25 lekli),
2)at demesi donat detaylar (1:50-1:25 lekli),
3)Temel donat plan ve kesitleri (1:50 lekli),
4)Perde betonu donat detaylar (1:25),
5)Kiri ve delik donat detay (1:25),
6) Donat metraj listesinden oluabilir.

j) Mekanik donanm planlar: 1/25 lekli kullanlan btn ekipmana ait plan ve
detaylar

Mekanik donanm planlar,

1)Pompa odas tesisat yerleim plan (1:25 lekli),
2)Pompa odas tesisat yerleim kesitleri (1:25 lekli),
3)Genel tesisat detaylarndan oluabilir.

k) Artma Tesisi yardmc nitelerinin ve gerekirse evreyi kapsayan elektrik ve
aydnlatma projeleri

Pompa istasyonu, dier btn birimler ve gerekirse evreyi kapsayan elektrik-
aydnlatma projeleri:

1)Elektrik projeleri (1:100 lekli),
2)Elektrik donanm ve detaylarndan oluabilir.

l) Zemin sondaj kuyularnn rperli haritalar ve loglar
m) darece gerekli grlen dier plan, kesit, grn, detay, hesap ve bilgiler (ime suyu,
atksu, yamursuyu ebekeleri v.b.)

18

2.2.4.3. Keif, Metraj ve hale Dosyalar

a) Metraj

Projede yer alan farkl yaplarn her birisi iin ayr ayr metraj listeleri hazrlanacaktr.
Metraj listelerinde, iin tamamlanmas iin gereken i kalemleri birim fiyat poz no.larna
gre sralanmaldr.

b) Keif

Analize esas rayiler, projenin idareye verildii yla ait olacaktr. evre ve ehircilik
Bakanl ve ilgili idarece geerli kabul edilen dier kurulularn rayi, analiz ve birim
fiyatlar kullanlacaktr. Birim fiyatlar bulunmayan i cinsleri iin % 25 orannda
yklenici kr ve genel masraf karl dnlerek gerekli pozlarn analizi yaplacaktr.
Hesap sonular yuvarlatlr.

Keif cetvelleri metrajlar esas alnarak hazrlanr. Keif cetvellerinde poz.nosu, ksaca
iin tanm, l birimi, miktar, birim fiyat, tutar gsterilir. Keif cetvellerine, gerekirse
belgelendirilmi kamulatrma bedelleri ilave edilir. Ayrca keif zeti verilir. Fiyat
farklarnn verilip verilmeyecei, verilecek ise verilme artlar aklanmaldr.

c) hale Dosyalar

naat ihalesine esas teklif alma artnamesi, szleme gibi standart dokmanlar idarece
ykleniciye verilir. Yklenici (mteahhit veya proje birimi), zel teknik artnameleri,
standartlar, malzeme listelerini v.b. dokmanlar hazrlayacaktr.

2.2.4.4. Sonu (As-Built) Projeleri

Uygulama projeleri, idareye onaylattrldktan sonra uygulamaya aktarlr. Uygulama
srasnda projede yaplan zorunlu deiiklikler projeye ilenmelidir. Uygulama
srasndaki deiikliklerin ilendii nihai projelere, sonu (As-Built) projeleri ad verilir.

2.3. naat le lgili Genel Hususlar

2.3.1. naata Hazrlk, Genel naat Kontrol ve Proje Ynetimi

naat projesinin yrtlmesi ii koordinasyonundan, inaat kontrol birimi sorumludur.
naatn balamasndan, yetkili birimlerce kabulne kadar bu birimin grevi devam eder.
Proje kontrol, inaat sahibi kurum/kuruluun grevidir. Bunun iin (ou zamanda
olduu gibi) bir mhendis grevlendirebilir. zel firmalar tarafndan yaptrlan
inaatlarda kontrollk grevi iin gerekirse, inaat yap denetim firmalar da
grevlendirilebilir.

2.3.1.1. rgtsel Planlama

Tesis yapm iinin gerekletirilmesi iin aadaki ilerin yaplmas gerekmektedir:

- naat ve iletmeye alma iin i planlarnn yaplmas,

19

- planlarnn snrlarnn belirlenmesi,
- Sre ve maliyet plan hazrlanmas

2.3.1.2. hale in htiyalarn Belirlenmesi

hale iin baz ihtiyalarn belirlenmesi gerekmektedir. Aada bunlar sralanmtr:

- Szleme ve teknik artlara karar verme,
- Miktarlara karar verme (Gerekli yenilemeler ve giderleri ierecek ekilde),
- Performans tanmn dzenleme

hale iin hazrlanacak ihtiya dokmanlar (artnameler), genel, zel ve ek szleme
durumlarn, ayrca genel teknik ynetmelikleri ve performans tanmlarn
kapsamaktadr.

2.3.1.3. hale Prosedr

haleler, Kamu hale Kanunu (KK) veya uluslararas projeler iin uluslararas ihale
prosedrlerine gre yrtlr.

a) Kamu hale Kanunu (KK)

Bu kanunun amac, kamu hukukuna tbi, kamunun denetimi altnda bulunan veya kamu
kayna kullanan kurum ve kurulularnn yapacaklar ihalelerde uygulanacak esaslar
belirlemektir. 4734 sayl kanunda belirtildii ekilde devlet ihalelerinde Kamu hale
Kanunu geerli olmaktadr. haleler aada verildii ekilde yaplmaktadr:

Ak ihale usul: Btn isteklilerin teklif verebildii ihale usuldr. Ak ihale usul tm
isteklilerin katlmna imkn salayan bir ihale usul olmas nedeniyle, ihaleler iin
tercih edilmesi beklenen bir yoldur.

Belli istekliler arasnda ihale usul: n yeterlik deerlendirmesi sonucunda idare
tarafndan davet edilen isteklilerin teklif verebildii ihale usuldr.

Pazarlk usul: 4734 Sayl Kamu hale Kanununda belirtilen hallerde kullanlabilen,
ihale srecinin koullara gre aamal olarak gerekletirildii ve baz hallerde idarenin
ihale konusu iin teknik detaylar ile gerekletirme yntemlerini ve belli hallerde fiyat
isteklilerle grt ihale usuldr.

Dorudan Temin: 4734 sayl Kamu hale Kanununun 22 nci maddesinde belirtilen
hallerde ihtiyalarn, piyasada fiyat aratrmas yapmak suretiyle dorudan temin
edilebildii usuldr.

stisna: 4734 sayl Kamu hale Kanunu kapsamndaki idarelerin bu Kanunun 3.
maddesinde yaplan dzenlemelere gre gerekletirdikleri mal ve hizmet almlar ile
yapm ilerine ilikin almlardr.

20

b) Uluslararas haleler

4734 sayl Kamu hale Kanununda Uluslararas anlamalar gereince salanan d
finansman ile yaptrlacak olan ve finansman anlamasnda farkl ihale usul ve
esaslarnn uygulanaca belirtilen mal veya hizmet almlar ile yapm ileri bu kanuna
tabi deildir maddesi de yer almaktadr.

Uluslararas inaat szlemelerinde eitli standart kurallar kullanlmaktadr. Bunlardan
en nemlisi ve yaygn kullanlan FIDIC kurallardr. Federation Internationale des
Ingenieurs Conceilsin ba harflerinden oluan FIDIC, Trkede Mavir Mhendisler
Uluslararas Federasyonuna karlk gelmektedir. FIDIC kapsamnda eitli ihale
yntemleri mevcuttur. Bunlar aada zetlenmektedir. in sahibine iveren, projeyi
gerekletirene de yklenici denilmektedir.

Krmz Kitap (Red Book): Szleme, projenin veya tasarmn i sahibi tarafndan
hazrlatldktan sonra ihale edilen projelerde kullanlmaktadr. Yklenici, i sahibi
tarafndan hazrlanm olan tasarmlar dorultusunda iin yaplmasnda grevlidir.
Yaplan iin mhendislik riskleri tamamen iverene aittir. Yaplacak ile ilgili olarak
yklenicinin alternatif zmleri deerlendirmeye alnmamaktadr.

Sar Kitap (Yellow Book): Projelendirmenin yklenici tarafndan yapld ilerde
kullanlmaktadr. Yklenici riskin byk ksmn stlenmektedir. Krmz kitabn tersine
tasarm gerekletiren yklenici, yapt ite gemi tecrbe ve birikimlerini de
kullanarak kendi tasarmn kullanma imkn bulmaktadr. veren, tasarm ve projeyi
ykleniciden talep eder. Uygulamaya balamadan nce de iverenin tasarm onaylama
veya reddetme yetkisi bulunmaktadr.

Yeil Kitap (Green Book): Bu kitabn ad Ksa Szleme Formu (Short Form of
Contract) olup toplam szleme bedeli 500.000 ABD Dolarndan kk ve/veya sresi 6
ay gemeyen projelerde kullanlmaktadr. Szleme, i sahibinin yapm olduu bir
tasarmn veya kararlatrm olduu bir projenin yklenici tarafndan
gerekletirilmesini kapsayan iler iin kullanlmaktadr. Ayrca, bu projelerde genelde
mavir yoktur, iveren temsilcisi vardr.

Gm Kitap (Silver Book): Yklenicinin mhendislik, tedarik, yapm ilerinin tmn
stlendii anahtar teslimi projelerde kullanlmakta olup riskin neredeyse tamam
stlenilmektedir. Genellikle mavir kullanlmaz ve kontroll iveren kendisi yapar.
Yklenicinin iletmecilik de yapaca ve dolaysyla tasarmn uygunluunun kendisi
asndan da nem tad Yap-let-(Devret) vb projelerde kullanlmas tercih edilir.

Turuncu Kitap (Orange Book): naat, izim ve tasarmlarnn yklenici tarafndan
hazrlanan, inaatlarda iveren-yklenici aralarndaki ilikinin bir mavir ile kontrol
edilen ve genellikle finansman yklenici tarafndan salanan projelerde uygulanr.
veren, ykleniciye izimler ve hesaplar ile taleplerini bildirmek yerine, ykleniciden
beklentilerini iveren istekleri adnda bir belge hazrlayarak ve szlemeye ekler.
zellikle mavirin denetim ve kontrollerinde bu belge esas alnr. zellikle uluslararas
kredi kurulular ilave taleplerle karlamamak iin bu szlemeyi kullanmaktadr.

21

Beyaz Kitap (White Book): Beyaz Kitap taraflar arasnda yaplacak mavir
mhendislik szlemesinin esaslarn ortaya koymak bakmndan balayc olmayan
ancak yol gsterici mahiyette bir kaynaktr.

2.3.1.4.naat Srasnda zleme

naatn uygulanmas srasnda, inaat kontrolrlerinin eliinde eitli ykleniciler
tarafndan szlemenin teknik hizmetlerinin uygulanmas, tarih, maliyetler ile ilgili
hususlarn yerine getirilip getirilmediinin izlenmesi gerekmektedir. Betonarme,
mekanik ve elektrik ileri, karlkl olarak birbirlerini etkileyebilirler.

2.3.2. naat Denetimi

naat denetimcisi (idarenin veya zel kuruluun grevlendirdii kontrolr) (gerekli ise
uygun bir uzman ile birlikte), inaatn teknik artnameye uygun olarak uygulanmas iin
mteahhidin ve alt taeronlarnn almalarn izler. naat sahasndaki farkl mteahhit
i paketlerini koordine eder, performans ve zaman planlarn izler. Ara onaylar, inaat
denetimcisi tarafndan yaplmaktadr. Sonular, bir protokol ile kayt altna alnmaldr.

naat denetimcisi ayrca, mteahhitler ile birlikte performans ltlerini inceler ve
bunlarn hesaplamalarn denetler.

Btn inaat sresi boyunca inaattan sorumlu olan bir antiye efi grevlendirilir.

2.3.3. Testler ve Teknik Ekipmann ncelenmesi

Performans dorulamalar ile ilgili yntemler ve kapsam nceden belirlenmelidir.
Kabuller, genel kabul grm kurallara uygun olmaldr.

2.3.4. letmeye Alma

Atksu artma tesisinin devreye alnmas, inaat denetisi, mteahhit firma ve ekipman
tedarikileri ve ilgili idari kurumlarn yakn ibirlii ile yaplr. letme personeli, gerekli
lm, kontrol ve veri kaydetme gibi iler iin eitilmelidir. Envanter planlar ve iletme
talimatlar eksiksiz bir biimde olmal ve ilgili yerlere aslmaldr. Envanter planlar,
zellikle onaylanm planlar ve inaat srasnda yaplm deiikliklerin hepsini, iletme
talimatlar ise eitli alma koullar, acil durumlar ve sistem arzalar gibi durumlar
iermelidir.

2.3.5. Kesin Kabul

Kesin kabul, ihale teknik artnamesinde belirtilen hususlarn tamamlanmasndan sonra,
idari kurum yetkilileri ve mteahhidin hazr bulunduu ortamda yaplr. Atksu artma
tesislerinin tasarm ve inaat aamalar, aada ak diyagram eklinde ekil 2.1 ve
ekil 2.2 de verilmitir. Atksu Artma Tesislerinin salamas gereken genel, tasarm,
inaat ve donanm ile ilgili artlar Ek 3-1de zetlenmitir (DIN 12255-1).

22

ekil 2.1. Atksu artma tesisi tasarm ile ilgili genel ak emas

23

ekil 2.2. Atksu artma tesisi inaat ile ilgili genel ak emas
2.4. Kaynaklar

ATV-A 106 E (1995) Design and Construction Planning of Wastewater Treatment
Facilities, German ATV Rules And Standards.

DIN EN 12255-1 (2002) Wastewater treatment Plants Part 1: General Construction
Principles English Version of DIN EN 12255-1.

24

TSE EN 12255-1 (2006) Atksu Artma Tesisleri - Blm 1: Genel Yapm Kurallar, Trk
Standartlar Enstits.

Qasim, S.R. (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,
Technomic Publishing Co. Inc.

25

3. ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI N GEREKL VERLER

Prof. Dr. zzet ZTRK

Bu blmde, Atksu Artma Tesisleri tasarmna ilikin temel teknik veriler ve esaslar
zetlenmitir.

3.1 Nfus Tahminleri

Nfus projeksiyonlar, sosyal ve ekonomik politikalar yanstan ve saysallatran,
yardmc bir ara niteliini tamaktadr. Nfus projeksiyonu doum, lm ve g
hareketlerinin ilerdeki eilimleri ile ilgili belli varsaymlara dayanarak, nfusun
gelecekteki deiimi ile ilgili tahminler yaplmas olarak tanmlanr. Nfus
projeksiyonlar amaca gre lke geneli, blge ve il yannda deiik nfus byklne
sahip yerlemeler veya idari birimler baznda olmak zere farkl leklerde
yaplabilmektedir.

evre Mhendislii yaplarnn tasarm iin en nemli faktrlerden birisi gelecekteki
nfus deeridir. Bununla beraber nfusa bal ihtiyalarn da tahmin edilmesi
gerekmektedir. Nfus tahminleri talebi karlayacak kapasitede projelendirme ve
boyutlandrma yaplmasn salar.

Bir meskn blgede yaayan nfus hakknda en iyi bilgi kayna resmi nfus
saymlardr. lkemizde nfus saymlar Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan
yaplmaktadr.

Nfus doumlarla artar, lmlerle azalr. Gler her iki yne de tesir eder. Toprak ilhak
da nfusu arttrr. Bu drt bileen, sosyal ve ekonomik faktrlerin etkisi altnda bulunur.
Yllara gre nfus deiimi ounlukla S eklinde bir eriye uyar (ekil 3.1). Nfus art
hz balangta ok yavatr. Bu hz, zamanla artar ve en byk deerine ular. Dnm
noktasndan itibaren nfus art erisine izilen teetin eimi, yani nfus art hz azalr.
Neticede nfus bir L doygunluk deerine asimptot olur. Benzer bir S-erisi, bakteri
kltrlerinde, mikroorganizma saylarnn izlenmesi (oalma) srasnda
gzlenmektedir (Muslu, 1996).

ekil 3.1. S-erisi

26

Bir yerleimin nfus saym neticeleri aritmetik bir grafik kad zerinde noktalanrsa,
bu erinin eitli ksmlar farkl matematiksel fonksiyonlarla ifade edilebilir. Yeni
kurulan bir iskn blgesinde artan hzl bir nfus geliimi gzlenebilir. Aksine, bir
bykehirde, yeni binalarn yaplmas iin gerekli arsa azaldndan, fiziki bir snrlama,
yahut i ve ticaret hayatnn ve yaama artlarnn bozulmas sebebiyle sosyal kstlar
bymeyi snrladnda, azalan hzl bir nfus art ile karlalabilir. Nfus art
erisinin doru izgi halini ald meskn blgeler de mevcuttur.

3.1.1. Nfus Tahmin Yntemleri ile Hesap

Bir blgenin gelecekteki nfusunu tahmin etmek iin kullanlan balca hesap
yntemleri;

- Aritmetik Art
- Geometrik Art
- Lojistik Eri Metodu
- Benzer ehirlerle Karlatrma (Grafik Metot)Metodu

olarak saylabilir. Sz konusu nfus tahmin yntemleri aada detayl bir ekilde
aklanmtr.

3.1.1.1. Aritmetik Art Metodu

Bu metot, her iki ekseni de aritmetik lekli bir grafik kadna iaretlenen gemi nfus
deerlerinin doru izgi halini ald durumu ifade eden matematik bir modeldir. Bu
halde erinin teet eimi, yani nfus art hz sabittir; burada kaya aritmetik art hz
sabiti denir (Muslu, 1996).

dy/dt = ka (3.1)

Buna gre birim zamandaki nfus art ka=QN/Qt eklinde ifade edilebilir. Bu denklem
de N nfus, t zaman, ka aritmetik nfus art hzn gstermektedir. Bu denklem ilk (yi)
ve son (ys) nfus saymlar arasndaki entegre edilirse,

} }
=
2
1
2
1
t
t
a
y
y
t k y

(3.2)

ys-yi = ka (ts-ti) (3.3)

ka = (ys-yi)/(ts-ti) (3.4)

elde edilir.

Burada ti ve ts nfus saymnn yapld yllar gsterir.

Yerleim biriminin gemi yllardaki nfus saymlar ikiden fazla ise birden fazla art
hz hesaplanarak ortalama bir nfus art hz bulunabilir. Aritmetik art metodunda

27

nfusun zamanla deiimi ekil 3.2 deki gibi bir doru gsterir. Bu yntem genelde 5
yl gemeyen zaman aralklar iin uygulanr.

ekil 3.2. Aritmetik Art Grafii

3.1.1.2. Geometrik Art Metodu

Bu metotta, nfusun birim zamandaki artnn mevcut nfus ile orantl olduu kabul
edilir. Buna gre nfusun birim zamandaki deiimi; dy/dt=kg.y, eklinde yazlabilir
(Muslu, 1996). Burada kg geometrik art hz sabitidir. Bu denklem bilinen iki nfus
saym (yi ve ys) iin entegre edilirse;

} }
=
s
i
s
i
t
t
g
y
y
t k
y
dy

(3.5)

) ( ln
i s g
i
s
t t k
y
y
=
(3.6)

Eitlii elde edilir. Bu eitlik yardmyla geometrik art hz sabiti;
) /( ) ln (ln
1 2
t t y y k
i s g
=
(3.7)

olarak hesaplanr .

lgili yerleim merkezinin gelecekteki bir tg yl iin nfusu yg ise;

yg= yi.exp (kg(tg-ti)) (3.8)

ile hesaplanabilir.

Herhangi bir yerleim merkezinin gelecekteki nfusunu hesaplamak iin, aritmetik veya
geometrik metotlardan birini semeden nce, sz konusu yerleim merkezinin gemi
nfuslarnn zamana gre grafii izilir. Grafik yaklak bir doru gsteriyorsa aritmetik

28

metot, konkav bir eri gsteriyorsa geometrik metot seilebilir (ekil 3.3). Geometrik
art ynteminin baz zel halleri aada ayrca verilmektedir.

ekil 3.3. Geometrik Art Grafii

a) Sabit Hzl Geometrik Art Yntemi (ller Bankas Metodu)

ller Bankas Genel Mdrl ime suyu talimatnamesine gre, yerleim merkezlerinin
ller Bankasnca finanse edilen ime suyu ve kanalizasyon projelerinin hazrlanmasnda
esas alnacak gelecekteki nfuslarn aadaki ifadeye gre hesaplanmas
ngrlmektedir (Muslu, 1996):

g
s g

y y
+ +
|
.
|
\
|
=
5 30
100
+ 1 *

(3.9)

Burada;

yg: gelecekteki nfusu,
ys: son nfus saym nfusunu,
: oalma katsaysn,
g: son nfus saymndan itibaren planlama balang ylna kadar geen sreyi,
30: proje hizmet sresini (yl),
5: planlama, tasarm, ihale, yapm ve iletmeye alma faaliyetleri iin geen sreyi
(yl)

gstermektedir.

oalma katsays da aadaki ekilde hesaplanmaktadr:

100 * 1 =
|
|
.
|
\
|
a
e
y
y
y

(3.10)

Burada;

ye: ilk (1945 yl) nfus saym
a: yy ve ye saymlarnn yapld yllar arasndaki fark (ty-te) dir.

29

- 1<<3 ise iin bulunan deeri
- <1 ise =1
- >3 ise =3

alnmas ngrlmektedir. oalma katsays genelde mevcut ilk ve son nfus saymlar
aras 5 yllk dilimlere ayrlarak her bir dilim iin ayr ayr hesaplanan deerlerinin
ortalamas olarak alnmaktadr.

ller bankas yntemi aslnda sabit hzl geometrik art yntemi olup genelde yksek
ynde tahminlere yol amaktadr. Bu yzden zel sebepler dnda mevcut haliyle
kullanlmas uygun deildir.

b) Azalan Hzl Geometrik Art Metodu

Bu metotta, nfusun birim zamandaki artnn mevcut nfus ile orantl olduu, ancak
sz konusu artn azalan hzlarla gerekletii kabul edilir. Gelecekteki nfus deeri;

y
d y g
k y y ) 1 ( * + =

(3.11)

ifadesinden bulunabilir. Burada; kd: nfus art hzn, y: planlama sresini (yl)
gstermektedir.

Buradaki kd parametresi nfus art hz katsaysdr. Herhangi iki nfus saym iin bu
deer, eski nfus saymlarnn iaret ettii gemi nfus deiim katsaylar da dikkate
alnarak, tercihen 5 ylda bir kademeli olarak azalacak ekilde seilir ve formldeki
yerine yazlr.

Bu metotla hesaplanan tahmini nfus deerlerinin zamana gre grafii izildiinde,
tercihen S-erisi ortaya kmaldr (ekil 3.4). Gelecekteki doygunluk deeri S-erisinin
eiminin bittii (ok dt) yerden okunarak mar Plan duygunluk deeri ile
mukayese edilir. Gerekirse ilk yaklamda kullanlm olan azalan hzl nfus art hz
katsaylar gemi nfuslarn devam ve doygunluk deerine gre deitirilerek, yeni
deerler seilmek suretiyle deneme/yanlma yntemiyle en uygun eri ve doygunluk
deerine eriim elde edilmelidir. Azalan hzl art katsaylar iin ilk yaklamda TK ve
UNDP tarafndan Trkiye iin nerilen tipik deerler kullanlabilir Trkiye iin Nfus
Tahmini almas).

ekil 3.4. Azalan Hzl Geometrik Art Grafii

30

3.1.1.3 Lojistik Eri Metodu

Gelecekteki nfus deeri aadaki ifadeyle hesaplanr (Muslu, 1996):

| |
) .(
1 ) (
i s d
t t k
i i s
e x y L y y

+ = (3.12)

Buradaki kd parametresi nfus art hz katsaysdr ve herhangi iki nfus saym iin bu
deer;

(3.13)

olarak hesaplanr ve formlde yerine yazlr. Formldeki L nfusun doygunluk deerini
gstermektedir. Doygunluk deeri olarak genelde imar plannda ngrlen nihai
(doygunluk nfusu) nfus esas alnr. Lojistik art metoduna ilikin rnek eri ekil
3.5de verilmektedir.

ekil 3.5. Lojistik Eri Metodu Grafii

3.1.1.4. Grafik Metot

Zaman apsis olmak zere, nfuslar ordinatta gstererek izilen grafikler genellikle
gzle kolaylkla grlen eimleri aa vururlar ve nfusu tahmin etmek zere erilerin
gelecee doru uzatlmasna imkn verirler. Bu ileme, nfus projeksiyonlar da denir.
Nfus erisini gelecee doru uzatrken, sosyo-ekonomik gelimesi incelenen yerleime
benzeyen, fakat ondan daha byk nfuslu ehirlerin nfus artlarn gsteren
erilerden yararlanlr. Bu metotta, sz konusu ehrin gelecekteki bymesinin,
kyaslanan ehirleri gemiteki bymesine benzer ekilde gerekleecei kabul edilir
(Muslu, 1996).

Bu metot yardmyla rnek olarak Adana ili iin yaplan hesap tahminleri ekil 3.6 da
zetlenmitir.

31

ekil 3.6. Grafik Metot

3.1.2. Nfus Younluundan Hareketle Hesap

skn durumuna gre yerleim birimlerinin eitli blgelerin snflandrlmas ve tipik
nfus younluklar Tablo 3.1 de verilmitir. mar planndaki farkl younluklu alanlar,
ilgili nfus younluklar ile arplp elde edilen ksmi nfuslar toplanmak suretiyle
toplam yerleik nfus hesaplanabilir. Bylece imar plan iin ngrlen doygunluk
nfusu (L) elde edilebilir. stenirse, doygunluk nfusuna hangi ylda ulalacana bal
olarak, gelecekteki nfuslar da Lojistik Eri veya Azalan Hzl Geometrik Art
yntemlerine gre hesaplanabilir.

Tablo 3.1. Meskn blgelerde nfus younluklar (Muslu, 1996)
Snf skan ekli
Nfus younluu
kii/ha
I ok kesif iskan 500-700
II Kesif iskan 400-600
III Orta kesif ve kapal iskan 300-400
IV Krsal alanlar 150-300
V Baheli d mahalleler 60-150
VI ehrin mcavir alanlar 10-60

32

3.1.3. Nfus Tahmini Uygulamas

3.1.3.1. Nfusun alt bileenleri

Detayl analizlere dayal nfus tahminlerinde;

- ile bazl tahmin yaplmas,
- her bir ilenin kentsel ve krsal nfuslar iin ayr ayr deerlendirilmesi
- her bir ilenin kentsel ve krsal nfusu iin ayr ayr yaz ve k dnemi nfus
farkllklarnn dikkate alnmas ile farkl nfus senaryolar iin (dk, orta,
yksek nfus art/byme) nfuslarn hesab salanmaldr.

Bu kapsamda, nfus saym deeri kentsel k nfusu deerine tekabl eder ve hesap
tablosuna nce o ilenir. Daha sonra alta doru yllara gre kentsel k nfuslar
hesaplanr.

Yaz deerinin art ile ilgili gvenilir veri yoksa, k nfusunun belli bir kat olarak
alnabilir. (rn. %120si, %75i). zel bir durum olmad takdirde, krsal nfusun yazn
deimedii kabul edilerek yazlk nfus sadece kentsel nfusa ilenebilir.

Edeer nfus, k ve yaz nfuslarnn aylara gre arlkl ortalamasdr. Aksi
belirtilmedike yaz dnemi 4 ay (Mays-Eyll), k dnemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul
edilebilir.

Tm tahmin ve senaryo sonular mutlaka farkl grafiklere ilenerek, gerek yap detayl
olarak da incelenmelidir. (rn. ilenin 1960-2040 kentsel nfus deiimi, havzann
yllara gre edeer nfus deiimi vb.)

Hesap tablosunda kullanlabilecek T evre Mhendislii Blm tarafndan
gelitirilmi bir format, Rehber niteliinde ekil 3.7 de verilmektedir. Kullanlm olan
rnek nfus art hz (p katsays) deerleri de Tablo 3.2 de verilmitir.

ekil 3.7. T evre Mhendislii Blm hesap sayfas rnei

33

Tablo 3.2. Yllara gre deien nfus art hz deerleri rnekleri
Yllar Nfus Art Hz (%)
Merkez le
Kentsel Krsal
2000-2005 3,000 2,600
2005-2010 2,600 2,300
2010-2015 2,300 2,000
2015-2020 2,000 1,800
2020-2025 1,800 1,600
2025-2030 1,500 1,400
2030-2035 1,300 1,000
2035-2040 1,000 0,800

3.1.3.2. Nfus Tahmini Senaryolarnn Mukayesesi

Nfus tahmininde yukarda verilen tahmin metotlarndan uygun olan seilerek
kullanlmaldr. Geree en yakn durumun genelde azalan hzl geometrik art metodu
ile elde edilebilecei dnlmektedir. ncelikle bu yntem denenmelidir.

Nfus tahmin senaryolar oluturulurken farkl yntemlerin hesap sonular grafik
zerine ilenebilecei gibi, seilen tek bir yntem iin zaman ierisinde deien nfus
art hzlar kullanlarak da farkl alternatifler izilebilir. Bunun iin senaryolarn her
birinde, nfus art hzlar 5er yllk olarak tanmlanabilir. (rn. 2005-2010, 2010-2015,
vb.)

Tm senaryolar tek bir grafik zerine ilendiinde, yerleimin daha nceki nfus
deiim yapsn da yanstan, S-erisine en uygun olan, tercihen en dk arta kar
gelmeyen eri/senaryo seilmelidir.

Nfus tahmini senaryolarnn mukayesesi rnek bir grafik ekil 3.8 de sunulmaktadr.

ekil 3.8. Nfus tahmini senaryolarnn mukayesesi rnek bir grafik

34

Gemiteki (2007 ncesi) Nfus Saymlar ile Adrese Dayal Nfus Kayt
Sisteminin (ADNKS) karlatrlmas

Nfus tahminleri iin temel fonksiyonlar; yerleimlerin gelecek yllardaki nfus
deiimini olabildiince gereki ekilde tahmin etmek ve proje kapsamnda yaplacak
tm hesaplamalarda onayl tek nfus projeksiyonunu kullanmaktr. Bu amala
kullanlan resmi nfus saymlar zaman ierisinde yntem deiikliine uramtr.
Nfus saymlarnn doru ekilde deerlendirilebilmesi iin aada belirtilen metot
uygulanabilir.

1960 ylndan itibaren salkl Nfus Saym sonularna ulalabilir. Buna ramen farkl
kaynaklar (TK vb.) kimi zaman farkl deeler verebilir, bu konuda yerel yetkililer ile
grlerek en uygun olan seilmelidir. Ara bir nfus saym olan 1997 Nfus Saym
deeri, grafiklerde sreklilik gstermeyebilir.

2007 ylnda yeni metodolojili saym sistemine geilmesiyle (Adrese Dayal Nfus Kayt
Sistemi: ADNKS), eski ve yeni nfus deerlerinin devamlln tek grafikte vermek
glemitir. rnein nfus-zaman erilerinde keskin klar veya iniler
gzlenebilmektedir.

Benzer ekilde, 2008 ylnda deien Belediye yaps ile yerleimlerin srekliliini tek
grafikte vermek glemitir. Bu tarihe dek Belde Belediyeleri krsal nfus olarak
anlrken, yeni yapda kaldrlmalaryla nfuslar kentsel veya krsal nfusa yedirilmitir.
Bu durumda yerel olarak yre ile ilgili doru bilgi edinilmesi gerekmektedir.

Zaman ierisinde gzlenebilecek bu krlmalar, 3 farkl yerleim yeri iin gerek veriler
kullanlarak bir nfus projeksiyonu grafii zerinde rnek olarak verilmitir (ekil 3.9).

ekil 3.9. 3 farkl yerleim yeri iin rnek projeksiyon

Bu kapsamda srasyla aadaki admlar izlenmelidir:

- 1960-2000 yl nfus saymlarnn srekli tek eri zerine konmas

35

- ADNKS deerinin sadece toplam nfus grafiinde ayrk bir nokta olarak grafie
yerletirilmesi
- Nfus tahminlerinin 2000-2040 dnemi iin yaplmas ve toplam nfus
deerinin mmkn olduunca ADNKS noktalarndan geirilmeye allmas

TK tarafndan, gemi nfus art hzlarna dayanlarak gelitirilen Trkiye iin
gelecekteki nfus art hz deerleri Tablo 3.3 de verilmitir.

Tablo 3.3. TK nfus art hz deerleri ve projeksiyonu
Yl
Yllk nfus art hz
()
Yl
Yllk nfus art hz
()
Yl
Yllk nfus art hz
()
1986 17,2 2001 13,5 2016 11,1
1987 17,1 2002 13,2 2017 10,8
1988 17,2 2003 12,8 2018 10,2
1989 17,2 2004 12,4 2019 9,9
1990 17,0 2005 12,2 2020 9,7
1991 16,6 2006 11,9 2021 9,4
1992 16,3 2007 11,7 2022 9,1
1993 16,0 2008 13,4 2023 8,3
1994 15,7 2009 13,3 2024 8,0
1995 15,4 2010 13,0 2025 7,7
1996 15,0 2011 12,8
1997 14,7 2012 12,5
1998 14,4 2013 11,8
1999 14,1 2014 11,7
2000 13,8 2015 11,4

3.1.3.3. Trkiye iin Nfus Tahmini almas

Tablo 3.3 e dayanarak gelitirilen nfus tahminleri Tablo 3.4de verilmekte olup zet
grafik ekil 3.10da da yer almaktadr.

Tablo 3.4. Trkiye nfus projeksiyonu
Yllar Kentsel Yllar Kentsel
2010 74.724.269
2030 89.829.942
2031 90.368.922
2011 75.620.960 2032 90.911.135
2012 76.528.412 2033 91.456.602
2013 77.446.753 2034 92.005.342
2014 78.376.114 2035 92.557.374
2015 79.316.627 2036 93.020.161
2016 80.109.793 2037 93.485.261
2017 80.910.891 2038 93.952.688
2018 81.720.000 2039 94.422.451
2019 82.537.200 2040 94.894.563
2020 83.362.572 2041 95.369.036
2021 84.029.473 2042 95.845.881
2022 84.701.709 2043 96.325.111
2023 85.379.322 2044 96.806.736
2024 86.062.357 2045 97.290.770
2025 86.750.856 2046 97.777.224
2026 87.358.112 2047 98.266.110
2027 87.969.618 2048 98.757.441
2028 88.585.406 2049 99.251.228
2029 89.205.504 2050 99.747.484

36

ekil 3.10. Trkiye iin nfus saymlar ve nfus tahminleri

3.2. Atksu Miktar ve zellikleri

3.2.1. Atksu Akmlar

Atksu akmlar kararl veya tekdze olmayp saatlik, gnlk, aylk ve yllk deiimler
gsterir. Atksu artma tesisi tasarmnda, atksu debisi yannda mevcut durumda ve
gelecekteki deiiminin de bilinmesi gerekir. Doru bir tasarm iin atksu miktar ve
zelliklerinin en gereki biimde ngrlmesi kritik nem tar. Bu kapsamda atksu
akmlarnn llmesi gerekir. lm imknnn olmad durumlarda ise nceki
tecrbeler nda atksu akmlar ile ilgili olabildiince geree yakn tahminler
yaplmaya allr.

Tasarma esas verilerin eldesi (ATV 198-E) Ek 2-1de, atksu akmlarnn deiimi ise Ek
2-2de detaylandrlmtr.

lm ve zleme

Atksu akmlar ile ilgili debi ve kirletici parametre lmleri grafik veya tablolar halinde
ifade edilebilir. Bir atksu artma tesisi giriinde 7 gn sreyle llen debi, KO ve AKM
lmleri ekil 3.11deki gibi ifade edilebilir (Henze vd., 2002). ekildeki debiler evsel,
endstriyel ve kurumsal atksu akmlar ile atksu kanal ebekesinde ieriye veya
darya szan yeralt suyu/yamursuyu akmlarnn toplamdr. Ancak atksu
akmlarnn bileenleri ve deiimleri ile ilgili bir tahmin yaplmas durumunda, sz
konusu bileenlerin alt havzalar baznda ayrtrlarak her birinin ayr ayr analiz edilip
muhtemel deiimleri de ngrlmelidir. Toplam akmla ilgili durum ise alt bileen
tahminlerinin toplam olarak ifade edilmelidir.

Atksu artma tesislerindeki numune alma ve lm faaliyetleri kolay olmayp zel itina
gerektirir. zellikle amur younlatrma, rtme ve susuzlatrma birimlerinden gelen

37

geri dn akmlar ham atksuya zgara ve kum tutucu birimleri ncesi katlabilecei
iin debi ve kirletici konsantrasyonlarnn doru lmn gletirir.
ekil 3.6 benzeri bir grafik ile, lm yaplan zaman aralndaki en yksek gnlk
(20.000 m
3
/gn) ve saatlik (1.100 m
3
/sa) debiler belirlenebilir. Elde yeterince uzun bir
dnemi kapsayan gnlk akm lmleri bulunduu takdirde, artma tesisi tasarmnda
kullanlan iki temel akm hesaplanabilir:

Qh,max: Ortalama en yksek (maksimum) saatlik akm (her bir gne ait en yksek saatlik
akmlarn ortalamas), m
3
/sa
Qh,ort: Ortalama saatlik akm (mevcut saatlik akmlarn tamamnn ortalamas), m
3
/sa
Qh,max, kanal ve havuzlarn hidrolik kapasitesinin belirlenmesi bakmndan nemlidir.

Ortalama saatlik akm (Qh,ort) zellikle iletme maliyetlerinin hesab bakmndan
kritiktir.

ekil 3.11. Bir atksu artma tesisi giriinde 7 gn sreyle llen debi, KO ve AKM
lmleri (Henze vd., 2002)

3.2.1.1 statistiki Analiz Yoluyla Hesap

Mevcut verilerin istatistiki analizi ile atksu akmlar ve kirlilik seviyelerinin deiimi
hakknda daha kapsaml deerlendirme imkan salanr. Atksu akmlarnn ihtimal
dalm genelde Normal veya log-Normal dalma uyar. Genel bir prensip olarak
saatlik, maksimum/minimum gnlk ve gnlk akmlar log-Normal dalma, haftalk,
15 gnlk, aylk ve yllk ortalama akmlar ise, Merkezsel Limit Teoremi gerei, Normal
dalma uyar. Atksu akmlar ve kirletici seviyeleri ile ilgili mevcut veri taban genelde

38

snrl sayda veriyi ierdiinden sz konusu verilerin zel olarak analizi gerekir (Henze
vd., 2002).

Eklenik ihtimal (yzdelik) grafikleri artma tesisi tasarmnda nemli bir istatistiki
deerlendirme aracdr. Bu tr bir diyagram ekil 3.12de verilmitir (Henze vd., 2002).
Genellikle %60lk deer ortalama, %85lik deer ise maksimum tasarm bykl
olarak esas alnr.

ekil 3.12. Danimarka Lundtofte Kentsel Atksu Artma Tesisinde 1984-89 dnemi
atksu akmlarnn %'lik grafii - Qg,ort=Q0,60=30.400 m
3
/gn,
Qg,max=Q0,85=42.500 m
3
/gn (Henze vd., 2002)

Atksu verilerindeki anormal ve dzensiz veriler, eldeki verilerin kronolojik sra ile bir
zaman serisi olarak grafiksel deerlendirilmesi yoluyla kolayca belirlenebilir. Sz
konusu dzensizlikler srama, trend veya haftalk/mevsimlik deiimler halinde ortaya
kabilir.

Mevcut veri seti kkten bye doru sralanp Weibull eitlii, P(XX0) = m/(n-1)
veya uygun dier bir eitlik esas alnarak oluturulan eklenik ihtimal dalm fonksiyonu
logaritmik ihtimal grafii kadnda iaretlenerek, normal veya log-normal dalma
uygunluk kolayca belirlenebilir. Weibull ifadesinde, m veri seti sra numarasn (en
kk veride m=1), n ise toplam veri saysn gsterir. Normal dalma uyan bir veri
setinin eklenik dalm fonksiyonu x ekseni aritmetik olan normal ihtimal grafii
kadnda bir doruya kar gelir. Benzer olarak, log-normal dalma uyan bir veri
setinin eklenik fonksiyonu da x ekseni logaritmik olan normal ihtimal grafii kadnda
bir doruya kar gelir. Normal ve log-normal dalm grafikleri yardmyla incelenen
veri setinin ortalama (Xort) ve standart sapmas (Sx) bulunabilir:

Xort = X0,50
Sx= X0,84 - X0,50 = X0,50 - X0,16

Ancak, log-normal dalmda ortalama deer %50 ihtimale kar gelmez ve dalmn
zelliinden faydalanlarak Tablo 3.5deki formlle hesaplanlabilir (Henze vd., 2002).

39

Atksu verilerinin istatistiki analizi ile ilgili daha detayl bilgi iin Henze vd. (2002)
Blm 1, ATV 198-E ve Metcalf & Eddy (2003) Blm 3.3 ve 15.2ye bavurulabilir.

Tablo 3.5. Normal ve log-normal dalm parametrelerinin (Xort ve Sx) grafik yolla hesab
Normal dalm
(veriler x ekseni aritmetik olan normal ihtimal
grafiinde doru zerine der)
Log-normal dalm
(veriler x ekseni logaritmik olan logaritmik ihtimal
grafiinde doru zerine der)
Ortalama: Xort = X0,50
Standart sapma: Sx= X0,84 - X0,50 = X0,50 - X0,16
log Xort = log (X0,50+1,15135)
Sx= log (X0,84 - X0,50) =log (X0,50 - X0,16)

3.2.1.2. nceki Tecrbelere Gre Hesap

Artma tesislerine gelmesi beklenen toplam atksu debisi evsel, ticari/kurumsal,
endstriyel atksular ile havza dndan tanan (varsa Qdier: fosseptik, kat atk sznt
suyu v.b.) ve szma debisinin toplamdr (Erolu, 2002):

Q = Qev + Qend + Qszma+ Qdier (3.14)

Evsel debi, kii bana gnlk maksimum su tketiminin nfusla arpm ile ifade edilen
deerin atksu kanal ebekesine intikal eden (ulaan) ksmdr. Kii bana gnlk
maksimum su tketimi (yaz aylarndaki gnlk ortalama su tketimi), yllk ortalama
tketimin ~1,f5 katdr. Tketilen suyun %75~95inin atksu kanal ebekesine ulaaca
kabul ile yaz aylarndaki maksimum gnlk evsel atksu debisi;

Qev, max = x qmax x N (3.15)

ifadesiyle bulunabilir. Burada;

Qev, max : Yazlk evsel su tketimini (sarfiyat), m
3
/gn
: Kullanlan ime suyunun atksu kanal ebekesine intikal (ulam) orann,
%
qmax : Kii bana yazlk su tketimini, m
3
/N.gn
N : Yerleim biriminin tasarma esas nfusunu, kii

gstermektedir. Buna gre artma tesisi tasarm bakmndan nem tayan toplam
debiler aadaki gibi ifade edilebilir:

Qh = Qev, max/n1 + Qsan/n2 + Qszma/24 + Qdier/24 (3.16)

Q24 = (Qev, max + Qsan + Qszma+ Qdier) /24 (3.17)

Qmin = (Qev, ort/n3 + Qsan/n4 + Qszma /24 (3.18)

Burada;

Qh : Artma tesisi (proses) tasarm hesap debisini, m
3
/sa
Q24 : Gnlk ortalama debiyi, m
3
/sa
Qmin : Gnlk minimum debiyi, m
3
/sa
n1, n2, n3 ve n4 : debi sabitlerini

40

gstermektedir.

n1, gn iindeki atksu debisi salnmlarn temsil eder ve yerleim biriminin nfusuna
bal olarak deiir (Tablo 3.6 ve (ATV 198-E)). Maksimum ve minimum debilerin
nfusa bal olarak deiiminin hesabnda kullanlan farkl bir yaklam Ek 2-3de
verilmektedir.

Tablo 3.6. Nfusa bal olarak n1 sabitinin deiimi (Erolu, 2002)
Nfus <1000 1.000-10.000 10.000-100.000
100.000-
1.000.000
>1.000.000
n1 10 12 14 16 18-20

n2, sanayi tesislerinin vardiya says ile alakaldr. Tek vardiya halinde n2=5-6 saat, ift
vardiya iin n2=12-14 saat, vardiya iin ise n2= 24 saat alnabilir.

n3, 37~40 saat aralnda deiir ve kanalizasyon ebekesinden minimum debinin
getii dnemi karakterize eder. Tek veya iki vardiyal alan sanayi tesislerinden gelen
debiler toplam minimum atksu debisi hesabnda dikkate alnmaz. vardiya alan
tesislerde ise n4= 24 alnr.

3.2.1.3 Edeer Nfus

Atksu debi ve kirlilik ykleri baz durumlarda edeer nfus (EN) olarak belirtilir.
Edeer nfus, birim atksu debisi veya BOye bal olarak ifade edilebilir. Dnya
genelinde yaygn biimde aadaki iki tanm kullanlr:

1. Edeer nfus (EN) = 60 g BO5/gn
2. Edeer nfus (EN) = 0,2 m
3
/gn

Bu iki tanmda lkeden lkeye deimeyen sabit byklkler esas alnr. Kanalizasyon
ebekesine bal bir yerde yaayan bireylerin kirlilik ykleri nemli lde deiim
gsterebilir (Tablo 3.7). sz konusu farkllklar oturulan evin durumu ve konumu,
kiilerin sosyo-ekonomik ve ekolojik hayat tarz ile evlerde kullanlan alet/sistemler
(mutfak tcleri vb.) vb. etkenlere baldr. Edeer nfus ve kii bana kirlilik yk
kavramlarnn yanl anlalmakszn dikkatli bir biimde kullanlmalar gerekir. EN ve
birim kirlilik yk atksu artma tesislerine gelen ortalama kirlilik yknn ifade
edilmesi bakmndan pratik kolaylk salar. Trkiye artlarnda kullanlabilecek birim
debi ve kirlilik ykleri iin Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Tebliinde (OB,
2010) nerilen deerler kullanlabilir. eitli lkelerdeki kii bana yllk kirlilik ykleri
Tablo 3.8de verilmitir (Henze vd., 2002).

Tablo 3.7. Kii ba kirlilik yk deiimleri (Henze vd., 2002)
BO (g/kii-gn) 15-80
KO (g/kii-gn) 25-200
N (g/kii-gn) 2-15
P (g/kii-gn) 1-3
Atksu (m
3
/kii-gn) 0,05-0,40

41

Tablo 3.8. eitli lkelerde kii bana yllk kirlilik ykleri (Henze vd., 2002)
Kirletici Danimarka Brezilya Msr Hindistan talya sve Turkiye Uganda ABD Almanya
BO
(kg/kii-yl)
20-25 20-25 10-15 10-15 18-22 25-30 10-15 20-25 30-55 20-25
AKM
(kg/kii-yl)
30-35 20-25 15-25 - 20-30 30-35 15-25 15-20 30-55 30-55
Top N
(kg/kii-yl)
3-5 3-5 3-5 - 3-5 4-6 3-5 3-5 5-7 4-6
Top P
(kg/kii-yl)
1,5-2 0,6-1 0,4-0,6 - 0,6-1 0,8-1,2 0,4-0,6 0,4-0,6 1,5-2 1,2-1,6
YAM (yzey aktif
maddeler)
(kg/kii-yl)
0,8-1,2 0,5-1 0,3-0,5 - 0,5-1 0,7-1,0 0,3-0,5 - 0,8-1,2 0,7-3
Fenol
(gr/kii-yl)
10-20 - 3-10 - 3-10 - 3-10 - - -
Hg
(gr/kii-yl)
0,1-0,2 - 0,01-0,2 - 0,02-0,04 0,1-0,2 0,01-0,02 - - -
Pb
(gr/kii-yl)
3-10 - 5-10 - 5-10 5-10 3-10 - - -
Cr
(gr/kii-yl)
2-4 - 2-4 - 2-4 0,5-1,5 2-4 - - -
Zn
(gr/kii-yl)
15-30 - 15-30 - 15-30 10-20 15-30 - - -
Cd
(gr/kii-yl)
0,2-0,4 - - - - 0,5-0,7 - - - -
Ni
(gr/kii-yl)
2-4 - - - - 0,5-3 - - - -

42

3.2.1.4. Atksu Debi ve Kirlilik Yklerinin Gelecee Dnk Tahmini

Atksu artma tesislerinin yeniden tasarm veya bytlmesi almalarnda gelecek
10~30 yllk nfus, debi ve kirlilik yk tahminlerine gerek duyulur. Daha nceleri
(1950-60l yllar) dnyann ou lkesinde zgl atksu debilerindeki art nispeten
kararl iken, zellikle 1970li yllarda ortaya kan teknolojik gelimeler dolaysyla
atksu debileri kararl (evsel) veya azalan (endstriyel) deerler almaktadr. Su ve atksu
tarifelerinin debi ve kirlilik ykne bal olarak uygulanmas, zellikle sanayi
iletmelerini kirlilik nleme ve su kullanmn azaltmaya zorlamtr. Kanalizasyon
ebekelerinin iyiletirilmesi de zellikle sznt suyu debilerinin nemli oranda
azalmasn salamtr. Debi ve kirlilik yk tahminlerinde, imar planlarnda ngrlen
nfus ve sanayi retimi artlar dikkate alnr. Atksu artma tesisi projelerinde mevcut
ile 10, 20 ve 30 yl sonraki nfus, su/atksu debileri ve kirlilik ykleri tahmin edilmelidir
(Henze vd., 2002).

3.2.2. Atksu Bileenleri

Atksu bileenleri Tablo 3.9 daki gibi gruplandrlabilir. Aada, nemli lde
endstriyel atksu dearj iermeyen tipik evsel ve kentsel atksularn bileimleri ile ilgili
bilgiler zetlenmitir (Henze vd., 2002).

Tablo 3.9. Atksu Bileenleri (Henze vd., 2002)
Bileen lgi Alan evresel Etki
Mikroorganizma
Patojenik bakteri, virs ve
kurtuk yumurtalar
Yzme suyunda ve kabuklu su
canllarnn tketiminde risk
Biyobozunur organik madde
Akarsu, gl ve fiyortlarda oksijen
tketimi
Sucul hayatta deiiklikler (daha
az eitlilik vb)
Dier organik maddeler
Deterjanlar, pestisitler, ya, gres,
renklendiriciler solventler,
fenoller, siyanr
Toksik etki, estetik mahzurlar,
biyo-birikim
Nutrientler Azot, fosfor, amonyak
trofikasyon, oksijen tketimi,
toksik etki
Metaller Hg, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni Toksik etki, biyo-birikim
Dier inorganik maddeler Asitler ve bazlar Korozyon, toksik etki
Termal etki Scak su
Flora ve fauna iin deien yaam
koullar
Koku (ve tat) Hidrojen slfr Estetik mahzurlar, toksik etki
Radyoaktivite Radyoaktif maddeler Toksik etki, birikim

3.2.2.1. Evsel/Kentsel Atksu Bileimi

Evsel/kentsel atksularn bileimi mekn ve zamana gre nemli deiimler gsterebilir.
Burada ksmen dearj edilen maddelerin miktarndaki deiimler etkilidir. Bununla
birlikte, atksu bileimindeki deiimlerin esas sebebi su tketimi, szma ve kamadr.
Evsel ve kentsel atksularn tipik bileimi Tablo 3.10-Tablo 3.14de verilmitir (Henze
vd., 2002). Konsantre (kuvvetli) atksu zellii dk su tketimi ve/veya szma halini
karakterize eder. Seyreltik (zayf) atksu zellii ise yksek su tketimi ve/veya szma
durumuna kar gelir.

43

Tablo 3.10. Evsel atksuyun tipik ortalama organik madde ierii (Henze vd., 2002)
Parametreler
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar
(gr/m
3
= gm/L =ppm)
Konsantre Ortalama Seyreltik ok seyreltik
Biyolojik oksijen ihtiyac, BO
-nihai
-7 gnlk
-5 gnlk
-znm
-znm, kolay ayrabilen
-2 saatlik kelme sonras

530
400
350
140
70
250

380
290
250
100
50
175

230
170
150
60
30
110

150
115
100
40
20
70
Kimyasal oksijen ihtiyac, KO
(dikromat ile)
-toplam
-znm
-askda
-2 saatlik kelme sonras
-inert, toplam
-znm
-askda
-biyobozunur, toplam
-ok kolay ayrabilir
-kolay ayrabilir
-zor ayrabilir
-heterotrofik biyoktle
-denitrifiye biyoktle
-trofik biyoktle

740
300
440
530
180
30
150
560
90
180
290
120
80
1

530
210
320
370
130
20
110
400
60
130
210
90
60
1

320
130
190
230
80
15
65
240
40
75
125
55
40
0,5

210
80
130
150
50
10
40
160
25
50
85
35
25
0,5
Kimyasal oksijen ihtiyac, KOp
(permanganat ile)
-toplam
Toplam organik karbon (TOK)
-karbonhidrat
-protein
-ya asitleri
Ya ve gres
Fenol
Fitalat
-DEHP
-DOP
Nonilfenol (NPE)
Poli-aromatik hidrokarbonlar
(PAH) mg/m
3

Deterjanlar, anyon (LAS)

210
250
40
25
65
25
100
0,1

0,3
0,6
0,08
2,5

15

150
180
25
18
45
18
70
0,07

0,2
0,4
0,05
1,5

10

90
110
15
11
25
11
40
0,05

0,015
0,3
0,03
0,5

6

60
70
10
7
18
7
30
0,02

0,07
0,15
0,01
0,2

4

Tablo 3.11. Evsel atksudaki tipik besi maddesi seviyeleri (Henze vd., 2002)
Parametreler
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (gr/m
3
)
Toplam azot 80 50 30 20
Amonyak azotu 50 30 18 12
Nitrit azotu 0,1 0,1 0,1 0,1
Nitrat azotu 0,5 0,5 0,5 0,5
Organik azot 30 20 12 8
Kjeldahl azotu 80 50 30 20
Toplam fosfor 14 10 6 4
Orto-fosfat 10 7 4 3

44

Poli-fosfat 0 0 0 0
Organik fosfat 4 3 2 1

Tablo 3.12. Evsel atksudaki tipik metal ierikleri (Henze vd., 2002)
Parametreler
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (mg/m
3
)
Alminyum 1000 650 400 250
Arsenik 5 3 2 1
Kadmiyum 4 2 2 1
Krom 40 25 15 10
Kobalt 2 1 1 0,5
Bakr 100 70 40 30
Demir 1500 1000 600 400
Kurun 80 65 30 25
Mangan 150 100 60 40
Cva 3 2 1 1
Nikel 40 25 15 10
Gm 10 7 4 3
inko 300 200 130 80

Tablo 3.13. Evsel atksudaki eitli parametrelerin durumu (Henze vd., 2002)
Parametreler
Farkl atksu tiplerindeki konsantrasyonlar (mg/m
3
)
Askda kat madde
(gr/m
3
)
450 300 190 120
Uucu askda kat
madde
(gr/m
3
)
320 210 140 80
2 saatlik kelti
(ml/L)
10 7 4 3
2 saatlik keltide
askda kat madde
(gr/m
3
)
320 210 140 80
2 saatlik keltide
uucu askda kat
madde
(gr/m
3
)
220 150 90 60
2 saat sonra askda
kat madde
(gr/m
3
)
130 90 50 40
Koliform
(No/100 ml)
10
8
10
8
10
8
10
8

Viskozite
(kg/m
-s
)
0,001 0,001 0,001 0,001
Yzey gerilimi
(dyn/cm
2
)
50 55 60 65
letkenlik
(mS/m)
120 100 80 70
pH 7-8 7-8 7-8 7-8
Alkalinite
(ed/m
3
)
3-7 3-7 3-7 3-7
Sulfit
(gr/m
3
)
0,100 0,100 0,100 0,100
Siyanr 0,050 0,035 0,020 0,015

45

(gr/m
3
)
Klorr
(gr/m
3
)
500 360 280 200
Bor
(gr/m
3
)
1,0 0,7 0,4 0,3

Tablo 3.14. Evsel atksudaki mikroorganizmalar, adet/100 ml (Henze vd., 2002)
Mikroorganizma (say) Ham atksu
Biyolojik olarak artlm
atksu
E. Coli 1.000 100
Cl perfringen 10.000 3-100
Fekal streptokok 10.000.000 100.00
Salmonella 200 1
Kampilobakter 5-10.000 5-100
Listerya 5-1.000 50
Stafilokok aureus 5-10.000 5-100
Kolifaj 100.000 100
Giardia 1.000 20
Yuvarlak kurtuk 10 0,1
Enterovirus 5.000 500
Rotavirus 50 5
Askda madde (mg/ml) 30 2

Atksudaki eitli bileenler arasndaki oran artma prosesi seimini etkiler. Evsel atksu
bileenleri arasndaki tipik oranlar Tablo 3.15de verilmitir. Yksek KO/BO5 oran zor
ayran organik maddelerin varln gsterir. Tksek KO/TKN oran etkin
denitrifikasyonun lehine, yksek UKM/AKM oran ise AKM bnyesindeki UKMnin
yksek olduunu gsterir.

Tablo 3.15. Evsel atksulardaki temel kirletici parametreler arasndaki tipik oranlar
(Henze vd., 2002)
Oran Dk Tipik Yksek
KO/BO 1,5-2,0 2,0-2,5 2,5-3,5
KO/TN 6-8 8-12 12-16
KO/TP 20-35 35-45 45-60
BO/TN 3-4 4-6 6-8
BO/TP 10-15 15-20 20-30
KO/UAKM 1,2-1,4 1,4-1,6 1,6-2,0
UAKM/AKM 0,4-0,6 0,6-0,8 0,8-0,9
KO/TOK 2-2,5 2,5-3 3-3,5

Atksu artma tesislerinde artlan atksular sadece tesisin hizmet verdii atksu
havzasndan toplanan atksular deildir. Tesis ii geri dn akmlar ve baz harici atk
akmlarnn da atksu arta tesislerinde evsel atksularla birlikte artm gerekir. Bu tr
akmlarn balcalar;

- amur rtc st faz akmlar
- amur younlatrc st faz akmlar
- amur susuzlatrma birimi drenaj/ykama sular
- septik tanklardan vidanjrlerle ekilen amurlar
- kat atk dzenli/dzensiz depolama tesisleri sznt sulardr.

46

Bu tr atksular ve ayrca, tuvalet, mutfak ve banyo/du gibi farkl kaynaklar itibari ile
tipik atksu akm alt bileenleri ve kirletici ierikleri ile gri ve siyah tipik su zellikleri
ilgili detayl deerlendirme Ek 2.3de verilmitir.

3.2.2.2. Yk ve Konsantrasyon Salnmlar

Atksu artma tesislerinin tasarm ve iletiminde gnlk, haftalk, aylk debi, yk ve
konsantrasyon salnmlarnn bilinmesi kritik nem tar. Gnlk faaliyetlere bal olarak
genelde atksu artma tesislerine gelen atksuyun kirlilik yklerinde haftalk salnmlar
gzlenebilir. rnein KO/TKN oran genelde Cumartesi ve Pazar gnleri dier gnlere
gre daha dktr. Bu durum zellikle denitrifikasyonla ilgili iletme sorunu
oluturabilir. Kurban bayramlarndaki debi, KO, AKM ve TKN yklerinde anormal
artlar yaanabilir. Baz atksu artma tesislerinde Kurban Bayram okunun 3~4 hafta
sreyle olumsuz etkilerinin gzlendii belirtilmektedir (Henze vd., 2002). Atksuyun
scakl da yl boyunca salnm gsterir. Bu durum artma (zellikle N giderimi) ve
oksijen transfer verimlerini nemli lde etkiler.

3.3. Atksu ve Biyoktle Karakterizasyonu

Aktif amur proses tasarmnda, havalandrma havuzu hacmi, amur oluum miktar,
oksijen ihtiyac ile nemli parametrelerin k konsantrasyonlarnn belirlenmesi
hedeflenir. Bir aktif amur prosesinin doru tasarm iin atksu karakterinin ortaya
konmas en nemli admdr. Atksu karakteristiklerinin biyolojik besi maddesi (N, P)
giderimi proseslerinin performans deerlendirilmesinde kritik nem tar. Atksu
karakterizasyonu, benzer ekilde, mevcut tesislerin performans deerlendirmesi ve
optimizasyonu ile faydal artma kapasitesi tespitinde de dikkate alnr (Metcalf&Eddy,
2003).

Atksu ve biyoktle karakterizasyonu iin parametrelere zg farkl analitik yntemler
kullanlmaktadr. Bunlarn ou, artma tesisleri ve artma prosesleri iin zel olarak
gelitirilmitir. leriki blmlerde analiz ve karakterizasyon yntemlerinden bazlar
detayl bir ekilde aklanmtr.

3.4. Atksu Analiz Ve Karakterizasyon Yntemleri

Atksu ve biyoktle karakterizasyonu iin parametrelere zg farkl analitik yntemler
kullanlmaktadr. Bunlarn ou, artma tesisleri ve artma prosesleri iin zel olarak
gelitirilmitir. Aada analiz ve karakterizasyon yntemlerinden bazlar detayl bir
ekilde aklanmtr.

3.4.1. Askda Kat Maddeler

Atksu bnyesindeki kirletici maddeler, znm ve askda kat maddeler olarak ikiye
ayrlr.

47

znm ve askda kat maddeler arasndaki ayrm konusunda kesin bir mutabakat
yoktur. Birok lkede askda kat maddeleri ayrmak iin gzenek bykl 1 m
(GF/C) veya 0,45 m olan filtreler kullanlmaktadr. Danimarkada gzenek bykl
1,6 m (GF/C) olan filtreler kullanlmaktadr. Gzenek bykl kk olan filtreler,
byk olanlara gre daha az askda kat maddenin gemesine imkan vermektedir (Henze
vd., 2002).

Bir filtreden geen kat maddeler; znm kat maddeler (S), filtrede tutulanlar ise
askda kat maddeler (X) olarak tanmlanr (ekil 3.13).

Kat maddelerin tamam (toplam kat madde) iin C ifadesi kullanlr.

C = S + X (3.19)

ekil 3.13. Askda kat madde ve znm madde ayrm, Danimarka Standard (Henze
vd., 2002)

Partikl boyutu 0,1 m ve daha byk aptaki kat maddeler kimyasal yntemlerle
ktrlebilmektedir. Dolaysyla 0,1 m gzenekli filtrelerin kullanld bir szme
setinde yrtlen askda kat madde miktar tayininin daha fonksiyonel olduu
bilinmektedir.

Atksuyun partikler madde dalm, ayrma ve keltim prosesleri iin kritik nem
tar. Partikler madde dalmlar zeldir ve her atksu iin farkllk gstermektedir.
ekil Ek 3.14de bir kentsel atksuya ait partikler madde dalm rnei verilmitir. Sz
konusu grafik gn boyunca partikler madde dalmnn deikenlik gsterdii bir
atksuya aittir.

Atksularda znm madde oran (znme indeksi) S/C olarak ifade edilir.

48

ekil 3.14. Lundtofte (Danimarka) Artma Tesisi ham atksu partiklleri dalm
(Henze vd., 2002)

3.4.1.1. kebilen Kat Maddeler

kebilen kat maddeler, normalde 2 saatlik bir kme srecinde kelir. kelebilen
kat maddeler, atksuyun artlmam ksmnda bulunan toplam kat madde ierii ile 2
saatlik kme sresinin ardndan su stununun st ksmnda kalan toplam kat madde
ierii arasndaki farktr (Henze vd., 2002).

3.4.2. Organik Madde

Atksu bnyesinde binlerce farkl organik madde bulunmaktadr. Sz konusu her bir
organik bileenin lm imknszdr. Bu nedenle organik maddelerin belirli bir ksmn
ieren kombine analiz yntemleri uygulanmaktadr (Henze vd., 2002).
Organik maddenin oksitlenmesi halinde, harcanan oksijen miktar (BO, KO, TO
analizleri ile) veya retilen karbondioksit (TOK analizi ile) miktar llebilir.

Farkl lm yntemleriyle farkl sonular elde edilir ve bu nedenle ayn organik madde
miktar lmn hedefleyen farkl yntemler tam olarak birbirinin yerine geemez.
Tablo 3.16, iki farkl atksu tr iin kullanlan farkl lm yntemlerindeki rnek analiz
deerlerini gstermektedir.

49

Tablo 3.16. Atksu numuneleri iin organik ieriini karakterize eden kombine
parametreler ve birbirleriyle ilikileri (Henze vd., 2002)
Sembol Bileen
Tipik Konsantrasyonlar
(g O2/m
3
)
Ham Atksu
Biyolojik
AAT k
CKOp KO deeri (potasyum permanganat deneyi ile edinilen) 180 30
CBO 5 gnlk BO deeri 280 25
CBO7 7 gnlk BO deeri 320 30
CBOu Nihai BO deeri 400 35
CKO KO deeri (potasyum dikromat deneyi ile edinilen) 600 100
SSKO Kolay Ayrabilir KO deeri 60 5
XSKO Yava Ayrabilir KO deeri 200 10
CTO Toplam Oksijen htiyac deeri 800 230
CTO(teorik) Toplam Teorik Oksijen htiyac deeri* 850 270
CTOK Toplam Organik Karbon deeri 200** 35**
CTOK(teorik) Toplam Teorik Organik Karbon deeri* 200** 35**
*Tketilen organik madde miktar zerinden sitokiyometrik olarak hesaplanr.
**birim: g C/m
3

Analiz parametreleri seimi, her zaman tartma konusu olmutur. Genellikle kimyasal
analizlerin ok hzl olduu bilinmektedir; ancak, bunlar her zaman ilgili tm deerlerin
lm iin yeterli olmaz. Biyokimyasal analizler (CBO, SSCOD, XSCOD) daha fazla zaman
alcdr; fakat ou zaman artma sreci tasarm ve iletimine k tutan kritik temel
deerdir.

Biyokimyasal oksijen ihtiyac, BO (BO5)

BO5, 5 gnlk biyokimyasal oksijen ihtiyacn ifade eder. BO analizi, bu yzyla
girilmeden ksa bir sre nce ngilterede gelitirilmitir. Analiz fikri, kirli suda
mikroorganizmalarn ihtiya duyduu oksijen ihtiyacna dayanmaktadr. Gerekli oksijen
ihtiyac, kirliliin dzeyini lmek iin kullanlmtr. Oksijen ihtiyac arttka, scaklk ve
tepkime sresi de arttndan (ekil 3.15), dnya zerinde standartlamaya gidilmitir
ve standart deer olarak 65F (yaklak 18C) ile 5 gn deerlerinin kullanlmasna karar
verilmitir. imdilerde ise standart scaklk deeri 20C olarak belirlenmitir (Henze vd.,
2002).

BO analizi, karbonlu organik madde ve amonyumun oksidasyonu iin
mikroorganizmalarn oksijen ihtiyacn tayine yarayan bir metottur. 5 gnlk sre iinde
biyobozunur maddenin byk bir ksm oksitlenecektir; sz konusu deer ekil 3.15'de
bulunan 20
0
Clik erinin ilk platosuna denk gelmektedir.

50

ekil 3.15. Tipik BO deneyi erileri (Henze vd., 2002)

Oksijen ihtiyac normalde yalnzca 5. gn sonunda lldnden, ekil 3.15de
gsterilen eri formuna dair herhangi bir yorumda bulunmak pek mmkn deildir.
Erinin biimi, ekil 3.16da belirtilenden nemli derecede farkllk gsterebilir. BO5
analizi, oksitlenen biyobozunur madde ve amonyum bileenlerinin ayr ayr
belirlenebilmesi mmkn deildir.

ekil 3.16. Endstriyel ve evsel atksular iin farkl biyolojik bozunma hzlar
(Henze vd., 2002)

Farkl organik maddeler iin, gram organik madde bana farkl oksijen ihtiyalar sz
konusudur. Bu yzden, BO analizi ile yalnzca oksitlenen organik maddenin arl baz
alnarak, oksijen ihtiyac ile ilgili yaklak bir tahminde bulunulabilir.

BO lm, ekil 3.17de belirtildii ekilde gerekletirilmektedir. Klasik seyreltme
ynteminde atk su, taze, havalandrlm temiz suyla kartrlr. Bu karm, sv
zerinde hibir hava kabarcnn kalmamas iin az kapal bir ieye konulur. Kirli
suda bulunan mikroorganizmalar karmdaki oksijeni tketir. Bu lmdeki kritik

51

husus, 5 gn boyunca az kapal deney ielerinde oksijen bulunmasn salamaktr.
Oksijenin tkenmesi veya konsantrasyonunun sfra yakn deerlere dmesi halinde,
lm sonucu kullanlamaz. Bu nedenle, 5 gnn ardndan iinde yeterli miktarda
oksijen ierii bulunan en az bir ienin bulunabilmesi iin deneyler farkl
seyreltmelerin uyguland bir seri zel iede yrtlmelidir.

ekil 3.17. BO analiz aamalar

BO, 5 gnlk oksijen ihtiyacna ve deney iesindeki su hacmine bal olarak
hesaplanabilir. lm Birimi, g/m3 veya mg/ldir.

Tipik evsel atksularda tayin iin seyreltme says ~100dr. BO analizi, atksu artma
tesisi tasarmlar iin gelitirilmi bir metot olmamasna ramen nceleri tesis
tasarmlarnda kullanlmakta idi. Gnmzde ise atksu artma tesisi tasarmlarnda
gelimi bilgisayar modelleri ile hesaplanabilen KO bileenleri deerleri
kullanlmaktadr.

BO deeri, biyobozunur maddenin yalnzca bir ksmn temsil etmektedir. Dolaysyla
artma tesislerine gelecek atksu karakterizasyonu iin yaplan organik madde miktar
hesaplamalarnda yalnzca BOnin kullanlmas tavsiye edilmemektedir. Analiz sresinin
5 gnden, 15 ile 20 gn arasnda bir sreye karlmas halinde daha iyi bir deer elde
edilebilir. Ham atksu iin bulunan bu deer nihai BO (BOU), genellikle BO5 deerinden
yzde 40-50 daha fazla olacaktr. BO5/BOU oranlar 0,6-0,7 aralnda deimektedir.
Ancak, BO5/BOU oran byk farkllklar gsterebilir ve BO yk ikinci kademe
(biyolojik) artma ile giderilebilir (Henze vd., 2002).

Daha ksa srede sonu veren otomatik-analiz cihazlar da bulunmaktadr. Bu yntemler,
bir atksu numunesinin (genellikle seyreltme olmadan), hava svnn zerinde kalacak
ekilde, dorudan zel bir kaba konulmas prensibine dayanmaktadr. Biyokimyasal
oksijen ihtiyac, kapal kaptaki oksijen harcandnda ortaya kan basn d ile veya
bu basnc korumak iin kaba beslenen oksijen miktar ile llmektedir. Otomatik
analizrlerden elde edilen sonular, seyreltme yntemi sonularndan byk farkllk
gsterebilir. rnein, atksudaki zehirli maddeler oksidasyon srecini etkileyerek,
seyreltilmemi numunelerde daha dk BO deerlerine neden olabilir. Bu da farkl BO
analiz metotlarnn birlikte kullanmn gletirmektedir. Zira kimi zaman ayn

52

laboratuar/laboratuar asistan tarafndan ayn veya farkl BO analiz yntemleri
kullanldnda sonular arasnda tutarszlklar sz konusu olabilmektedir.

Tadil Edilmi (Modifiye) BO

BO deneyinde organik madde ve amonyum oksidasyonu kademeleri birbirinden
ayrlarak, tadil edilmi (modifiye) bir BO analizi gerekletirilebilir. Bu maksatla BO
deney kabna amonyum oksidasyonunu inhibe eden, ancak karbonlu organik madde
oksidasyonunu etkilemeyen bir inhibitr madde (rnein Thiourea) eklenir. BO iin
bilinen analiz prosedrnde bir deiiklik yaplmakszn elde edilen analitik sonu,
yalnzca karbonlu organik maddenin oksitlenmesi iin gerekli Biyokimyasal Oksijen
htiyacn ifade eder (Henze vd., 2002).

Tadil edilmi BO analizi, ikinci kademe (biyolojik) artma tesislerindeki biyobozunur
karbonlu organik madde tayininde kullanlabilmektedir.

Kimyasal oksijen ihtiyac (KOp ve KO)

Bu analiz yntemi iin iki farkl kimyasal oksitleyici kullanlr: potasyum permanganat ve
potasyum dikromat.

Potasyum permanganat, kimyasal oksijen ihtiyacn (KOp) belirlemek iin kullanlr. Bu
organik maddenin tamamlanmam oksitlenmesidir ve bu nedenle, sadece BO
analizindeki gerekli seyreltmeleri tahmin etmek zere kullanlabilir.

Potasyum dikromat ile daha iyi bir oksidasyon salanr. Sz konusu oksidasyona farkl
inorganik maddelerin oksitlenmesi de dahildir (NO
-2
, S
-2
, S2O3
2-
, Fe
2+
, SO3
2-
). Organik
azotun oksidasyonu ile aa kan amonyum ve amonyak oksitlenmez. Balk sanayiine
ait atksuda grlen trimetilamin gibi baz azot ieren bileenler ile piridin gibi evrimsel
azot bileenleri, KO analizi srasnda oksitlenmemektedir. KO analizi genel olarak evsel
atksudaki organik madde miktar iin doru bir tahmin sunar ve bu tahmin, atksuda
mevcut organik maddelerin tam oksidasyonu sonucu elde edilecek teorik oksijen
ihtiyacnn % 90 95i civarndadr (Henze vd., 2002).

KO analizi, BO analizlerinden daha hzl gerekletirilmektedir (1-2 saat) ve deerleri
artma tesislerindeki ktle dengesi hesaplamalar iin daha uygundur.

KOp ve KO deerleri O2/m
3
birimi ile ifade edilir. Bunun anlam, potasyum
permanganat veya potasyum dikromat tketiminin eit dzeyde bir oksijen ihtiyacna
(oksidasyonun oksijen kullanm ile gereklemesi halinde harcanacak oksijen miktar)
dntrlm olduu anlamna gelir.

KO bileenleri

KO parametresi, farkl biyolojik zelliklere sahip bir dizi organik madde ierir. kinci
kademe (biyolojik) artma tesislerinde yaplacak proses hesaplar iin, KO balca
aadaki bileenlere ayrlabilir (ekil 3.18);

53

CKO = SS + S1 + XS +X1 + XB (3.20)

Ss : (znm) kolay ayrabilir
S1 : (znm) biyolojik inert
Xs : (askda) yava ayrabilir
X1 : (askda) biyolojik inert
XB : biyoktle

ekil 3.18. KO bileenleri

Bu bileenler, farkl maksatlarla duyulacak ihtiyacn karlanmasnda yeterli deildir. Ss,
Xs ve XB organik maddeleri, gerekli hallerde aada belirtildii ekilde ilave alt
bileenlere ayrlabilir. Atksu karakterizasyonuna ilikin ana tartma konusu, znm
ve askda alt maddeler (Ss ve Xs) arasndaki ayrmdr. Biyolojik ilemler iin bu ayrm
nemli deildir; ancak, kelme asndan nem arz edebilir. Biyobozunur alt bileenler
iin kullanlan Ss ve Xs sembolleri, KOnin ana bileenlerini gstermektedir. Partikler
maddenin kolayca bozunduu (Ss), znm organik maddelerin ise daha yava
bozunduu (Xs) unutulmamaldr. Atksuda eitli miktarlarda bulunan biyoktle XB,
artma proseslerindeki biyoktle yapsn etkileyecektir. Sisteme atksu akm ile
biyoktle girii (alama), proses iin faydal olabildii gibi belirli sorunlara da sebep
olabilir. Sz konusu sorunlar, zellikle alama ile ipliksi veya kpk oluturan
mikroorganizmalarn prosese girmesi halinde ortaya kar (Henze vd., 2002).

Aada bamsz KO fraksiyonlarnn nasl belirleneceine dair zet bilgiler
verilmektedir.

54

ekil 3.19. KO fraksiyonlar - Stun: tipik bir atksu organik madde dalmn gsterir
(Henze vd., 2002)
1
Dorudan llemeyip model yardmyla hesaplanabilen, azot/fosfor retimi/tketimi gerekletiren
mikroorganizmalardr.
- znm inert organik madde (S1), aktif amurla kartrlm atksuyun 15-20
gn sre sonra oksitlenmesinin ardndan znm olarak kabul edilir. Aktif
amurla paralel testler yaplmaldr.
- Kolay ayrabilen organik madde (Ss), respirasyon testi ile belirlenir. Sz konusu
teste ilikin bir rnek, ekil 3.19da gsterilmektedir. nert ksmn
belirlenmesinin ardndan YH, Ss bileenleri, oksijen ktle dengesi kullanlarak
ngrlebilir

rvo2 V = Q.Ss.(1-YH) (3.21)

Ss = rvo2 . /(1-YH) (3.22)

(1-YH) kolay ayrabilen organik maddenin oksitlenen parasn, YH biyoktleye dnen
parasn, ise hidrolik bekletme sresini ifade etmektedir. Bir BO erisinin ilk ksm
Ss olarak kabul edilebilir ya da Ss hakknda bir tahminde bulunmak iin de kullanlabilir.

55

ekil 3.19. Kolay ayrabilen organik madde- rvo2, Ss ifadeleri kullanlmtr.
(Henze vd., 2002)

- Fermantasyon rnleri SA, kolay ayrabilen organik maddenin bir parasdr.
nemli bir ksmn asetik asit oluturmaktadr ve gaz kromatografi, iyon
kromatografi vb. yntemlerle miktar belirlenebilir. Bu bileenin byk bir
ksmn, molekler arl 800-1000den az olan maddeler oluturmaktadr.
fermantasyon yan rnleri miktarnn tayini, fosfor reten biyoktleler ile fosfat
salnm testleri araclyla yaplabilmektedir. Anaerobik koullar altnda fosfat
salnm mevcut S miktar ile orantldr.

Evsel atksularda ncelikli kirletici KOdir. eitli analitik yntemlerle
ekil zerinde belirtilen KO fraksiyonlar analiz edilebilir. Yalnzca XI, amur retim
modelleri kullanlarak tayin edilebilmektedir. Xs ise oksijen tketim hz / azot tketim
hz (OUR/NUR) modellemesi kullanarak bulunur (Henze vd., 2002).

56

ekil 3.20. Lyngby (Danimarka) Evsel Atksu Artma Tesisi organik madde
konsantrasyonlar Karakterizasyon iin farkl analiz metodlar
kullanlmtr. (Henze vd., 2002)

- Fermente olabilir organik maddenin (SF) llmesi zordur. rnein 2-6 gn
sreyle anaerobik bir ortamda oluan asetatn llmesini ieren bir VFA
potansiyel testi kullanlabilir.
- Farkl amur yalarna sahip inert organik madde (askda) ile yaplan testlerle
amur retim oran esas alnarak belirlenir. X1, matematiksel bir yntemlerle
(eri adaptasyonu yoluyla) belirlenebilir. X1, uzun sreli aerobik amur
stabilizasyonu esas alnarak da tahmin edilebilir.
- Kolay ayrabilen aksda organik madde (Xs), toplam KOden dier bileenlerin
karlmasyla elde edilir;
- XS = CKO - XI - SA - SS - SI
- XB konsantrasyonu, respirasyon testleri esas alnarak hesaplanabilir. Bu
testlerde, 1 kg bakterinin 20C'deki respirasyonu, rnein 200 g O2/h olarak
belirlenebilir. Denitrifikasyon bakterileri, nitratn elektron alcs olduu paralel
bir respirasyon testi ile belirlenebilir (~ 70 g NO
-3
/N(kg bakteri -h)).

Bakteri konsantrasyonu, saym, ATP lmleri, dehidrojenaz lmleri vb. ile de tahmin
edilebilir.

57

Tablo 3.17. eitli organik maddelere ait Karbon, TO, BO ve BO20 deerleri
(Henze vd., 2002)
Madde
Karbon TO BO BO20
(%) gr O2 / gr madde
Metan 75 4 - -
Etan 80 3,74 - -
Hekzan 84 3,54 - -
Etilen 86 3,42 - -
Asetilen 92 3,07 - -
Triklorometan 10 0,36 - -
Tetraklorometan 8 0,21 - -
Etil eter 65 2,59 - -
Aseton 62 2,21 0,54 -
Formik asit 26 0,35 0,09 0,25
Asetik asit 40 1,07 0,70 0,90
Propiyonik asit 49 1,52 1,30 1,40
Butrik asit 55 1,82 1,15 1,45
Valerik asit 59 2,04 1,40 1,90
Palmitik asit 75 2,88 1,68 1,84
Stearik asit 76 2,93 1,13 1,59
Okzalik asit 27 0,18 0,10 0,12
Suksin asit 41 0,95 0,64 0,84
Maleik asit 41 0,83 - -
Laktik asit 40 1,07 0,54 0,96
Tartarik asit 31 0,53 0,35 0,46
Sitrik asit 0,75 0,46 0,67
Glisin 37 0,96** 0,55 -
Alanin 31 1,35** 0,94 -
Valin 40 1,84** - -
Glutanik asit 51 1,14** - -
Tirozin 41 1,81** - -
Metanol 60 1,50 0,96 1,26
Etanol 37 2,09 1,35 1,80
Izopropanol 52 2,40 1,47 -
Amil alkol 60 2,73 1,27 1,73
Glikol 39 1,29 0,49 -
Gliserin 39 1,22 0,72 0,94
Mannitol 40 1,14 0,68 0,94
Glikoz 40 1,07 0,64 0,95
Laktoz 42 1,12 0,61 0,91
Dekstrin 45 1,19 0,52 0,84
Niasta 45 1,19 0,68 0,90
Benzin 92 3,07 - -
Tolen 91 3,13 - -
Naftalin 94 3,00 - -
Fenol 77 2,39 1,70 2,00
o-Krezol 78 2,52 1,60 1,80
-Naftol 83 2,56 0,93 1,60
Pirokatekol 65 1,89 0,90 0,90
Benzoik asit 69 1,97 1,25 1,45
Salisilik asit 61 1,62 0,95 1,25
Benzil alkol 78 2,52 1,55 1,95
Anilin 77 2,66** 1,49 -
Pridin 76 2,53** 1,15 -
Kinolin 84 2,66** 1,71 -
* Teorik olarak hesaplanmtr.
** Nitrat oksidasyonu dahil

58

Toplam oksijen ihtiyac (TO)

Yksek scaklkta uygun bir katalizr kullanm ile belirlenen toplam KO, TO (Toplam
Oksijen htiyac) deeri olarak da ifade edilebilir. Bu analiz ile KO analizinde
oksitlenemeyen baz organik bileenler ile amonyum da oksitlenebilir. TO deerleri, KO
deerlerinden biraz daha yksektir.

Toplam organik karbon (TOK)

Bu analizde organik madde yaklarak karbondioksite dntrlr. Oksitlenmeden
nceki ve sonraki karbondioksit konsantrasyonlar arasndaki fark, TOK hesaplamas
iin kullanlr.

TOK, karbon atomu miktarn belirttiinden organik maddelere ilikin dier
parametrelerle bir balants yoktur ve oksitlenme durumu hakknda bilgi
vermemektedir.

Tablo 3.17 birok bileen iin TO, BO ve BO20 deerleri yer almaktadr (Henze vd.,
2002).

3.4.3. Azot

Atksularda bulunan azot da organik maddeye benzer ekilde alt bileenlere
ayrlmaktadr.

CTN = SNOX + SNH4 + SI.N + SC.N + XI.N (3.23)

CTN : toplam azot
SNOX : nitrit + nitrat oksijen.
SNH4 : amonyum + amonyak azotu
SI.N : znm sabit organik madde.
XS.N : (askda) kolay ayrabilen organik azot
XI.N : (askda) sabit (organik) azot

Azot bileenleri (Kjeldahl azotu, nitrit, nitrat, amonyum azotu), geleneksel analiz
teknikleriyle belirlenir. Genellikle KO bileenlerindeki azot ieriinin farkl atksular iin
sabit olduu kabul edilir. Azot miktar aada belirtildii ekilde hesaplanabilir:

SI.N = fSI.N.SI.COD (3.24)

XI.N = fXI.N.XI.COD (3.25)

XS.N = fXS.N.XSCOD (3.26)

fSI.N, fXI.N, fXS.N genellikle 0,04 - 0,08dir. znm inert azot (SN.I) konsantrasyonu, evsel
atksularda byk deikenlikler gsterebilir (1-4 g N/m
3
) ve bu durum ilgili artma
k azot deerlerine ulalmas asndan nem arz etmektedir (Henze vd., 2002).

59

Tablo 3.18, evsel atksulardaki organik maddenin azot ve fosfor ierii asndan
durumunu gstermektedir.

Tablo 3.18. Evsel atksudaki azot ve fosfor yzdeleri (Henze vd., 2002)
Sembol Bileen
Tipik Aralk
N P
SS Hzl ayrabilir substrat 2-4 1-1,5
SA Uucu asitler (asetat) 0 0
S1 Biyolojik olarak ayramayan organikler 1-2 0,2-0,8
X1 Biyolojik olarak ayramayan organikler 0,5-1 0,5-1
Xs Yava ayrabilen substrat 2-4 1-1,5
XH Heterotrofik biyoktle 5-7 1-2
XPAO Fosfor birikimli organizmalar 5-7 1-2
XPHA Depolanm polihidroksi alkanoat 0 0
XA trofik, nitrifiye biyoktle 5-7 1-2

3.4.4. Fosfor

Atksudaki fosfor, aadaki bileenlere ayrlmaktadr;

CTP = SPO4 + Sp-P + Sorg.P + Xorg.P (3.27)

CTP : toplam fosfor,
SPO4 : znm inorganik ortofosfat,
Sp-P : znm inorganik polifosfat,
Sorg.P : znm organik fosfor,
Xorg.P : askda organik fosfor.

ounlukla daha detayl bir fosfor alt ayrmna gerek duyulmamaktadr. Bu bileenlerin
analizi, bilinen laboratuar yntemleri kullanlarak gerekletirilir.

3.4.5. Alkalinite

Atksu alkalinitesi, ortamdaki asit/baz salnmlarnn tamponlanmas bakmndan
nemlidir. Alkalinite, 4,5 deerinde bir son pH elde etmek zere geleneksel asit
titrasyonu ile llr. Deer ne kadar yksekse, tamponlama kapasitesi de o kadar
byktr.

Atksu artmnda kullanlan nitrifikasyon, denitrifikasyon ve kimyasal ktrme gibi
prosesler alkaliniteyi etkiler. Normalde alkalinite deeri 5 eqv/m
3
zerinde olan evsel
atksular, nitrifikasyon, denitrifikasyon ve ezamanl kelme asndan herhangi bir
sorun oluturmaz. Dk alkalinite pH'da de neden olabilir. kelme ncesi ve
sonrasndaki dk alkalinite deeri, istenilen pH deerinin elde edilmesi iin daha az
miktarda kimyasal madde gerekli olacandan, fayda salar (Henze vd., 2002).

60

3.4.6. amur Hacmi ndeksi (SVI)

amur hacmi indeksi, aktif amurun topaklanma ve kme zellikleri hakknda bilgi
verir. ll silindir veya beherde 30 dk.lk bir kelmenin ardndan llr (Henze vd.,
2002).

SVI = 1/ X0,5 (birim normalde ml/g SS)
X0,5, 0,5 saatlik bir kmenin ardndan llen amur konsantrasyonudur.

amur hacmi indeksi ne kadar dkse, topaklanma ve kme zellikleri de o kadar
iyidir. kme srasnda ll silindir yavaa kartrlarak kartrlm, amur hacim
indeksi de belirlenebilir. Bu deer, klasik su deerinden daha dktr.

Yksek SVIlar iin (>200 ml/g SS), seyreltilmi SVI (DSVI) faktr 2 seyreltmesi ile
llr. DSVI, aada belirtildii ekilde hesaplanr;

DSVI = fn. 1 (fn, seyreltme faktrdr)
X0,5

(3.28)
100 mL/g SVI deerleri, genellikle aktif amur tesislerinin iyi bir ekilde ilemesini
salanmas asndan yeterli kabul edilir.

amur younluk indeksi (SDI), 30 dakikalk bir kelmenin ardndan (= X0,5) llen
amur konsantrasyonudur.

amur yzdesi, 30 dakikalk kmenin ardndan balang miktarna kyasla belirtilen
amur yzdesidir.

3.4.7. Oksijen Tketim Hz (OUR)

Aktif amurun oksijen tketim hz (OUR) (veya azot tketim hz-NUR), amurun
durumu (aktivitesi) hakknda nemli bilgiler verebilir. ekil 2.25, bir respirasyon deneyi
sonucunu gstermektedir. Bu deneyde ham atksu, oksidasyona tabi tutulmaktadr (8-12
g/m
3
). Bir sre sonra atksu alkalanmaya balanr ve oksidasyon ilemine son verilir.
Ham atksularda amur OUR hesaplamak iin kuru amurun KO, AKM veya UAKM
lmlerine ilikin eri eimleri kullanlabilir. Bu deer genellikle 20-40 g O2/kg
UAKM.sadir. Bu aralktaki bir amur solunum aktivitesi, amurun aktif olduunu (ok
sayda canl mikroorganizma ierdiini) ve yeterli miktarda biyobozunur bileen
(organik madde) ierdiini ifade etmektedir. Dk bir solunum aktivite (OUR) hz (5-
10 g O2/(kg UAKM.sa) ise amurun;

- toksik etkilere maruz bulunduunu,
- kolay ayrabilen organik madde iermediini,
- inert yapda (stabilize durumda) olduunu

gsterir.

61

Denitrifikasyon bakterileri oran (ng) da, azot tketim hz iin yaplan bir lm ile
aadaki ekilde bulunabilir (ekil 3.21);

ng = Azot tketimi (m e eqv/sa) / Oksijen tketimi (m e eqv/sa)

ekil 3.21. Ham atksudaki respirometre testleri Oksijen tketim hz (OUR), Nitrat
tketim hz (NUR) (Henze vd., 2002)

Oksijen ve azotun elektron edeerlerine dntrlmesi ilemi, dnm faktrleri ile
gerekleir:

32 g O2 = 1 mol O2 = 4 e eqv
14 g NO3
-
- N = 1 mol NO3
-
- N = 5 e eqv

Amonyum tketim hz (AUR), nitrifikasyon bakterisi (ototrof bakteri) miktarn
deerlendirmek iin kullanlmaktadr (Henze vd., 2002).

3.5. Kaynaklar

ATV-DVWK-A 198E. Standardisation and Derivation of Dimensioning Values for
Wastewater Facilities, German ATV-DVWK-Rules and Standards.

OB (2010). Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii, TC evre ve Orman Bakanl
(T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 20.03.2010, Say: 27527.

Erolu. V. (2002). Atksularn Tasfiyesi, Su Vakf Yaynlar.

Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E. (2002). Wastewater Treatment:
Biological and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.

62

Metcalf & Eddy (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.

Muslu, Y. (1996). Atksularn Artlmas, Cilt II, T Matbaas.

63

4. ATIKSU ARITIMINDA SSTEM SEM


Bu blmde atksu artma sistemi seimi konusunda srasyla, n artma maksatl ve
farkl nfus gruplar iin uygun sistem seimi ile amur stabilizasyonu konusunda karar
verme srecinde dikkate alnmas gereken hususlar ele alnmtr.

4.1. n Artma Maksatl Seim

4.1.1. Kum ve Ya Tutucu

- Biyolojik artma ncesinde atksu ile birlikte gelen kum, silt gibi malzemelerin
mmkn olduunca tutulmas (atksu akmndan ayrlmas) gerekmektedir.
Ayrca kum, silt gibi malzemelerin ilgili proses birimlerinden srekli
uzaklatrlabilmesini salayacak ekilde tasarm yaplmaldr,
- nitede tutulan ya ise ya/gres haznesinde toplanarak uygun ekilde bertaraf
edilmeli, atksu akmna tekrar kartrlmamaldr.

4.1.2. n keltim nitesi

- n keltme nitesi sonrasndaki aktif amur nitesinin hacmini drmek ve
birincil amurdan enerji geri kazanm iin uygulanmaldr,
- n keltme nitesinde bekletme sresi istenilen organik madde giderim
verimine gre seilmelidir,
- Biyolojik artmann dearj standartlarn gn iinde bozmadan almasna imkn
vermelidir,
- n keltmenin, zellikle biyolojik azot ve fosfor gideriminin olumsuz etkilendii
durumlarda, by-pass imkn olmaldr,
- Debinin geni aralkta deikenlik gstermesi durumunda n keltme verimi
tahkik edilmelidir,
- Biyolojik azot giderimi iin tasarlanan aktif amur tesislerinde kum tutucu
sonras KO/TKN oran 7nin altnda olduunda n keltme uygulanmamaldr,
- n keltme havuzlar zellikle azot ve fosfor giderimi iin n fermantasyon
havuzu olarak da kullanlabilir. Bunun iin aktif amur geri devrinin belli bir
ksmnn n keltme havuzu bana ynlendirilmesi planlanabilir,
- Hassas olmayan alc ortamlara derin deniz dearj atksu boaltm durumunda
dearj ncesi, belli bir zaman sreci iin hizmet grmek zere, zgara, kum/ya
tutucu ve/veya n keltim birimlerini ihtiva eden bir mekanik n artma
uygulanabilmektedir.

4.2. Farkl Nfus Gruplar iin Sistem Seimi

Atksu artma tesislerinde sistem seimi, artlm suyun dearj edilecei ortamn
Hassas Alan, Az Hassas Alan veya Hassas ve Az Hassas Alan Dnda Kalan Alan
snflarnda deerlendirilmesine gre yaplmaktadr. Artlm su dearj limitleri iin
nfusun 500n zerinde olduu durumlarda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde

64

belirtilen dearj kriterlerine, nfusun 2000in zerinde olduu yerleim yerlerinde ise
Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmeliinde belirtilen dearj limitlerine uyulmaldr.

4.2.1. Nfusun 500 ile 2000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi

Nfusun 500n zerinde olduu durumlarda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde
belirtilen dearj kriterlerine uyulmas gerekmektedir. 500 ile 2000 nfus aralnda
kullanlan artma sistemleri kk artma sistemleri snfnda olup, bu tr yerleim
yerlerinde uygulanabilecek artma sistemleri, deiik tipte toplanmtr. Bunlar;

a) Doal artma sistemleri,
b) Geleneksel artma sistemleri,
c) Her ikisinin birlikte uyguland sistemlerdir.

Bu sistemlerden birine karar verirken, kii bana den arazi miktar en nemli
kriterdir. Kii bana den arazi miktarna gre bir artma sistemi tipi karar verme aac,
ekil 4.1de verilmitir. Doal artma sistemleri, biyofilmli sistemler ve askda byyen
sistemlerin birlikte kullanld sistemlerdir. Askda byyen sistemler olarak doal
lagnler ve havalandrmal lagnler(stabilizasyon havuzlar), biyofilm sistemleri olarak
ise yzeysel akl ve yzeyalt akl yapay sulak alanlar kullanlabilir. Klasik artma
sonrasnda, doal artma sistemleri de destekleyici ileri artma amacyla uygulanabilir.

Geleneksel artma sistemleri olarak;

a) Uzun havalandrmal aktif amur sistemleri,
b) Oksidasyon hendekleri,
c) Ardk kesikli reaktrler (AKR),
d) Havasz (Anaerobik) reaktrler,
e) Damlatmal filtreler ve
f) Dner biyodisk sistemleri

kullanlabilir.

4.2.2. Nfusun 2000 ve 10000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem
Seimi

4.2.2.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar

Bu alanlarda ikincil artma veya edeeri alternatif artma uygulanmaldr. Bu
durumlarda sadece karbon giderimi yeterlidir. 500-2000 nfus aralnda belirtilen ve
ynetmelik artlarn salayan artma yntemleri bu yerleim birimleri iin de
kullanlabilir. Yer temini sorununun olduu durumlarda, aktif amur sistemleri ve tadil
edilmi tipleri, arazinin yeterli olduu yerlerde ise doal artma sistemleri tercih edilir.

65

ekil 4.1. Nfusu 500 ile 2000 arasnda olan yerleim yerleri iin artma tesisi tipi karar
verme sistemi (OB, 2010)

Mevcut
alan
Teknoloji youn artma +
ileri artma
(gerekli ise)
Kark sistemler:
-Stabilizasyon havuzlar
-Havasz reaktr + biyodisk
-Havasz reaktr + yapay sulak alanlar
-Havasz reaktr + stabilizasyon havuzlar
-Biyodisk + stabilizasyon havuzlar
-Havalandrmal lagn + stabilizasyon havuzu
-Yapay sulak alanlar
Doal artma
Geirimli zemin
Stabilizasyon havuzlar veya yapay
sulak alanlar
Szdrma veya kum
filtreler
Evet
Hayr
Kii bana 1 m
2
den az Kii bana 5-15 m
2

Kii bana 2-5 m
2

66

Askda byyen aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ekil 4.2de
verilmitir. Kk yerleimler iin aktif amur prosesi n keltmesiz olarak uygulanr.
ekil 4.3de ise yzeyde byyen sistemlere ait (damlatmal filtreler, dner biyolojik disk
ve dolgulu reaktrler) ak diyagramlar verilmitir.

4.2.2.2. Az Hassas Alanlar

Kentsel atksularn artm ynetmeliine gre, 2000 ila 10000 E.N.li yerleimlerden az
hassas su ktlelerine yaplan kentsel atksu dearjlarnda birincil artmdan daha dk
dzeyde bir artmaya izin verilmemektedir. Ancak, byle durumlarda alc ortamda
yeterli seyreltme kapasitesinin bulunduunun ayrntl mhendislik almalar
sonucunda kantlanmas ve dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemeyeceinin ilikin
atksu karakterizasyonu ve alc ortamn tama kapasiteleri ile kullanm planlar da gz
nne alnarak ayrntl bilimsel aratrmalarla ortaya konmas gerekmektedir.

4.2.2.3. Hassas Alanlar

Hassas alanlara yaplacak dearjlarda karbon giderimi yannda, azot ve/veya fosfor
giderimi yaplmas gerekmektedir. Biyolojik azot ve fosfor giderimi yapan aktif amur
sistemleri ksa ve/veya uzun sreli deiken evresel koullara ve kirlilik yklerine
maruz kaldndan en uygun giderim veriminin srdrlebilirliinin salanmas iin bu
sistemlerin uygun ve yerinde lm cihazlar, proses kontrol ekipmanlar ve otomasyon
sistemleri ile donatlmas gerekmektedir.

Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin;

- Tasarma ncelikle nitrifikasyon prosesinden balanmal ve sistemin olumsuz
evresel koullar altnda verimli almas iin gerekli nlemler alnmaldr,
- kinci admda denitrifikasyon prosesi iin gerekli olan hacimler belirlenmelidir,
- Son olarak biyolojik fosfor giderimi iin gerekli tasarm kriterleri oluturularak
tank hacimleri hesaplanmaldr.

Biyolojik nutrient (azot, fosfor) giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemi seimi atksu
karakterizasyonuna ve evresel koullara baldr. Bunun yannda endstriyel
katlmlarn yksek olduu kentsel atksular tipik evsel atksu karakterizasyonundan ok
byk farkllk gsterebileceinden, yukarda bahsedilen genel tasarm kriterlerinin
uygulanmasnda sorun yaanabilir. zellikle endstriyel atksu oran yksek kentsel
atksularda ayrabilen organik madde miktar, trleri ve ayrma hzlarnn yannda azot
ve fosfor parametreleri de farkllk gsterebileceinden, biyolojik azot-fosfor giderimi
asndan prosesin uygunluunun tasarm ncesi detayl olarak aratrlmas
gerekmektedir.

67

a) Klasik (konvansiyonel) aktif amur sistemi b) Piston akml aktif amur sistemi

c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi

e) Uzun havalandrmal aktif amur sistemi f) Oksidasyon Hendei
ekil 4.2. Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar (OB, 2010)

68

a) Damlatmal filtre b) Dner biyolojik disk
ekil 4.3. Mikroorganizmalarn yzeyde tutunduu damlatmal filtreler ve dner biyolojik disk sistemlerinin ematik
gsterimi (OB, 2010)

69

Biyolojik fosfor giderim verimi atksudaki uucu ya asidi (UYA) potansiyeline baldr.
Yksek konsantrasyonlarda UYA, biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot
gideriminden nce konulacak havasz reaktrlerin daha kk hacimde
projelendirilmesini salayacaktr. rnein, UYA ierii yksek olan atksular iin %5
civarnda bir (anaerobik/toplam) hacim oran yeterli olacaktr. te yandan, UYA ierii
dk atksular iin fermantasyon prosesinin verimli olmasn salamak zere daha
yksek havasz hacim oranlarna (%15-%25) ihtiya duyulacaktr. Dolaysyla havasz
reaktrn hidrolik bekletme sresi 90 dakika mertebesine ulaabilecektir. Atksularda
UYA potansiyelini arttrabilmek iin n fermantasyon prosesi uygulanabilir. Bunun iin
rnein n keltme ve/veya amur younlatrma birimleri fermantasyon havuzu
olarak kullanlabilir.

Atksuda nispeten dk KO/TKN, KO/AP seviyelerinde biyolojik fosfor giderimi iin
UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri tercih edilmelidir. Bunun sebebi havasz tanka geri
devir ile (isel geri devir ve amur geri devri) giren nitrat ve oksijen yknn
azaltlmasn salamaktr. Evsel atksular iin KO/TP deerinin dk olmas
durumunda UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri biyolojik fosfor giderimi asndan A
2
O
sistemine gre daha avantajl olmaktadr. Ancak, UCT ve VIP sistemlerinde daha yksek
havasz hacim oranlarna ihtiya duyulmaktadr. Farkl evsel atksu karakterizasyonlar
iin nerilen biyolojik nutrient gideren aktif amur sistemleri Tablo 4.1de zetlenmitir.
Tabloda AP, aktif amur tesisi giriindeki toplam fosfor (TP) ile kndaki znm
fosfor arasndaki fark ifade etmektedir. Evsel ve Kentsel atksu artma tesisi giriindeki
KO/BOI5 oran ortalama 2 olduu kabul ile aada verilen tablodaki deerler 2 ile
arplabilir. Ar biyolojik fosfor giderimi iin ayrca UYA potansiyelinin lm de
gereklidir.

Tablo 4.1. Farkl BO5/AP ve KO/AP seviyeleri iin nerilen sistemler (OB, 2010)
Proses
BO5/AP KO/AP
mg BO5/mg P mg KO/mg P
VIP*, UCT** 15-20 26-34
A
2
O*** AO**** 20-25 34-43
Bardenpho >25 >43
* Virginia Sistemi (ABD)
* Capetown niversitesi Sistemi (Gney Afrika)
** Anaerobik-Anoksik-Aerobik
*** Anoksik-Aerobik

Atksudaki yava ayran organik madde konsantrasyonu yksek ise biyolojik artma
nitesinden nce amur ya 3-5 gn olan n fermantasyon tanklar eklenebilir. Bunun
yan sra n keltme tanklarnda amur rts belirli bir seviyede tutularak (aktif
amurun bir ksm geri devrettirilerek) n fermantasyon ilemi iin kullanlabilir. amur
yann 4-5 gnden fazla olmas metanojenik aktivitenin artmasna ve biyolojik nutrient
giderimi iin gerekli UYA potansiyelinin kaybolmasna yol amaktadr.

Heterotrofik bakteriler oalma srasnda nutrient ihtiyac olarak fosforu bnyelerine
almaktadr. Bu durumda fosfor giderimi %10-30 mertebesinde olmaktadr. Ancak,
biyolojik ar fosfor gideriminde, fosfor depolayan mikroorganizmalar fosfat nutrient

70

ihtiyacndan daha fazla miktarda depolamakta olup sistemin fosfor giderimi %85-95
mertebesine kadar ulamaktadr. Fosfor depolayabilen heterotrofik mikroorganizmalar
nitrat ve znm oksijenin bulunmad havasz koullarda, atksudaki uucu ya
asitlerini depolayarak bnyesinde tuttuu fosforu hcre dna salmaktadr. Bunu takip
eden anoksik ve/veya haval koullarda ise depolama rnlerini hcre sentezinde
kullanarak sald fosfordan daha fazlasn bnyesinde depolamaktadr. Biyolojik ar
fosfor giderimi iin biyolojik denitrifikasyonun yapld anoksik reaktrlerin nne
havasz reaktrler de eklenmelidir. Dier aktif amur nitelerinden geri devir akmlar
(isel geri devir ve amur geri devri) ile havasz reaktrlere dnen nitrat ve oksijen
konsantrasyonlar minimum seviyede tutulmaldr.

Biyolojik ar fosfor giderimi iin giri suyundaki kolay ayrabilen organik madde
miktar (fermente olabilen maddeler, uucu ya asitleri vb.) byk nem tamaktadr.
zellikle dk konsantrasyonda kolay ayrabilen organik madde ieren atksular iin
uygun proses konfigrasyonu seilmesi gerekmektedir. Biyolojik amur
stabilizasyonunun biyoreaktr iinde gerekletirildii uzun havalandrmal aktif amur
sistemleri yalnz biyolojik ar fosfor giderimi iin uygulanmamaldr. Fosfor ierii
yksek biyolojik amura, stabilizasyon (haval, havasz) ilemi uygulandnda amur
younlatrma ve susuzlatrma nitelerinden artma tesisine geri dnen tm geri devir
akmlarndaki nutrient ykleri ktle dengesi ile belirlenerek etkileri dikkate alnmaldr.
Gerekli grldnde artma tesisine dnen amur geri devir akmlarnda uygun ilave
artma ilemleri (kimyasal ktrme vb.) de uygulanmaldr.

Evsel atksularda biyolojik azot giderim verimi biyolojik artmaya giri atksuyundaki
KO/TKN oranna baldr.

KO/TKN<10 olmas durumunda n denitrifikasyon sistemleri etkin olarak kullanlabilir.
Orann (KO/TKN) 10dan byk olmas halinde ise sonda denitrifikasyon uygundur. Bu
durumda birden fazla anoksik reaktre sahip; nde ve sonda denitrifikasyon
sistemlerinin avantajlarnn birletii Bardenpho tipi aktif amur sistemi kullanlabilir.

Giriteki karbonlu organik madde konsantrasyonunun yksek olmas kta dk
nitrat konsantrasyonu elde edilmesini salar. Ayrca, birlikte simltane (e zamanl
nitrifikasyon ve denitrifikasyon) azot giderimi de alternatif zm olarak kullanlabilir.
Evsel atksulardan biyolojik azot giderimi, haval ve anoksik koullarn mevcut olduu
aktif amur sistemi konfigrasyonlar ile salanmaktadr. ncelikle haval artlarda
amonyum azotu nitrata dntrlr. Oluan nitrat denitrifiye etmek iin anoksik
reaktre geri devrettirmek (nitrat geri devri) ve atksudaki organik madde ile tam
karmasn salamak gerekmektedir.

Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri ekil 4.4de detayl olarak verilmitir.

71

a) nde denitrifikasyonlu aktif amur sistemi b) Bardenpho tipi aktif amur sistemi

c) Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil 4.4 Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri (OB, 2010)

72

ekil 4.4ada verilen sistem n denitrifikasyon prosesidir. Bu proseste denitrifikasyon
haval tankn ncesine yerletirilen anoksik reaktrde salanmaktadr. Proses srasnda
znm oksijenin geri devir akm ile birlikte anoksik reaktre girii minimize
edilmelidir. ekil 4.4bde ise iki anoksik reaktrn kullanld Bardenpho tipi iki
kademeli aktif amur sistemi gsterilmektedir. Birinci kademedeki haval tank takip
eden ikinci kademe anoksik reaktrde daha ok bakteriyel isel solunum prosesi
kullanlarak azot giderimini salanmaktadr. Biyolojik azot giderimi e zamanl
nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesi ile de gerekletirilebilir. Bu proseste uygun
amur ya ile hem nitrifikasyon hem de denitrifikasyon prosesleri birlikte
yrtlmektedir. Bunun iin znm oksijen seviyesinin reaktr iinde etkin olarak
kontrol edilmesi gerekmektedir. Biyolojik azot giderimi ayn reaktr iinde
salanmaktadr. E zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi ayn reaktr iindeki
farkl blgelerde anoksik ve haval koullarn oluturulmas (oksidasyon havuzlar vb.)
ve/veya ayn reaktr iinde oksijenin dk seviyelerde kontrol ile de
salanabilmektedir (ekil 4.4c).

Atksulardan biyolojik azot giderimi ile birlikte fosfor giderimi iin; havasz, anoksik ve
haval koullarn saland aktif amur sistemi konfigrasyonlar gerekmektedir.
Yukarda bahsedilen biyolojik azot giderimi prosesine ek olarak fosfor depolayan
bakteriler iin havasz artlarn da salanmas gerekmektedir. ekil 4.5ada verilen A
2
O
(Havasz (Anaerobik)-Anoksik-Oksik) prosesi n denitrifikasyon prosesi nne bir
havasz reaktrnn eklenmesi ile elde edilmitir. Burada nitrat geri devri anoksik
reaktre, amur geri devri ise son keltim tankndan havasz reaktre yaplmaktadr.
Havasz koullarn salanmas iin geri devir akmlarndaki nitrat ve oksijenin minimize
edilmesi gerekmektedir. ekil 4.5bde grld gibi, havasz reaktre nitrat geri
devrinin azaltlabilmesi iin havasz tank geri devri anoksik reaktrden yaplmaktadr.
Nitrat geri devri haval tanktan anoksik tanka, amur geri devri ise son keltim
tankndan anoksik tanka yaplmaktadr.

ekil 4.5cde verilen VIP prosesinde ise havasz reaktre nitrat geri devrini en az
seviyede tutabilmek iin anoksik reaktr blmlere ayrlmaktadr. Ayn ekilde havasz
tank geri devri anoksik reaktrn sonundan yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval
tanktan anoksik tankn bana yaplmaktadr. amur geri devri de son keltim
tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. Havasz tanka yaplan nitrat geri devri seyreltik
olduundan havasz reaktrn bekletme sresinin uzun seilmesi daha uygundur.

ekil 4.5dde biyolojik azot ve fosfor gideren 5 Kademeli Bardenpho prosesi
gsterilmitir. Bu sistemde, biyolojik azot giderimi yapan 4 Kademeli Bardenpho
prosesinin bana havasz reaktrn eklenmesi ve keltilmi amurun bu reaktre geri
devrettirilmesi ile biyolojik fosfor giderimi salanmaktadr. E zamanl (birlikte)
nitrifikasyon/denitrifikasyon prosesine havasz reaktrn eklenmesi ile azot giderimine
ek olarak biyolojik fosfor giderimi de salanabilir. Bu prosese ait aktif amur sistemi
konfigrasyonu ekil 4.5ede verilmitir. Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin seilen
konfigrasyonda son keltme havuzu yerine membran biyoreaktr (MBR) sistemleri de
kullanlabilmektedir.

73

a) A
2
O tipi aktif amur sistemi b) UCT (Capetown niversitesi) tipi aktif amur sistemi

c) VIP (Virginia Tesisi) tipi aktif amur sistemi d) Modifiye Bardenpho tipi aktif amur sistemi

e) Biyolojik fosfor gideren Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi
ekil 4.5. Biyolojik karbon, azot ve fosfor giderimi yntemleri (OB, 2010)

74

Fosforun kimyasal olarak da artlmas mmkndr. Alminyum ve demir tuzlar ya da
kire kimyasal madde olarak kullanlabilir. Kimyasal ktrmede, fosfat metal-fosfat
tuzlar halinde ktrlerek uzaklatrlmaktadr. Fosfor giderimi iin eklenen kimyasal
maddeler artma tesisi n ve son keltim tanklar ncesinde uygulanabilecei gibi
artlm suya da uygulanabilmektedir. Ancak kimyasal madde eklenmesinden sonra
mutlaka bir ktrme ilemi gerekmektedir. Kimyasal madde eklenmesi durumunda
artma tesisinin alkalinite dengesinin de kontrol edilmesi gerekmektedir.

Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Tebliine gre, hassas su alannda yer alan tm kentsel
atksu artma tesisleri kirlilik yklerinin, toplam fosforda minimum %75 ve toplam
azotta minimum %75 giderim veriminin salanmas durumunda, ilgili idarelerce
alternatifli olarak her bir mnferit artma tesisi iin azot ve fosfor giderimi art
aranmamaktadr.

4.2.3. Nfusun 10.000nin zerinde Olduu Yerleim Birimlerinde Sistem Seimi

4.2.3.1. Hassas ve Az Hassas Su Alanlar Dndaki Alanlar

Hassas ve az hassas su alanlar dndaki alanlar iin ikincil veya edeer dzeyde bir
artma gerekmektedir. Bu durumlarda sadece organik karbon giderimi yeterlidir. ekil
4.2de verilen askda byyen aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ve
yzeyde byyen sistemlere bu maksatla (damlatmal filtreler, dner biyolojik disk ve
dolgulu reaktrler) kullanlabilir.

4.2.3.2. Az Hassas Alanlar

Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmeliine gre, 10000 ila 150000 E.N.a sahip
kentsel alanlardan az hassas ky sularna yaplan kentsel atksu dearjlar birincil
artmdan daha dk olmamak artyla alc ortamda yeterli seyreltme kapasitesinin
bulunduunun ayrntl mhendislik almalar sonucunda kantlanmas halinde ve bu
gibi dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemediine ilikin atksu karakterizasyonu ve
alc ortamn tama kapasiteleri ile alc ortamn kullanm planlar da gz nne alnarak
ayrntl bilimsel aratrmalar yaplmas artyla, kentsel atksularn derin deniz
dearjyla bertarafna izin verilebilir.

4.2.3.3. Hassas Alanlar

Hassas alanlara yaplacak dearjlarda ise karbon giderimi yannda, azot ve fosfor
giderimi de yaplmas gerekmektedir. ekil 4.5de verilen sistemler bu maksatla
uygulanabilir. Fosfor giderimi iin ilave olarak kimyasal madde ilavesi de gerekebilir.

4.3. amur Stabilizasyonu

Atksu dearj standartlarna ek olarak artma tesisinden kan amurun
stabilizasyonunun da gerekli olmas durumunda, atksu artma sistemlerinin amur
artma teknolojileri ile birlikte ele alnmas gerekmektedir. zellikle havalandrma
havuzu giriindeki karbon/azot oran ayr bir rtc yapmna karar vermede etkilidir.
Pratik olarak,

75

(BO5)HGirii<5x[(TKN)HGirii-10] (4.1)

olmas durumunda rtc yapm biyolojik besi maddesi giderimini olumsuz olarak
etkilemektedir (Metcalf&Eddy, 2003). Ancak bu tr kentsel alanlarda mutfak
tcleri ile evlerdeki organik atklarn atksu akmna verilmesi, gda endstrisi
atksularnn dorudan kanalizasyon sistemine kabul, lokanta/pastane atklarnn
artma tesisine (zellikle rtcye) kabul vb. tedbirlerle artmada enerji
minimizasyonu maksadyla amur rtcler kullanlabilir. Baz lkeler enerji
verimlilii ve yenilenebilir enerji kazanmnn arttrlmas maksadyla, EN>10.000 olan
yerleimlerde amur rtc zorunluluu getirmilerdir. Enerjide ok byk oranda
ithal doalgaz ve kmre bal lkemiz asndan da ilk etapta: EN50.000 olan kentsel
atksu artma tesislerinde havasz amur stabilizasyonu, mutfak/lokanta atklar ve
benzeri gda/tarm atklar ile birlikte anaerobik artma konsepti ile deerlendirilmelidir.
Atksu artma tesisi yan akmlarnda P, N giderimi de atksu artma tesisindeki KO/TKN
dengesizliini gidermek zere kullanlabilir.

4.4. zel Durumlar

zel durumlarda uygulanacak sistem seimi esaslar aada zetlenmitir (OB, 2010).

4.4.1. Turizm Blgelerinde Uygulanacak Esaslar

Turistik yrelerde, su kullanmnn fazla olmas ve turistik blgelerin ekonomik ve
ekolojik adan nem arz etmesi nedeni ile Kentsel Atksu Ynetmelii ve Su Kirlilii
Kontrol Ynetmelii hkmleri geerlidir,
Merkezi artma tesisinden uzak kk tatil siteleri ve otellerde, atksularn bir toplama
sistemi ile toplanp en yakn artma tesisine ulatrlmas veya uygun bir artma ile
bertaraf esastr.

4.4.2. Arazinin az ve kymetli olduu yerlerde uygulanacak teknik esaslar

Arazinin kstl ve pahal, alc ortam olarak denizin kullanlabilecei Karadeniz ve
Boazlar gibi yerlerde atksular, mekanik artma sonrasnda, denize dearjlarn evreyi
olumsuz ynde etkilemediinin ayrntl bilimsel aratrmalarla kantlanmas artyla,
derin deniz dearj yaplabilir,
Membran biyoreaktr (MBR) sistemleri, daha az yer kaplamalar dolaysyla, zellikle
hassas alanlarda kullanlabilecek bir biyolojik artma yntemidir. Oluan amur
miktarnn az ve ayrca stabil olmas, amur uzaklatrma iin ilave alan ihtiyacn
azaltmaktadr. MBR k, UV ile dezenfeksiyon sonrasnda sulamada kullanlabilir.

4.4.3. Arazinin kolay temin edilebildii yerlerde uygulanacak teknik esaslar

Arazinin kolay temin edilebildii Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgesi gibi
yerlerde daha ok alan kaplayan doal artma sistemleri ile Anaerobik Artma Sonras
Stabilizasyonu Havuzlar veya Havalandrmal Lagnler kullanlabilir. Bu sistemler tek
balarna veya birbirini takip eden seri sistemler olarak da kullanlabilir.

76

4.4.4. klim artlarna gre uygulanacak teknik esaslar

Souk iklimlerde, biyolojik artmada uygulanan havalandrma tipi byk nem
tamaktadr. Uygulanacak havalandrc, havalandrma havuzunu soutmaktan ziyade,
stc vazife grmelidir. Bu yzden, souk iklimlerde, difzrl havalandrclar
kullanlmaldr. Ayrca, tesislerin zerinin kapatlmas veya ilave bir stcnn kurulmas
da alternatifler arasndadr,
Biyolojik artmada amur ya, scak iklimlerde daha dk, souk iklimlerde ise daha
yksek seilmelidir. Souk iklimlerde dikkat edilmesi gereken bir dier husus, biyolojik
artmadaki keltim havuzunun bekletme sresinin uygun seimidir. Scaklk dtke
bekletme sresi artrlmaldr,
Havalandrmal lagnlerde, dk scaklklarda mikroorganizmalarn performansnn
azalmas ve buz oluumundan dolay, scaklk etkisi dikkate alnmaldr. Bu havuzlarda
da yzeysel havalandrc yerine difzrl sistemler tercih edilebilir. Buz oluumu
halinde, reaktr derinlii arttrlarak bu etki minimize edilebilir. Souk mevsimlerde
lagnler seri halde, scak mevsimlerde ise paralel olarak altrlabilirler. Seri halde
altrmada, birinci reaktre havalandrc yerletirilirken, ikinci reaktre havalandrc
yerletirilmez ve buz oluumuna msaade edilir. Benzer iletme prensibi, yapay sulak
alanlar ve stabilizasyon havuzlar iin de geerlidir.

4.5. Kaynaklar


Publishing.

77

5. BRNC KADEME (N) ARITMA


Atksu artma tesislerinde birinci kademe artma (birincil artma) birimleri prosesin en
nemli bileenlerini oluturmaktadr. Birinci kademe artma, kaba maddelerin
atksulardan uzaklatrlmas, askda ve de kebilen maddelerin giderimi, ya ve gres
gibi yzeyde birikebilen maddelerin ortamdan syrclar vastasyla uzaklatrlmas,
akmn dengelenmesi ve debinin llmesi gibi ilemleri kapsamaktadr. yi planlanm
birinci kademe artma kademesine sahip bir artma tesisine girecek atksu akm
dengelenmeli ve sonraki artma birimleri debi dalgalanmalarndan zarar grmeyecek
biimde tasarlanmaldr (TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3).

Atksu kanalizasyon sistemlerinin birleik veya ayrk tipte olmas artma tesisine gelecek
pik yklerin dengelenmesinde farkllklar gsterir. Birleik sistemler ayrk sistemlere
gre daha byk lekte yk dalgalanmalarna yol aar. Bu dalgalanmalarn nne
gemek zere bir dengeleme havuzu inas veya atksu toplama sisteminin ayrk sistem
olarak tasarlanmas gerekir. Bu durum, kum tutucudan sonraki nitelerin daha verimli
ekilde alabilmesi bakmndan nem tamaktadr. Yksek oranda organik madde
ieren atksularn artld tesisler (gda endstrileri vb.), ya ve gres syrclar ile
donatlmaldr (TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3).

Artma tesislerinin planlanma ve boyutlandrlma safhalarnda almakta olan benzer
tesislerin tasarm kriterlerinin olabildiince dikkate alnmas gerekmektedir. Yaplan
planlamalarda esas alnacak tasarm kriterleri atksu karakteristii ve artma tesisi
bykl ile teknik ve ekonomik artlar gz nnde bulundurularak dzenlenmelidir
(TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3).

Atksu birinci kademe artma prosesleri aadaki artlar salayacak ekilde
tasarlanmaldr (TS EN 12255-3, DIN EN 12255-3):

- Atksuyun artma nitelerinde, etkin ve verimli almas iin uygun koullarn
salanmas,
- Tesiste ihtiya duyulan hidrolik bekleme sresinin ksaltlmas,
- nce zgara ve elek sistemleri sayesinde amur ileme nitelerinin verimli
almasnn salanmas,
- Tesise giren inert maddelerin kum tutucular ile ayrmnn salanmas,
- Artma proseslerinin gvenli almas iin gerekli artlarn salanmas,
- Ekipman ve donanmn korunmasnn salanmas.

Kentsel atksu artma tesislerinde yer alan birinci kademe artma birimleri aada
zetlenmitir.

5.1. Izgaralar ve Elekler

5.1.1. Izgaralarn Genel Tantm ve Amac

Izgara ve elek sistemlerinin kurulmas ile kat ve iri maddelerin atksulardan
uzaklatrlmas salanmaktadr. Kaba zgaralar, pompa istasyonlarndan nce
kurulmaldr. nce zgaralar ise kaba zgaralardan sonra atksuda kalan ve mteakip

78

birimlerdeki mekanik ekipmana zarar verme ihtimali olan yzen maddeleri almak ve bu
ekilde amur artma birimlerindeki tkanmalar azaltmak iin kurulur.

5.1.2. Izgara Tipleri ve nite Saylar

Izgaralar, zgara akl bakmndan kaba ve ince zgara olarak ikiye ayrlr.

Kaba zgaralar, pompa arklarn anma, tkanma vb. etkilere kar korumak amac ile
terfi merkezlerinin giriine yerletirilmektedir. Kaba zgaralarn ubuk aral 30~50
mm olabilir. Atksu artma tesisi giriinde kollektr akar kotlar ok derinde (5,0 10,0
m) olabilir. Dolaysyla, tesis giriine kurulan kaba zgaralar da zemin yzeyinden
olduka derinlere yerletirilebilir. Derindeki bu tr zgaralarda boy uzun olacandan
trmn bir devri, yani su seviyesi zerindeki konak yerinden su akar kotuna inerek,
tekrar su seviyesinin zerindeki ilk konuma gelmesi, 2 ile 3 dakika alabilir ve bu esnada
ortalama hz 0,15 0,20 m/sn olabilir. Kaba zgaralar elle veya otomatik olarak
temizlemek mmkndr.

nce zgaralar, kum tutucu ve n keltim havuzu gibi yaplarn ykn azaltmak
maksad ile kullanlmaktadr. Atksularda kullanlacak ince zgaralarda ubuk aral
10~30 mm alnabilir. nce zgaralar genelde, mekanik temizlemeli yaplr ve trmk
syrma hz 0,10-0,15 m/sn alnabilir. Trmn bir tur yapmas (alma devresi), zgara
boyuna bal olarak 2 ile 5 dakika arasnda deimektedir.

Izgaralar, alma prensibi bakmndan aadaki ekilde snflandrlr:

- Sabit ubuklu zgaralar: Bunlar genellikle mekanik ekipmanla tehiz
edilmilerdir.
- Dner zgaralar: Bunlar genellikle basnl su ile temizlenirler.
- tcler: Bunlar tuttuklar atklar terek suya tekrar kartrdklar iin
temizlenmelerine gerek yoktur.

5.1.2.1. ubuk Izgaralar

Dik ubuklu Izgaralar

Kanallarn derinde olmas halinde tercih edilmektedir. Derin kanallarda trmklama
sresi uzayacandan zgaralar yukarya ekilerek temizlenir. Bu halde bir zgara
yukarya ekilirken yedek olan dier zgara aaya salnmaktadr. Bu tr zgaralarda her
kanala iki zgara yerletirilmektedir.

Eimli ubuk Izgaralar

Bu tr zgaralar mansaba doru yatk kurulmaktadrlar. Elle temizlenenlerde derinlie
gre yatayla 30-60 derece a verilebilir. Mekanik temizlemelilerde bu a 70-80 derece
olmaktadr. Izgaralar, kollu trmk veya sonsuz zincirli tarak dzenleri ile temizlenirler.
Bu zgaralarn uygulama alanlar ve eitleri olduka fazladr.

79

Radyal Izgaralar

Su derinlii 2,5 mye kadar olan kanallarda kullanlr ve genelde s kanallar iin tavsiye
edilir.

Kesici Izgaralar (Barminatrler)

Bunlar zgarada tutulan iri pleri kesip ufalamakta ve tekrar suya brakmaktadrlar.
Bylece atksuyun kirlilik yknn belli oranda artmasna yol amaktadrlar.

5.1.2.2. Dner Izgaralar

Bu gruba tambur elekler ve bant zgaralar girmektedir.

Tambur Izgaralar (Elekler)

Byk debiler iin kullanlr. Genellikle 12 mm altndaki paracklar tutmak zere
kurulur. Burada ham su iki yandan ortaya girmektedir. pler tamburun i yzeyinde
tutulmakta, iri paralar buradan ierdeki bir olua dklmektedir. nce pler dardan
su pskrtlerek olua dklmektedir.

Bant Izgaralar

Kapasitesi yksek olup, zellikle lifli olmayan maddeleri tutmaya elverilidir. Gz
akl 3 mmye kadar inebilen olduka ince zgaralardr. Bantlar zel yapda patentli
imalatlardr. Montajlar kolay olup eski (mevcut) kanallara da yerletirilebilirler.

5.1.3. Genel Beklentiler

Izgaralarn tasarmnda, su derinlii, ubuklar arasndaki aklk, tarama skl, msaade
edilen yk kayb, serbest ak alan, yaklam kanalnn ekli, zgara kanalnn gz says,
tutulacak p miktar ve tr, kapaklar nnde oluacak su yk ve zgaradan sonraki
artma prosesi dikkate alnmaldr.

Proje mhendisi eitli firmalarn zgaralarn incelemeli ve ihtiyaca en uygun olana
karar verdiinde ilgili firma ile detaylar (boyutlar, kapasitesi, maliyeti) grerek
projesini kesinletirmelidir. Bir zgara yapsn projelendirebilmek iin;

- Izgaradan geecek pik ve ortalama debilerin,
- Izgara yapsna giri yapan atk su kanal akar kotunun

bilinmesi gerekmektedir. Nfusa bal ihtiyalar, Tablo 5.1de snflandrlmtr.

80

Tablo 5.1. Nfusa bal ihtiyalar
N < 2.000 2.000 < N < 10.000 N > 10.000
El ile temizlemeli El ile veya mekanik temizlemeli Mekanik temizlemeli
Sepet veya ubuk zgara
Birinci zgara el ile temizleniyorsa,
ikincisi mekanik temizlenebilmeli
Otomatik konveyr gerekir.
Izgara, yzeye kartlabilir olmal
Birinci zgara mekanik
temizleniyorsa, ikincisi el ile
temizlenebilmeli
Mekanik ekipmana ait motor,
en yksek su seviyesinin de
zerinde olmal
Sepet zgara yerletirilirse, yzeye
ekildiinde aada sabit bir
ubuk zgara olmal
Bakm ve iletme iin zgara odasna
merdiven ile ulam olmal. Dikey
merdiven yerine, basamakl
merdiven kullanlmal. Merdiven
korozyona kar direnli olmal

Bakm ve iletme iin zgara
odasna merdiven ile ulam olmal.
Dikey merdiven yerine, basamakl
merdiven kullanlmal. Merdiven
korozyona kar direnli olmal
Mekanik ekipmana ait motor, en
yksek su seviyesinin de zerinde
olmal

Aada zgaralar ile ilgili genel beklentiler verilmitir

5.1.3.1. Izgaralar Aras Aklk

Izgarann veya paralel halde alacak zgaralarn serbest akl, maksimum debiyi
(hatta biraz daha fazlasn) geirebilecek bykle sahip olmaldr.

Izgaralar, zgara aklna gre e ayrlr:

- 20 mm ila 50 mm arasndaki zgara akl: Tesise byk maddelerin girmesinin
nler ve oluabilecek tkanklk problemini minimize eder (kat, tekstil rn
gibi byk apl maddeler).
- 10 mm ila 20 mm arasndaki zgara akl: Orta derecedeki aklk olup byk
maddelerin tesise girmesini nleyerek dier niteleri korur ve tkanklk
problemini minimize eder.
- 2 mm ila 10 mm arasndaki zgara akl: nce zgara veya elek diye adlandrlr.
amur nitesinde birikecek kat madde yknn azaltlmasn salar.

5.1.3.2. Eim ve Hz

- Genelde zgara ubuklar arasndaki ortalama su hz 0,75 m/sn, maksimum su
hz 1,25 m/sn olmaldr. Daha byk hzlar tutulan pleri srkleyecei iin
istenmemektedir. Yaklam kanalndaki hz ise kelmeye meydan vermeyecek
seviyede olmaldr. Aksi halde bu hz, hi deilse gnde en az bir defa 0,6 m/sn
deerine ulamaldr.
- Taban yatay (eimsiz) yaplrsa da kanala doru eim verilmesi demenin kuru
kalmasn salamaktadr. Izgara kanal zgaraya dik konumda olursa, pler
zgaraya eit dzeyde yaylmaktadr. Izgara kanalna belirli bir eim verilerek
ar tanelerin kelmesi nlenmelidir.
- Izgara kanallarnda bekleme sresi 2 dkyi gememelidir.

81

5.1.3.3. Kanal Says

- Byk tesislerde bir tek zgara kanal yerine daha fazla kanal dnlmelidir. Bu
suretle hem arza riski azaltlm ve hem de en uygun genilik/derinlik oran
salanm olmaktadr.
- Izgaralarn yedekli yaplmas faydaldr. Arza srasnda yedek devreye girer. Her
iki zgara maksimum debiye (pik debiye) gre boyutlandrlmaldr.
- Rutin bakmlarn yapabilmek iin, zgara kanalndaki su aknn kesilerek suyun
boaltlmas gerekmektedir.
- Giri ve k yaplar, hidrolik yk kayplarn azaltmak iin, genileyen ve
daralan koni biiminde yaplmaldr. Izgaradaki yk kaybna ilaveten giri,
genileme, daralma, dn ve k kayplar da ayr ayr hesaplanmaldr.
- Yedek kanal olmayan zgaralarda bir yanal takn kanal bulunmaldr. Bu takn
kanalnn taban maksimum su seviyesi hizasnda olmaldr.
- Atksu artma tesisleri giri yaplarnda bulunan zgaralarda tama olaslna
karn bir rezerv alan bulunmaldr.
- Giri kanallar, debiyi eit datacak ekilde tasarlanmaldr.

5.1.3.4. D

- Izgara kanal akar kotu, atksu ana toplaycs akar kotundan 75 mm-150 mm
daha aada olmaldr.

5.1.3.5. Izgara Atklar ve Uzaklatrlmas

- Izgaralarda kat maddeler yeterli seviyede tutulmaldr.
- Tutulan kat maddeleri kaldran ve uzaklatran kaldrma sistemi
bulundurulmaldr.

5.1.3.6. Izgara Temizleme Aral

- Izgaralar giri-k su seviyeleri arasndaki fark belirli bir deere ulat zaman
temizlenmelidir.
- Seviye farkna ulancaya kadar uzun bir sre geerse, bu halde zgara zerindeki
pler kuruyarak otomatik temizleme sisteminde sorun kartabilir. Bu sebeple,
zgaralarn temizleyicileri hem seviye farkna hem de zamana gre devreye
girebilmelidir.
- Izgaralarn temizleme dzenini kontrol etmek iin eitli prensipler
kullanlmaktadr. nce, zgaralarda temizleme kolu bekleme konumunda su
stnde durmaldr. Bunun iin zgara trm temizleme iini tamamlayp
duracanda veya dur komutunu aldnda, zgarann neresinde olursa olsun
mutlaka hareketine devam ederek maksimum su seviyesinin zerine kmal ve
ondan sonra bekleme pozisyonuna gemelidir.
- Izgaralarn temizleme skl aada aklanan prensiplerden biri veya birka ile
ayarlanmaldr:
o Izgara memba tarafndaki su seviyesi, belirlenen en st kota ulat zaman
devreye girer ve su kotu en dk seviyeye indii zaman devreden karak
bekleme konumuna geer. Bu yntem basit ve ekonomik olup kk
tesislerde kullanlr. Burada atksu debisindeki deimeler dikkate alnmaz.

82

o Bir zaman sresine bal olarak belirlenen saatle devreye girer, belirlenen
sre devrede kalarak temizlemesini yapar ve bu srenin sonunda
beklemeye geer. Bu yntemde ucuz ve basit olduu iin kk tesislerde
kullanlr.
o Izgara, memba ve mansap su seviyeleri arasndaki farkn belirli bir deerin
zerine kmas halinde devreye girer ve alt deerin altna inmesi halinde
beklemeye geer. Izgaralarda en ok kullanlan yntemdir. Memba ve
mansap su seviyeleri lm daha ok ultrasonik yntemlerle
yaplmaktadr. Her iki taraf arasndaki su seviyesi fark 5 cmden 15 (maks.
25 cm) cmye kadar ayarlanabilir olmaldr.
o Konveyrlerin ve presin almas zgaralarn almas ile e zamanl
olmaldr. Izgaralarn ubuklar, kayma ve dearj plakalar paslanmaz
elikten yaplmaldr. Izgaralar mmknse ift konmal (gereinde ikisi de
altrlabilmelidir), tek yaplacak ise tamir ve bakm srasnda kullanlmak
zere muhakkak evirme (by-pass) kanal ile birlikte planlanmaldr. Bu
kanaln ba tarafna elle temizlemeli bir kaba zgara konulmaldr.

5.1.3.7. Ulam ve Havalandrma

- Izgara kanal, ak kanal eklinde tasarlanmal ve gerekli havalandrma
yaplmaldr.
- Ak kanal derinlii 1,2 mden byk olmaldr.
- Izgara odas, tesisteki dier ekipman ve ofislerin bulunduu binadan izole bir
alanda olmaldr.
- Ayr bir temiz hava girii olmaldr.
- Saatte en az 12 tam hava deiimi salanmaldr. Personelin alt durumda ise
kesikli olarak en az 30 tam hava deiimi salanmaldr.
- Havalandrma sistemi, k sistemi ile ilikilendirilmeli ve k aldnda
yukardaki artlar salanmaldr.

5.1.3.8. Mekanik Dayanm

- ilerin alt, konteynerlerin konulduu veya pres makinesinin yerletirildii
platformlarda birim alan yk 500 kg/m
2
alnabilir.
- Izgara trmklarndaki yk 1kN/m
2
, zgara aklklarnda ise en az 0,6 kN/m
2

olmaldr.
- Ekipmanlar mekanik ve elektriksel yklemelere kar korunmaldr.

5.1.4. Izgaralarn tasarm kriterleri

Izgaralarn detayl tasarm kriterleri, Tablo 5.2de, zgaralara ait proses tasarmlar Ek
2.4de, zgaralara ait yapsal tasarmlar ise Ek 3.2de verilmitir.

83

Tablo 5.2. ubuk zgaralar iin tasarm kriterleri (Qasim, 1999)
Tasarm elemanlar Elle temizlenen Mekanik temizlenen
Izgara ubuklar arasnda hz m/sn 0,3-0,6 0,6-1,0
ubuk kesiti (kalnlk/genilik) (mm) (4-8) / (25-50) (8-10) / (50-75)
ubuklar aras temiz aklk (mm) 25-75 10-50
Yataya nazaran zgara eimi (derece) 45-60 75-85
Msaade edilir yk kayb (tkalda)(mm) 150 150
Maksimum yk kayb (tkal halde)(mm) 250 250
Kanaln yan duvarnda montaj ukuru (mm) 150-250 150-250
Izgara kanal tabannn giri borusu akarndan dkl (mm) 70-150 70-150
Izgara kanal akarnn zgaraya doru eimi 1/200-1/500 1/200-1/500

Dik ubuklu ve eimli ubuk zgaralar iin yapsal tasarm bilgileri detayl olarak Ek
3.2de verilmitir.

5.2. Pompa stasyonlar

5.2.1. Pompa stasyonlarnn Genel Tantm ve Amac

Atksu terfi merkezleri (pompa istasyonlar), kanalizasyon sistemi ile ok derinden gelen
atksularn zemin yzeyine ykseltilmesi, atksularn bir yerden baka bir yere transferi
vb. ihtiyalar karlamak zere tesis edilir. Pompa istasyonlarna ait proses tasarmlar
Ek 2.5de, yapsal tasarmlar ise Ek 3.3de verilmitir.

5.2.2. Pompa stasyonu Tipleri

Pompa istasyonlar kuru ve slak hazneli olmak zere iki grupta snflandrlmaktadr.
Islak hazneli pompa istasyonlar, dalg pompalar (ekil 5.1) ve motoru askda pompalar
iin kullanlmaktadr. Kuru hazneli pompa istasyonlar kuru tip veya kendinden emili
santrifj pompalar iin kullanlr (ekil 5.2). Pozitif emmenin mmkn olabilmesi iin
pompa ekseni emme haznesindeki suyun alt seviyesi hizasnda olmaldr.

Pompa istasyonlarnn yaps ve yapnn boyutlar, pompaj ii, pompann montaj (slak
veya kuru hazne), yardmc nitelerin konumlandrld yerler (deiim odas, sabit vin,
stma ve soutma tesisleri vb.) ve elektromekanik ekipman gz nne alnarak
yaplmaldr (ATV-DVWK-A 134E). Pompa istasyonunda en az iki pompa bulunmas
gerekir.

Islak ya da kuru hazneli tiplere karar vermeden nce, planlamay yapan kii daha
sonradan iletimde oluabilecek farklar da gz nne almaldr. Kuru hazneli tip
seildiinde taknlara kar alnan nlemler zellikle dikkate alnmaldr. Takn
blgelerindeki pompa istasyonu, takn annda su altnda kalmayacak ekilde
tasarlanmaldr.

Pompa istasyonlarna yerletirilen pompalarn emme ve basma borular zerinde ekil
5.3de verildii zere, vana ve geri tepme klapeleri (ek valfler) yerletirilir.

84

ekil 5.1. Islak hazneli pompa istasyonu tertip rnekleri (ATV-DVWK-A 134E)

ekil 5.2. Kuru hazneli pompa istasyonu tertip rnekleri (ATV-DVWK-A 134E)

85

ekil 5.3. Pompa istasyonlarna yerletirilen pompalarn emme ve basma borular
zerindeki vana ve ek valfler (Qasim, 1999)

5.3. Kum ve Ya Tutucular

5.3.1. Genel Tantm ve Amac

Kum tutucu, atksudaki kum ve yalardan ileri gelen problemlerin azaltlmas iin
nemli bir proses bileenidir. Kum gibi kk partikller, biyolojik olarak
ayrtrlamamakta ayrca pompa vb. mekanik ekipmanlara zarar vermektedir. Kum,
kanallar, keltim havuzlar, amur rtme ve amur susuzlatrma nitelerinde
birikerek ciddi iletme problemleri oluturmaktadr. Ya ise zellikle keltimde
problem oluturmakta ve son keltim yzeyinden syrlmaktadr (MWA, 1998).

Kum tutucularda, byk partikllerin ktrlmesi iin akm hz drlmekte ve kum
daha sonra havuz tabanndan alnmaktadr. Ya ve gres ise havuz yzeyinden
syrlmaktadr.

Birleik sistem kanalizasyon ebekeleri, yol ve yaya kaldrmlar ile sel yataklarndan
sisteme giren nemli miktarda kumu ihtiva eder. Ayrk kanalizasyon sistemleri ise
zellikle sahil veya kumsal alanlardan gelen kumlar ierir.

86

5.3.2. Kum ve Ya Tutucu Tipleri ve nite Saylar

Kum tutucu tipleri aada verilmitir:

- Dikdrtgen planl yatay akl kum tutucular,
- Havalandrmal kum tutucular,
- Dairesel kum tutucular

Birleik sistem kanalizasyon ebekelerinde kum tutucu nite saylar, evirme kanaln
da ierecek ekilde en az iki olmaldr. Kk tesislerde ise nite says bir olabilir. Ayrk
sistem kanalizasyon ebekelerinde ise kum tutucular evirme hatt ile birlikte bir niteli
olarak tekil edilebilirler.

5.3.3. Kum ve Ya Tutucularn Tasarm Kriterleri

Kum tutucular, en az 0,3 mm apl kum taneciklerini ayracak ve 0,30 m/sli bir kelme
hz salayacak ekilde tasarlanmaldr.

Yatay akl, havalandrmal ve dairesel kum tutucular iin nerilen tasarm kriterleri
Tablo 5.3de verilmitir.

Havalandrmal kum tutucularda yatay ak hz 0,2 m/syi gememelidir. Daha dk
deerler de olabilir. ATV tarafndan, havalandrmal kum tutucular iin detayl
boyutlandrma kriterleri Ek 2.6 da verilmektedir.

Nfusa bal olarak kum tutucularn tip seimi ile ilgili bilgiler Tablo 5.4de verilmitir.

Kum ve ya tutuculara ait proses tasarmlar Ek 2.6de, yapsal tasarmlar ise Ek 3.4de
verilmektedir.

Tablo 5.3. Yatay akl, havalandrmal ve dairesel kum tutucular iin nerilen tasarm
kriterleri
Projelendirme
kriterleri
Yatay akl kum tutucular Havalandrmal kum
tutucular
Dairesel kum
tutucular
Yatay hz, m/s 0,25-0,4 0,2
Giri:0,75-1,00
k < 0,8 m/s
Dnme: 0,3
Yzey yk, m/st 17-36 20-25
Bekletme sresi, dk 0,75-1,5 2-20
En kesit ekli Dikdrtgen veya parabolik Parabolik Konik
Temizleme ekli Mekanik, elle Mekanik Mekanik
Hz kontrol
Orantl, Parshall,
dikdrtgen savak
Orantl, Parshall,
dikdrtgen savak

87

Tablo 5.4. Kum tutucular iin tasarm kriterleri (MWA, 1998)
Tanm Birim N<5.000 5.000<N<10.000 N>10.000
Kum tutucu birimi
Kum temizlii - El ile Mekanik (pompa)
Mekanik
(konveyr)
Kum tutucu tipi -
Yatay akl veya
dairesel planl
Mekanize yatay
akl veya dairesel
planl
Havalandrmal
veya dairesel
planl
Minimum bekletme sresi,
(Qpik)
dak. 1 3 3
Kum ykama ve
susuzlatrma
Yok Var Var
Ya ayrma birimi
Ya ayrma Basit el ile nleyici levha Mekanik
Tank tipi Dikdrtgen Perdeli tank Havalandrmal
Minimum bekletme sresi,
(Qpik)
dak. 3 3 3
Kum ve ya depolama
sresi
gn 30 7 7

5.4. Debi lm

5.4.1. Debi lm Birimlerinin Genel Tantm

Atksu artma tesislerinde atksu debisinin rutin lm, tesisin tasarm ve iletme
kontrolnn salkl yaplabilmesi iin esastr. Ortalama ve gnlk debi deiimlerinin
bilinmesinin salad faydalar u ekilde zetlenebilir:

- Sisteme ilave edilecek gnlk kimyasal madde miktarnn belirlenmesi
- Sisteme verilecek hava miktarnn belirlenmesi
- amur geri devir orannn tespiti
- Tesisin bytlmesi sz konusu olduunda mevcut debi kaytlarnn
oluturulmas
- Gnlk kurak hava artlarnda belirlenen nemli debi artlar; szma veya
kanalizasyon sistemine endstriyel atksu dearj ve nfus art hakknda bilgi
edinilmesi
- Yal hava artlarnda ortaya kan nemli debi artndan hareketle yamur
suyu katksnn tahmin edilmesi

5.4.2. Debi lm Birimlerinin Yeri

Atksu artma tesislerinde debi lm cihazlarnn konulabilecei yerler aada
sralanmtr:

- Kanal st ve kontrol bacas,
- Artma tesisinin girii,
- ubuk zgarann, kum tutucunun veya n keltiminin k,
- Pompa istasyonunun ana terfi hatt,
- Alc ortama dearj ncesi

Bu hususlardan her birinin fayda ve mahzurlar vardr. Bu yzden, baz zel artlar gz
nne alnarak lm cihaznn yerletirebilecei konuma karar verilir. Genellikle farkl

88

yerlere birden fazla debi lm cihaz yerletirilir. Tablo 5.5 de akm lm cihazlarnn
artma tesisindeki konumlarna gre iletme zellikleri karlatrlmtr.

5.4.3. Debi lm Yntemleri

Atksu debisinin lmnde kullanlan yntemler iki ana balkta toplanr:

- Basnl borularda,
- Ak kanallarda

Tablo 5.6 da akkann hz lmnde kullanlan farkl yntemler ve lme cihazlar
snflandrlmtr.

Debi lm yntemi seiminde dikkate alnmas gereken hususlar u ekilde
zetlenebilir:

- Akm hz aral,
- Akm artlar (srekli veya kesikli),
- Maksimum iletme basnc ve basn dmesi,
- Atk suyun yaps (kat, ya, andrc madde vb. ierii),
- Bakm yntemleri ve skl,
- lme ynteminin kolay llebilir tek bir parametreye bal olmas

89

Tablo 5.5. Debi lm cihazlarnn uygulama yerine gre iletme zelliklerinin kyaslamas
Debi lm cihaznn
Konumu
lm, akmdaki
dalgalanmalardan
etkileniyor mu?
lm, artlan
ortalama debi
miktarn
temsil ediyor
mu?
lm, kat
paracklardan
etkileniyor
mu?
lm, kum ve
dier kelebilen
katlardan
etkileniyor mu?
lm, tesis
iletmesinde
yararl m?
lm, dearjn
yaplaca alc
ortam iin yararl
m?
Kanallarn kesime noktas veya
kontrol bacas
Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Artma tesisinin girii

Evet Hayr Evet Evet Evet Hayr
Kaba zgara mansab

Evet Hayr Hayr Evet Evet Hayr
Kum tutucu veya keltim k Hayr Hayr Hayr Hayr Evet Hayr
Dearj ncesi Hayr Evet Hayr Hayr Hayr Evet

90

Tablo 5.6. Su ve atksu debisi lmnde kullanlan cihazlar
Debi lm Cihaz lm Prensibi
Basnl borularda
Venturi metre Basn deiimi llr.
lm az (nozzle) Basn deiimi llr.
Orifis metre Basn deiimi llr.
Elektromanyetik metre Manyetik alan oluturulur voltaj llr.
Trbin metre Trbin kullanlr.
Akustik esasl debimetre Hz ve akkan seviyesini lmede ses dalgas kullanlr.
Ak kanallarda
Kanal Kanalda kritik derinlik llr.
Savak Savak arkasndaki su ykseklii llr.
Derinlik lm Akmn derinliini lmede yzge kullanlr.
Akustik esasl debimetre Hz ve sv seviyesini lmede ses dalgas kullanlr.
Ak akl enjektr (Kennison enjektr veya
Kaliforniya boru yntemi)
Serbest dme ucundaki ak derinlii llr.

lmde kullanlan cihazn zelliklerine bal olarak debi hesab yaplr. Aada,
basnl boru ve ak kanal akmnda debi lmnde kullanlan baz cihazlarn hesap
esaslar hakknda ksaca bilgi verilmitir.

Debi lm birimlerinin projelendirilmesi ve yapsal tasarm ile ilgili bilgiler srasyla
Ek 2.7 ve Ek 3.5de verilmitir.

5.5. Dengeleme

5.5.1. Dengeleme Havuzlarnn Genel Tantm

Dengeleme havuzlar, debide ve kirlilik yknde byk deiiklikleri dengelemek, ilk
keltim havuzundaki hidrolik yk azaltmak iin kullanlr. Bekletme sresinin 18
saatten fazla olduu uzun havalandrmal aktif amur sistemleri ile pik debiye gre
boyutlandrlan keltim havuzlarnn olduu durumlarda debi dengeleme birimi
kullanlmaz.

Dengeleme biriminde, konsantrasyonun dengelenmesi ve kelmenin nlenmesi
amacyla kartrma uygulanr. Kartrma ve havalandrma ile ykseltgenebilen
maddelerin ve BOnin ksmi oksidasyonu da gerekleir. Dengeleme tanklarnda
kartrma yntemleri unlardr:

- Giri akmnn datm ve perdeleme,
- Trbin kartrclarla kartrma,
- Difzrle havalandrma,
- Mekanik havalandrclarla havalandrma

5.5.2. Dengeleme Birimlerinin Yerleimi

Dengeleme tanknn birinci kademe artmadan sonra, ikinci kademe (biyolojik)
artmadan nce bir yerde olmas uygundur. Debi dengeleme birimlerinin, zgara ve kum
tutuculardan sonra yerletirilmesi en ok uygulanandr. Birinci kademe artmadan
hemen sonra dengeleme, amur ve kpk problemlerini azaltacaktr. n keltimden ve
biyolojik artmadan nce yaplacak dengeleme nitelerinde, kat maddelerin kmesini

91

ve konsantrasyon dalgalanmalarn nlemek iin yeterli karm, koku problemine kar
da yeterli havalandrma salanmaldr.

Dengeleme havuzu atksu hattna yerletirilebildii gibi, hat dna da yerletirilebilir.
Hat d dengelemede ortalama gnlk debinin zerindeki debi fazlas by-pass hatt
zerine yerletirilmi dengeleme havuzundan geirilir, tesiste debi dnce dengeleme
havuzu suyu boalmaya balar. Atksu hattna yerletirildiinde btn debi bu havuzdan
geer. Bu yzden konsantrasyon ve debi, hat d sisteme kyasla byk lde
dengelenir.

5.5.3. Dengeleme Birimlerinin Tipleri

Debi dengeleme birimi olarak ayr olarak ina edilen bir havuz veya bo havalandrma
havuzu veya keltim havuzu gibi mevcut artma birimlerinden biri kullanlabilir.
Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank
ekli ve tehizattr. Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr.
Genellikle borulama ve yapsal deiiklikler gerekir.

Havuz ekli hat st veya hat d dengeleme kullanlmas durumuna gre deiir. Hat
st dengeleme uygulandnda, dengeleme havuzu mmkn olduu kadar tam
karml bir reaktr gibi tasarlanmal, giri ve k mekanizmalar ksa devreyi en aza
indirecek ekilde olmaldr. Giri akmnn kartrcya yakn bir yerde olmas, birok
noktadan giri ve k olmas, oklu kademelendirme gibi uygulamalar gerekebilir.

5.5.4. Dengeleme Birimlerinin Boyutlandrma Kriterleri

Btn dengeleme birimleri kartrlmal ve havalandrlmaldr. Acil durumlar iin
dearj olmaldr. Dengelenmesi gerekli hacim, sisteme gelen toplam ak hacminin
zamana kar izilmesi (debil gei izgisi) ile hesaplanr. Boyutlandrma kriterleri Tablo
5.7de verilmitir.

Tablo 5.7. Dengeleme tanklar tasarm kriterleri (MWA, 1998)
Tanm Birim Kriter
Tank hacmi m
3
Pik debi iin 1,5 saatlik bir bekletme sresi
Kartrma iin enerji ihtiyac W/m
3
atksu 4-8
Havalandrma m
3
hava/saat/m
3
atksu 1

Dengeleme nitesi tasarmnda u hususlar irdelenir:

- Dengeleme nitesinin artma tesisi iindeki yeri,
- Dengelemenin hat zerinde ya da hat dnda olmas,
- Gerekli dengeleme havuzu hacmi

n keltim sonras ve ksa bekletme sreli (iki saatten daha az) dengelemede
havalandrma gerekmeyebilir.

5.5.5. Dengeleme Birimlerinin letilmesi

- Gerekli bakm ilemleri TS EN 12255-1e gre yaplmaldr.

92

- Havalandrma ve mekanik ekipmanlar yeterli karm salamaldr. amur ve
kum birikmesini nlemek iin gerekli nlemler alnmaldr.
- Havalandrma ekipman, havuzun her tarafnda en az 1 mg/Llik bir znm
oksijen salayabilmelidir.
- Hava temin sistemi, dier sistemlerden bamsz olmaldr.
- Giri ve k yaplar, ilave vana, savak veya akm kontroln salayan birimler
ile tehiz edilmelidir. Seviye ve debi srekli olarak llmelidir.
- Yaplan lmlerde askda maddelerle etkileim nlenmelidir.
- Dengeleme tank iin ayr bir yer bulunamad durumlarda bu tanklar atksu
artma tesisleri ile birlikte planlanarak inaa edilmelidirler.
- Dengeleme tank tasarmna dahil edilmesi gereken iletme tehizat unlardr:
Havuz duvarlarnda birikebilecek katlar ve ya temizleme dzenei, pompa
arzas durumuna kar acil tama sava dzenei, yzer madde ve kpk iin
yksek k ve kpk problemi varsa havuzun kenarlarnda kpk birikimini
nlemek zere su spreyi.

5.6. n keltim

5.6.1. n keltim Genel Tantm

n keltim, kebilen katlarn ayrlmasdr. Ham atksudan katlarn giderilmesi ile
belli oranlarda askda kat ve BO5 de giderilmi olur. Ham atksudaki kpn
giderilmesi ile de havalandrma ve son keltim havuzlarnda kpk oluumu azalm
olur. n keltim havuzlarnn bir dier nemli grevi ham atksu konsantrasyon ve debi
deiimlerinin dengelenmesidir.

n keltim havuzlar, byk kapasiteli (>3800 m
3
/gn) atksu artma tesislerinde
kurulur. Daha kk tesislerde, ikinci kademe artma birimlerinin kapasitesinin yeterli
olmas ve kpk, ya vb. yzen kalntlardan kaynaklanan iletme problemlerinin sz
konusu olmad durumlarda n keltim birimine gerek kalmaz. Damlatmal filtre,
dner biyodisk ve batm biyofiltre gibi ikinci kademe artma sistemleri nnde mutlaka
n keltim havuzlar yer almaldr.

yi tasarlanm ve dzgn iletilen bir n keltim biriminde tipik evsel atksuda %30-
35 BO5 , % 50-60 askda kat madde giderimi salanr. Endstriyel atksu katksnn
nemli oranlara ulat kentsel atksularda, atksudaki znm BO5 miktar farkll
dolaysyla bu oranlar deiir. n keltim havuzuna kimyasal madde ilavesi
yapldnda artm verimleri belirgin oranda ykselir. keltim havuzunda hidrolik ksa
devreler, atksu debisindeki ar salnmlar, ok yksek ya da dk atksu scaklklar
ile yksek geri devir oranlar vb. ekstrem durumlar dolaysyla BO5 ve AKM giderimleri
tipik deerlerin altna debilir.

5.6.2. n keltim Havuzu Tipleri

keltim havuzlar dairesel veya dikdrtgen planl olarak yaplrlar. Tip seiminde,
tesisin bykl, arazi artlar, mevcut birincil artma ekipmanlar, ilgili mhendisin
inisiyatifi, tesis sahibinin tercihi, yatrm ve iletme maliyeti gibi faktrler dikkate alnr.

93

5.6.2.1. Dairesel n keltim Havuzlar

Dairesel n keltim havuzlarnda atksu beslemesi merkezden yaplr. Atksu
merkezden d duvarlara doru hareket eder ve d evre boyunca uzanan savaktan k
yapar. ken amur, syrclarla merkeze doru itilir. stte toplanan yzer maddeler de
amur syrc ile birlikte alan dner konik syrc ile toplanarak bir haznede
biriktirilir.

5.6.2.2. Dikdrtgen n keltim Havuzlar

Dikdrtgen n keltim havuzlarnda atksu beslemesi bir utan (giri tarafndan)
yaplr, atksu uzun kenar boyunca hareket ederek br utan havuzu terk eder. ken
amur dip ksmda atk suyun aksi ynnde hareket eden syrclar vastasyla amur
toplama haznesine itilir. Havuz yzeyinde biriken kpk, yzeydeki kpk syrcs ile
havuzun k tarafndaki kpk haznesine itilir.

n keltim havuzlar proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri srasyla Ek 2.8 ve Ek
3.6da detayl olarak verilmektedir.

5.6.3. n keltim Havuzlarnn Tasarm Kriterleri

- n keltim havuzlar yzey ykne gre boyutlandrlrlar.
- Tasarmda hidrolik bekletme sresi, savak yk, tipi ve boyutlar, giri ve k
yaplar, amur syrma tertibat gibi parametreler de ayrca dikkate alnmaldr.
Tasarm kriterleri, Tablo 5.8de verilmitir.
- Yzeysel hidrolik yk (yzey yk), geri devir akmlar da dahil toplam giri
debisinin havuz yzey alanna (k akm toplama oluklar da dahil) orandr.
- amur gnlk olarak uzaklatrlabilmelidir.
- zel orifislerden oluan ok delikli bir giri yaps olmaldr.
- kta, savak nnde dalg perde yer almaldr.

Tablo 5.8. n keltim havuzlar iin tasarm kriterleri
Aralk Tipik
n keltim
Bekletme sresi (Qpik), saat 1,5-2,5 2,0
Yzey yk, m
3
/m
2
/gn
Pik saatlik debi 30-45 40
Savak yk, m
3
/m/gn 125-500 250
Aktif amur geri devirli n keltim*:
Bekletme sresi (Qpik), saat 1,5-2,5 2,0
Yzey yk, m
3
/m
2
/gn
Pik saatlik debi 30-40 35
Savak yk, m
3
/m/gn 125-500 250
*Geri devrin n keltim giriine verilmesi hali

5.6.4. n keltim Havuzlar in Yapsal Kriterler

Dikdrtgen ve dairesel n keltim havuzlarnn tipik yapsal boyutlar Tablo 5.9da ve
detayl standart boyutlar Ek 3.6da verilmitir.

94

Tablo 5.9. Dikdrtgen ve dairesel keltim havuzlarnn yapsal boyutlar
Aralk Tipik
Dikdrtgen
Derinlik, m 3-4,5 3,7
Uzunluk, m 15-90 24-40
Genilik, m 3-24 5-10
Syrc hz, m/dak 0,6-1,2 0,9
Dairesel
Derinlik, m 3-4,5 3,7
ap, m 3-60 12-45
Taban eimi, mm/m 62-167 83
Syrc devir says, dev/dak 0,02-0,05 0,03

5.6.5. n keltim Havuzlarnn Bakm ve letimi

n keltim havuzunun iyi almamas veya ar yklenmesi durumunda sonraki
artma kademesine den hidrolik yk ve kirlilik ykleri artm olacaktr. Son keltim
havuzlarnn yeterince emniyetli tasarlanmas durumunda herhangi bir sorun
yaanmayabilir. Ayn ekilde, aktif amur veya damlatmal filtre sistemlerinin de ortaya
kan ilave organik yk tolere edecek ekilde tasarlanmas gerekir.

Savak yknn n keltim havuzun keltme verimi etkisi daha snrldr. Savak
yklerinin 125-500 m
3
/m/gn aralnda olmas nerilmektedir. Savaklara doru ar
yaklam hzn nlemek zere, havuz kenar derinlii ve k sava kanallar arasndaki
mesafelerin yeterli olmas gerekir. Bylece dipte biriken amurun hareketlenip suyla
k savana srklenmesi nlenmi olur.

Ortalama tasarm debisinde bekleme sresi 2,5 saati gememelidir. Uzun bekletme
srelerinde septik artlar dolaysyla keltim havuzu performans der (oluan gazlar
amurun kmesini engeller) ve koku oluur. yi tasarlanm amur toplama hacmi
sayesinde, tabanda toplanan amurun uygun srede boaltlmas salanarak ktan
kamas nlenir. Tabandaki amur kalnl, septik artlarn oluumunu ve uzun amur
bekletme srelerini nlemek zere minimize edilmelidir.

5.7. Kaynaklar

Aksoan S. ve Topack D. (2008). Su ve evre Mhendisliinde Makina Bilgisi, Derya
Mhendislik Yaynlar.

ATV-DVWK-A 134 E (2000). Planning and Construction of Wastewater Pumping Stations.

DIN EN 12255-3 (2000) Wastewater Treatment Plants - Part 3: Preliminary treatment

DIN EN 12255-10 (2001). Wastewater Treatment Plants Part 10: Safety Principles.

DIN 19554 (2002). Wastewater Treatment Plants - Screening Plant with Straight Bar
Screens As Current And Counter Current Screen - Main Dimensions, Equipment.

MWA (1998). Guidelines for Developers: Seweage Treatment Plants 2
nd
Edition, Volume
IV. Malaysian Water Association, Ministry of Housing and Local Government, Sewerage
Services Department, Malaysia.

95


TS EN 12255-3 (2004) Atksu Artma Tesisleri - Blm 3: n Artma

96

6. BYOLOJK ARITMA

Do. Dr. Gl H. NSEL, Y. Do. Dr. Mahmut ALTINBA

Bu blmde aktif amur sistemleri, damlatmal filtreler, biyodisk sistemleri ve lagnler
konusu ele alnmtr.

6.1. Aktif amur Sistemleri

6.1.1. Biyolojik Artmann (kinci Kademe Artma) Genel Tantm

Atksularn istenilen kaliteye getirilebilmesi iin askda veya yzeye tutunmu
mikroorganizmalarn kullanld artma yntemidir. Atksular biyolojik artmaya tabi
tutulduktan sonra artma fonksiyonunu gerekletiren mikroorganizmalarn
(biyoktlenin) artlm sudan eitli yntemlerle (son keltim, membran filtrasyonu
vb.) ayrlmas gerekir. Sistemin performans, atksuyun biyolojik olarak ayrabilme
zelliine, seilen prosese, aktif amur havuzlarndaki biyolojik ve kimyasal reaksiyonlar
ile biyoktlenin artlm sudan ayrm verimine baldr. Biyolojik artmaya uygun tm
atksular iin aktif amur sistemi uygulanabilir (Ten States Standard, 2004).

6.1.2. Genel htiyalar

Bir aktif amur sistemindeki genel ihtiyalar aada verilmitir.

- Gerekletirilecek tasarm dearj standartlarna ve blgesel ihtiyalara uygun
olmaldr.
- Tanklarda ve haznelerdeki l blgeler ve birikim nlenmelidir.
- Havalandrma ve/veya kartrma donanm tahkik edilmelidir.
- Son keltim tanklarnn yzey alan, hacmi ve derinlii kontrol edilmelidir.
- Son keltim tanklarndaki amur syrma ve toplama sistemi uygun seilmelidir.
- amur geri devir ve fazla amur tahliye donanm seilmelidir.
- Oluan amurun artlmas ve son noktaya tanmas gerekir.
- Hidrolik yk kayb minimum olmaldr.
- Reaktrdeki akn ekli seilen srece baldr. Deiik noktadan besleme
olmas durumunda (kademeli havalandrma vb.), orijinal ak dzeninde
deiiklik yaplmasna izin veren tehizat (vanalar, kapaklar gibi) salanmaldr.
- Tesisin deiken koullara uyum salamasna imkn verecek ve adaptasyon
srecini minimumda tutacak lme, otomasyon ve kontrol uygulanmaldr.

6.1.3. Aktif amur Sistemi Tipleri ve nite Saylar

Aktif amur sistemi tipleri istenilen artma derecesine gre aadaki gibi
ayarlanmaldr:

- Organik Karbon Giderimi
- Organik Karbon Giderimi + Nitrifikasyon
- Organik Karbon Giderimi + Nitrifikasyon + Denitrifikasyon (Biyolojik Azot
Giderimi)
- Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi (Biyolojik Nutrient Giderimi)

97

stenilen artma derecesine gre, dikkate alnmas gereken en nemli parametreler, aktif
amur konsantrasyonu (AKM), besleme oran (amur yk, F/M oran), aerobik/toplam
amur yalar ve amur hacim indeksi (SVI)dir. Kentsel atksularda bu iletme
parametrelerinin tipik deerleri, artma derecesine bal olarak Tablo 6.1de verilmitir.

Tablo 6.1. Artma derecesine bal iletme parametreleri (Ten States Standard, 2004)
Artma Tipi Proses
F/M oran
(kg BO/kg AKM.d)
Aktif amur
Kons.
(g/L)
amur
Ya
(gn)
Ksmi Artma -Organik
Karbon,
a

ok Yksek Hzl 1.0 1.5-2.0 1.0
Organik Karbon,
b,e

Yksek Hzl
TP-Giderimi
0.25-0.5 2.0-3.0 2-4
Organik Karbon-
Nitrifikasyon
Dk Hzl 0.10-0.15 3.0-5.0 7-12
c

Denitrifikasyon,
d,e

TN-Giderimi
TP-Giderimi
0.07-0.09 3.0-5.0 12-15
Uzun Havalandrma,
a

ok dk
hzl-amur stabilizasyonu
0.04-0.07 3.0-5.0 15-30
a. leri biyolojik fosfor giderimi uygulanmaz.
b. Nitrifikasyonun olumamas gerekir.
c. T10 C proses scakl iin uygulanr.
d. TN giderimi iin reaktrn %20-50si havalandrlmaz.
e. leri Biyolojik fosfor giderimi iin bekletme sresi 0.5-2.0 saat anaerobik selektr gerekir.

nite saylar ve kademelendirmede dikkat edilecek hususlar aada belirtilmitir.

- Toplam havalandrma hacmi birbirinden bamsz alabilecek en az 2 paralel
hat ekilde tasarlanmaldr.
- Bir veya daha fazla hattn/birimin devre d kalmas durumunda, istenen niha
k suyu kalitesinin srdrlebilirliin salanmas iin, oklu hatlar/birimler
veya dier teknik aralar oluturulmaldr.
- Biyolojik artmada seilen kademelendirme, kapasite artlarnda artma
fonksiyonunu sorunsuz olarak gerekletirecek ekilde dzenlenmelidir.

6.1.3.1. Biyolojik Azot Giderimi Prosesleri

Biyolojik azot giderimi sistemleri aada verilmektedir (ATV A-131, 2000; Metcalf &
Eddy, 2003).

n Denitrifikasyon Sistemi

n denitrifikasyon prosesinde atksu, amur geri devri ve isel (nitrat) geri devir,
denitrifikasyon (anoksik) hacmine yaplmaktadr. Denitrifikasyon ve nitrifikasyon
havuzlar seri bal 2 havuz olarak yaplabilir. Deiken giri koullar altnda iletme
esneklii salamak iin denitrifikasyon hacminin son ksm aerobik artlara
dntrlebilir. sel geri devirden gelecek oksijenin denitrifikasyon prosesini olumsuz
etkilememesi iin gerekli nlemler alnmaldr. sel geri devir orannn giri debisinin
4-5 katndan daha fazla olmas durumunda proses (konfigrasyon) deiiklii
yaplmaldr. n denitrifikasyon prosesinin akm diyagram ekil 6.1de verilmektedir.

98

ekil 6.1. n (ayr) denitrifikasyon sistemi

Bardenpho Prosesi

Bardenpho prosesinde n denitrifikasyona benzer ekilde atksu, amur geri devri ve
isel (nitrat) geri devir ilk denitrifikasyon (anoksik) hacminde birlemektedir. Ancak,
denitrifikasyon hacmi iki ksma ayrlm olup nitrat geri devri ilk aerobik havuzdan
birinci denitrifikasyon hacmine yaplmaktadr. Daha byk hacimde seilmesi gereken
ikinci anoksik havuz ise ilk denitrifikasyon hacminde giderilemeyen nitratn
giderilmesini salamaktadr. Son aerobik havuzda ise son keltim havuzu ncesi azot
gaznn su ortamndan syrlmas salanmaktadr. Bardenpho prosesinin akm diyagram
ekil 6.2de verilmektedir.

ekil 6.2. Bardenpho sistemi

Ezamanl (Birlikte) Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon Prosesi

Bu proses iki farkl ekilde uygulanabilir: (1) yksek geri devir oranlarnn saland
oksidasyon havuzlarnda aerobik ve anoksik blgeler oluturulmas ve/veya (2) bir
hacimde znm oksijen konsantrasyonunun hem nitrifikasyon hem de
denitrifikasyona yetecek seviyede kontrol edilmesi ile gerekletirilir (Insel, 2007).

Oksidasyon havuzlarnda aerobik blgede retilen nitrat anoksik blgede denitrifiye
edilebilmektedir. Bu proses yksek oranda isel geri devre sahip n denitrifikasyon
prosesi olarak nitelendirilebilir. Ancak, n denitrifikasyona gre daha fazla organik
maddeye ihtiya duymaktadr. Havuz iinde havalandrma ve oksijen dalmnn
istenilen ekilde salanabilmesi iin, gerektiinde redoks potansiyeli, amonyum ve
nitratn da llerek proses veriminin kontrol mmkndr. Yksek isel geri devir
oranlarnda bu havuzlar tam karml (hidrolik olarak) rejime yaklamaktadr.
znm oksijen hari, tm bileenlerin konsantrasyonlarnn havuz boyunca ayn
olduu kabul edilebilir. Bu sistemin akm diyagram ekil 6.3de verilmektedir.

ekil 6.3. Birlikte nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesi (oksidasyon havuzu)

99

Kademeli Besleme Sistemi

Bu sistem, birden fazla anoksik ve aerobik reaktrn birbiri ardnca sralanmasn esas
almaktadr. Organik karbon dalmn salamak iin anoksik koullardaki
denitrifikasyon hacimlerine atksu beslemesi yaplmaktadr. Nitrat geri devri aerobik
havuzdan anoksik havuza akn salanmas ile karlanmaktadr. Tasarmda debinin
datm oranlar ve denitrifikasyon hacimleri giri atksu karakterine gre seilmektedir.
Konfigrasyonda amur geri devrinin yapld havuzda aktif amur konsantrasyonu
daha yksek olup reaktr boyunca seyrelmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil
6.4de verilmektedir.

ekil 6.4. Kademeli besleme sistemi

Deiken Denitrikasyon Prosesi (BioDenitro)

Bu sistemde, seri bal altrlan tam karml aktif amur prosesi dnml olarak
beslenmekte ve dnml olarak anoksik ve aerobik altrlmaktadr. Ham atksu
anoksik altrlan reaktre beslenmektedir. Denitrifikasyon ve nitrifikasyon prosesleri
zaman ayarl olarak kontrol edilmektedir. Ayrca, redoks, nitrat ve amonyum
konsantrasyonlar llerek deiim sresi ayarlanabilir. Bu sistemin akm diyagram
ekil 6.5de verilmektedir.

ekil 6.5. Deiken Denitrikasyon Prosesi

Kesikli Denitrifikasyon Prosesi

Tek bir aktif amur havuzu iinde zamana bal olarak havalandrmann alp
kapatlmas (kesikli havalandrma) ile nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesleri
gerekletirilerek azot giderimi salanmaktadr. Sistemde znm oksijene ek olarak
redoks, nitrat ve amonyum seviyeleri llerek evrim srelerinin optimizasyonu
yaplabilmektedir. Kesikli denitrifikasyonda 2 proses parametresi dikkate alnmaktadr:
(1) evrim Sresi: anoksik ve aerobik srenin toplam sresi ve (2) Anoksik Sre Oran:
anoksik srenin toplam evrim sresine oran (Hanhan ve di. 2011). Aerobik srenin
sonunda elde edilecek oksijen seviyesinin anoksik zamana tamas denitrifikasyon
verimini azaltacaktr. Dolays ile etkin bir znm oksijen kontrolnn yaplmas
gerekmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil 6.6da verilmektedir.

100

ekil 6.6. Kesikli denitrifikasyon prosesi

Son Denitrifikasyon Prosesi

Karbonlu organik maddenin yetersiz olduu durumlarda anoksik havuza metanol gibi
harici/ek organik karbon kayna eklenmektedir. Gerekli ek organik karbon kayna,
giderilmesi istenen nitrat miktarna gre dardan eklenmektedir. Denitrifikasyon
prosesinde ortaya kan azot gaz havalandrma ile syrlarak son keltim havuzunda
aktif amur keltilmektedir. Bu sistemin akm diyagram ekil 6.7de verilmektedir.

ekil 6.7. Son denitrifikasyon prosesi

Ardk Kesikli Reaktrler

Ardk Kesikli Reaktrlerde (AKR) biyolojik azot giderimi kolaylkla
gerekletirilebilmektedir. Atksu beslemesi ve havalandrma periyodunun ayarlanmas
ile proses esneklii salanabilir. Ardk kesikli reaktrlerin besleme dzeni ve saysna
gre dengeleme havuzu yaplmasna gerek duyulmaz (DWA-M 210, 2009).

AKR sistemleri, n denitrifikasyon, kademeli besleme, birlikte nitrifikasyon ve
denitrifikasyon tipi aktif amur sistemlerine benzer ekilde altrlabilmektedir. Uygun
enstrmantasyon ve proses kontrol ile (znm oksijen, ORP, nitrat, amonyum vb.)
hedeflenen dearj kalitesi elde edilebilmektedir. Aadaki ekilde bir evrim sresi
iindeki doldurma, kartrma, havalandrma, keltim, boaltma fazlarna bal olarak
uygulanabilen ilemler biyolojik azot giderimi prosesi iin iki rnek Tablo 6.2 ve Tablo
6.3de gsterilmektedir.

Tablo 6.2. AKR sistemleri iin evrim rnei-1 (DWA-M 210, 2009)
LEM
Doldurma
Kartrma
Havalandrma
keltim
Boaltma

101

Tablo 6.3. AKR sistemleri iin evrim rnei-2 (DWA-M 210, 2009)
LEM
Doldurma
Kartrma
Havalandrma
keltim
Boaltma

Doldur-boalt esasna gre altrlan aktif amur sistemleri Ardk Kesikli Reaktr
(AKR) olarak adlandrlmaktadr (Ten States Standards, 2004).

- Ardk Kesikli Reaktrler Doldurma, Havalandrma, keltim, Boaltma fazlarn
iermelidir. Gerek grld takdirde bu fazlarn sonuna ayrca bekleme faz
eklenebilir.
- Bir AKR'de son keltim ilemi, reaktr iinde gerekletirilir ve amur geri
devir sistemine ihtiya yoktur.
- Tm atksuyun by-pass edilmeden artlabilmesine imkn tannr.
- AKR sistemi dengeleme havuzlu veya dengeleme havuzu olmadan ina edilebilir.
- Havalandrma ve keltim fazlar Reaksiyon faz olarak dikkate alnmal,
dier fazlarda reaksiyon olmayaca kabul edilmelidir.
- Her durumda en az 2 paralel reaktr olacak ekilde planlanmaldr. Byk
kapasiteli sistemlerde reaktr says arttrlabilir. Reaktrlerden biri devre d
kald durumda paralel reaktr(ler) giren tm atksuyu artlabilmelidir.
- Faz sreleri, havalandrma, kartrma ve atksu dozlama sistemi kontrol
sisteminde birbirinden bamsz programlanabilmelidir.
- Planlanan tasarm ve iletme ile istenilen dearj standartlar salanabilmeli,
iletmeden dolay karlalacak kalite deiimleri minimize edilmelidir.
- Hacim saatlik ve mevsimlik debi deiimlerine cevap verecek ekilde
seilmelidir.
- Reaktrdeki AKM ve UAKM konsantrasyonlar minimum ve maksimum su
seviyelerinde hesaplanmaldr.
- Fazla amur aerobik faz sonundan ya da boaltma faz sonundan ekilmelidir.
- Dearj kriterlerini salamak zere AKR sistemlerinde doldurma-kartrma,
srekli besleme, kesikli havalandrmal, kademeli beslemeli vb. sistemler
seilebilir. Ancak bu sistemlerin istenilen dearj kriterlerini salayaca
kantlanmaldr. Seilen otomasyonun, giri atksu debisinin deitii koullarda
tm sistemi sorunsuz altrabilir halde tutmas gerekir.
- Boaltm ekil 6.8de verilen alternatiflere gre gerekletirilmelidir. zellikle su
seviyesine yakn dekantr uygulamas tercih edilmelidir. Boaltm ilemi
keltim faz baladktan en az 15 dakika sonra balatlabilir.

ekil 6.8. AKR sistemlerinde boaltm alternatifleri (DWA-M 210, 2009)

- Kartrma sistemi altrlmaya baladktan 5 dakika iinde tm reaktr hacmi
askda tutulabilmelidir.

102

- Havalandrc kapasitesi hesab, reaksiyonun sadece havalandrma faznda
gerekleecei dikkate alnarak dzeltilmelidir.
- Dearj kriterlerinde mevcut ise, biyolojik fosfor gideriminin salanamad
durumlar iin kimyasal fosfor dozlama sistemi yedekte bulundurulmaldr.
Biyolojik fosfor giderimine imkn tanmak iin ngrlen anaerobik ortama
nitrat ve oksijenin girii minimize edilecek ekilde bir iletme dzeni
seilmelidir.
- Biyolojik Azot ve Fosfor giderimine gre planlanan AKR sistemlerinde en
azndan ORP, pH ve znm oksijenin yerinde (anlk) llmesi gerekir.
- Havalandrma faznda oksijen seviyesi istenildii ekilde ayarlanabilmelidir.
Reaksiyon faznda keltimi engelleyici nlemler alnmaldr.
- Havalandrma sistemi difzrlerin tkanmasn minimize edecek ekilde
planlanmaldr.
- Biyolojik azot (ve fosfor) giderimi iin tasarlanan Ardk Kesikli Reaktrlerde
Havalandrma kontrolnn anlk znm oksijen lm ile salanmas
gerekir. Ayrca ORP lmlerinin de anlk olarak izlenmesi gerekir.

6.1.3.2. Ar Biyolojik Fosfor Giderimi (A
2
0)

Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot giderimi prosesinden nce anaerobik
selektr havuzu (Bio-P) tasarlanmaldr. Anaerobik selektr havuzuna nitrat ve oksijen
geri devrinin minimum seviyede tutulmas gerekir. Anaerobik havuz zellikle nitrat
yknn azaltlmas iin kademeli ina edilmelidir (2 veya 3 seri bal reaktr). Biyolojik
fosfor gideriminin yetersiz olduu koullarda, ayrca kimyasal madde dozlamas
yaplmaldr. Kimyasal madde dozlamas havalandrma havuzu ile son keltim havuzu
arasna yaplarak otomatik olarak kontrol edilmelidir. Ar biyolojik fosfor giderimi iin
gerekli minimum amur ya 2-3 gn olmaldr (ATV A 131, 2000).

Ayrca, yukarda bahsedilen proseslerin haricinde atksu karakterizasyonu ve evresel
koullara gre UCT, Johannesburg, VIP, Phostrip vb. eitli zel/patentli prosesler de
biyolojik azot ve/veya fosfor giderimi iin uygulanabilmektedir (Henze v.d., 2008).

6.1.4. Aktif amur Sistemi Boyutlandrma Kriterleri

Aktif amur sistemlerinin boyutlandrlmasnda gzetilecek temel hususlar aada
belirtilmitir (ATV- A 131E, 2000).

- Mevcutsa tasarma esas oluturacak atksuyun yaz ve k mevsimleri iin 24
saatlik kompozit numune karakterizasyonu yaplmaldr.
- Tasarmda atksu scaklnn en dk olduu 15 gnn ortalamas dikkate
alnmaldr.
- Tasarm ve ekipman seiminde atksu karakterizasyonu ile evresel koullardaki
deiim dikkate alnmaldr.
- Sistem seimi tm proses akmlar dikkate alnarak gerekletirilmeli, tm
sistemler iin geri dn akmlarndan gelecek kirlilik ykleri de hesap
edilmelidir.
- Proses seiminde birim debi bana ve edeer nfus bana sarf edilecek enerji
miktar prosesin tm dikkate alnarak hesap edilmelidir.

103

- Seilen prosesin veriminin srekli olmas, artlacak atn miktar, tesis boyutu
ve kademeleri, ilk yatrm ve iletme koullar, bakm ile ilgili ihtiyalar ve
uygulanacak esaslar belirlenmelidir.
- Tasarm kriterlerine bal olarak tesisin ortalama, minimum ve maksimum
saatlik debilerdeki davran ortaya konmaldr (proses ve hidrolik asndan).
- Debinin kademelendirmeye gre zamanla deiimine uyum salayacak planlama
yaplmaldr.
- Yal havalarda tesisin hidrolik adan yeterli olduu ispat edilmelidir.
- Tesise yal havalarda pik debi zerinde debi gelmesi durumunda tesisi
koruyucu nlemler (evirme yaps) alnmaldr.
- Borular ve mekanik ekipmanlarn donma scaklnn altnda almasna imkan
verecek nlemler alnmaldr.
- Gerektiinde havuz ve ekipmanlarn yaltm salanmaldr.
- Kentsel artma tesisleri iin endstriyel katknn miktar dikkate alnarak tasarm
gerekletirilmelidir.
- Dearj kriterlerinde ad geen kirletici yklere ait endstriyel katknn tesis
toplam yknn %20'sinden fazla olmas durumunda k kalitesinin
salanabilmesi iin gerekli ek nlemler alnmaldr.
- lkbahar aylarnda birleik kanalizasyon sistemlerinde kar sularnn proses
scaklna etkisi dikkate alnmaldr.
- Atksu artma tesisi enerji ihtiyacnn nasl karlanaca belirlenmelidir. Tesisin
hizmet verecei yerleim iin enerji asndan bir problem oluturmamas
gerekmektedir. Ayrca enerji kesintisi olmas durumunda hidrolik problem
oluturacak kritik niteler iin kesintisiz g kayna planlanmaldr.
- Konfigrasyon seiminde atksu, amur ve yan akm prosesleri bir btn olarak
dnlmelidir. Proses verimi iin gerekli nlemler alnmak koulu ile dardan
organik atklar alnarak tesisin enerji verimliliini arttracak prosesler
deerlendirilmelidir.

6.1.5. Aktif amur Prosesi Genel Tasarm Esaslar

Aktif amur sistemi genel tasarm esaslar aada ele alnmtr.

6.1.5.1. Artma Tesisi Ktle Dengesi

Artma tesisi ktle dengesinin karlmasnda gzetilecek temel hususlar aada
belirtilmitir (Metcalf & Eddy, 2003):

- Tesis tasarmnda kullanlacak kritik parametreler iin (KO, AKM, TP, TN vb.)
ktle dengesi kurulmaldr.
- zellikle amur akmlarndan tesise geri dnen yklerin etkisi proses
hesaplarnda dikkate alnmaldr.
- Tesise dardan alnacak atklara (atksu, amur vd.) ait ykler de dikkate
alnmaldr.
- zellikle anaerobik amur rtme sistemi olan artma tesislerinin amur artma
akmlarndan tesise geri dnen ykler hesaplanmaldr.
- Biyolojik azot ve fosfor giderimi yaplan artma sistemlerinin tasarmnda bu
ykler zellikle dikkate alnmaldr.

104

6.1.5.2. Proses Tasarm

- Aktif amur sisteminin tasarm amur yana bal olarak yaplacaktr. Ayrca
tasarmda ykleme oran F/M (besi maddesi/mikroorganizma) iin kontrol
yaplmaldr.
- Nitrifikasyon prosesinin tasarmnda scaklk, alkalinite, pH, havalandrma
havuzundaki znm oksijen konsantrasyonu dikkate alnmaldr.
- Biyolojik azot gideriminin gerekletirilecei anoksik hacim (VD/VAT) oran, hi
bir zaman %50yi gememelidir.
- Biyolojik azot giderimli ve aerobik amur stabilizasyonlu (Qc>20 gn) aktif
amur prosesi, edeer nfusu 100.000 kiiden daha fazla olan yerleimler iin
nerilmemektedir.
- Biyolojik artma giri akm ve geri dn akmlar ile gelecek ykler de dikkate
alnmaktadr.
- Aktif amur reaktrlerinde AKM konsantrasyonu aksi belirtilmedii srece 5000
mg/Lnin altnda alnmaktadr. Bu konsantrasyonun zerindeki deerlerde
reaktr ve son keltim aamasnda bir problemle karlalmayaca verilerle
kantlanmaldr.
- n keltimli ve aerobik amur stabilizasyonlu biyolojik besi maddesi giderimli
aktif amur sisteminin kullanld durumlarda, ilave biyolojik fosfor giderimi
iin kimyasal madde ilavesi dnlmelidir.
- Fiziksel/kimyasal ve biyolojik kpk oluumunu minimize edecek ekilde
muhtemel birikim noktalarnn says en aza indirilmelidir. Yzen maddelerin
ve/veya biyolojik kpn uzaklatrlmas ve tanmas iin nlem alnmaldr.
- Son keltim havuzlarnn savaklarndan kaan 1 mg/L AKMnin oluturduu ek
kirlilik konsantrasyonlar aada parametreler baznda verilmitir. Bu husus
dearj standartlarnn salanmasnda hesaplarda dikkate alnmaldr.

BO5: 0.3-1.0 mg/L (6.1)

KO: 0.8-1.4 mg/L (6.2)

N: 0.08-0.1 mg/L (6.3)
P: 0.02-0.04 mg/L (6.4)

- Daha iyi k kalitesi salayan ileri teknolojiler (MBR vb.) gerektiinde
kullanlabilir.
- Anaerobik ve anoksik havuzlarda kartrma enerjisi en az 5 Watt/m
3
olarak
alnmaldr.

Aktif amur prosesi tasarmnda izlenmesi gereken yntem ve detayl tasarm admlar
Ek 2.9da verilmitir. Aktif amur sistemlerinin model destekli tasarm iin Orhon ve
Artan (1994) ile Henze v.d. (2008)e bavurulmaldr.

6.1.5.3. Tesise Geri Dnen Akmlarda Kontrol

- Anaerobik amur rtme sonras susuzlatrmadan tesise geri dnen
akmlardaki azot ve fosfor ykleri prosesi olumsuz etkilemeyecek ekilde kontrol
edilmelidir.

105

- Biyolojik fosfor giderimli tesislerde atlan amurun anaerobik artlarda
bekletilmeyerek susuzlatrlmas gerekir.
- amur susuzlatrmann gnn belirli saatlerinde yaplmas durumunda tesise
geri dnen ksa zamanl pik yklerin etkisi dikkate alnmaldr. k kalitesinin
srekliliinin salanmas asndan gerekli nlemler (dengeleme, amur
susuzlatrmann srekli gerekletirilmesi vb.) planlanmaldr.
- Geri dnen akmlar seilen prosese gre birinci kademe artma ve/veya aktif
amur nitesi giriine ynlendirilmelidir.
- Gerekli hallerde geri dnen azot ve fosfor yklerini azaltabilmek iin yeniliki
yan akm artma prosesleri (Nitritasyon-Deammonifikasyon; Amonyum-Fosfat
geri kazanm vb.) kullanlabilir.

6.1.6. Son keltim Havuzlar

Son keltim havuzlar, aktif amur yumaklarnn kelmesi iin yeterli yzey alan ve
derinlii salayacak ekilde tasarlanmaldr. Ardk kesikli reaktr ve membran
biyoreaktr (MBR) tasarmnda son keltim havuzu yaplmasna gerek yoktur (ATV-
131E, 2000).

6.1.6.1. Genel Esaslar

- Tesise giri blgesinde, debinin dzgn ve simetrik dalm salanmaldr.
- k yapsnda suyun simetrik biimde ve yava ekilmesi, yzeyde biriken
maddelerin kolaylkla toplanmas ve savaklara amur tanmasnn engellenmesi
salanmaldr.
- amurun toplanmas ve uzaklatrlmas, son keltim tanklarnn tipine ve
byklne uygun planlanmaldr.
- amur haznesi ina edilen yerlerde, hazne kenarlarnn yatayla yapt a (eim
as) piramit yapl hazneler iin 60den, konik yapl hazneler iin ise 50den az
olmamaldr.
- Kk birimler iin amur, olduka yksek eimli (50-60 gibi) ve mmkn
olduunca przsz yzeylerde ve yer ekimi ile toplanabilmelidir.
- Biyolojik azot giderimli tesislerde amurun son keltim havuzunda ar
beklemesi engellenmelidir.
- Son keltim havuzlar, havuz geometrisine gre merkezden veya kenardan
amur tahliyesi yaplacak ekilde tasarlanabilir.
- Atksu artma kapasitesi 400 m
3
/gnden daha fazla olan aktif amur sistemleri
iin birden fazla son keltim havuzu planlanmaldr. Havuzlardan biri devre d
kaldnda dier havuzlar maksimum saatlik debiyi geirebilecek kapasitede
olmaldr.
- Birden fazla keltim havuzu olmayan sistemlerde srekli artmay salayacak
nlemlerin belirtilmesi zorunludur.
- Son keltim havuzu i apnn 50 myi gemesi durumunda rzgarn etkisini
minimize edecek nlemler alnmaldr.
- Kenar su derinlii askda oalan sistemler iin en az 3,7 m olmaldr. Yzeyde
oalan sistemler iin kenar su derinlii en az 3,0 m alnacaktr. Artma
kapasitesi 100 m
3
/gnden daha az (paket) artma sistemlerinde daha dk
kenar su derinlii tercih edilebilir.

106

- Son keltim havuzlar iin nerilen hidrolik ve kat madde ykleri Tablo 6.4de
zetlenmitir. Kat madde yknde atksu debisi (Q) ve amur geri devrinin
(QRAS) maksimum saatlik debi sresince ulat deerler dikkate alnmaldr.
- Son keltim havuzu hava pay en az 0,3 m olmaldr. Yan duvar st kotu zemin
kotundan en az 15 cm yukarda olmaldr.
- amur son keltim havuzundan, syrc sistemi ile toplanacak ise, amur
haznesine doru taban eimi 115 (DeyYatay) olarak planlanmaldr.

Tablo 6.4. Hidrolik yk ve kat madde yk iin snr deerler (Metcalf & Eddy, 2003)
Artma Prosesi
Hidrolik Yk Kat Madde Yk
Q/A [m
3
/m
2
.gn]
(Q+QRAS).AKM/A
[kg/m
2
.saat]
Konvansiyonel AS
Biyolojik Azot Fosfor (BNR)
Temas Stabilizasyon
49 10
Uzun havalandrmal AS 41 7
2 Kademeli Nitrifikasyon 33 7
Kimyasal laveli AS 37 7
Q: Giri Debisi; QRAS: amur geri devir debisi; AKM: Aktif amur konsantrasyonu
A: Son keltim havuzu yzey Alan

Son keltim havuzu giri ve k yaplar ve yapsal tasarmlar ile ilgili detayl bilgi Ek
3.7de yeralmaktadr. Aktif amur sistemleri yapsal tasarmna dair bilgiler ise Ek 3.8de
ayrca verilmektedir.

6.2. Lagn Sistemleri

6.2.1. Lagnlerin Genel Tantm ve Amac

Lagnler byk hacimli atksularn artlmasnda kullanlan doa ile uyumlu
sistemlerdir. zellikle geni debi aralna sahip atksularn artlmas iin de uygundur.
Arlkl olarak evsel atksularn artlmasnda tavsiye edilen bir sistemdir.

Lagnlerin stn ynleri;

- Doaya uyumlu tasarm,
- Basit ve ucuz maliyet,
- Mekanik ekipmanlarn kk ve az kullanlmas,
- Bakm ihtiyac olduka az olmas,
- amur temizleme skl en az 1 yldan balayp uzun yllar srebilmesi,
- Yamur suyunu da iine alabilen yksek tamponlama kapasitesi

Zayf Ynleri;

- Geni alan ihtiyac,
- Mevsimsel ve hava artlarna bal artma verimindeki deiiklikler,
- Alg bymesi,
- keltim lagnleri ve havasz lagnlerden kaynaklanan koku oluumu,

107

6.2.2. Genel htiyalar

Lagnler ile ilgili genel ihtiyalar aada verilmitir:

- htiya duyulmas halinde ilave n artma uygulanabilir (DIN EN 12255-3).
- Atksu, havalandrmal lagnlere girmeden nce zgaralardan geirilmelidir.
- Artma tesisleri (rnek, doal lagnler) koku ihtimaline kar herhangi bir
yerleim yerinden en az 200 m uzaa tesis edilmelidir.
- Ana rzgr istikameti, topografya, yer alt su vaziyeti, geoteknik artlar, sel
tehlikesi ve evre dzenlemesi hesaplamalarda dikkate alnmaldr (ATV-M
201E, 1989).
- amur tahliye ve bitki geliiminin kontrolne imkn verecek ekilde olmal ve
kenar bariyerlerinin bakm iin lagn etrafndaki herhangi bir noktaya, makine
yanatrlabilmelidir.
- Lagn tesisine giri tel rglerle engellenmelidir.
- Lagn kenar evlerini erozyondan korumak ve yamursuyu akn lagnden
uzaklatrmak iin gerekli nlemler alnmaldr.
- Lagn taban ile yeralt su seviyesi arasnda minimum 1,2 m mesafe olmaldr.
- Lagn taban ile kaya zemin arasnda minimum 3 m mesafe olmaldr.

Lagn tesislerinin tasarmnda yukarda verilere ilave olarak, balca;

- Doal artlar altnda kurulan lagnler iin iklim artlar ile ilgili bilgiler,
- zellikle keltim ve anaerobik lagnlerin hacim hesaplanmasnda kelebilen
katlar iin 1 m asgari derinlik,
- Giri ve k yaplarnn uygun seviyede olmas ve temizlenmek zere girie izin
vermesi,
- amur uzaklatrma skl,
- Havalandrmal lagnlerde, havalandrma ekipmannn tipi, boyutlar ve havuz
tabannn erozyondan korunmas,
- Lagn girii ve k arasnda akmn hidroliini bozacak etkenlerin en aza
indirilmesi,
- Olgunlatrma havuzlarnda youn alg geliimi ve alc ortama etkilerinin dikkate
alnmas,
- amur bertaraf yntemi,
- Takn etkileri

dikkate alnmaldr (ATV-M 201E, 1989).

6.2.3. Lagnlerin Tipleri ve nite Saylar

Lagn tipleri aada verilmitir:

- keltim lagnleri,
- Stabilizasyon lagnleri,
- Havalandrmal lagnler,
- Olgunlatrma havuzlar,

108

Lagnler genellikle evirme kanal (by pass) da ierecek ekilde birden fazla hcreli
tekil edilmektedir. Havalandrmal lagnler en az iki hcreli olmal ve arkasndan
olgunlatrma havuzu yer almaldr. Bunun yannda toplam lagn alan 2-3e blnerek
seri halde de iletilebilir. Bu durumda genellikle ilk lagn keltim amal
kullanlmaktadr. Baz durumlarda lagnler ii blmelere ayrlarak piston akm
hidroliine yakn koullar elde edilir (ATV-M 201E, 1989).

keltim lagnn tek bana kullanlmas geici (ksa dnemli) zmler iin planlanr.
Bu tr lagnler genellikle artma zinciri ierisinde ilk kademeyi oluturur. Stabilizasyon
lagnleri genellikle byk alan ihtiyacndan dolay nfusu 1.000 kiiden az olan kk
yerleimler iin uygundur. Havalandrmal lagnler, stabilizasyon lagnn alan
ihtiyacn azaltmak ve artma verimini artrmak zere kullanlrlar. Genellikle nfusu
5.000 kiiden az olan ve mevsimsel iletim gereken olan kk yerleim yerleri iin
uygundur (ATV-M 201E, 1989).

6.2.4. Lagnlerin Boyutlandrma Kriterleri

Lagnlerin boyutlandrmasnda kullanlan parametrelere ait sembol listesi Tablo 6.5de
verilmitir.

Tablo 6.5. Sembol listesi
Sembol Birimi Aklamas
A+PE m
2
/kii Nfus ve nfus edeeri bana lagn yzey alan
B
A
g/(m
2
.gn) BO
5
yzey yk
BR kg/(m
3
.gn) BO5 hacimsel yk
I+PE kii Toplam nfus ve nfus edeeri
OB kg/kg Spesifik oksijen kapasitesi/BO5 hacimsel yk
tR gn Hidrolik bekletme sresi
VI+PE m
3
/L Nfus ve nfus edeeri bana lagn hacmi
WR W/m
3

Birim lagn hacmi bana geri devir pompasnn veya
havalandrcnn gc

Lagnlerin boyutlandrmasnda genellikle,

zgl BO5 yk ve evsel ve endstriyel atksu miktar dikkate alnmaldr (ATV-M 201E,
1989). Tesisin yaplaca blgenin zelliklerine gre, szma debisi de ayrca hesaplanp
toplam debiye dhil edilmelidir.

Bir lagnn yzey alan en fazla 16 ha olabilir (Health Research, 2004). Tasarmda
kullanlacak deerler (ATV-M 201E, 1989):

Donatl eimli yan duvarlar (evler) 1: 1,5
Lagn uzunluk: genilik oran (havalandrmal lagn haricinde) 3: 1
Lagn hava pay > 0,6 m

Lagnlerin tasarm ile ilgili bilgiler aada verilmitir.

6.2.4.1. keltim Lagnleri

Ham atksudan kelebilen maddelerin ayrlmas ve rtlmesi amac ile yaplrlar.
Genellikle birinci kademe artma gibi ilev grr. Boyutlandrma kriterleri hidrolik

109

bekletme sresi, amur miktar ve amurun temizlenme skldr. Yksek organik
ykleme ile anaerobik ortam doal olarak olumaktadr. Koku emisyonlar gzlenir.
Lagnlerdeki rme Imhoff tanklarna benzer tarzda gerekleir (ATV-M 201E, 1989).

Nfus ve nfus edeeri bana lagn hacmi, 0,15 m
3
/kiilik amur hacmi de dhil
olarak VI+PE 0,5 m
3
/kii olmaldr. Kanal ebekesine olan yksek szma dikkate alnrsa,
hidrolik bekletme sresi en az 1 gn olmaldr. Evsel nitelikteki organik kirleticilerin
giderme verimi %50 kabul edilebilir. Lagndeki rm amur miktar 0,3.Vd alnabilir
(ATV-M 201E, 1989).

keltim lagnnde dzenli olarak giri ve k yaplarnn temizlenmesi, yzebilen
maddelerin toplanmas ve yabani otlarn giderilmesi gerekir. Tabanda biriken amur ise
artlara gre deimekle birlikte normal hallerde ylda bir temizlenmelidir (ATV-M
201E, 1989).

6.2.4.2. Stabilizasyon Lagnleri

Mekanik havalandrmann yaplmad lagnlerdir. Artma zincirinin ilk kademesinde
kelebilir katlarn giderimi iin herhangi bir tesis yok ise bu havuzlarda kelebilen
katlarn giderimi yaplr. Oksijen lagne doal yollarla girerken iklim ve meteorolojiye
bal olarak miktar deikenlik gsterir. Boyutlandrma kriteri amur ykdr.
Lagndeki st tabaka aerobik olurken zaman zaman lagne giri alannda ve derin
lagnlerin taban da aerobik koullar gzlenebilir. Stabilizasyon lagnleri 1.000 edeer
nfusun altndaki yerleim yerlerine uygulanabilir.

Stabilizasyon lagnlerinin boyutlandrlmas kii bana alan esas ile hesaplanmakta ve
AI+PE 10 m
2
/kii alnmaktadr. Bu deer tesise tarmsal kaynakl dearj yaplmamas
halinde 8 m
2
/kii alnabilir. Yamur suyunun tesise alnmamas halinde ise AI+PE = 5
m
2
/kii olabilir. Hidrolik bekletme sresi kuru hava debisi iin 20 gn olmaldr.

AI+PE 5 m
2
/kii deerinde deiik oranlarda nitrifikasyon ve ksmi oranda da
denitrifikasyon gzlenebilir.

Lagnde oluan alglerin k akmna kamamas iin fazladan 1 m
2
/kii lik bir alann
ayrlmas tavsiye edilir.

Stabilizasyon lagnlerin derinlii 1 m civarnda seilir. keltim yaplmayan lagnlerde
ise kelebilen maddelerin ayrlmas iin n ilem uygulanmal veya bu tr maddeler
ok kademeli lagnlerde birinci kademede giderilmelidir.

Bu tesisin bakm ihtiyac daha azdr. Giri ve k yaplarnn haftalk kontrol ve
gerekirse temizlii gerekir. Tabanda biriken amur miktar her yl kontrol edilmeli ve
havuz derinliinin drtte birine ulamas durumunda temizlenmelidir. Temizleme
gereksinimi genellikle uzun yllar srmektedir (ATV-M 201E, 1989).

6.2.4.3. Havalandrmal Lagnler

Mekanik havalandrclar ile atksuya oksijen verilen lagnlerdir. Havalandrmal
sistemde alan gereksinimi stabilizasyon lagnleri iin gerekli olandan daha azdr. Ham

110

atksu veya mekanik birinci kademe artmadan geen atksuya uygulanabilir. Genellikle
havalandrma iin lagnlere zel tasarlanan havalandrclar kullanlr. Lagnde en az
znm oksijen konsantrasyonu 2 mg/L olmaldr (Health Research, 2004).
Havalandrmal lagn sonras olgunlatrma havuzlarnn dnlmesi halinde gerekli
hacim havalandrmal lagn hacminin en az %30u olmaldr.
Artma veriminin yksek olmas iin biyoktlenin askda tutulmas olduka nemlidir.
Lagn k ncesi sakin bir blge oluturularak askda katlarn ayrlmas salanr.

Boyutlandrma kriterleri kartrmann iyi yapld dnlerek BO5e bal hacimsel
organik yktr. amur geri devri yaplacaksa ATV A126da verilen kriterler dikkate
alnmaldr (ATV - A126E, 1993).

Haval lagnler 5.000 edeer nfusun altndaki yerleim yerlerine uygulanabilir.

Boyutlandrmada BO5 hacimsel yk kullanlmakta olup BR 25 g/(m
3
.gn) seilir.
Alansa yk (BA) zerinden hesap yaplacak ise;

BA = BR.h (6.5)

esas alnr. Bu ifade h = 1,5-3,5 m su derinlii iin kullanlr.

zgl oksijen kapasitesi/BO5 hacimsel yk, OB 1,5 kg/kg olmaldr. Lagn hacmi
bana gerekli g, 1-3 W/m
3
tr. Toplam hacmi, birbirine seri bal 2 lagne blmek
verimi artrmaktadr. Havalandrmal lagn sonras en az bir gn bekletme sreli ikincil
biyolojik artma veya havasz lagn yerletirilebilir.

Yukarda verilen boyutlandrma verilerine gre nitrifikasyon az oranda gerekleir. Eer
gerekirse havalandrmal lagn sonras biyolojik filtreler veya biyolojik diskler gibi sabit
yatakl biyofilm sistemleri kullanlabilir.

Havalandrmadan dolay tabanda biriken amurun temizlenme skl 4 ile 10 yl
arasnda deimektedir. amur retimi 0,3 L/(kii.gn) alnabilir (ATV-M 201E, 1989).

Havalandrma Ekipman

Havalandrmal lagnlerde farkl tipte havalandrclar kullanlabilir. Bunlar, kprye
monte mekanik yzey havalandrc, yzer mekanik yzey havalandrc, difzrl
havalandrc ve havalandrma tpleridir. Kn sert getii blgelerde batk tipte olan
difzrl havalandrclar tercih edilmelidir. Mekanik yzey havalandrc kullanlrsa
buzlanma durumuna kar kpr balant sistemine dikkat edilmelidir. Mekanik
havalandrclarn motor alt ksmlarnn korozyona kar korunmu olmas gerekir.
Lagn ierisindeki katlarn askda tutulabilmesi iin havalandrcnn yeterli gte
olduundan emin olunmaldr. BO5 yk, artma seviyesi, scaklk ve lagndeki askda
kat madde konsantrasyonu havalandrc kapasitesinin belirlenmesinde kritik
parametrelerdir. retici firma tarafndan bu koullarn salanmas garanti edilmelidir
(MOE, 2008).

Havalandrma sisteminin istenilen ve gvenli bir iletim salayabileceinden emin
olmak iin aada verilen kriterlere dikkat etmek gerekir (MOE, 2008):

111

- Difzrl sistemde blower kapasitesi arza durumlar dnlerek birden fazla
niteden oluturulmaldr.
- Yzer veya sabit tipli havalandrclar da arza durumlar dnlerek birden ok
niteden olumaldr.
- Mekanik havalandrc her bir lagn iin en az iki adet dnlmelidir.
- Mekanik havalandrclarn motor ve kartrc ksmlarna kolay ulalabilir
olmal ve ikisinden de birer yedek sistem tesiste muhafaza edilmelidir.
- Lagn zeri slak blge olaca iin ekipmanlarn suya kar korumas ve
szdrmazl salanmaldr.
6.2.4.4. Olgunlatrma Havuzlar

Bu havuzlara biyolojik veya eit seviyede artlm atksular beslenir. Hijyenik zellikleri,
inorganik besi elementleri, bakiye organikleri, askda katlar iyiletirmek ve dearj
edilen atksu kalitesini artrmak iin uygulanan basit ve gvenilir bir sistemdir.
Genellikle havalandrma tehizat yoktur. Boyutlandrmada hidrolik bekletme sresi
esas alnr.

Derinlikleri 1 ile 2 m arasnda olup hidrolik bekletme sresi 1 ile 5 gndr. Daha ksa
bekletme sreleri de kelebilen maddelerin giderimi ve k suyu kalitesinin
dengelenmesi asndan etkilidir. Mikroorganizmalarn giderimi asndan hidrolik
bekletme sresi en az 2 gn seilmelidir. Alg oalmas istenmiyorsa, hidrolik bekletme
sresi 2 gn ile snrlandrlmaldr.

Havuz ierisinde oluabilecek ksa devreleri ve l blgeleri nlemek iin aadaki
neriler dikkate alnmaldr:

- Piston akml reaktr kouluna yaklatrmak iin havuz ierisini blmelere
ayrlmas,
- Giri yapsnn akm dzenleyici zelliinin incelenmesi ve gerektii gibi
dzenlenmesi,
- Rzgar etkisini de dikkate alarak atksuyu ynlendirici elemanlarn dnlmesi,
- k yapsnn akm dzenleyici zellii olmas (rnek: savak yaplar, aa aka
ynlendiren perdeler)

Tabanda amur birikimi her yl kontrol edilmelidir. Biriken amur miktar olgunlatrma
havuzu ncesindeki artma sistemi verimine baldr. Genellikle amur temizleme skl
5 ile 10 yl arasnda deimektedir (ATV-M 201E, 1989).

6.2.4.5. Dier Sistemlerle Birletirilmi Lagnler

leri artmaya ihtiya duyulan yerlerde veya kirlilik yknn fazla olduu durumlarda
lagnler dier sistemler (damlatmal filtre, dner biyodisk vb.) ile birlikte ina edilebilir
(ATV A 257E, 1989). Kokunun evreyi rahatsz edebilecei yerlerde stabilizasyon
lagnleri yerine Imhoff tanklar ina edilebilir. htiya duyulmas halinde ilave n artma
uygulanabilir (DIN EN 12255-3). Boyutlandrma kriterleri Tablo 6.6da zetlenmitir.

112

Tablo 6.6. Lagnler iin boyutlandrma kriterleri (ATV-M 201 E, 1989)
Parametre Birimi
keltim
Lagn
Stabilizasyon
Lagn
Havalandrmal
Lagn
Olgunlatrma
Havuzu
Hacim, VI+PE m
3
/kii 0,5
Spesifik yzey alan, AI+PE m
2
/kii
n keltim lagn
olmakszn
m
2
/kii 10
n keltim lagnl m
2
/kii 8
Yamursuyu ile birlikte m
2
/kii En fazla 5
Ksmi nitrifikasyon m
2
/kii 15
Hacimsel yk, BR g/(m
3
.gn) 25
Nitrifikasyon iin Kat
yk
g/(m
3
.gn) B
A
=B
R
.h
Su derinlii, h m 1,5 > 1 1,5 3,5 1 - 2
OB kg/kg 1,5
Gerekli motor gc W/m
3
1 - 3
Kuru hava debisinde
hidrolik bekletme sresi,
tR
gn 1 20 5 1 - 5
Son keltim tanknn
hidrolik bekletme sresi,
tR
gn 1

Lagnler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri srasyla Ek 2.10 ve Ek 3.8de
verilmitir.

6.3. Biyofilm Sistemleri

Biyofilm sistemleri, mikroorganizmalarn uygun bir destek ortam zerinde bir film
tabakas halinde gelimesi ve atksu ile temas ettirilerek artmann salanmas
prensibine dayal sistemlerdir.

Suya batmam halde iletilen Damlatmal Filtreler (DF) ve Dner Biyodiskler (DBD) en
yaygn kullanlan biyofilm sistemleridir. Biyofilm sistemlerinin en nemli stnlkleri:

letimleri genellikle kolay ve kararldr,
Aktif amur geri devrine gerek yoktur,
Damlatmal filtre ve biyodisk sistemleri uzun oalma sresine sahip
mikroorganizmalarn koloni oluturmasna imkan vermektedir. Bu nedenle
dk yklerde, ayrmas zor olan bileiklerin giderilmesi mmkn olmaktadr,
Genellikle enerji gereksinimleri dktr (WEF, 2011).

Bu blmde tasarm yaplabilmesi iin, damlatmal filtrelerde karbon giderimi,
nitrifikasyon ve denitrifikasyonu; Dner Biyodisklerde ise karbon giderimi ve
nitrifikasyonu esas alan standart teknik kurallar verilecektir. Bu esaslar, 50 edeer
nfusun zerinde evsel veya ticari, tarmsal amalara hizmet eden faaliyetler sonucu
oluan atksulara uygulanabilir.

113

6.3.1. Damlatmal Filtreler

6.3.1.1 Damlatmal Filtrelerin Genel Tantm ve Amac

Damlatmal Filtreler sabit yatakl biyofilm reaktrleridir. Atksu, damlatmal filtreye
yatak zerinde bulunan datm sistemi ile beslenmektedir. Biyofilm yzeyinden szlen
su aa doru akarken, hava aa veya yukar hareket ederek, akkan svya ve
biyofilme difzyon ile gemektedir. Damlatmal filtre sistemi bileenleri, giri atksu
datm sistemi, ta veya plastik dolgu malzemesinin yer ald genelde dairesel kesitli
havuz, sznt toplama (taban drenaj) yaps ve havalandrma sistemidir (ekil 6.9)
(WEF, 2011).

ekil 6.9. Damlatmal Filtre en kesiti ve bileenleri (WEF, 2011)

6.3.1.2. Genel htiyalar

Atksuyun biyofilm sistemlerinde artlabilmesi iin aada verilen ilemler grubundan
en az birisinden geirilmi olmas gerekir:

- Birinci kademe artma
- Izgara ve/veya eleklerden geirme
- kinci kademe artma

Biyofiltreler aerobik veya anaerobik olarak iletilebilirler. Aerobik olarak
iletilebilmeleri iin aadaki 4 koulun salanmas gerekir.

- Bakterinin filtre malzemesi veya yzeyde oalaca materyale tutunabilmesi iin
uygun koullarn salanmas,
- Atksuyun yzeyde oalan biyoktle ile etkili bir ekilde temas ettirilmesi,
- Tkanmalarn olmamas iin ar biyofilm bymesinin kontrol altnda tutulmas,

114

- Oksijen gereksiniminin biyofilm evresindeki havadan doal yollarla
karlanmasna karn ihtiya durumunda dardan blower vastas ile atksuya
ilave oksijen salanabilmesi

Askda oalan aerobik biyolojik prosesler ile artlabilen atksular, damlatmal filtre ve
dner biyodiskler ile de artlabilir. Biyofilm sistemlerinde kullanlan destek ortam
yzeyinde olmas gereken zellikler aada sralanmtr.

- Destek malzemesi dardan gelecek mekanik etkilere kar yeterli direnci
gstermelidir,
- Hava artlarna ve UV nlarna kar direnli olmaldr,
- Atksu ierisindeki kimyasal bileiklere direnli olmaldr,
- Biyobozunur olmamaldr,
- Biyofilmin yzeye tutunabilmesi iin uygun materyaller seilmelidir,
- Biyofilm malzemesinin iindeki boluklu yaplar (mikro porlar) korunmaldr,
- Plastik dolgu malzemesi iin retici firma bilgilerinin uygulama ncesi tahkiki
gerekir.

Biyofilm sistemlerinin planlanmasnda aadaki hususlar gz nnde
bulundurulmaldr:

- Beslenen atk suyun zellikleri,
- Biyolojik reaktrn boyutlar ve kapasitesi,
- Tanklarda ve kanallardaki zararl birikimin etkileri ve l blgelerin nlenmesi,
- Bir veya daha fazla hat/birim devre d kalrsa, gerekli nihai k suyu kalitesini
srdrmeyi temin etmek zere, oklu hatlar/birimler veya dier teknik
tedbirlerin oluturulmas,
- Sonda kullanldnda, son keltim tanklarnn yzey alan, hacmi ve derinlii,
- retilen amurun artm ve nihai noktaya iletimi,
- Hidrolik kayplarn asgariye indirilmesi,
- lme ve kontrol sistemi,
- Ortam zellikleri

Daha fazla bilgi iin DIN EN 12255-1, DIN EN 12255-6, DIN EN 12255-10 ve DIN EN
12255-11'e bavurulmaldr.

Damlatmal filtrelerin verimli alabilmesi iin aadaki koullarn salanmas gerekir:

- Damlatmal Filtre ncesinde kpk ve ya da ayrp yzeyden toplama zelliine
sahip etkili bir keltim tank veya dier uygun birinci kademe artma sistemleri
uygulanmaldr,
- Filtre malzemesinin yapsal olarak uygun olmas ve yerine kontroll bir ekilde
yerletirilmesi gerekir. Bununla ilgili detaylar aada belirtildii zere ve ayn
zamanda DIN 19557ye uygun olarak planlanmaldr,
- Damlatmal filtre zerine atksuyun yzey orantl ve homojen bir ekilde
datlmas gerekir,
- Dner datc buna gre tasarlanmaldr. Filtre malzeme yzeyinin atksu ile
tamamen slatldndan emin olunmaldr. Burada yeterli minimum yzey

115

yklemesinin yaplabilmesi ve atksuyun filtre yzeyine kk damlacklar
halinde verilebilmesi olduka nemlidir,
- Minimum hidrolik yklemenin salanabilmesi iin atksuyun geri devrine ihtiya
duyulabilir,
- Atksuyun engellenmeden szlmesi salanmal, dier bir ifade ile filtre
malzemesine temas etmeden akna (ksa devre) izin verilmemelidir,
- Damlatmal filtrede, ayn ortamda farkl yapdaki malzemelerin kullanlmasna
izin verilmemelidir. Biyofilm tabakasn korumak iin atksuyun dey ynde
akndan emin olmak gerekmektedir,
- Besleme ve geri devir pompalarnn, minimum yzey yknn salanabilmesi
iin, debileri deitirilebilir zellikte olmaldr. Mmkn olduunca srekli
besleme tercih edilmelidir,
- Damlatmal filtreye dardan hava giriini salamak iin taban (k) yapsna
hava kanallar tekil edilmelidir (denitrifikasyon yapan damlatmal filtreler
hari). Bu kanallarn kesitlerinin, dk hava scaklklarnda s kaybnn
nlenmesi iin ayarlanabilir zellikte olmas gerekir,
- Sert k iklimine sahip blgelerde filtre d duvarlarna s yaltm uygulanmas,
yapnn zerinin kapanmas ve pompalarn bu koullara uygun iletilmesi
gerekir. Damlatmal filtrelerde ayn zamanda hava fleyiciler ile takviye
gerekebilir, bu durumda filtre k havasnda koku giderimi yaplmaldr,
- Standartlara uygun planlanan DF tesislerinin emniyetli olarak iletimi iin yeter
sayda kalifiye iletme personelinin altrlmas salanmaldr.

6.3.1.3. Damlatmal Filtrelerin Tipleri ve nite Saylar

Damlatmal filtreler, dolgu malzemesine gre; ta dolgulu ve plastik dolgulu olarak
tasarlanabilir.

Damlatmal filtreler, yzey ykn salamak art ile, karbonlu organik madde giderimi
iin tek kademeli olarak tasarlanabilir. Dearj standartlarna bal olarak seri bal
birden fazla nite de dnlebilir. Nitrifikasyon yaplmak istenirse sistemin iki
kademeli yaplmas tavsiye edilmektedir.

Damlatmal filtreler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri Ek 2.11 ve Ek 3.9da
verilmitir.

6.3.1.4. Damlatmal Filtrelerin Boyutlandrma Kriterleri

ATV-DVWK Standard A 198Edeki genel kurallar ile uyumlu tasarmda yer alan sembol
listesi Tablo 6.7 de verilmitir. Orijinal Almanca versiyondaki semboller keli parantez
ierisinde gsterilmitir.

Atksu Yk

BO5 yk (Bd,BO,ln kg/gn) atksu artma tesisine gelen kuru hava yknn zamann
%85inde gzlenen yk deeri dikkate alnarak hesaplanr. Bunun yannda ileriye dnk
planlamada gerekli rezerv kapasite de bu deere eklenmelidir. Tasarm tesise bal
nfus zerinden yaplacaksa ham atksuyun nfus bana BO5 kirlilik ykleri Tablo 6.8
den seilmelidir.

116

Boyutlandrma iin balca aada sralanan verilerin bilinmesi gerekir (amur artma
biriminden gelecek akmlarn kirlilik ykleri de dikkate alnmaldr):

- Organik yk (Bd, BO) : Nitrifikasyon olmakszn karbon giderimi iin gerekli
damlatmal fitre hacmi veya Dner Biyodiskin yzey alann hesaplamak iin
gerekir,
- Organik yk (Bd, BO) ve azot yk (Bd, TKN): Karbon giderimi ile birlikte
nitrifikasyon iin gerekli damlatmal filtre hacmi veya Dner Biyodiskin yzey
alann hesaplamak iin gerekir,
- Azot konsantrasyonu (CN) ve organik madde konsantrasyonu (CBO) :
Denitrifikasyon iin damlatmal fitre hacminin belirlenmesinde denitrifiye olacak
nitrat miktarn (denitrifikasyon potansiyeli) belirlemek iin gerekir,
- Gnlk giri atksu debisi, Qd ve en yksek kuru hava debisi QDW : Damlatmal
filtrenin boyutlandrlmas iin gerekir,
- En yksek kuru hava debisi QDW,2h ve hesap debisi Qww,h: Son keltim tanknn
tasarm iin gerekir.

Gnlk yk, hacimsel veya 24 saatlik debi orantl alnan kompozit numuneler ile gnlk
debi zerinden hesaplanr. Genel yk hesab yal hava debisinin de dahil edildii
rastgele gnlerde yaplan lmlere gre belirlenir. Bu hesaplamada zamann %85inde
gzlenen yk dikkate alnr. Bunun iin en az 40 yk deerinin lme dayal olarak
biliniyor olmas gerekir.

2 saatlik lmlerde azot yk deerleri gnlk ortalama deerin iki katndan fazla ise
pik debilerin dengelenmesi iin dzenlemeler yaplmaldr. Tasarmda ayn zamanda
amur artma biriminden gelecek ykler de dikkate alnmaldr.

Giri atksu karakterizasyonunda veri eksiklii var ise yk ve konsantrasyonlar atksu
artma tesisine bal nfusa ve dier endstriyel/ticari faaliyetlere gre (edeer nfus)
hesaplanmaldr.

117

Tablo 6.7. Sembol listesi (ATV -A 281 E, 2001)
Sembol
(ngilizce)
Sembol
(Almanca)
Birimi Aklamas
A - Adet dner datcdaki kol says
ASST [ANB] m
2
Son keltim tanknn yzey alan
ARC [ART] m
2
Biyodiskin teorik yzey alan (Damlatma filtrede dolgu malzemesi yzey alan toplam)
ARC,C [ART,C] m
2
Karbon giderimi iin biyodiskin teorik yzey alan
ARC,N [ART,N] m
2
Nitrifikasyon iin biyodiskin teorik yzey alan
ATF [ATK] m
2
Damlatmal filtrenin yzey alan
BA,BO [BA,BSB] g/(m
2
.gn) Biyodiskin BO5 yzey yk
BA,TKN g/(m
2
.gn) Biyodiskin TKN yzey yk
Bd,BO,InB [Bd,BBS,ZB] kg/gn Biyolojik reaktre gnlk BO5 yk
Bd,NO3,D kg/gn Denitrifikasyonu yaplacak gnlk nitrat-azotu yk
Bd,N,WS [Bd,N,S] kg/gn Damlatmal filtre veya biyodiskten kacak fazla amur ile giderilen gnlk azot yk
Bd,TKN,InB [Bd,TKN,ZB] kg/gn Biyolojik reaktre gnlk TKN yk
Bd,inorgN,InB [Bd,anorgN,AN] kg/gn Son keltim k gnlk inorganik azot yk
Bd,orgN,SST [Bd,orgN,AN] kg/gn Son keltim k gnlk organik azot yk
BR,BO [BR,BSB] kg/(m
3
.gn) Damlatmal filtrenin BO5 hacimsel yk
BR,TKN kg/(m
3
.gn) Damlatmal filtrenin TKN hacimsel yk
DSST [DNB] M Son keltim tanknn ap
PTXXX [EWXXX] I, E Nfus ve parametreye bal (rn: BOD5) nfus edeeri
hSST [hNB] M Son keltim tanknn derinlii
hTF [hTK] M Damlatmal filtre dolgu malzemesinin ykseklii
N 1/sa Dner datcnn saatte yapt tur says
qA,SST [qA,NB] m/sa Son keltim tanknn yzey ykleme hz
qA,TF [qA,TK] m/sa Damlatmal filtrenin yzey ykleme hz
qWO [q] m
3
/(m.sa) Savak yk
QDW,d [QT,d] m
3
/gn Kuru hava atksu debisi
QComb,h [QM,h] m
3
/sa Birleik veya ayrk kanalizasyon sistemi iin hesap debisi
QSST [QNB] m
3
/sa Son keltim havuzu giri hesap debisi
QRF m
3
/sa Geri devir debisi
QDW,2h [Qt] m
3
/sa 2 saatlik ortalamalar ile belirlenen en yksek kuru hava debisi
QTF [QTK] m
3
/sa Damlatmal filtre giri debisi: QDW+QRF
RRm [RVm] - Geri devir oran QRF / QDim,In
RRDW [RVt] - Geri devir oran QRF / QDW,2h
FF [SK] mm/kol Damlatmal filtre geri ykama dozu

118

Tablo 6.7. Sembol listesi (ATV -A 281 E, 2001) (tablonun devam)
Sembol
(ngilizce)
Sembol
(Almanca)
Birimi Aklamas
tSST [tNB] Sa Son keltim tank bekletme sresi
VSST [VNB] m
3
Son keltim tank hacmi
VTF [VTK] m
3
Damlatmal filtre hacmi
VTF,C [VTK,C] m
3
Karbon giderimi iin damlatmal filtre hacmi
VTF,N [VTK,N] m
3
Nitrifikasyon iin damlatmal filtre hacmi
VTF,D [VTK,D] m
3
Denitrifikasyon iin damlatmal filtre hacmi
Kirletici parametreler ve Konsantrasyonlar
CXXX mg/l Homojen toplam numunede XXX parametresinin konsantrasyonu
SXXX mg/l 0.45m membran filtreden szlm numunede XXX parametresinin konsantrasyonu
XXXX mg/l Filtre zerinde kalan malzemenin konsantrasyonu, XXXX = CXXX SXXX
Numune alma yeri veya Numune alma amacn gsteren indisler
In [Z] Atksu artma tesisi giriinden alnan numune
InB [ZB] Biyolojik reaktrn giriinden alnan numune
EB [AB] Biyolojik reaktrn kndan alnan numune
ESST [AN] Son keltim tanknn kndan alnan numune
WS [S] Fazla amurdan alnan numune
RF Geri devir hattndan alnan numune
MV [W] Gzlem deeri [tanml numune alma yntemi ile k kriterlerinin kontrol]
Sk kullanlan parametreler
CBO,InB [CBSB,ZB] mg/l Geri devirsiz sistemde biyolojik reaktrn giriinde, ortalama Qd gnlk ve kuru hava debisinde BO5 konsantrasyonu
CBO,InB,TF [CBSB,ZB,RF] mg /l Geri devirli damlatmal filtrede Qd gnlk kuru hava debisinde birleik ortalama BO5 konsantrasyonu
CN,InB [CN,ZB] mg/l Biyolojik reaktrn giriinden alnan homojen numunede toplam azot konsantrasyonu
SinorgN,MV [SanorgN,W] mg/l k numunesinde inorganik azotun gzlem deeri
SNH4,ESST [SNH4,AN] mg/l k numunesinde amonyum azotun konsantrasyonu
SNO3,ESST [SNO3,AN] mg/l k numunesinde nitrat azotun konsantrasyonu
SNO3,D mg/l Denitrifiye edilecek nitrat azotunun konsantrasyonu
SorgN,ESST [SorgN,AN] mg/l Son keltim tank kndaki organik azot konsantrasyonu
XorgN,BM mg/l Biyoktlenin bnyesine geen organik azot konsantrasyonu
XSS,ESST [XTS,AN] mg/l Son keltim tank kndaki askda kat madde konsantrasyonu

119

Tablo 6.8. Nfusa bal yk deerleri (g/kii.gn) (ATV -A 281 E, 2001)
Parametre Ham atksu
n keltim havuzundaki bekletme sresine bal
yk
0.5 - 1.0 sa 1.5 2.0 sa
BO5 60 45 40
TKN 11 10 10
P 1.8 1.6 1.6
* Artma amurunun ilenmesi srasnda oluan szntnn artma giriine verilmesi dolaysyla gelen ilave
ykler dikkate alnmamtr.

Yk ve konsantrasyon hesaplar ile ilgili detaylara ATV -A 198Eden ulalabilir. Ykler
tesise bal nfus zerinden yaplacaksa hesaplar ATV -A 198E standardnda yer alan
Tablo 1e gre yaplabilir; atksu debisi ise ATV -A 198Eden seilebilir.

amur Sznt Suyundan Gelen Yk

rm amurun younlatrlmas ve susuzlatrlmas esnasnda oluan suyun
amonyum konsantrasyonu olduka yksektir. amur rtcye giren organik azotun
yaklak %50sinin amonyuma evrildii kabul edilebilir. amur sznt suyunun debisi
kesikli ise; gnde birka saat veya gn ar dearj oluyorsa tesise dzenli bir akmda
verebilmek iin geici depolamaya (dengeleme) ihtiya duyulur.

Sznt suyundan tesise gelen fosfor ve organik madde (BO5 ve KO) yk genellikle
dktr. Bu nedenle hesaplarda dikkate alnmayabilir.

Birinci Kademe Artma

Damlatmal filtre ve biyodisklerde tkanmalar nlemek iin kelebilen katlarn ve
dier sorunlu maddelerin sisteme beslenmeden nce olabildiince atksudan
uzaklatrlmalar gerekir. Bu nedenle birinci kademe artma ve n keltim niteleri
zaruridir. n keltim tanklar yerine ince elekler de kullanlabilir.

Artma ihtiyacna gre n keltim tanknn boyutlandrmas da farkllk arz etmektedir.
Sadece karbon giderimi ve nitrifikasyon dnyorsa Kuru hava debisinde (QDW, 2h)
bekletme sresi 1.5-2 sa seilir. n-denitrifikasyon yaplmas dnlrse yeterli
organik karbonun salanabilmesi iin bekletme sresinin 0.5-1 sate drlmesi
gerekir.

Yal hava debisi, QComb iin n keltim tanknda bekletme sresi 0.5 sa ten dk
olmamaldr. Burada verilen deerler nfusu 1000 kiiden az olan kk lekli atksu
artma tesisleri iin de geerlidir.

Kk tesislerde, n keltim amurlarnn depolanmas iin yeterli hacim
oluturulmaldr. Bunun iin ayr bir tank veya n keltim tank ile birletirilmi bir
Imhoff Tank da kullanlabilir.

Damlatmal Filtrelerde artma verimi zellikle hacimsel organik yk (kg BO/m
3
.gn) ve
yzeysel hidrolik yke (m/sa) baldr.

120

Filtre Malzemesi

Damlatmal filtrelerin en nemli bileenlerinden olan dolgu malzemesi, mineral veya
plastik malzemeden oluur. Seilen dolgu malzemesinin atksuyun filtre malzemesi
zerine dzgn yaylmasn, aerobik iletilen damlatmal filtrelerde havann biyofilme
ulatrlmasn ve kopan biyofilmin atksu ile uzaklatrlmasn salamak gerekir. Filtre
malzemesinin tkanmas artma veriminin dmesine yol aabilir.

DIN 19557 filtre malzemesinin teorik, etkili ve biyolojik olarak aktif yzey alanlarnn
ayrmn yapmaktadr. Etkili yzey, iletme srasnda filtre malzemesinin slak yzeyini
ifade eder. Teorik yzey ise filtre malzemesinin tm yzeyini ifade eder. Etkili yzeyin
teorik yzeye oran kullanma faktr olarak tanmlanr. Biyolojik olarak aktif yzey,
metabolik verimliliin tanmlanmas iin kullanlabilecek en doru parametredir. Ancak
bunu lmek mmkn deildir. Bu yzden damlatmal filtrelerin boyutlandrmasnda
hacimsel organik yk esas alnr.

Mineral dolgu malzemesi

Damlatmal filtrelerde mineral dolgu malzemesi olarak kullanlan boyutlar 40 ila 80
mm arasnda deien doal ta, tabanda boluk kalacak ekilde boyutlar 80 ila 1500
mm arasnda deien destek malzemesinin zerine yerletirilir. Dolgu malzemesinin
sahip olmas gereken zellikleri, test yntemleri ve filtrelere doldurulma yntemleri DIN
19557de verilmitir.

Boyutlar 40 ila 80 mm arasnda deien ta malzeme yaklak 90 m
2
/m
3
teorik zgl
yzeye karlk gelmektedir. Boluk yzdesi (yatak porozitesi) yaklak %50dir. Teorik
zgl yzeyin yaklak 2/3 biyolojik olarak aktif yzey kabul edilebilir.

Fiziksel zellikleri

Dolgu malzemelerinin elde edilme, hazrlanma, tanma, tesise yerletirilme srasnda ve
sonraki (kendi arlklar ile son konumuna geldikleri zaman) iletme dneminde
zerinden atksu getiinde ekil ve konumunu korumas gerekir. Kumlanan, krlan
veya anan dolgu malzemeleri uygun deildir.

Malzeme yzeyi mmkn olduunca przl olmaldr. Bylece biyoktle miktar
artarak atksuyun filtreden gei sresi ksaltlabilir ve ok ykler esnasnda performans
kayplar nlenir.

Dolgu malzemesi dane boyutlarnn birbirine yakn olmas gerekir. Bylece sarsntlarn
etkisi ile kk danelerin byk daneler arasndaki boluklar doldurarak su ve hava
geiini engellemesinin nne geilmi olur. Yass ve uzun ekilli daneler de uygun
deildir.

Dolgu malzemesi mukavemetinin belirlenmesi iin 40-80 mmlik ortalama apl
malzemeler kullanlarak basn/ anma testi yaplr. Bu test ile alnan balang
numunesinin ne kadarnn paraland belirlenmektedir. Test sonrasnda numune DIN
ISO 3310-2e gre 20 mmlik elekten geirilerek elek altna geenlerin miktar belirlenir.
Bu miktarn % 5i gememesi gerekir.

121

Dolgu malzemesinin kimyasal zellikleri ve mineral yaps

Mineral dolgu malzemelerinde humus, kmr, biyofilm bymesini engelleyen organik
malzeme ile suda znen inorganik maddeler bulunmamaldr. Ayrca dolgu malzemesi
zerinde veya bnyesinde kum, silt, ta tozu, veya ykanarak temizlenemeyen kirlilik ve
safszlklar bulunmamaldr.

Dane dalm

Dolgu malzemesinin dane gruplar ve oranlar Tablo 6.9 da verilmitir.

Dolgu tabakasnda en boy oran 3:1den fazla olan yass dolgu malzemesinin tm
malzeme ierisindeki hacimsel oran % 5i amamaldr.

Tablo 6.9. Dolgu malzemesinin dane gruplar ve oranlar (DIN 19557, 2004)
Dane boyut grubu
Byk danelerin
amamas gereken
arlk oran
Kk danelerin
amamas gereken
dane oran
Filtre Malzemesi
16/40
10
5
40/80
Filtre Destek Malzemesi 80/150 -

ok fazla miktarda, ykanarak uzaklaabilecek, (hareket eden) dane olmas halinde, bu
tr maddeler filtre yatanda tkanmalara neden olabilecei iin ayrlp
uzaklatrlmaldr. Ykanarak giden ksmn tm hacimdeki malzemeye oran %0.5ten
daha az olmadr. Ocaklardan alnan dolgu malzemeleri nce gzle kontrol edilir.
Ykanarak gidebilen madde oran %0.5ten yksek ise ykama yaplmaldr. Ykama ile
kaybedilen malzeme oran ok yksek ise malzemenin farkl bir yerden temin yoluna
gidilmelidir.

Tama

Mmkn olduunca az elleleme yaplarak dorudan tedarik yoluna gidilmelidir.
Damperli kamyonla tama uygundur.

Yerletirme

Dolgu malzemesinin depolama sresi ksa olmal ve hemen filtredeki yerine
yerletirilmelidir. Don durumunda dolgu malzemesi yerletirilmesi yaplmamaldr.
80/150 olan destek tabakas elle yerletirilmelidir. Talar dikey konumda
yerletirilmelidir. Dolgu malzemesi 500 mmlik tabakalar halinde istenilen ykseklikte
yerletirilebilir.

Damlatmal filtreler ile ilgili testler iin numune alma prosedr DIN EN 932-1e gre,
dane boyutunun belirlenmesinde kullanlacak yntem ve basn testi DIN ISO 3310-2ye
gre; dane eklinin belirlenmesi DIN EN 933-4e gre kk boyuttaki paralarn
belirlenmesi ve ykanmas DIN 19557ye gre yaplmaldr.

122

Plastik (Sentetik) Dolgu Malzemeleri

Plastik filtre malzemeleri ok farkl yaplara sahiptir. Bu nedenle teorik, etkili ve
biyolojik olarak aktif yzey oranlar asndan olduka farkllklar gsterirler. Plastik
filtre tedarikileri teorik yzey iin hesap deerlerini de vermektedirler.

Fiziksel zellikler

Dolgu malzemesinin gerekli tama kapasitesi iletmede ortaya kan artlara gre
belirlenmektedir. Bu parametreler dolgu malzemesinin ktlesi ile sistemdeki amur ve
atksu miktardr. Her m
2
(birim) damlatmal filtre yzeyi iin iletme yk, dolgu
yksekliinden bamszdr. letme yk, organik yk, hidrolik bekletme sresi ve
dolgu malzemesinin ekil ve yapsna gre belirlenir.

Dolgu malzemesinin Tablo 6.10 da gsterilen nitelikleri iin ve uygun iletme
artlarnda (sistem iinde amur birikiminin olmamas) tecrbelere gre iletme yk 2
kN/m
3
ile 5 kN/m
3
arasnda olmaldr.

Dolgu malzemesinin tama gc herhangi bir destek nitesi olmamas ve en yksek
dolgu ykseklii hali iin reticisi tarafndan verilmelidir.

Her retici/tedariki dolgu malzemesi iin gerekli tama gcn belirtmeli veya en
azndan aadaki formldeki tama gc deerleri esas alnmaldr.

Burada;
Terf : gerekli en dk tama gc (kN/m
2
)
h : Dolgu ykseklii (metre)
A : retici tarafndan belirtilen teorik zgl yzey, (m
2
/m
3
)
s : emniyet faktr
f: Biyofilmin ktlesel yk faktr - biyofilm kalnlna bal olarak

Tablo 6.10. Biyofilm kalnlna bal yk deiimi (DIN 19557, 2004)
Biyofilm kalnl (mm) Ktlesel yk (basn) faktr kN/m
2

1,5 0,015
2 0,02
3 0,03

30Cnin stndeki scaklklarda malzeme yapsnda deiimler (bozulmalar) sz
konusu olabilmektedir (rn endstriyel atksular, kapal yap alanlar ). Bu tr
durumlarn ortaya kabilecei koullar malzemeyi reten tarafndan aka beyan
edilmelidir.

Dolgu malzemeleri yap tipine ve yaplan yklemelerdeki oturmalara duyarldr. Dolgu
yksekliinde 6 aylk dzenli ykleme ve iletme sonras, iletmeye alnmadan nceki
artlara gre en fazla %1, dzensiz ykleme ve iletme altndaki tesislerde ise en fazla
%3lk bir deiime izin verilebilir. Malzemenin oturma kayplar ilave malzeme
takviyesi ile dengelenmelidir.

123

Kimyasal zellikler

Dolgu malzemesi iin kullanlan plastik malzemeler yanc nitelii sahiptirler.

Kullanm zellikleri

retilen dolgu malzemeleri, ekillerine ve yapldklar malzemeye bal olarak kilogram
bana farkl byklkte yzey alanlarna sahip olmaktadrlar.

retici, rettii dolgu malzemesinin teorik zgl yzey alann belirtmeli ve
doruluunu kantlamaldr. Biyolojik olarak aktif yzey alan, gre iletme koullarna
gre filtre yzey alanndan deiiklik gsterir.

Yap Gereksinimleri

Dzenli dizilili dolgu malzemelerinde tayc tabakadaki maddelerin serbest gei
alanlar damlatmal filtre taban alannn en az %50si olmaldr. Atksu ile biyofilm
temas yatay dzlemde olacak ekilde iletilmelidir.

Dzensiz (rastgele) dizilili dolgu malzemelerinde tayc tabakadaki maddelerin
serbest gei alanlar dolgu malzemesinin byklne baldr. Bu yzden dolgu
malzemelerinde tayc maddelerin ak alanlar toplam damlatmal filtre taban alannn
en az % 25i mertebesinde olmak zorundadr.

naat esnasndaki deiiklerde ve tkanma tehlikesi olduu durumlarda (dolgu
malzemesindeki eitlilie bal olarak) iletme yknn 5kN/m
3
ten byk olmas
istenmez.

Yap gereksinimi detaylarna DIN 19553den ulalabilir.

Dolgu malzemesi zelliklerinin hibir ekilde deimemesi 5 sene boyunca retici firma
tarafndan garanti edilmelidir.

Damlatmal Filtrede kullanlan dolgu malzemesinin zellikleri Tablo 6.11de verilmitir.

Tablo 6.11. Damlatmal Filtrede kullanlan dolgu malzemesinin zellikleri
(Metcalf & Eddy, 2003)
Dolgu Malzemesi
tibari
Boyutu,
cm
Yaklak
Birim Hacim
Arl,
kg/m
3

Yaklak
zgl Yzey
Alan,
m
3
/m
2

Boluk
Oran,
%
Uygulama
Alanlar
Nehir ta (kk) 2,5-7,5 1250-1450 60 50 N
Nehir ta (byk) 10-13 800-1000 45 60 C, CN, N
Plastik-geleneksel 61x61x122 30-80 90 >95 C, CN, N
Plastik-yksek spesifik yzey alan 61x61x122 65-95 140 >94 N
Plastik rastgele dolgu-geleneksel Deiken 30-60 98 80 C, CN, N
Plastik rastgele dolgu- yksek
spesifik yzey alan
Deiken 50-80 150 70 N
*Kaynak: Metcalf & Eddy, 2003
C: BO giderimi, N: Son nitrifikasyon, CN: BO giderimi ve Nitrifikasyonun birlikte olduu sistemler.

124

Karbon Giderimi iin hacimsel yk deerleri

Minimum 100 m
2
/m
3
lk teorik zgl yzeye sahip mineral ve plastik dolgulu malzeme
kullanlan damlatmal filtrelerin boyutlandrlmasnda tavsiye edilen ykleme:

hacimsel BO5 yk, BR,BO 0,4 kg/(m
3
.gn)

Teorik zgl yzeyi 100 m
2
/m
3
den fazla olan plastik dolgulu damlatmal filtrelerde 0,4
kg/(m
3
.gn) den yksek hacimsel BO5 yk semek mmkndr. Ancak bunun pilot
tesislerde denenmi olmas gerekir. Teorik zgl yzeyinin 150 m
2
/m
3
den fazla ve
hacimsel BO5 yknn 0,6 kg/(m
3
.gn) den fazla olmas nemli lde verim art
salamamaktadr. Teorik zgl yzeyinin 150 m
2
/m
3
den fazla olmas durumunda,
filtrede tkanmalar da gzlenmektedir.

Nfus edeeri 50 ila 1000 kii arasnda deien kk lekli atksu artma tesislerinde
debi veya yk iin gzlenecek pikler fazla olaca iin hacimsel BO5 yknn 0,4
deerinden 0,2 kg/(m
3
.gn) deerine azaltlmas tavsiye edilmektedir.

Nitrifikasyon iin hacimsel yk deerleri

Nitrifikasyonlu damlatmal filtrenin boyutlandrmasnda, gerekli filtre hacmini karbon
giderimi ve azot oksidasyonu iin ayr ayr hesaplanmaldr. Mineral ve plastik dolgulu
damlatmal filtrelerde minimum 100 m
2
/m
3
lik teorik zgl yzeye sahip malzemelerin
kullanlmas tavsiye edilmektedir.

Karbon giderimi iin:

BO5 yk, BR,BO 0,4 kg/(m
3
.gn)

Nitrifikasyon iin:
TKN yk, BR,TKN 0,1 kg/(m
3
.gn)

nerilmektedir.

Belirtilen bu deerlerin zerine klabilir. Ancak bunun pilot tesislerde denenmi
olmas gerekir. Teorik zgl yzeyinin 150 m
2
/m
3
den yksek hacimsel BO5 yknn
0,6 kg/(m
3
.gn)den ve hacimsel TKN yk 0,15 kg/(m
3
.gn)den fazla olmas hallerinde
belirgin verim (giderim) art gzlenmemektedir.

Nfus edeeri 50 ila 1000 kii arasnda deien kk lekli atksu artma tesislerinde
debi veya yk deerlerinde gzlenecek pik oran fazla olaca iin hacimsel BO5
yknn 0,4den 0,2 kg/(m
3
.gn) deerine; hacimsel TKN yk minimumda 0,1
deerinden 0,05 kg/(m
3
.gn) deerine azaltlmas tavsiye edilmektedir.

Nitrifikasyon iin iki kademeli damlatmal filtre tasarm yaplabilir. Bu durumda birinci
kademede karbon gideriminin tamamlanaca dnlerek ikinci kademedeki hacimsel
TKN yk, mineral dolgulu sistemlerde 0,1 kg/(m
3
.gn)e plastik dolgulu sistemlerde ise
0,2 kg/(m
3
.gn) e ykseltilebilir. Plastik dolgulu sistemlerde teorik zgl yzeyi 200
m
2
/m
3
olan malzemeler kullanlabilir. Bu tr tesislerde, azotun birinci kademede

125

biyoktle oluumunda kullanlan ksmnn emniyetli tarafta kalmak iin hesaplarda
dikkate alnmamas tavsiye edilmektedir.

Nitrifikasyonun alkalinite kstna girmemesi iin k akmndaki alkalinitenin 0,5
mmol/Lden az olmamas gerekir. Bu nedenle alkalinitenin iletme srasnda dzenli
olarak llmesi gerekir.

Nitrifikasyon ve Denitrifikasyon iin hacimsel yk deerleri

Denitrifikasyonun damlatmal filtrede yapabilmesi iin uygulanabilecek sistemler
aadaki gibidir:

- Nitrat ieren atksuyun damlatmal filtreye geri devri ile e zamanl
denitrifikasyon yaplmas
- Anoksik iletilen n denitrifikasyon sistemi
o Sabit yatakl reaktr (damlatmal filtre)
o Ara keltim tank ile birlikte aktif amur tank
- Harici karbon kayna ilavesi ile son denitrifikasyon sistemi
o Sabit yatakl reaktr
o Aktif amur tank

Burada, en verimli sistem olan n denitrifikasyonlu damlatmal filtrenin tasarm
aklanmtr.

Anoksik damlatmal filtreye hava giriini nlemek amac ile filtre zerinin ve sznt
toplama blgesindeki hava kanallarnn kapanmas gerekir. Bylece geri devir
akmndan gelen nitratn mekanik olarak artlan ham atksu ile birlikte anoksik ortamda
denitrifiye olmas salanr.

Damlatmal filtre dolgu malzemesinin kapal hacme alnmas tkanma tehlikesi ile
birlikte yapda statik problemlere de yol aabilir. Denitrifikasyonlu damlatmal filtre
k ara keltim tankna verilebilecei gibi dorudan nitrifikasyon yapan aktif amur
veya damlatmal filtre reaktrne de verilebilir.

Damlatmal filtrede yaplacak denitrifikasyon iin boyutlandrma kriterleri aadaki
gibidir:

- BO5 hacimsel yke bal denitrifikasyon kapasiteleri Tablo 6.12de verilmitir.
Bun gre ara keltim tanknn yaplmas BO5 giderim verimlerini artrmaktadr,
- Denitrifiye edilecek gnlk ortalama nitrat konsantrasyonu:
- SNO3,D = CN,InB SorgN,ESST SNH4,ESST SNO3,ESST XorgN,BM, mg/L

Giri azot konsantrasyonu, CN,InB, olup ilgili dier deerler T=12C scaklk hali iin
alnmaldr. Yl ierisinde yksek scaklklar gzlenirse buna bal olarak CN,InB:CBOD,InB
oran da ykselecektir. Bu nedenle farkl ykleme durumlarnn gz nnde
bulundurulmas gerekir.

126

Tablo 6.12. Denitrifikasyon hacmi, VTF, Dnin belirlenmesi iin tavsiye edilen deerler
(ATV -A 281 E, 2001)
BO5
hacimsel yk
Denitrifikasyon
kapasitesi
BO5 giderimi
Ara keltimsiz
BO5 giderimi
Ara keltimli
kg/m
3
.gn S
NO3,D
/C
BOD,InB
% %
0,2 0,14 60 80
0,6 0,10 45 65
1,0 0,08 40 60
* Bu deerler 12C iin geerlidir. Denitrifikasyon yapan damlatmal filtre kndaki nitrat
konsantrasyonu 2 mg/ldir. Ara deerler enterpolasyon ile bulunabilir.

Tipik evsel atksulardaki giri nitrat konsantrasyonu genellikle ihmal edilebilecek
seviyede dktr. Nitrat ieren yeralt suyunun kanala szmas ile veya ticari,
endstriyel tesislerden zel olarak nitrat dearj varsa SNO3,InByi CN,InBye dahil etmek
gerekir.

Anaerobik amur rtme ve mekanik susuzlatrma birimleri olan tesislerde, bu
tesislerden gelen ayr bir akmda ayrca bir artma yaplmyor ise amur sznt
suyunun azot konsantrasyonu (yk), CN,InB, damlatmal filtre giri akm ykne dahil
edilmelidir.

- k akmnda organik azot deeri SorgN,ESST = 2 mg/L olacak ekilde
uygulanmaldr. Azot ierii yksek bir dearjn tesise gelmesi halinde bu deer
daha yksek seilmelidir. Emniyetli tarafta kalmak iin boyutlandrmada k
akmndaki amonyum ierii SNH4,ESST = 0 kabul edilmelidir. Biyoktle iin gerekli
azotun hesab XorgN,BM = 0,03 . CBOD,InB eklinde yaplmaldr,
- k akmndaki nitrat konsantrasyonu gnlk ortalama deere gre
belirlenmelidir. Analizler rastgele zamanlarda alnan tekil numuneler veya 2
saatlik kompozit numunelerde yaplyor ise gzlem deeri olarak (k akmnda
inorganik azot, SInorgN,MV) olduka dk konsantrasyonlar seilmelidir. Giri
yknn geni aralklarda deitii tesislerde dk deerler seilmekle birlikte
pratikte SNO3,ESST = 0,6-0,8 . SInorgN,MV alnr,
- Yzeysel hidrolik yk qA,TF 3 m/sa,
- Damlatmal filtreye ok yksek oksijen transferinden kanlmaldr. Bu nedenle
geri devir oran her seferinde optimize edilmeli ve RRDW =3 gememelidir.

Sonraki admda (ikinci kademede) yer alacak nitrifikasyon prosesinde isel geri devrin
dorudan damlatmal filtrenin kndan alnmas halinde, keltim tankna gelecek
hidrolik yk azaltlr. Ancak isel geri devrin n keltim tank zerinden yaplmas daha
faydal olabilir. Bylece denitrifikasyon n keltim tanknda balam olur. Bu durumda
n keltim tankna gelecek ek hidrolik ykn de dikkate alnmas gerekir.

Sonraki admda (ikinci kademede) yer alacak nitrifikasyonlu aktif amur sisteminde
isel geri devir genellikle son keltim tank kndan alnr. Son keltim tanknn
hesabnda bu husus dikkate alnmaldr.

Denitrifikasyonlu damlatmal filtre tasarm veya iletiminde kapal olan sistemin
almas ile oksijene maruz kalma sresi byk nem arz etmektedir. Sistemin oksijeni
tekrar tketip eski performansna ulamas zaman alaca iin bu hususa dikkat
edilmelidir.

127

Farkl Damlatmal Filtre Uygulamalar iin Tasarm Kriterleri Tablo 6.13de verilmitir.

Tablo 6.13. Farkl Damlatmal Filtre Uygulamalar iin Tasarm Kriterleri
Tasarm
Parametreleri
Dk veya
Standart Hzl
Orta Hzl Yksek Hzl Yksek Hzl Przl
Dolgu Malzemesi Ta Ta Ta Plastik Ta/plastik
Hidrolik
Ykleme,
m
3
/m
2
.gn
1-4 4-10 10-40 10-75 40-200
Organik Yk, kg
BO/m
3
.gn
0,07-0,22 0,24-0,48 0,4-2,4 0,6-3,2 >1,5
Geri Devir Oran 0 0-1 1-2 1-2 0-2
Filtrede gzlenen
uucu canllar
ok Deiken Az Az Az
Biyofilmin
kopmas
Aralkl Aralkl Srekli Srekli Srekli
Derinlik, m 1,8-2,4 1,8-2,4 1,8-2,4 3,0-12,2 0,9-6
BO Giderim
Verimi, %
80-90 50-80 50-90 60-90 40-70
Nitrifikasyon yi Ksmi Yok Yok Yok
Gerekli G,
kW/10
3
m
3

2-4 2-8 6-10 6-10 10-20

Damlatmal filtrelere, tasarm maksadna bal olarak uygulanabilecek ykler ve
beklenen k suyu kalitesi Tablo 6.14de verilmitir.

Tablo 6.14. Damlatmal filtreler iin tipik tasarm ykleri ve beklenen k suyu kalitesi
Uygulama Tr
Ykleme Hz k Kalitesi
Birim Deer Birim Deer
kincil Artma Kademesi kg BO/m
3
.gn 0,3-1,0
BO, mg/L
TSS, mg/L
15-30
15-30
BO giderimi ve nitrifikasyonu
birlikte yapan sistem
kg BO/m
3
.gn
g TKN/m
2
.gn
0,1-0,3
0,2-1,0
BO, mg/L
NH4-N, mg/L
<10
<3
kincil Artma Sonras
Nitrifikasyon
g NH4-N/m
2
.gn 0,5-2,5 NH4-N, mg/L 0,5-3
Ksmi BO Giderimi kg BO/m
3
.gn 1,5-4,0 BO giderimi, % 40-70

Havuz derinlii yersel artlar ve mevcut hidrolik yke bal olarak seilmelidir. Derinlik
1,8 ve 7 m arasnda olmaldr. Nitrifikasyon iin derinlik 4 ila 7 m arasndadr. Kk
yerleim yerlerindeki (51 - 100 edeer nfus gibi) paket damlatmal filtre tesisleri iin
derinlik 0,6 mye kadar debilir.

Damlatmal Filtre Dolgu Ykseklii

Damlatmal filtrelere uygulanan , zgl su ykseklii Sk (uzunluk), aadaki ifade ile
hesaplanr.

[mm] (6.6)

qA : Damlatmal filtrelerde yzeysel hidrolik yk (yzey yk) (m
3
/m
2
saat)

128

a: Datm kolu says
n: Datc dnme says (saat
-1
cinsinden)

Damlatmal filtrelerdeki zgl su ykseklii dolum ykseklii datm kolu saysna bal
olarak deimektedir.

Geri devir oran ve yzeysel yk

Dner datcdaki BO5 konsantrasyonu CBO,InB,RF 150 mg/Lden az olacak ekilde k
akm geri devri salanmaldr. Giri debisindeki geni salnmlarn ksmi olarak
dengelenmesi iin, giri BO5 400 mg/l olduu durumlarda geri devir orannn RRDW
1 olmas yeterlidir.

Damlatmal filtre yzey alan ve dolgu ykseklii;

[m
2
] (6.7)

Filtre ykseklii:

[m] (6.8)

ifadeleriyle hesaplanr.

Damlatmal filtrede mineral dolgu malzemesi kullanlmas halinde en uygun dolgu
ykseklii 4 mdir. Plastik dolgu malzemesi halinde dey ynde yksek su iletimi
salanacandan daha byk dolgu yksekliklerinin kullanlmas tavsiye edilmektedir.

Yzey yk, qA,TF, QDW.(1+RRDW)ye baldr ve mineral malzemeli dolgularda 0,4 m/sa,
plastik malzemeli dolgularda 0,8 m/sa olmaldr. Dolgu ykseklii en az 2 m olabilir. Bu
durumda fitre dozlama nitesinin beslemeyi kk damlacklar halinde yapmas, filtre
malzemesinin zenle seilmesi ve yzey yknn en fazla 0.4 m/sa olmas gerekir.
Plastik dolgulu damlatmal filtrelerde ykseklik boyunca daha iyi atksu datm
yaplabilmektedir.

Dozlama Hz

Dozlama hz, dner datcnn damlatmal filtre zerinden her bir geiinde filtreye
beslenen atksuyun su ykseklii olarak ifade edilir. Datcnn yksek hzla dnmesi
halinde dozlama hz dk olacaktr.

Daha nceleri, datcnn bir tam devri iin dnme hz 0,5-2 dak alnrken, bu deer
gnmzde 2 veya drt kollu datc iin 10-60 sn alnmaktadr (Metcalf & Eddy, 2003).

Ykama (srkleme) hz

Damlatmal filtre ykama (srkleme) hznn belirlenmesinde yzey yknde olduu
gibi dner datc tasarmnn da etkisi vardr.

129

[mm/datc kol] (6.9)

Etkili amur giderimi (biyofilm srklemesi) iin FF deerinin 8 mmde tutulmas
gerekir (Tablo 6.15). Ykseklii fazla olan damlatmal filtrelerde, filtre st ksmndaki
youn bakteri bymesinden kaynaklanan tkanmalar nlemek iin daha gl yksek
ykama dozlar uygulanmaldr. Plastik dolgu malzemeli sistemlerde zgl yzey
alannn artmas ile uygulanacak ykama hznn da artmas gerekir.

Tablo 6.15. Damlatmal filtrede BOD yklemesine bal olarak ykama (srkleme)
hzlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Organik yk, kg BOD/m
3
.gn letme hz, mm/gei Ykama hz, mm/gei
0,25 10-30 200
0,50 15-45 200
1,00 30-90 300
2,00 40-120 400
3,00 60-180 600
4,00 80-240 800
mm/gei: her bir datma kolunun her geiinde verecei atksu ykseklii

Fosfor Giderimi

Sabit yatakl sistemlerde P giderimi sadece kimyasal ktrme ile gerekletirilebilir.
ktrme iin kullanlacak kimyasaln son keltim ve/veya n keltim tank
ncesinde verilmesi tavsiye edilir. Kimyasal dozu deneme yolu ile belirlenir. n keltim
tank ncesi uygulamada, kimyasal doz, mikrobiyal byme iin atksuda bulunmas
gerekli P miktar da dikkate alnarak belirlenir.

Damlatmal filtre ve dner biyodisklerin dk pH deerlerine olan hassasiyeti
olduundan alkaliniteyi artrmak iin herhangi bir ileme gerek yoktur. Ancak asidik P
ktrclerinin kullanlmas halinde son keltim tank knda yeterli alkanitenin
kaldndan emin olmak gerekir. Bu durumda alkali ktrc veya ntralizasyon
zeltilerinin kullanlmas gerekir.

Fazla amur retimi

Fazla amur retimi atksuyun trne, uygulanan yke ve hidrolik artlara bal olarak
deiiklik gstermektedir. Gzlenebilecek fazla amur retimi burada verilen ykleme
deerlerine bal olarak 0,75 kg AKM/kg BO5 alnabilir. Kimyasal ktrme sonucu
oluan amurun hesab iin ATV-A 202ye (1992) baklmaldr.

Son keltim Tank

Aktif amur sistemi son keltim tank ile karlatrldnda, damlatmal filtre ve Dner
Biyodisklerden kan amur, miktarca daha az, kelebilirlik zellii daha iyidir. Ancak
biyofilmden kopan kk partikllerin kelmesi, sistem verimini belirlemektedir.
Damlatmal filtre ve dner biyodiskler k akmnda dk (30-100 mg/L) AKM
konsantrasyonu gzlenmekte olup genelde koaglasyon ve ktrme ilemine gerek
duyulmamaktadr. Ancak yksek kat madde giderimi istendiinde kimyasal destekli
keltim uygulanabilir. Partikl konsantrasyonu ve koaglasyon etkisi amurun geri

130

devri ile nemli miktarda artrlabilir. Son keltimdeki kat madde giderimi organik
polimerler ile de artrlabilir (ATV-M 274, 1999).

6.3.2. Dner Biyodiskler

6.3.2.1. Dner Biyodisklerin genel tantm ve amac

Dner Biyodisklerde atksuyun artm, disk yzeyinde tutunan biyoktle ile
gereklemektedir. Biyodiskler oluk eklindeki yapya gelen atksuya ksmi olarak
batrlarak ve yavaa dndrlerek altrlr. Bu dn esnasnda biyodisk zerindeki
biyoktle, hava ve atksuya dnml olarak temas ettirilir. (ekil 6.10) (WEF, 2011).

ekil 6.10. Dner Biyodisk en kesiti ve bileenleri (WEF, 2011)

6.3.2.2. Genel ihtiyalar

Damlatmal filtreler iin verilen genel ihtiyalar dner biyodiskler iin de geerlidir.
Bunun yannda aada verilen koullarn da salamas gerekir:

- Disklerin atksuya temas ettirilmesinden sonra su seviyesi zerinde de hava ile
temas etmesi gerekir,
- Hava ile temas srasnda havuz ierisinde biyofilmin atksuya batm durumunda
aerobik koullarda tutulmas iin yeterli oksijenin salanmas gerekir. Bu
koullar salayabilmek iin biyodisklerde gerekli minimum dnme hz
korunmaldr,
- Dn esnasnda yeterli oksijenin salanmas ve nitrifikasyonda oksijenin kst
olmamas iin disk yzeylerinin en az %40nn suyun dnda kalmas gerekir,
- Havuz ierisindeki atksuda da aktif amur sistemine benzer floklu yapda
oluumlar gzlenebilir. Ancak boyutlandrmada artma performansn az
miktarda etkileyecei iin bu tr mikrobiyal oluum dikkate alnmaz,
- Havuz yapsnda, biyodiskler ve/veya biyodiskin dn hz uygun seilerek
amurun kelmesini nleyici yeterli trblans salanmaldr,
- zeri ak biyodisklerin k dneminde olas buzlanmaya kar kapatlmas
gerekir. Kapal durumda gaz formundaki metabolik rnler sistemin hava
boluunda birikirler. Gaz rnlerinin birikimini nlemek iin yeterli miktarda

131

oksijenin salanmas ve biyodiskin zerindeki yeterli oranda deitiinden emin
olmak gerekmektedir,
- En iyi verim kompakt biyodisk imalat ile gerekletirilir,
- Sistemde yapda fazla amurun gvenli bir ekilde uzaklatrlmas, biyofilme
oksijen transferinin temini ve enerji tketiminin en az olmasnn salanmas
gerekir.

6.3.2.3. Dner Biyodisklerin tipleri ve nite saylar

Dner Biyodiskler, biyofilm yzeyine bal olarak diskli ve silindirik yapda
tasarlanabilir.

retici firma tarafndan modler olarak retilen tek bir nitede kstl biyofilm yzey
alan olaca iin seri bal kaskatl yapda ok sayda nitenin kullanm gerekmektedir.
Karbon giderimi iin en az 2 seri bal nite olmas gerekirken, nitrifikasyon iin en az 4
seri bal nite tavsiye edilmektedir. Dearj kriterlerine bal olarak kaskat says
artrlabilir.

Dner Biyodiskler iin proses tasarm ve yapsal tasarm bilgileri Ek 2.11 ve Ek 3.9da
verilmitir.

6.3.2.4. Dner Biyodisklerin boyutlandrma kriterleri

Birinci kademe artma birimleri ve son keltim tank iin boyutlandrma kriterleri
damlatmal filtreler ile ayndr.

Kaskat dzeni ile deiik yzeysel veya hacimsel ykler ile farkl younluktaki tayc
biyofilm yzeyinin seilebilmesine imkn verilir.

Bylece her bir reaktr sisteminde atksudaki kirletici maddenin giderim oranna bal
olarak farkl biyofilm oluumlar gzlenir. Bunun yannda kaskat dzeni pik yklerin
etkisini de azaltr.

Kaskat dzeninde en sondaki biyodiskin k akm n keltim tanknn giriine geri
beslenebilir. Bylece biyodisklerin tkanma riski ve sisteme gelecek pik ykler azalr.
Ancak bu durumda gzlenecek ek hidrolik yk dikkate alnmaldr.

Biyofilm oluumunun gzlendii dz veya przl yzeye sahip diskler bir aft zerine
monte edilir. Diskler daire dilimlerden olumakta olup birbirlerine kiriler ile
balanabilmektedir. Diskler normalde dz veya oluklu yapda da olabilir. Diskler
arasndaki mesafe, mesafe koruyucu malzeme ile ayarlanabilir. Diskler arasndaki
mesafe kaskat yapdaki ilgili kademedeki organik yzey ykne baldr. Disk yzeyi
yaklak olarak biyolojik aktif yzeye karlk gelir.

Pik yklerin etkisini nlemek iin teorik biyofilm yzeyi 4 L/m
2
nin altnda olmamaldr.
Boyutlandrma iin aada verilenlerin belirlenmesi gerekir:

- Kaskat says
- Kullanlan disk malzemesi ve disklerin teorik zgl yzeyleri.

132

- Yksek yklemelerin kokuya yol amas durumunda kaskatn ilk kademesindeki
yzeysel BO5 yknn 40 g/m
2
.gn deeri ile snrlandrlmas tavsiye edilir.
- Dner biyodisklerde bir kademede yzeysel BO5 yk 20 g/m
2
.gn ise diskler
aras mesafe en az 18 mm olmaldr. Teorik zgl yzeyi 100 m
2
/m
3
olan
silindirik biyodisklerde de ayn kriter uygulanabilir.

Diskli biyodisklerde bir kademede yzeysel BO5 yk < 20 g/m
2
.gn ise diskler aras
mesafe 15 mm ve teorik zgl yzeyi 150 m
2
/m
3
tavsiye edilir.

Karbon giderimi ve nitrifikasyon reaktrleri arasna ara keltim tank tekili faydal
olabilir. Bylece karbon gideriminden gelen fazla amur sistemden ayrlarak
nitrifikasyonun verimi artrlabilir. Bu tr bir nitrifikasyon sisteminde diskler aras
mesafe 10 mmye drlebilir ve silindirlerin teorik zgl yzeyi en fazla 200 m
2
/m
3

olacak ekilde artrlabilir.

Yzeysel BO5 yk, BA, artma hedefine bal olarak gerekli teorik yzeyin
belirlenmesinde en temel parametredir.

Teorik yzeyin boyutlandrlmas iin 2 ila 4 kademeli kaskat sistemi kabul edilmitir.

Disk yapsndaki dner biyodiskler iin:

2 kademeli kaskat halinde:
BA,BO 8 g/m
2
.gn

3 ve 4 kademeli kaskatlar halinde:
BA,BO 10 g/m
2
.gn esas alnr.

Kk lekli atksu artma tesisinde yksek pik yk ve debiler gzlenecei iin 50 ila
1000 nfus edeerinde yzeysel BO5 yk 8 ve 10 g/m
2
.gn deerinden 4 g/m
2
.gn
deerine lineer ekilde azaltlarak (dorusal enterpolasyon) kullanlmaldr.

Nitrifikasyon iin 3 veya 4 kademeli kaskat yaplmas tavsiye edilmektedir. Teorik zgl
yzeyin hesabnda aadaki deerler kullanlmaldr.

Disk yaps dndaki tiplerde dner biyodiskler iin:

3 kademeli kaskat tesisler:
BA,BO 8 g/m
2
.gn ve BA,TKN 1,6 g/m
2
.gn

4 kademeli kaskat tesisler:
BA,BO 10 g/m
2
.gn ve BA,TKN 2 g/m
2
.gn

Kk lekli atksu artma tesisinde yksek pik yk ve debisi gzlenecei iin 50 ila
1000 ila nfus edeerinde yzeysel BO5 yk 8 ve 10 g/m
2
.gn deerinden 4 g/m
2
.gn
deerine TKN yzey yk 1,6 ve 2 g/m
2
.gn deerinden 1,2 g/m
2
.gn deerine lineer
ekilde azaltlarak kullanlmaldr.

133

Biyofilm malzemesinin zgl biyolojik aktif yzeyi, teorik zgl yzeyin %70inden daha
fazla ise dner biyodisklerin boyutlandrmasnda yukarda verilen en yksek yzey
yk deerleri kullanlabilir.

Nitrifikasyonun alkalinite kstna girmemesi iin k akmndaki alkalinitenin 0,5
mmol/Lden az olmamas gerekir. Bu nedenle iletme srasnda alkalinitenin dzenli
olarak llmesi gerekir.

Tank hacmi, biyofilm yzeyine bal olarak belirlenir. BO5 konsantrasyonu 300 mg/Lye
kadar olan sistemlerde tank hacmi 4,9 L/m
2
biyofilm yzeyi esas ile bulunur. Bu
deerin zerindeki tank hacimlerinde daha yksek artma verimi salanamaz.

Hidrolik bekletme sresi karbon giderimi iin 40-120 dk iken nitrifikasyon olmas
halinde 90-250 dk olmaldr.

Dner biyodisklerin tipik tasarm kriterleri Tablo 6.16da verilmitir.

Tablo 6.16. Dner biyodisklerin tipik tasarm kriterleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Parametre Birim
Artma Seviyesi*
BO Giderimi
BO Giderimi ve
Nitrifikasyon
Ayr Nitrifikasyon
Hidrolik Yk m
3
/m
2
gn 0,08-0,16 0,03-0,08 0,04-0,1
Organik Yk
g sBOD/m
2
gn 4-10 2,5-8 0,5-1,0
g BOD/m
2
gn 8-20 5-16 1-2
Maksimum ilk
kademe yk
g sBOD/m
2
gn 12-15 12-15
g BOD/m
2
gn 24-30 24-30
NH4-N yk g N/m
2
gn 0,75-1,5
Hidrolik Bekletme
Sresi
sa 0,7-1,5 1,5-4 1,2-3
k BO mg/L 15-30 7-15 7-15
k NH4-N mg/L < 2 1-2
*Atksu scakl 13Cnin zerinde olmas halinde

6.4. Kaynaklar

ATV - A 126E (1993). German ATV Rules and Standards, Principles for Wastewater
Treatment in Sewage Treatment Plants according to the Activated Sludge Process with
Joint Sludge Stabilisation with Connection Values between 500 and 5.000 Total Number
of Inhabitants and Population Equivalents.

ATV - A 257E (1989). German ATV Rules and Standards, Principles for the Dimensioning
of Wastewater lagoons and In-line Biological Filters or Biological Contactors.

ATV - A 202 (1992). German ATV Rules and Standards, Processes for the Removal of
Phosphorus from Wastewater.

ATV - A 131E (2000), German ATV Rules and Standards, Dimensioning of Single-Stage
Activated Sludge Plants.

ATV A 265E (2000), German ATV Rules and Standards, Advisory Leaflet: Regulation of
Oxygen Transfer with the Activated Sludge Process.

134

ATV - A 198E (2003). German ATV Rules and Standards, Standardisation and Derivation
of Dimensioning Values for Wastewater Facilities.

ATV - M 201 E, (1989). German ATV Rules and Standards, Principles for Dimensioning,
Construction and Operation of Wastewater Lagoons for Communal Wastewater.

ATV M 274 (1999). German ATV Rules and Standards, Employment of Organic
Polymers in Wastewater Treatment

ATV 281 E (2001). German ATV Rules and Standards, Dimensioning of Trickling filters
and Rotating Biological Contactors.

DIN 18202, Toleranzen im Hochbau Bauwerke, Deutsche Norm.

DIN 19553 (2002). Wastewater Treatment Plants, Trickling Filter with Rotary
Distributor Main Dimensions And Equipment, Deutsche Norm.

DIN 19557 (2004). Wastewater Treatment Plants,Mineral Filter Media and Plastic
Media For Percolating Filters Requirements, Testing, Delivery, Placing, Deutsche Norm.
DIN 2501-1 1972). Flanges; Connecting Dimensions, Deutsche Norm.

DIN EN 12255-1 (2002). Wastewater Treatment Plants, Part 1: General Construction
Principles, Deutsche Norm.

DIN EN 12255-10 (2001). Wastewater Treatment Plants, Part 10: Safety principles,
Deutsche Norm.

DIN EN 12255-11 (2001). Wastewater Treatment Plants, Part 11: General data required,
Deutsche Norm.

DIN EN 12255-3 (2001) Wastewater Treatment Plants, Part 3: Preliminary treatment,
Deutsche Norm.

DIN EN 12255-6 (2008). Small Wastewater Treatment Systems for up to 50 Pt, Part 6:
Prefabricated Treatment Units for Septic Tank Effluent, Deutsche Norm.

DIN EN 12255-7 (2002). Wastewater Treatment Plant, Part 7: Biological Fixed-Film
Reactors, Deutsche Norm.

DIN EN 932-1 (1996). Prfverfahren fr allgemeine Eigenschaften von
Gesteinskrnungen Teil 1: Probenahmeverfahren; Deutsche Fassung, Deutsche Norm.

DIN EN 933-4 (1999). Prfverfahren fr geometrische Eigenschaften von
Gesteinskrnungen Teil 4: Bestimmung der Kornform Kornformkennungszahl;
Deutsche Fassung EN 933-4:1999/Achtung: bergangsfrist fr DIN 52114 (1988-08) bis
2003-12 beachten, Deutsche Norm.

DIN ISO 3310-2 (1999). Analysensiebe Anforderungen und Prfung Teil 2:
Analysensiebe mit Lochblechen, Deutsche Norm.

135

DWA-M 210 (2009) Belebungsanlagen mit Aufstaubetrieb (SBR), DWA Deutsche
Vereinigung fr Wasserwirtschaft, Deutsche Norm.

DWA-M 269E (2008), German DWA Rules and Standards, Advisory Leaflet: Process
Analysis Equipment for Nitrogen, Phosphorus and Carbon in Wastewater, Treatment
Systems, DWA

Hanhan O., Insel G., Yagci N., Artan N. Orhon, D. (2011) Mechanism and design of
intermittent aeration activated sludge process for nitrogen removal, Journal Env. Sci.
Heal. Part A, 46 (1), 9-16.

Health Research, Inc. (2004). Recommended Standards for Wastewater facilities, NY.

Henze, M., Loosedrecht, M., Ekama, G., Brdjanovic, D. (2008). Biological Wastewater
Treatment: Principles, Modeling and Design, IWA Publishing.

Insel G. (2007) Effects of design and aeration control parameters on simultaneous
nitrification and denitrification (SNdN) performance for activated sludge process,
Environ Eng. Sci., 24(5), 675-686.

Metcalf & Eddy. (2003). Wastewater Engineering, Disposal and Reuse, Mc Graw Hill
Publishing.

MOE (2008). Design Guidelines for Sewage Works, Ontario, USA.

MOP (2005) Manual of Practice: Clarifier Design, Water Environment Federation,
Alexandria, VA, ABD.

MOP (2007) Manual of Practice: Automation of Wastewater Treatment Plants, Water
Environment Federation, Alexandria, VA, ABD.

Mueller J.A., Boyle W.C., Ppel H.J. (2002) Aeration: Principles and Practice, CRC Press,
Washington, ABD.

Orhon, D. ve Artan, N., (1994). Modelling of Activated Sludge Systems, Technomic
Publushing Company.

Ten States Standards (2004) Recommended Standards For Wastewater Facilities;
Health Research, Inc., Health Education Services Division., Albany, NY, ABD
(http://www.healthresearch.org/store)

TS EN 12255-7 (2004). Atik Su Aritma Tesisleri - Blm 7: Biyolojik Sabit Film
Reaktrleri, Trk Standardlar Enstits, Ankara.

TS EN 12555-5 (2002). Atksu Artm Tesisleri - Blm 5: Lagn Prosesi, Trk
Standartlar Enstits, Ankara.

WEF (2011). Biofilm Reactors, Water Environment Federation Pres.

136

7. KMYASAL KTRME LE FOSFOR GDERM

Prof. Dr. zzet ZTRK

7.1. Genel Tantm

Kimyasal ktrme ile fosfor giderimi prosesleri temelde askda kat madde (AKM)
giderimine dayanr. Bu blmde, kimyasal ktrmede fosfor kimyas, kimyasal fosfor
ktrme yntemleri, metal tuzlar ve polimerlerle fosfor giderimi ve kirele fosfor
giderimi konular detayl olarak incelenmektedir.

7.1.1. Kimyasal ktrmede Fosfor Kimyas

Fosfor bileikleri metal iyonlar ile ounlukla znrl ok dk olan tuzlar
oluturur. Kimyasal ktrme ile fosfor gideriminde balca aadaki tuzlar
kullanlmaktadr:

- Alminyum III tuzlar, Al2(SO4)3 * 16H2O,
- Ca
2+
tuzlar, Ca(OH)2/CaO,
- Demir (III) ve demir II tuzlar, FeCl3 * H2O, FeCl(SO4), FeSO4 * 7 H2O

Kalsiyum tuzlar ile fosfor ktrme ilemi, yap itibariyle alminyum ve demir tuzlar
ile fosfor ktrme proseslerinden farkllklar gsterir, bu yzden ayr alt balklar
altnda incelenecektir.

7.1.1.1. Kalsiyum ile ktrme

Kalsiyum ile fosfat ktrlmesinde, kire (Ca(OH)2) ile ortama, hem Ca
2+
hem OH
-

iyonlarnn girii salanr. Bylece fosforun hidroksiapatit ve dier kalsiyum fosfatlar
halinde ktrlmesi gerekletirilir.

(H2PO4)2, Ca(H2PO4)2.H2O, CaHPO4.2H2O (7.1)

10Ca
2+
+ 6PO4
3-
+ 2OH
-
Ca10(PO4)6 (OH)2 (7.2)

Ca
2+
+ CO3
2-
CaCO3 (7.3)

Yksek pH'larda (pH: 10-11), ortamda magnezyum hidroksit oluumu gzlenir ve
kelme yardmcs olarak i gren bu kimyasal ile yksek giderim verimi elde edilir.
Ancak yksek pH'larda alma durumunda, atksuyun fosfor giderimi iin gerekli kire
ihtiyac, fosfor konsantrasyonundan ok suyun alkalinitesi ve sertlii ile kontrol edilir
(ekil 7.1).

Mg
2+
+ 2OH
-
Mg(OH)2 (7.4)

137

ekil 7.1. Alkalinitesi belli atksuyun pHn 11e karmak iin kullanlmas gerekli kire
(Ca(OH)2) miktarlar

ekilde grld zere, fosforun ktrlmesi iin gerekli kire miktar, mg/L CaCO3
cinsinden ifade edilen toplam alkalinitenin ~ 1,4-1,5 kat mertebesindedir.

Dearj ncesi ham atksuya ya da son havalandrma havuzu kna veya keltim tank
giriine kire ilavesi ile ykselen pH, dearj standartlarna uygun hale getirmek zere
(pH: 6-9), CO2 ile rekarbonizasyon ilemi uygulanmas gerekebilir.

7.1.1.2. Alminyum ve Demir Tuzlar ile ktrme

Alminyum ve demir tuzlar ile fosfor ktrme proseslerine temel tekil eden
reaksiyon denklemleri aadaki gibidir.

Alminyum ile fosfat ktrmesi;

Al
3+
+ PO4
3-
AlPO4 (7.5)

Al
3+
+ 3OH
-
Al(OH)3 (7.6)

Demir ile fosfat ktrmesi;

Fe
3+
+ PO4
3-
FePO4 (7.7)

Fe
3+
+ 3OH
-
Fe(OH)3 (7.8)

138

Yukardaki denklemlerden de grlecei zere, teorik olarak 1 mol fosfat ktrmek iin
1 mol alminyum/demir gerekmektedir. Ancak atksuyun pH, alkalinitesi, ierdii iz
elementler vb. etkenler sebebiyle, gerekli dozaj hesabn sadece sitokiyometriyi esas
alarak yapmak ounlukla doru netice vermemektedir.

ekil 7.2de, eit mollarda alminyum (III), demir (III) ve fosfat ieren atksular iin
znrlk erileri verilmektedir. ekilden de grlecei zere, farkl pHlarda ortamda
mutlaka bir miktar znm AlPO4 ve FePO4 bileikleri bulunabilmektedir. Bu sebeple
ktrme ileminin kullanlacak kimyasallar iin uygun pH aralnda yaplmas kritik
nem tar.

ekil 7.2. Alminyum ve demir tuzlar kelme erileri (Metcalf & Eddy, 2003)

7.2. Proses htiyalar

7.2.1. Fosfor ktrc Kimyasallar

Uygulamada, alminyum, demir veya kalsiyum tuzlar gibi nispeten az sayda kimyasal
ktrc kullanlmaktadr. Ekonomik sebeplerle kullanm tercih edilen ticari kalite
kimyasallarn belli oranlarda znebilir ve znemez yapda safszlklar ierdii
unutulmamaldr. Sz edilen kimyasal maddelerin belirli kombinasyonlar, zellikle
Ca
++
+ Fe
++
kullanm yaygndr (Metcalf & Eddy, 2003).

Bunlara ilaveten, polimerize demir ve alminyum tuzlar da mevcut olup, bu tuzlar yan
tepkimelerle hidroksit forumda balanarak ziyan edilen metal iyonlar miktarnn
azatlm ile organik madde giderimini arttrrlar. Polimerize alminyum tuzunun genel
forml Aln (OH)n
(3-n)+
dir. Fosfor gideriminde kullanlan, balca kimyasallarn bir listesi
Tablo 7.1 ve Tablo 7.2de verilmitir.

139

Tablo 7.1. Balca ktrcler (Metcalf & Eddy, 2003)
rn aklamas
Kimyasal
forml
Teslimat
ekli ve
younluu
(t/m
3
)
Depolama ve
dozlama
P
ktrmesinde
etkili katyon
Teslimat
esnasnda
normal
aktif madde
ierii
(g/kg ve
mL/kg)
Solsyonun
(doygun)
pH deeri
Alminyum
klorr
AlCl3
Solsyon
1,3
Tank
Aside
dayankl
pompa
Al
3+

58-60
2,2
1
Alminyum-
demir (III)
klorr
AlCl3 +
FeCl3
Solsyon
1,15
Tank
Aside
dayankl
pompa
Al
3+
Fe
3+

19
10
0,9
1
Alminyum
slfat
Al2(SO4)3
tlm
Pudra 1
Solsyon
1,27
Silo
Vidalama
Tank
Pompa
Al
3+
40
1,5
24
0,9
3
Alminyum-
demir (III)
slfat
[Al2(SO4)3
+
Fe2(SO4)3]
* n H2O
tlm
0,95
Silo
Vidal
Eksantrik
pompa
Al
3+
Fe
3+

82
10
3,2
2
Demir (II)-
klorr
FeCl2
Solsyon
1,24-1,37
Tank
Aside
dayankl
pompa
Fe
2+
Fe
3+

86-135
1,5-2,4
1
Demir (III)-
klorr
FeCl3
Solsyon
1,41-1,43
Tank
Aside
dayankl
pompa
Fe
3+

135-138
2,4-2,5
1
Demir (II)-
klorr slfat
FeClSO4
Solsyon
1,43-1,51
Tank
Aside
dayankl
pompa
Fe
3+

123
2,2
1
Demir (II)-
slfat
FeSO4
* 7 H2O
Kalnt
(yeil) Tuz
1
Havuzlama
haznesi
Pompa
Fe
2+
Fe
3+

178-195
3,2-3,5
2
Demir (II)-
slfat
FeSO4
* n H2O
tlm
0,8
Silo
Vidal
Eksantrik
pompa
Fe
2+
Fe
3+

195
3,5
3
Demir (III)-
slfat
Fe2(SO4)3
Solsyon
1,5
Tank
Aside
dayankl
pompa
Fe
3+

118
2,1
1

140

Tablo 7.2. Balca ktrcler (Metcalf & Eddy, 2003) - (tablonun devam)
rn
aklamas
Kimyasal
forml
Teslimat
ekli ve
younluu
(t/m
3
)
Depolama
ve
dozlama
P
ktrmesinde
etkili katyon
Teslimat
esnasnda
normal
aktif
madde
ierii
(g/kg ve
mL/kg)
Solsyonun
(doygun)
pH deeri
Kalsiyum
hidroksit
Snm kire
(beyaz kire
hidrat)
Stabilize kire
st (arlka
20%)
Ca(OH)2
Pudra
0,45
Silo
Vidalama
Tank
Eksantrik
pompa
Ca
2+

376
9,4
75
1,9
12,5
Sodyum
alminat
NaAl(OH)4
Solsyon
1,3-1,5
Tank
Pompa
Al
3+

62-105
2,3-3,9
14
Poli-
alminyum
(hidroksit)
klorr (PAK)
[Al(OH)3-xCl2]n
Solsyon
1,2-1,37
Tank
Aside
dayankl
pompa
Al
3+

70-90
2,6-3,3
1-3
Poli-
alminyum
(hidroksit)
klorr- slfat
[Alx(OH)yCl2[SO4]c
Solsyon
1,4
Tank
Aside
dayankl
pompa
Al
3+

52-90
1,9-3,3
1
Poli-
alminyum
Demir (III)
klorr
[Al(OH)3-xCl2]n +
FeCl3
Solsyon
1
Tank
Aside
dayankl
pompa
Al
3+
Fe
3+

59
6-15
2,3-2,5
1

kelme sayesinde, znm fosfatlarn kat fosfat formuna dntrlmesinin
yannda yumaklatrma da salanr. Bir sonraki alt prosesin (yumaklatrma) organik
polimerlerle ayrca desteklenmesi de mmkndr. Normalde, katyonik (pozitif ykl)
veya iyonik olmayan (non-iyonik, ntr) polimerler kullanlmaktadr.

7.2.2. Kimyasal Madde Depolama ve Dozlama

ktrcler, suya dayankl maddeler olup, kat, sv veya askda formlarda
olabilmektedirler. Depolamann yan sra solsyon hazrlama ve dozlama niteleri de,
teslimat srasndaki koullar, akkanlk, topak oluturma tehlikesi ve ierisindeki
znmeyen bileikler arasndaki srtnme dikkate alnarak tasarlanmaldr (ATV 202E,
2004).

Depolama konteynerleri elik, beton ve plastikten yaplr. elik ve betonda, korozyon
korumas iin uygun ve onayl kaplamalar tercih edilmelidir. Sv ktrclerin
dozlanmas dorudan konteynerden yaplabilir, ancak kat ktrclerde solsyon
hazrlanmas iin ilave niteler ve snmemi kire iin sndrme sistemlerinin
planlanmas gerekir. Borular, temel bir kural olarak, korozyona dayankl plastikten
retilir.

Tam teekkll ve kullanm klavuzlu dozlama istasyonlar, ilgili uzman firmalar ve
ktrcleri piyasaya srenler tarafndan temin edilebilmektedir.

141

Depolama konteynerleri, silo veya tankn dolu hacminin tamamn iine alabilecek
ekilde boyutlandrlmaldr (>25 m
3
). Hafta sonlar ve tatil dnemleri de dikkate
alnarak, yeterli ek bir rezerv alan braklmaldr.

ktrme dozlamasnn ayarlanmas ve kontrol, zamana bal olarak yrtlmeli,
llm hidrograf erileri (kk lekli atksu artma tesisleri) dikkate alnmal, su
miktarlaryla (orta lekli atksu artma tesisleri) veya fosfor ykyle (byk lekli
atksu artma tesisleri) orantl olarak tasarlanmaldr. Bunlara ilaveten, fosfat
konsantrasyonuna bal olarak yrtlen dozlamalar da baarl olmaktadr. Su
miktarlaryla orantl olarak yaplan dozlamalarda, bir dozaj snr mevcut deil ise,
birleik atksu akmlaryla gzlenen artlar ar dozlamaya sebebiyet verebilmektedir.

Kirele ktrmede dozlama, uygun pH deeri ayarlamasyla yrtlmelidir.

Aklayc kitapk ATV-DVWK-M 206E (2001), depolama ve dozlama teknolojilerinin
yan sra, srekli lm ve otomasyon tekniklerine de detayl olarak yer vermektedir.

7.2.3. Artma Prosesleri

Kimyasal ktrme sistemleri, artma prosesinde kimyasallarn hangi aamada
eklendiine gre ekil 7.3de gsterilen tiplere ayrlmtr. Sz konusu prosesler
birletirilebilir ve artma sonras lagnler, szdrma birimleri, kum filtreleri ilave
edilerek glendirilebilir. Uygulamada, kimyasal ktrc ile artma prosesleri
birletirilerek fosfor giderimi yaplan eitli yntemlere rastlanmaktadr.

Dorudan ktrme, organik madde kaynakl oksijen tketiminin nemli bir etkisinin
olmad byk ve trblansl su ktlelerine dearj durumlarnda kullanlr. Yksek
oranda organik madde giderimi gerekli ise, dorudan ktrme, ezamanl ktrme
veya normal artma sonras yntemlerinin uygulanmas daha yerinde olacaktr. Fosfor
giderme yntem ve performanslar Tablo 7.3de zetlenmitir (Metcalf & Eddy, 2003).

Tablo 7.3. Fosfor giderme yntemleri ve performanslar
n ktrme Ezamanl ktrme
Sonda
ktrme
Yumak filtrasyonu
Gzlenebilir
kontrol deeri
*(mg/L) P
2 1 1 0,5
Dozlama noktas
(noktalar)
Birincil keltim
tanklarndan nce
(rn. venturi,
havalandrmal
kum tutucu vb.)
Havalandrma
tanklar ncesinde/
esnasnda/sonrasnda,
biyolojik veya temas
filtreleri
kincil keltim
tanklarndan
sonra
Ezamanl ve sonda
ktrmeye benzer
olarak muzaaf
Tam karm
Daha yksek
trblansn olduu
noktalar
Daha yksek
trblansn olduu
noktalar
Mikser
(kartrc)
Ezamanl ve sonda
ktrmeye benzer
olarak muzaaf
Yumaklarn
ayrlma noktas
Birincil keltim
tanklar
kincil keltim
tanklar
lave kelme
veya yzdrme
tanklar
1. aama: mevcut
ikincil keltim
tanklar
2. aama: ilave
filtreler
* Optimum veya daha uygun iletme koullarnda, daha dk deerler dahi gzlenebilir.

142

7.3. Kimyasal ktrme Trleri

7.3.1. Dorudan ktrme

Genelde ktrc olarak, 8-10 arasndaki bir pH deerinde Fe
++
+Ca(OH)2 kullanlr.
Ca(OH)2 ayn zamanda tek bana da kullanlabilir, ancak bu durumda etkili
yumaklatrma elde edebilmek iin pHn yaklak 11 civarnda olmas gerekir. Ca(OH)2,
atksu debisinin % 3-5i orannda deniz suyu ile birleik de uygulanabilir. Deniz
suyundaki magnezyum, pHn 9-10 deerinde destekleyici bir koaglan olarak rol oynar
ve Ca(OH)2 kullanmn azaltr (Metcalf & Eddy, 2003).

7.3.2. lk keltim ncesi ktrme

Dorudan ktrme prosesi, biyolojik artma tesislerinin ykn azaltmak iin yaygn
olarak kullanlmaktadr. Kimyasal destekli ktrme ile klasik mekanik artma (n
keltim) da elde edilen %30luk organik madde giderimi %50-70 mertebesine
karlabilmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).

ekil 7.3. Fosfor ktrmesi iin artma tesisi dzeni rnekleri; (a) dorudan ktrme,
(b) ilk keltim ncesi, (c) e zamanl ktrme ve (d) sonda fosfor ktrme
prosesleri

ktrme, mevcut mekanik artma ilemi ile birlikte uygulandnda genellikle
yumaklatrma birimi kullanlmaz. Havalandrmal kum tutucularn mevcut olduu
durumlarda ise, ktrc kimyasallar kum tutucu giriinde eklenebilir. Burada temel
sorun, amur oluumundaki yksek art, dolaysyla ilave amur artma kapasitesi
ihtiyacdr. Fosfor/ AKM ktrc olarak, demir ya da alminyum tuzlar veya
Fe
++
+Ca(OH)2 karm kullanlr. Fosfor giderimin %90dan byk olabilmesi iin ilk

143

yaklamda, mol Fe
3+
veya Al
3-
/ mol znm P oranlar > 2:1 olmas nerilmektedir
(Metcalf & Eddy, 2003).
7.3.3. Ezamanl ktrme

Bu proses zellikle fosfor giderimi iin yaygn olarak uygulanmaktadr. ktrme
alkalinite tketen bir ilemdir; bu nedenle yumuak sularda kire formunda alkalinite
ilavesi gerekebilir. ktrc kimyasal, ilk keltim giriine, kum tutucuya veya
dorudan havalandrma havuzuna eklenebilir. Ezamanl ktrmede yumaklatrma
zerinde dorudan bir kontrol yoktur, ancak genelde biyolojik amurun
yumaklatrmas yeterli olmaktadr. Ezamanl ktrmeyi, ilk keltim ncesi ve/veya
sonrada kimyasal fosfor giderimi ilemleri ile hzl filtreyle kombine biimde uygulamak
artmada daha byk fayda (daha yksek P giderimi) salayabilmektedir (Metcalf &
Eddy, 2003).

7.3.4. Sonda ktrme

Bu proseste, genelde alminyum tuzlar kullanlr. Burada organik maddenin etkileimi
olmakszn net bir kimyasal ktrme ilemi gerekleir. Prosesin sonucunda
susuzlatrmas nispeten daha g ve byk hacimli bir kimyasal amur oluur (Metcalf
& Eddy, 2003).

7.3.5. Destekleyici lave Artma Sistemleri

7.3.5.1. Temas Filtrasyonu

Fosfor iin ok dk k konsantrasyonlarna ulalmas istendiinde, atksuyun son
keltim sonras temas yzeyli filtrede ileri derecede artm gerekir (ekil 7.4).

ekil 7.4. Dk fosfor konsantrasyonlarna ulaabilmek iin uygulanabilecek artma
sonras ilemler

Prensip olarak temas yzeyli filtrasyon prosesi, giri akmna fosfor keltici kimyasaln
ilave edildii bir hzl filtreden oluur. Sz konusu znm fosfatn byk ksm,
filtrede tutulan tanecikler iinde yer alr. Ayrca artma tesisinde kelemeyen
paracklar da filtrasyonla giderilir. Filtrenin ok ksa srede tkanmasn nlemek

144

zere, stte iri taneli plastik ve altta kum tabakalarndan oluan ift ortaml bir filtreler
kullanlr. Plastik tabakann byk gzenek hacmi sayesinde, kombine ileyen bir
plastik/kum filtresi klasik kum filtresine gre daha byk hacimlerde fosforlu amurun
tutulmasn salayabilmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).

Bir temas yzeyli filtredeki kelme ve yumaklatrma mekanizmalar, dier ktrme
prosesleriyle teknik olarak ayndr. Bu proseste, genellikle demir tuzlar fosfor
ktrc olarak kullanlmaktadr.

7.3.5.2. Toprak Lagnler

Bu proses, iyiletirme veya fosfor ktrme ileminin ilk safhas olarak kullanlabilir.
Prosesin verimi, toprak havuzun (lagn) boyutuna ve uygulanan kimyasal dozajna
baldr. Toprak bir havuz, uygun kimyasallarn ilavesi ile oluan floklar (yumak) iin bir
ktrc ilevi grr. Toprak havuz (lagn) yeterli byklkte yaplrsa, ayn zamanda
bir alg havuzu olarak da alr. Bu durumda, lagnn giri akmna kimyasal madde
ilavesine gerek kalmayabilir. Ancak, havuz k akmndan algleri ayrmak zere ilave
bir kimyasal ktrme tesisi kurulmas gerekebilir (Metcalf & Eddy, 2003).

Lagnlerde, ktrc olarak demir ve alminyum tuzlar kullanlabilir. Kimyasal
amur, havuzun dibinden belirli aralklarla syrlarak uzaklatrlmaldr.

7.3.5.3. Szdrma Havuzlar

Burada ama topran szme ve iyon deiim kapasitesini kullanarak fosfat
balamaktr. Bu prosesin etkin ekilde gerekleebilmesi iin, organik madde ieriinin
byk ounluunun ayrtrld bir birinci kademe artma uygulanmas gerekir.
Szdrma havuzlar kesikli olarak iletilmekte olup bu sre sonunda 1-2 hafta
dinlendirilir. Dinlendirme dnemlerinde havuzlar kuru kalr ve tabann stndeki
tabaka okside olur; bu da tabanda biriken organik madde zerinde reyen
mikroorganizmalarn oluturaca tkanmay engeller (Metcalf & Eddy, 2003).

Fosfor giderimi iin artma tesisi tasarm ile ilgili detayl bilgi, Ek 2.12de verilmitir.

7.4. Fosforun Toprakta Balanmas

Topran fosfor adsorplama kapasitesi (Xp,a,maks.), genellikle topraktaki su muhtevasnda
llen anlk maksimum fosfor miktar ile (rn. 5 g P/m
3
) ifade edilir.

Farkl toprak trlerinin adsorplama kapasiteleri byk deikenlik gstermektedir (rn.
kumlu toprakta 20 mg P/m
3
, killi toprakta 5000 mg P/m
3
vb.).

Tablo 7.4 de, Amerika New Yorkda 35 farkl toprak tr (st toprak) iin ortalama
adsorplama kapasitesi deerleri verilmitir. Bu deerler ayn zamanda Katyon Deiim
Kapasitesi (CEC) hakknda da bilgi vermektedir. Katyon Deiim Kapasitesi, topran
katyonlar (NH4
+
, K
+
, Ca
++
, Fe
+++
, Al
+++
vb.) balama kapasitesini ifade eder (Henze vd.,
2002).

145

Tablo 7.4. New York eyaletindeki 35 farkl toprak tr (st toprak) iin adsorplama
kapasitesi sonular
Derinlik
(cm)
Toprak younluu
(g/cm
3
)
Xp,a,maks.
(mg P/kg)
Xp,a 5 g P/m
3
'de
(mg P/kg)
Katyon Deiim
Kapasitesi
med/100 g
15 1,3 457 305 18,7
70 1,6 429 334 8,8
94 1,7 189 122 6,3

Yalnzca fosfor adsorpsiyonu veya toprakta iyon deiimi dikkate alnarak, bir baka
deyile daha yava gerekleen adsorbe edilen maddenin kimyasal olarak balanmas
veya fosfor iyon deiimi ilemleri gz ard edildiinde, nispeten daha emniyetli bir
tahmin yaplm olur. Tahminlerde deneysel kaynakl birok belirsizlik de sz konusu
olabilmektedir; bu konuda ancak modeller kullanlarak daha yakn tahminlerde
bulunulabilir.

7.5. Kimyasal ktrme ve Yumaklatrmann Atksu Artm ve amur
Oluumuna Etkileri

7.5.1. Kimyasal Yntemlerle Fosfor Gideriminin Biyolojik Proseslere Etkisi

Organik maddelerin biyolojik olarak ayrmas ve biyo-kimyasal oksidasyonu ile azotun
indirgenmesi aadaki ilemlerden etkilenmektedir (ATV 202E, 2004):

- n ktrme: N/BO5 orannn arttrlmas ve atksuyun asiditesinin
deitirilmesinin yan sra amur yann arttrlmas,
- Ezamanl ktrme: ktrme ve younlatrma zelliklerinin gelitirilmesinin
yan sra, aktif amurun inorganik ksmnn artmas, fazla amur miktarnn
artmas, asiditenin azalmas ve ktrcnn zelliine bal olarak
nitrifikasyonu tetikleyicici veya engelleyici etkisi,
- Sonda ktrme: bu niteden tesis giriine amur geri devrinin yok saylabilecek
kadar dk etkisi

Burada dikkat edilmesi gereken husus, ktrmenin hangi yntemle uygulandna
baklmakszn, takip eden biyolojik artmaya yeterli fosfor salanmas gereidir (100
mg/L BO5 bana 0,7 mg/L P ~ 1 mg/L).

Asidite drlmesi, genellikle metal iyonlarnn kilogram zerinden tanmlanmasna
karn, esasen ktrcdeki asit kalntlarnn muhteviyatna badr. Bu deer demir
iin 54 mol/kg, alminyum iin 111 mol/kgdr. Nitrifikasyonun inhibe olmasnn nne
geebilmek iin, gvenlik asndan 1,5 mmol/Lluk asidite salanmaldr. Kritik
durumlarda, tercihen snm kirele beraber, alkali bir ktrc kullanlr. Snm
kire ile dozlamada pH deeri, ortamda znm alminyum birikmesi ve kalsiyum
karbonat kelmesinin nne geilebilmesi iin hzl (ar) arttrlmamaldr (ATV
202E,2004).

Ezamanl ktrmenin bir sonucu olarak, aktif amurun inorganik ksm artar. Tesisin
boyutlandrmasnda, oluacak fazla amur miktar da dikkate alnmaldr. Gerek n,
gerekse sonda ktrmede, kimyasal amur oluum srecine ilikin ilemler ayn ekilde
ilerlemektedir.

146

7.5.2. Fosfor Giderimin amur Oluumuna Etkileri

7.5.2.1. Kat Madde Yk

kebilen floklar iindeki znm ve askda kat maddelerin tanm suretiyle, kat
madde oran art gsterir. lave kat madde yk ise eklenen ktrc, oluan
bileikler ve ayrlan kat madde miktarlarna bal olarak deiim gsterir.
Uygulamada, ktrclerin oluturduu fosfatlar, hidroksitler ve dier maddeler,
demir cinsinden 2,5 g/g ve alminyum cinsinden 4 g/glik kuru kat madde ierirler
(ATV 202E, 2004).

Kat maddenin toplamndaki art, yukardaki zgl deerler ve dozlanan aktif madde
miktar kullanlarak hesaplanr. Gelitirilmi biyolojik fosfor giderimindeki kat madde
yknde, artlan fosfor cinsinden, yaklak 3 g/glik bir art beklenmelidir.

ktrc olarak snm kire ilavesiyle, kat madde miktar dozlanan kire miktarnn
1,35 kat kadar artar. Kat maddenin art pHn ~9,5 olduu durumlarda, 50 g/(kii-
gn) ve 11 civarnda olduu durumlarda 200 g/(kii-gn) olarak gerekleir (ATV 202E,
2004).

7.5.2.2. amur Hacimleri

Fosfat giderimi sonucunda oluan ilave amur hacimleri, kat madde yknn yan sra,
su veya kat madde ieriinden kaynaklanr. Daha yksek kat madde muhteviyat
salanabilirse, kelme/yumaklatrma reaksiyonunun kat madde veriminin artmasna
karn, kan amur hacminin azalmas mmkn olur (ATV 202E, 2004).

Oluan floklarn kat madde ieriinde, seilen iletme metodu (n, e veya sonda
ktrme) ile seilen ktrcnn tip ve miktar etkilidir.
n ktrme ile birincil amurun kat madde ierii, ktrc girdisinin artyla
beraber artar. Ezamanl ktrmede amurun batan dk kat madde ierikli olmas
durumunda, artan dozlamalar sonucu czi artlar sz konusu olur. Bu yolla amur
kabarmasnn da nne geilir. Sonda ktrmede, su muhtevas yksek hidroksit
floklar dozajn artmasyla artar. Bunun neticesinde de, ncl amurun kat madde
muhteviyat azaltlm olur.

Makro floklarn oluumunda metal tuzlarnn ( >2) kullanld durumlarda, hidroksit
flok oluumuna ba olarak kat madde ierii der. Bu durum, metal tuzlarnn yerine
organik ktrclerin (poli-elektrolit) kullanlmasyla tersine evrilebilir (ATV 202E,
2004).

7.6. Fosfor Gideren Artma Tesislerinin letilmesi

Fosfor gideriminde kullanlan artma tesislerinin iletimi esnasnda karlalan sorunlar
aadaki balklar altnda ele alnacaktr:

- Gvenlik sorunlar,
- Mekanik ekipman ve lme sorunlar,
- Proses sorunlar

147

7.6.1. Gvenlik Sorunlar

Kimyasal fosfor ktrcler, Fe
+++
, Fe
++
ve Al
+++
gibi orta derecede gl asitler veya
Ca(OH)2/CaO gibi nispeten kuvvetli bazlardan oluur. Bu yzden kimyasallar, gze ve
cilde zarar verme tehlikeleri dolaysyla olduka dikkatli kullanlmaldr. Snm kire
Ca(OH)2 ve snmemi kire CaO iin de geerli olmak zere, bu tarz pudrams maddeler
iddetli toz oluumuna yol aabilirler. Bu maksatla, gerektiinde kimyasallar iin kapal
dozlama sistemleri kullanlmaldr.

7.6.2. Mekanik Ekipman ve lme Sorunlar

Demir ve alminyum tuzlar kullanrken korozyon sorunu ortaya kabilmektedir.
Plastikler, boru ve konteynerlerin imali iin uygun malzemelerdir.

ktrcler, belli bir oranda znemeyen madde ieriine sahip teknik (ticari) kalite
rnlerdir. Bu malzemeler, boru dirsekleri, vanalar vb. hassas noktalarda tkanma ve
pompalarda anmaya yol aabilirler. rnein alminyum slfat, alminyum oksit ieren
ok iyi tc nitelikli bir maddedir. Bu sebeple borular ve benzeri yaplarda anma ve
tkanma sorunlarna dikkat edilmeli ve srekli takip edilmelidir.

Kimyasal ktrme sistemlerinde pH lm, proses izleme ve/veya kontrol iin
esastr. Burada dikkat edilmesi gerekli husus, pH elektrodunun zerinin kaplamas
dolaysyla hatal lmlere ve yanl dozlamaya yol aabilme riskidir. pH lerlerde
yaananlara benzer sorunlara iletkenlik, bulanklk oksijen lmlerinde de rastlanr.

7.6.3. Proses Sorunlar

Burada proses sorunlar olarak tanmlanan problemler, fosfor k deerlerinin
salanp salanmad ile ilikilidir. znm ve askda fosforun ayrt edilmesi olduka
nem tamakta olup iki bileen iin alnacak nlemler farkllk gsterir.

Demir (genellikle Fe
++
) ile e zamanl ktrme esnasnda, havalandrma havuzunda
oksijen kontrolnn salanamamas ve havalandrma kaynakl yksek trblans
oluumu olmak zere iki temel problem ortaya kabilmektedir.

Organik madde ile ezamanl ktrme uygulanan sistemlerde anaerobik artlar
oluabilir. Bu durum, Fe
+++
nin Fe
++
ye indirgenmesi ve sudaki kalsiyum iyonlarnn
konsantrasyonuna bal olarak fosforun belirli oranda ortamda znmesi ile
sonulanr. Bu znme zellikle pHn 7 veya daha dk deerlerinde gzlenmektedir.

Tesiste aerobik koullar, organik madde kaynann azaltmas veya havalandrma
kapasitesinin artrlmasyla yeniden salanabilir. Havalandrma kapasitesi, rnein aktif
amur sistemlerinde, difzr araclyla daha fazla hava flenmesi ile arttrlabilir.
Ancak bu durumda da oluan yksek trblans biyo-kimyasal floklar paralayarak k
suyundaki fosfor konsantrasyonunun ykselmesine yol aabilir. Optimum
yumaklatrma, ortalama hz gradyan G = 10-50 s
-1
seviyesinde salanr. Buna karlk,
bir aktif amur sisteminin havalandrma havuzundaki G deeri optimum araln
olduka stnde 100-200 s
-1
olabilmektedir. Bu yzden, tank ierisinde
havalandrmann mmkn olduunca az trblansl ekilde yrtlmesi, gerektiinde

148

oksijen aktarmnn kaba kabarckl yerine ince kabarckl difzrler kullanlarak
yaplmas nem tamaktadr.

Fe
++
ile ezamanl ktrmede, Bx = 0,2-0,4 kg BO / (kg AKM x d) olan orta ykl
tesislerde, havalandrma tankndaki belirgin kpk problemi nedeniyle zellikle belirli
bir tr mikroorganizmann (aktinomisetler) geliiminde art gzlenmitir Bu sorun
dk ykl tesislerde gzlenmemektedir.

Al
+++
kullanmnda ise, anaerobik koullarda fosfor znmesi ile ilgili herhangi bir
sorun yaanmayacaktr.

Ezamanl ktrmede pH kontrol ilemi dk dozlarda, bir baka deyile yaklak 1
mol oranlarnda bilhassa nem tar.

Demir ve alminyum tuzlar ile yaplan ktrme sonras ilemler ve temas
filtrasyonunda karlalan en temel sorun ise, dk dozajlarda suyun alkalinitesinin
kritik nem kazanmasdr. Dk alkalinite ve dolaysyla dk konsantrasyonlarda
fosfat elde edebilmek iin asit ilavesi gerekir. Bu, slfrik asit, hidroklorik asit veya daha
fazla kimyasal ktrc (asidik trde) ekleyerek yaplabildii gibi, alkalinite tketen
bir ilem olan biyolojik proseste nitrifikasyon ile de salanabilir.

Fosfat konsantrasyonunu drmek iin kullanlan dier bir yntem de, ktrme
sonras ilemlerden biyolojik proseslere kimyasal amurun geri devridir. Bu ekilde,
ezamanl ktrme ile ktrme sonras ilemler birletirilmi olup esasen fosfor
balayc kapasiteye sahip olan bu amurun daha etkin kullanm salanr.

Son ktrme sonras kimyasal fosfor giderim ilemleri, znm fosfor asndan baz
sorunlar oluturabilir; bunun en nemli sebebi prosesin optimum G deerinde
yrtlmemi olmasdr. Trblans koullarn optimize etmenin yan sra, floklarn
mekanik gcn arttran organik polimer ilavesi yaplabilir. Ayrca flok hacim orann
arttracak ekilde, ikincil keltme tankndan yumaklatrma tankna kimyasal amur da
geri devrettirilebilir.

7.7. Kaynaklar

ATV - A 202E (2004). German ATV Rules and Standards, Chemical-Physical Methods for
the Removal of Phosphorus from Wastewater.

ATV -A 206E (2001). German ATV Rules and Standards, Automation of Chemical
Phosphate Removal.

Publishing.

Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E., (2002). Wastewater Treatment:
Biological and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.

149

8. ATIKSU FLTRASYONU


8.1. Giri

Filtrasyon ileminin amac, artma ilemine tabii tutulmu sular iindeki askda bulunan
ince kat maddelerin mekanik filtrasyon yoluyla uzaklatrlmasn salamaktr.
Filtrasyon sonrasnda, filtrede tutulan askda kat maddeler geri ykama ile uzaklatrlr.
Bu ilemin ardndan filtre tekrar hizmet vermek zere devreye alnmaktadr. Granler
filtrelerin geri ykama ilemi sadece su veya su ile basnl hava birlikte uygulanarak
gerekletirilebilir. Filtrasyon ileminde geri ykama srasnda suya basnl hava
verilerek filtre malzemesi iinde tutulmu kat maddelerin filtre yatan terk etmesi
kolaylatrlr. Atksu filtrasyonu ile ayrca fosfor giderimi de salanabilmektedir.

Atksu filtrasyonunun temel zellikleri ve proses tasarmna ynelik olarak hazrlanan
bu blm iin zellikle ATV-A 203E Alman Standard esas alnmtr.

Filtrasyonun etkisi:

- Filtre dolgu malzemesinin taneleri arasndaki elek etkisi ile byk partiklleri
tutulmas
- Filtre yzeyi zerinde dorudan ya da buna ilaveten kelme, yakalama, difzyon,
Van der Waals kuvvetleri ve sorpsiyon gibi nedenlerle taneciklerin zerinde
biriktirerek partikllerin tutulmas

gibi fiziksel, kimyasal ve biyolojik proseslere baldr.

Filtrede tutulmu olan partikl ve floklar filtrasyon sresince aktan kaynaklanan
kesme kuvveti etkisi ile istenmeyen bir durum olarak tekrar atksuya ve k suyuna da
karabilmektedir.

Filtrasyon ileminde atksu ierisinde yer alan partikler bileenlerin ikinci kademe
(biyolojik) artmadan nce kullanlarak uzaklatrlmas hedeflenmektedir. Uygulamada
kabul gren bu metotlar fonksiyonlarna gre farkllklar gstermektedir:

- Atksu filtrasyonu: Yalnzca atksu ierisinde bulunan filtrelenebilir bileenleri
uzaklatrabildii iin snrl bir uygulamadr.
- Floklasyon filtrasyonu: ktrme/floklatrma katklar ve/veya ileri fosfor
gideriminde tercih edilen floklatrmaya yardmc katk malzemeleri eklenerek
filtrelenebilir maddelerin retildii uygulamalardr.
- Biyolojik olarak younlatrlm filtrasyon: Filtrelenmeye uygun maddelere
yardmc bir uygulamadr. Yeterli oksijen karlandnda atksu ierisindeki
organik maddelerin azaltlmasna ve baz durumlarda nitrifikasyona yardmcdr.

Her bir durumda maliyet, performans ve evresel uyumluluk asndan farkllk gsterse
de karbon gibi elektron vericilerin eklenmesiyle filtrelerde denitrifikasyonun
gerekletirilmesi de mmkndr.

150

8.2. Filtre eitleri

Atksu filtrasyonunda kullanlan filtreler ikiye ayrlmaktadr:

- Boluklu filtreler: Genel olarak filtrelerin yatak boyu 1-2.5 mdir (Tm filtre
yata boyunca askda tutulmas esas alnmaktadr).
- Yzey filtreleri: Filtre yzey ykseklii 30 cme kadar olan bez filtreler veya ince
tanecik filtreleri kullanlr (younlatrlm biyolojik etki olmadan filtre
yzeyinde askda tutulma esas alnmaktadr).

Boluklu (gzenekli) filtrelerinin test prosedrleri ATV-A 203E Alman Standardnda
aka belirtilmi ve sonraki standart revizyonlar da bunu esas alarak dzenlenmitir.
ATV- A203Ede yzey filtrasyonundan bahsedilmemekte ve bu sebeple eitli
sistemlerin iletilmesi ile ilgili neriler bu standartta yer almamaktadr.

Elek prosesi boyunca kaba ve temiz filtrelerde ya hi ya da ok az partikl tutulmaktadr.
Lineer ve yava bir ekilde artan filtrasyon ile toplam basn kayb da artmaktadr (filtre
direnci). Eer filtre gzenekleri ykleme boyunca daralm ve elek stnde tutulan
partikller artm ise basn giderek dmektedir. nce taneli partikller filtre yatann
yzeyinde yzeysel filtrasyon etkisiyle tutularak uzaklatrlrlar.

Biyolojik etki ile oluan znm organik madde giderimini, filtre yata ierisindeki
oksijen nemli derecede etkilemektedir. Filtre giriindeki dk oksijen konsantrasyonu
sebebiyle yalnzca filtrenin st ksmlarnda gerekleir ve atksuda ok az bir znm
madde giderimi salanr. Gerekli oksijen takviyesi znm organik madde giderimi ve
nitrifikasyon verimini arttrmaktadr. Bu amala n havalandrma ile giri akmnn
zenginletirilmesi (Oksijen doygunluuna gre 2 mg/L NH4
+
-N iin 10 mg/L oksijen
verilmesi) yaplabilir.

8.3. Proses Tipleri

Filtre malzemesi, filtre tabakalar, filtre yn, ykama teknikleri ve uygulama amacna
gre ileri atksu artmnda filtrasyon prosedrleri deikenlik gstermektedir. Tablo 8.1
ve 8.2de aa akl ve yukar akl filtreler hakknda bilgi verilmitir.

151

Tablo 8.1. Filtrasyon uygulamasnda kullanlan filtre tipleri ve zellikleri
Filtre
eidi
Filtre
Malzemesi
Ak
Yn
Ykama
Skl
Ykama
malzemesi
Giderim
Etkisi
Tasarm tipi
Yksek
savakl tip
Tek filtre
tabakas
Aa
akl
Kesikli
Su
Hava
FS*

FS, KO, NH4
+

Tek tabakal filtre

Biyofiltre

Yukar
akl
Kesikli
Su
Hava
FS

FS, KO, P

FS, KO, NH4
+

FS, KO, P,
NH4
+

Yukar akl filtre

Floklasyonlu filtre

Biyofiltre

Floklasyonlu Biyofiltre
ki filtre
tabakas
Aa
akl
Kesikli
Su
Hava
FS

FS, KO, P

FS, KO, NH4
+

FS, KO, P,
NH4
+

ok tabakal filtre

Floklasyonlu filtre

Biyofiltre

Floklasyonlu Biyofiltre
Damlatmal
film
ki filtre
tabakas
Aa
akl
Kesikli
Su
Hava
FS, KO, NH4
+

FS, KO, P,
NH4
+

Kuru filtre

Floklasyonlu filtre
zel
uygulama
Tek filtre
tabakas
Yatay ya
da yukar
akl
Srekli
Su
Hava
FS,
(KO,
NH4
+
,P)**
Dairesel veya yukar
akl filtre
* FS : Filtre edilebilen malzeme (0.45mlik membran filtre kullanlarak tespit edilmi)
** Uygun ekipman ile

Tablo 8.2. Yzeysel filtrasyon prosedrleri
Ak rejimi
Filtre
malzemesi
Ak yn
Ykama
skl
Ykama
malzemesi
Giderim
etkisi
Tasarm tipi
Yksek
savakl tip
Tek yatakl
filtre
Aa
akl
Kesikli
Su
Hava
FS Eimli yatak filtre
Yar
srekli
Su FS Hcre Filtre
Normal
savakl tip
Bez
stee
gre
Yar
srekli
Su FS Bez filtre

8.3.1. Aa Akl Filtreler

Aa akl yksek kenarl savaa sahip filtreler, tek veya en fazla iki tabakal boluk
ieren filtrelerdir. kiden daha fazla tabakaya sahip filtreler genellikle yaygn olarak
kullanlmamaktadr (ekil 8.1 ve 8.2).

152

ekil 8.1. Aa akl filtre ve geri ykama tehizat

ekil 8.2. Aa akl yksek kenarl savaa sahip filtre ve geri ykama tehizat

Tek ve ok katmanl filtrelerin her ikisinde de tanecik yaps birbirine ok yakn
spektruma sahiptir.

U = d60/d10 1.5

ok katmanl filtrelerde st tabaka filtre malzemesi alt tabakaya oranla daha iri kaba
partikllerden olumakta, ancak iletme koullarnda geri ykama srasnda seilen ince
taneli malzeme ile yer deitirmektedir. Snger ta, kil ve killi ist st katman
malzemesi olarak kullanlabilmektedir. Tek katmanl ve ok katmanl filtrelerin alt
tabakalarnda ise byk lde kum kullanlmaktadr.

8.3.2. Yukar Akl Filtreler

Bu filtrelerde boluk etkisi, ak ynndeki azalan tanecik ap ve boluk en kesiti ile
salanmaktadrlar. Filtre malzemesinin ykanmasyla niform dalmdaki malzeme
yaps, aadan yukarya doru gidildike kaba taneciklerden inceye doru dizilerek
istenen iletme konumuna gemektedir. Filtre kumunun tanecik bykl genelde 1-4
mm arasnda deimektedir (ekil 8.3 ve 8.4).

153

ekil 8.3. Yukar akl geri ykamal filtre

ekil 8.4. Aa akl geri ykamal kuru tip filtreler

8.4. Filtre Edilebilir Maddelerin Kum Filtreleri ile Uzaklatrlmas

kinci kademe keltim sisteminin knda kalan filtre edilebilir maddeler farkl
filtrasyon prosedrleri ile yksek verimde tutulabilmektedir. Dearj deerleri genellikle
5 mg/L FSin altnda kalmaktadr. Filtre edilebilir maddenin ortalama BO5, KO, fosfor
ve azot ierii Tablo 8.4de verilmekte olup, filtrasyon neticesinde bu atksu bileenleri
de filtre edilebilir madde ile birlikte sudan uzaklatrlabilmektedir. Bu uzaklatrma
ilemi srasnda filtre yatann havalandrlmasnda kullanlan hava biyolojik aktiviteyi
etkileyebileceinden atksu filtrelerinde bozulmalara neden olabilir. Filtre hz (5
m/sain zerinde bozulma), hava hz (2,5-5 m/sain zerindeki deerlerde bozulma) ve
filtre tabakas ykseklii yannda filtre malzemesinin dane ap da etkili olan esas
faktrler olarak gsterilebilir.

154

8.5. Fosfor Giderme (ATV Standart A 202 ye gre)

leri fosfor giderimi iin filtrasyon, n keltim veya e zamanl mekanik-biyolojik atksu
artma sistemlerindeki keltimden sonra veya k suyu Ptop<2mg/l deere sahip ikinci
kademe artmay takiben uygulanmaldr. Floklasyonlu filtrasyonda Fe
+3
tuzlar veya
alminyum bileenleri floklasyona yardmc olmak amac ile kullanlr. Klavuz deer
olarak Fe/P oran 2/3 kabul edilebilir. Kimyasal tipi iin alternatifler, dozlama miktar
ve dozlama noktas planlama esnasnda dikkate alnmaldr. Takip eden her durumda
performans optimizasyonu iin aratrma yaplmas gerekli olacaktr.

Maksimum 15 m/sa filtrasyon hz ve 6 ile 8 m/sa arasnda kuru hava iin ok tabakal
filtreler olarak boyutlandrlr. 1 mg/L P ierikli giri akmna sahip byle sistemler k
fosfor deerini 0,2 mg/Lye kadar drebilir. Bu durum filtre edilemeyen fosfor
bileenlerinin artndan dolay atksular iin uygulanmaz.

8.6. znm Maddelerin ve Nitrifikasyon Kalntlarnn Giderimi

Genel olarak membran filtreler tarafndan tutulamayan (0.45m gzenek geniliine
sahip) maddeler, znm maddeler olarak dnlmektedir. Nitrifikasyon (kalc tip)
ve KO giderimi iin youn biyolojik filtrasyon ile yeterli oksijen salanmasna ek olarak,
gzenekli veya en azndan przl veya dk derecede a verilmi filtre malzemesi
kullanm nem arz etmektedir. Malzemenin yaps filtre ykama prosesi srasnda aktif
biyoktlenin uzaklatrlmasn salamaktadr. Ezamanl olarak floklasyonlu filtrasyon
ile birlikte nitrifikasyon kalnt maddelerinin giderimi yaplrken, kullanlan kimyasal
maddeler sebebiyle, biyolojik proses bundan kt ynde etkilenebilmektedir.

Boluklu filtre ve floklasyonlu filtrasyonda AOX (adsorbe edilebilir organik
halojenlerin) giderimi beklenmemektedir. Dier taraftan adsorblayc filtre malzemesi
kullanlarak ya da adsorplama zelliine sahip katk maddeleri eklenerek organik
halojenlerin gideriminde istenilen etki salanabilir.

Atksu filtrelerinin proses tasarm ile ilgili bilgiler Ek 2.13de verilmitir.

8.7. Atksu Filtrelerinin Boyutlandrlmas Ve letilmesi

8.7.1. Boyutlandrma

Filtre sistemi boyutlandrrken en nemli parametre filtre hzdr. Boluklu filtrelerde
seilen filtre prosesine gre filtre hz Qt=7,5 m/sa; haval filtrelerde ise 5 m/sa olarak
kabul edilebilir. Nemli hava koullarnda, ykanacak niteler gz nne alndnda bu
oran 10-15 m/sa ile snrlandrlmtr. letme artlar, teknik veya ekonomik sebepler
gz nnde bulundurularak srekli ykanmayan filtreler iin nite bana < 80 m
2
lik
alana sahip en az 6 tane filtre nitesi konmas tavsiye edilir. Byk veya kk kapasiteli
tesislerde bunun gz nnde bulundurulmas yaplacak hesaplar daha ekonomik hale
getirmektedir.

Devaml olarak ykanmayan filtrelerde, filtrenin zamanla direncinin artacan
varsayarak ve ayn zamanda da floklasyon filtrasyonunda, floklasyon reaksiyonlarnn
oluabilmesi iin gerekli hacmi salayabilmek adna stten en az 2.0 mlik bir ykseklik

155

braklmaldr. Tablo 8.3de boluklu filtrasyonda kullanlan malzeme, dane aplar ve
katman ykseklikleri verilmektedir.

Aa akl ok katmanl filtrelerde malzeme seimi ve dane apn belirleme ilemi
filtre ykama kriterlerine gre belirlenmelidir. Filtre malzemelerinin seiminde
filtrasyon tesisinin uzun sreli iletimi de dnlmeli, baz zel artlarda proses
optimizasyonu iin zel snr koul ve prosedrlerin kullanm denenmelidir.

8.7.2. Filtrelerin Temizlenmesi

Kesikli iletilen filtreler ykama yaplarak 24-48 saat ara ile rejenerasyona tabi
tutulmaldr. Geri ykama ile filtre gevemekte ve filtre zerinde birikmi kirlilikler
kaldrlmaktadr. Farkl tipteki materyali ieren birden ok katmanl filtrelerde geri
ykama, youn bir temiz su ykamas yaplarak sonlandrlr. Bylece filtre katmanlarnn
yenilenmesi salanm olur. Ykama dngs sabit ya da filtre k suyu
konsantrasyonlarndaki deiime gre nceden belirlenen zaman aralklarnda yaplr.
Normal iletimden farkllk gsteren slak hava artlarnda ksa sreli ykama
uygulanabilir.

Ykama birka faz ile gerekletirilir. Aadan yukarya doru, filtre edilmi atksu
ve/veya hava ile yaplabilmektedir. Saf su ile ykama organik ktle birikimleri ve filtre
malzemesi iin baarl olamamtr.

ok tabakal filtrelerde ykama program, hem filtre yatann ykanmas, hem de farkl
filtre malzemelerinin snflandrmasn salayacak ve filtre boluk etkisi
kaybedilmeyecek ekilde yaplmaldr. Snflandrma ile filtre yata % 20-30 orannda
genlemi olur. Ykama debisine gre beklenen yatak genleme oranlar Tablo 8.4de
verilmitir.

156

Tablo 8.3. Normal boluklu filtreler iin filtre yata kriterleri
Aa ak ile alan filtreler
Yukar akl filtre Aa akl kuru filtre
Tek tabakal filtre ki tabakal filtre
Tabaka ykseklii
0.8 1.2 m
st tabaka ykseklii
0.8 1.0 m
Tabaka ykseklii
1.2 3.0 m
st tabaka ykseklii
1.0 1.2 m
Materyal
Granl ap
[mm]
Materyal
Granl ap
[mm]
Materyal
Granl ap
[mm]
Materyal Granl ap [mm]
Filtre kumu 1.0 - 1.6
1.0 - 2.0
Antrasit
Ta
Kil
Ponza Ta
1.4 2.5 Filtre kumu 2.0 3.15 Antrasit
Kil
Ta
2.5 4.0
2.5 4.0
2.5 4.0
1.4 2.5
1.4 2.5
2.5 3.5

Alt tabaka ykseklii
0.4 0.6 m

Alt tabaka ykseklii
0.4 0.6 m

Materyal
Granl ap
[mm]

Materyal
Granl ap
[mm]

Filtre kumu 0.71 1.25
Filtre kumu
Bazalt
1.0 2.0
1.0 2.0
Destek Tabakas
Malzeme bazalt, filtre akl
tabaka ykseklii [m]: 0.2 0.3
zel kst ieren durumlarda malzemelerin granl aplar filtre tankna ve filtre malzemesine gre seilir

157

Tablo 8.4. Malzeme karakteristik deerleri ve 20
o
C scaklktaki su ve temiz granller iin
ykama oran
Filtre
Malzemesi
Granl ap
(mm)
Kat younluu
[g/cm
3
]*
Ktle
younluu
[g/cm
3
]
Kalnt
younluu
[kg/m
3
]
Yeterli
genleme iin
ykama debisi
[m/sa]
Antrasit 1.4 2.5
2.5 4.0
1.4
1.4
1.4
1.4
720
720
55
90
Bazalt 1.0 2.0 2.9 2.9 1700 110
Ponza Ta 2.5 3.5 2.3 1.3 1.5 340 55
Kire Ta
1.4 2.5
2.5 4.0
2.5
2.5
1.2 1.7
1.2 1.7
650
600
60
90
Kil
1.4 2.5
2.5 4.0
2.5
2.5
1.1 1.6
1.1 1.6
650
600
60
90
Filtre Kumu
0.71 1.25
1.0 1.6
1.0 2.0
2.0 3.15
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
1500
1500
1500
1500
55
75
90
130
Verilen deerler retici deerleridir.

5
o
C < T < 30
o
C aral iin ykama debisinin dzeltme faktr
Scaklk [
o
C] 5 10 15 20 25 30
Dzeltme Faktr 0.87 0.92 0.96 1.0 1.04 1.12

Filtre tabakasnn geveme noktas (filtre yatann imeye balad nokta) ve genleme
oran ok tabakal filtrelerin formasyonunu belirler. ok tabakal temiz bir filtrasyon tank
formasyonu yalnzca bu karakteristik deerlerin iyi bir ekilde tahmini ile garanti edilebilir.
Bunun yannda hava ykamas ile filtre malzemesi birbirine karm olsa bile temiz sudan
sonraki ykamalarda filtre tabakas tekrar tekil edilebilir. Teorik olarak en st filtre
malzemesinin genleme oran, daha dk genleme katsaysna sahip malzemenin
genleme oranna eit veya bir miktar daha kk olmaldr. Filtre geri ykama program ile
ilgili detayl bilgiler Tablo 8.5de verilmitir.

Tablo 8.5. ok tabakal filtreler iin geri ykama program rnei
Faz Ama Hava Debisi [m/sa] Su Debisi [m/sa] Sre [dk]
1 Su giriini durdurma
2
Filtre tabakas su seviyesini
drme

3
Skm filtre tabakasn
geniletmek
75 100 - 2.0 5.0
4
Yksek trblansl kark
ortam
75 100 12 - 20 1.5 3.0
5 Katlarn uzaklatrlmas - 55 90 2.0 6.0
6
Filtre ortamnn
snflandrlmas ve tabakalarn
ayrm
- 60 100 1.5 2.0
7 Filtreyi iletmeye almak - - -

158

Eer az sayda filtre haznesi mevcut ise, filtre kndaki temiz sznt suyu hacmi filtre
haznesinin ykanmasnda yetersiz kalacaktr. Bu durumda filtre ykama suyu iin byk bir
depo yaplmaldr. Geri devir amurundan dolay kanalizasyon suyu artma sistemlerinin
hidrolik olarak ar yklemesini drmek iin amur deposu da yaplmaldr. Dier
taraftan amur debisi bu sistemlerin hidrolik boyutlandrlmasnda hesaba katlmaldr.

amur, kum tutucu giri akmna, birinci kademe artmaya veya havalandrma tankna geri
beslenebilir. amur borularnn tasarmnda, amurun muhtemel depolanmas ilemi ve
ayn zamanda bunlarn temizlik ve muhtemel ayrma artma ilemleri de hesaba
katlmaldr.

8.8. Kaynaklar

ATV - A 202E (2004). German ATV Rules and Standards, Chemical-Physical Methods for the
Removal of Phosphorus from Wastewater.

ATV-A 203, Abwasserfiltration durch Raumfilter nach biologischer Reinigung (ATV-A 203E,
Wastewater Filtration Using Space Filters following by Biological Treatment)

BS 6297 (amd. 1990), Code of practice for design and installation of small sewage and
treatment works and cesspools.

BS EN 12255-16 Part 16: Physical (Mechanial) Filtration, ngiliz Standartlar Enstits.

DIN EN 12255-16, Part 16: Physical (Mechanical) Filtration, Alman Standartlar Enstits.

Institution of Water and Environmental Management, Unit Processes Tertary Treatment,
Second Edition (1994).

159

9. DEZENFEKSYON


9.1. Giri

Evsel atksular biyolojik ve ileri artma sistemleriyle artldktan sonra bile yksek miktarda
patojen (bakteri, virs, parazit) mikroorganizma iermektedirler. Bu yzden, artlm
atksular dezenfekte edildikten sonra alc ortama dearj edilmelidir. Atksularn dezenfekte
edildikten sonra dearj edilebilecei veya kullanlabilecei durumlar unlardr (ATV - M
205E, 1998):

- Dinlenme ve yzme amal olarak kullanlan sular,
- Kabuklu su u ru nleri faaliyetlerinin yu ru tu ldu g u sular,
- Artldktan sonra, rnle temasl veya temassz, tarmsal sulama yntemleri
ncesinde,
- Artldktan sonra proses suyu olarak yeniden kullanm durumlarnda,
- me suyu temininde kullanlan kaynaklara dearj ncesinde

Dezenfeksiyon seviyesi, ulusal ynetmeliklerle tespit edilir. Trkiyede atksularn alc
ortama dearj edilmeden nce dezenfeksiyonunu gerektiren veya snrlayan ynetmelikler
ve tebliler vardr. Bunlar aada verilmitir:

- Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii (Rekreasyon Amacyla Kullanlan Ky ve Deniz
Sularnn Salamas Gereken Standart Deerler, Derin Deniz Dearjlar in
Uygulanacak Kriterler),
- Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii,
- Teknik Usuller Teblii (Artlm Atksularn Sulamada Kullanlmas Kriterleri)

Atksularn artldktan sonraki dezenfeksiyonunda, aadaki iki muhtemel mekanizma rol
oynamaktadr:

- Mikroorganizmalarn, oalmalarnn engellenmesi suretiyle etkisiz hle getirilmesi,
- Mikroorganizmalarn, etkisiz hle getirilmeksizin k suyundan ayrlmas
(filtrasyon ile olduu gibi)

Mikroorganizmalar etkisiz hale getirerek atksuyun dezenfekte edildii yntemler
unlardr:

- Kzltesi (UV) mas,
- Klorlama,
- Ozonlama

Bu yntemlerin yannda mikroorganizmalar kademeli olarak azaltt iin, atksu
dezenfeksiyonunda kullanlan dier yaygn prosesler ise unlardr:

160

- Membran filtrasyonu,
- Stabilizasyon veya olgunlatrma havuzlar

Dezenfeksiyon yntemine karar verme ve planlama aamasnda aadaki hususlar dikkate
alnmaldr:

- Gerekli dezenfeksiyon seviyesi,
- Dezenfeksiyon prosesinin kararll ve verimlilii,
- Dezenfeksiyon prosesinin teknolojik seviyesi,
- Gu venlik ile ilgili hususlar,
- evresel etkiler (rnein k sularnn kalitesine dair etkiler (BO5, KOI , AKM),
dezenfeksiyon yan u ru nlerinin zararl etkileri, toksik veya biyolojik olarak biriken
yan u ru nler),
- Enerji ihtiyalar

9.2. Atksu Dezenfeksiyonun Esaslar

Atksu dezenfeksiyonu, atksu ieriindeki btn mikroorganizmalarn yok edilmesi veya
devre d braklmasndan ziyade, patojen mikroorganizma saysnn atksu veya amur
artm iin belirlenen belli bir deerin altna drlmesi veya aktivitesinin azaltlmasdr.
Sterilizasyon ise tm mikroorganizmalarn imha edilmesi ya da ortadan kaldrlmasdr
(ATV - M 205E, 1998).

Dezenfeksiyon trnn seimi, atksu zelliklerine (zellikle askda, znm organik ve
oksitlenebilir maddeler, pH deeri, scaklk) ve artlm atksuyun kullanmna bal olarak
izin verilen patojen mikroorganizma saysna baldr. Mikroorganizmalarn dezenfeksiyon
ile tamamen imha veya aktivitesinin bozulmas temelde aadaki faktrlerden
etkilenmektedir:

- Atksuyun organik yk, askda kat madde ve bulanklk deerleri,
- Balang konsantrasyonu, mikroorganizmalarn tipi ve zellikleri,
- Dezenfektan veya dezenfeksiyon ileminin tr ve zellikleri,
- Dezenfektan konsantrasyonu veya reaksiyon sresi

Kimyasal dezenfeksiyonda, konsantrasyon ve reaksiyon sresi, UV ile dezenfeksiyonda ise
UV nnn iddeti ve bekletme sresi nemlidir. En kritik husus, her paracn atksu ile
ayn younluk ve ayn reaksiyon sresi ile muamele ediliyor olmasdr.
Mikroorganizmalarn ayrlmas iin kullanlan membran filtrasyonunda ise basn ve
gzenek boyutu nemlidir.

Atksu dezenfeksiyonu iin fekal indikatr olarak kullanlan baz bakteri trleri vardr.
Bunlar aada verilmitir:

161

- (Toplam) Koliform bakteri yalnzca scakkanl memelilerin barsaklarndan
kaynaklanmad iin fekal kirliliin sadece bir gstergesidir.
- Fekal koliform bakteri veya Escerichia coli (E. coli), genellikle sadece scakkanl
memelilerin barsaklarnda olutuundan bir fekal kirlilik dorulamasdr.
- Fekal kirliliin dorulamas olan bir dier bakteri tr de Fekal Enterococcus dur.

Dezenfeksiyon iin kullanlan prosesin verimini belirlemek iin dezenfeksiyon prosesi
ncesi ve sonrasnda indikatr organizma says belirlenir. Verim genellikle Log giderme
verimi cinsinden ifade edilir.

9.3. Gller ve Nehirlere Dearj Edilen Artlm Atksu Dearjlarnn Salk Etkileri

Bulac hastalklar atksu ile yaylabilir. Atksuda oluan baz patojenler ve bulac
hastalklar ile ortaya karan enfeksiyon tehlikeleri Tablo 9.1de listelenmitir. Patojenlerin
varl kesin hastalk gstergesi deildir. Bulac bir hastalk oluumu;

- Mikroorganizma saysna,
- Patojenik hastalk oluturma derecesine,
- Alcnn diren veya salna
baldr.

Tablo 9.1. Dorudan veya dolayl olarak, atksu ile hastalklara neden olabilen baz insan ve
hayvan patojenleri (ATV - M 205E, 1998)
Patojen ajan tipi Hastalklar
Virsler
ocuk felci virsleri
Menenjit,
ocuk felci
Cocsackievirus A, B Menenjit egzema
ECHO virsleri Menenjit, ishal
Hepatit A Epidemik hepatit
Bakteri

Salmonella typhi Tifs
Enterik salmonella i.a. Enterik salmonella
Shigella sp Bakteriyel dizanteriye
Enteropatojenik
Escherichia coli Enterit, enterotoksin
Yersinia trleri Enterit
Pseudomonas aeruginosa Dermatit, otitis
Vibrio cholerae Enterit
Campylobacter jejuni Leptospiroz
Leptospira trleri Listeryozis
Listeria monocytogenes Tularaemia
Francisella tularensis arbon
Bacillus anthracis Botulizm,
Clostridium botulinum Gazl kangren
Mycobacterium trleri Cilt lserasyon tberkloz
Chlamydia trachomatis Konjonktivit, trahom
Protozoa
Entamoeba histolytica Amipli Dizanteri
Giardia lamblia Lambliasis
Cryptosporidium trleri Cryptosporidosis
Solucanlar
Ascaris lumbricoides Ascarids
Tenya trleri erit solucanlar

162

9.4. Atksu Dezenfeksiyon Yntemleri

Atksu dezenfeksiyonu iin gelitirilmi kimyasal ve fiziksel bazl eitli yntemler
bulunmaktadr. En nemlileri unlardr:

Fiziksel yntemler: Isl artma, UV nm, membran filtrasyonu

Kimyasal yntemler: Ozonlama, klor, klor bileikleri ve klordioksit kullanarak klorlama ve
hidrojen peroksit uygulanmas

Aada, UV n, ozonlama, membran filtrasyonu ve klorlama ile atksu dezenfeksiyonu
konusu daha detayl olarak ele alnmtr.

9.4.1. UV Inm

UV-C nlarnn (200-280 nm dalga boyu aralnda) dezenfeksiyon etkisi, ime ve
kullanma suyunun dezenfeksiyonunda 20.yyn balarndan beri bilinmektedir. 1970lerin
ortalarndan beri UV nlar atksularn dezenfeksiyonunda daha fazla kullanlmaya
balanmtr. Aada bu konu daha detayl olarak ele alnmtr (ATV - M 205E, 1998).


UV nlarnn etkinlii, mikroorganizmalarn hassasiyetine baldr. Ayrca, UV nllarn
absorbe eden maddeler, sudaki kat maddelerin miktar ve tipi ve atksuyun hmik asit,
demir ve manganez ierii gibi dier kimyasal ve fiziksel zelliklerinden de
etkilenmektedir.
UV nlar ile dezenfeksiyonda, mikroorganizma trleri arasnda farkllk vardr. UV
nlarna hassas trler arasnda gram-negatif bakteriler (koliform bakteri, salmonella) ve
daha az hassas trler arasnda ise gram-pozitif bakteriler (staphylococci, enterococci)
saylabilir. Fungi ve sporlar en yksek UV direncine sahiptirler. Virslerin direnci gram-
pozitif bakteriler ile gram-negatif bakteriler arasndadr. Atksuyun dezenfekte edilmesi iin
UV sistemleri aadaki ekilde snflandrlabilir:

- UV reakto ru nu n tipine go re (ak kanal cazibe akl sistemleri, kapal kap
sistemleri),
- UV lambalarnn tipine go re (du u k basn veya orta basn cva lambalar),
- UV lambalarnn konfigu rasyonuna go re (kuvars cam kap muhafazal atksuya
daldrlm lambalar, temassz sistemler)

UV sistemleri bir veya daha fazla reaktrden oluabilir. UV reaktrleri ise seri veya paralel
bal olabilir.

Gu venli bir dezenfeksiyon ve UV sisteminin verimlilig i iin, hidrolik tasarm ve UV
lambalarnn verimlilii ok nemlidir. UV sisteminin hidrolik tasarmnda aadaki
hususlar salanmaldr:

163

- Dezenfekte edilecek atksuyun tamamnn, UV n sistemine girmeden gememesi,
- UV reakto rlerinin bu tu n kesitlerinin maya tabi tutulmas (go lgeli alann
olmamas),
- Hidrolik akn mmkn olduunca piston akml reaktrdekine benzer olmas,
- Hidrolik akn mmkn olduunca dikey karm salayacak ekilde olmas

9.4.1.2. Tasarm ve letme

Teknik olarak, UV nlar alak veya orta basn cva buhar lambalar ile retilmektedir.

Uygulamada genellikle daha az enerji gerektirdii iin dk basnl cva lambalar
kullanlmaktadr.

UV nndan nce atksu, biyolojik artmaya tabi tutulmal, hava kabarcklarndan
arndrlmal ve dk kat madde konsantrasyonuna sahip olmaldr.

UV lambalar, kapal veya ak sistem eklinde olabilir. Atksu dezenfeksiyonunda, orta
basnl cva lambalar ak kanal sistemleri ierisinde yaygn olarak kullanlr. Kapal UV
sistemleri ise daha ok kullanma suyu elde etme amal olarak kullanlr.

ekil 9.1de, en sk kullanlan, akntya paralel yatay yerletirilmi dk basnl UV
lambalarnn ak kanal sistem ierisindeki bir rnei grlmektedir (ekil 9.2). 2 ile 30
lamba, ayrlabilir paralar halinde birbirine paralel olarak yerletirilir. apraz veya dikey
olarak yerletirilen lambalarn olduu tesislerde, hidrolik olarak istenmeyen desteklerin ve
nmn dengesiz dald blgelerin olumamasna dikkat edilmelidir. UV lambalar ve
ak-kapal reaktr sistemleri ekil 9.1 ve ekil 9.2de verilmitir.

ekil 9.1. UV n reaktrlerinin ematik gsterimi (ATV - M 205E, 1998)

164

ekil 9.2. Yatay lamba dzeni ile ak kanal UV n sistemi (ematik) (ATV - M 205E, 1998)

UV lambalarnn mr ve balatlma prosedrleri, servis sresi sonundaki performanslar
ve m
3
atksu bana UV sistemi enerji tketimi, reticinin teklifinde garanti edilmelidir.
Temizleme iin gerekli ekipman ve tesisler, tantmlar, fiyatlar ve kullanm prosedrleri ile
beklenen temizlik giderleri teklife dahil edilmi olmaldr. Sistem kabul edilmeden nce,
istenen mikroorganizma giderimi ve mikrobiyolojik deerlendirme dorulanmaldr.

Tasarm ve ekipman ile ilgili hususlar aada sralanmtr (ATV-M 205E, 1998):

- Debinin 1.000 m
3
/saat zerindeki deerlerinde, toplam debinin paralel kanallara
datlmas tavsiye edilmektedir.
- Sistemler, beklenen hava artlar ve iklim deiikliklerinde her zaman alabilir
donanma sahip olmaldr.
- UV modlleri, zel bir yardm gerektirmeden iletme personeli tarafndan
yerletirilip sklebilecek kapasite ve salamlkta olmal, suya ve seyreltilmi
asitlere batrlabilmeli, kurulmu radyatrleri de hasarlara kar koruyabilecek
nitelikte olmaldr.
- Kuartz cam tp muhafazas ve UV lambalarnn kurulum, demonte ve elle
temizlenme iin kolayca ulalabilir olmalar gerekir.
- Tm elektrik kurulum ve balantlar kolay ulalabilir olmal, slak ve nemli
ortamlarda iletme koullarn salamaldr.
- Lambalarn tpleri, 0,75-1,5 m uzunluunda ve 1,5-2 cm apnda olabilir.
- Enerjinin % 35-40 a dnmektedir. Toplam n % 85inde 254 nm dalga
boyu vardr. Toplam verim, %35 civarndadr.

Tortu oluumu ve lambalarn temizlemesi ile ilgili hususlar aada sralanmtr (ATV-M
205E, 1998):

165

- Lambalarn arzas ve yalanmasna ilaveten, iletme srasnda UV radyasyonu
seviyelerini dren bir baka sebep de kuartz tp stnde biriken tortulardr.
Tortular atksuyun zelliklerine bal olarak ok deiik trde olabilirler ve fosfor
gideriminde kullanlan kimyasaln trnden etkilenebilirler. Bu yzden tortu
birikimi srekli olarak kontrol edilmelidir. Belirlenen sensr deerinin altnda bir
durum gzlendiinde, temizleme ilemi balatlmaldr ve bu ilemin skl
atksuyun bileimine gre 14 gn ile 3 ayda bir olabilir.
- nceki deneyimler etkili bir temizleme ileminin sadece seyreltilmi asitle
yaplabileceini gstermektedir. Ultrasonik temizleme sistemlerinin pratikte
kullanlmas yaygn deildir. Mekanik temizleme sistemleriyle tortu birikmesi
geciktirilebilir. Mekanik/kimyasal temizleme sistemleriyle ilgili henz uzun sreli
bir deneyim yaanmamtr.
- Kk ve orta lekli sistemlerin, periyodik kimyasal temizleme, irradyasyon
kanallarndan UV modllerinin karlmas, bu modlleri 5 veya 10 dakikalna
seyreltilmi asit ieren tanklara yerletirme ve son olarak da temizlemek iin
modlleri suyla ykayp, kanaldaki yerlerine yerletirmek iin pratik olduklar
kantlanmtr. 100 modln stnde olan byk sistemlerde ise btn modlleri
vin yardmyla karp temizlemek daha kullanl olabilir. Her 1000 m
3
/saat
kapasiteye sahip olan modl iin toplam temizlik sresi 3 saattir.

Alak ve orta basnl lambalarn en nemli karakteristik zellikleri Tablo 9.2de verilmitir.

Tablo 9.2. Dk ve orta gl lambalarn karakteristikleri ve zellikleri (ATV - M 205E,
1998)
Karakteristikleri ve zellikleri
Dk basnl cva
lambalar
Orta basnl cva lambalar
Cva buhar basnc [bar] 0,001 1 20
Yzey scakl [C] 40 - 100 600 900
UV aralnda Radyasyon dalga boylar [nm] tek renkli 254 geni bant 200-400
Enerji tketimi [W] 10 - 500 1000 20000
UV-C (200 - 280 nm) aralnda verimi:
belirtilen elektrik gc [%],
belirtilen radyatr uzunluunu [W / cm]
30 - 40
0,2 0,7
12 - 15
4 15
mr boyunca g d [%] 30 - 40 25 - 40
mr [saat] 8000 - 15000 3000 - 8000

9.4.1.3. UV In Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri

- UV n ile ilgili almalarda artlm atksu zerinde herhangi bir yan etkiye
rastlanmamtr.
- Ancak, iletme srasnda UV nlar gz ve deride hasara sebep olabilir.
- Gvenlik nlemlerini gz nne alarak, UV sistemleri sistemden hi radyasyon
kamayacak ekilde kurulmaldr.
- UV n blgeleri bu yzden k geirmez olmaldr.
- Uygun uyar iaretleri sistem stne aka konmaldr.

166

- Temizleme ve bakm ileri UV lambalar kapal konumdayken yaplmal, lambalarn
temizlenmesi iin mmkn olduunca evre dostu kimyasallar kullanlmaldr.
- Kullanlm UV tpleri, floresan tplerle birlikte uzaklatrlabilir. Civa ierdikleri
iin evsel atk snfnda deildirler.

9.4.2. Ozonlama


Ozonlamann en nemli zellii klordan daha yksek oksidasyon kapasitesidir.
Ozonlamann etkisi, ozon dozuna, reaksiyon sresine, artlacak organik madde ykne ve
pH deerine baldr. Yksek pH deerlerinde ozon, dk seviyelere gre daha abuk
paralanmaktadr. Bu yzden de dezenfeksiyon etkisinde bir azalma olmaktadr (ATV - M
205E, 1998).


Ozon, endotermik reaksiyon ile retilir. Oluan reaksiyon rn hzl bir ekilde molekler
ve atomik oksijene paralanmaktadr. Ozonun kararl olmay, onun bir kaba doldurulup
tanabilmesini engellemekte ve bu yzden de kullanlaca yerde retilmektedir. Bir ozon
tesisi (ekil 9.3), ozon reaktr, kartrma tesisi, reaksiyon tank ve artk ozon giderilme
birimlerden olumaktadr.

Ozonlama sistemi ak emas ekil 9.3de verilmitir.

ekil 9.3. Atksu dezenfeksiyonu iin ozon tesisi (ATV - M 205E, 1998)

167

Ozon, ozon reaktr iinde yksek voltajl elektrik enerjisinin etkisiyle saf oksijen ya da
tozsuz kuru havadan retilmektedir. Gerekli soutma, hava ya da su kullanmyla salanr.
Hava kullanlarak 40 g/m
3
lk endstriyel oksijen kullanlp 80-100 g/m
3
lk rn elde
edilebilir. Oksijen kullanlrsa 1 g ozon iin 6 Wh ile 15 Wh aras, hava kullanlrsa 10 Wh ile
30 Wh aras elektrik enerjisi gerekir.

Ozonlama, baka yan u ru nlerin oluumuna sebep olabilir (klorlar, bromlar ve organik
peroksitler gibi). Bir ozonlama tesisinin tasarmnda, ozon u retimine ve yaplan ilemlere
dair uygun gu venlik tedbirlerinin tamam dikkate alnmaldr.
Ozon toksik ve ok koroziftir. Ozonla temasta olan bu tu n paralar, ozona dayankl
malzemeden imal edilmi olmaldr. zellikle, contalarn tamam ozona dayankl olmaldr.

Ozonlamada karm nemlidir. Tipleri aada verilen kartrclar, yaygn olarak
kullanlr:

- Atlm kabarck eklinde (ayn ynde ve ters akm olarak),
- Pozitif basn enjeksiyonu,
- Negatif basn enjeksiyonu (venturimetre),
- Mekanik kartrmayla,
- Dolgulu kule iinde

Ozonun dezenfeksiyon reaksiyonlarn tamamlamas iin reakto r ierisinde yeterli
bekletme su resi sag lanmaldr. Reakto rdeki ak artlar, olabildiince piston akml
olmaldr. Ksa devrelerden kanlmaldr. Kartrc ile reaktr entegre bir sistem halinde
olabilir.

Gerekli dozaj, 535 g ozon/m
3
atksudur. Reaksiyon sresi, 530 dakika aralnda deiir.
Fazla ozon miktar, 0,11 g ozon/m
3
atksudur.

Dezenfeksiyon iin gerekli ozon dozu, gerekli dezenfeksiyon seviyesine ve k suyunun
ozon ihtiyacna bal olacaktr. Ozon ihtiyacn karlamak iin gerekli ozon dozu, sahaya
o zgu du r ve mu mku nse tasarmdan nce yaplacak deneylerle belirlenmelidir. Temas
su releri, tesisin tamam iin kullanlacak diskle birlikte bir pilot tesis de kullanlarak
deerlendirilmelidir. Tablo 9.3 de atksudaki toplam koliform dezenfeksiyonu iin gerekli
ozon dozu verilmitir.

Tablo 9.3. Atksudaki toplam koliform dezenfeksiyonu iin gerekli ozon dozu (Metcalf &
Eddy, 2003)
Atksu Tipi
Balang
Koliform
Miktar
MPN/100 mL
Ozon Dozaj, mg/L
k Standard, MPN/100 mL
1000 200 23 <2,2
Ham atksu 10
7
- 10
9
15 40
Birinci kademe artma k 10
7
- 10
9
10 40
Damlatmal filtre k 10
5
- 10
9
4 10
Aktif amur Sistemi k 10
5
- 10
9
4 8 4 10 16 30 30 40
Filtre edilmi aktif amur k 10
4
- 10
9
6 8 4 10 16 25 30 40

168

Nitrifiye edilmi k suyu 10
4
- 10
9
3 6 4 6 8 20 18 24
Filtre edilmi nitrifiye k suyu 10
4
- 10
9
3 6 3 8 4 15 15 20
Mikrofiltrasyon k 10 - 10
3
2 6 2 - 6 3 - 8 4 8
Ters osmoz Nil 1 - 2
Septik tank k 10
7
- 10
9
15 40
Kesikli kum filtresi k 10
2
10
4
4 - 8 10 - 15 12 - 20 16 - 25

Denemelerde ve pilot lekli tesislerde, mikroorganizma ve virs azalma oranlarnda
yksek verimler salanabilmitir. Daha verimli sonular daha yksek ozon dozajlar
kullanlarak ya da ozonla UV radyasyonun bir arada kullanlmasyla elde edilebilir. Bu
srada enerji tketiminde ve masraflarda bir art gzlenebilir. Ozon retimi iin gerekli
enerji miktarlar Tablo 9.4 de verilmitir.

Tablo 9.4. Ozon retimi iin gerekli enerji miktarlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Bileen kWh/kg ozon
Hava hazrlama (kompresr ve kurutucular) 4,4-6,6
Ozon retimi
Hava besleme 13,2-19,8
Saf oksijen 6,6-13,2
Ozon temas 2,2-6,6
Btn dier kullanmlar 1,2-2,2

Ozon tesislerinin iletimi srasnda aadaki artlarn salanmas gerekmektedir:

- Hava scakl 30
0
Cyi, bal neminde %60 gememesi gerekir.
- naatn olaca yer tozsuz olmaldr.
- Korozif gazlar ve oksitleyici kirleticiler civarda bulunmamaldr.
- Tesiste ozona direnli malzemeler kullanlmaldr.

Toksikliinden dolay, atk gazdaki fazla ozon paralanmaldr. Bir ozonlama tesisindeki
ozona maruz kalan bu tu n paralar, sadece ozon paralama cihazna balant haricinde
kapal kabin sisteminde olmaldr. Atk gazdaki ozon konsantrasyonu izlenmeli ve 0,02
mg/m
3
u amamaldr. Yu ksek bir ozon konsantrasyonunun (>0,02 mg/m
3
) go ru lmesi
durumunda, ozon kaa tespit edilen cihazlar otomatik olarak durdurulmaldr. Atk
gazdaki ozonun paralanmas iin kullanlan sistemler aadakileri iermelidir:

- Termal paralama (T>350, tR > 2 s),
- Katalitik paralama (Paladyum/CuO-MnO, T=60 C ile 80 C),
- Aktif karbon (aktif karbon, ozon paralama cihaz tarafndan yu kseltgenir ve
tu ketilir)

9.4.2.3. Ozonlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri

Yksek konsantrasyonlarda ozon zehirlidir ve gzler, burun ve cierler iin tahri edici bir
etkisi vardr. 0.2 mg ozon/m
3
n zerinde ozon ieriine sahip bir ortamda uzun sre
kalmak ksrmeye sebep olur. 4 mg ozon/m
3
den itibaren ozon gaznn tahri edici etkileri
hesaba katlmaldr. Konsantrasyon 20 mg ozon/m
3
geerse, akcier demi yznden lm

169

olaynn gereklemesi hzlanr. Ozonun salk zerindeki zararl zellikleri yznden ozon
tesislerinin evresindeki yerlerde yeterli gvenlik nlemleri (fazla ozon paralamas,
zorunlu havalandrma, ozon grntleyiciler) alnmaldr (ATV - M 205E, 1998).

Aadaki gvenlik nlemleri zellikle nemlidir:

- Ozon tesisleri gvenli odalar ierisinde bulunmaldr. Ozon tesisleri ekipman
odalarna da kurulabilir. Vakum sistemleri gerekir. alma alanlarnda maksimum
0,2 mg/m
3
lk seviyenin geilmemesine dikkat edilmelidir.
- Havalandrma tehlike alannn dnda ve kontrol edilebilir olmaldr.
- Arza durumunda ozon ka olabilecek odalarda, gaz uyar ekipmanlar
bulundurulmaldr.
- Ozon tesisleri, arza durumlarnda alnabilecek nlemleri bilen, gvenlik kurallar ve
tehlikeler hakknda eitim alm kiiler tarafndan iletilmeli ve bakmlar
yaplmaldr.

9.4.3. Klorlama

9.4.3.1. Temel htiyalar

Klor, gaz veya sv klor bileikleri halinde en ok kullanlan dezenfektanlardan birisidir.
Klor, ou salgn hastalk mikrobunu etkisiz hale getirmektedir. Klor, normal s ve basnta
sarms-yeil bir gaz olup, havadan 2,5 kat daha ardr. ok keskin bir kokusu vardr ve
nem bulunan yerlerde olduka koroziftir (ATV - M 205E, 1998).

Klor kimyasallar toksik ve zararldr. Klor atomunun deerlii ne kadar bykse, klor
bileiinin oksitlenme gc de o oranda fazla olmaktadr.

ClO2 :+4, NaClO2 : +3, HOCl : +1, Cl2: 0
(9.1)

Buna gre en etkili klorlama, ClO2 ile yaplmaktadr. Ancak, ClO2 yerinde retilip
kullanlmaldr. Yaygn olarak kullanlan klorlama sistemleri aada verilmitir:

- Sodyum hipoklorit zeltisi,
- Klor gaz,
- Klordioksit

Dezenfektan kimyasallarnn depolanmas, hazrlanmas ve kullanlmas, kullanlacak
kimyasallarn tipine baldr.

Sodyum hipoklorit zeltisi, % 5 - % 15 NaOCl konsantrasyonlar hlinde satn alnabilir,
tanklarda depolanabilir ve pozitif yer deitirmeli pompalar kullanlarak dozlanabilir.
Sodyum hipoklorit zeltisi, zamana bal olarak etkinliini kaybeder. Etkinliin azalmas,
scakln artyla hzlanr.

170

Klor gaz, basnl tanklarnda depolanabilir. Herhangi bir kaak, yrtlma veya yanl
kullanm durumunda klor gazndan etkilenmesi muhtemel odalar, klor gaz detektrleri
kullanlarak kontrol edilmelidir. Klor gaz, enjeksiyon sistemleriyle (venturi), k suyu ile
kartrlr. Bu tu r klorlama sistemleri aadaki bileenlere sahip olmaldr:

- Basn/vakum du zenleyicisi,
- Besleme oran kontrol du zeneg i,
- Venturi prensibiyle alan enjeksiyon cihaz,
- Debi ler

Klor gaz basnlandrlarak sv hale getirilir ve basnl tplerde saklanr. Bu tplerden
ekilen svlatrlm klor gaz dezenfeksiyon amac ile kullanlmaktadr.

Klordioksit, kolayca patlayabilen kararsz bir gazdr. Kullanlmak u zere depolanmamal ve
dezenfeksiyon prosesi iin gerektiinde u retilmelidir. Yaklak olarak % 5lik bir klordioksit
zeltisinin depolanmas ve kullanlmas mu mku ndu r. Sahada klordioksit o zeltisi u retmek
iin kullanlabilen belirli yntemler bulunmaktadr. Bu yntemler aadaki reaksiyonlar
ierir:
- Sodyum kloru r ve klor gaz,
- Sodyum kloru r ve hidroklorik asit,
- Sodyum kloru r, hidroklorik asit ve sodyum hipoklorit

Atksu dezenfeksiyonu iin klor gaz binas ekil 9.4.de verilmitir.

171

ekil 9.4. Atksu dezenfeksiyonu iin klor gaz binas (ATV - M 205E, 1998)

Atksu dezenfeksiyonunda kullanlan klorlama sistemleri, ime suyu klorlamasnda
kullanlan sistemlere benzer teknolojiye sahiptir. Bunlar, aadaki hususlar iermelidir:

- Dezenfektan kimyasallarnn depolanmasn,
- Dezenfektan zeltilerinin hazrlanmasn ve kullanlmasn,
- Atksu ve dezenfektan zeltilerinin kartrlmasn,
- Dezenfeksiyon reaksiyonlarnn tamamland ve genellikle su ile klorun temas
ettii reaksiyon tanklarn,
- Dearj ncesi fazla klorun giderilmesini

Dezenfektan zeltisinin gerekli dozaj, kullanlan dezenfektann tipine baldr ve sahaya
o zgu du r. Dezenfektan kimyasaln dozaj, temas sresi sonunda kta belli bir bakiye klor
salamak amacyla, atksuyun debisine ve dezenfektan kullanm oranna gre
ayarlanmaldr. Saha o zelinde gerekli dozaj, mu mku nse tasarma balanmadan nce
deneylerle belirlenmelidir. Temas sresi sonunda k suyundaki bakiye klor
konsantrasyonu yaklak olarak 0,2 mg/L serbest klor olmaldr. Daha du u k bakiye klor
deg erlerinde, dezenfeksiyon prosesi tamamlanamayabilir. Daha yu ksek bakiye klor
konsantrasyonunda ise, alc ortamda deiik etkilenmeler grlebilir. 0,05 mg/L 0,1
mg/L arasndaki du u k bakiye klor konsantrasyonlarnda, alc ortamda olumsuz etkiler
tespit edilmitir. Alc ortamda olumsuz etkileri azaltmak amacyla, artma tesisi knda
bakiye klor alnmaldr.

Tasarm kriterleri:

- Temas sresi: 30 120 dakika (Pik debide: 15 90 dakika),
- Ksa devreler ve hidrolik olarak l blgelerin olumamas iin uzun piston akml
reaktrler kullanlr.
- Boy/En: 20/1 (tercihen 40/1),
- En az 2 adet klor tank yaplmal.
- Klor temas tanknda kat maddelerin kelmesinin nlenebilmesi iin yatay ak hz
2 4,5 m/dakika olmaldr.
- Reaktr ierisinde artma duvarlar ve perdeler kullanlr.

Kontroll dezenfeksiyon ancak ve ancak pH 6 ile 8 arasnda tutulursa gerekleir. k
suyundaki bakiye dezenfektan deeri 0,2 mg/Lnin stne ktnda, fazla klor
uzaklatrlmaldr.

Klordioksit kararl bir gaz olmamas sebebiyle, 1-3 gramlk klordioksit sulu zeltisi
kullanlmadan hemen nce hazrlanmaldr. Dozlama miktar, k suyundaki bakiye
klordioksit deerine, atksuyun organik ykne ve istenilen giderimine baldr. Atksu

172

artma tesislerinde bakterilerin 10
3
lk oranda giderimi iin 510 g klordioksit/m
3
atksu
yeterlidir. Kum filtresinden gemi suda ise bu deer 15 g/m
3
olabilir.

Klordioksit, pH deerlerinin geni bir aralnda bakteriler iin o ldu ru cu etkiye sahip olup,
birok durumda klordan daha etkilidir. Klorun aksine, klordioksit amonyak ile
kloraminlerin oluumunu salamak u zere reaksiyona girmemekte ve AOX bileiklerinin
oluumu klora go re o nemli o lu de az olmaktadr. Ancak klordioksit baka yan u ru nlerin
oluumuna sebep olabilir (klorit ve kloratlar vb.).

9.4.3.3. Klorlamann Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri

Klorla dezenfeksiyon sonucu, AOX, THMler, PCB, vb. gibi toksik yan u ru nler de oluabilir.
Klorlanm k suyunun yeniden kullanlmas du u nu lu yorsa, bu yan u ru nlerin evresel
etkisi go z o nu nde bulundurulmaldr (ATV - M 205E, 1998).

Klorn tanmas iin sk gvenlik nlemleri alnmaldr. Tesise zel eitimli personel
bulundurulmaldr. Klorn tutulduu ve kullanld yerlere uyar levhalar aslmal ve giri
kontrol altnda tutulmaldr.

Son derece zehirli olan klor gaz iin MAK deeri 1,5 mg/m
3
tr. Klor yeil renkli ve sert
kokulu bir gazdr ve kk konsantrasyonlarda bile mukuslar tahri edebilir. Yksek
konsantrasyonlarda ise merkezi sinir sistemi stnde fel edici bir etkisi vardr. Uzun sreli
temas halinde, akcier demine bal olarak lm olay gerekleebilir. Vakum tekniinin
kullanlmasyla, bugnlerde gvenlik riskleri byk lde azaltlmtr. Son derece zehirli
ve patlayc olan klordioksit iin MAK deeri 1,45 mg/m
3
tr. Klordioksitin turuncu-sar
aras bir rengi ve ayn klor gibi keskin bir kokusu vardr. Havadaki en ufak klordioksit
konsantrasyonu bile nefes alma problemlerine sebep olabilir, mukuslar tahri edebilir.
Klor, hipoklorit ve klordioksit, suda ve atksuda inorganik ve organik bileiklerle (protein,
alkoller, hmik asitler, fenoller vb.) reaksiyona girer. Bu reaksiyonlarn sonucunda
istenmeyen yan rnler (klorofenoller, trihalide metanlar, AOX vb.) oluturur. Klor gazyla
karlatrldnda, klordioksit kullanmnda evre dostu olmayan rn oluumu daha
azdr. nk trihalometan, klorofenoller ve amonyum ve amin bileiklerinde oluan
reaksiyon rnleri olumaz. AOX oluumu %90 orannda azalr. Ancak klorit, klorat,ve
klorit gibi organik reaksiyon rnleri oluur.

Deklorinasyon basama ile k suyundaki fazla bakiye klorun alnmas istenir. 0,3 0,6
mg/Llik klor konsantrasyonlar gl ve nehirlerdeki bitkilerin lmesine ve hayvan
biyoktlelerinin azalmasna sebep olur. 0,05 0,1 mg/L ise balklarn yaayp bymesi
zerinde olumsuz etkide bulunur. Ayrca, zehirli maddelerin besin zincirinde birikip
balklar ve daha tesindeki canllara da ulama tehlikesi vardr.

9.4.4. Membran Filtrasyonu

Atksu dezenfeksiyon prosesinde kullanlan membran filtreler, Ultrafiltrasyon ve
mikrofiltrasyon prosesleridir. Her iki membranl filtre prosesi, gzenekli membranlar
kullanmaktadr. Membrandan szme ilemi, besleme akmna uygulanan basn yardm ile

173

uygulanmaktadr (ATV - M 205E, 1998).

Mikro/ultrafiltrasyon (Tablo 9.5) bakteri ve kat maddeleri ok iyi bir ekilde tutma
performans gsterir. Virslerin kat maddelere tutunmasna bal olarak virs saysnda da
bir azalma salanabilir.

Tablo 9.5. Membran uygulamalar, giderme verimleri ve tutulan bileikler (ATV - M 205E,
1998)
Ters Ozmos Nanofiltrasyon Ultrafiltrasyon Mikrofiltrasyon
Gzenek boyutu 0,1 10nm 1 - 10nm 0,005 0,2m 0,1 - 5m
Basn aral 7 120bar 5 40bar 1 10bar
Yksek basn ileminde:
0,5 - 5 bar
Vakum ileminde:
0,1 0,9 bar
Tutulan bileikler
Molekller,
iyonlar
Virsler,
molekller
Kolloidler,
makromolekller,
virsler
Partikller, bakteriler,
kolloidler

Membran filtrasyonu, hli hazrda belli bal baz atksularn artm iin kullanlmaktadr.
Mikro/ultrafiltrasyon, evsel atksuyun dezenfeksiyonu iin uygulanmaktadr. kinci kademe
(biyolojik) artma knda membran filtrasyonu kullanldnda, herhangi bir kimyasal
veya fiziksel bir dezenfeksiyon prosesi uygulanmasa da, patojen mikroorganizma says ok
dk olmaktadr.


Mikro/ultrafiltrasyonda, atksuyun membranla artm yksek basn ya da vakum. Atksu
dezenfeksiyonu amacyla yaplacak orta derece bir ayrm iin 0,2 mlik bir gzenek ap
yeterlidir. Gzenek apndan byk olan partikller tutulur ve membrann n yzeyinde
birikir. letim srasnda membran zerinde tutulan paracklardan bir katman oluur ki bu
paracklar filtrasyon verimini en balarda artrrken, belirli bir sre sonra basn
kayplarna sebebiyet verir. Bu tabaka, dzenli olarak su ile geri ykama ve kimyasal
temizleyiciler (peroksitler, asitler veya alkalinler) kullanlarak temizlenir.

Membran filtrasyonu, iki farkl ekilde altrlr. Dik akl ve yatay akl olarak (ekil 9.5).
Dik akl membran filtrasyonunda atksu, membrana dik bir ekilde gelir. Film tabakas
oluumu hzldr. Ksa aralklarla membran ykanmaldr. Yatay akl membran
filtrasyonunda iki akm vardr. Sznt membrandan geer. Konsantre ise membran
yzeyinden uzaklar.

174

ekil 9.5. l-u ve apraz akl filtrasyonun ematik gsterimi (ATV - M 205E, 1998)
Membrandan gei, hem basn hem de sznt tarafndan uygulanan vakum basnc ile
salanabilir. Membran filtrasyon proseslerinin veriminde aadaki parametreler etkilidir:

- Membranlardaki go zeneklerin bu yu klu g u (mikro su zme veya ultra su zme),
- Membran malzemesi (organik veya inorganik),
- Modu l tipi (Boluklu fiber membranlar, du z tabaka membranlar),
- altrma biimi (Dik akl veya yatay akl filtrasyon)


Membran filtrasyonunun ikinci kademe (biyolojik) artma ierisinde hangi konumda
kullanlaca ekil 9.6 de gsterilmitir. Buna gre membranlar farkl konumda
yerletirilebilir; biyolojik artma sistemi havalandrma havuzu iinde, havalandrma havuzu
knda ve son keltim havuzu k.

ekil 9.6. Havalandrma tesislerindeki mikro/ultrafiltrasyon sistemlerinin olas
dzenlemeleri (ATV - M 205E, 1998)

Aktif amur Prosesinin Biyolojik Ksmyla Birletirilen Mikro/Ultrafiltrasyon

Mikro/ultrafiltrasyonun biyolojik reaktrle birlikte kullanmnda, 20 g/Lnin stnde
biyoktle konsantrasyonlar elde edilebilir. Bu sistemde membran ekil 9.6 daki 1 ve 2
konumlarna konulabilir. 1 konumunda vakum, 2 konumunda ise basn uygulanr. 0,1 0,9
bar aras bir vakumla, 20 ile 50 L/(m
2
.sa)lik sznt eldesi mmkndr. Basn altnda, 1
ile 10 bar basn aralnda 20 ile 300 L/(m
2
.sa)lik bir sznt debisi elde edilir.

175

Son keltimle Birletirilmi Mikro/Ultrafiltrasyon

Bu sistemde membran, ekil 9.6 daki 3 konumuna yerletirilir. 0.5 ile 3 bar aras bir
basnta 40 ile 100 L/(m
2
.sa)lik sznt debisi elde edilebilir.

Membran filtrasyon sisteminin tasarmnda ve boyutlandrlmasnda aadaki ilve
faktrler de dikkate alnmaldr:

- Membrann aks,
- Geri ykama ve temizleme prosedu rleri,
- Enerji tu ketimi

Konsantre akmnn gu venli ekilde bertarafna da zen gsterilmelidir. Konsantre akm,
ikinci kademe (biyolojik) artmada havalandrma havuzuna verilir. Bu durumda, ikincil
artma prosesinin tasarmnda ve altrlmasnda bu tu r ila ve girdiler go z o nu nde
bulundurulmaldr.

Membrann temizlenmesi iin bir i program oluturulmaldr. Temizleme geri ykama,
hava pu sku rtme veya kimyasal temizleme ile gerekletirilebilir. Temizleme skl,
szntdeki azalmaya bal olabildii gibi, buna alternatif olarak sabit bir zaman
aralklarnda da gerekletirilebilir. Uygun temizleme prosedu ru , devreye alma esnasnda
belirlenmelidir. Temizleme prosedu ru belirli zaman aralklarnda go zden geirilmelidir.

Membranlar arasndaki bu tu nlu k, belirli zaman aralklarnda test edilmelidir. almayan
membranlar belirlemek ve bunlar devreden karmak iin bir yntem gelitirilmelidir.

9.4.4.3. Membran Filtrasyonunun Yan Etkileri ve Emniyet Tedbirleri

Mikro/ultrafiltrasyon kullanlmas halinde, istenmeyen toksik veya istenmeyen yan rn
oluumu grlmez. Ancak konsantre akm oluur. Bu akmn ile ilgili yntemler
gelitirilmelidir.

9.4.5. Olgunlatrma Havuzlar

k suyu (artlm su) olgunlatrma havuzlarna dair temel tasarm esaslar EN 12255-
5te belirlenmitir. Bekletme su resi 5 gu n20 gu n arasnda olmaldr. Havuzlarn tasarm,
piston akml reaktr prensibine gre yaplmaldr. Olgunlatrma havuzlarnn verimlilii,
gu ne ve scaklk gibi iklime bamlktan dolay, genellikle dier dezenfeksiyon
proseslerinden olduka du u ktu r.

9.5. Atksu Dezenfeksiyonunda Genel htiyalar

9.5.1. Proses Kontrol

Atksu dezenfeksiyonunda, EN 12255-10 standard ve EN 12255-12 standardnn artlar
uygulanmaldr. Atksu dezenfeksiyon prosesinde proses kontrolu iin aadaki hususlar

176

dikkate alnmaldr (TS EN 12255-14, 2006, DIN EN 12255-14, 2003):

- Dezenfektanlarn kontrolsu z kaaklarndan kaynaklanan sag lk ve gu venlik
zararlarnn nlenmesi,
- Dezenfektanlarn alc sulardaki ar dozdan kaynaklanan olumsuz etkilerinin
nlenmesi,
- Bu tu n zamanlarda gerekli dezenfeksiyon seviyesini karlayacak ekilde yeterli
dozajn uygulanmas ve srdrlmesi,
- Dezenfektan ve gu tu ketiminin optimize edilmesi
Dezenfektanlarn kontrolsu z kaaklarndan kaynaklanan salk ve gu venlik zararlarnn
nlenmesi amacyla, zararl kimyasallar ieren tesisatn bulunduu bu tu n odalarn, bu
kimyasallarn herhangi bir toksik konsantrasyonuna ulalmas durumunda, kapatmay
salayacak ve alarm verecek o zel gu venlik detekto rleriyle donatlmas gerekmektedir. Bu
tesisatta dolaan bu tu n atk gaz akmlar da ayn ekilde izlenmelidir.

Kimyasal dezenfektanlarn ar dozlanmas, ounlukla alc sularda olumsuz etkilere
sebep olmakta olup bu durum, k suyundaki bakiye dezenfektan konsantrasyonunun
izlenerek dezenfektan dozaj kontrolyle nlenebilmektedir. Bu sistem klorlama ve
ozonlama proseslerinde uygulanmaldr. Bu yntem, debideki deiimden veya atksudaki
dezenfektan tu ketimindeki deiimden kaynaklanp kaynaklamadna baklmakszn,
dezenfektan ihtiyacndaki deimelere duyarldr. Bu kontrol sisteminin uygun ekilde
almas iin, bakiye dezenfektan konsantrasyonunu izleyen senso rlerin du zenli kullanm
salanmal ve kalibre edilmelidir. Kontrol sistemi, bakiye dezenfektan konsantrasyonu
izlenmesinde kullanlan sensr sistemlerinin arzalanmas durumunda, debiyle orantl bir
dozaj sistemi ile yedeklenmelidir. Atksuyun gerektirdii belirli dezenfektan ihtiyac sadece
snrl aralkta deiirse, debiyle orantl bir dezenfektan dozaj uygun olabilir. Ayrca,
pompalamadan dolay debi sabit ise, el ile kontrol de yeterli olabilir.

Kimyasal dezenfeksiyon proseslerinde, ar dozlamay o nleyen ayn kontrol sistemi, bu tu n
zamanlarda gerekli dezenfeksiyon seviyesini karlamak iin yeterli dezenfektan dozajnn
salanmasnda bir emniyet unsuru olarak kullanlr. UV sistemlerindeki UV younluu,
yeterli UV dozajnn garanti edilmesi iin, her bir UV reakto ru uygun bir referans
noktasnda izlenmelidir. Gerekli UV younluuna ulalmazsa, UV lambalarnn duylar
temizlenmeli veya UV lambalar yenilenmelidir. Membran filtrasyonu sistemlerinde proses
kontrolu , k suyu tarafndan su zu ntu tarafna doru herhangi bir kaan olmadn
garanti etmelidir. Baz durumlarda, bulanklk veya parack sayalar membran filtrasyonu
sistemindeki bir kaa belirlemede uygun olabilir.

Kimyasal dezenfeksiyon sistemlerinde dezenfektan dozajnn kontrol edilmesi hali hazrda
en ekonomik iletme eklidir. Debi ile orantl birden fazla UV reaktrlerine sahip UV
sistemlerinde, UV reakto ru altrlabilir veya kapatlabilir. Bu durum, genellikle debi ayar
olarak adlandrlr. Debi ayarnda UV lambalarnn sk alp kapanmasnn lambalarn
o mru nu ksaltaca go z o nu nde bulundurulmaldr. UV sistemlerinde, orta basnl cva
lambalarnn ma iddeti azaltlabilir.

177

9.5.2. Yapsal Tasarm

Dezenfeksiyon sistemlerinin yapsal tasarmnda, EN 12255-1de verilen yapsal zellikler
uygulanr. Yaplar korozyona dayankl olacak ekilde tasarlanmaldr. Bu durum o zellikle,
dezenfektan veya dezenfektan yan u ru nlerinin korozyona sebep olduu ilemlere
uygulanr. Kapal yerlerin tamam yeterli havalandrma sistemiyle donatlmaldr (TS EN
12255-14, 2006, DIN EN 12255-14, 2003).

9.5.3. Salk ve Gvenlik

Dezenfeksiyon sistemlerinin sag lk ve gu venlik uygulamalarnda, EN 12255-10da verilen
kriterler uygulanr. Uluslararas, ulusal veya yerel du zenlemelere ila ve gu venlik o nlemleri
ve proses kontrolleri gerekebilir.

Bir dezenfeksiyon sisteminin tasarm ve iletilmesinde, genel halk sal ve gu venlii ile
tesis alanlarnn salk ve gu venliine ynelik bir tehdit oluturulmamas salanmaldr.
Tesis alanlarnn tamam, altrdklar dezenfeksiyon sisteminin salk ve gu venlik
konularnda eitilmelidir.

Baz dezenfeksiyon proseslerinde, salk ve gu venlik konularna, aadaki hususlardan
dolay zel nem verilmelidir:

- zellikle insanlara toksik etkisi olan kimyasallarn u retilmesi ve/veya kullanlmas,
- Yu ksek voltajla alan donanm,
- UV n,
- k suyuna daldrlm krlabilir elektrikli cihazlar

Dezenfeksiyon proseslerinde, toksik kimyasallarn u retimi ve/veya kullanlmasndan
kaynaklanan salk ve gu venlik riskleri unlardr:

- Toksik gazlara maruz kalma,
- Toksik veya korozif svlara maruz kalma,
- Gazlarn basn altnda depolanmasndan kaynaklanan patlamalar,
- Yanc gazlarn artmasndan kaynaklanan yangn ve patlamalar,
- Gu lu oksitleyicilerin veya oksijenin depolanmasndan kaynaklanan yangn ve
patlamalar

Bu tu r muhtemel tehlike risklerini en aza indirmek iin uygun gu venlik standartlar
uygulanmaldr. zellikle insanlara kar toksik etkisi olan gazlarn u retildii ve kullanld
dezenfeksiyon sistemleri, bu gazlara maruz kalma snrlar almayacak ekilde tasarlanmal
ve iletilmelidir. Bu gazlarn kullanld, u retildii veya depoland bina du zenli olarak
izlenmeli ve gaz kaaklarn nlemek iin uygun cihazlarla donatlmaldr. Gu venlik cihazlar
(gaz maskeleri vb.) sahada hazr bulundurulmaldr. Tahliye planlar hazrlanmal ve tatbik
edilmelidir.

178

UV n gze ve cilde zarar verebilir. UV sistemleri, dorudan gze ve cilde ma
gelmeyecek ekilde tasarlanmaldr. Ik kilitleri ve enerji kesme donanmlar, dorudan
gze ve cilde olan UV nn nlemede uygun sistemlerdir (TS EN 12255-14, 2006, DIN EN
12255-14, 2003).

9.6. Kaynaklar

ATV - M 205E (1998) Disinfection of Biologically Treated Wastewater.

DIN EN 12255-14 (2003) Part 14: Disinfection

Publishing.

TS EN 12255-14 (2006) Blm 14: Dezenfekte etme

179

10. AMUR ARITMA VE UZAKLATIRMA

Do. Dr. Osman A. ARIKAN, Y. Do. Dr. Mahmut ALTINBA

10.1. amur Kaynaklar, zellikleri ve Miktarlar

amur ileme, artma ve bertaraf sistemlerini tasarlayabilmek iin artma sisteminde oluan
amurun kayna, zellikleri ve miktarnn bilinmesi gerekmektedir.

10.1.1. amur Kaynaklar

amur artma sistemleri, amur kayna, prosesin tipi ve iletme metoduna gre deiiklik
gsterir. Konvansiyonel atksu artma sistemlerinde amur ve kat atklarn balca
kaynaklar Tablo 10.1 de verilmitir. rnein tam karml aktif amur prosesinde, amur
uzaklatrma, karm hattndan veya havalandrma havuzundan yaplyorsa, son keltim
havuzu amur kayna deildir. Dier taraftan, uzaklatrma amur geri dn hattndan
gerekletiriliyorsa amur kayna keltim tank olarak kabul edilebilir. Younlatrma,
rtme, artlandrma ve susuzlatrma iin kullanlan prosesler de amur kaynadrlar.

Tablo 10.1. Konvansiyonel atksu artma sistemlerinde amur ve kat atk kaynaklar
Proses amur eidi Aklama
Izgara Kaba kat atk
Kaba katlar mekanik olarak veya ubuk zgaralardan
elle toplanarak uzaklatrlr.
Kum tutucu Kum ve kpk
Kpk giderme ilemi, kum tutucularda kum giderme ile
birlikte gerekletirilir.
n havalandrma Kum ve kpk
Baz sistemlerde n havalandrma tanknda kpk
giderimi yoktur. Ayrca n havalandrma nnde kum
tutucunun bulunmamas durumunda, n havalandrma
tanknda kum birikimi olabilir.
n (birinci) keltim n keltim amuru ve kpk
amur ve kpk miktar, atksu toplama sistemi ve
endstriyel dearj durumuna gre deiir.
Biyolojik artma Askda kat maddeler
Askda kat madde biyolojik artma sonucu oluur.
Artma sisteminde oluan fazla amuru younlatrmak
gerekebilir.
Son (ikincil) keltim Biyolojik amur ve kpk
ABD EPAya gre son keltim tanklarnda kpk
giderimi art koulmutur.
amur ileme birimleri amur ve kompost
Son rnn zellii, kullanlan proses ve iletme ile
amur zelliklerine baldr. amurlarn
uzaklatrlmas ile ilgili yasal dzenlemeler olduka
skdr..

10.1.2. amur zellikleri

amur artm ve son uzaklatrma yntemlerinin belirlenmesinde, amur zelliini ve
ieriini bilmek nemlidir. Bu ayn zamanda amur kayna, sistemdeki amur ya ve
proses tipi ile de yakndan ilgilidir. amur ileme ve bertaraf metotlar Tablo 10.2 de,
artma sisteminden kaynaklanan amur ve kat atklarn zellikleri Tablo 10.3 de,
artlmam (ham) ve rm amurun tipik kimyasal bileimi ise Tablo 10.4 de
verilmektedir.

180

Tablo 10.2. amur ileme ve bertaraf metotlar (Metcalf & Eddy, 2003)
letme, proses ve artma metotlar Fonksiyonlar
Terfi amurlarn iletimi
n lemler
amur tme
Kum ayrma
amur kartrma
amur saklama

Boyut kltme
Kum ayrma
Kartrma
Depolama-saklama
Younlatrc
Yerekimli younlatrc
Flotasyonlu younlatrc
Santrifjl younlatrc
Bantl younlatrc
Dner elekli younlatrc

Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Stabilizasyon
Kire stabilizasyonu
Isl ilem
Havasz rtme
Haval rtme
Kompostlatrma

Stabilizasyon
Stabilizasyon
Stabilizasyon, ktle azaltma
Stabilizasyon, ktle azaltma
Stabilizasyon, rn giderimi
artlandrma
Kimyasal artlandrma
Termal (sl)

amur artlandrma
amur artlandrma
Dezenfeksiyon
Pastrizasyon
Uzun-sreli saklama

Dezenfeksiyon
Dezenfeksiyon
Susuzlatrma
Vakum filtre
Santrifj
Bant filtre
Pres filtre
amur kurutma yataklar
Solar kurutma
amur lagnleri

Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Saklama ve hacim azaltma
Isl kurutma
Fla kurutucu
Sprey kurutucu
Dner tamburlu kurutucu
ok hcreli kurutucu
oklu etkili buharlatrc

Ktle ve hacim azaltma
Termal Bertaraf
ok hcreli yakc
Akkan yatakl yakc
Kat atklarla birlikte yakma
Islak-hava oksidasyonu
Derin aft reaktr

Hacim azaltma, kaynak geri kazanm
Hacim azaltma
Hacim azaltma
Stabilizasyon, hacim azaltma
Stabilizasyon, hacim azaltma
Nihai bertaraf
Arazide artma
Datm ve pazarlama
Kimyasal sabitleme
Dzenli depolama
Lagnlerde biriktirme

Son uzaklatrma
Faydal kullanm
Faydal kullanm, son uzaklatrma
Son uzaklatrma
Hacim azaltma, son uzaklatrma

181

Tablo 10.3. Artma sisteminden kaynaklanan amur ve kat atklarn zellikleri (Metcalf &
Eddy, 2003)
amur ve Kat Atk Tanmlama
Izgara ve elekte tutulan atklar
Byk boyutlu organik ve inorganik maddelerin tutulmasnda
kullanlr. Organik madde ierii sistemin yapsna ve mevsime
gre deiim gsterir.
Kum
Hzl kme zelliine sahip, ar inorganik katlardan
olumaktadr. letme artlarna bal olarak ya ve gres gibi
organik maddeleri de ierirler.
Kpk/ya
Birincil ve ikincil keltim havuzlar yzeyinden syrlarak alnan
yzen maddeleri ierir. Kpk, ya, bitkisel ve mineral yalar,
hayvansal kat yalar, parafin, sabun, yiyecek atklar, sebze ve
meyve kabuklar, sa, kt ve karton, izmarit, plastik maddeler,
kum ve benzeri maddeleri ierir. zgl arl genellikle
0.95dir.
Birincil amur
Birincil (n) keltimden kan amur gri ve yapkan olup, ou
zaman youn kokuludur. Bu amur kolaylkla rtlebilir
Kimyasal ktrme amuru
Metal tuzlar ile yaplan ktrmeden oluan amur koyu renkli,
demir ierii yksek krmz renklidir. Kokusu birincil amur
kadar youn deildir. amurdaki demir veya alum hidratlar,
amuru jelatinimsi yapar. Tankta braklmas durumda birincil
amur gibi yava bir rmeye urar. nemli miktarda gaz
k olur ve tankta uzun sreli kalrsa amur younluu artar.
Aktif (Biyolojik) amur
Kahverengi ve flok arlkldr. Koyu renk gzleniyor ise septik
artlar olumu demektir. Renk ak ise az havalandrma sonucu
kme zellii kt amurdur. yi artlardaki amur toprak
kokusundadr.

amur kolaylkla septiklemeye meyillidir, rk yumurta
kokusu yayabilir. Tek bana veya birincil amurla karm aktif
amur kolayca ryebilir.
Damlatmal fitre amuru
Kahverengimsi, floklu ve taze olduunda nispeten kokusuzdur.
Aktif amura gre daha yava paralanmaya urar ancak kolay
rtlebilir.
Aerobik rtlm amur
Kahve ve koyu kahverengidir. Flokler zelliklidir. Kt kokulu
olmayp ounlukla kf kokuludur. yi rtlm amur,
kurutma yataklarnda kolaylkla susuzlatrlabilir.
Anaerobik rtlm amur
Koyu kahve-siyah renkli olup, ok miktarda gaz ierir. Tam
rtldnde, kt kokmaz, kokusu hafif, scak katran,
yanm lastik veya mhr mumu gibidir. amur ince tabak
eklinde, kurutma yatana yayldnda, katlar yzeyde
tutulur, su hzl ekilde drene olur ve katlar yatak zerinde
yavaa kerler. amur kuruduka, gaz kar, zengin bahe
topra zelliklerindedir.
Kompost rn
Koyu kahve-siyah renklidir. Ancak kompostlatrmada kullanlan
odun paralar ve geri dndrlen kompost dolaysyla renk
deiebilir. yi kompostlatrlm amur kokusuz olup, ticari
deerde bahe topra artlandrcs olarak kullanlabilir.
Fosseptik (septik tank) amuru
Siyah renklidir. yi rtlmemesi durumunda hidrojen slfr ve
dier gazlardan dolay kt koku yayar. Bu durumdaki amurun
kurutulmasnda ciddi koku problem ile karlalr.

182

Tablo 10.4. Ham ve rtlm artma amurlarnn kimyasal bileimi (Metcalf & Eddy, 2003)
Parametre Birim
Ham n keltim amuru rtlm n keltim amuru
Ham Aktif
amur
Aralk Ortalama Aralk Ortalama Aralk
Toplam Kat Madde (TKM) % 5-9 6 2-5 4 0,8-1,2
Uucu Kat Madde (TUKM) % TKM 60-80 65 30-60 40 59-88
Ya-Gres % TKM
znm 6-30 - 5-20 18 -
Ekstrakte 7-35 - - - 5-12
Protein % TKM 20-30 25 15-20 18 32-41
Azot (N) % TKM 1,5-4,0 2,5 1,6-3,0 3,0 2,4-5,0
Fosfor (P2O5) % TKM 0.8-2,8 1,6 1,5-4,0 2,5 2.8-11
Potasyum (K2O) % TKM 0-1,0 0,4 0-3,0 1,0 0,5-0,7
Selloz % TKM 8-15 10 8-15 10 -
Demir %TKM 2,0-4,0 2,5 3,0-8,0 4,0 -
Silika (SiO2) % TKM 15-20 - 10-20 - -
pH - 5-8 6 6,5-7,5 7 6,5-8
Alkalinite mg CaCO3/L 500-1.500 600 2.500-3.500 3.000 580-1.100
Organik Asitler mg HAc/L 200-2.000 500 100-600 200 1.100-1.700
Enerji erii kJ/kg TKM 23.000-29.000 25.000 9.000-14.000 12.000 19.000-23.000

183

Son uzaklatrma ynteminin belirlenmesinde besi maddesi ierii de dahil olmak zere
bileimin bilinmesi gerekmektedir. Havasz rtme sisteminin kontrolnde pH, alkalinite
ve organik asit ieriinin llmesi olduka nemlidir. Yakma ve araziye uygulama
metotlar iin amurdaki ar metal ve hidrokarbonlar llmelidir. Yakma gibi termal
prosesler iin amurun kalorifik deeri belirlenmelidir.

amurun arazide bertaraf ve faydal kullanmn etkileyen balca zellikleri, organik ierii
(uucu kat olarak llr), besi maddeleri, patojenler, metaller ve toksik organiklerdir.
amurun arazide kullanlmas durumunda, gbre zellii (azot, fosfor ve potasyum ierii)
nem kazanr. Ticari bir gbre ile amurun karlatrmas Tablo 10.5 de verilmektedir.
Araziye verilen amur, bitki bymesi iin gereken besi maddelerini karlar. Baz
uygulamalarda, amurun fosfor ve potasyum ierii bitki gereksinimini karlayamayacak
kadar az olabilir. amurdaki iz elementler, inorganik kimyasal elementler olup bitki ve
hayvanlar iin dk konsantrasyonlarda faydal, yksek konsantrasyonlarda zararl
olabilir. Atksu artma amurlarndaki ar metal konsantrasyonlar Tablo 10.6 da
verilmektedir. amurun arazide kullanm miktar, yapsndaki ar metal konsantrasyonuna
baldr.

Tablo 10.5. Ticari gbre ve amurdaki besi maddesi oranlarnn kyaslanmas (Metcalf &
Eddy, 2003)
rn
Besi maddesi ( %)
Azot Fosfor Potasyum
Tarmda kullanlan gbre* 5 10 10
Stabilize aktif amur tipik deeri (% TKM) 3,3 2,3 0,3
* Besi maddesi konsantrasyonu toprak ve bitki zelliine gre deiir.

Tablo 10.6. Atksu artma amurlarnn metal ierikleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Metal
Konsantrasyon (mg/kg kuru madde)
Aralk Medyan
Arsenik 1,1-230 10
Kadmiyum 1-3.410 10
Krom 10-99.000 500
Kobalt 11,3-2.490 30
Bakr 84-17.000 800
Demir 1.000-154.000 17.000
Kurun 13-26.000 500
Mangan 32-9.870 260
Civa 0,6-56 6
Molibden 0,1-214 4
Nikel 2-5.300 80
Selenyum 1,7-17,2 5
Kalay 2,6-329 14
inko 101-49.000 1.700

10.1.3. amur Miktar

eitli proses ve ilemler sonucu retilen amur miktar ve fiziksel zellikleri ile ilgili
bilgiler Tablo 10.7de verilmektedir. Bu bilgiler kullanlrken, retilen amur miktarnn

184

byk deikenlik gsterdii unutulmamaldr. Farkl atksu artma ilemlerinden ve
proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Tablo 10.8 de
verilmitir.

Tablo 10.7. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan amurlarn
fiziksel zellikleri ve miktarlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Artma lemi veya Prosesi
Kat Maddelerin
Younluu
kg/m
3

amurun
Younluu
kg/m
3

Kuru Kat Maddeler
(kg/10
3
m
3
)
Aralk Tipik Deer
n keltim Tank 1.400 1.020 110-170 150
Aktif amur 1.250 1.005 70-100 80
Damlatmal Filtre 1.450 1.025 60-100 70
Uzun Havalandrmal Aktif amur 1.300 1.015 80-120 100
a

Havalandrmal Lagn 1.300 1.010 80-120 100
a

Filtrasyon 1.200 1.005 12-24 20
Alg Giderimi 1.200 1.005 12-24 20
n keltim Tanknda Kimyasal
Fosfor Giderimi

Dk Kire Dozaj
(350-500 mg/L)
1.900 1.040 240-400 300
b

Yksek Kire Dozaj
(800-1600 mg/L)
2.200 1,05 600-1.300 800
b

Askda Byyen Nitrifikasyon - - - -
c

Askda Byyen Denitrifikasyon 1.200 1.005 12-30 18
Przl Filtreler 1.280 1.020 - -
d

a
Birincil kademe artma olmad kabul edilmitir
b
n keltim ile giderilebilen kat maddelere ilave olarak
c
hmal edilebilir
d
Biyolojik artma proseslerinde retilen artma amuru ierisine dahil edilmitir.

Tablo 10.8. Farkl atksu artma ilemlerinde ve proseslerinde gzlenen kat madde
konsantrasyonlar (Metcalf & Eddy, 2003)
Uygulanan Artma lemi veya Prosesi
Kat Madde Konsantrasyonu (% KM)
Aralk Ortalama
n keltim Tank
n keltim amuru 5-9 6
n keltim amuru + atk aktif amur 3-8 4
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 4-10 5
n keltim amuru + demir tuzlar (fosfor iin) 0,5-3 2
n keltim amuru+dk kire dozaj (fosfor iin) 2-8 4
n keltim amuru+yksek kire dozaj (fosfor iin) 4-16 10
Kpk 3-10 5
Son keltim Tank
n keltim uygulanm atk aktif amur 0,5-1,5 0,8
n keltim uygulanmam atk aktif amur 0,8-2,5 1,3
n keltim uygulanm yksek saflkta oksijen 1,3-3 2
n keltim uygulanmam yksek saflkta oksijen 1,4-4 2,5
Damlatmal filtre humusu 1-3 1,5
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3 1,5
Yerekimli Younlatrc
n keltim amuru + atk aktif amur 2-8 4

185

znm Hava Yzdrmeli Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-6 5
Polimer ilavesiz atk aktif amur 3-5 4
Santrifj ile Younlatrc
Atk aktif amur 4-8 5
Yerekimli-Bant Younlatrc
Polimer ilaveli atk aktif amur 4-8 5
Havasz rtme
n keltim amuru + atk aktif amur 1,5-4 2.5
Haval rtme
n keltim amuru 2,5-7 3,5
n keltim amuru + atk aktif amur 1,5-4 2,5
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 0,8-2,5 1,3

10.1.3.1. amurda Hacim-zgl Arlk likileri

amur hacmi, byk oranda ieriindeki su miktarna ve daha az oranda ise kat madde
zelliine baldr. rnein %10 kat maddeli amur, arlk olarak %90 su ierir. Kat
madde, sabit (mineral) kat ve uucu organik katdan olutuundan, kat maddenin zgl
arl aadaki gibi hesaplanr:

W V
V
W f
f
W S
S
S
W
S
W
S
W

+ =
(10.1)

Ws = amurun toplam kat madde arl
Ss = toplam katnn zgl arl
w = suyun younluu
Wf = sabit katnn (mineral ksm) arl
Sf = sabit katnn zgl arl
Wv = uucu katnn arl
Sv = uucu katnn zgl arl

amur hacmi aadaki eitlie gre tanmlanr:

S S W
S
P S
W
V
=
(10.2)

Ws = kuru kat arl, ktle
w = suyun younluu, ktle/hacim
3

Ss = amurun zgl arl
Ps = kat madde yzdesi

Kat ieriinin yaklak hesaplanmasnda, hacim aadaki eitlikle verilen yzde kat
miktar ile dorudan ilikili olup deikenlik gstermektedir.

186

1
2
2
1
P
P
V
V
=
(10.3)

V1 ve V2 = amur hacimleri
P1 ve P2 = Kat madde yzdesi

10.2. amur ve Kpk letimi

Atksu artma tesislerinde retilen amurun, sulu amurdan youn amura kadar deiken
koullarda bir noktadan dier bir noktaya iletilmesi gerekmektedir. amur, artmak veya
uzaklatrlmak zere tesis dna da tanmak zorunda kalnabilir. amur tipi ve
zelliklerine gre, farkl tipte pompalarn kullanm gerekebilir.

10.2.1. Pompa Tipleri

ok sk kullanlan pompa tipleri;

- Mono pompa,
- Santrifj,
- Tork akl,
- Diyaframl,
- Yksek basnl piston,

olarak sralanabilir (ekil 10.1).

10.2.1.1. Mono Pompa

Bu pompa hemen hemen tm amur eitlerinde kullanlr. Pompa, aralarnda minimum
boluk olan, kauuk esasl ift vida ve dili helezon statoru altran tek-vida dili rotordan
olumaktadr. Hacim veya boluk, rotor dndke emmeden dearja kademeli olarak
hareket eder. Emme kaldr 8,5m de olacak ekilde pompa otomatik ekilidir. Ancak
kauuk stator yanabileceinden kuru iken altrmamak gerekir. Bu tr pompalar 75
L/sye kadar alabilir ve 137mlik terfi yksekliklerine iletim yapabilir. n keltim
amurunda pompa normal olarak tcden sonra gelir. Pompann bakm maliyeti,
zellikle kumlu n keltim amurunun pompalanmas durumunda rotor ve statordaki
anma nedeniyle yksektir. Bu pompalarn zellikle youn n keltim, kark ve rm
amurlarn iletiminde kullanlmas tavsiye edilir.

10.2.1.2. Santrifj Pompalar

Tkanmasz (ak fanl) santrifj pompalar amur iletiminde yaygn kullanlmaktadr. Bu tip
pompalarda ana sorun uygun kapasitenin seimidir. Deiken amur zellikleri, pompa terfi
yksekliinin deimesine yol aar. Seilen pompalar, hem tkankla yol amayacak uygun
fan aklna, hem de ok sulu amurda sadece suyu pompalamay nlemek iin de yeteri

187

kadar kk kapasiteye sahip olmaldr. Kapasiteyi azaltmak iin vanann kslmas, sk sk
tkankla yol aacandan pratik bir yol deildir. Bu nedenle bu pompalarn deiken hz
src ekipmanlarna sahip olmas gerekmektedir. zel tasarlanm santrifj pompalar,
byk sistemlerde birincil ve zellikle geri devir amurlarnn iletiminde kullanlr.

10.2.1.3. Tork-Akl (Yksek Devirli Santrifj) Pompalar

Bu pompalar amur tamada olduka etkilidirler. Pompalanacak partikl boyutlar, emme
ve basma borularnn ap ile snrldr. arkn dndrme kuvveti ark nnde girdap
oluturur, ancak burada esas itici g svnn kendisidir. Svnn ou arkla temas etmez,
bylelikle andrc temas en aza indirmi olur. Ancak amurda kullanlan pompalar,
dnen aksam andrma etkisine kar nikel veya kromdan olmaldr. Pompalar belli bir
hzda dar bir yk aralnda altrlabilirler. Bu nedenle sistem iletme artlar dikkatlice
deerlendirilmelidir. Pompalarn geni bir yk aralnda almasnn sz konusu olduu
durumlarda, deiken hz kontrolleri nerilmektedir.

Yksek basn gerektiren uygulamalarda tork akl pompalar seri balanarak kullanlabilir.
Tork akl santrifj pompalar zellikle havalandrma tankna aktif amurun geri
dndrlmesi ve rm amurlarn iletiminde kullanlr.

10.2.1.4. Diyafram Pompalar

Esnek bir membrana sahip olan diyafram pompalar, itme ve ekme etkisi ile kavitasyon
yaratrlar. Akm, ek-valf vastasyla bu kavitasyon iine ynlendirilir. Diyafram pompalarn
kapasitesi diyafram strokunun uzunluu ve dakikadaki strok says ile deiir. Bunlar dk
kapasitedeki ve dk yk kayplarnn olduu yerlerde kullanlan pompalardr. En byk
kapasitedeki hava diyaframl pompa, 14 L/s debiyi 15m yksee basma kapasitesindedir.

10.2.1.5. Yksek Basnl Piston Pompalar

Yksek basnl piston pompalar, amurun uzun mesafelere tanmas gibi yksek basn
uygulamalarnda kullanlrlar. Yksek basn uygulamalar iin gelitirilmi birok tipi
vardr. leyii dalg pompalara benzer. Avantajlar;

- Yksek basnlarda kk debiler iletmesi (13800 KN/m
2
),
- Byk partiklleri basabilecek aplarda olmas,
- Belli kat konsantrasyonu aralnda almas,
- Pompaj tek kademede gerekletirmesi.

olarak sralanabilir.

188

Mamut Pompa

(c) Yksek Devirli Santrifj (Tork Akl)
Pompa

(b) Santrifj Pompa

(d) Diyafram Pompa

(e) Yksek Basnl Piston

ekil 10.1. amur Pompalar (Metcalf & Eddy, 2003)

189

10.2.2. amur Tipine Gre Pompa Seimi

Pompalarla iletilen balca amur tipleri n keltim amuru, kimyasal amur, damlatmal
filtre ve aktif amur ile younlatrlm ve rtlm amurlardr. Artma sisteminin
eitli birimlerinde biriken kpk de pompalanmaktadr. amur tiplerine gre hangi tip
pompalarn seilecei Tablo 10.9 da zetlenmitir. Ayn maksatla kullanlabilecek bir akm
emas ve pompa seim rehberi de ekil 10.2 de ayrca verilmitir.

10.2.3. Yk Kayb Hesab

amur terfiinde oluan yk kayb, amur zelliine, boru apna ve ak hzna baldr. Kat
ve uucu madde konsantrasyonunun artmas ve dk scaklk yk kaybnda artlara
sebep olmaktadr. Kat madde yzdesi ile uucu ksmn yzdesi arpmnn 600 amas
durumunda pompalamada glklerle karlalr. Su, ya ve dier akkanlar Newtonian
karakterlidir. Laminer ak artlarnda bu svlardaki basn d, hz ve viskozite ile
orantldr. Hz belli kritik deerin zerine ulatnda, ak trblansl olur.
Younlatrlmam aktif amur ve damlatmal filtre amuru gibi sulu amurlar, suya benzer
davran gsterirler. Ancak konsantre aktif amur Newtonian sv deildir. Newtonian
olmayan svlar iin laminer artlardaki basn d akla orantl olmadndan
viskozite de sabit deildir.

Younlatrlmam aktif amur ve damlatmal filtre amurunun terfiindeki yk kayb, ayn
artlar iin elde edilen srekli yk kaybndan %10-25 daha byktr. Dk akm
hzlarnda birincil, rtlm ve younlam amur plastik davran gsterir. Bu durumda
direncin yenilebilmesi iin nce belli bir basn gerekir ve sonra ak balar. Laminer ak
boyunca hz, kritik hz olan 1,1m/sye ulaana kadar hzn ilk kuvveti ile diren artar. Kritik
hzn zerindeki deerlerde (rnein 1,4m/sde) ak trblansl olarak dnlebilir.
Trblansl aralkta, rtlm amurdaki yk kayb, sudaki yk kaybnn iki veya
katndan daha fazla olabilir. Birincil ve konsantre amurlardaki yk kayplar, zellikle
polimerle artlandrma yaplmas durumunda nemli lde artmaktadr.

190

Tablo 10.9. amur tiplerine gre pompa seimi uygulamalar (Metcalf & Eddy, 2003)
Kat veya amur Tipi Kullanlan Pompa Aklama
Elekte tutulan kat
atklar
Pompalanmaz Pnmatik ejektr kullanlabilir
Kum
Tork akl (yksek
devirli) santrifj
Kumun andrc karakteri ve kuma vb. bulunmas
pompalamay zorlatrr. Srtnme ve zorlama
olabilir. Pnmatik ejektr veya mamut pompa da
kullanlabilir.
Kpk
Klapeli pompa,
Mono pompa
Diyafram pompa
Ak fanl santrifj pompa
Kpk, genellikle amur pompas ile pompalanr.
Vanalar, amur ve kpk durumuna gre ayarlanr.
Byk sistemlerde ayr kpk pompalar kullanlr.
Pompalamadan nce, homojenletirmek iin kpk
kartrc kullanlr. Pnmatik ejektr de kullanlabilir.
Birincil amur
Klapeli pompa, tork-akl,
mono pompa, santrifj ve
diyafram
Genellikle, n keltim amurunun mmkn olduu
kadar konsantre olmas istenir. Bunun iin amur,
amur haznesinde toplanr ve belirli srelerle
pompalanr. Bu ekilde katlarn pompalama
periyotlar arasnda toplanmas ve konsolide salanr.
Ham n keltim amurunun zellii, artma sistemi
tipine, verimine ve atksudaki katlarn zelliine gre
deikenlik gsterir.
Biyolojik amurlar
Birincil amurun
aynsdr.
Biyolojik artmada 1) Atk aktif amur, 2) Damlatmal
filtre sonras humus amuru, 3) rtme tank sznt
suyu ve 4) Susuzlatrma ileminden dnen amur,
amur zelliini etkiler.
Kimyasal ktrme
amuru
Dalg, tork akl
santrifj, mono pompa,
diyafram, yksek basnl
piston
Birok durumda, amurun zellii, santrifj pompa
iin uygun deildir.
rtlm amur
Tkanmasz ve tork akl
santrifj, mono pompa,
klapeli ve diyafram
pompalar
yi rtlm amur homojen olup %5-8 kat madde
ve gaz kabarc ierir, Kat madde oran %12ye
kadar artabilir. yi rtlmemi amuru kullanmak
zordur. Eer elek ve kum tutucu kullanlm ise
tkanmasz santrifj pompa kullanlabilir.
Damlatmal Filtre
humusu
Tkanmasz ve tork akl
santrifj, mono, klapeli ve
diyafram pompalar
amur genellikle homojen karakterde olup, kolaylkla
pompalanr.
Geri dn veya atk
aktif amur
Klapeli, diyafram, yksek-
basnl piston, mono
pompa, pozitif yer
deitirmeli
amur, sulu ve ince katlar ierdiinden tkanmasz
pompalar kullanlabilir. Bu pompalarda flokle
partiklleri krlmasn en aza indirmek iin dk
hzlar nerilir.
Younlatrlm amur
Klapeli, mono pompa
diyafram, yksek-basnl
piston
Dnml kullanlan mono pompalar, amur
ktlesini hareket ettirebilme zelliine sahip
olduundan konsantre amurlar iin uygundur. Tork
akl pompalar da kullanlabilir, ancak sulandrma
gerekebilir.

191

ekil 10.2. Tipik Atksu ve amur Pompalama Uygulamalar (Qasim, 1999)

192

10.2.3.1. Basitletirilmi Yk Kayb Hesab

Ksa amur iletim hatlar iin yk kaybnn hesabnda nispeten basit yntemler
kullanlmaktadr. Bu yntemlerin kullanm zellikle amurun kat madde orannn %3den
az olmas durumu iin uygundur. Yk kaybn hesaplamak iin kullanlan k faktr, verilen
amur tipi ve kat konsantrasyonu iin gelitirilmi deneysel eriden elde edilir (ekil
10.3a). Pompalanan amurun yk kayb, Darcy-Weisbach, Hazen-Williams veya Manning
eitlikleri kullanlarak su iin bulunan yk kayb, ekil 10.3adan elde edilen k ile arplarak
bulunur. Artma sisteminde amur hatt genellikle ksa olduundan, srtnme kayplar iin
basitletirilmi hesap yntemini uygulamak yeterlidir. Uzun amur hatlarnda srtnme
kaybnn tahmini, mhendislik, ekonomik ve iletme durumlarn ieren daha dikkatli bir
almay gerektirir.

Yk kaybnn yaklak tahmininde, ekil 10.3ann kullanm ancak u artlarn geerli
olmas durumunda yaplabilir:

- En dk hz 0,8 m/s olmal,
- En yksek hz 2,4 m/syi gememeli,
- Boru gres veya dier katlarla tkanmamaldr.

Yk kayb iin dier bir yaklak metot, sadece hz ve kat madde yzdesinden arpm
faktrnn elde edildii grafiinin kullanmn gerektirir (ekil 10.3b).

Ham birincil amurun younluu genellikle pompalama sresince deiir. ncelikle en
konsantre amur pompalanr. amurun byk ksm pompalandktan sonra, su ile ayn
hidrolik zellie sahip sulu amur pompaya gelir. amur zelliindeki bu deiim santrifj
pompann daha fazla almasna sebep olur. Pompa motoru, ek yklere ve deiken hz
artlarna, zellikle hz yavalatmaya, uygun olacak ekilde seilmelidir. Motor, yksek hzl
terfide elde edilen maksimum yklemeler iin boyutlandrlmam ise, ar yklenecek
veya zarar grecektir.

Santrifj pompalarda gerekli iletme hz ve motor gcn belirlemek iin, iletim hatt
karakteristik erisi;

- Beklenen en youn amur,
- Ortalama artlar,
- Su iin

hesaplanmaldr. Bu sistem erileri, geerli hz aralna ait pompa (H-Q) erisi grafii
zerine izilir. Belli pompalar iin maksimum ve minimum hzlar, pompa karakteristik
erisi ile sistemin istenen kapasitedeki karakteristik erisinin kesim noktas olarak elde
edilir. Maksimum hz iin pompa karakteristik erisinin boru hattnn su iin olan erisi ile
kesiim yeri pompa iin gerekli gc belirler.

193

(a)

(b)
ekil 10.3. Yk kayb arpm faktrleri a) farkl amur tip ve konsantrasyonlar iin, b)
boruda farkl hzlar ve amur konsantrasyonlar iin (Metcalf & Eddy, 2003)

194

10.2.3.2. Yk Kayb Hesabnda amurun Reolojik zelliklerinin Dikkate Alnmas

amurun uzak mesafelere tanmas iin, amurun reolojik zelliklerini dikkate alan zel
bir yk kayb hesap metodu, Babbitt ve Caldwell (1939) tarafndan deneysel ve teorik
almalar sonucu laminer akm artlar iin gelitirilmitir.

Su, ya ve dier birok svlar Newtonian olup, laminer akm artlarnda basn d
dorudan hz ve viskozite ile orantldr. Hz art kritik deeri getike, ak trblansl
olmaya balar. Laminer aktan trblansl aka gei Reynolds saysna bal olup, akkan
viskozitesi ile ters orantldr. Ancak atksu amuru Newtonian karakterde deildir.
Laminer artlar altnda basn d ak ile orantl olmayp, ayrca viskozite de sabit
deildir. Karlalan trblansl akm zelliinde Reynolds says amur iin belli deildir.

amurun Bingham plastik karakteri gsterdii bilinmektedir. Bu zellie gre, ak
baladktan sonra kayma gerilmesi ve ak arasndaki dorusal bir iliki vardr. Bingham
plastik akkan iki sabit ile tanmlanr:

- Snr kayma gerilmesi, y,
- Rijitlik katsays, q

Snr kayma gerilmesi ve rijitlik katsays iin tipik aralklar ekil 10.4de gsterilmitir. zel
uygulamalar iin reolojik verileri saptamada pilot deneysel almalarn yaplmas
gerekmektedir.

amur iin srtnmeye bal basn dn (yk kayb) hesaplamada Reynolds says ve
Hedstrom says kullanlabilir. Reynolds says aadaki gibi tanmlanr;

q
VD
= Re
(10.4)

Re = Reynolds says, boyutsuz,
= amurun zgl arl, kg/m
3

V = ortalama hz, m/s
D = boru ap, m
q = rijitlik katsays, kg/m.s

Hedstrom says da aadaki ifade ile hesaplanr:

2
q
t
Y
D
He =
(10.5)

He = Hedstrom says, boyutsuz
y = snr kayma gerilmesi, N/m
2

= amurun zgl ktlesi, kg/m
3

195

Hesaplanan Reynolds says ve Hedstrom says kullanlarak, srtnme faktr (f) ekil
10.4cden belirlenir. Daha sonra trblansl artlar iin basn d aadaki gibi
hesaplanr:

D
LV f
p
2
2
= A (10.6)

Ap = srtnmeye bal basn d, N/m
2

f = srtnme faktr
L = Boru uzunluu, m

Yukardaki eitliklerden de grld gibi, Reynolds says, viskoziteye bal Reynolds
says ile ayn deildir. Plastik akta, etkin bir viskozite tanmlanabilir, ancak bu
deikendir ve rijitlik katsaysndan ok byktr. Srtnme faktr f, su iin belirlenen
fden olduka farkl olup, su iin bulunan ekilde kullanlan deerin drt kat olabilir.

10.2.4. amurun Borularla letimi

Artma sisteminde, amur ileten boru hatlarnda ap 150 mmden kk olmamaldr. Hz
1,5-1,8 m/syi amad srece boru ap 200 mm den byk olmamaldr. amur geri devir
hattnn ap 200 mmden az olmamaldr. Pompa balant borularnda da ap 100 mmden
kk olmamaldr.

Birincil amur ve kpn tanmnda amurdaki gres, borunun i eperlerine yapma
eilimindedir. Gres birikimi byk sistemlerde kk sistemlere kyasla daha fazla
probleme yol aar. eperlerin gresle kaplanmas, etkin ap azaltp terfi ykn byk
oranda arttrr. Bu yzden, dk kapasiteli mono pompalar iin hesaplanan teorik ykn
daima daha fazlas esas alnr. Sulu amurun pompalanmas durumunda, ya birikiminin yol
aaca yk kayb daha uzun srede ve yava oluacaktr. Byk kapasiteli santrifj
pompalar, ounlukla sulu amurun pompalanmasnda kullanlr. Baz tesislerde, gresi
eritmek iin ana boru hattndan scak su, buhar veya rtme tank spernatant geirilir.

196

a)

b)

(c)

ekil 10.4. amur reolojisi yntemine gre borularda yk kayb hesab iin eriler a)
snr kayma gerilmesine kar % KM, b) rijitlik katsaysna kar % KM, c) Bingham
plastii olarak tanmlanan amur iin srtnme faktr (Metcalf & Eddy, 2003)

197

Artma sistemlerinde boru boylarnn ksa olmas dolaysyla srtnme kayplar
genellikle daha az olur ve belli bir emniyet faktr belirlemede daha az zorlukla
karlalr. Uzun amur hatlarnn tasarmnda, aada zel tasarm yntemleri
dnlr:

- Tek boru hattnn tkanmas durumuna nlem olarak ikinci boru hatt nerilir.
- D korozyon ve ykler iin nlemler alnr.
- Basnl su hattna seyreltik su vermek iin ilave kolaylklar salanr.
- Artma sistemine boru temizleyici yerletirmek iin gerekli donanm temin edilir.
- Buhar enjeksiyonu imkan iin tedbirler alnr.
- Yksek ve dk noktalarda hava tahliye ve sv boaltma vanalar bulundurulur.
- Su darbesi etkileri dikkate alnr.

10.3. amur Artm Sistemleri Ak emas

amur artma ilemleri ve proseslerinin genel ak emas ekil 10.5 de verilmitir.
Uygulamada, artma amurlar iin en fazla kullanlan sistemler genellikle biyolojik
artmay iermektedir. Biyolojik artmann da dhil olduu tipik akm emalar ekil
10.6 da verilmektedir. amur kayna, amur stabilizasyonu, susuzlatrma ve
uzaklatrma metotlarna bal olarak younlatrc kullanlabilmektedir. Biyolojik
rtmeden sonra, ekonomik imkanlar, yerel artlar ve faydal kullanma bal olarak,
alternatif susuzlatrma metotlarndan birisi kullanlabilir.

10.3.1. amur tme

tme, tkanmalar ve dnen ekipmanlara sarlmalar nlemek iin, amurdaki byk
ve erit halindeki maddeleri krma veya kesme kuvveti ile kk paracklar haline
getiren bir prosestir. amur tmeyi gerektiren baz prosesler ve amalar Tablo 10.10
da verilmektedir. tcler youn bakm gerektirir, ancak dk hzl tclerin
yeni modelleri daha dayankl ve gvenilirdir. Bu yeni tasarmlar, gelitirilmi tama ve
kapama, kesme ilemi iin sertletirilmi elik malzeme, ar yklemeye duyarllk,
tkankl amak iin ters dnen kesiciler veya tkankln gememesi durumunda
nitenin durdurulmas iin gerekli mekanizmalar iermektedir.

Tablo 10.10. amur tmeyi gerektiren prosesler veya ilemler (Metcalf & Eddy,
2003)
lem veya Proses tmenin amac
Mono pompayla pompalama Tkanmay nlemek ve anmay azaltmak.
Santrifj
Tkanmay nlemek. Byk santrifjlerde genellikle
byk paracklar problem olmadndan amur
tme gerekmeyebilir.
Bant filtre
amur datma sisteminin tkanmasn, ve
merdanenin erilmesini nlemek ve daha niform
susuzlatrma salamak.

198

ekil 10.5. amur ileme ve uzaklatrma ak diyagram (Metcalf & Eddy, 2003)

199

(a)

(b)

(c)
ekil 10.6. Biyolojik rtme ve farkl amur susuzlatrma prosesi ile tipik amur
artma ak diyagram: a) Bant fitre, b) Santrifj, c) Kurutma yata (Metcalf & Eddy,
2003)

10.4. n lemler

amur tme, kum ayrma, kartrma ve depolama kademeleri, amur ileme
nitesine homojen ve sabit zellikli bir amur verebilmek iin gerekir. Kartrma ve
depolama, uygun tasarlanm bir birimde veya ayr birimlerde gerekletirilebilir.

200

10.4.1. Kum Ayrma

Birincil keltim tanklarnn n ksmnda kum tutucularn kullanlmad baz tesislerde
veya kum tutucularn pik debileri ve ykleri karlamakta yetersiz kald durumlarda,
amurun ilenmesinden nce kumun ayrlmas gerekebilir. Birincil amurun
younlatrlmas planlanyorsa, amurdan kum ayrma pratik bir zmdr. amurdan
kum ayrmann en etkin metodu, santrifj kuvvetlerinin uygulanmasdr. Bu ilem hibir
hareketli paras olmayan siklon kum ayrclarla gerekletirilebilir. amur silindirik
besleme ksmna teetsel olarak gnderilir ve zerine bir santrifj kuvveti uygulanr.
Ar kum partiklleri silindir ksmn dna gider ve konik besleme blmnden dar
atlr. Organik amur ise ayr bir ktan (stten) dearj edilir.

Siklon kum tutucunun verimi, basnca ve amurdaki organik madde konsantrasyonuna
baldr. Verimli bir kum giderimi iin amur seyreltik olmaldr. amur konsantrasyonu
arttka, giderilebilecek dane ap der. Siklon kum tutucular kullanldnda, amur
genellikle bir younlatrcya gnderilir.

10.4.2. amur Kartrma

amur, birincil, ikincil ve ileri atksu artma sistemlerinde retilir. Birincil amur, ham
atksuyun tad kebilen katlardan ikincil amur ise, biyolojik ve kebilen
katlardan oluur. leri artm sistemi amuru, biyolojik ve kimyasal amurdan
oluabilmektedir. amur, daha sonraki ilem ve prosesler iin homojen bir karm elde
etmek amacyla kartrlr. amurun niform zellikli olmas, susuzlatrma, sl artm
ve yakma gibi ksa bekletme sreli sistemler iin ok nemlidir. Uygun zellikli iyi
kartrlm amur, sistemin iletme verimliliini byk lde arttrr.
Birincil, ikincil ve ileri artmdan kaynaklanan amur birka ekilde kartrlr:

n keltim tanknda: kincil ve ileri artm amurlar n keltim tankna geri
dndrlerek, burada birincil amur ile kartrlr ve birlikte ktrlr.
Borularda: Bu durumda iyi bir kartrma iin amur kaynann ve besleme hznn
dikkatli kontrol edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde amur younluunda geni
deikenlikler olabilir.
Uzun bekletme sresi gerektiren amur ileme sistemlerinde: Haval ve havasz
rtcler (tam karml tipleri) beslenen amurlar niform bir ekilde kartrrlar.
Ayr kartrma tanknda: Bu yntem kartrlm amurun kalitesini kontrol etmek iin
en iyi imkan salar.

0,05 m
3
/sden kk kapasiteli artma sistemlerinde, kartrma n keltim tanknda
gerekletirilir. Daha byk sistemlerde optimum verim, kartrmadan nce ayr bir
younlatrc kullanlmak suretiyle elde edilir. Kartrma tank genellikle, mekanik
kartrc ve ynlendirme perdesinden olumaktadr.

10.4.3. amur Depolama

amur, debi deiimlerini nlemek ve amur artm niteleri almad zamanlarda
amurun biriktirilmesini salamak amacyla depolanr. amur depolama, zellikle, kire
stabilizasyonu, mekanik susuzlatrma, kurutma ve yakma proseslerine sabit debiyle
besleme yapmak asndan nemlidir.

201

Dk bekletme sreli amur depolama, atksu keltim tank veya amur
younlatrma tanknda yaplabilir. Uzun bekletme sreli amur depolama, haval ve
havasz rtme tank gibi stabilizasyon tanklarnda veya zel tasarlanm ayr
tanklarda yaplr. Kk sistemlerde amur genellikle keltim tank veya rtclerde
depolanr. Haval ve havasz rtme kullanmayan byk sistemlerde, amur ayr
kartrcda veya depolama tanknda saklanr. Bu tanklar birka saatten birka gne
kadar depolama yapabilecek kapasitede boyutlandrlmaldr. amur 2-3 gnden daha
uzun srelerde depolanacak ise, amurda bozunma meydana gelebilecek ve
susuzlatrlmas gleecektir.

amur, septiklemeyi nlemek ve kartrmay iyiletirmek iin genellikle havalandrlr.
Mekanik havalandrclar tam karmn salanmas iin gerekir. Septiklemeyi ve
kokuyu nlemek iin depolama veya kartrma tanknda klor ve hidrojen peroksit
kullanlmaktadr. Sodyum hidroksit veya kire, pH ykselterek kokuyu kontrol etmek
ve hidrojen slfr zeltide tutmak iin kullanlr.

10.5. amur Younlatrma

Atksu artma tesislerinde younlatrclarn kullanlma amac atk amurun kat madde
miktarnn (konsantrasyonunun) artrlmasdr. n keltim havuzundan ve biyolojik
kademeden gelen atk amurdaki kat madde konsantrasyonu younlatrclarda
uygulanan eitli yntemlerle arttrlr. Bylece daha sonra uygulanacak ilemler iin
yksek kat madde ieriine sahip amur elde edilir.

amurun kat madde konsantrasyonunda salanan art balangtaki hacminin
azalmasn salar. rnein % 1 kat madde ieren amur % 100 hacme sahipken, ayn
amur % 5 kat madde ierecek ekilde younlatrldnda balangtaki hacminin %
20sine sahip olmaktadr. Younlatrclar yardmyla bu ekilde salanan amur
azalmas, amur bertaraf tesislerinin boyutlarnn klmesini ve maliyetlerinin
azalmasn salamaktadr. zellikle boyutlandrmas kat madde bekletme sresine gre
yaplan anaerobik rtclerin hacmi, n younlatrc kullanlarak kat madde
miktarnn arttrlmas suretiyle azaltlmaktadr. htiya duyulmas halinde amur
rtclerden sonra son younlatrc da ina edilebilir. Bu ekilde amur
muhtevasnda istenen su ve kat madde oranlar salanabilmektedir.

10.5.1. amur Younlatrc Tipleri

Uygulamada genellikle be tip younlatrcya rastlanmaktadr. Bunlar:

- Yerekimli younlatrma,
- Flotasyonlu (znm hava yzdrmesi) younlatrma,
- Santrifjle younlatrma,
- Bantl younlatrma,
- Tambur (dner elekli) younlatrma

olarak sralanabilir.

202

10.5.1.1. Yerekimli Younlatrma

En ok tercih edilen younlatrc tipi, yerekimi ile younlatrma esasna dayanan
younlatrclardr. Bunlar srekli veya kesikli olarak altrlabilen sistemlerdir.

Klasik bir yerekimli younlatrc sistemi ekil 10.7 de verilmitir.

ekil 10.7. Klasik Yerekimli Younlatrc

amurdan suyun ve gazn uzaklatrlmasn salayan dey kollu kartrma tehizat
bulunmaktadr. Yerekimi ile younlatrmann alma prensibi keltim
havuzlarnnkine benzer. alma prensibi bakmndan farkl blge vardr:

- Younlatrc st suyunun topland temiz blge: Kat maddeden ayrlan su
savaklar yardmyla alnr. Bu su iinde kat madde konsantrasyonu ok dktr
(% 0,01 K.M.).
- Besleme blgesi: niform kat madde konsantrasyonuna sahiptir (% 0,5-2 K.M.).
- Skma blgesi: amurun alnd bu blgede, kat madde konsantrasyonu
yksektir (% 5-10 K.M.). Bu amur tabakasnn ykseklii artma tesisi operatr
iin iletmede ana kontrol parametresidir.

Genelde amur tabakasnn kalnl ve kat madde bekletme sresi doru seildiinde
gaz oluumu problemine rastlanmaz veya problem minimum olur. Uzun younlatrma
srelerinde amurda gaz ve koku olumas durumunda younlatrcya floklatrc
verilmek suretiyle amurun younlama kapasitesi artrlr. Bylelikle younlama
sresi ksaltlabilir. Byk artma tesislerinde n keltimden gelen amurla biyolojik
kademeden gelen amurun birlikte younlatrlmasnda sorunlarla karlalr. Taze
amur aktif amura gre daha ksa srede younlatrlabilmektedir. Taze amur iin
ilave bir nlem alnmadan yeteri kadar younlatrma salanamamaktadr.
Younlatrcda meydana gelen rme olaylar amurun susuzlatrlmasn
zorlatrmaktadr. Bu nedenle n keltim ve son keltim havuzlarndan gelen
amurlarn ayr ayr younlatrlmas faydaldr.

Atk (fazla) biyolojik amurda meydana gelen biyolojik aktivitelerin keltim olay
zerindeki olumsuz etkilerini nlemek iin younlatrcya klor veya kire ilave edilir.

203

10.5.1.2. Flotasyonlu (znm Hava Yzdrmeli) Younlatrma

Yzdrmeli younlatrmada yksek basnta tutulan hava, amur ierisine
baslmaktadr. amur basncnn drlmesi, znm hava kk kabarcklar halinde
salnarak amurun tank yzeyine doru yzdrlmesini ve tanmasn salamaktadr.
Tank yzeyinde biriken younlam amur, buradan syrlarak uzaklatrlr.
Yzdrmeli younlatrmann en etkili olduu amur tipi askda byyen biyolojik
artma proseslerinden kaynaklanan atk aktif amurlardr.

Flotasyonlu younlatrma sistemi ekil 10.8 de verilmitir.

ekil 10.8. Flotasyonlu Younlatrc (Filibeli, 1998)

10.5.1.3. Santrifjle Younlatrma

Santrifjler amurun younlatrlmas ve susuzlatrlmas amacyla kullanlmaktadr.
Santrifjlerin kullanm genellikle atk aktif amur ile snrlandrlmtr. Santrifj ile
younlatrma, amurun ierisindeki partikllerin santrifj (merkezka) kuvvetlerinin
etkisi altnda keltilmesi prensibine dayanmaktadr. Santrifjler genellikle, 0.2
m
3
/sden byk kapasitelerde iletilen tesislerde ve alan kstlamas olan yerlerde tercih
edilmektedir. Bu ekipman, yatay olarak monte edilmi uzun bir silindirik tambur ile bu
tamburun iinde dnen bir helezondan oluur. amur girii srekli olup kat maddeler
yatay silindirin evresinde toplanrlar. Biriken amur keki helezonla kreklenerek
srekli olarak dar atlr. amurun suyu da bir savak yardmyla younlatrcdan
uzaklatrlr. Tambur ve helezonun devir saylar farkldr.

Tipik bir santrifj younlatrc ekil 10.9 da grlmektedir.

204

ekil 10.9. Helezonlu Kreyicili Dekantr Tipi Santrifj Younlatrc

10.5.1.4. Bantl Younlatrma

Bantl younlatrclar, amur susuzlatrmada kullanlan belt pres uygulamalarndan
hareketle gelitirilmitir. Bantl younlatrclarda, zellikle %2den daha az kat
konsantrasyonlarnda, younlatrma presin yerekimi drenaj ksmnda
gereklemektedir. Bant younlatrclarda sistem ekipmanlar amuru silindirin
zerinde deiik hzlarda hareket ettiren niteyi iermektedir. amur polimer ile
birlikte artlandrlr ve besleme akm besleme/datm kutusuna hareket eden ve
amurun son olarak hareket eden bant boyunca datld ksma verilir. Su, konsantre
amurun younlatrcya dearj edildii son noktaya doru aktlr. Kabaran ve oluklu
yap oluturan amur bandn ilerleyii boyunca yerletirilmi bir seri syrc ba
yardmyla suyun amurdan banda geiine izin vermektedir. Younlam amur
uzaklatrldktan sonra bant bir ykama evrimine sokulmaktadr. Bantl
younlatrclar fazla aktif amur, anaerobik ve aerobik rtc amuru ve baz
endstriyel amurlarda kullanlmaktadr. Ancak polimer ilavesi gerekir. Testlerin kat
paracklarn younlatrld tipik polimer dozlarnda yaplmas nerilmektedir.

Bantl younlatrma sistemi ematik ekli ekil 10.10 de verilmitir.

ekil 10.10. Bantl younlatrc ematik diyagram (Metcalf & Eddy, 2003)

205

10.5.1.5. Tambur (Dner) Elekli Younlatrma

Dner tambur younlatrc, bir artlandrma sistemi (polimer besleme ieren) ve
dner silindirik zgaralar iermektedir. Seyreltik amur zeltisi kartrma ve
artlandrma tamburunda polimer ile kartrlr. Daha sonra floklam katlarn sudan
ayrlaca dner tambura geer. Su zgaralar arasndan geerken, younlam amur
tamburun sonundan darya kar. Baz tasarmlarda younlatrma ve
susuzlatrmann kombinasyonu iin dner tambur niteleri belt filtre nitelerine
balanmtr.

Dner tambur younlatrclar belt presle susuzlatrmadan nce, n younlatrc
olarak kullanlabilmekte ve tipik olarak kk ve orta lekli tesislerde fazla aktif
amurlarn younlatrlmasnda kullanlmaktadr. Tambur ierisindeki flok hassasiyeti
ve kesme kuvveti sebebiyle artlandrma iin yksek oranda polimer ilavesi gerekebilir
(WEF, 1998).

10.6. Boyutlandrma Kriterleri

10.6.1. Yerekimli Younlatrcnn Boyutlandrlmas

Bu younlatrclar kat madde ykne ve yzeysel hidrolik yke gre boyutlandrlr.
Tavsiye edilen hidrolik yk aralklar n-keltim amuru iin 15,5-31 m
3
/m
2
.gn, atk
aktif amur iin 4-8 m
3
/m
2
.gn ve kark (n keltim + atk aktif amur) iin 6-12
m
3
/m
2
.gn olarak verilmektedir. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk deerinden dk ise
tank ierisinde septik artlar ve istenmeyen koku oluumu meydana gelerek
younlam amurun yzmesine sebep olur. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk
deerinden yksek ise savaklardan kat madde ka gzlenerek k suyu kalitesi
azalmaktadr. letme srasnda younlatrcnn tabannda bir amur rts oluarak
amurun konsantre hale gelmesi salanmaktadr.

amur younlatrclarn tasarm srasnda gz nne alnmas gereken dier bir
iletme parametresi de amur-hacim orandr. Bu oran, younlatrc ierisinde tutulan
amur rts hacminin, bir gnde sistemden uzaklatrlan younlam amur hacmine
oran olarak ifade edilmekte olup, 0,5-20 gn arasnda deimektedir. Scak havalarda
bu oran daha da debilmektedir. Buna alternatif olarak tank ierisindeki amur
rtsnn ykseklii de llmelidir. Bu deer, 0,5-2,5 m arasnda deimekte ve scak
havalarda daha da debilmektedir. Younlamam ve younlam amur
konsantrasyonlar ve yerekimli younlatrclar iin kat madde ykleri Tablo 10.11.de
verilmitir.

Dairesel yerekimli younlatrclar iin DIN 19552deki boyutlandrma deerleri Ek
3.11 de verilmitir.

206

Tablo 10.11. Younlamam ve younlam amur konsantrasyonlar ve yerekimli
younlatrclar iin kat madde ykleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Artma amurunun Tipi
Kat Madde
Konsantrasyonu
(%)
Kat
Madde Yk
Younlamam Younlam kg/m
2
.gn
Ayrk
n keltim amuru 2-6 5-10 100-150
Damlatmal filtre humusu 1-4 3-6 40-50
Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3,5 2-5 35-50
Atk aktif amur 0.5-1,5 2-3 20-40
Uzun havalandrmal aktif amur 0.2-1,0 2-3 25-40
Havasz olarak rtlm n keltim amuru 8 12 120
Birleik (kark)
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 2-6 5-9 60-100
n keltim + dner biyolojik temas tank amuru 2-6 5-8 50-90
n keltim amuru + atk aktif amur 0.5-1,5 4-6 25-70
n keltim amuru + atk aktif amur 2,5-4 4-7 40-80
Atk aktif amur + damlatmal filtre humusu 0,5-2,5 2-4 20-40
Kimyasal (ileri) Artma amuru
Yksek kire 3-4,5 12-15 120-300
Dk kire 3-4,5 10-12 50-150
Demir 0.5-1,5 3-4 10-50

10.6.1.1. Flotasyonlu Younlatrcnn Boyutlandrlmas

Yzdrmeli younlatrc performansn etkileyen faktrler hava-kat oran, amur
zellikleri (amur hacim indeksi vb.), kat ykleme hz ve polimer uygulanmasdr.
Hava-kat oran, yzdrme iin gerekli mevcut hava arlnn besleme akmnda
bulunan yzdrlecek kat madde arlna orandr ve % 2-4 arasnda deiim
gstermektedir. Normal polimer dozajlarnda daha iyi bir performans izlenmesi
asndan, amur hacim indeksinin 200den dk olmas nerilmektedir. amur hacim
indeksinin 200den byk olduu durumlarda ise yzeydeki amur yaps bozularak
daha fazla polimer dozajlarna ihtiya duyulmaktadr. Yzdrmeli younlatrclarda
kat maddeler sudan ok daha hzl bir ekilde ayrlabildikleri iin, yerekimli
younlatrclara kyasla daha yksek yklerde iletilebilmektedir. Fakat yksek ykler,
dk konsantrasyonlarda younlam amura sebep olmaktadr. Bu yzden iletme
performansnn azalmamas iin kat madde yknn 10 kg/m
2
.saat deerini amamas
gerekmektedir. Yksek yklerde yzeyde younlaan amurlar daha sk olarak
syrlmaldrlar.

Yzdrmeye yardmc olmas amacyla eklenen polimer ile yzen amurdaki kat geri
kazanm %85den %98-99a kadar arttrlabilmektedir. rnek olarak atk aktif amurun
yzdrmeli olarak younlatrlmas iin gerekli polimer dozaj, 2-5 kg kuru polimer/ton
TKM olmaktadr. znm hava yzdrmeli younlatrclarda nerilen kat madde
ykleri Tablo 10.12.de verilmitir.

207

Tablo 10.12. znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde
ykleri (Metcalf & Eddy, 2003)
Artma amurunun Tipi
Kat Madde Yk (kg/m
2
.sa)
Kimyasal Madde lavesiz
Kimyasal Madde
laveli
Aktif amur
Tam karm halinde 1,2-3 10a kadar
kelmi 2,4-4 10a kadar
Damlatmal filtre humusu amuru 3-4 10a kadar
n keltim amuru + damlatmal filtre humusu 4-6 10a kadar
n keltim amuru + atk aktif amur 3-6 10a kadar
n keltim amuru 4-6 12.5a kadar

10.6.1.2. Santrifj Younlatrcnn Boyutlandrlmas

Santrifjlerin verimi, tutulan kat madde miktarna gre llr ve aadaki bantya
gre hesaplanr.

Tutulan kat madde = (1- (Cr.(Co-Ca))/(Cs.(Co-Cr)) . 100 (10.7)

Burada;

Cr: amur suyundaki kat madde konsantrasyonu, mg/L veya %
Co: amur kekindeki kat madde konsantrasyonu, mg/L veya %
C
a
: Giri amurun kat madde konsantrasyonu, mg/L veya %

olarak verilmitir.

Atk aktif amurun younlatrlmas iin 0-4 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar
kullanlmaktadr. Santrifjlerin performanslar younlatrlm amurun kat ierii ve
askda kat madde geri kazanm (kat tutma oran olarak da ifade edilir) ile
deerlendirilmektedir. Sabit amur beslenmesi altnda, sznt suyundaki kat madde
konsantrasyonu azaldka kat tutma oran da artmaktadr. Kat tutma orannn yksek
olmas, artma tesisi bana geri devrettirilen ve artlmas gereken sznt suyunun
ierisindeki biyolojik olarak ayrabilen kat madde konsantrasyonunun daha dk
olmasn saladndan nemlidir. Atksu artma tesisleri iin ktle dengesi kurulurken,
younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma proseslerinden geri devir ettirilen
debilerin (ayn zamanda yan akm debileri olarak adlandrlrlar) mutlaka dikkate
alnmas gerekmektedir. Santrifj ile younlatrmada balca iletme deikenleri,
beslenen amurun zellikleri (amurun su ierii ve amur hacim indeksi), santrifjn
dnme hz, hidrolik ykleme hz ve artlandrma amacyla ilave edilen polimer
dozajdr.

Bu parametreler arasndaki iliki, blgesel olarak farkllamaktadr. Tasarm iin pilot
tesis almalarnn yaplarak amur cinsine gre uygun iletme parametrelerinin
seilmesi gerekir.

10.6.1.3. Bantl Younlatrclarn Boyutlandrlmas

Bantl younlatrclar iin tipik hidrolik ykleme oranlar Tablo 10.13 de verilmitir.
Kat ykleme hzlar 200-600 kg/m.sa arasnda deimektedir. Sistemler

208

younlatrlm katlar iin maksimum %5-%7 kat madde oranna gre
tasarlanmaktadr. Katlar tipik olarak %90 ile %98 arasnda tutulmaktadr (WEF, 1998).
Atk aktif amur younlatrma iin 3-7 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar
kullanlmaktadr.

Tablo 10.13. Bantl younlatrclar iin tipik hidrolik ykleme oranlar
*
(WEF, 1998)
Bant Boyutu
(Etkin susuzlatrma genilii), m
Hidrolik Ykleme Aral, L/s
1,0 6,7-16
1,5 9,5-24
2,0 12,7-32
3,0 18-47
*
Evsel amurlar iin da kat madde orannn % 0,5 ile 1,0 arasnda olduu kabul edilir. amur
younluundaki deiimler, bant porozitesi, polimer reaksiyon hz ve bant hz verilen herhangi bir bant
genilii iin hzn artmasnda veya azalmasna yol amaktadr.

10.6.1.4. Dner Tambur Younlatrclarn Boyutlandrlmas

Dner tambur younlatrclar genellikle 24 L/s kapasiteye kadar retilmektedirler.
Tambur younlatrclar iin tipik performans aralklar Tablo 10.14 de verilmitir.

Tablo 10.14. Dner Tambur Younlatrclar iin tipik performans aralklar (WEF,
1996)
amur Tipi
Besleme,
% Toplam Kat
Uzaklatrlan
Su, %
Younlatrlan
Katlar, %
Katlarn Geri
Kazanm, %
n keltim amuru 3,0 6,0 40-75 7 9 93 98
Atk aktif amur 0,5 1,0 70-90 4 9 93 99
n keltim amuru +
atk aktif amur
2,0 4,0 50 5 9 93 98
Haval rtlm
amur
0,8 2,0 70-80 4 6 90 98
Havasz rtlm
amur
2,5 5,0 50 5 9 90 98

10.7. amur Stabilizasyonu

amurun stabilizasyonu ksaca, amurun evreye herhangi bir zarar vermeksizin ve
kt bir koku oluturmakszn bertaraf edilebilen stabil bir yapya getirilmesi ilemidir.
Artma amurlar; patojenleri gidermek, istenmeyen kokular nlemek, potansiyel
bozunmay azaltmak, inhibe etmek veya durdurmak amacyla stabilize edilirler. Bunlar
salayabilme baars, amurun uucu veya organik ksm zerinde stabilizasyon
ileminin etkisi ile ilikilidir. Stabilizasyon prosesi tasarlanrken, stabilizasyon ileminin
dier artma niteleri ile uyumu nem tamaktadr. amur stabilizasyonu iin;

- Kire stabilizasyonu
- Isl artma
- Havasz rtme
- Haval rtme
- Kompostlatrma

yntemleri kullanlmaktadr.

209

10.7.1. Kire Stabilizasyonu

Kire, amurun suyunu verme zelliklerini gelitirmek iin kullanld gibi, amur
stabilizasyonu amacyla da kullanlmaktadr. Kire stabilizasyonunda, kire ham amura
ilave edilerek pH deeri 12 zerine ykseltilir. Yksek pHn oluturduu ortam
mikroorganizmalarn canl kalmasna uygun deildir. Bunun sonucu olarak, ortam pH
bu seviyede tutulduu srece, amurda rme, kt koku ve sala zararl durum
olumayacaktr. Kire stabilizasyonu iin snm kire (Ca(OH)2) veya snmemi kire
(CaO) kullanlabilir. Snmemi kire ilavesi halinde amurun suyu da alnm olur. Baz
durumlarda uucu kl, imento tozu, karpit kireci de kire yerine kullanlabilir.

Kirele stabilizasyonda iki ekilde uygulama yaplmaktadr:

- amur susuzlatrmadan nce kire ilavesi yaplr (Bu ilem kirele n
stabilizasyon olarak ifade edilir).
- amur susuzlatrmadan sonra kire ilavesi yaplr (Bu ilem kirele son
stabilizasyon olarak ifade edilir).

10.7.1.1. Kirele n Stabilizasyon

Sulu amurda istenen pH seviyesine ulaabilmek iin daha fazla kire ilavesine ihtiya
duyulur. Ayrca, uygun patojen giderimine ulamak iin yeterli bekletme sresi
salanmaldr. nerilen tasarm kriteri, pH 12nin zerinde yaklak 2 saat temas
sresidir. Kire dozaj, amur tipi ve kat madde konsantrasyonuna gre deiim
gsterir. nerilen tipik kire dozajlar Tablo 10.15 de verilmitir.

Tablo 10.15. amur stabilizasyonu iin nerilen kire dozajlar (Metcalf & Eddy, 2003)
amur Tipi
Kat Madde
Konsantrasyonu
(%)
Kire Dozaj*
g Ca(OH)2/kg kuru kat
Aralk Ortalama Aralk Ortalama
n keltim amuru 3-6 4,3 60-170 120
Atk aktif amur 1,0-1,5 1,3 210-430 300
Havasz rtlm kark amur 6-7 5,5 140-250 190
* 30 dakika sre ile pH = 12 deerinin salanabilmesi iin gerekli snm kire [Ca(OH)2] miktar

Kire stabilizasyonu, mikrobiyal byme iin gereken organik maddeyi
paralamadndan amur pHnda nemli bir dme olmadan amur uzaklatrlmal
veya daha fazla kire ilave edilmelidir. lave doz miktar pH 12 ye getirmek iin
kullanlan miktarn yaklak 1,5 kat kadardr.

10.7.1.2. Kirele Son Stabilizasyon

Kirele son stabilizasyon prosesinde, susuzlatrlm amurun pHn ykseltmek
amacyla Ca(OH)2 veya CaO (snmemi kire) kullanlr. Snmemi kire amur suyuyla
ekzotermik reaksiyon verdiini iin tercih edilir. Su, karm scakln 50
Cnin zerine
karr ve bu deer kurt yumurtalarn pasif hale getirmeye yetecek scaklktr

Kirele n stabilizasyona kyasla, son stabilizasyonun stnlkleri unlardr:

210

- Kuru kire kullanlabildiinden dolay, susuzlatrlm amura su ilavesi
gerekmez.
- Ayrca susuzlatrmaya gerek duyulmaz.
- Kirele amur susuzlatrma ekipmannda kabuk oluumu problemi ve bununla
alakal iletme problemleri ortadan kalkar.

Kire ve amurun iyi kartrlmas durumunda, ufalanabilir iyi bir doku elde edilir. Bu
amur uzun sre saklanabilir veya araziye kolaylkla yaylabilir.

10.7.2. Isl Artma

Isl artma iin, stabilizasyon ve artlandrma proseslerinin her ikisinde de amur yksek
basn altnda ksa sreli stlr. Kullanm amac; katy koagle etmek, jel yapsn
paralamak ve kat amurun bnye suyunu azaltmaktr. Sonu olarak amur sterilize
olur ve kolaylkla susuzlatrlr. Isl proses daha ok, sterilizasyonu ve artlandrmas
zor olan biyolojik amura uygulanr. Yksek yatrm maliyeti byk sistemlerde bu
yntemin kullanmn kstlar. Isl artmdan kan st su, yksek BO, NH4 ve P
ierdiinden ana artm sistemine verilmeden nce n artm gerekebilir.

Isl artmdan kan ksmen okside olmu amur, vakum filtre, santrifj, bant filtre veya
kurutma yataklarnda susuzlatrlabilir. Bu sistemin balca stnlkleri u ekilde
sralanabilir:

- Ulalan oksidasyona bal olarak susuzlatrlm amurun kat ierii %30-50
arasnda deiir.
- Oluan amur iin kimyasal artlandrmaya gerek duyulmaz.
- Proses, amuru stabilize eder ve hastalk yapan bakterileri yok eder.
- lenen amurun sl deeri 28-30 kJ/gdr.
- amur bileimindeki deiim proses verimini etkilemez.
- Uucu katnn tam oksidasyonu, yksek basn ve scaklklarda tamamlanr.

Sistemin nemli mahzurlar unlardr;

- Ekipman youn olmas ve korozyona dayankl malzeme kullanm nedeniyle, ilk
yatrm maliyeti yksektir.
- Uzmanlk gerektiren bir iletme ve ciddi nleyici bakm program gerektirir.
- Proseste oluan atksu yksek organik karbon, amonyak ve renk kirliliine
sahiptir.
- Artm gerektiren kt kokulu gazlar meydana gelebilir.
- Is deitirici, borular ve reaktrde kazan ta oluumu problemi grlebilir.
- Kabuk kontrol asitle ykama ve yksek basnl su pskrtme gerektirir.

10.7.3. Havasz rtme

Havasz rtme, amur stabilizasyonu iin kullanlan en eski proseslerden biri olup,
molekler oksijen yokluunda organik ve inorganik maddelerin paralanmas ilemi
olarak tanmlanabilir. Atksu artma tesislerinde ortaya kan ham (birincil) ve biyolojik
fazla amurlar havasz ortamda rtlrler. Havasz rme sreci anaerobik

211

bakterilerce gerekletirilir. Organik amurlarn havasz ayrma sreci balca
safhada gerekletirilir: Hidroliz, Asit retimi ve Metan retimi.

Hidroliz safhasnda, znmemi yapdaki kompleks organik maddeler hcre d
enzimler vastas ile daha basit yapda organik maddelere dntrlr. kinci safhada,
karbonhidrat, yalar ve proteinlerden oluan organik maddeler asit bakterilerince
uucu ya asitlerine dntrlr. Metan retimi safhasnda metan arkelerince ikinci
safhann son rn olan asetik asidin paralanmas veya CO2 ile H2in sentezi yoluyla
metan ve karbondioksit retilir.

Havasz rtme ileminden geen evsel artma tesisi amurlar kararl, kokusuz,
patojen organizma konsantrasyonu dk ve araziye serilebilecek zelliktedir. Havasz
amur rtme ynteminin balca mahzurlar, yksek ilk yatrm maliyeti, iletme
glkleri ve k suyu kirlilik yknn fazla oluudur. Havasz artma sreci esas
itibari ile pH, atn bileimi ve scakla baldr. Yksek organik yklerde metan
retimi durur, anaerobik reaktrde asit birikimi olur ve kan gazda CO2 yzdesi artar.
yi iletilen amur rtclerde pH=6.7-7.4, uucu asit konsantrasyonu 1000 mg
HAc/Lden ve CO2 yzdesi %35ten azdr. Metan arkeleri mezofilik (27-43
o
C) ve
termofilik (45-65
o
C) scaklk kademelerinde olduka aktiftirler. Havasz rtcler
genellikle mezofilik scaklk aralnda (35-40
C) iletilirler. Ancak son yllarda termofilik

rtme sonucu oluan amurlarn daha iyi szlebildii ve rtme veriminin de daha
yksek olduu yolunda uygulamalar da gzlenmektedir.

10.7.3.1. Havasz amur rtc Tipleri

Havasz amur rtcler balca iki tiptir: dk hzl ve yksek hzl rtcler
(ekil 10.11). Dk hzl (standart) rtclerde stma ve kartrma uygulanmaz.
Hidrolik bekleme sresi yrenin iklimine bal olarak 30-60 gn arasnda deiir.
Yksek hzl rtclerde ise havasz ayrma srecini hzlandrmak gayesi ile stma ve
kartrma uygulanr. Bu tip rtcler genellikle seri bal 2 reaktr tarznda tertip
edilir. Birinci reaktr, amur rtme amal kullanlr ve reaktr ierisinde stma ve
kartrma gerekletirilir. kinci reaktrde sv-kat ayrm (keltim) gerekletirilir ve
amur yann kontrolne imkan salanr. Bu tip rtcler, ina maliyetinin yksek
olmas ve ikinci tankn ok yarar salamamas gibi sebeplerden dolay nadiren
kullanlmaktadrlar. kinci tank yerine amur younlatrc kullanlmas tercih
edilmektedir.

Havasz olarak rtlm amurlar ok iyi kelmediinden dolay ikinci reaktrden
ekilen spernatant yksek konsantrasyonda askda kat madde iermektedir. Birincil
rtcde kelme karakteristiklerinin iyi olmamasnn sebeplerinden biri tam
rmenin gereklememesi dieri ise kt kelme karakteristiklerine sahip olan ince
yapl katlardr. Sisteme geri devrettirilen spernatant daha kt koullara sebep
olmakta ve ayr bir artmaya ihtiya duymaktadr.

Baz uygulamalarda daha iyi bir stabilizasyon salamak iin susuzlatrma prosesinden
nce ikinci reaktrn stlmas ve kartrlmas gerekletirilmektedir.

Havasz amur rtme tanklarna ait inaat ve montaj bilgileri Ek 3.12de verilmitir.

212

(c)
ekil 10.11. Havasz amur rtc tipleri: a) Klasik dk hzl tek kademeli proses,
b) Yksek hzl, tam karml, tek kademeli proses, c) ki kademeli proses (Filibeli, 1998)

213

10.7.4. Havasz amur rtmede Boyutlandrma ve Proses Kontrol

Mezofilik havasz amur rtclerin tasarm ve iletmesinde gz nnde tutulacak en
nemli kontrol parametreleri rtc hacmi, stma ve scaklk kontrol, kartrma,
gaz retimi ve kullanm, reaktr tavan tipi, k suyu kalitesi ve rm amurlarn
zellikleridir. Bu faktrlerin her biri aada ele alnmaktadr.

10.7.4.1. rtc Hacminin Hesab

rtc hacmi genellikle, rtme sresi (hidrolik bekleme sresi), amur ya,
hacimsel yk, edeer nfus ve gzlenen hacim azalmas parametrelerinden biri veya bir
ka gz nnde tutularak hesaplanr. rtme sresi, dk hzl (stmasz)
rtclerde 30-60 gn, yksek hzl rtclerde ise 10-20 gn alnr.

rtc tasarmnda esas alnan hacimsel amur ykleri, dier boyutlandrma
kriterleri ile birlikte Tablo 10.16da verilmitir. rtc hacmi, bal (edeer) nfus
bana 120 g KM/gn alnarak da belirlenebilir. Havasz rme esnasnda organik
katlarn hacmi azalr ve belli miktar rm su artma tesisi bana verilir. Bylece
rtcde kalan amurun hacmi stel olarak azalr. Gerekli rtc hacmi,

u . ) (
3
2
|
.
|
\
|
=
g g
Q Q Q V (10.8)

ifadesiyle hesaplanabilir (Qasim, 1990).

V: rtc hacmi (m
3
)
Qg: Giren kark amur (m
3
/gn)
Q: ekilen (atlan) rm amur (m
3
/gn)
: rme sresi (gn)

amur rtclerde hidrolik bekleme sresinin pik debilerde bile 10 gn deerinin
altna dmemesi salanmaldr.

Tablo 10.16. amur rtcler iin tasarm kriterleri
Parametre Dk Hzl Yksek Hzl
amur ya (gn) 30-60 15-20
amur yk (kg UKM/m
3
-gn) 0,64-1,60 1,6-4,8
Hacim kriteri:
n keltim amuru (m
3
/N) 0,03-0,04 0,02-0,03
n keltim amuru+aktif amur (m
3
/N) 0,06-0,08 0,02-0,04
n keltim amuru+damlatmal filtre amuru
(m
3
/N)
0,08-0,14 0,02-0,04
Beslenen n keltim amuru +aktif amur (%KM) 2-4 4-6
rtlm n keltim amuru +aktif amur
(%KM)
4-6 4-6

amur rtclerin tasarm ve iletiminde UKM yknn optimize edilmesi byk
nem tar. rtcye beslenen fazla aktif amurda, younlama sonucu KM oran ok
fazla artarsa (>%6-8) amonyum inhibisyonu riski oluabilir.

214

Yksek hzl mezofilik amur rtclerde UKM giderimi iin aadaki ampirik ifade
nerilmektedir (Liptak, 1974):

Vd = 13,7.ln(c) + 18,9 (10.9)

Vd = UKM giderimi ,%
c = amur ya, gn (15-20 gn)

UKM giderimi tahmininde Tablo 10.17deki verilerden de faydalanlabilir (Metcalf ve
Eddy, 2003).

Tablo 10.17. Yksek hzl mezofilik rtclerde amur yana bal UKM giderimleri
amur Ya
c = (gn)
UKM Giderimi
(%)
30 65,5
20 60
15 56

10.7.4.2. Istma ve Scaklk Kontrol

Havasz amur rtme srecinin optimum artlarda srdrlebilmesi iin, mezofilik ve
termofilik rtclerdeki scaklklar srasyla 35
o
C ve 55
o
C civarnda tutulmaldr. Bu
yzden reaktr scaklnn belli bir deerde muhafazas iin beslenen amur ve reaktr
muhtevasnn stlmas gerekir. Salanan toplam s rtcdeki s kayplarn
karlamaldr. amur rtcler, duvar, at, temel, boru vb. ksmlarndan s
kaybeder. Istma sisteminin tasarm iin gerekli s kayb hesaplar yaplmaldr.
rtclerin stlmas iin, dahili s deitiriciler, dorudan buhar enjeksiyonu ve
harici s deitiriciler kullanlabilir.

Dahili Is Deitiriciler: Bu tr s deitiriciler daha ok eski dnemlerde
kullanlmlardr. Istc yzeyinin amur ile kaplanmas dolaysyla s transfer
kapasitesi nemli lde snrlanmaktadr. Istc borular zerindeki keklemeyi kontrol
iin borularda dolaan suyun scakl 45-55
o
C arasnda tutulur.
Buhar enjeksiyonlu stma: rtc iine buhar pompalanarak stma salanr. En
nemli stnl, ayr bir s deitirici kullanlmaydr. Ancak youan buharn
amuru sulandrmas ve tam (%100) buhar takviyesi zorunluluu gibi mahzurlar
vardr.

Harici s deitiriciler: amur rtclerde stma maksadyla genellikle 3 tip s
deitirici kullanlr: Su banyolu, ceket borulu ve spiral borulu. Tkanma problemi
olmayan spiral borulu s deitiriciler daha pahal olmalarna ramen tercih
edilmektedir. Harici s deitiriciler iin s transfer katsays genellikle 3000~5640
kJ/sa.m
2
.C alnmaktadr. Scak su veya buhar ou kere rtc gazyla stlan bir
kazandan salanr. Bu tip kazanlarda yaklan gazn s deerinin %80i geri kazanlabilir.

Havasz rtclerde oluan gaz hacminin hesab iin aadaki tecrbeye dayal
kriterler esas alnabilir:

0,5 0,75 m
3
/kg UKM yk
0,75 1,12 m
3
/kg UKM giderilen

215

0,03 0,04 m
3
/kii-gn

Gaz toplama sistemi, sabit veya yzer tavan (at), gaz borular, basn tahliye vanalar,
alev tutucular, gaz kompresrleri, gaz metreler ve gaz depolarndan oluur. rtc
gaz hava ile kartnda patlayc hali gelir. Bu yzden patlama riskine kar gerekli
emniyet tedbirleri alnmaldr.

10.7.4.3. rtc ats

amur rtclerin ats sabit veya yzer tipte olabilir. Sabit atl rtcler daha
ucuzdur ve tankta sabit bir su seviyesini muhafaza etmek zere tasarlanrlar. rm
amurun aniden dearj sonunda sk sk tanka dardan hava girer ve rtc gazn
patlayc bir karm haline getirir. rtc gaz havada hacimsel olarak %5-20 oranna
ulatnda patlama riski sz konusudur. Ayrca rtcdeki sv seviyesinin
ykselmesi halinde de sistem hasar grebilir.

Yzer atl rtcler daha pahal, ancak amur besleme ve boaltma faaliyetlerinden
etkilenmeyen, gazn tehlike riskini azaltan ve kalc kpk oluumunun kontrol
edilebildii tesislerdir. Genelde iki tip yzer kapak tasarm vardr: Kubbe eklinde ve
yzer kafes at eklinde. Her iki tip at da rtc svs zerinde dorudan yzer ve
2-3 mlik bir dey hareket serbestliine sahiptir. rtc atlarndaki tipik elemanlar,
numune delikleri, giri, havalandrma ve kum temizleme kapaklar, dolu savak, vakum
emniyet sistemi ve alev tutuculardr. rtc iindeki at altnda, gaz basnc 0-38 cm
su stunudur.

10.7.4.4. rtcnn Kartrlmas

amur rtclerin optimum verimle iletilebilmesi iin yeterince kartrlmas
gerekir. Kartrma ile aada belirtilenler salanabilir:

- amur ile aktif mikroorganizma biyoktlesinin iyice temas,
- rtc muhteviyatnn homojenlii,
- rtcde aa kan metabolik rnlerin ve beslenen amurdaki toksik
kimyasallarn seyreltilmesi,
- st ksmda kpk oluumunun nlenmesi

rtclerin kartrlmasnda, harici amur sirklasyon pompalar, dahili mekanik
kartrclar ve dahili basnl gazla kartrma teknikleri uygulanabilir (ekil 10.12).

216

ekil 10.12. rtc kartrma teknikleri (a- Mekanik kartrma, b- Asl boru/gazl
kartrma, c- Dey tp/gazl kartrma, d- Tabandaki nozullardan gazla kartrma)

amur rtclerin harici amur sirklasyon pompalar ile kartrlmas ok eski
yllardan beri kullanlan basit bir yntemdir (ekil 10.13a/b). Bu teknik 4000 m
3
hacme
kadar kullanlabilir. Daha byk tanklar iin 2 pompa ile sirklasyon uygulanr. Bu
yntem zellikle klasik Avrupa tipi rtcler iin uygundur. Taban syrcs da ilave
edildiinde hemen hemen sorunsuz bir iletme salanr.

Mekanik kartrc/emme tipi sistemi ile kartrma 1926'dan beri bilinmektedir. Bu
yntem zellikle yumurta ve klasik Avrupa tipi rtclerde uygulanr (ekil 10.14).

Gaz enjeksiyonu ile kartrma da dierleri gibi eski ve denenmi bir tekniktir. Bu
yntem her tip rtcye tatbik edilebilir. ngiliz-Amerikan tipi rtclerin ise
yegane kartrma tekniidir (ekil 10.15).

rtclerin sirklasyon/kartrma enerji ihtiyac 3-5 watt/m
3
aralndadr.
Wiedeman (1977), edeer iletme artlar altnda gazla kartrma enerjisinin mekanik
kartrclara gre daha yksek olduunu gstermitir. Harici sirklasyon pompalar ile
kartrma da mekanik kartrmaya gre daha fazla enerjiye ihtiya gsterir. Gazla
kartrmada gerekli gaz miktar 5-7 L/m
3
.dk aralnda deimektedir.

217

ekil 10.13a. Sirklasyon pompalar ile kartrlan tek kademeli rtc (ztrk,
2007)

ekil 10.13b. Hidrolik kartrmal iki kademeli amur rtme sistemi (ztrk, 2007)

218

ekil 10.14. Mekanik kartrc/emme tipi sistemi ile yumurta ekilli rtclerin
kartrlmas (ztrk, 2007)

ekil 10.15. Gazla kartrmal iki kademeli amur rtme (ztrk, 2007)

219

10.7.4.5. Biyogaz retimi ve Kullanm

amur rtme sreci esnasnda retilen biyogaz nemli bir enerji kaynadr. rtc
gaz %60-70 CH4, %25-30 CO2 ve az miktarda H2, N2, H2S ve dier gazlar ihtiva eder. Bu
gazn sl deeri 21000-25000 kJ/m
3
, younluu ise havannkinin %86sdr. rtc
gaz, stma ve motorlarn tahrikinde (elektrik enerjisi) kullanlr. retilen biyogaz
iindeki CH4 miktar, havasz artmann kinetiinden hareketle aadaki ifadeler
yardmyla hesaplanabilir:

rtcde oluan aktif biyoktle miktar, Px

c d
x
k
So E Q Y
P
u . 1
10 . . . .
3
+
=

(10.10)

olmak zere oluan CH4 miktar ise;

QCH4 = 0,35.|E.Q.So.10
-3
-1.42 Px| (10.11)

Px : rtcde retilen net biyoktle (kg UKM/gn)
Y : Biyoktleye dnm oran (evsel atksu artma tesisi amurlarnda, Y=0,05- 0,1
mg UKM/mg BOkullanlan)
E : amur rtme (BOu veya KObp giderim) verimi (0,6-0,9)
Q : amur debisi (m
3
/gn)
So : Beslenen amurun BOu veya KObp deeri (g/m
3
)
kd : sel solunum hz sabiti (evsel AAT amuru iin, 0,02-0,04 gn
-1
)
uc : amur ya (gn)
QCH4 : retilen metan (m
3
/gn)
0,35 : 1 kg BOu veya KObpnin CH4 edeeri (T = 35
o
C iin 0,395 0,40)
1,42 : 1 kg UKMnn BOu veya KObp edeeri

Yksek hzl amur rtc tasarm iin scakla bal olarak nerilen minimum ve
tasarm amur yalar Tablo 10.18de verilmitir (Metcalf ve Eddy, 2003).

Tablo 10.18. Yksek hzl rtcler iin nerilen amur yalar (Metcalf ve Eddy,
2003)
letme Scakl
(
o
C)
c,min
(gn)
c,tasarm
(gn)
18 11 28
24 8 20
30 6 14
35 4 10
40 4 10

10.7.4.6. rm amur Suyu zellikleri

rtc suyu kalitesi, rtcnn tek veya iki kademeli oluu, kartrma durumu ve
kat maddelerin ne oranda ayrld vb. parametrelere gre deiir. Bu su AATne geri
dndrlr ve artma tesisine nemli oranda ilave kirlilik yk verir. Younlatrlm
ham amur ve biyolojik aktif amur karmnn rtld bir rtcnn tipik k
suyu zellikleri Tablo 10.19da verilmitir (Qasim, 1999).

220

Tablo 10.19 Havasz amur rtc k suyu zellikleri (Qasim, 1999)
Parametre Konsantrasyon (mg/L)
Toplam kat madde 3.000 15.000
BO5 1.000 10.000
KO 3.000 30.000
NH4 400 1.000
Toplam P 300 1.000

10.7.4.7. amurun Stabilizasyon Derecesi ve Szlebilirlii

amur rtc hacmi 37
o
Clik bir scaklk ve 20 gnlk rme sresine gre
boyutlandrlr (ekil 10.16). rme sresi, belli bir scaklkta %90 stabilizasyon iin
gerekli sre olarak alnr. rtme sresi arttka amurun stabilizasyon derecesi de
artar (ekil 10.17).

ekil 10.16. 1 kg kuru organik maddeden gaz retim potansiyeli (Imhoff, 1984)

ekil 10.17. Stabilizasyon derecesinin rme sresi ile deiimi (ztrk, 2007)

221

Artma tesisi amurlarnn stabilizasyon derecesi, rm amurun BO5/KO oran
yerine UKM ve ya-gres muhtevalar izlenmek suretiyle de izlenebilir (ekil 10.18.). Bu
ayn zamanda amurun suyunu daha abuk brakmas, yani kapiler emme sresinin
(KES) veya zgl direncinin azalmas sonucunu dourur (ekil 10.19). ekilden de
grlecei zere cye bal ya gres ierii ve KES deerleri arasnda tam bir paralellik
bulunmaktadr.

Termofilik rtme halinde scakln 54
o
C ve rme sresinin 12 gn olmas tavsiye
edilmektedir. amur rtclerde tank scaklnn Ats+2
o
C olacak ekilde kontrol,
sistem verimlilii bakmndan ok nemlidir.

ekil 10.18. Anaerobik amur rtclerde ya-gres muhtevasnn amur yayla
deiimi

ekil 10.19. Kapiler emme sresinin (KES) rme sresiyle deiimi

10.7.5. Haval rtme

Haval rtme prosesi, atk aktif amura, kark (n keltim + atk aktif amur veya n
keltim + damlatmal filtre amuru) amurlara veya uzun havalandrmal aktif amur
proseslerinde ortaya kan amurlara uygulanmaktadr. Bu yntem, kapasitesi 2 m
3
/sye

222

kadar olan tesislerde baaryla uygulanmaktadr. Uucu kat madde giderimleri havasz
rtme prosesi ile yaklak ayn oranda gereklemektedir. Duru fazda ise havasz
rtme prosesine kyasla daha dk BO konsantrasyonlar bulunmaktadr. Haval
rtme uygulamas ile kokusuz, humus benzeri, biyolojik olarak kararl nihai rnler
elde edilebilmekte ve amurun bnyesindeki temel gbre deerleri geri
kazanlabilmektedir. letilmeleri nispeten kolaydr ve ilk yatrm maliyetleri dktr.
amurlarn ayr olarak rtlmeleri srasnda, biyolojik amurun haval olarak
rtlmesi daha cazip bir seenektir. Bu stabilizasyon ynteminin en belirgin
mahzurlarndan birisi havalandrma iin gerekli oksijenin salanabilmesi srasnda
yksek enerji masraflarna gerek duyulmasdr. Ayrca elde edilen amurlarn
susuzlatrlma zellikleri zayftr. Haval sistemler ortam scaklndan, tank
geometrisinden, beslenen amur konsantrasyonundan, kartrma/havalandrma
ekipmanlarnn tipinden ve tankn yapld malzemeden nemli lde etkilenmektedir.
Faydal yan rn olan metan retiminin ve enerji geri kazanmnn olmamas ise
prosesin dier mahzurlardr.

yi bir patojen gideriminin salanabilmesi iin 20Cde kat madde bekleme sresinin en
az 40 gn, 15Cde ise en az 60 gn olmas gerekmektedir. 40 gnn altnda iletilen
haval rtclerde, iyi verimde patojen giderimi istenirse, ilave depolama
kapasitesinin veya younlatrcnn bulunmas gerekmektedir. Yukarda nerilen amur
bekleme srelerinde iletilmeyen haval rtclerde, patojen ieriklerinin, uucu kat
madde giderimlerinin ve vektr canllar iin cazip olmayan ortamlarn oluup
olumad srekli kontrol edilmeli ve izlenmelidir.

Haval rtcler kesikli veya srekli sistemler olarak iletilmektedir. Konvansiyonel
havalandrmal rtme prosesinin tasarm srasnda, scaklk, kat madde giderimi,
beslenen amurun kat madde konsantrasyonu, tank hacmi, oksijen ihtiyac ve prosesin
iletilmesi dikkate alnmaldr.

Haval tanklarn ou ak tanklar olarak ina edilmektedir. Bu sebeple rtcler
ierisindeki s, hava koullarna bal olarak deimekte ve geni bir aralkta salnm
gsterebilmektedir. Dier tm biyolojik sistemlerde olduu gibi dk scaklk deerleri
prosesin yavalamasna, yksek scaklklar ise prosesin hzlanmasna sebep olmaktadr.
Scaklk kayplarnn da mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Tankn yer zerinde
kalan ksmlarnn yaltm malzemesi ile kaplanmas, yzeysel havalandrma yerine
tankn ierisine batm ekilde yerletirilen havalandrma ekipman kullanlmas, ok
souk iklimlerde kapal tanklarn kullanm veya amurun stlmas yoluna
gidilebilmektedir. Tasarm, beklenen en dk iletme scaklnda gerekli amur
stabilizasyonu salanacak ve beklenen en yksek iletme scaklnda maksimum
oksijen ihtiyac temin edilecek ekilde yaplmaldr. Haval rtmenin dier bir amac
da uzaklatrlacak kat madde ktlesinin azaltlmasdr. Kat madde gideriminin sadece
amurun biyolojik olarak giderilebilen ksm ile gerekletii dnlse de organik
olmayan maddelerin de bir miktar paralanmas mmkn olabilmektedir. Haval
rtme ile uucu kat madde giderimleri % 35-50 arasnda gzlenmektedir. Scakln
dnda bu giderim verimini etkileyen dier parametre ise amur yadr. Haval
rtmenin tam karml ve kademeli (iki veya kademeli) konfigrasyonunda,
toplam amur ya eit bir ekilde kademeler arasnda blnmelidir. Haval rtme
proseslerinin verimlerinde nemli etkisi olan amur yann, tasarm ve iletme
srasnda mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. rnein rtc nnde

223

younlatrma ilemi uygulanacak ise rtcye beslenecek amurun kat madde
konsantrasyonu ve bylece rtcnn hacmi bana verilmesi gerekli oksijen miktar
da artacaktr. Besleme akmndaki yksek kat madde konsantrasyonlar daha uzun
amur yalarna ve daha kk rtc hacimlerine ihtiya gstermektedir. Ayrca
zellikle kesikli beslenen sistemlerde duru faz oluumu daha az olmakta ve bu durum
proses kontrolnde kolaylk salamaktadr. Younlamay takip eden rtclerde ise
daha yksek uucu kat madde giderimleri gzlenmektedir. Fakat kat ierikleri %3,5-
4den yksek olan durumlarda, kartrma ve havalandrma ilemleri zorlamaktadr. Bu
sebeple %4den yksek kat madde ieriklerinde, rtclerde yeterli kartrma ve
havalandrmann salanabildiinden emin olunmas gerekmektedir. Younlatrma
srasnda polimer kullanm ile bu amurlarn rtlmeleri srasnda kartrlmalar
iin daha yksek miktarlarda enerji ihtiyac gerekecektir. Haval rtme srasnda
hcre dokusunun tamamyla oksidasyonu (nitrifikasyon dahil) srasnda gerekli oksijen
ihtiyac 7 mol/mol hcre veya yaklak 2.3 kg/kg hcredir. Kark amurun ierisindeki
n keltim amurundaki BOnin tamamyla oksidasyonu iin ise giderilen BOnin 1
kilogram bana 1,6-1,9 kg oksijen ihtiyac gzlenmektedir. Btn iletme artlarnda,
sistemde kalan oksijen miktar 1 mg/Lden yksek olmaldr. rtc nnde
younlatrma uygulanmamsa, rtcden kan artma amurlar bir sonraki ileme
verilmeden nce younlatrlmaldr. Haval amur rtclerin boyutlandrlmalar
srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo 10.20de verilmitir.

Tablo 10.20. Haval amur rtcler iin tasarm kriterleri
Parametre Birim Deer
Kat Madde Bekleme Sresi
20Cde gn 40
15Cde gn 60
Uucu Kat Madde Yklemesi kg.m
3
/gn 1,6-4,8
Oksijen htiyac
Hcre dokusu kg O2/kg UAKM ~2,3
n keltim amurundaki BO tketilen 1,6-1,9
Kartrma in Enerji htiyac
Mekanik kartrclar kW/10
3
.m
3
20-40
Difzrl kartrclar m
3
/m
3
.dk 0,02-0,04
Havuzdaki znm Oksijen mg/L 1-2
Uucu Kat Madde Giderimi % 38-50

Haval rtmenin birinci kademesi termofilik, ikinci kademesi mezofilik scaklklarda
iletilen iki kademeli rtme tipi, konvansiyonel ve yksek saflkta oksijen ile
gerekleen ototermal termofilik rtme tipi ve yksek saflkta oksijenli rtme tipi
de bulunmaktadr. Bu tipteki haval rtme prosesleri son yllarda atksu amurlarnn
stabilizasyonu amacyla ska uygulanmaktadr.

Haval rtcnn hacmi aadaki denklem kullanlarak hesaplanabilir:

V = (Qo (Xo + Y.So)) / (X.(Kd.Pv + 1 / uc)) (10.12)

V = Haval rtc hacmi, m
3

Qo = Ortalama amur debisi, m
3
/gn
Xo = Giri askda kat madde konsantrasyonu, mg/L
Y = Ham n keltim amurunun giri BO5 ksm (% olarak)
So = Giri BO5, mg/L

224

X = rtcdeki askda kat madde konsantrasyonu, mg/L
Kd = Reaksiyon hz sabiti, gn
-1

Pv = rtcdeki askda kat maddelerin uucu ksm (yzde olarak)
uc = amur ya (gn)

Haval rtcye n keltim amuru beslenmiyorsa, Y.So terimi ihmal edilebilir.
nemli miktarda nitrifikasyon olmas bekleniyorsa, rtc hacmi hesabnda (10.12)
denklemi kullanlmamaldr.

10.7.6. Kompostlatrma

Kompostlatrma, organik atklarn (evsel kat atklarn organik ksm, biyolojik artma
amurlar vb.) biyokimyasal srelerle paralanarak bir son rne (kompost)
dntrlmesi olarak tanmlanabilen bir prosestir. Kompostlatrma, organik
maddelerin oksijenin (havann) mevcut olduu ortamlarda ayrtrlmas ilemidir ve
oluan balca metabolik rnler karbondioksit, su ve sdr.

Artma amurlarnn kompostlatrlmas, amurlarn biyolojik olarak stabilize edilerek
kirletici risklerinin kontrol altna alnmasn ve sahip olduklar mikro besi maddeleri ve
organik ierik nedeniyle son rn olarak deerlendirilmelerini salar.

Genelde artma amurlar katk malzemesi kullanlarak tek bana kompostlatrlabilir.
Bununla birlikte son yllarda artma amurlarnn evsel kat atklarla birlikte
kompostlatrlmas da uygulanmaktadr.

Kompostlatrma ileminin balca amalar aada sralanmtr:

- Hastalk yapc organizmalarn ldrlmesi (patojenlerin azaltlmas),
- Koku yapc bileenlerin paralanarak amurun stabilize edilmesi,
- amurun kurutulmas,
- Stabil, kullanl bir rn retilmesi

Kompostlatrma ileminde asl ama hastalk yapc organizmalarn yok edilmesi
olmaldr (Willson, 1980). Kompostlatrmada haval ortamdaki biyolojik faaliyet,
ynn scakln ykseltmek iin gerekli sy salar. Kompostlatrma ileminde,
patojenlerin yok olmalar iin gerekli scakln salanp salanmad kontrol
edilmelidir. Kompostlatrma ilemindeki ikinci ama, amuru tamamen oksitleme
yerine onu basit bir bozunmaya tabi tutup kokuyu azaltc ynde etki yapan biyolojik
paralama ile stabilize etmektir. Kompostlatrmann dier bir amac da amurun
kurutulmasdr. lem balamadan nce nem ierii yaklak %70 civarndadr.
Kompostlatrma ilemi srasnda aa kan s, sisteme verilen havannda yardm ile
suyu buharlatrr ve atmosfere karmasn salar. Bu ilem kan son rnn
elenmesini, saklanabilmesini ve kullanlabilmesini salar.

Kompostlatrma metodundan bamsz olarak proses u faktrlere baldr:

- amurun ve katk malzemelerinin karakterleri (nem ierii, C/N oran, dane
boyutu, gzenek yaps, pH, bozunma zellii ve enerji deeri),
- Balangtaki amur/katk malzemesi karm oranlar,

225

- Hava miktar,
- Bekletme sresi

Kompostlatrmann en temel avantaj son rnn, hemen ya da depolandktan sonra
toprak artlandrcs olarak kullanlabilir olmasdr. Katk malzemesi olarak yonga (ufak
aa paralar) kullanlmas artma amurunun kompostlatrma zelliklerini ayarlar.
Katk malzemesi ilavesi bahe atklar gibi mevcut bir artk malzemenin bulunmamas
durumunda pahal olabilir. Kaynakta ayrm yaplmayan baz lkelerde artma amuru ve
evsel kat atklar kompostlatrma tesislerinde birlikte kompostlatrlabilir. Bu
tesislerde kompostlatrmadan nce artma amurlarnn basit bir susuzlatrma
ileminden gemesi yeterlidir.

Kompostlatrma tesislerinde, susuzlatrlm artma amuru, nem ieriinin
ayarlanmas, hammadde yapsnn gelitirilmesi, enerji dengesinin ve C/N orannn
dzenlenmesi iin karbon ilavesi salamak amacyla katk malzemesi ile kartrlr.
Daha sonra bu karm kompostlatrma alanna tanr.

Yaygn olarak kullanlan ana kompostlatrma metodu kartrmal yn,
havalandrmal statik yn ve reaktr sistemi olarak sralanabilir. Mikroorganizmalar
iin koullar optimize etmek ve amurdaki patojenleri ldrmek amacyla birok proses
kontrol stratejisi gelitirilmitir. Elde edilen kompost rnn bir ksm ve elendikten
sonra katk malzemeleri tekrar kullanlmak iin sistemin bana geri dndrlebilir.

Bir kompostlatrma tesisi her tr artma amurunu ileyebilir. Ancak, ham artma
amurunun kompostlatrlmas durumunda rtlm artma amurunun
kompostlatrlmasna gre %40 daha fazla alana ihtiya duyulur. Bununla birlikte ham
artma amurunda daha etkili bir ekilde scaklk ykselmesi olur ve daha iyi kurur.

Kompostlatrma prosesinde mikroorganizmalar artma amurunun organik ieriini ve
ksmen de katk malzemesini ayrtrr. Aerobik ayrmann son rnleri su,
karbondioksit, biyoktle ve komposttur. Ayrma esnasnda aa kan enerjinin bir
ksm kompostlatrlan malzemenin scaklnn 55-60
Cye ykselmesine sebep olur. Bu

yksek scaklklar patojenlerin giderilmesini salar.

Kompostlatrma prosesini gelitirmek ve koku oluumu gibi evresel etkileri azaltmak
iin mikrobiyal ayrma kontrol edilmelidir. Proses kontrolndeki ana faktrler
unlardr:

Artma amuru ve katk malzemesinin biyolojik olarak ayrabilirlii,
- Nem ierii,
- Oksijen ierii,
- Havalandrma,
- Scaklk,
- C/N oran,
- pH

Organik bileiklerin eitleri ve ayrma hzlar kompostlatrma srasnda enerji
dengesini etkileyen ana faktrlerdir. Ham artma amurunun ayrabilirlii %70-80,

226

rtlm amurun %35-55 ve lignosellozik bitki malzemesinin %12-45dir (Haug,
1993).

Mikrobiyal paralanma iin gereken minimum nem ierii %40 civarnda olmaldr.
Artma amuru iin gereken optimum nem ierii hammaddenin dane boyutuna ve
kullanlan kompostlatrma teknolojisine baldr. Artma amuru iin gereken balang
nem ieriinin %60-65 olmas tavsiye edilir. Kompostlatrma prosesi sonunda, son
rn kompostun nem ierii % 40-45ten fazla olmamaldr. Bu deer eleme iin
uygundur ve daha kuru kompost toz emisyonuna sebep olur. Eer kompost plastik
torbalarda paketlenecek ise anaerobik koullarn ve koku oluturan maddelerin
nlenmesi iin nem ieriinin %35i gememesi gerekir (WEF, 1995a). Yonga, aa
kabuu, tala ve kompost gibi kuru katk malzemelerinin ilave edilmesi balang nem
ieriini azaltr. Ancak, katk malzemesi ilavesi toplam ktleyi nemli miktarda arttrr.
Kompostlatrma prosesi sresince yeterli miktarda oksijen gerekir. Prosesten kan
gazdaki oksijen ieriinin %5 (Strom vd.., 1980) ile %18 (de Bertoldi vd., 1983) arasnda
deimesi tavsiye edilmektedir. Hammadde ya da kullanlan teknoloji dikkate
alnmakszn, yeterli miktarda oksijen salamak iin gzenek boluu en az % 20-30
olmaldr (Haug, 1993). Havalandrmann oksijen salamann yan sra, kompostu
kurutma ve mikroorganizmalar iin lmcl olabilecek yksek scaklklar kontrol etme
gibi fonksiyonlar vardr. Kompostlatrma prosesinin balangcnda paralanma hznn
yksek olmas, ortalama oksijen ihtiyacna gre daha fazla oksijene ihtiya duyulmasna
sebep olur. Oksijen, aktif (basnl) ve doal havalandrma ile ya da yn kartrmakla
salanabilir.

Kompostlatrma srasnda, hammaddenin mikrobiyal paralanmas sonucunda s
olarak enerji aa kar. Birok kompostlatrma almas yksek hzl paralanma iin
optimum scakln 55
o
C olduunu gstermitir. Aktif havalandrma yaplan byk
lekli kompostlatrma tesislerinde, scaklk yksek hzl paralanma srasnda
havalandrma ile kontrol edilir. Kompost ynnda bulunan sensrler, fleyicilerin
kontroln salar. ABDde patojenlerin giderimi iin scakln 3 gn boyunca 55
o
Cnin
zerinde olmas (reaktr sistemler ve havalandrmal statik ynlarda) ya da 15 gn
sresince ynn 5 kez evrilmesi ile scakln 55
Cnin zerinde kalmas (kartrmal

yn sisteminde) salanmaktadr (EPA, 1993).

Kompostlatrmann balangcnda C/N oran 20:1 ile 30:1 arasnda olmaldr. ok
yksek C/N oran mikrobiyal ayrmay yavalatr, ok dk C/N oran ise amonyak
formunda azot aa kmasna sebep olur. Bu oran kontrol etmenin en nemli yolu
balang hammadde bileimini ayarlamaktr.

Kompostlatrma tesislerinde yrtlen proses, hammaddenin kartrlmas gibi n
ilemlerden ve katk malzemesinin elenerek tekrar kullanm gibi son ilemlerden
meydana gelir. Kompostlatrma prosesi ise 3 ana fazdan oluur; yksek hzl ayrma,
stabilizasyon ve olgunlama. Yksek hzl ayrma, prosesin termofilik ksmdr ve
hammaddenin taze komposta dnm gerekleir. Bu fazda, koku oluumuna sebep
olan kolay ayrabilir maddelerin ayrmas sonucu hacim ve ktlede azalma gzlenir.
Ayrca, termofilik scaklklar nedeniyle patojen giderimi salanr. Stabilizasyon admnda
taze kompost aktif komposta dnr. Scaklk azalmaya balar, ancak paralanma
devam eder ve organik madde stabilize olur. Olgunlama admnda, son rn kompost

227

elde edilir. Scaklk ortam scaklna ular. Olgunlam kompostun tam olarak stabilize
olmam durumda olabilecei unutulmamaldr.

10.7.6.1. Kompostlatrma Metotlar

Kartrmal Yn

Kartrmal yn kompostlatrma sistemi en eski ve kolay kompostlatrma
teknolojisidir. Ayn zamanda en ok alan ihtiyac gerektiren metottur. Ynlar ince, uzun
bir ekilde hazrlanr ve tm kompostlatrma prosesi iin ya da sadece olgunlatrma
adm iin kullanlabilir. Kartrmal yn kompostlatrma sisteminde ynn zel
ekipmanlarla sk sk kartrlmas gerekir. Difzyon ve konveksiyon sebebiyle ynlarda
doal bir havalanma salanr.

Boluk miktarn arttrmak, kompostu homojen hale getirmek, scaklk ve nem dalmn
eitlemek amacyla kartrclar kullanlr. Kartrclar yn kaldrr, dndrr ve
tekrar oluturur. Kartrmann oksijen ihtiyacna etkisi ok dktr. Kartrma skl
hzl ayrma admndan olgunlamaya doru azalr, hatta olgunlama sresince
kartrma yaplmaz. Hzl ayrma ve stabilizasyon admlarnda, kartrma skl
genelde haftada 2-3dr (WEF, 1995b).

Kartrma ekipman ve havalandrma tipi, ynn ykseklik ve genilik gibi ebatlarn
belirler. Kartrmal ynlarda genilik 2-4 m, ykseklik 1,5 ile 2,5 m arasnda deiir
(Haug, 1993). Olgunlama admnda daha fazla ykseklikler kullanlabilir. Ynn
uzunluu atk miktarna ve mevcut alana baldr. Toplam proses sresi, eer tm
kompostlatrma sresince kartrmal yn metodu kullanlrsa 8-12 haftadr.

Havalandrmal Statik Yn

Kartrmal yn sistemi ile havalandrmal statik yn sistemi arasndaki en nemli
farklar, havalandrmal statik ynn kartrlmamas ve hareket ettirilmemesi, ayrca
havalandrmann basnl blowerlar (fleyiciler) vastasyla salanmasdr (ekil 10.20).
Havalandrmal statik ynlarda boluk hacmi nemlidir, bu nedenle daha fazla katk
malzemesi kullanm gerekir.

ekil 10.20. Havalandrmal statik ynda kompostlatrma

ABDde havalandrmal statik yn sistemi en ok kullanlan artma amuru
kompostlatrma metodudur. Ynlar eni 2-4 m, ykseklik 3 m olacak ekilde hazrlanr.
Ynlarn tabanna yonga konur, zerine kompost serilir (Haug, 1993). Ynlarn

228

zerine olgunlam kompost serilmesi hem s kaybn nler, hem de koku artm iin
biyofiltre grevi grr. fleyiciler oksijen seviyesini %5-15de tutacak ekilde altrlr.
Prosesin balangcnda ve sonuna doru scaklk kontrol edilerek, dk deerlerin
gzlenmesi halinde havalandrmann azaltlmas gerekir. Havalandrmal statik yn
metodunda proses sresi 14-28 gndr ve 30 gnlk olgunlama periyodu gerekir
(WEF, 1995a).

Kapal Reaktr Sistemleri

Kapal reaktr sistemlerinin en nemli avantaj proses boyunca aa kan gazlarn
toplanp artlmas, bylece tesisin koku emisyonunun azaltlmasdr (ekil 10.21).

Kapal sistemlerde, atklar genelde hcreler eklinde yerletirilir ve tesis kapasitesi
arttka hcre says arttrlr.

Kompostlatrma prosesini kontrol etmek iin havalandrma ve kartrma kullanlr.
Her hcrenin altna yerletirilen kanallarla havalandrma salanr. Proses sresi 21
gndr ve statik havalandrmal ya da havalandrmasz ynlarda 30 gnlk olgunlama
periyodu gerekir.

ekil 10.21. Kapal reaktr kompostlatrma sistemleri (Metcalf ve Eddy, 2003)

229

10.8. amur Susuzlatrma

amurun nihai uzaklatrlmasn kolaylatrmak bakmndan kat madde muhtevasnn
artrlmas veya su muhtevasnn azaltlmas yani suyunun alnmas gerekmektedir.
Susuzlatrma aadaki sebeplerden biri veya birden fazlas amacyla uygulanmaktadr:

- amur hacminde belirgin bir azalma salamak suretiyle artma amurlarnn
nihai uzaklatrma alanna nakliye masraflarn drmek,
- Susuzlatrlm amur keklerinin ok daha kolay bir ekilde krek ve benzeri
aletlerle tanabilmelerini salamak,
- Yakma uygulamas iin amurun kalorifik deerini artrmak,
- Kompostlatrma uygulamas iin ilave edilmesi gereken yardmc maddelerin
miktarlarn azaltmak,
- Artma amurlarndaki fazla nemin giderilerek kokusuz ve kokumaya elverisiz
kek oluumunu salamak,
- Nihai uzaklatrmada dzenli depolama tercih edilirse bu sahalarda meydana
gelecek sznt suyu retimini azaltmak

amur suyunun alnmas, vakum, pres, yatay bant filtre, burgulu pres, santrifj gibi
usullerle veya kurutma yataklar ve amur lagnleriyle salanabilir. Vakum, pres ve
yatay bant filtre gibi sistemler, makine ve tehizat gerektiren, yetimi elemana ihtiya
gsteren, ayn zamanda yatrm ve iletme maliyetleri ok yksek olan sistemlerdir.

Kurutma yataklar ise ina ve iletme kolayl ile nispeten dk yatrm ve iletme
maliyetleri sebebiyle dierlerine gre tercih edilmektedir. Bunlarn tek mahzurlu taraf
fazla alana ihtiya gstermeleridir. klim artlarnn uygun olduu hallerde bu mahzur
ortadan kalkmaktadr.

Aktif amur ve damlatmal filtre artma tesislerinden kan amurlar rtldkten
sonra amur kurutma yataklarna verilebilir. Aktif amur tesislerinde rtme ncesi
tercihen amur younlatrma uygulanmaktadr.

Aktif amurun tadil edilmi ekillerinden biri olan uzun havalandrmal sistemde uzun
bekletme sresi sebebiyle amurlar stabilize olduundan younlatrmay mteakip
amurlar dorudan amur kurutma yataklarna verilebilir.

10.8.1. Balca Susuzlatrma Teknikleri

10.8.1.1. amur Kurutma Yataklar

amur kurutma yataklarnn alan iklime ve bilhassa ya ile buharlamaya bal olarak
deimektedir. Kurutma yata nfus veya birim alan bana den yllk kat madde
yk cinsinden hesaplanabilir.

Kurutma yataklarnn alan ihtiyacn bulmak iin yataa bir ylda ka defa amur
serilebileceinin bilinmesi gerekir. Bu ise kurutma yatana giren ve kan su
miktarlarnn bilinmesiyle, yani madde korunum denklemleri yazlmak suretiyle
bulunabilir.

230

Trkiyede yerleim merkezlerinin ya ve buharlama rasatlar da dikkate alnarak
hesaplanan kii bana lzumlu kurutma yata alanlar Tablo 10.21de gsterilmitir.

Tablo 10.21. Trkiye in Kurutma Yataklarnn Bir Ylda Kullanma Says ve Kii Bana
Kurutma Yata Alan htiyac Ortalamalar (n=46 yerleim merkezi)
Ortalama S.Sapma En az En fazla
amur serme says 8,69 4,46 2,81 23,91
Alan ihtiyac, m
2
/nfus 0,137 0,076 0,038 0,325

Tablo 10.21in incelenmesi ile Trkiye iin anaerobik olarak rm amurlarn
serildii kurutma yataklarna ylda ortalama 3 ila 24 defa amur serilebilecei ve kii
bana kurutma yata ihtiyacnn 0,038 ila 0,325 m
2
/N arasnda deitii
grlmektedir.

zmit, Rize, Trabzon ve Zonguldak gibi blgelerde yan buharlamadan ok fazla
olmas sebebiyle ak kurutma yata yaplmas uygun grlmemektedir. Bu gibi
yerleim blgeleri iin amur kurutma yataklarnn zerinin kapatlmas veya baka bir
usuln tatbiki icap etmektedir. Yukardaki yerleim alanlar dndaki 46 ehir ve kasaba
iin ortalama deerler hesaplanarak Tablo 10.22de gsterilmitir.

Tablo 10.22. Anaerobik rm (n keltim+Fazla Aktif amur) in Kurutma Yata
htiyalar (ztrk, 2005)
Yerleim
Merkezi
Kot
(m)
Ort. Yllk buharlama
(mm/yl)
Ort. Yllk ya
(mm/yl)
Ylda yata
kullanma says T.
Kii bana
olan ihtiyac
Adana 20 1.307,6 646,8 9,05 0,101
Afyon 1.034 1.054,8 455,5 7,82 0,117
Akhisar (Manisa) 93 1.162,9 609,5 7,77 0,117
Anamur (Mersin) 3 1.605,4 1.032,3 9,22 0,099
Ankara 894 1.304,6 357,0 11,26 0,081
Antalya 42 1.445,8 1.058,2 7,21 0,127
Balkesir 147 1.447,8 609,2 18,85 0,064
Beypazar (Ankara) 682 2.491,9 390,2 23,91 0,038
Beyehir (Konya) 1.129 987,5 477,4 6,92 0,132
Bilecik 526 1.095,3 436,3 8,41 0,108
Bolu 742 677,2 533,7 3,11 0,293
Burdur 957 1.072,2 436,7 8,16 0,112
Bursa 100 1.048,4 713,1 5,71 0,160
Ceylanpnar-Viranehir (.Urfa) 398 328,4 328,4 17,26 0,053
orlu (Tekirda) 183 568,6 568,6 5,39 0,169
orum 798 401,1 401,1 8,26 0,110
Diyarbakr 650 495,9 495,9 17,04 0,054
Edirne 48 599,3 599,3 5,25 0,174
Elaz 1.105 433,2 433,2 10,93 0,083
Erzurum 1.859 450,5 450,5 7,83 0,117
Gaziantep 855 558,9 558,9 11,46 0,080
Glck (Kocaeli) 16 653,7 653,7 3,39 0,269
Gztepe (stanbul) 39 673,4 673,4 3,05 0,298
Isparta 997 619,3 619,3 8,78 0,104
nebolu (Kastamonu) 64 1.052,2 1.052,2 4,34 0,210
skenderun 3 785,4 785,4 4,46 0,205
slahiye (Gaziantep) 518 850,7 850,7 10,78 0,085
zmit (Kocaeli) 76 768,0 768,0 x x
Kastamonu 791 449,7 449,7 3,00 0,304
Krehir 985 378,7 378,7 10,74 0,085
Konya 1.028 323,9 323,9 10,29 0,089
Ktahya 969 554,6 554,6 5,03 0,181
Lleburgaz (Krklareli) 46 614,5 614,5 10,03 0,091
Malatya 998 382,6 382,6 10,35 0,088
Manisa 71 745,7 745,7 8,38 0,109
Menemen (zmir) 20 606,4 606,4 13,79 0,066
Mersin (el) 5 617,5 617,5 4,37 0,209
Merzifon (Amasya) 755 378,8 378,8 10,47 0,087

231

Mula 646 1.220,9 1.220,9 4,81 0,190
Nazilli (Aydn) 60 611,0 611,0 7,15 0,128
Nide 1.208 348,8 348,8 14,00 0,065
Rize 4 2.357,0 2.357,0 x x
Samsun 44 735,0 735,0 3,01 0,303
Sinop 32 679,6 679,6 2,81 0,325
Sivas 1.285 411,3 411,3 8,05 0,113
Tekirda 4 590,5 590,5 4,83 0,189
Trabzon 30 822,7 822,7 x x
Urfa 547 473,1 473,1 18,44 0,049
Uak 919 540,6 540,6 12,66 0,072
Zonguldak 136 1.242,9 1.242,9 x x

10.8.1.2. amurun Mekanik Yntemlerle Susuzlatrlmas

Santrifjler

Santrifjler, hzla dnen bir silindirle sulu amurlar yksek merkezka kuvvetine maruz
brakrlar. Genellikle baz kimyasallarla (polielektrolit, alum, kire vb.) artlandrlan
amurlar 1.600-2.000 dev/dak. hzla yatay bir eksen etrafnda dnen santrifjlere
verilir. Szlen su dar atlr, koyulaan amur ise eksenel ynde ilerleyerek k
ucundan alnr. Santrifjlerden kan amur keklerinde kat madde oran %20-25 ve kat
madde tutulma nispeti %90-95dr (Tablo 10.23). Gerekli artlandrc polimer miktar
beslenen amurun kuru kat madde yzdesi bana %3-10dur. Santrifjler fiyat ve
verim bakmndan vakum filtrelerle rekabet edebilir durumdadr. Az yer kaplamalar ve
tam kapal olmalar dolaysyla koku problemi olmay en nemli stnlkleridir. Bakm
zorluu, mekanik anma riski ve k svsnda yksek AKM konsantrasyonu ise bu
sistemin mahzurlar olarak verilebilir. Santrifjlere ait yapsal tasarm ve kapasite
bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.

Tablo 10.23. Santrifjlerin Susuzlatrma Verimleri
amur tipi
Kekteki
KM oran
(%)
Kat madde geri
kazanm (%)
Polimer ihtiyac
(kg/ton KM)
Ham n keltim 28-34 90-95 2-3
Anaerobik rtlm n keltim amuru 26-34 90-95 2-3
Ham aktif amur 14-18 90-95 6-10
Anaerobik rtlm aktif amur 14-18 90-95 6-10
Ham kark amur 18-25 90-95 3-7
Anaerobik rtlm kark amur 17-24 90-95 3-8
Uzun havalandrma veya aerobik rtme
amuru
12-26 90-95 6-10

Vakum Filtreler

Dner vakum filtreler ham ve rtlm amurlarn suyunun alnmasnda yaygn
olarak kullanlmaktadr. Bu tip filtrelerin tasarmnda artlandrlm amur zellikleri,
kurutma sresi, viskozite, uygulanan vakum amur kekinin zgl direnci, filtre bezi tipi
ve filtre verimi gibi faktrler nem tamaktadr. Vakum filtrelerin yzey alan 5 ila 60
m
2
arasnda deiir ve filtre bezi normal olarak filtre reticisi firmalarca salanr. Dner
vakum filtrede bulunan belli bal ekipmanlar vakum pompas, sznt suyu toplaycs
ve pompas, filtre bezi ve amur artlandrma dzenleridir. Normal olarak birim m
2
filtre
yzeyi alan bana 69 kN/m
2
vakum altnda 0,5 m
3
/dk hava debisine ihtiya

232

duyulmaktadr. Vakum filtrelerin kurutma verimleri ve tasarm parametreleri Tablo
10.24de verilmitir.

Tablo 10.24. Dner Vakum Filtrelerin Su Alma Verimleri
amurun Cinsi
Beslenen
amurdaki
Kat Madde
Kimyasal Dozaj
(KMnin yzdesi
olarak)*
Filtre
Verimi
(kg/m
2
.sa)
Kekteki Kat
Madde (%)
FeCl3 CaO
Ham amur
n keltim amuru 4 9 2 4 8 10 17 40 27 25
n keltim amuru+aktif
amur
3 7 2 4 9 12 12 30 18 25
n keltim
amuru+damlatmal filtre
amuru
4 8 2 4 9 12 15 35 23 30
Anaerobik rm
amur
n keltim amuru 4 8 3 5 10 13 15 35 25 32
amur
3 7 4 6 15 20 10 20 18 25
n keltim
amuru+damlatmal filtre
amuru
5 10 4 6 13 18 17 40 20 27
Aerobik rm amur
amur
3 6 3 7 8 12 8 20 16 23
* % 1lik kimyasal madde dozaj= 10 g/kg. kuru amurdur.

Pres Filtreler

Pres filtreler, dey plakalardaki erevelere gerilen filtre bezleri ierisine yksek
basnta verilen amurlarn szlmesine imkan verirler. amur basma pompas 350-
1.575 kN/m
2
lik bir basn salayabilecek kapasitededir. Plakalar arasnda biriken filtre
edilmi amur kekleri, plakalar mekanik olarak alarak uzaklatrlr. Pres filtrenin
dolmas iin 20-30 dk yeterlidir. Filtreye doldurulan amurun tasarm basncnda 1-4
saat tutulmas gerekir. Bu sre sonunda kekteki kat madde nispeti %40a ulaabilir.
Pres filtrelerin kurutma verimleri Tablo 10.25de verilmitir. Pres filtrelere ait yapsal
tasarm ve kapasite bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.

Tablo 10.25. Pres Filtrelerinin Kurutma Verimleri
amurun Cinsi
Beslenen
amurdaki
Kat Madde
Kimyasal Dozaj
(KMnin yzdesi
olarak)*
Filtre
Verimi
(kg/m
2
.sa)
Kekteki Kat
Madde (%)
FeCl3 CaO
amur
4 5 15 5 40
Anaerobik rm n
keltim amuru+aktif
amur
4 6 16 5 40
Termal artlandrlm n
keltim amuru+aktif
amur
14 0 0 12 60

233

Yatay Bant Filtreler

Yatay bant filtreler hareketli tek ve ift filtrelerle srekli amur sklmasn salarlar.
Kesintisiz altrlabilmeleri, yksek kek/kat madde oran ve dk enerji maliyeti bu
sistemin en nemli stnlkleridir. Balca mahzurlar ise filtre bezinin ekonomik
mrnn ksal ve verimin amur zelliklerine bal olarak deiim gsterebilmesidir.
Yatay bant filtreler gerek evsel ve gerekse endstriyel atksu amurlarnn suyunun
alnmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bant filtrelerin tasarm ve iletme
parametreleri Tablo 10.26da zetlenmitir. Bant filtrelere ait yapsal tasarm ve
kapasite bilgileri Ek 3.13de ayrca verilmitir.

Tablo 10.26. Yatay Bant Filtreler in Tasarm Parametreleri
artlar Deerler
Beslenen amurdaki kat madde (%) 3 10
Kekteki kat madde (%) 20 40
Polimer miktar (K.M.nin yzdesi olarak), Anaerobik
veya aerobik olarak rtlm kark amurlarda
1,5 7,5
Sznt suyundaki AKM konsantrasyonu (mg/L) 100 1.000
Kat tutma verimi (%) 90 95
Filtre verimi (kg/m
2
-sa) 20 40
Filtrenin szme hz (kg/m-sa) 375 750

Burgulu Presler

Burgulu pres, hzl kartrma (statik mikser ve yumaklatrma tank) ile amur
presinden oluan paket bir amur susuzlatrma sistemidir. amur silosu veya rtme
tankndan gelen amur statik mikser ve yumaklatrma tanknda uygun kimyasal
maddeler (genellikle polimer) artlandrlr ve suyunu daha kolay brakmas salanr.
artlandrlm amur, ok ince gzenekli zel elik zgaradan kademeli olarak artan
basn altnda geirilerek srekli ekilde susuzlatrlr. amur susuzlatrma iin gerekli
basn, dtaki tambur elein enkesit daralmas ve ayn ekilde elek iindeki burgunun
da hatvesinin klmesi ile salanr. Yumaklatrmay kolaylatrmak ve kimyasal
madde tasarrufu salamak zere sznt suyu ksmen yumaklatrma tankna geri
devrettirilir. Tek nitede 1-22 m
3
/sa debiyle srekli amur susuzlatrma yaplabilen
burgulu preslerle elde edilen iletme sonularndan bazlar Tablo 10.27de
zetlenmitir. Srekli altrlabilmeleri ile iletme ve bakmlarnn kolay, enerji
giderlerinin dk oluu burgulu preslerin giderek yaygnlamasna yol amaktadr.

Tablo 10.27. Burgulu preslerle amur Susuzlatrma Uygulamalar
amur Debisi
(m
3
/sa)
amur Tipi
Kat Madde (%)
Girite kta (kekte)
4 19 Aerobik rtlm aktif amur 0,8 2,0 19 23
4,5 24 Birincil amur 1,5 3,0 23 30
4 20
Anaerobik rtlm
damlatmal filtre amuru
0,5 2,0 19 23
4 18 Biyolojik A.Tesisi (kat san.) 0,5 2,5 19 25
4,5 18 me suyu artma tesisi 0,5 3 18 24
3 17
St endstrisi atksuyu biyolojik
amuru
0,6 1 14 19
4,5 22 Fazla biyolojik amur 0,5 1,5 15 19
4,5 21 rm amur 1,5 3,0 24 30

234

10.8.2. amur Lagnleri

amur lagnleri, amur susuzlatrmaya bir alternatif olarak baz durumlarda tercih
edilebilir. Burada verilen amur lagnleri, ham amurlar iin deil, haval veya havasz
olarak rtlm amurlar iindir. Bu lagnler, amurun bir yere dearj edilmesinden
nce bekletme amacyla kullanlan depolama lagnleriyle kartrlmamaldr. amur
lagnleri, alt ksmlarnda kat maddelerin biriktirilip skt, organik maddelerin uzun
bir sre sonunda biraz daha bozunmaya urad ve gelen akmla yer deitiren
nispeten durulmu suyun dar atld lagnlerdir.

Uygun topografik artlarda, lagnler doal ukurlardan oluturulabilir. Ham amur
lagnlerinde olduu gibi, bu lagnlerde de kt koku problem oluturmaz. Bilhassa
haval yolla stabilize olmu amurlar iin kullanldklarnda, koku ok azdr. Yer
seiminde dier atksu havuzlarnda ve lagnlerinde olduu gibi, yeralt suyu
kirlenmesine kar nlemler alnmaldr. Lagne dardan yzey suyunun girmesi de
engellenmelidir. Lagnden kan duru su, artma tesisine veya dorudan araziye
verilebilir. Scak iklimlerde sv hacmi azalmasnda buharlamann etkisi de byktr.

Birka yllk temizleme aralklaryla lagn veya lagnn blmlerinden biri by-pass
edilerek amur alnr ve bu amur tarm arazilerinde kullanlr. Temizleme ileminde sk
sk az miktarda amur alnmas yerine daha uzun aralklarla stabilize olmu ok
miktarda amur alnmas tercih edilmelidir.

Biriken amurdaki organik maddeler, yava bir ekilde bozunmaya urarlar. Baz
tahminlere gre, bozunma katsays (Kv) deeri, 0,4-0,6 arasndadr. Kat madde
birikmesi ve bozunmas, zamanla artar. Net UKM birikimi, birinci-derece kinetik
kabulyle aadaki ekilde verilebilir:

(10.13)

Wt = t zaman sonra uucu kat madde arl,
Wo = Birim zamanda beslenen uucu kat madde arl,
Kv = Birim zamanda bozunma (UKM giderimi) hz katsays.

amur lagnlerindeki ykleme deeri 25-75 kg/m
2
-yl olarak verilmektedir. Lagn
gereklerini mahalli artlara gre belirlemek daha iyidir. zellikle iklimin kurutma iin
elverili olmad yerlerde, derin olmayan lagnler, arazi ihtiyac ynnden kurutma
yataklarna stn deildir. Scak iklimlerde ok fazla arazi tasarrufu salanamaz; ancak
toporafya uygun deilse inaat maliyeti daha dk olabilir.

10.9. Termal Kurutma (ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Atksu artma tesislerinde termal amur kurutucularn kullanlma amac, kat madde
oran %10-30 arasnda deien susuzlatrlm amurun kat madde miktarnn
genellikle %90 ve zerine artrlmasdr.

Genellikle tip amur kurutucu kullanlmaktadr:

235

- Temasl kurutucular,
- Konveksiyon tipli kurutucular,
- Infrared (Solar/ventilasyon) kurutma

10.9.1. Temasl Kurutucular

10.9.1.1. Disk Tipi Kurutucular

Disk tipi kurutma tesisleri artma amurunu hem ksmen, hem de tamamen
kurutabilmektedirler Kurutucunun nne bir kartrma nitesi yerletirilerek tam
kurutma elde edilebilir.

ekil 10.22de Disk tipi kurutma tesisleri ematik ekli verilmitir.

ekil 10.22. Tam kurutma yapan disk tipi bir kurutucunun proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Kurutma nitesi, bir stator ve bir ara rotordan olumaktadr. Rotor, zerine ii bo
disklerin kaynakland ii bo bir afttan olumaktadr. Yaklak 10 bara kadar doymu
buhar veya scak ya eklinde bir stma ortam bunlarn iinden akmakta ve sy suyu
alnm artma amuruna geirmektedir. Proseste olas bir deiiklik seenei olarak
stator ayrca stlabilmektedir. Disk tipi kurutucularda genellikle farkl kuruma
derecelerinde yksek miktarlarda artma amuru bulunmas ve stlm disklerin halen
stma potansiyeli olmasndan dolay tesisin sratle kapatlmas mmkn deildir.
Dolaysyla, balatma ve kapatma arasnda birka saatin gemesine izin verilmelidir.

Disklerin arasndaki kk aralktan byk bir stma yzey younluu oluturmak
mmkndr. Bu da disk tipi kurutucularn ok kompakt olarak ina edilebilmesini
mmkn klmaktadr. zgn buharlama performanslar;

- Tam kurutma tesisleri iin yaklak 7 ila 10 kg H2O/(m
2
-saat),
- Ksmi kurutma tesisleri iin 11 kg H2O/(m
2
-saat)den daha byk

eklindedir.

Rotorun yava dnnden dolay (evresel hz yaklak 1m/sn) artma amuru, ok iyi
kartrlmakta ve kurutma iin srekli olarak yeni bir snr blgesi oluturmaktadr.
Tahrik mekanizmasnn tasarmnda balang artlarnn dikkate alnmas zellikle

236

nemlidir. lerinden artma amurunun kurutucuda eksensel olarak getii rotor
disklerinin zerine tayc pedallar taklmaktadr. Ortaya kan egzoz su buharlar,
statorun st blgesinde egzoz gaz kubbesinden atlmaktadr. Ara kesit, byk lde
tozlarn uzaklatrlmasnda kullanlan giderim hzn etkilemektedir. Kurutucu diskleri
yksek ypranma ve anmaya maruz kalmaktadr.

Tam kurutmada, kural olarak rnn kurutma derecesi, kurutucudaki amurun
beslenme hzna ve yeniden kartrlm kuru malzeme oranna bal olan amur
besleme miktarna gre deiir. Besleme miktarnn gzlemlenmesi iin ya basn
hcreleri, ya da gama radyatrleri kullanlr. Ayrca, yetersiz geri kartrma iin bir
endeks olarak deneyimli tesis operatrleri tahrik motorunun elektrik tketimini de
kullanr. Macunsu faza yaklaldnda artan rezistans dolaysyla g tketimi sert bir
ekilde artar.

10.9.1.2. nce Filmli Kurutucular

nce filmli kurutucular, ift cidarl bir silindiri olan bir yatay stator ve bir i rotordan
oluur Doymu buhar veya scak ya eklindeki s enerjisi kurutucuya silindirin ifte
cidarndan verilir. Eer kurutucu scak ya kullanlarak stlrsa, ifte silindirde enerji
transferini dengelemek iin bir klavuz spiral kullanlr.

ekil 10.23de ince filmli kurutucularn ematik ekli verilmitir.

ekil 10.23. Tam kurutma yapan ince filmli bir kurutucunun proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Kaynakl distribtrl ve tayc elemanl i rotorun grevi, suyu alnm artma
amurunu oluturmak ve statorun i evresinde 5 mm ila 15 mm kalnlkta bir tabakaya
yaymaktr. Bu ekilde, snr temas yzeninin srekli yenilenmesi salanr.

Rotorun tasarm, boaltm tarafna kadar stma yzeyi boyunca kurutulmu
malzemenin spiral ekilde tanmasn salar. Rotorun serbest menteeli kapaklarndan
macunsu fazda oluan aglomerlerin srekli iyice karmas ve zlmesi salanr. Rotor,
raketlerin modifikasyonu sayesinde (rotor tasarm) farkl amurlara uygun hale
getirilebilir. Yzeyin srekli yenilenmesi, kurutucuda kk miktarlarda bulunan amur
ve srekli iyi karma dolaysyla ortaya kan kendini temizleme kritik macunsu faz
etkiler ve artma amuru stma yzeylerine yapmakszn sorunsuz olarak akm
salanr.

237

Rotor 7 rpmden 75 rpmye kadar deien ok farkl evre hzlarnda altrlabilir ve
her durumda, statorun i ksmnda ve raketlerde zaten yksek olan mekanik stres byk
lde artar.

Suyu alnm artma amuru kurutucuya yukardan verilir. amur, kurutucunun iinden
geer ve kurutucunun altndan rn olarak alnr. Bu, daha sonra, spiral konveyrler
sayesinde, rnein konteynerlere doldurulur.

nce filmli bir kurutucuda hem ksmi, hem de tam kurutma mmkndr. Macunsu fazn
ok zerindeki daha yksek kurutma derecelerinde alma durumunda, buharlama
artk ince bir film eklinde gereklemez ve temas yzeylerinin byk lde
bzlmesine yol aacak ekilde bir tr kitleli malzeme eklinde oluur. Bundan daha
dk bir s transferi ortaya kar, dolaysyla daha byk stma yzeyleri gerekli olur.
Yaklak % 65 K.M.ye kadar kurutma derecelerinde 25 ila 35 kg (H2O)/(m
2
-saat)lik bir
zgl buharlama performans ile karlalabilir. Daha yksek derecede kurutmalarda
gerekli buharlama performans ekonomik adan kritik saylr. Kurutucuda sadece
greceli olarak dk miktarlar bulunacandan, balatma ve kapatma yaklak 1 saat
iinde gerekletirilebilir.

nce filmli kurutucular ile kurutma derecesi iin beslenen amurun kat madde oran ve
beslenen amur miktar nemlidir. Pedallarn dn hz, rnn yapsn etkiler ve
kural olarak operasyon esnasnda deitirilmez. nce filmli kurutucular esas olarak tam
kurutma iin kullanldndan, elde edilecek kat madde oranndaki ufak deiiklikler
kabul edilebilir seviyelerdedir. Bu nedenle iletme parametrelerinin bir kez
ayarlanmasndan sonra tekrar kontrol edilmesi gerekmez.

10.9.1.3. nce Filmli ve Disk Tipi Kurutucularn Kombinasyonu

nce filmli ve disk tipi kurutucularn kombinasyonu sadece tam kurutma iin kullanlr.
Burada, macunsu fazdan sorunsuz olarak geilebilmesi iin ince filmli kurutucular
kullanlr. Kurutma prosesi, yaklak % 55 ila % 60lk kuru kat madde ieriine
eriildiinde kesilir. nk daha sonra ince filmli kurutucular ekonomik olarak grev
yapamaz. Ksmen kurutulmu amur daha sonra tam kurutma iin dorudan bir disk tipi
kurutucuya verilir. ki kurutma nitesinin tasarmnn dezavantaj, tasarruf edilen geri
gelen karm sayesinde karlanr ve ayn gei performansna sahip disk tipi kurutucu,
ok daha kk boyutta ina edilebilir. Burada kullanlan ekipmanlar, tekli prosesler ile
ayndr.

10.9.1.4. Dnen Borulu Kurutucular

Dnen borulu kurutucularda, kurutucunun iine yerletirilen rijit boru takm, doymu
buhar kullanlarak stlr. Artma amuru srekli olarak dnen ceket iinden kartrlr
ve boru takmnn zerine atlr. Burada, eleme ve ince toz ayrm sonrasnda elde edilen
rn yaklak % 90 ila % 95 kuru kat madde ierikli tozsuz bir granldr. Borulu dnen
kurutucular, 100 kg (H2O)/saatten 8.000 kg (H2O)/saate kadar su buharlama
performanslarna gre boyutlandrlabilir. Tm temasl kurutucularda olduu gibi, az
miktarda egzoz su buhar oluur. Tesisin kontroll balatma ve kapatlmas yaklak 1
saatte gerekleir. Tesis teknolojisinden dolay kural olarak bir geri karm
planlanmaldr.

238

10.9.2. Konveksiyon Tipli Kurutucular

10.9.2.1. Tambur Tipli Kurutucular

Tambur tipli kurutucular zellikle tam kurutma iin kullanlr. Macun kvamnda atk
girii mmkn olmad iin kurumu amur ile ham amur kartrlarak sisteme
beslenirler. Kuruma srekli olarak alan dner tamburlarda gerekletirilir. Tambura
amurun beslenmesi tamburun doluluk oranna bal olarak scak gaz akm ve
ynlendirici plakalar ile veya tambura doru eimli yaplar ile gerekletirilir.

Tambur tipli kurutucular iin ematik ekil, ekil 10.24de verilmitir.

ekil 10.24. Tambur tipli kurutucunun (dolayl kurutma) proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Proses gaz kuru amurdan kat ayrcda (torba filtre veya siklon) ayrlr, sonra katlar
elek nitesine gnderilir. Elek zerinde kalan kaba tanecikler tcde paralandktan
sonra elek altna geen ok ince materyal ile birlikte kartrcya gnderilir. Kuru
malzeme dorudan sistemden ekilir.

Dner kurutucu ierisine s girii iki yoldan yaplabilir. Birincisi scak gaz akmnn s
eanjrnde 400 - 450Cye stldktan sonra sisteme verilmesi (dolayl kurutma) veya
yakc gazn dorudan dner tambura verilmesi ile (dorudan kurutma) gerekletirilir.
Dner tamburdan kan gaz akm yakcya gnderilir.

Proses kontrol amurun scaklk profiline gre ayarlanr. Sisteme sabit amur giriinde,
hava/egzoz su buhar karmnn scakl ile kuru rnn kat oran doru orantl
olarak deimektedir. Bu nedenle sistemin kontrol yakcdaki scakl ayarlayarak
gerekletirilir. Bu sistemde %88 ve zerinde kat madde oran elde edilebilir. Dner
tamburda amurun gei sresi greceli olarak uzun olduu iin scaklk dalgalanmalar
gzlenir ve sistemi kontrol etmek zor olur.

10.9.2.2. Akkan Yatakl Kurutucular

Akkan yatakta kurutma temasl ve konveksiyon ile stmann birleimidir. Bu sistemde
akkanlatrma harici bir blower ile salanr. Bu sayede amur partiklleri askda

239

tutulur ve youn bir kartrma gerekletirilir. Sabit bir akkan yatak oluumu ile
sistemin fiziksel zellikleri deimektedir. Bu zellikler unlardr:

- Yatan en kesiti zerinde geni sabit scaklk gradyan oluur.
- Akkan yatakta partikller, svya benzer davran gsterirler.
- Deiken hava debilerinde sabit basn kayplar gzlenir.
- Temasl (akkan yataktaki buhar borular) ve stlm hava/gaz ile
konveksiyonlu stmann birleiminden olumu yksek s ve madde iletimi
gerekleir.

Akkan yatakta kurutma sistemleri ematik ekli, ekil 10.25de verilmitir.

ekil 10.25. Akkan yatakl kurutucunun proses ak emas (ATV-DVWK-M 379E,
2004)

Akkan yatakl sistemler tam kurutma iin kullanlr. Tabandan hava delikleri ile
beslenen gaz, yatan akkanlamasn ve aa kan su buharnn giderilmesi iindir.
Yataktan kan ince toz partikller siklonda ayrlarak tekrar amur besleme nitesinde
ham amur ile kartrlr. Yataa ham amur beslemesi yukardan aaya doru
yaplmakta ve bu srada yataktaki kuru amurla stabil bir yzey oluturarak amurun
pimesini nlemektedir. Sirklasyon gaz kondensere verilmekte ve buradan blower ile
tekrar kurutucuya gnderilir. Bu nedenle sistemden gaz k olduka dk olup, kan
gaz artlmak zere biyofiltreye verilir.

Temasl s yataktaki sarmal borular ile salanmaktadr. Is borularda doygun buhar
veya stlm termal ya ile salanabilir. amurun borular ile temas sresi ksa olduu
iin borulara verilen s yksek tutulur. Borular zerinde amurun pimesi gzlenmez,
nk gaz ile yaplan akkanlatrma buna izin vermez.

Akkan yatakl kurutucudan kan kuru amurun tane boyutu 1 mm ile 5 mm arasnda
deimektedir. kan rn toz iermedii iin elek ile ayrmaya gerek kalmadan
dorudan silolara aktarlabilir.

Scaklk kontrol ile sistemin ynetimi mmkndr. Hzl ve basit bir ekilde sistemi
iletmeye alma ve kapatmak mmkndr. Akkan yataa spesifik s girii, yataktaki
scaklk 85C olacak ekilde amur besleme miktarn kontroll besleyerek dzenlenir.

240

10.9.2.3. CENTRIDRY Prosesi

CENTRIDRY prosesinde susuzlatrma ve kurutma tek bir nite de gerekletirilir. Bu
sistemde susuzlatrlmam amur, kuru madde ierii %50 ila %95 arasnda olacak
ekilde kurutulabilir. Ancak sistem, ham amurun kuru madde ieriindeki deiime
kar olduka hassastr. Bu nedenle amur besleme hattna homojenletirme tank
yerletirilmelidir. Ham amur ilk nce kurutucu iine yerletirilmi santrifj ile
susuzlatrlr. Santrifj k suyu atksu buhar kondensat ile birlikte atksu artma
tesisine verilir. Santrifj sonras susuzlatrlm amur, stlm gaz akmnn ve
arpma plakalarnn etkisi ile ince taneli forma dnr. Kurumu amur beslemenin
yapld taraftan hava ile birlikte santrifjn aksiyel iletim ynnn tersine emilerek
sistemden darya alnr. Kuruma sresi birka saniyedir. Is ihtiyac genellikle
mazot/gaz ile salanr.

CENTRIDRY prosesi ak diyagram, ekil 10.26.da verilmitir.

ekil 10.26. CENTRIDRY kurutucunun (dorudan kurutma) proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Reaktrden kan kat gaz karm siklonda ayrlr. Kurumu amurun tane boyutu geni
bir spektrumda farkllk gsterir. Kat gaz ayrm sonucunda oluan su buhar blower ile
ekilerek artmaya gnderilir. Buradan kan gaz ise yakc da yer alan yanma odasna
verilir.

Basn, scaklk, ak hz, doldurma seviyesi ve santrifjn dnme hz sistemde kontrol
edilmesi gereken parametrelerdir. Sistemi iletmeye alma ve kapatma sreli greceli
olarak uzundur. Stabil bir iletme iin ham beslenen amurun kat ieriinin sabit olmas
tavsiye edilmektedir.

10.9.2.4. Bantl Kurutucular

Bantl kurutucular susuzlatrlm amurun kat madde ieriini %90nn zerine
karabilen sistemlerdir. Kurutma ncesi amurun pelet haline getirilmesi gerekir. Bu
nedenle amur nce delikli plakalardan basn ile geirildikten sonra bant zerine
boaltma yaplr. Bant, delikli elikten yaplm olup alttan da s transferini
yapabilmektedir. Bu sistemde kurutma odasna mekanik bir ykleme yaplmad iin
amurun pime riski de yoktur. Bu sistemin en nemli avantaj istenilen dane
byklnde (genellikle ap 3-5 mm olan daneler) kuru amurun elde edilmesidir.

241

Bantl kurutucular iin ematik ak diyagram, ekil 10.27de verilmitir.

ekil 10.27. Bantl kurutucunun (dolayl kurutma) proses ak emas
(ATV-DVWK-M 379E, 2004)

Scak gaz ile birlikte kurutucu zerinde oluan su buhar da, bandn altna yerletirilen
blower ile verilmektedir. Kurutma 120
o
C ila 130
o
C arasnda deien scaklklarda
gerekletirilir. Sistem kontrol amur besleme miktar, bant hz ve salanan s enerjisi
ile yaplmaktadr. Bant zerine verilen amur tabakasnn kalnl, amur besleme
miktarna ve bant hzna gre belirlenir.

10.9.3. Solar Kurutma

Kurutma mekanizmas, konveksiyon ve kzltesi nlar (solar) ile stmaya dayanr.
Suyun giderimi tamamen meteorolojik artlara baldr. Sistem ierisinde enerji
kullanm olduka dktr. Kurutma seralara benzer yaplarda gerekletirilir. Yapnn
d cephesi olduka effaf bir film tabakas veya cam ile tekil edilir. Solar radyasyon ile
yap iindeki hava snr ve tabana serilmi amur iindeki su snan havaya
absorblanarak amurdan ayrlr. Suya doygun hava, yapdaki pencere veya kapnn
belirli periyotlarda alp kapanmas ile uzaklatrlr ve yeni hava girii salanr. Hava
deiiminin verimli bir ekilde yaplabilmesi iin cebri havalandrma uygulanabilir.

Kuruma sresi, sera ierisindeki hava scaklna, dardaki havann suya doygunluk
deerine ve seradaki hava deiim hzna baldr. Tabana serilmi amurun kuruma
verimini artrmak iin belirli aralklarla evrilmesi (kartrma) gerekir.

Sistemin verimi temel olarak iklim artlarna bal olup, amurun k aylarnda
depolanmas gerekir. Bu tesisin elektrik enerji gereksinimi yaklak 30 kWh/tondur.
Solar kurutma ile %85in zerinde kuru maddeli amur elde etmek mmkndr.
Seradan kan suya doygun hava akmnn artlmasna genellikle gerek
duyulmamaktadr. Ancak meskn mahallere yakn yerlerde, sz konusu hava ile koku
emisyonlar oluma riski vardr.

10.10. Kaynaklar

ATV-DVWK-M 379E (2004) Drying of Sewage Sludge, Advisory Leaflet.

242

Babbit, H. E., & D. H. Caldwell (1939). Laminar Flow of Sludges in Pipes With Special
Reference to Sewage Sludge, University of Illinois, Engineering Experiment Station,
Bulletin Series No. 319.

De Bertoldi, M., Vallini, G., Pera, A., (1983). The Biology of Composting, Waste
Management Research, 1, 157-176.

EPA (1993). 40 CFR Part 503, Standards for the Disposal of Sewage Sludge.

Filibeli, A. (1998). Artma amurlarnn lenmesi, Dokuz Eyll niversitesi Yaynlar.

Haug, R.T. (1993). The Practical Handbook of Compost Engineering, Lewis Publishers,
Boca Raton, FL.

Imhoff, K.R., (1984). Design and Operation of Anaerobic Sludge Digesters in Germany in
Sewage Sludge Stabilization and Disinfection, Ed: A. M. Bruce.

Publishing.

ztrk, . (2007). Anaerobik Artma ve Uygulamalar, Su Vakf Yaynlar.

ztrk, ., Timur, H., Kokan, U. (2005). Atksu Artmnn Esaslar: Evsel, Endstriyel
Atksu Artm ve Artma amurlarnn Kontrol, T.C. evre ve Orman Bakanl, Ankara.


Strom, P. F., Morrisi M.L., Finstein, M.S., 1980. Leaf Composting Through Appropriate
Low-level Technology, Compost Science and Utilization, 21 (6), 44-48.

WEF (1995a). Wastewater Residual Stabilization, Manual of Practice FD-9, Water
Environment Federation, Alexandria, VA.

WEF (1995b). Biosolid Ccomposting, Water Environment Federation, Alexandria, VA.

WEF (1996). Operation of Wastewater Treatment Plants, Water Environment
Federation Press.

WEF (1998). Biological and Chemical Systems for Nutrient Removal, Water Environment
Federation Press.
Willson, G.B. (1980). Manual for Composting Sewage Sludge by the Beltsville Aerated
Pile Method, US EPA, Ohio.

243

11. TESS YERLEM VE YARDIMCI TESSLER


11.1. Koruma Kuaklar

Atksu artma tesisini belli bir mesafeden itibaren (apta) evreleyen emniyet/koruma
band, tesisin civar yerleimlerden tecrit edilmesini salar. Bu kapsamda SKKY
hkmleri genel ereveyi belirler. Sz konusu kuaklar, mar Planlar ve evre Dzenli
Planlar ile uyumlu olmaldr.

11.2. Yerletirme Kriterleri

Atksu artma tesisi iin ayrlan sahada, nite ve tesisler konumlandrlrken aadaki
ltler gz nnde bulundurulmaldr:

- Artma tesisi yerleimlerden mmkn olabilen en uzak mesafeye ve kanalizasyon
toplama havzasnn mmkn olabilen en dk kotlu noktasna kurulmaldr.
- Artma tesisleri ayrca ibadethane, kabristan, mesire yeri, ocuk park, spor
sahalar, lokanta vb. dier kamusal kullanm alanlarndan uzakta yer almaldr.
- Tesis yn olarak dz sathl, eimsiz, su baskn/takn riski tamayan bir arazi
tercih edilmedir. Engebeli bir arazinin, inaat esnasnda alan kazs ve dolgusu ile
bina temel maliyetlerini arttraca gz nnde bulundurulmaldr. Nispeten dz
bir arazi daha uygun hidrolik tasarma imkan verir.
- Atksu artma tesisi mansaptaki suyun kullanm amacn olumsuz ynde
etkilemeyecek ekilde, artlm atksuyun dearj edilebilecei bir su ktlesinin
(akarsu, deniz vb.) yaknnda yer almaldr.
- Arazinin artma ile ilgili bina ve nitelerin yerletirilmesinde alan israfnn en aza
indirilmesi salanmaldr.
- Artma tesisi uzun vadede iletme sorunlarna yol aabilecek veya bina, nite ve
ekipmanlarn faydal mrlerinden daha ksa srede eskimesine sebep
olabilecek bir alanda kurulmamaldr.
- Tesis yeri karayolu balantlarna yakn olmal, eriim iin tercihen creti otoban
kullanm gerektirmeyen bir konumda yer almaldr.
- Tesis yeri boru balants veya vidanjr ile tama suretiyle, kanalizasyon
balantsnn kolay yaplabilecei bir alanda olmaldr.

11.3. Alan htiyalar

Farkl atksu debi ve kirlilik ykleri iin nerilen artma tesislerinin alan ihtiyalar,
kullanlan artma prosesleri ve tasarm kriterleri dikkate alnarak belirlenmektedir.

- Tip I-II Tesisleri (MWA, 1998): Edeer nfusu 2.000den dk olan yerleim
alanlarnda kullanlan Tip I ve Tip II tesisler iin alan ihtiyalar Tablo 11.1de
verilmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken husus tanmlanan net alann,
tesisi evrelemesi gereken koruma kuan kapsamamas, ancak evre yolu ve
tesisi ii yollar iermesidir. Mevzuat gerei yannda, yre halkndan gelebilecek
ikayetleri de en aza indirmek iin, emniyet bandnn gerektirdii ilave bo
alann da dikkate alnarak nihai yerleiminin yaplmas gerekir.

244

- Tip III-VI Tesisleri (MWA, 1998): Edeer nfusu 2.000den byk olan yerleim
alanlarnda kullanlan Tip III, IV, V ve VI tesisleri iin alan ihtiyalar Tablo
11.2de verilmektedir. Bu tesisler, kentsel yerleimlerde kullanlmaktadr.
Koruma bantlar iin yukarda tanmlanan hususlar bu tesisler iin de geerlidir.

- Havalandrmal Lagnler ve Stabilizasyon Havuzlar (MWA, 1998): Havalandrma
lagnler ve stabilizasyon havuzlar iin alan ihtiyalar Tablo 11.3de
verilmektedir. Artma birimleri etrafndaki koruma bantlar iin yukarda
tanmlanan hususlar ekilde bu niteler iin de geerlidir.

11.4. Yardmc Tesisler

Bu blmde, bir atksu artma tesisinde ana yap ve nitelerin yannda yer almas
gereken yardmc tesislerin minimum ihtiyalar tanmlanmaktadr.

11.4.1. Su Temini ve Ykama Suyu

Atksu artma tesisine, tesis temizlii ve alanlarn ihtiyac iin musluk suyu
salanmaldr. Bunun iin en yakn ehir su temin sistemine balant veya saha
ii/yaknndan yer alt (kuyu) suyu temini gerekir.

11.4.2. Shhi niteler

Her atksu artma tesisinde, tuvalet ve banyo/dutan oluan en az 1 adet shhi nite
bulunmaldr. Edeer nfusu 5.000den byk yerleimlere hizmet veren artma
tesislerde ise, tm operatrler ve idari alanlarn kullanm iin tuvalet, lavabo ve du
gibi temel hijyen iin gerekli shhi niteler, alan says ile uyumlu olarak yeterli say ve
kapasitede bulundurulmaldr. Hizmet nfusu 20.000den byk tesisler iin ise ilave
shhi niteler planlanr (MWA, 1998).

Tablo 11.1. Edeer nfusu 2.000den kk olan yerleim alanlarnda kullanlan
tesisler iin alansal ihtiyalar (MWA, 1998)
Edeer Nfus (EN) Alan htiyac (m
2
)
100 210
150 285
200 360
250 430
300 485
350 545
400 600
450 655
500 700
550 745
600 790
650 835
700 870
750 905
800 940
850 980
900 1.010
950 1.040

245

1.000 1.070
1.100 1.115
1.200 1.160
1.300 1.200
1.400 1.240
1.500 1.275
1.600 1.310
1.700 1.340
1.800 1.370
1.900 1.395
2.000 1.420

Tablo 11.2. Edeer nfusu 2.000den byk olan yerleim alanlarnda kullanlan
tesisler iin alansal ihtiyalar (MWA, 1998)
Edeer Nfus (EN) Alan htiyac (ha)
2.000 0,17
3.000 0,22
4.000 0,27
5.000 0,31
10.000 0,66-0,78
15.000 0,84-1,00
20.000 0,99-1,19
25.000 1,13-1,37
30.000 1,26-1,53
35.000 1,65-1,81
40.000 1,79-1,97
45.000 1,93-2,12
50.000 2,03-2,23
55.000 2,15-2,37
60.000 2,29-2,52
65.000 2,43-2,67
70.000 2,66-2,93
75.000 2,82-3,27
80.000 3,03-3,49
85.000 3,23-3,69
90.000 3,42-3,89
95.000 3,60-4,07
100.000 3,77-4,25
110.000 4,09-4,57
120.000 4,38-4,87
130.000 4,64-5,14
140.000 4,89-5,39
150.000 5,12-5.63
160.000 5,33-5,84
170.000 5,53-6,05
180.000 5,72-6,25
190.000 5,90-6,43
200.000 6,07-6,60
250.000 6,81-7,36
300.000 7,41-7,98
450.000 8,79-9,36

246

Tablo 11.3. Havalandrmal lagnler ve stabilizasyon havuzlar iin alan ihtiyalar
(MWA, 1998)
Edeer Nfus (EN) Alan htiyac (ha)
2.000 0,45-0,48
3.000 0,59-0,69
4.000 0,71-0,89
5.000 0,82-1,09
10.000 1,31-2,03
15.000 1,72-2,92
20.000 2,09-3,78
25.000 2,42-4,62
30.000 2,74-5,45
35.000 3,04-6,26
40.000 3,32-7,05
45.000 3,59-7,85
50.000 3,86-8,63
55.000 4,11-9,40
60.000 4,36-10,16
65.000 4,60-10,92
70.000 4,83-11,68
75.000 5,06-12,42
80.000 5,28-13,17
85.000 5,50-13,91
90.000 5,72-14,64
95.000 5,93-15,37
100.000 6,13-16,10
110.000 6,54-17,54
120.000 6,93-18,97
130.000 7,31-20,38
140.000 7,69-21,79
150.000 8,05-23,18
160.000 8,40-24,57
170.000 8,75-25,95
180.000 9,09-27,32
190.000 9,43-28,68
200.000 9,76-30,04

11.4.3. Yol ve Ulam

Her trl hava artnda tesise ulama olanak veren, en az 15 tonluk aralarn ykne
dayankl, uygun yzey kaplamal (rn. asfalt) yollar mevcut bulunmaldr. Tesisi iin
evre yolu hari, her bir niteye eriim salayan tesis ii yollar da ina edilmelidir
(MWA, 1998).

Tesis ii yollar, kamyon ve dier ar i makinelerinin rahat seyahati ile iletim ve
bakmlar iin sabit nitelere ulamn salanmas amacyla planlanr. Sz konusu
yollarn minimum genilii 4 mdir. Aralarn ok sk gei yapt ve yol stne park
edilmesi gereken durumlarda yol geniliinin 6 mye karlmas gerekir.

niteler aras ara geiine gerek olmayan, yaya kullanmna ak yollar, beton veya sert
zemin kaplamal biimde, en az 90 cm geniliinde olmaldr (MWA, 1998). Mmkn
olduunca basamak ve merdivenlerden kanlmaldr.

247

11.4.4. Drenaj

Artma tesisi sahas, proses nitelerini yzeysel aktan korumak zere btn olarak
drene edilmelidir. Temizlik veya bakm kaynakl ykama sular ya sularndan ayr bir
drenaj (tahliye) sistemiyle toplanmaldr.

11.4.5. it ve Gvenlik

Artma tesisi sahasnn etraf, tercihen 3 m yksekliinde ve birka sral, dayankl bir
itle evrelenmelidir. evre iti sadece, tesise giri-k yaplan nokta(lar)da, duble yolu
ap kapayan kaldra veya srgl kap sistemiyle kesilir (MWA, 1998).

Mesai saatleri dnda tesis girii ve bina kaplar mutlaka kilitli tutulmaldr. itin dna
ve iine, nitelerin giri blmlerine, alanlar, ziyaretiler ve yoldan geenlerin
gvenlii salamak ve dikkatlerini ekmek amacyla gerekli uyar tabelalar
yerletirilmelidir.

11.4.6. Peyzaj

Atksu artma tesisinin msait olan blmleri, aa, yeillik ve ieklerle
bitkilendirilmeli, zellikle giri blmnde yol ve bitki peyzaj yaplmal, alanlar
evrenin temiz tutulmas konusunda uyarlmal, tesis ii ve evresinde estetik adan
olabildiince muntazam bir grnt salanmaya allmaldr.
Tesis plannda kokulu ve koku gideriminde yardmc olan bitkilerin seilmesine zen
gsterilmelidir.

11.4.7. Aydnlatma

Gerek gvenlik, gerekse iletme ve bakm faaliyetinin aksamadan takip edilebilmesi iin
gnn farkl saatlerine uygun etkili saha aydnlatmas yaplmaldr. Bina ve nitelerin
yan sra, ara ve yaya yollar da yol klaryla donatlmaldr.

11.4.8. Atlye

Hizmet nfusu 20.000i geen atksu artma tesislerinde gerekli olan pompa istasyonlar
ve mekanik ekipmanlarn bakm/onarm iin uygun bir atlye tesis edilir (MWA, 1998).

11.4.9. Yedek Para Deposu

Tm mekanik niteler iin yeterli sayda yedek para bulundurulmal ve sz konusu
yedek paralar zel bir depoda tutulmaldr. Yedek para listesinin gncel ve onayl
olmas nem tar.

11.4.10. Numune Alma ve leme/Depolama niteleri

En azndan bir kiinin gvenli bir ekilde giri k yapp alabilecei, tercihen ak
blme eklinde, dzenli olarak kullanlmak zere bir numune alma nitesi tesis
edilmelidir.
Alnan numunelerin hazrlanmas ve yaplmas gereken analizler iin yakndaki

248

laboratuvara tanmas amacyla yeterli ve gvenli bir numune ileme/depolama alan
da ayrlr. Sz konusu alan, grevliler iin alma ve oturma alan ile numunelerin ve
gerekli kimyasallarn saklanmasn da salayacak ekilde yeterli byklkte olmaldr.

11.4.11. Trafo

G kaynaklarnn kesilmesi durumunda, tm elektrikli ve elektronik donanmn hzlca
yeniden altrlabilmesi iin bir trafo sistemi tesis edilmelidir.

11.4.12. Emniyet

Tm ekipman ve idari binalar gerekli emniyet tehizatyla donatlmaldr. 2 mden
yksek d olan nitelerde, korkuluklar tesis edilmelidir. Tm kimyasal depolama
niteleri gvenlik duu ve el/gz ykama nitesiyle donatlmaldr (MWA, 1998).

11.5. Kaynaklar

MWA (1998). Guidelines for Developers: Seweage Treatment Plants 2
nd
Edition, Volume
IV. Malaysian Water Association, Ministry of Housing and Local Government, Sewerage
Services Department, Malaysia.

249

12. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE BORULAMA


12.1. Malzeme Seimi

Boru malzemesi seiminde, mevcut ortam, evre zerine etkileri, tama cretleri,
deme, iletme, bakm vb. faktrler nem tar (ATV-DVWK-M 275 E, 2001).

12.1.1. Dk Karbonlu elik Boru Hatlar

12.1.1.1. Genel

Birok uygulama iin dk karbonlu elik boru, yksek dayanm, montaj ve deme
kolayl ile uygun fiyat nedeniyle tercih edilmektedir. Bu tip borularn korozyona olan
hassasiyeti nedeniyle, galvaniz ve/veya beton ya da plastikle kaplanmas gerekmektedir.
elik borular dikisizdir. Mekanik olarak boyuna kaynakl ya da byk aplardaki spiral
kaynakl tiplerde retilirler. Boyuna kaynakl borularn kalitesi ok yksektir ve tercih
edilmektedir. Malzeme zellikleri, ilgili standart ile belirlenmitir (DIN 1626 ve DIN
1628). Tablo 12.1 de dk karbonlu ve paslanmaz elik borularn boyutlar verilmitir.
Spiral kaynakl borular DN 500den aplarda ekonomik olarak retilebilmektedir.

Yeni Avrupa Birlii Standartlarna gre (DIN EN 10027-1), elikler iin kullanlan
ksaltmalar, mekanik ya da fiziksel zellikleri ve uygulanma biimine gre aadaki
ekilde oluturulmutur.

S : Genel yap ileri elikleri
P : Basnl kaplarda kullanlan elikler
L : Boru yapmnda kullanlan elikler
E : Genel mhendislik amal elikler

Bu ana semboller minimum akma mukavemetlerine gre N/mm
2
biriminde eklenmitir.

12.1.1.2. Dk Karbonlu elik Borularn lenmesi

Gerekli teknik kaynak ileminin el ile veya ksmen el ile EN 287-1 uyarnca yaplabilmesi
iin kalifiye (sertifikal) kaynaklara ihtiya vardr. i yapan firma, EN 729-1den EN
729-4e kadar olan teknik kaynak gerekliliklerini yerine getirmekle mkelleftir.

Dk karbonlu elik borularn ilenmesi iin ihaleler kapsamnda aadaki kalite
kontrol lmleri tavsiye edilir.

12.1.1.3. Kaynak denetimi

Her kaynak tarafndan yaplm olan kaynak iinin dokmantasyonu

Kaynak dikilerinin testi (test metodu, uzman kaynaklar tarafndan yaplr, rastgele
numune alnr ve testlerin dokmantasyonu vb. uygulamalar gerekletirilir.)

250

12.1.2. Paslanmaz elik Boru Hatlar

12.1.2.1. Genel

Paslanmaz elik zellikle korozyonun olduu durumlarda ya da deerlendirme kriterine
gre daha avantajl durumlarda (rnein paslanmaz elikten yaplacak bir boru hattnn
ekonomik deeri normal elikten yaplacak boru hattndan daha ucuza mal olacaksa)
tercih edilebilir. Paslanmaz eliin korozyon dayanm, krom ve nikelin yksek alaml
bileiklerinden yaplmaktadr. Ancak korozyon dayanm garantisi, doru malzemenin
doru yerde kullanlmas halinde geerlidir.

Paslanmaz elik zellikle u zel durumlar iin tavsiye edilir:

- Agresif sulara kar dayankllk gerektiinde,
- Yksek scakla dayankllk gerektiinde (Oksidasyon olmayan durumlarda),
- Akc ortamda yksek anmaya kar,
- Dk andrma ve dk ortam kirlilii istendii durumlarda (rn temizlii)

Tipik kullanm ve uygulama alanlar:

- Biyogaz borular,
- Egzoz borular,
- Aktif amur havalandrma borular ve kum tutucu nitesindeki zellikle su alt
alanlarndaki borular,
- Kimyasal iletim boru hatlarndaki borulardr.

elik ve paslanmaz elik boru zellikleri Tablo 12.2 de verilmektedir.

251

Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar
Numara Grup

elik
Paslanmaz
Metaller Plastikler
A
l
a
m
s
e
l
i
k
l
e
r

S
n
m
e

d
i
r
e
n
l
i

e
l
i
k
l
e
r

S
c
a
k

G
a
l
v
e
n
i
z
l
i

e
l
i
k

M
o
l
i
b
d
e
n
s
i
z

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

r
:

1
.
4
3
0
1

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

%
2

B
a
k
r

A
l
m
i
n
y
u
m

A
l

P
V
C

(
m
a
x

6
0
)
1
)

H
D
P
E

(
m
a
x

6
0
)
1
)

P
P

(
m
a
x

9
0
)
1
)

E
P
-
G
F
/
U
P
-
G
F

P
B

(
m
a
x

9
0
)
1
)

P
V
D
F

(
m
a
x

1
2
0
)
1
)

P
o
l
i
a
m
i
d

(
m
a
x

7
0
)
1
)

1
Su
me suyu X X X X X X X X X X X
2 Proses suyu ( kuyulardan) X X X X X X X X X X
3 Scak sular X
X
X X X
4
Atksu
Artlmam Atksu X

X xL X X X X X X X
5 Artlm Atksu X

X xL X X X X X X X
6 amur Likr O

xL X X X X X X X
7
amur
n keltim amuru X

O xL X X X X X X X
8 Son keltim amuru O

O xL X X X X X X X
9 Kimyasal ktrme amuru

xL X X X X X X X
10 Dk amuru

Xl X X X X X X X
11 Stabilize amur X

O xL X X X X X X X
12 Susuzlatrlm amur X

O xL X X X X X X X
13
Gazlar
Doal gazlar X

X X X
14 Propan (gaz) X

X X X X X X X X
15 rtc gaz
X
X x2) X X X X
16 Baca gaz/rtcden kan yanma gaz
X 4)
X
17 rtcdeki gaz motorlarndan kan gazlar

X X

Tavsiye edilen
x= uygulanabilir
0= Snrl uygulama alan
L= Korozyon tehlikesi

252

Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar (Tablo 12.1in devam)
Numara Grup

elik
Paslanmaz
Metaller
Plastikler
A
l
a
m
s
e
l
i
k
l
e
r

S
n
m
e

d
i
r
e
n
l
i

e
l
i
k
l
e
r

S
c
a
k

G
a
l
v
e
n
i
z
l
i

e
l
i
k

M
o
l
i
b
d
e
n
s
i
z

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

r
:

1
.
4
3
0
1

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

%
2

B
a
k
r

A
l
m
i
n
y
u
m

A
l

P
V
C

(
m
a
x

6
0
)
1
)

H
D
P
E

(
m
a
x

6
0
)
1
)

P
P

(
m
a
x

9
0
)
1
)

E
P
-
G
F
/
U
P
-
G
F

P
B

(
m
a
x

9
0
)
1
)

P
V
D
F

(
m
a
x

1
2
0
)
1
)

P
o
l
i
a
m
i
d

(
m
a
x

7
0
)
1
)

18
Hava
Sktrlm ince balocuk havalandrmas

xL 4) X X X
19 Pnmatik sistemlerde sktrlm hava

X X X X X X
20 Proseslerden kan atk hava

X X X X X
21 Oksijenlendirme ve havalandrma iin hava

X 6) X X X
22
Buhar
10 bar'a kadar buhar basnc/buhar younlatrma X
X
X X X
23
Kondansatrler
Younlatrc baca gaz X X X
24 rtc gaz younlatrc X X X
25
Ya/gres
Yalama ya X 7) X X X X
26 Eski yalar X X
27 Istma yalar/dizel ya X X X
28 Hidrolik ya X 7) X
29 Yalama gresi X X X
30
Dozlama
yardmcs/
kelticiler
Sulu polimer zeltisi X X X X
31 Alminyum Klorr X X X X X
32 Alminyum Slfat X X X X X
33 Demir Klorr X X X X X

Tavsiye edilen
x= uygulanabilir

253

Tablo 12.1. Atksu artma tesislerinde boru hatlar ve alc ortamlar (Tablo 12.1in devam)
Numara Grup

elik
Paslanmaz
Metaller Plastikler
A
l
a
m
s
e
l
i
k
l
e
r

S
n
m
e

d
i
r
e
n
l
i

e
l
i
k
l
e
r

S
c
a
k

G
a
l
v
e
n
i
z
l
i

e
l
i
k

M
o
l
i
b
d
e
n
s
i
z

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

r
:

1
.
4
3
0
1

O
s
t
e
n
i
t

p
a
s
l
a
n
m
a
z

e
l
i
k

%
2

B
a
k
r

A
l
m
i
n
y
u
m

A
l

P
V
C

(
m
a
x

6
0
)
1
)

H
D
P
E

(
m
a
x

6
0
)
1
)

P
P

(
m
a
x

9
0
)
1
)

E
P
-
G
F
/
U
P
-
G
F

P
B

(
m
a
x

9
0
)
1
)

P
V
D
F

(
m
a
x

1
2
0
)
1
)

P
o
l
i
a
m
i
d

(
m
a
x

7
0
)
1
)

34

Demir Slfat O X X X X X
35 Kire st X X X X X X X
36
Kimyasallar
Kostik soda zeltisi X X X X X X X
37 Hidroklorik asit X X X X X
38
Dier ortamlar
Kum/su karm X X
39 Metanol( Metil alkol) X X X X X X
40 Etanol (Etil Alkol) X X X X X X X
41 Asetik asit/ formik asit X X X X
1) Maksimum standart scaklk C
2) amur kompozisyonuna ve artlandrmaya baldr
3) Bina ierisine yaplmaz
4) Yksek scaklklarda younlama olmad durumlarda
5) Sualt Blgelerde
6) Dier tip galvanizleme
7) Sadece korozif olmayan ortamlarda

Tavsiye edilen
x= uygulanabilir

254

Tablo 12.2. elik ve paslanmaz elik boru zellikleri
Nominal ap DN elik Borular Paslanmaz elik Borular
DN Dili borularda sayalar DIN 2440 12) Kaynakl elik Boru Kaynakl ve ya Dikisiz
6 1/8 10.2 x 2.00 10.2 x 1.6
8 1/4 13.5 x 2.35 13.5 x 1.6 13.5 x 1.6
10 3/8 17.2 x 2.35 17.2 x 1.6 17.2 x 1.6
15 1/2 21.3 x 2.65 21.3 x 1.8 21.3 x 1.6
20 3/4 26.9 x 2.65 26.9 x 1.8 26.9 x 1.6
25 1 33.7 x 3.25 33.7 x 2.0 33.7 x 1.6
32 1 1/4 42.4 x 3.25 42.4 x 2.3 42.4 x 1.6
40 1 1/2 48.3 x 3.25 48.3 x 2.3 48.3 x 1.6
50 2 60.3 x 3.65 60.3 x 2.3 60.3 x 1.6
65 2 1/2 76.1 x 3.65 76.1 x 2.6 76.1 x 1.6
80 3 88.9 x 4.05 88.9 x 2.9 88.9 x 2.0
100 4 114.3 x 4.50 114.3 x 3.2 114.3 x 2.0
125 139.7 x 3.6 139.7 x 2.0
150 168.3 x 4.0 168.3 x 2.0
200 219.1 x 4.5 219.1 x 2.0
250 273.0 x 5.0 273.0 x 2.0
300 323.9 x 5.6 323.9 x 2.6
350 355.6 x 5.6 355.6 x 2.6
400 406.4 x 6.3 406.4 x 2.6
450 457.0 x 6.3 457.0 x 3.2
500 508.0 x 6.3 508.0 x 3.2
600 610.0 x 6.3 610.0 x 3.2
700 711.0 x 7.1 711.0 x 4.0
800 813.0 x 8.0 813.0 x 4.0
900 914.0 x 10 914.0 x 4.0
1.000 1,016.0 x 10 1,016.0 x 4.0
Notlar:
D aplar ISO 4200 Seri 1'e gre snflandrlmtr. elik borularda tercih edilen cidar kalnlklar ISO 4200
D Serisi'ne gre seilebilir. zel durumlarda , zellikle daha geni boru kesitlerinde daha kaln cidarlar nerilir. lmlerde ticari cidar kalnl 3.0 mm olarak alnp ISO 4200'deki deerlerin verine
kullanlabilir.

255

12.1.2.2. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn Korozyona Dayanm

Paslanmaz eliin korozyon dayanm, yzeyde grnmez ince bir tabaka ierisindeki
krom ile etrafndaki oksijen arasnda meydana gelen anlk kimyasal reaksiyonlara
baldr. Pasif tabaka olarak da adlandrlan bu krom oksit tabaka, metal tabakay
andrc etkilerden korumaktadr. Paslanmaz elik, oksijen zengin blgelerde yzey
anmna kar direnlidir. Paslanmaz eliin salaml ve dayanm, andrmayla
bozulabilir. Aada sk grlen andrma tipleri sralanmtr:

- Oyuk korozyonu
- atlak korozyonu
- Gerilim korozyonu atlatmas
- Korozyon yorgunluu
- Gerilim ve korozyon yorgunluu

Oyuk ve atlak korozyonu zellikle yksek klor konsantrasyonlu ortamlardan
kaynaklanmaktadr. Korozyon ve atlaa kar dayanm, krom orannn artmasyla
artmaktadr. Bu krom ieriine ek olarak molibden ve azot ierii yksek alamlarn da
ilavesiyle, dayanm daha iyi hale gelmektedir.

12.1.2.3. Paslanmaz elik Boru Hatlarnn lenmesi

Maksimum korozyon dayanm iin temiz, przsz ve metalik cilal bir yzey
salanmaldr. atlaklar, syrklar ve yarklar zayf noktalardr ve atlak oluma
ihtimalini kuvvetlendirir. Bu yzden, korozyona dayanm salamak iin, yzeyde
przllk oluturan btn etkenler, mmkn olduunca pasif tabakadan
uzaklatrlmaldr. zellikle, metalik anmada yzeyde oluan tabakalar giderilmelidir.
Korozyona dayankllk ayn ekilde btn yzeyde oluan metal oksit ve benzeri
keleklerin (d paslanma) azaltlmasyla artrlabilir.

Genel olarak, paslanmaz elik uygulamalarnda aadaki gereklilikler salanr:

- Paslanmaz elik, normal elikten ve alamsz eliklerden ayr olarak imal edilir
ve depolanr ( Aksi taktirde d paslanma oluumu daha kolay olur.).
- Alamsz ya da dk alaml eliklerle temastan uzak tutulmaldr (Gergin ve
tama elemanlar, balama elemanlar vb.).

Bu artlar salanamad taktirde sadece kaynak dikileri deil, tm alma alannda
problem yaanr.

Gaz boru hatlar Grup C olarak belirtilmitir. Kaynak dikiinin yaknndaki parlama
noktas kaynak sramas ihtimaline kar ok iyi kontrol edilmeli, andrlmal ve
cilalanmaldr. Andrc madde olarak yalnzca yksek alaml Cr-Ni elikler
kullanlmaldr.

12.1.3. Demir D Metal Boru Hatlar

Su iletim hatlarnda kullanlan dikisiz bakr borular, EN 1057 uyarnca retilmektedir
(EN 12449 uyarnca Cu-DHP malzemesi). Borular iin balant ve eklenti paralar

256

uluslararas standartlara uygun olarak retilir. Bu borular ayn zamanda ya hatlar iin
de kullanlabilir. Bakr ve bakr alamlar (pirin ve krmz pirin) hidrojen slfr ve
amonyaa kar zellikle slak ortamlarda snrl dayanma sahiptir (rnek biyogaz).
Bakr ieriinin artmasyla dayanm azalmaktadr (Tablo 12.1)

12.1.4. Plastik Boru Hatlar

12.1.4.1. Genel

Aadaki zelliklerinden dolay plastik borular tercih sebebidir:

- Dk arlk,
- Kimyasallara kar ok iyi dayankllk,
- Dk bakm masraflar,
- Kolay ekillendirme

Bu stnlklerine karn aadaki mahzurlar da dikkate alnmaldr:

- Dk mekanik dayankllk,
- Scaklk etkilerine kar dk stabilite ve dayankllk,
- Gne (UV radyasyonu) ve scakla kar hassasiyet,
- Yksek scaklklarda yanclk,
- Snrl geri dnm imkan,
- ekme ve uzama etkilerine kar zayflk,
- Statik elektrikLE yklenme tehlikesi,
- Uzamaya kar scaklk katsays ile orantl zayflk

Plastikler, termoplastik, ruroplastik ve elastoplastik olarak tiplere ayrlr. Tablo 12.3 de
boru hatlarnda kullanlan plastikler yer almaktadr.

Tablo 12.3. Boru hatlarnda kullanlan plastikleri
Termoplastik Plastikler Ksaltmalar
Polivinil Klorr (plastikletirilmemi) PVC -U
Polivinil Klorr (klorlanm) PVC-C
Polietilen PE
Polipropilen PP
Polibten PB
Poliviniliden florr PVDF
Poliamid PA
Duroplastik Plastikler
Ayrlmam polyester reinesi (cam-elyafla glendirilmi) UP-GF
Vinil ester reine (cam-elyafla glendirilmi) PHA-GF
Epoksi reine (cam-elyafla glendirilmi) EP-GF

Malzeme seimi ve basn dayanm, boru hatlarnn planlanan asgari servis mrnde
gvenli ve baarl bir ekilde iletilmesi bakmndan nem arz etmektedir. letme
basnc, iletme scakl, tanmas gereken ortam ve eitli metalik maddeler ve
ykleme sresi malzeme seiminde etkilidir.

257

Basn ve scakla bal olarak ekil 12.1 yardmyla uygun malzeme seilebilir. Burada
malzeme basn dayanm zerine scakln etkisi kolayca anlalabilmektedir. Basn
dayanmndaki azalmalar zellikle 25
o
C - 30
o
C arasndaki scaklklarda mutlaka dikkate
alnmaldr.

ekil 12.1. Termoplastik malzemeden retilen borularda uygulama limit deerler ( 25
yllk gvenli servis mr esas alnmtr.)

Plastikten yaplm borular, boru paralar ve tehizatlarnn, 20
o
C de iletme
basncnda iletilecei esas alnr. ISO 4065 uyarnca borular ayn seri numarasnda
basn snfndaki nominal basn seviyelerine gre ifade edilir. Tablo 12.4de plastik
borularn et kalnlklar verilmitir.

258

Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar
Malzeme PE 80 (DIN 8074) PE 100 (DIN 8074) PP-H Tr 1 (DIN 8078)
PN 1) 6 1) 2) 10 1) 2) 6 1) 2) 10 1) 2) 6 10
Sra
SDR 17.6 22 13.6
S 8.3 10.5 6.3
de S S S S S S
6
8
10
12
16 1.8 1.8
20 1.9 1.8 1.8 1.9
25 2.3 1.9 1.8 2.3
32 1.9 2.9 1.8 2.4 1.9 3
40 2.3 3.7 1.9 3 2.3 3.7
50 2.9 4.6 2.3 3.7 2.9 4.6
63 3.6 5.8 2.9 4.7 3.6 5.8
75 4.3 6.8 3.5 5.6 4.3 6.9
90 5.1 8.2 4.1 6.7 5.1 8.2
110 6.3 10 5 8.1 6.3 10
125 7.1 11.4 5.7 9.2 7.1 11.4
140 8 12.7 6.4 10.3 8 12.8
160 9.1 14.6 7.3 11.8 9.1 14.6
180 10.2 16.4 8.2 13.3 10.2 16.4
200 11.4 18.2 9.1 14.7 11.4 18.2
225 12.8 20.5 10.3 16.6 12.8 20.5
250 14.2 22.7 11.4 18.4 14.2 22.8
280 15.9 25.4 12.8 20.6 15.9 25.5
315 17.9 28.6 14.4 23.2 17.9 28.7
355 20.1 32.2 16.2 26.1 20.1 32.3
400 22.7 36.3 18.2 39.4 22.7 36.4
450 25.5 40.9 20.5 33.1 25.5 41
500 28.3 45.4 22.8 36.8 28.3 -
560 31.7 50.8 25.5 41.2 31.7 -
630 35.7 57.2 28.7 46.3 35.7 -
710 40.2 64.5 32.3 52.2 40.2 -
800 45.3 36.4 58.8 45.3 -
900 51 41 66.1 51 -
1000 56.6 45.5 56.6 -

259

Tablo 12.4. Plastik borular iin boru cidar kalnlklar (Tablo 12.4n devam)
Malzeme PVC-U (DIN 8062) PVC-C (DIN 8079) PA (DIN 16892)
PN 1) 6 10 10 16
Sra
SDR 34.33
S 16.67
de S S S S de S
6 - - -
8 - - -
10 - - -
12 - - 12 1.5
16 - 1.8 15 1.5
20 - 2.3 18 2
25 1.5 - 2.8 22 2
32 1.8 - 2.4 35 2.5
40 1.8 1.9 - 3 42 2.25
50 1.8 2.4 - 3.7 -
63 1.9 3 4.7 -
75 2.2 3.6 3.6 5.6 -
90 2.7 4.3 4.3 6.7 -
110 3.2 5.3 5.3 8.2 116 7
125 3.7 6 - - 165 8
140 4.1 6.7 6.7 - 196 7
160 4.7 7.7 7.7 11.9 215 8
180 5.3 8.6 - - 265 9
200 5.9 9.6 - - 316 10
225 6.6 10.8 10.8 - 382 13
250 7.3 11.9 - - 472 16
280 8.2 13.4 - - - -
315 9.2 15 - - - -
355 10.4 16.9 - - - -
400 11.7 19.1 - - - -
450 13.2 21.5 - - - -
500 14.6 23.9 - - - -
560 16.4 26.7 - - - -
630 18.4 30 - - - -
710 20.7 - - - - -
800 23.3 - - - - -
900 26.3 - - - - -
1000 29.2 - - - - -

260

Malzeme PVDF (DIN 8062'ye dayal) ABS (DIN 16969)* PB (DIN 16969)
PN 1) 10 16 6 16 3)4)
Sra
SDR
S
de de S S S S
6 6
8 8
10 10
12 12
16 16 1.5 1.5 2,2 3)
20 20 -1.9 1.65 2,8 3)
25 25 1.9 1.95 2,3 3)
32 32 2.4 2.15 3,0 3)
40 40 2.4 2.7 3,7 3)
50 50 2.9 3.3 4,6 3)
63 63 2.5 3 4.24 5,8 3)
75 75 2.5 3.6 4.9 6,8 3)
90 90 2.8 4.3 6 8,24 3)
110 110 3.5 5.3 7.2 10,0 4)
125 125 3.9 - -
140 140 4.4 - -
160 160 5 - -
180 180 5.6 - -
200 200 6.2 - -
225 225 7.1 - -
250 250 - - -
280 280 - - -
315 315 - - -
355 355 - - -
400 400 - - -
450 450 - - -
500 500 - - -
560 560 - - -
630 630 - - -
710 710 - - -
800 800 - - -
900 900 - - -
1000 1000 - - -

261

Malzeme UP-GF (DIN 19565-1)
PN 1)
Sra
SDR
S
de DN de Sra S S S S
6 100 116 2 2.9 2.9
8 125 142 2 3.9 3.9
10 150 168 2 4.1 4.1
12 200 220.5 2 5.3 5.3
16 250 272.1 2 6.4 6.4
20 300 324.5 2 5.2 5 6.4 6.3
25 350 376.4 2 6.1 5.7 7.5 7.2
32 400 427.3 2 6.8 6.4 8.4 8.1
40 450 478.2 2 7.5 7.1 9.3 9
50 500 530.1 2 8.3 7.8 10.2 10.1
63 600 617 1 9.6 9 11.7 11.5
75 700 719 1 10.9 10.3 13.6 13.4
90 800 821 1 12.4 11.7 15.4 15.2
110 900 923 1 13.8 13.1 17.2 17
125 1000 1025 1 15.3 14.5 19 19
Aklamalar:
SDR: Standart Boyut Oran: SDR= 2.S + 1 de/s
S: Boru Seri Numaras , ISO 4065den alnd
SN: Nominal sertlik (N/m2), ortalama boru apna gre,

1) PN 20 Cde verilmitir.
2) SF = 1.6 gvenlik faktr
1. 3) PN 10 90 C de
3) PN 6 90 Cde
4) SN = 5000
5) SN = 10000

12.1.4.2. Plastik Boru Hatlarnn Yapm

DVS 2210-1 Standartlar fabrikada retilen termoplastik boru hatlarnda
uygulanabilmektedir. DVS 2201-1 Standard termoplastik borulardaki, plastik kaynak
dikilerinin kalite kontrol iin kullanlmaktadr. Kaynak dikilerinde gerekli kalite
salanm olmaldr. Yalnzca DVS 2212-1 standard uyarnca geerli kaynak sertifikas
olan kalifiye kaynaklar el ile ve ksmen el ile kaynak ilerinde grev alabilir.

12.2. Boru Hatlarnn Boyutlandrlmas

ncelikle boru hatlar, belirlenmi rehber malzeme zellikleri dikkate alnarak normal
hzlar ve minimum nominal aplara gre boyutlandrlr.

262

zellikle yksek basnl borularda ilk boyutlandrmada malzeme seenekleri ekonomik
apa gre deerlendirilmelidir. Boyutlandrmada yllk toplam maliyetler dikkate
alnmal, ilk yatrm maliyeti ve iletme maliyetleri birbiriyle kyaslanp belli bir proje
hizmet sresi iin optimize edilmelidir.

Plastik borulardaki hizmet mr ve malzeme yalanmasnn plastiin snme
dayanmna etkisi belirlenmelidir. Bununla birlikte, basn ve scakln
boyutlandrmada ve malzeme seiminde snrl dzeyde etkileri vardr.

Terfi iin kullanlan elektrik enerjisi, iletme maliyeti asndan belirlenmelidir.
Borudaki srekli kayplara ek olarak yersel yk kayplar, pompa verimi, yllk iletme
sresi ve elektrik enerjisi fiyatlar da dikkate alnmaldr.

12.2.1. Ak Hzlar ve Minimum Nominal aplar

Dk kat madde ierikli su ve atksu iletiminde ekonomik ak hzlar iin Tablo
12.5deki deerler klavuz olarak kullanlabilir.

Tablo 12.5. Ekonomik Ak Hzlar
DN 25 40 65 100 150 200 300 500
V (m/s)
Q (m
3
/h)
1,4 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,9
2,5 7 21 56 140 270 660 2050

Vakumlu boru hatlarnda ak hz seilirken, pompadaki kavitasyonu nlemek iin
pompa karakteristiindeki NPSH (net pozitif emme ykseklii) deeri hesaba
katlmaldr.

Dikey konumlu basnl boru hatlarndaki akm hz ham atksu ve zellikle su-kum
karmlarnda, birikim ve karmdaki bileenlerin ayrmn engellemek iin, 2
m/snden byk tutulmaldr.

Minimum nominal aplarda tkanmay nlemek iin Tablo 12.6 uyarnca DIN 19569-1e
gre atksu artma tesislerindeki tayc ortamlar belirtilmitir.

Tablo 12.6. Minimum nominal aplar
Ortam Minimum nominal ap
Su-kum karm, Askda katlar, aktif amur DN 80
Ham amur DN 100
1)

Kvaml rtc amuru, kvaml ham amur DN 65
Is ile artlandrlm amur DN 65
1
) yukar akl ince

eleklerde, ufalama ve eleme zellikleri ve ksa sreli tanmlarda minimum nominal
ap olarak daha kk aplar kullanlabilir.

Basn kayplarnn olduu ve tm sistemin basncn etkileyen alanlarda rtc gaz
iin tavsiye edilen ak hzlar 3,0 m/s ile 5,0 m/s arasnda olmaldr.

Havalandrma kanallarndaki maksimum hz 8 m/s olmaldr.

263

Aktif amur ve benzeri tesislerde hava borularnn iindeki hava hznn tasarm blower
performansyla 15 m/sde, ksa borularda (rn: Kompresrden hemen sonra) 25
m/sde snrlamaktadr.

12.2.2. Viskoz Svlarn Tanmnda Basn Kayplar

Basn kayplarnn belirlenmesi metotlar suyun tanmnda olduu gibi atksu, amur
ve benzeri % 2 kat madde ieriine kadar olan atksularda da uygulanabilmektedir.
Yksek kat madde konsantrasyonlarnda hidrolik koullarda nemli farkllklar
olmaktadr. Basn kayplarn tanmlarken kullanlan parametreler ncelikli olarak
amurun cinsine ve kuru madde ieriine bal olarak deimektedir. Ayrca kat
maddelerin organik madde ierii artma prosesindeki tanma koullarn
etkilemektedir.

Bu yzden temel olarak yksek kat madde ieriine sahip amur Newton kuralna
uymaz. Kayma oran olarak adlandrlan ve kayma gerilmesine uygulanan bu oran,
kayma kuvvetlerine bal olarak iletilen amurdaki dinamik viskozite gibi sabit deildir.

Karmak koullar sebebiyle amurun uzun mesafelere tanm iyi analiz edilmeli,
bilhassa amur kalnlndaki art fazla ise tanmaldr. Buna ait akn viskometrik
belirlemesini yaparken orijinal amur ak erisinden yararlanlr. Bu eri kayma oran
ile kayma gerilmesi arasndaki oran vermektedir.

12.3. Kaynaklar

ATV-DVWK-M 275E (2001) Pipelines for the Field of the Technical Equipping of
Wastewater Treatment Plants.

BS EN 12449, (2012). Copper and copper alloys. Seamless, round tubes for general
purposes.

DIN 16569, (2008). Sewage treatment plants - Principles for the design of structures
and technical equipment.

DIN EN 10027-1, (2005). Designation systems for steels - Part 1: Steel names.

DIN EN 1626, (2008). Cryogenic vessels - Valves for cryogenic service.

DIN EN ISO 1628, (2010). Plastics - Determination of the viscosity of polymers in dilute
solution using capillary viscometers.

DIN EN ISO 2440,(1999). Flexible and rigid cellular polymeric materials - Accelerated
ageing tests.

ISO 4200, (1991). Plain end steel tubes, welded and seamless -- General tables of
dimensions and masses per unit length

264

13. PROSES KONTROL VE OTOMASYON

Do. Dr. H. Gl NSEL

13.1. Proses Kontrolnn Amac

Atksu artma tesislerinin iletilmesinde, iletme kalitesi ve maliyet etkinliinin
salanmas amacyla kontrol ve otomasyon sistemleri kullanlr. Sz konusu sistemler,
k suyu kalite parametrelerinin izlenmesi ve tesisin bakmnn planlanmas iin
yaplan ilemlerin kayt altna alnmasna yardmc olur (TS EN 12555-10, 2006).

13.2. Uygulama Esaslar ve Genel artlar

Bu blm, edeer nfusu (EN) 50nin zerindeki yerleimler iin yaplm atksu
artma tesislerinin, kontrol ve otomasyon sistemlerine dair asgari artlar iermektedir.
Gerektiinde kontrol sistemi, atksu artma tesisinin toplama alanndaki kanalizasyon
sistemlerinin kontroln de kapsayacak ekilde tasarlanabilir. Sistemler hakknda
temel bilgiler verilmekle birlikte, sz konusu blm mevcut sistemlerin tamamn
kapsamamaktadr. Burada verilenlere ek olarak daha ayrntl bilgiler, ilgili kaynaklara
bavurularak elde edilebilir.

Otomasyon ve proses kontrol sistemi seiminde aadaki genel artlar salanmaldr:

- Proses kontrol gerek zamanl uygulanabilmelidir. Bir baka deyile,
online/offline lm, verilerin ilenmesi ve kontrol iin harcanan toplam sre,
prosesin maruz kald deiimden daha ksa olmaldr,
- Farkl artma seeneklerine gre kontrol sistemi ile yatrm ve iletme giderleri
de dahil toplam maliyetler, bu aamada tahmin ve kontrol edilmelidir. Karmak
bir kontrol sisteminin tecrbeli ve eitimli personel gerektirdii hususu gz
nnde bulundurulmal; ihtiyaca tesisin bykl ve prosesin karmaklna
gre cevap verilmelidir,
- Kontrol ve otomasyon kavram, artma ilemlerine, alanlarn bilgi seviyelerine
ve tecrbelerine bal olarak, her bir atksu artma tesisi iin zel olarak
tasarlanmaldr. Bu kavram, baz bileenlerin almamas gibi zel durumlarda,
iletme ihtiyalar bakmndan gerek duyulan esneklie de msaade etmelidir,
- Seilen proses kontrol ve otomasyon sistemi tm artma sisteminin btnln
salamaldr.

13.3. Proses lm Parametreleri ve lm Noktalarnn Seimi

ncelikle proses kontrolnn amac, proses ile olan ilikisi, seilen kontrol yntemi ve
parametrelerin dier kontrol sistemleri ile etkileimi aklanmaldr.

Kontrol edilecek deikenler aada verilen kategorilerde deerlendirilir:

- Giri atksuyunda birinci kademe artma ilemleri,
- Hidrolik ve kat madde dengesi,
- Geri devir debileri ve isel geri devir kontrolleri,

265

- Hava ve oksijen teminleri,
- Kimyasal dozlama sistemleri (koaglan, organik karbon vb.).

lm ve kontrol sistemlerinin hatal almas veya arzalanmas gibi acil durumlarda,
nceden belirlenmi kriterlerin salanmas iin gerekli stratejiler planlanmaldr.
Aada proses baznda ngrlen lm noktalar, atksu ve amur akmlar zelinde
zetlenmitir (ekil 13.1).

ekil 13.1. Proses baznda ngrlen lm noktalar

Atksu artma tesislerinde gerek zamanl olarak llen parametreler aada
zetlenmektedir:

- Ak, seviye, basn ve scaklk,
- pH gibi kimyasal parametreler,
- letkenlik, redoks, znm oksijen ve bulanklk,
- Hat zerinde amonyak, nitrit, nitrat ve fosfat,
- Aktif amur konsantrasyonu.

lm noktalarnn seiminde aadaki hususlara uyulmaldr:

- Proses koullarn en verimli ekilde yanstmaldr.
- Dier lm cihazlar ile etkileimi olmamaldr.
- lm cihaz iin nerilen uzaklklara ve yerleime dikkat edilmelidir.
- Numune alma, lm ve veri iletimi en ksa zamanda gerekletirmelidir.
- Numune almada gerektiinde n ilem (filtrasyon vb.) otomatik olarak

266

13.4. Kontrol Sisteminin Yaplandrlmas

Kontrol sisteminin yaplandrlmasnda uyulmas gereken temel koullar aada
verilmektedir:

- Proseste lm ekli, verilerin transferi, ilenmesi ile ilgili kontrol ilevi, proses
(birinci kademe artma, ikinci kademe artma, amur artm vb.) baznda
aklanmaldr. Kontrol edilecek koullar prosese uygun olarak seilmelidir;
gerektiinde modelleme ile seilen deerlerin uygunluu performans asndan
tahkik edilmelidir.
- Hiyerarik bir bilgisayar a kurulumunda, bir veya birden fazla merkezi kontrol
istasyonu tarafndan hizmet verilen ve iletilen birden fazla akll alt sistem
dzenlenmelidir.
- Kontrol ve otomasyonun tasarm iin uygun konfigrasyon oluturulmaldr.
Artma sisteminin byklne gre ana kontrol sistemine bal alt kontrol
sistemleri de kurulabilir.
- Bu tr alarn tasarm, veri transfer hz, iletiim protokolleri ve alt istasyonlarn
ilevlerinin yerine getirilmesine dair koullarla uyumlu olmaldr.
- A (web) salaycnn ilevsellii, gerek ariv verisi gerekse anlk (on-line) veri
salayabilmesiyle belirlenir.
- Kontrol ve otomasyon sistemleri, internet yoluyla snrl eriime ak olmaldr.

13.5. Kontrol Edilecek Ekipmanlarn zellikleri

Kontrol edilecek ekipmann zellikleri aada verilmektedir:

- Kontrol edilen ekipman, azami ve asgari koullarda artma tesisinin ihtiyacn
karlayacak zellikte ve sayda olmaldr.
- Deiken proses artlarnda kontrol ilemini kesintisiz olarak srdrebilmelidir.
- Ekipmann kontrol ilevine ksa zamanda cevap vermesi gerekir.
- Veri iletimi asndan kontrol sistemiyle uyumlu olmaldr.

13.6. letme artlarnda Gerekli Bilgiler

Gerekli k suyu kalitesi, enerji temini gibi iletme artlarna ilve olarak, bakm iin
insan gc ve organizasyonu da gz nnde bulundurulmaldr. letme artlarnda
gerek duyulan veriler aadakileri ihtiva etmelidir:

- Elektrik enerjisi temini, acil enerji temini ve akaryaktla alan jeneratrler
dahil enerji ynetim sistemlerine ilikin artlar,
- Kontrol odalarnn tesisteki yerleimi ve farkl nitelerin nasl iletileceine dair
bilgiler,
- Tesiste parlama, patlamaya ve yangna kar korumal alanlar (EN 12255-10)
- Telefon, kamera denetimi, yangn alarm sistemi gibi tesis altyapsna ilikin
zellikler,
- Sahadaki laboratuar veya ofisler, hizmet ve bakm personeli iin uzaktan
kontroll dizst bilgisayarlar gibi, kontrol odasyla balantl olan harici alma
birimleri,

267

- Etiket numaralar yardmyla, birimlerin, enerji tketimlerinin ve lme
noktalarnn tanma ve kodlama sistemi,
- Otomasyon birimleri veya bilgisayar a dahilindeki basit kayt veya karmak
kontrol sistemleri, standart ara yzleri veya internet yoluyla veri iletimine dair
artlar,
- Uzman sistemler, yapay zeka veya uyarlayc modelleme sistemleri tarafndan
salanan operatr yardm,
- Niha olarak stok koruma veya yedek para sipari sistemleriyle ilikili bakm ve
onarm protokolleri,
- Enerji ynetimi, kanalizasyon sisteminin kontrol, ak kontrol ve yk
hesaplamas gibi tanmlayc ve planlayc grevler,
- Srekli veya aralkl personel bulunduran kontrol odalar,
- Operatr ve bakm personelinin vasflar ve eriilebilirlikleri,
- Otomasyon sisteminin tedarikisi tarafndan operatr ve bakm personeline
verilen teknik eitim programlar,
- Giri izni kontrollerinin sisteme balanma prosedrleri,
- Sistem ynetimi, kontrol, sistem kontrol parametrelerinin kurulmas veya
deitirilmesi ve sistem altrma fonksiyonu bilgileri,
- Hatal alma veya alarm durumunda, bilgi ilem ynetimine ilikin alarm
dzeni ve yaptrmlar.

13.7. Proses Kontrol Parametrelerinin Belirlenmesi

13.7.1. Havalandrma Sistemi

Havalandrma sistemine ilikin uyulmas gereken temel koullar aada verilmektedir:

- Atksu artma tesislerinde havalandrma, basnl hava ile veya mekanik olarak
salanmaktadr. Kapasitesi 50 m3/gnn zerinde olan tm atksu artma
tesisleri, online (evrimii) oksijen kontrol bulundurmak zorundadr. Akm
karakteristiine bal olarak znm oksijen aktif amur havuzunun
belirlenen noktalarnda llerek, istenilen seviyenin havuz iinde salanmas
gerekmektedir.
- Buna gre, saatte 10 defa veya daha fazla kartrma yaplan reaktrler tam
karml; saate 5 defa kartrma yaplan reaktrler, kaskat havuzlar, saatte 1
veya 1den az kartrma olan havuzlar ise piston akml reaktr olarak
adlandrlr. Reaktr konfigrasyonuna gre uygulanmas gereken oksijen
lmleri ekil 13.2de verilmektedir.
- znm oksijen konsantrasyonu istenilen dearj kriterlerini tm zamanlar iin
salayacak ekilde gerek zamanl ayarlanmaldr. Havuz iindeki biyoktlenin
kelmemesi iin gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir.

268

ekil 13.2. Oksijen konsantrasyonlarnn uygun lm noktalar

13.7.1.1. Basnl hava ile havalandrma

Basnl hava ile znm oksijen kontrolnde, blower veya kompresrler
kullanlmaktadr. znm oksijen konsantrasyonu llerek;

- havuzlara verilecek hava debisinin kontrol (QHava),
- hava debisi ile birlikte blower basma hatlarndaki hat basncnn kontrol
(QHava+P)

salanmaldr.

Oksijen dalmnn eit olarak salanabilmesi iin:

- Kontrol srasnda paralel havuzlara iletilen hava debisinde herhangi bir
salnm olmamaldr. Bunun iin ana hava basma hattndaki basncn istenilen
seviyede tutulmas gerekir,
- Kontrol ekipmanlar (vana, debimetre vb.) hava akmn olumsuz
etkilemeyecek ekilde yerletirilmelidir,
- Proses kontrol srasnda blower basma hatlarndaki basncn belirli
seviyenin altna dmesine izin verilmemelidir,
- Kullanlacak blower veya kompresr oksijen ihtiyacnn azami ve asgari
olduu koullarda ihtiyaca gre kesintisiz hava debisi salamaldr.
- Hava debisinin azami ve asgari olduu koullarda difzrlerden geen hava
debisi kontrol edilmelidir,
- Proses kontrol srasnda minimum ve maksimum koullarda hava
hatlarndaki yk kayplar kontrol edilmelidir.

269

13.7.1.2. Mekanik Havalandrma Sistemi Kontrol

Mekanik veya yzeysel havalandrc sistemlerin kullanlmas durumunda aada
verilen yntemler seilerek znm oksijen kontrol salanabilir:

- letilen yzeysel havalandrclarn saylarnn ayarlanmas,
- aft dn hznn otomatik olarak ayarlanmas,
- Yzeysel havalandrc dalma derinliinin ayarlanmas (ekipmann hareket
etmesi ya da k savann ayarlanmas suretiyle vb.)

Mekanik havalandrma ile znm oksijenin kontrolnde;

- Oksijen lm havalandrma ekipmannn oluturduu alkantdan uzakta,
karmn saland yzeye yakn blgede gerekletirilmelidir.
- Mekanik havalandrcnn kontrol edildii durumlarda ar snma, mekanik
anma vb. olumsuz durumlar gz nne alnmaldr.

13.7.2. Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi

13.7.2.1. lm Yntemleri

Atksu artma tesisi proses kontrolnde, deiken giri yklerinin artma verimini
olumsuz etkilememesi iin aadaki koullarn salanmas gerekmektedir. Biyolojik
azot ve fosfor gideriminin kontrol edilebilmesi iin aadaki online izleme cihazlar
kullanlmaldr:

- yon Seici Elektrotlar
- Oto-Analizrler

lm aralklar (azami-asgari), hassasiyeti ve cevap sresinin, proses ve kontrol
sistemine uygun seilmesi ve SCADA sistemi ile uyumlu olmas gerekir.

Oto analizrlerde gerekletirilecek analizlerde numune, gerekli olan n ileme
(filtrasyon, artlandrma vb.) tabi tutulmaldr. Numune alma ve analiz iin ngrlen
zaman proses kontrolne uygun olmaldr.

13.7.2.2. Proses Kontrol

Proses kontrol iin aadaki artlar geerlidir:

- Biyolojik azot gideren sistemlerde, atlan amur miktarnn (ve amur
yann) srekli olarak kontrol edilmesi gerekmektedir.
- Seilen proses kontrol ynteminin, saatlik KO, TN, TP ykndeki
deiimlerine cevap verecek nitelikte olmas gerekir.
- Gerek zamanl proses kontrol ikinci kademe (biyolojik) artmadan alnan
online/offline lmler yardmyla salanmaldr.
- Ksa sreli ihtiyalara ynelik konfigrasyon deiiklii uygulanmamaldr.

270

- Aktif amur sisteminde, lmlerin alnaca lm blgesi prosesi
karakterize edici nitelikte olmaldr; ksa devrenin olduu, karmn az
olduu blgeler seilmemelidir.
- Srekli nitrifikasyon salanabilmesi iin aerobik artlardaki oksijen
seviyesinin llmesi ve gerek zamanl kontrol gerekir.
- Denitrifikasyon prosesinin gerekletirildii blgede oksijen indirgeme
potansiyeli (ORP) veya nitrat lmleri yaplmaldr.
- Anoksik toplam hacim orannn (VD/V) gerek zamanl proses kontrolnde
%50 deerini amamas salanmaldr.
- Denitrifikasyon hacminde anaerobik artlarn olumamas iin, gerekli nitrat
geri devrinin aerobik havuzdan anoksik havuza yaplabilmesi gerekir. Bunun
iin aadaki iletme parametrelerinin en az birinin kontrol edilebilmesi
gerekir:

o Aerobik havuzdaki znm oksijenin kontrol,
o Anoksik toplam hacim orannn (VD/V) kontrol,
o sel geri devir (nitrat) kontrol.

- Biyolojik ar fosfor giderimi (EBPR) iin Bio-P havuzlarna amur geri
devrinden (RAS) ve/veya isel geri devirden gelecek znm oksijen ve
nitratn en aza indirilmesi gerekir. Bio-P havuzlarnda oksijen indirgeme
potansiyeli (veya Nitrat) lmlerinin srekli yaplmas gerekmektedir.

13.8. Kaynaklar

TS EN 12555-10 (2006). Atksu Artm Tesisleri - Blm 10: Gvenlik Kurallar, Trk
Standartlar Enstits, Ankara.

271

14. ATIKSU ARITMA TESSLERNDE KOKU KONTROL

Prof. Dr. Kadir ALP

14.1. Atksu Artma Tesislerinde Koku Kaynaklar

Koku, koku alma duyusuyla hissedilen, genelde ok dk konsantrasyonlarda havada
znm bulunan kimyasal maddelerden her biridir. Koku parametresi gerek
insanlarda oluturduu rahatszlk ve gerekse ierdii kirleticilerin yol at evresel
etkileri nedeniyle gnmzde nem kazanmtr (TS EN 12255-9, 2006).

Koku oluturan kaynaklarn banda atksu artma tesisleri gelmektedir. Atksuyun
doas gerei, bir atksu artma tesisinin tamamen kokusuz olmasn salamak
mmkn deildir. Atksu artma tesisleri, gerek atksuya verilen uucu organik
maddeler ve gerekse organik maddelerin mikrobiyal paralanmasnn en youn olarak
yaand yer olmas dolays ile, ierisinde birok koku yayc kirleticileri barndran
tesislerdir. Endstriyel atksularda kendilerine has farkl kokulu maddeler de
bulunabilir. Atksu artma tesislerinde genellikle koku, atksuyun nakli ve artlmas
srasnda organik maddelerin, mikroorganizmalar tarafndan anaerobik koullar
altnda paralanmasndan dolay olumaktadr (DIN EN 12555-9, 2002).

Koku artna sebebiyet veren tipik unsurlar:

- Kanalizasyon sistemindeki olumsuz koullar (uzun bekleme sresi, yetersiz
bakm, endstriyel dearjlar vb.),
- Uzun ana toplayclar,
- Yksek ykl baz artma ilemleri,
- Anaerobik lagnler,
- amur depolama ve artma ilemleridir.

Koku kanalizasyon sisteminde veya artma tesisinde mevcut olabilir veya oluabilir.
Atksu artma tesislerinden evreye salnan balca kokulu bileikler aada verilmitir:

- Hidrojen slfr,
- Amonyak,
- Organik kkrt bileikleri,
- Tiyoller (merkaptanlar gibi),
- Aminler,
- ndol ve skatol,
- Uucu doymu ya asitleri,
- Dier organik bileikler (VOC, oda scaklnda buhar basnc 1 mm H2O ve daha
byk olan organikler).

letilmekte olan atksu artma tesislerinde karlalan srekli ve balca koku
kaynaklar;

- Slfrl bileikler ieren septik atksularn artma tesisine gelmesi,
- Ar organik yklemeler,

272

- Kanalizasyon toplama sistemine dearj edilen endstriyel atksularn tesise
ulamas,
- Terfi merkezleri ve kum tutucular,
- amur susuzlatrma veya amur younlatrma niteleri,
- amur kurutma niteleri ve depolama alanlar,
- amur artlandrma ve susuzlatrma niteleri,
- amur yakma tesisleri (scaklk dk olduunda)

olarak sralanmaktadr

Bununla birlikte aadaki aamalarda da baz koku problemleri ortaya kabilir:

- Giri yaplarnda: Gelen akmdaki keskin kokular, giri yaplarnda yksek
miktarlarda yaylma yol aabilir.
- n keltim tanklarnda: Bunlara ok kokulu akmlar geliyorsa veya tanklarda
ar amur birikimine msaade ediliyorsa, septik koullar oluur.
- kincil artmada: Ar ykleme veya ok kokulu besleme yaplyorsa koku
oluabilir.
- zellikle stabilize edilmemi amurlarn tama, depolama ve artm yerlerinde
koku oluabilir.
- Anaerobik artmadaki biyogazn szntlarnda ve emisyonlarnda ve amur
rtc ilk dearj noktasnda koku oluabilir.

Artma tesislerinin farkl nitelerinden havaya verilen kokulu bileikler ve
konsantrasyonlar Tablo 14.1de verilmitir.

14.2. Atksu Artma Tesislerinde Kokunun Tespiti ve lm

Atksu Artma tesislerinde oluan koku emisyonlar, kompleks yapdaki birok koku
kaynandan ortaya kmaktadr. Kokunun nedenlerinin aratrlmas iine
giriildiinde, kokunun meydana geldii veya yayld yerlerin belirlenmesi, koku
kaynann etkisinin deerlendirilmesi ve koku azaltma malzemelerinin ilevlerinin
tespit edilmesi iin koku miktar lmeleri yaplmaldr. Bu emisyonlarn
tanmlanabilmesi ve llebilmesi iin eitli lm teknikleri gelitirilmitir. Bu
teknikler arasnda olfaktometrik koku lm yntemi gibi duyusal ve GC/MS ve
elektronik burun yntemi gibi analitik koku lmleri bulunmaktadr. Aada bu
yntemler hakknda bilgi verilmitir.

273

Tablo 14.1. Atksu artma tesislerinin eitli nitelerinde karakteristik koku emisyonlar
Kirletici
Atksu Artma Tesisi niteleri
Oksijenlendirilmi
kanal suyu
Terfi
stasyonu
n
keltim
havuzu
n keltim
k kanal
amur
Susuzlatrma
tanker ykleme
amur
kompostlatrma
amur
Kurutma
Yata
Koku (D/T) 273 589.821 163 82 382.473 33.245 424
Amonyak, ppbv 1 0-4 0 0 433 2.600 91
Hidrojen slfr,
ppmv
14 39 19 7,2 6.100 ND 6,8
Karbonil slfr,
ppbv
19 ND 9,3 7,2 ND 110 8,6
Metil merkaptan,
ppbv
2,5 310 3,5 ND 52 78 7,0
Etil merkaptan,
ppbv
ND ND ND ND 7,4 ND ND
Dimetil slfr,
ppbv
47 10 1,4 4,7 ND 31 25
Karbondislfr,
ppmv
5,5 4 4,9 7,6 32 49 9
Dimetildislfr,
ppbv
ND ND ND ND ND 2.300 20

274

14.2.1. Olfaktometrik Teknik

Her kokulu bileik farkl konsantrasyonlarda eik seviyesine ulamakta ve koku
probleminin ortaya kmasna sebebiyet vermektedir. Bu etkilerin insan burnu
tarafndan alglanmas esas alnarak duyusal koku lm metodu olan olfaktometrik
yntem gelitirilmitir. Bu yntemde ama, insan koku alma duyusunu kullanarak
koku konsantrasyon seviyelerini belirlemektir. Koku rnei uygun bir ekilde
alndktan sonra olfaktometre cihaznda kokusuz hava ile seyreltilerek en az drt
seilmi kiiden oluan koku panelistleri olarak adlandrlan ekibe koklattrlmak
suretiyle koku eii olarak adlandrlan seviyeye kadar seyreltme says belirlenir ve
bu sayya koku iddeti ad verilir. Hzl, dk maliyetli ve olfaktometre cihaz dnda
herhangi bir analitik ekipman gerektirmemesi bu yntemin atksu artma tesislerinde
kullanlmasnda tercih edilmesine neden olmaktadr (ekil 14.1 ve ekil 14.2).

Olfaktometrik koku lm EN 13725:2003 Standardna gre gerekletirilmektedir.

(a) (b)
ekil 14.1. Olfaktometrik yntemle koku lm. a)TO 8 Olfaktometre Cihaz ile 4
kiilik panel grupla koku lm, b) 8 kiilik panel ile koku lm iin
kullanlan olfaktometre cihaz (Odournet, 2012)

14.2.2. Elektronik Burun

Koku lmlerinde kullanlan bir dier yntem ise alternatif bir yaklam olan
elektronik burun olarak adlandrlan Alglayc Dizisi Teknolojisi (Sensor Array
Technology) dir. Bu yntemde kokuyu karakterize etmek iin spesifik olmayan
alglayclardan (sensrlerden) olumu bir dizi kullanlr. Burada her alglayc koku
veren maddelerin bir ksmna kar duyarl, ancak verilen bir koku iin cevaplar
farkldr. Bir dizi iinde yer alan her bir alglaycnn cevaplar st ste getirildiinde
kokuya zel bir kalp oluturulur ve bu kalp (ablon) bir hatrlama sisteminde ilenir.
Bu sistem, burun rnek alnarak gelitirilmi ve insann koku alma sistemine
benzetilmitir.

Alglayc dizisinin rettii cevaplar kalp hatrlama sisteminde analiz edilir. Bu sistem
iki kademeli alr. Balangta bir renme devresi gerekir. Bilinen kokular iin
alglayc cevaplar bir bilgi bankasnda depolanr. Analiz kademesinde, bilinmeyen koku
iin retilen cevaplar bilgi bankasndaki bilgilerle mukayese edilerek kokunun
bileenleri tahmin edilmeye allr.

275

ekil 14.2. Olfaktometre ile koku lmnn ematik gsterimi (Uyar, 2007)

14.2.3. Analitik Koku lm

Bu yntemde kokulu gaz rnekleri uygun tekniklerle alnarak GC veya GC/MS
enstrmanlar kullanlarak analitik olarak bileenlerine analiz edilirler. Tek bir koku
verici bileenin rnek olarak H2Sin lmne dayal koku lm yaplabilir.

14.3. Atksu Artma Tesislerinde Koku Kontrol

Kokunun azaltlmas iin eitli yntemler uygulanmaldr. Aada eitli aamalarda
alnmas gereken koku kontrol yntemleri hakknda bilgi verilmitir:

- Tasarm aamasnda alnacak nlem ve dzenlemeler,
- letme srasnda alnacak nlem ve dzenlemeler,
- Endstriyel atksu snr deerleri ve bunlarn kontrolleri,
- Septik oluumun nlenmesi, nlenemiyorsa etkisinin azaltlmas veya bu da
mmkn deilse kokunun azaltlmas iin kimyasal madde ilvesi,
- Koku kaynaklarnn zerinin kapatlmas, havalandrma salanmas ve toplanan
havann artlmas,
- Bir engel oluturacak ekilde atmosferik spreylerin kullanlmas veya kimyasal
koku nleyici veya deitiricilerin ilvesi,
- Kimyasallarn kullanm esnasnda sonuta zararl yan rnlerin olumasn
nleyecek nlemlerin alnmas.

276

14.3.1. Tasarm Safhasnda Alnacak Tedbirler

Atksuyun doas gerei, bir atksu artma tesisinin tamamen kokusuz olmasn
salamak mmkn deildir. yi tasarlanm bir tesis ile olas kt koku yaylmn en aza
indirmek mmkndr. Koku retme olasl, atksu artma ilemlerinin tasarmnn
erken aamalarnda dikkate alnmaldr. Kokunun tesis iinde ve yakn evresinde olas
yaylm, etkisi ve tesis iinde artlma kolayl tasarmn btn safhalarnda dikkate
alnmaldr. Yeni yaplacak bir tesiste koku yaylm konusunda dikkate alnacak
standartlar konusunda yetkili kurum, kurulu ve kiilerle mutabakat salanmaldr.

zellikle aada belirtilen hususlara dikkat edilmelidir:

- Ham atksuyun septikliinin kanalizasyon sistemi dikkate alnarak asgarye
indirilmesi.
- zellikle uzun mesafelerden cazibeli ya da basnl olarak getirilen atksular
septikleme potansiyeli gstereceinden, kokuyu asgar dzeye indirmek zere
aadaki tedbirler uygulanabilir:
o Giri terfi merkezi ve havalandrmal kum tutucularda kapak
hacimlerinden toplanan kokulu gazlarn artm,
o n keltim tanklarnda amurun alkonma sresinin asgarye
indirilmesi,
o n keltim bulunmamas (bylelikle nemli bir koku kaynandan
kurtulmak mmkn olur) ve uzun havalandrma uygulanmas,
o Kapal ilem seimi.
- nemli koku kaynaklarnn mmkn olduunca, tesis evresinde bulunan hassas
yerlerden uzaa konumlandrlmas. Planlamada tesisin bulunduu blgedeki
yerel rzgar yn ve hz dikkate alnmaldr. Hafif rzgrl veya rzgrsz hava
artlar ile kararl atmosferik artlar, kokularn dalm iin en olumsuz
koullardr. Bundan dolay, bu koullar olduka sk meydana geliyorsa, genel
hakim rzgar yn yerine, bu artlardaki yerel rzgrn ynnn kullanlmas
daha uygundur.
- Tesisin blmlerinin stnn kapatlmasnn kanlmaz olmas durumunda az
yer kaplayan tasarmlarn seilmesi,
- Balca koku kaynaklarnn civardaki hassas alclardan mmkn olduu kadar
uzaa yerletirilmesi,
- Ana koku kaynaklarnn ortak artma/azaltma nlemleri alnmasna imkan
verecek ekilde bir araya getirilmesi,
- lem birimlerinin birbirlerine gre konumu dikkate alnarak, birden fazla koku
kaynann artlmasnda tek bir artma ileminin kullanlmas veya kokulu
havann bitiik bir ilemde, ilem veya yakma havas olarak kullanlmas
mmkndr. Kokulu havann artm ile ilgili yntemler, zeri kapal
hacimlerden ve ekilen havann borularla havalandrma havuzuna verilerek
havalandrld bir ilemi gerektirir.

Artma tesisi tasarm srasnda dikkate alnacak hususlar ise aada verilmitir:

- zellikle kokulu endstriyel atksularn dearjnn kontrol,
- Tesisin yer seimi,
- Ham ve rtlm amuru bekletme srelerinin en aza indirilmesi,

277

- keltim tanklarndaki bekleme sresinin en azda tutarak septik koullarn
oluumundan kanlmas,
- Kanlamayan ok kokulu atksu giri akmlarnn olutuu yerlerde n
ilemlerle kokulu emisyonlarn en aza indirilmeye allmas
- Kanal balantlar ve tesis savaklarnda trblansn azaltlmas, dml
savaklarn en azda tutulmas (kartrma amacyla kullanlmadka),
- Kokulu geri dn akmlarnn aerobik ikincil artma ileminin olduu nitelere
verilmesi,
- Bir ilemdeki kokulu havann dier bir ilemde, rnein aktif amur
havalandrmasnda veya termal yntemlerle amur kurutma sisteminde yakma
havas olarak kullanlmas.

14.3.2. letme Srasnda Koku Azaltm

Koku probleminin kaynakta nlenmesi problemin zmn ekonomik ve etkin olarak
salayacaktr. Kaynakta nleme ilemi, tesisin retim srecinde ve tesisin iletim
sistemindeki deiiklere ve iyiletirmelere bal olarak ortaya konmaktadr. Proseslerde
oluacak olan szntlarn ve kaaklarn kontrol, retimde koku problemi
oluturmayacak hammadde kullanm, uygun atk depolama sisteminin kurulmas ve
prosesin etkin bir biimde ynetilmesi koku problemini olumadan nleyecek ya da
problemin daha dk seviyelerde yaanmasna olanak tanyacaktr. Atksu artma
tesislerinde kokunun nlenmesi iin yaplan temel tasarm kriterlerinde aada
belirtilen hususlar dikkate alnmaldr.

14.3.3. Endstriyel Dearjlarn Kontrol

Ortak artma sistemine verilecek endstriyel atksular iin artma tesisinin
iletilmesinde probleme yol amayacak dzeyde bir n artma istenebilir. zellikle
byk miktarda organik karbon yk, azot ve fosfor ierii ile slfr, VOC gibi
kirleticileri ieren endstrilerde bu konu daha da nem kazanmaktadr. Bu gibi
endstrilerde pH dzenlemesinden balanarak organik yk azaltlmasna kadar birok
nlem n artma kapsamnda istenmelidir.

14.3.4. Kimyasal Madde lavesi

Kimyasal katk maddeleri drt grupta incelenebilir:

- Hidrojen peroksit ve sodyum hipoklorit gibi birok kokulu bileii olutuklarnda
ykseltgeyecek kuvvetli ykseltgenler (Sodyum hipoklorit kullanm srasnda
AOX (adsorplanabilir organik halojenler) bileiklerinin oluumu gz nnde
bulundurulmaldr.)
- Oksijen kaynaklar: Hava, sv oksijen ve nitrat tuzlar; bunlar septikliin
oluumunu nlemek iin birincil oksijen kayna olarak etki gsterirler. Bunlarn
ikincil faydas ise, nceden olumu kokunun artmn salamalardr.
- Metal tuzlar (tipik olarak demir ve inko tuzlar): Suda znmeyen metal
slfrler gibi slfrleri balamak ve kelmelerini salayarak atmosfere
karmalarn nlemek iin kullanlrlar.
- Koku azaltmak iin eitli koku deitiriciler.

278

- Kanalizasyon sisteminde koku oluumunu nlemede pH ykseltici maddeler
(kostik, soda, kire st gibi) yardm ile pH 9 civarna ykseltme,
metabolizmay dzenleyen enzim ve benzeri maddeler (slfat indirgeyen
bakterilerin metabolizmalarna girerek slfr retmelerini engelleyen) de etkili
olmaktadr.

14.3.5. Maskeleme

Atksu artma tesislerinden kaynaklanan kokularn yakn evrede neden olduklar
koku rahatszl tesis evresine yerletirilecek bir dozlama sistemi yardmyla,
evreye verilecek zararsz ve kokulu gazlarn alglanmasn engelleyecek parfm ve
benzeri dier kokulu maddelerle maskelenebilir.

14.4. Atksu Artma Tesislerinden Kaynaklanan Kokulu Gazlarn Toplanmas ve
Artlmas

14.4.1. Kokulu Gazlarn Toplanmas

Kaynakta koku probleminin nlenemedii koullarda oluan kokunun artm sz
konusu olmaktadr. Bunun iin ilk olarak koku oluan nitelerde veya kokulu ilemlerin
olduu hacimlerde kokulu gazlarn toplanmas ve artma tesisine iletilmesi
gerekmektedir. Kokulu gazlarn toplanmas byk lde koku yayan nitelerin
zerlerinin uygun ekilde kapatlmas ve atksu yzeyi ile kapak arasndaki boluktan
kokulu gazlarn ekilmesi ile salanr.

Tesis blmlerinin zerinin kapatlmas tasarlanrken aadaki hususlar gz nnde
bulundurulmaldr:

- Kapama yzeyinin altndaki yksek veya dk basn,
- zeri kapatlacak blmlerin bykl ve geometrisi, zellikle ihtiya duyulan
kemer ya da kpr ayaklar arasndaki desteksiz aklk ile mekanik aksamlar
iin gerekli aklklar,
- Kapama yzeyindeki kar ve rzgar yk ile insanlarn geii esnasnda oluacak
ykler,
- Yap malzemeleri ve bunlarn andrc ortama ve gn na maruz kalmaya
dayankll,
- Tesisin olaan iletme ve mekanik bakm, onarm ve deitirme ilemleri iin
ulalabilirlik gerekleri.

Kapatlm hacimlerde hava boluklar en azda tutulmaldr. nsanlarn girerek dzenli
bakm yapmasn gerektiren kapal alanlar da asgarde tutulmaldr.

Kokulu ilemler iin yalnzca byk bir bina gibi birincil kapama ekilleri
kullanlmamaldr. Bir ilemin bamsz olarak zerinin rtlmesi, ayn ilemin ak
alanda yerletirilmesiyle karlatrldnda i ortam hava kalitesi ynnden daha fazla
zen gerektirir.

Kapatlm yaplarda birok art salamak iin havalandrma yaplr. Bu artlar
aadakileri kapsar:

279

- Hava geiren kapama malzemelerinden veya kanlmaz aklklardan havann
kan asgarye indirmek iin negatif basn salanmas,
- Zehirli, andrc veya patlayc ortamlarn olumasn nlemek iin kapal
alanlarn iinde belli bir hava kalitesinin muhafaza edilmesi,
- lem havasnn veya kapal alann iindeki sv seviyesindeki deiimle yer
deitiren havann salanmas ve/veya toplanmas.

Havalandrma hzlar yukarda belirtilen koullara uygun olarak asgarye indirilmelidir.
Bu nlem, maliyeti azaltacak ve mteakip artmadaki verimlilii arttracaktr.
Kapaklarn altndaki kapal boluk hacminin asgarde tutulmas, daha dk
havalandrma debilerinin kullanlmasn salar.

Az kirlenmi alanlardan ekilen hava, aerobik artmada (biyolojik filtreler, aktif amur
ilemi ve yakma) kullanlabilir. Tamamen zeri kapal artma tesislerinde, salk ve
gvenlik hususlarna yeterince zen gsterilmesi kaydyla, az kokulu alanlardan ekilen
hava, youn olarak kirlenmi alanlarn havalandrlmasnda kullanlabilir.

Zararl ve tehlikeli bileenleri ieren hava, srekli olarak ve olabildiince kadar
kaynana yakn yerden ekilmelidir.

14.4.2. Kokulu Gazlar Artma Yntemleri

Kokulu bileiklerin artm iin birok yntem kullanlmaktadr. Artma yntemleri,
fiziko-kimyasal, termal ve biyolojik olmak zere snfta incelenmektedir. Kokulu
havann artmnda yntem seiminin temel kriterleri verim ve maliyettir. Verim
denemeler veya benzer koullar altnda alan tesislerin karlatrmas yoluyla
belirlenebilir.

Aadaki kstlamalar da nemli olabilir. Yer kstlamalar zellikle biyolojik filtrelerin,
ykseklik kstlamalar ise ters akml biyolojik ve kimyasal ykayclarn her iki tipinin
de kullanmn snrlayabilir. Kimyasal ykayclarda tehlikeli kimyasal kullanmndan
kaynaklanan etkiler gz nnde bulundurulmaldr. Ulalabilme zorluklar, dzenli
deitirme ihtiyacnn olduu kat absorplayclar ile biyo-filtrelerin kullanmn
snrlandrabilir. Elektriin, suyun veya nihai atksu ile szan sular iin uygun drenaj
imkanlarnn bulunmas da dier dikkate deer hususlardr.

Yksek verim istendiinde, kimyasal ve biyolojik ilemlerin birletirilmesi gibi proses
birletirmeleri uygulanabilir.

Havann koku deriimi kimyasal bileimine ilikin bilgi vermedii iin koku artma
teknolojilerindeki tasarm yntemleri, genelde dier alanlarda kullanlan ilgili
teknolojilerden daha az hassastr. Birok tasarm, tam lekli tesislerden elde edilen
deneyimlerin de dikkate alnd pilot lekte yaplan denemelere dayanr. Tesis
imaltlar, pilot lekli tesis veya iletilen benzer tesislerin performansna ilikin
ayrntlar salamaldr.

Atksu artma tesisi zerinin kapatlmas planlanan btn projeler, salk ve gvenlik
ilkeleri asndan deerlendirilmeli ve uygun bir kstl alan snflandrmasna sahip
olmaldr.

280

Kokulu havay artmak iin donanmlar, belirli debide, mmknse koku
konsantrasyonlar bilinen havay artmak ve niha koku etkisini kabul edilebilir bir
seviyeye drecek uygun kalitede artlm hava retmek zere tasarlanmaldr.

Donanm, ak debisi veya hzn, basnc lmeye ve analiz iin hava numunesi
toplamaya uygun yapda ve kolay ulalabilir ekilde tasarlanmaldr.

lemler ve donanm, iletmeye alma dnemi sonunda, olfaktometri veya belirli
bileiklerin lm gibi, bir kabul deneyine tbi tutulmaldr.

14.4.2.1. Adsorpsiyon

Adsorpsiyon, gaz molekllerinin kat yzeylerde tutunduu ve dolaysyla svdan
ayrld heterojen bir tepkimedir. En sk tercih edilen adsorplama yntemi, aktif
karbon adsorpsiyonudur. Bu adsorplayc tr, dk debi ve konsantrasyonlardaki
kokulu bileiklerin giderimi iin kullanlmaktadr. Adsorpsiyon hz, adsorplanan kokulu
bileiin polaritesine bal olarak deimektedir. Apolar (suda znrl dk)
yapdaki bileikler adsorpsiyon ilemine daha uygun bileiklerdir. Bnyesinde
hidrokarbonlu bileikleri barndran kokulu gaz akmlar daha etkili bir biimde
adsorplanabilmektedir. Bu yzden atksu artma tesislerinde oluan koku kaynaklarnn
banda gelen H2S, hidrokarbonlardan sonra adsorpsiyon mekanizmasnda
tutulmaktadr. Aktif karbon adsorplayclar kullanlmadan nce kokulu gaz bileii
analiz edilmeli ve artm yaplacak kokulu bileiklere uygun artm mekanizmalar
seilmelidir. Aktif karbon yatann adsorpsiyon kapasitesinin snrl olmasndan dolay,
karbon yata rejenere edilmeli ve belirli periyotlarla yenilenmelidir. Genel olarak aktif
karbon adsorplayclar, slak ykayc sistemleri takiben ikincil bir koku giderim
mekanizmas olarak kullanlmaktadr (Metcalf ve Eddy, 2003).

14.4.2.2. Absorpsiyon

Absorpsiyon bir gaz kirleticinin bir sv faza transferini ve sv fazda giderilmesini ieren
prosesleri kapsar. Atksu artma sistemlerinde kokulu gazlar iinde suda kolay
znenler olduu gibi suda znrl az olan organik ve inorganik gazlar yer
almaktadr. Bu zellik Henry sabiti ile tanmlanmtr. Absorplama sistemleri dolgulu
kolon veya dulama kolonlar eklinde seilebilir. Absorplama kolonlarnn tasarmnda
gaz debisine gre temas sresi, sv/gaz oranlar kokulu bileenler ve ykama svs
zelliklerine gre belirlenir. Ykama svsna alkali ve asidik kimyasallar eklenerek
absorplama verimi arttrlabilir. Dier taraftan ykama svsna kimyasal oksitleyiciler
(ozon, sodyum hipoklorit vb) katlarak uygun ORP deerlerinde kokulu bileenlerin
oksidasyonu da gerekletirilebilir.

Kimyasal Ykayclar

Kimyasal ykayclar hava, su ve kimyasal maddelerin (kullanld zaman) kokulu
bileiklerle temas etmesini ve bileiklerin bu temas erevesinde okside olmas ilkesi ile
almaktadr. Kimyasal ykayclarda temel oksitleme svlar olarak hipoklorit,
potasyumpermanganat ve hidrojen peroksit zeltileri kullanlmaktadr (ekil 14).
Kimyasal ykayc tasarm kriterleri Tablo 14-2de verilmektedir.

281

ekil 14.3. Kimyasal Ykayc Akm emas

Tablo 14.2. Kimyasal Ykayc Tasarm Kriterleri ( Metcalf & Eddy, 2003)
Madde Birim Deer
Dolgu derinlii metre 1.8-3
Atk gaz bekletme sresi saniye 1.3-2.0
Ykayc sv ak hz Kg H2O / kg hava akm
L/s per m
3
/ sn hava akm
1.5-2.5
2-3
Kostik kullanm Kg NaOH/ kg slfit 2-3
pH 11-12.5
Scaklk
o
C 15-40

14.4.2.3. Termal Yntemler

Termal yntemler kokulu gazlarn ek yakt kullanlarak bir yakma sistemi iinde hava
oksijeni ve yksek scaklklarda oksidasyon yolu ile zararsz bileiklere
dntrlmesidir. Yakc (flare), direkt yakma ve katalitik yakma olmak zere farkl
uygulamalar mevcuttur.

14.4.2.4. Termal Olmayan Yntemler

Termal olmayan oksidasyon yntemleri, UV ile oksidasyon, fotokatalitik oksidasyon ve
non-termal oksidasyon gibi souk oksidasyon yntemlerine dayanr. Bu tr yntemler
yksek oranda aktif radikaller oluturarak kokulu gaz bileenlerinin oksidasyonuna
olanak verirler.

282

Atksu artma sistemlerinden kaynaklanan kokulu emisyonlar iin termal yntemler
uygun yntem deildir. Ancak amur kurutma veya amur rtme nitelerinin kokulu
gazlar iin dnlebilir.

14.4.2.5. Biyolojik Yntemler

Biyo-kimyasal faaliyetler, atksu artma tesisleri ve birok endstriyel faaliyetlerden
oluan koku probleminin nemli bir kaynan oluturmaktadr. Mikrobiyal ayrma
sonucu kanalizasyon ebekesi iinde oluabilen hidrojen slfr en kuvvetli kokular
arasnda yer almaktadr.

Eskiden kokulu gazlarn artm eitli fiziksel ve kimyasal yntemlerle gereklemekte
idi. Ancak kokulu bileiklerin ounun biyolojik faaliyetler sonucu olumas, dolaysyla
koku kontrolnde ve artmnda biyolojik artm proseslerinin kullanlmas ne
kmtr. Biyolojik koku artm mekanizmalarnn dier artma mekanizmalarna gre
evreye daha duyarl olmas ve dk maliyetle iletilebilmeleri bu tr yntemlerin
daha ok tercih edilmesine yol amtr. Yer ihtiyalarnn nispeten byk olmas bu
yntemlerin en nemli mahzuru oluturmaktadr.

Kokulu bileiklerin biyolojik artmna ynelik olarak gnmzde birok artm
teknolojisi kullanlmaktadr. Biyolojik koku giderimi gaz ve sv fazda yaplabilen
teknolojilerden olumaktadr. Her iki faz da yaygn olarak kullanlmasna karn, gaz
fazndaki koku giderim teknolojileri en ok kullanlmakta olan teknolojilerdir. letim
sisteminin kolaylatrlmas, maliyetin drlmesi ve inaatn daha iyi tasarlanmas ve
verimin arttrlmas iin almalar devam etmektedir. En ok kullanlan biyolojik koku
artm teknolojileri biyofiltreler, biyoykayclar ve damlatmal filtrelerdir.

Biyofiltreler

Biyofiltreler, koku giderim teknolojilerinde yeniliki bir yaklamdr. Gvenilir ve mali
adan uygun sistemler olmas biyofiltreleri cazip klmaktadr. Biyofiltre sisteminde
kokulu kirleticilerin filtre dolgu malzemeleri zerinde bulunan biyofilmi oluturan
mikroorganizmalar tarafndan tutulmas amalanmaktadr. Filtre dolgu malzemesi
zerinde bulunan mikroorganizmalar, biyofilm iine transfer edilen uucu organik
karbon balarn paralanp inorganik gazlara okside ederek kokulu kirleticilerin CO2 ve
suya dntrmesi sonucunda koku probleminin ortadan kalkmasn salamaktadr.
Biyofiltre sisteminin kokulu bileiklerin giderimini dzgn bir ekilde salamas iin
kokulu bileiklerin filtre dolgu malzemesi ile en iyi ekilde temas etmesi gerekmektedir.
Biyofiltre sistemleri ileyilerini kendi kendilerine devam ettirebilen ve dardan ekstra
bir mdahaleye gerek duymayan sistemlerdir. Biyofiltre dolgu malzemesi olarak
kompost, tala ve saman gibi pahal olmayan malzemeler kullanlarak sistemin maddi
adan daha uygun bir yapya kavumas salanmaktadr. Biyofiltre sistemleri amonyak,
H2S, merkaptan, dislfitler, etilen klorr, metanol gibi ok sayda kokulu bileiin
artmnda etkin olarak kullanlabilmektedir. (Shareefdden v.d., 2005). Avrupada
600den fazla proseste koku ve uucu organik madde giderimi iin biyofiltre sistemleri
kullanlmaktadr. Bu sistemleri stn ve zayf ynleri u ekilde sralanabilmektedir.
(Mudliar vd., 2010). Biyofiltrasyona rnek olarak ekil 14.4 de verilmitir.

283

ekil 14.4. Biyofiltrasyon.

stn ynleri:

- Ekonomik adan etkili olmas (dk yatrm ve iletme maliyeti)
- Byk debiler ve dk konsantrasyondaki kokulu bileikleri ve uucu organik
karbonlar giderebilmesi
- kincil bir atk akm oluturmamas
- Dk basn kayplar

Mahsurlar:

- Biyofiltre dolgu malzemesinin tkanma problemi
- Yksek konsantrasyondaki kirlilik yklerinde artma veriminde azalma
- pH ve nem gibi iletme parametrelerinin kontrolnn zorluu
- Dolgu malzeme ypranmas ve bozulmas

Biyoykayclar

Biyoykayclar, slak gaz ykama ilemlerini biyolojik ayrtrma ilemleri ile birletiren
sistemlerdir. Burada ykama suyu kokulu gaz bileenlerini okside edebilecek bakteri
poplasyonlarn barndrr. Bunun iin atk gaz ieriinin ykanabilir ve ykanan
bileenlerin de aerobik koullarda biyolojik olarak paralanabilir yapda olmas
gerekmektedir. (Malhautier vd., 2009). ekil 14.5 biyoykayclara rnek olarak
verilmitir.

ekil 14.5. Biyoykayc

284

Biyoykayclarn stn ynleri:

- Prosesin ve iletim parametrelerinin kontrolnn kolayl
- Dk alan ihtiyac
- Dk basn kayplar

Biyoykayclarn mahzurlar:

- Sv atk oluumu
- Kolay ayrabilen UOK, alkoller ve ketonlarn artm iin uygun olmas
(Henry sabiti < 0,01 ve konsantrasyon 5 g / m
3
)
- Gaz-sv akm arasndaki dk temas alan

Damlatmal Filtreler

Damlatmal filtre sistemleri biyoykayclar ile ayn koullarda alr. Biyoykamann
aksine mikroorganizma poplasyonu destek eleri yani bir yatak malzemesi zerinde
tutunmutur. Burada sv, inert dolgu maddesi ile tekil edilmi bir yataktan
dolatrlarak geirilmektedir.

Artma tesislerinde koku kontrol kapsamnda gerekletirilen artma ilemlerinin
etkinlii iletme srasnda tutucu kayt sistemi ile kayt altna alnmaldr. Saha kaytlar
tutulmal ve yaplan btn kontroller kaydedilmelidir. Bunlar deney amacyla yetkili
otorite veya iletmeci tarafndan toplanan btn numunelerin ayrntlarn iermeli ve
bulunan analiz sonular da kaydedilmelidir. ekil 14.6 damlatmal filtreye rnek olarak
verilmitir.

ekil 14.6. Damlatmal Filtre

14.5. Biyolojik Koku Giderim Yntemleri Tasarm Kriterleri

Biyofiltre sistemlerinde dikkat edilmesi gereken tasarm parametrelerinin banda atk
gazn biyofiltredeki temas sresidir. Yeterli srenin saland koullarda, daha yksek
artma verimi gerekleecektir. Kabul gren temas sreleri biyofiltre yaps (derinlii)
ve atk gaz debisine de bal olmakla birlikte 30 ila 90 saniye arasnda deimektedir.
ok yava ayran endstriyel proses atklar iin, belirli bir giderim verimini salamak
zere, gerekli temas sresi optimize edilmelidir. Biyofiltrelerde kontrol gereken dier
bir parametre pHdr. Ntr pH 6-7,5 mikrobiyal aktivitenin en youn olarak
gerekletii aralktr. Biyofiltreler genellikle mezofilik mikroorganizmalarn

285

yaamasna olanak tanyacak ekilde iletilmektedir. Bu yzden scaklk 15
0
-35
0
derece
arasnda deimektedir. Sistemlerin iyi ileyebilmesi iin filtre yzeyinin nem
muhtevasnn korunmas gerekmektedir. Bu yzden kuruyan blgelere nemli hava
verilerek havalandrma ve biyofiltreler iin gerekli nem muhtevas (%40- %60)
salanmaldr (Easter, 2005). Biyofiltrelerde dikkat edilmesi gereken bir dier kriter de
H2S konsantrasyonunun 15 ppm ve st olduu durumlarda asitleme riskidir.
Biyofiltrelerdeki sznt suyu ve dearj hatlar paslanmaz elik ya da yksek younluklu
polietilen malzemeden yaplmaldr. Sistemdeki dearj hatlar meteorolojik koullarn
tm etkilerini karlayacak ekilde (yamur, kar vb.) tasarlanmaldr.

Biyoykayclar genel tasarm kriter bakmndan ile biyofiltrelerle benzer olmakla
beraber atk gaz akmlarnn temas ettii yzeyin sv olmasndan tr baz farkllklar
sz konusudur. Atk gaz akmlar iinde bulunan kirleticilerin sv iinde znebilir
Henry sabitine sahip olmalar sistemin ileyiine etki eden en temel parametredir.
letmelerde biyoykayc sistemler biyofiltre sistemleri ile birlikte de kullanlmakta ve
biyo ykayclar ile nemlendirme ilemi gereklemektedir (Schlegelmilch v.d., 2005).

Bio damlatmal filtre sistemlerinde filtre yzeyi ile atk gaz temas sresi 30-60 saniye
aralnda deimektedir. Temel iletim parametreleri biyofiltre ve biyo
ykayclardakine benzer ltlere dayanmaktadr. Bu sistemlerde malzeme seimi ok
nemlidir. Sistemde kullanlan malzemeler:

- Byk mikrobiyal eitlilii barndrabilecek nitelikte olmal,
- pH aral korunabilmeli,
- Yksek tama kapasitesine sahip olmal,
- Fiziksel olarak kararl/salam olmal,
- Kirlilik yk dk bir sznt suyu oluumuna katkda bulunmaldr.

UOM (VOC) artma sistemlerinin rlatif karlatrlmas ekil 14.7de, koku giderim
teknolojisi kompozisyonlar ekil 14.8de verilmektedir.

ekil 14.7. UOM (VOC) artma sistemlerinin rlatif karlatrlmas
(Schlegelmilch v.d., 2005)

286

Tablo 14.3. Biyofiltre tasarm faktrleri (Metcalf&Eddy )
Madde Birim Biyofiltre Biyodamlatmal
Filtre
Oksijen kons. Oksijen/okside gaz 100 100
Nem
Kompost filtre
Sentetik malzeme

%
%

50-65
55-65

50-65
55-65
Scaklk, optimum
o
C 15-35 15-35
pH Birimsiz 6-8 6-8
Atk gaz bekletme sresi Saniye 30-60 30-60
Porozite % 35-50 35-50
Filtre derinlii Metre 1-1.25 1-1.25
Giri kokulu atk gaz kons. g/m
3
0.01-0.5 0.01-0.5
Yzeysel ykleme hz m
3
/m
2
saat 10-100
b
10-100
b

Hacimsel ykleme hz m
3
/m
3
saat 10-100 10-100
Sv uygulama hz m
3
/m
2
gn 0.75-1.25
Artma Kapasitesi
H2S(kompost filtrelerde)
Dier kokulu bileikler

g/m
3
saat
g/m
3
saat

80-130
20-100

80-130
20-100
Geri basn (maks) mm su 50-100 50-100
b:Ykleme hzlar 500 m
3
/m
2
saat olarak, kokulu maddenin konsantrasyonuna bal olarak belirlenmitir.

287

Tablo 14.4. Dolgu malzemeli biyofiltrelerin tasarm ve iletilmesine etki eden faktrler
Faktrler Hedef Deer Etkileri
Oksijen konsantrasyon
Hava/koku oran
100/1 v/v
Gaz akmndaki kokulu bileiklerin mikrobiyolojik oksidasyonu iin yeterli oksijen salanmaldr.
Nem muhtevas
Toprak, %10-25
Kompost, %20-50
Turba, %40
Nem muhtevasnn kontrol gaz akmnn kurutma etkisini nlemek iin gerekir. Bu ilem ya su spreyleri ile
dolgu malzemesi zerine ya da tayc gaz akmnda nem kontrol yoluyla yaplr. Kuru malzeme
kanallanmaya ve biyofilm teekklnn engellenmesine yol amaktadr
Scaklk Optimum, 37
o
C
Giri gaz akmnn scakl zellikle buharla nemlendirmek suretiyle ayarlanmaldr. Biyolojik paralanma
da ii rettii ve bylece scakln ykselmesine yol amaktadr. Biyofiltreler -2
o
Cde bile canllklarn
srdrmektedirler.
pH Ntr
Mikroorganizmalar ntr veya ntre yakn pHlarda yaarlar ama H2S paralandka slfrik asit
olumaktadr. Dolgu malzemelerinin tamponlama kapasiteleri uzun sre yeterli olmakta ise de yksek H2S
ieren gaz akmlarnda daha ksa srede dolgu malzemelerinin yenilenmesi veya pH kontrol iin kire
ilavesi yaplmaldr.
Koku bekleme sresi
Deiken
( minimum 30 sn)
Sre kullanlan dolgu malzemesi ve kokulu maddelere baldr. Kokulu hava akm iindeki koku veren
maddeler belirlenmeli ve llmelidir. Bunlara bal olarak biyofiltre byklkleri ve bileenlerin
paralanabilmesi iin ortalama bekletme sreleri belirlenmelidir.
Basn dmesi -
Dolgu malzemesinin porozitesi deikendir, nem oran ve yerletirme ekli kokulu gazlarn biyofiltreden
gemesi iin gerekli basnc belirler.

288

Tablo 14.5. Askda byyen koku kontrol sistemlerinin verimleri
Besi Maddesi Reaktr tipi Giderme Verimi Ykleme Oran Mikroorganizma Kaynaklar
H2S Aktif amur 99 <15 Kark Kltr Fukuyama vd., 1979
(CH3)2S Aktif amur 99 <9 Kark Kltr Fukuyama vd., 1979
Trimetilamin Aktif amur 99 168 Kark Kltr Fukuyama vd., 1980
Monoetilamin Aktif amur 99 192 Kark Kltr Fukuyama vd., 1980
N-btanol(n-BA) Aktif amur - 130 Kark Kltr Fukuyama vd., 1981
zoproponal
(I-PA)
Aktif amur 99.5 94 Kark Kltr Fukuyama vd., 1981
BTEX Aktif amur >99 15-17 BTEX/L gn Kark Kltr Bielefeldt vd, 1997
H2S Aktif amur 83 Kark Kltr Stillwell vd, 1994
H2S Aktif amur 96 7 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
H2S Aktif amur 95 15 Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
Dimetil slfid Aktif amur 35
0.20 L/L, Al
b
=30
m
3
/m
3
/saat
Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
Karbon dislfid Aktif amur 33.9
0.059 L/L, Al = 30
m
3
/m
3
/saat
Kark Kltr Fukuyama vd., 1986
Amonyum Aktif amur 96 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
H2S Aktif amur 99 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Metilmerkaptan Aktif amur 99 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Metil dislfid Aktif amur 98 Kark Kltr Kasakura ve Tatsukawa, 1995
Kark Gaz
Aktif amur Havuzu,
Kimyasal madde retimi
92.6-93.7 Kark Kltr Oppelt vd.,1999
H2S Biyo syrclar 99 2000 ppm Kark Kltr Nisimura ve Yoda, 1997
H2S (anoksik) Askdaki biyoktle
5.4-7.6 m mol H2S /
saat g biyoktle
T.denitrifikanlar Sublette vd., 1998
H2S (aerobik ) Askdaki biyoktle
15.1-20.9 m mol H2S /
saat g biyoktle
T.denitrifikanlar Sublette vd., 1998
H2S Askdaki biyoktle 100 2.9 g kuru hcre/gn Tiobasillus tioparus Kanagawa ve Mikami, 1989
H2S Askdaki biyoktle 99.9
Klorobium limikolo forma,
tioslfatofilum
Cork vd., 1983

289

Tablo 14.6. Lift istasyonu ve havalandrma tank uucu organik madde emisyon datalar

Madde
Lift istasyonu yzeyi hava konsantrasyonu
g/m
3
Havalandrma tank yzey havas
Ortalama kons
g/m
3

Standart sapma Rlatif std. sapma(%)
Benzen 315 20 7.9 39,5
Kloroetan 912 81 40,4 49,9
Kloroform 596 84 19,4 23,0
Etilbenzen 1589 14 12,5 87,0
Hekzan 20059 3815 2917,9 76,5
Toluen 11106 121 167,5 138,3
Trimetilbenzen 4097 30 32,5 110,7
Vinilasetat 82308 45 40,7 89,4
Ksilen 4325 17 12,7 74,7
o-ksilen 9708 21 20 95,5

Tablo 14.7. Biyoreaktrlerde UOM ve koku giderim performanslar karlatrlmas
Biyoreaktr Tipi
Hedef
UOM ve
Koku
Kons.
Artma verimleri
Basn
kayplar
naat
Yatrm
letme
maliyeti
Biyoproses
kontrol
Dk
kons
UOM ve
koku
Yksek
kons
UOM ve
koku
Suda
yksek
znen
UOM
Suda az
znen
UOM
Kesikli
besleme
Biyofiltre <1 Yksek Dk Yksek Dk Dk Dk Dk Dk Dk
Biyodamlatmal
filtre
<0.5 Yksek Dk Yksek Dk Dk Dk Dk Dk Dk
Biyoykayc < 5 Yksek Yksek Yksek Dk Yksek ok Dk Orta Orta Yksek
Membran reaktr Yksek Yksek Yksek Yksek Yksek
Uzun sreli
gzlem
gerektirir
Uzun sreli
gzlem
gerektirir
Yksek Yksek
Uzun sreli
gzlem
gerektirir

Tablo 14.8. Biyoreaktr tasarmnda kritik biyoproses kontrol parametreleri
Tip Nem Nutrient/pH Tkanma Geici Tepki Hava oluklanmas letmeye alma
Biyofiltre ok Hassas ok Hassas Hassas Hassas ok Hassas Hassas
Biyodamlatmal filtre Hassas deil Hassas deil ok Hassas ok Hassas Hassas Hassas
Dner diskler Hassas deil Hassas deil Hassas deil ok Hassas Hassas deil ok Hassas
Biyoykayclar Hassas deil Hassas deil Hassas deil ok Hassas Hassas deil ok Hassas
Askda byyen sistemler Hassas deil Hassas deil Hassas Hassas Hassas deil Hassas
Membran reaktrler Hassas deil Hassas deil ok Hassas Hassas Hassas deil ok Hassas

290

Tablo 14.9. Uucu organik asit ve koku artm iin membran biyoreaktr uygulamas
Kirletici (gm
-3
) Membran
Yk
(gm
-3
h
-1
)
EC
(gm
-3
h
-1
)
letme
(gn)
Gaz HRT
(sn)
Ak
(mg m
-2
h
1
)
Kaynaklar
Ksilol (0,1-0,6) HF silikon kauuk 1,8-8,1 1,8-7,9 n.r
a
2,5-14 67-302 Baurie vd., (1986)
Btanol (0,1-0,5) 1,8-7,3 1,3-5,4 48-207 Weckuysen vd. ( 1993)
DCM (0,2-0,49) 2,4-11 1-4 37-151
Toluen (0,38) HF poliporus pp 2-31 33-1500 ~90 0,9-6,3 13-180 Ergas and McGrath ( 1997)
Toluen (0,7-3,4) HF poliporus pp 23-121 16-43 >20 0,9-1,8 15-35 Ergas vd. (1999)
Azot oksit (0,1) HF poliporus pp 1,3 0,1-0,9 105 1,9 3-8 Min vd. (2002)
DCM (0,65) Spiral silikon kauuk 14-35 12-28 11 n.r
a
25-55 Freitas dos Santos vd. ( 1995)
Metan, svdaki TCE (264) Silikon kauuk borulama n.a
b
12 ~120 n.a
b
130 Clapp vd. (1999)
Dimetil slfit (0,036-1,81)
Dz kompozit silikon
Polislfon kauuk
5-270 5-200 79 8-24 De Bo (2003)
Toluen (0,75-1,5) HF poliporus polislfon, iki seri n.r
a
n.r
a
>140 16 ya da 32 80 Parvatiyar vd (1996)
Metanol (o,o1-2,6) Kompozit silikon 36 25 n.r
a
n.r
a
420 Resier vd (1994)
Toluen (0,03-4,2) Kauuk 58 40 - - 670
Hekzan (0,03-2,4) 33 24 - - 400
Ksilol (0,1-0,6) Kompozit silikon 600 360 52 43-15 170 Attaway vd (2001)
BBTEX (7,7-15,4) Kauuk
BTEX (2,2-9,8) HF poliporus pp 118 105 20 8-16 312 Attaway vd (2002)
DCM (0,16) Dz poliporus pp 180 80 <1 1,6-9,6 320 Hartmans vd(1992)
Toluen (0,075) Dz kompozit 84 29 117 De Bo vd (2002)
Toluen (0,004-3,18) PVDF st silikon kauuk 32-470 30-395 339 2-24 790
Toluen (0-0,97)
Dz kompozit, PVDF st silikon
kauuk
0-170 0-170 20 24 De Bo vd (2002)
TCE (0,04) Dz kompozit, silikon kauuk 6 0-6 De Bo vd (2002)
Dimetil slfit (0,011-1,63) PVDF st 5-170 5-130 20-144 4-24
Toluen (0,5-0,75) HF poliporus pp 16-96 32-72 >8 1.8-7.2 6-60 Dolasa ve Ergas (2000)
TCE (0,04-0,2) 3-9 0-6 3.6-7.2 0-5 Dolasa ve Ergas (2000)
Btanol (0,6-2,3) HF poliporus polislfon 13-26 3,8-13 105 1.6 ve 2.9 13-326 Fitch ve England (2002)
TCE (0,13-0,21) HF poliporus pp 0,03-0,1 0,01-0,06 21 96-300 0.06-2 Pressmann vd. ( 2006 )
Benzen (0,1) HF poliporus pp 7-60 4,8-58 100 0.17-1.4 4.2-20.4 Ftich vd. (2003)
Benzen (0,1) Lateks kauuk hortum 7-28 25-18 40 0.55-1.4 670-2700 Fitch ve England (2002)
Siklohekzan ift tp silikon kauuk 395-2189 47-947 40 29-597 Robert vd. (2006)
DMS Termofilik membran 64 54 270 24 128 Munkhtsetseg vd. (2008)
Toluen Kompozit porlu PAN 0,72 0,6 165 2-24 Kumar vd. (2008)
Siklohekzan ift tp silikon kauuk 46,7 947 46,7 40 1764-35760 Robert vd. (2006)

291

Tablo 14.10. Be hedef koku artma teknolojisi iin dayankllk kriterleri puanlamas
Teknoloji BF BDF CS AK Hibrit
nerilen zm
Arza Muhtemel Nedeni p E p.E p E p.E p E p.E p E p.E p E p.E
Su Temini Arzas
Kaynak ya da resirklasyon
pompalarnn bozulmas.
Kontroln bozulmas
(valfler vb.)
Hava giri koullarnn
deimesi (scaklk, nem vb.)
4 -3 -12 3 -3 -9 3 -4 -12 1 -1 -1 3 -1 -3
Pompalar stand-by
konumuna al/Su teminini ve
paralar yedekle/ak ve
seviye alarmlar
Elektrik Kayna
Kesintisi
G kesintisi 2 -2 -4 2 -3 -6 2 -3 -6 2 -1 -2 2 -1 -2 Yedekleme/Alarmlar
Kimyasal Dozlama
Arzas
Pompa ya da kontrol
noktalarnn arzas
Kimyasal tanklarnn bo olmas
1 -1 -1 1 -1 -1 2 -4 -8 1 -1 -1 1 -1 -1
Pompalar stand-by
konumuna al/ paralar
yedekle/ak ve seviye
alarmlar
Kirli Hava Kayna
Kesintisi
Fan arzas.
Boaltm kanallarnn
tkanmas.
retimin durmas
2 -2 -4 2 -2 -4 2 -1 -2 2 -1 -2 2 -1 -2
Fanlar stand-by konumuna
al/ ak ve seviye alarmlar
Giri
Konsantrasyonlarndaki
Deikenlik
Deiken ya da kesikli retim.
Gnlk ya da mevsimlik
deiim.
retimin durmas.
4 -2 -8 4 -2 -8 4 -2 -8 4 -1 -4 4 -1 -4
Kaynaklardan gelen kirli
havay birletir/srekli
kirletici tespiti alarmlar
Giri Scaklndaki
Deikenlik
Deiken ya da kesikli retim.
Gnlk ya da mevsimlik
deiim.
retimin durmas.
3 -2 -6 3 -1 -3 3 -1 -3 3 -1 -3 3 -1 -3
Kaynaklardan gelen kirli
havay birletir/srekli
scaklk alarmlar
Olaslk (p): 1: Muhtemel deil, 2. Dk, 3. Orta, 4. Muhtemel, 5. Sklkla (olaca kesin) Etki (E): 1. nemsiz, 2. Marjinal, 3. Orta, 4. Kritik 5. Felaket
F: Biyofiltre BDF:Biyo Damlatmal Filtre KY :Kimyasal Ykayc AK: Aktif Karbon

Performans Gc (R) -35 -31 -39 -13 -15

292

ekil 14.8. Koku Giderim Teknolojisi Kompozisyonlar

14.6. Koku ikayetlerinin Ynetimi

Atksu artma tesislerinin iletilmesi srasnda tesise yakn evrelerdeki yerleim yerlerinde
koku rahatszlna ve koku ikayetlerine neden olduu bilinmektedir. Kokuya Sebep Olan
Emisyonlarn Kontrol Ynetmelii (OB, 2010), koku ikayetleri iin ikayete konu olan
tesis evresinde koku rahatszlnn llmesi ve koku modellemesi yardmyla muhtemel
etkilenen alanlarn belirlenmesini ve koku rahatszlnn giderilmesi iin gerekli
tedbirlerin tesis ilgililerince alnmasn ngrmektedir.

Civarda istenmeyen bir koku probleminin zmnde iyiletirici nlemler tasarlanrken,
kokunun nasl meydana geldii, nereden yayld ve nemli koku kaynaklarna ait koku
emisyon hzlar mmknse kapsaml olarak aratrlmaldr. Belirli bileik analizleri ve sv
akmlarndaki koku problemlerinin lm kokularn nerelerde olutuunu gsterir. Hava
numunelerindeki belirli bileiklerin analizi, nemli koku yaylma noktalarnn

293

belirlenmesinde yardmc olabilir. Artma tesisi ierisinde ve yaknnda hidrojen slfr
konsantrasyonlarnn bir haritasnn hazrlanmas ok faydal olabilir. Koku yayma hzlarn
lme teknikleri iin Blm 14.8e bavurulmaldr.

Koku konsantrasyonu, standart artlarda bir metre kp gaz ierisindeki Avrupa Koku
Biriminin saysal deeridir. Koku deriiminin sembol coddir ve birimi ouE/m
3
tr (EN
13725). Koku deriiminin deeri, tespit eiine ulamas iin gereken deriim faktrdr.
Tespit eiinde, karmn koku deriimi tarif gerei 1 ouE/m
3
tr. rnein tespit eiine
ulamas iin numunenin 300 faktr seyreltildii durumda numunenin koku deriimi
cod=300 ouE/m
3
tr.

Koku verici maddenin ak hz (qod), koku verici maddelerin belirli bir alandan birim
zamanda geen koku verici maddelerin miktar olarak tanmlanr. Bu hz koku
konsantrasyonunun (cod) k hz (v) ile k alannn (A) veya koku konsantrasyonu
(cod) ile ilgili ak debisinin (V) arpmdr. Birimi ouE/h, ouE/min veya ouE/sdir.

Koku yaymalarna ramen, havalandrlmam atksu veya amur yzeyleri gibi yayl
kaynaklarn belirli bir atk hava ak yoktur. Bu gibi durumlarda EN 13725te belirtilen zel
numune alma ilemlerinin uygulanmas gerekmektedir.

Koku verici madde ak hz, bir kaynan etkisinin modelinin oluturulmasnda, ktle ak
hzlarna benzer bir ekilde kullanlabilir. Btn koku kaynaklar, hava aknn
bulunmad yerlerde bile bir koku verici madde ak hzna sahiptir.

Koku emisyonlarnn belirlenmesinde literatrdeki baz almalardan yararlanlabilir.
Artma tesislerindeki niteler ve rlatif olarak koku emisyonu zerindeki paylar ekil
14.9da verilmitir (Gostelow, 2001).

Artma tesisi nitelerinden kaynaklanan koku emisyonlarnn koku birimi cinsinden
emisyonlar kk, orta ve byk lekli artma tesisleri iin ekil 14.10da verilmitir.

Koku debisi hesaplanmasnda Blm 14.8de verilen yaklamlar kullanlabilir.

294

ekil 14.9. Atksu artma tesislerinde yer alan niteler ve bu nitelerin koku
emisyonlarndaki paylar (Gostelow, 2001).

ekil 14.10. Artma tesisi kapasitesine gre koku birimi cinsinden emisyonlar (Gostelow,
2001).

14.7. Koku Potansiyeli Ve Koku Yayma Kapasitesi

Herhangi bir koku yayan svnn tespit edilmesi ve bunun potansiyel miktarnn tayini iin iki
yntem referans olarak verilebilir. Bu yntemler deiik svlarn zellikleri hakknda
nemli ipular verir ve atksu ve amur artm esnasnda koku yaymalar ynnden
davranlarn tayinine yardm edebilir.

295

Sv numunenin koku potansiyeli, sv numune ile dengeye getirilen havann koku deriimi
olarak tarif edilir ve birimi koku deriimiyle ayn birimdir, ou
E
/m
3
.

Koku yayma kapasitesi bir svdan yaylan btn kokular olarak tarif edilir ve svdaki
kokularn hafif bir koku kalncaya kadar alnp, alnan koku birimlerinin toplanmasyla
hesaplanr, birimi ou
E
/m
3
tr.

14.8. Koku Yayma Hznn llmesi

Bacalar, havalandrma delikleri veya kapal blmlerden hava tahliye klar gibi ak
hzlarnn belirlenebildii yerlerde, koku yayma hz, ak hz ve koku deriiminin ayr ayr
llmesiyle hesaplanabilir.

Bu tr ayrtrmalarn mmkn olmad durumlarda, koku yayma hzn tespit etmek iin
dolayl yntemler kullanlabilir. Bu yntemler aada verilmitir:

a) Yzer baca veya Lindvall kutusu

Bir tankn iindeki su yzeyinden oluan koku yayma hz, yzer bir baca veya Lindvall
kutusu kullanlarak llebilir. Alt ak olan yzer kutunun bir ucuna doru, belirli akm
hznda hava flemek iin bir fan kullanlr. Tipik olarak 0,5 m/s ile 1 m/s arasnda bir hzla
suyun yzeyi boyunca hareket eden hava, kutunun ierisine girerek dier uta toplanr.
Toplanan bu havadan, olfaktometri yoluyla koku deriiminin tayini iin numune alnr. Koku
deriimi ile ak debisinin arpm, yzer bacadan veya Lindvall kutusundan koku yayma
hzn verir. Daha sonra, kutudan kan koku yayma hznn tankn yzey alan ile
arpmnn, Lindval kutusunun kaplad alana blnmesi ile tank yzeyinden kaynaklanan
koku yayma hz hesaplanr (ekil 14.11).

Avantajlar: Greceli olarak ucuz ve kolay bir lmedir. Bu teknik, kirli zeminlerden veya
yn halde depolanm amur topaklarndan kaynaklanan yaylmalar hesaplamak iin de
kullanlabilir.

Dezavantajlar: Yzer kutu tanktaki akm ekillerine giriim yapar. Bunun koku yaylmn
etkiledii bilinmektedir. Bu tr hesaplamalarda elde edilen deerlerin ktrme
tanklarndaki koku yayma hzlarna eit olduu dnlse bile bu tanklarda savaklardan
ve ak kanallarndan kaynaklanan koku yaylmlarnn baskn olduu bilinmektedir.

296

ekil 14.11. Durgun Yzeylerden koku emisyonunu lmeye yarayan sistem (Odournet,
2012)

b) Mikro meteorolojik yaklam

Bu yaklamda bir parametrenin lm gerekir. Bu durumda koku deriimini lmek iin
geni yzey alanna sahip kaynaa dik olarak veya kaynaktan itibaren rzgr ynnde, artan
aralklarla bir dizi hava numunesi alnr. Bu deerleri rzgr hz (deiik yksekliklerde),
scaklk profilleri ve gneten olan enerji girdisi (veya bunlar kararllk snflarna
gruplayarak) gibi yerel meteorolojik parametrelerle birletirerek, gzlemlenen koku
deriimlerinden etkin bir geri hesaplama yoluyla kaynan olmas gereken koku yayma hzn
hesaplamay salayan bir dalm modeli kullanlabilir. Almanya da bu lm, plume
lm olarak adlandrlr, bu ilemde numuneler olfaktometre iin toplanm olsalar bile
alan kontrol etmek ve yerinde gzlemler yapmak iin bir deney alma programna ihtiya
duyulur.

Avantajlar: Bu yaklam ktrme tanklar gibi bileik koku kaynaklarnn tmnde tam
salkl bir hesaplama deeri verecektir. Baka herhangi bir yntemle lmenin hemen
hemen imknsz olduu, su kanallar ve yan savaklar gibi yerler iin de tahmin bir deer
salayabilir.

Dezavantajlar: Maliyet, yakn kaynaklardan giriim; zellikle geni alanl kaynaklarda, koku
dzeyi hzla kolay lme snrnn altna der.

c) Rzgr tneli almalarndan ekstrapolasyon

lemin zerinin kapatld durumda, koku yayma hzn dorudan lmek kolay olur. Kapal
ilemlerdeki almalarda, deiik koullar altndaki rzgr hzna, sv akmna gre koku
yayma hz llebilir ve ilem akmndaki ilem boyutlar ile koku potansiyelinin etkisi
aratrlabilir. Sonular tam lekli ilemler ekstrapolasyonla aktarlabilir. Rzgr tneli
almalarndan elde edilen bantlar kullanlarak, ilem boyutlarndan, sv ak
hzlarndan, rzgr hzlarndan ve tahmin edilen veya tercihen dorudan llen ilem

297

akmnn koku potansiyeli deerinden, koku yayma hzlarna ait tahminler yaplabilir.
Avantajlar: zgn alma yaplmas durumunda, uygulanabilirlik, koku yayma hzlar, eitli
ilem ve hava koullar iin maliyet hesaplanabilir. lem akmnda koku seviyelerinin
azaltlmas, ilem parametrelerinin deitirilmesi veya ilemin zerinin kapatlmas ve
toplanan havann artlmas gibi deiik snflardaki azaltma nlemlerinin faydalar ortak bir
zeminde deerlendirilebilir.

Dezavantajlar: Dolayl bir lme olmas nedeniyle, her saha iin ayr bir kalibrasyon
gerekebilir.

d) Modelleme

Modelleme, koku rahatszlnn tesis evresinde etkileme alannn belirlenmesinde yararl
bir tekniktir. Bu amala ISC (Industrial Source Complex) ve dier dispersiyon modelleri
kullanlabilir. Bu tr modeller yardmyla koku ynetmeliinde n grlen 10 dakika zaman
ortalamal koku konsantrasyonlarnn dalm elde edilebilir. ekil 14.12de tesis evresinde
koku konsantrasyonunun 1,2,5 ve 10 olarak belirlenen noktalarn birletirilmesi ile oluan e
konsantrasyon erileri grlmektedir.

Model sonularna gre koku rahatszlnn nne geilebilmesi iin kaynakta ne oranda
azaltma yaplmas gerektii anlalabilir ve buna ynelik kontrol nlemleri belirlenebilir.
Koku kaynanda alnacak tedbirlerle koku emisyonundaki azalmaya bal olarak model yeni
durumda evrede koku rahatszlna rastlanlabilecek yerlerin belirlenmesinde yararldr.

Amerika Birleik Devletlerinin deiik eyaletlerinde almamas gereken koku
konsantrasyonlar iin benimsenen deerler Tablo 14.11de verilmitir (Marcus, 2012).
Artma tesislerinde en nemli koku bileeninin hidrojen slfr olduu kabulyle hidrojen
slfr emisyonuna bal olarak koku kaynandan uzakla gre evre havasndaki koku
konsantrasyonunun deiimi teorik olarak ekil 14.13de verilmitir. rnek olarak 1 g/s H2S
emisyon hz iin almamas gereken 3 koku birimi H2S konsantrasyonu kaynaktan yaklak
300 ft veya 150 m tede gerekleecektir.

Tablo 14.11 ABDde koku limitleri
Eyalet Koku ile limitler
California
Eyalet genelinde uygulanan bir ynetmelik yoktur, AATlerde 5 S/E snr
ngrlmtr
San Diego Atksu Artma Tesisi 5 S/E limit, 5 dakika aralkl lmler iin
Colorado 7 S/E limit deeri, 1 saatte yaplacak 2 adet lm iin
Connecticut 7 S/E limit deeri, 1 saatte yaplacak 3 adet lm iin
Florida Bir limit deer ngrlmemitir.
Illinois Bir limit deer ngrlmemitir
Massachusetts 5 S/E limit deer
New Jersey Reseptrde limit deer 5 S/E
Oregon 1 ile 2 S/E limit deer, 15 dakika aralkl lmler iin
North Carolina 4 S/E limit deeri (tesis d alanlarda 30 sn aralkl lm iin
Washington 5 S/E limit, 5 dakika aralkl lmler iin (Seattle AAT)
*S/E : Seyreltme/ Eik Seviye

298

ekil 14.12. Bir atksu artma tesisi evresinde koku emisyonlarnn yaylm
(Env. Expert, 2012)

299

ekil 14.13. g/s bana H2S emisyonlarna karlk en kt durumda koku kaynandan
uzakla gre yer seviyesinde oluacak H2S konsantrasyonlar

14.9. Kaynaklar

(Env. Expert, 2012) http://www.environmental-expert.com/Files/5306/articles/12154/
351.pdf

(Marcus, 2012). http://www.ci.san-marcos.tx.us/modules/showdocument.aspx?
documentid=693

OB (2010). Kokuya Sebep Olan Emisyonlarn Kontrol Ynetmelii, TC evre ve Orman
Bakanl (T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 04.09.2010, Say: 27692.

DIN EN 12255-9 April 2002, Odor Control and Ventilation

Easter, C.,Quigley, C., Burrowes, P., Witherspoon, J., Aggar, D., (2005) Odor and air
emissions control using biotechnology for both collection and wastewater treatment
system; Chemical Engineering Journal 113,p 93-104

Gostelow P., Parsons S.A. & Stuetz R.M. ,2001, Odour Measurements for Sewage Treatment
Works, Water Research, Vol: 35, No: 3.

300

Malhautier, L., Lalanne, F., Fanlo J-L., (2009). Bioscrubbing as a treatment for a complex
mixture of volatile organic compounds: influence of the absorption column characteristics
on performance. Canadian Journal of Civil Engineering, 36, 19261934.
Publishing.

Mudliar, S., Giri, B., Padoley, K., Satpute, D., Dixit, R., Bhatt, P., Pandey, R., Juwarkar, (2010)
Bioreactors for treatment of VOCs and Odors

Odournet, 2012. http://www.odournet.com/instruments/olfactometer/odournet-to-
series/register-for-productcatalog

Schlegelmilch, M., Streese, J., Stegmann, R., 2005b. Odour Management and Treatment
Technologies: An Overview. Waste Management 25.

Shareefdeen, Z., Singh, A., 2005. Biotechnology for Odor and Air Pollution Control.
Springer, Berlin, Heidelberg, New York.

TSE EN 12255-9 Nisan 2006, Atksu Artma Tesisleri Koku Kontrol ve Havalandrma

Uyar, . (2007) Biyofiltrelerde Amonyak Kontrol , T Fen Bilimleri Enstits

301

15. ATIKSU ARITMA SSTEMLERNDE GVENLK KURALLARI


15.1. Kapal Alanlardaki Tehlikeler ve Uyar Sistemleri

15.1.1. Kapal Alanlar

Atksu artma tesislerinin aadaki kapal alanlarnda zel dikkat gsterilmelidir:

- Boru hatlar,
- Kuyular, kontrol bacalar, sznt sular toplama kuyular,
- Havuzlar (kapal veya gml),
- Seviye drme yaplar,
- Vana yaplar,
- Giri ve k yaplar,
- Gml veya kapal zgara tesisleri,
- Pompa istasyonlar (kuru veya slak hazneli kuyular)
- amur silolar ve kapal amur younlatrclar,
- rtme tanklar,
- Gaz tutucular (gaz lerler)
- Tam kapal tesisler

15.1.2. Tehlikeler

Atksu artma tesislerindeki tehlikeler, tehlikeli miktarlarda veya
kons ant r as yonl ar daki kat maddelerden, svlardan, buharlardan, gazlar ve biyolojik
aerosollerden, mikroorganizmalar ile toz paracklar ve oksijenin tketildii ortamlarn
bulunmasndan kaynaklanr.

Tehlikeler dardan gelen veya biyolojik (rnein fermantasyon, rme) ve kimyasal
prosesler (farkl atk sular kartrld zaman olduu gibi) yoluyla ortamda oluan
maddelerden de kaynaklanabilir.

Tehlikeler aadaki kaynaklardan da ortaya kabilir:

- Yangnlara veya patlamalara yol aabilen gazlar veya buharlar,
- Boulmalara sebep olabilecek oksijen yetersizlii,
- Temas, deri yoluyla emilim veya sindirim, teneffs veya ak yaralardan szma
yoluyla sala zararllk,
- Olabilecek zehirli, andrc, tahri edici, alevlenebilir veya scak maddeler,
- Su debisinin veya seviyesinin artmas (rnein saanak yamur veya takndan
sonra),
- Enfeksiyonlara yol aabilen mikroorganizmalar veya bunlarn metabolik rnleri,
- Radyoaktif maddeler

302

15.1.3. nsan Gvenlii Uyar Sistemleri

nsanlar iin salk riski olmadndan emin olmak amacyla kapal alanlara girilmeden nce
buralardaki hava ortamnn izlenmesini salayacak bir dzenleme yaplmaldr.

Sabit veya tanabilir izleme cihazlar kullanlabilir. Tanabilir cihazl arl a izleme ilemi
gvenli yerlerden yaplabilir olmaldr.

Sabit izleme cihaz, acil durum sistemlerini hareket geirmek iin de kullanlabilir
(havalandrmann altrlmas gibi). Bu tr aralarn harekete geirilmesi uygun iaretlerle
belirtilmelidir.

zleme cihaz patlamaya kar korumal olmal ve gvenilirliinin belirlenmesi iin
denenmelidir. Telefon veya radyo gibi iletiim aralar da bulunmaldr.

15.2. Aralar ve Yayalar in Ulam Yollar

letme artlarna uygun olarak alma yerleri ve bakm noktalarna gvenli bir ekilde
gidi ve gelii salamak iin aralar ve yayalar iin ulam yollar tesis edilmelidir. Yollarda
insanlarn stnden geerken taklaca engeller bulunmamal ve yollar slak veya buzlu
olduunda bile zerlerinde gvenli yrnebilecek ekilde ina edilmelidir.

Bu artlarn yeterince salanmas iin aada belirtilen hususlarn yerine getirilmesi
gerekir:

- alma yerleri, mmkn olduunca kolay ve dorudan yollarla ulalabilir olmal,
- Yollar dzgn olmal, tesisin ksmlar ve yollar kesen boru hatlar ile vanalarn
altrlmasyla engellenmemeli,
- Ak kanallar veya tayc kaylar gibi engellerin zerinden kpr ile geilmeli,
- Yerler kolay temizlenebilir olmal,
- Yer kaplamalar, zgaralar ve yollarn yzeyleri kaygan olmamal ve suyun
yzeylerde toplanmas nlenmeli,
- Yollar anmaya ve bozulmaya kar dayankl malzemeden ina edilmeli,
- Yer demeleri dzgn ve aralarnda boluk olmayacak ekilde yerletirilmeli,
- Yzeyler olumsuz artlar altnda her yne emniyetli yrmeye olanak vermeli ve
kaymamal,
- Acil durum k kaplar darya doru alr olmaldr.

Ulam yollar ve geitler, iletme esnasnda riskleri nleyecek ekilde tesis edilmelidir.

gerekir:

- Ulam yollar her an kullanlabilecek ekilde tesislerden yeterince uzakta ina
edilmi olmal,

303

- Tat yollar, kaplardan, gei yollarndan, geitlerden veya merdiven klar gibi
yerlerden en az 1,0 m uzaklkta olmal. Kr noktal klarda, ynlendirme
korkuluklar veya aynalar gibi nlemlerle koruma salanmal,
- Yeterli sayda ulam yolu bulunmal ve bunlarn konumlar ile boyutlar, aralar ve
yayalarn gvenli bir ekilde kullanmasna msait olmal (aralar iin yeterli
manevra alanlar gibi),
- Motorlu veya rayl aralar iin ulam yollar, yolun d kenar ile aralarn kenarlar
arasnda, ulam yolunun her iki yannda en az 0,5 mlik bir emniyet mesafesi kalacak
kadar geni braklmal,
- Ulam yollarndaki aydnlatma cihazlar herhangi bir kazaya yol amayacak ekilde
tasarlanp yerletirilmeli ve genel aydnlatma iddeti en az 5 lks olmal,
- Hz snrlamalar dikkate alnmal,
- Geitler en az 2,0 m ykseklikte ve 0,6 m genilikte olmal,
- Geitler yk tanmas iin kullanlacaklarsa, en az 1,2 m geniliinde olmal,
- Ykseklik farknn 0,2 mden fazla olduu yerlerde basamaklar veya rampalardan
faydalanlmal,
- Rampalarn eimi 1:10dan daha yksek olmamal ve basamaksz ina edilmelidir.

15.3. Sabit Merdivenler, Kontrol Bacas Basamaklar ve Merdivenleri

Sabit merdivenler, kontrol bacas basamaklar ve merdivenleri iin aadaki artlar
geerlidir:

- naat kaynakl sebeplerle basamak veya rampa inas mmkn deilse, sabit
merdivenler, demir basamaklar, merdivenler veya baka ulam imknlar
salanmaldr.
- Sabit merdivenler, bakm bacas basamaklar ve merdivenler, kaymayacak ekilde
tasarlanmal ve yeterli basamak geniliine sahip olmaldr. Suyun, yan veya gresin
bulunabilecei yerlerde kaymay nleyecek ilve tedbirler alnmaldr.
- Bu merdivenle duvar arasnda en az 150 mm mesafe olmaldr.
- 3 mden fazla ve yksekten dme tehlikesinin olan yerlerde, dmeyi engelleyici
sabit donanm yerletirilmelidir (kaymaya kar tutunmak iin trabzan ve emniyet
kemerleri gibi).
- Kapal alanlarda, yaral insanlarn kurtarlmasn engelleyecei iin gvenlik
kafeslerine msaade edilmemelidir.
- Trmanma ve gvenli bir ekilde kmak iin giri noktalarnn stnde, uygun giri
destekleri tekil edilmelidir.
- Bu artlarn yeterince salanmas iin aadaki hususlar dikkate alnr:
o Kontrol bacas kapak erevelerine kol tertibatlar taklr, buna kapak
erevelerinin en az 1,1 m zerine kadar uzayabilen, yukar doru kan sabit
tutunma ubuklar taklabilir.
o Mevcut baca basamaklar elle tutulacak ekilde olmaldr,
o Tek kiilik makaralar/vinler kullanlabilir.
- 10 mden fazla uzunluu olan basamaklarda veya sabit merdivenlerde, yarallarn
kurtarlmasn ve aralar ile malzemelerin tanmasn engellemeyecek ekilde, en

304

fazla 6 m aralklarla dinlenme platformlar yaplmaldr.
- Kuyulardaki sabit merdivenlerin yatay akl dik merdivenler iin 0,65 mden ve
eimli merdivenlerde 1,1 mden az olmamaldr.

15.4. Kontrol Bacalar

Kontrol bacalar iin aadaki artlar geerlidir:

- Kontrol baca kuyular, EN 476ya gre en az DN/ID 1000 mm geniliinde olmaldr.
- Tat yollarndaki kontrol bacas kapaklarnn net akl ap DN/ID
600 mmden az olmamaldr.
- Yaya ve tat ulamnn bulunmad alanlarda kontrol bacas kapaklar EN 124e
gre en az net DN/ID 800 mm apa sahip olmaldr.

15.5. Dmeyi nleyici Tedbirler ve Kapaklar

Dmeyi nleyici tedbirler ve kapaklar aadaki ekilde sralanabilir:

- Dik inilere veya dier tehlikeli alanlara yakn alma yerlerine ve ulam yollarna,
buralara dmeyi veya girii nleyici sabit parmaklklar veya korkuluklar
konulmaldr. Bunlarn kullanlmasnn zorunlu tutulmad dey d ykseklii
iin ulusal mevzuata baklmaldr.
- Ak kanallara veya zeminlere dme tehlikesinin bulunmad yerlerde, gergin
zincirler, ipler veya alar kullanlabilir.
- Dmeye kar uygun koruma, en az 1,1 m yksekliindeki sabit korkuluklar veya
duvarla evrilerek salanr.
- Dme tehlikesi bulunan yerlere alanlarn dmesini nlemek iin koruyucu
korkuluklar yaplmaldr.
- Dey ubuklu koruyucu korkuluklarda ubuk aralklar 0,18 myi gememelidir.
- Koruyucu korkuluklarda yatay ubuk bulunmas halinde eteklikle yatay ubuk
arasndaki, trabzanla yatay ubuk arasndaki veya varsa iki yatay ubuk arasndaki
mesafe 0,5 myi gememelidir.
- Ayak ucu tahtas olmamas durumunda, zeminle, diz yksekliindeki trabzan
arasndaki mesafe 0,3 myi gememelidir.
- Eteklik, alma yerlerinde ve ulam yollarnda koruyucu korkuluklarn yapsndan
bamsz olarak en az 0,1 m yksekliinde ina edilmelidir.
- Koruyucu korkuluklar, st kenarlarndan 1000 N/mlik yatay bir kuvvete kar
dayanabilecek ekilde ina edilmeli ve sabitlenmelidir. Merdivenler, platformlar veya
en fazla 5000 N/m; dey trafik ykne sahip yry yollar zerine konulacak
koruyucu korkuluklar iin 500 N/mlik; aralar, tal rayl yollar, sadece kontrol ve
bakm amacyla kullanlan yollar ve blgelerde yaplacak korkuluklar iinse 300
N/mlik bir tasarm yk yeterlidir.
- Belirtilen deerler, koruyucu korkuluklarn statik hesaplar iin gerekli tasarm yk
deerleridir.
- 1:1e kadar olan eimlerde, uygun aalar, allar ve itlerle dme nlenebilir.

305

- Sklebilir emniyet korkuluklar (gerekirse), menteeli, kayar veya delie giren
tipte olmaldr.
- Sklebilir emniyet korkuluklar, rnein merdivenlere ulalan noktalarda veya
kurulum ulama deliklerinde gerekli olabilir.
- Kapaklar gvenli ekilde tutulabilir olmal, istenmeyen yer deitirmelere kar
tedbir alnm olmal ve alma artlar ile hava koullarndan kaynaklanan etkilere
kar dayankl olmaldr.

gerekir:

- Kapaklar emniyetli biimde alacak ekilde olmal,
- Menteeli kapaklar ak konumdayken emniyetli durumda kalabilmeli,
- Ar kapaklar, ilve dengeleyicilerle, hidrolik olarak harekete geirilen aralarla veya
basnl hava ile ileyen yaylarla donatlmaldr.

15.6. Acil Durum klar

Acil durum klar iin aadaki artlar geerlidir:

- inde bamsz blmleri olan tanklarn her bir blm acil durum k ile
donatlmaldr.
- alma artlarndaki su seviyesinin 1,0 m aasna kadar inen merdivenler ve
bakm bacalar, acil durum klar olarak kullanlabilirler.
- 1:2 eimli duvarlara sahip ak tanklar, dar trmanarak kmaya yardmc
olacak dier donanmlarla (ip gibi) donatlm olmaldr.

15.7. alma Yerleri, alma ve Bakm Platformlar

alma yerleri ile alma ve bakm platformlar iin aadaki artlar geerlidir:

- alma yerleri, alma ve bakm platformlar, slak ve buzlu artlarda dahi
zerlerinde emniyetli almay mmkn klacak ve engelleri olmayacak ekilde
tasarlanmal, kurulmal ve dzenlenmelidir.
- Bu, zellikle malzemeye gre, geniliklerine, dayankllk ve salamla, yzeye,
kaymazlk kalitesine, aydnlanma ve havalandrma ile nc taraflarn sebep
olabilecei zararl evre etkileri ve tehlikelerden korunma vb. hususlar dikkate
alnarak uygulanr.
- Izgaralar ve zerinde durulacak yerler mmkn olduunca takn ihtimalinin
olmad yerlere yerletirilerek kaymaya kar gvenlik salanabilir.

15.8. Kaldrma tehizat

Ar ykleri kaldrabilmek iin uygun ve yeterli kaldrma tehizat bulundurulmaldr.

306

gerekir:

- Bir kaldrma sistemi kurulmal,
- Hareketli yk asansr iin destek yaps ina edilmeli,
- ayak veya tanabilir kaldrmal yk asansr, ayaklarn kaymaya ve da doru
almaya kar koruyucu gvenlik aralaryla birlikte kullanlmal,
- Klavuzlu ve teleskopik halatl kaldrma aralar iin (vin kolu) boyutu ve ykleme-
boaltma kapasitesine gre tasarlanm, yeterli bir park alan mevcut olmal,
- Kamyona monte edilmi kaldrma cihazlar, forklift, kk hidrolik kazclar gibi ok
amal kaldrma aralarnn gvenli kullanm mmkn olmaldr.

15.9. Havalandrma

Havalandrma iin aadaki artlar geerlidir:

- Atksu artma tesislerinin, solunan havada sala zararl olabilecek
konsantrasyonlarda tehlikeli maddelerin, patlayc ortam veya aerosollerin
birikebilecei veya oksijen eksikliinin olabilecei, kapal alanlarnda etkin bir
havalandrma salanmaldr.
- Havalandrmann verimlilii gvenli bir yolla llebilir olmaldr.
- l blgeler olmadan yeteri kadar havalandrma salayan aklklar gibi tasarmlar
ve kapanmayan havalandrma delikleri, doal havalandrma olarak kullanlabilir.
- Sadece kaplarn stnde veya altnda ve pencerelerde braklm havalandrma
delikleri etkin havalandrma yollar olarak yeterli grlmemelidir.
- Doal havalandrma yeterli deilse, cebr havalandrma salanmaldr.

15.10. Patlama Riski Bulunan Alanlar

Atksu artma sistemlerindeki patlama tehlikesi, tutuabilir maddelerin kurallara aykr
olarak sisteme girmesi veya anaerobik rtme proseslerinden (amur rtme prosesinde
metan ortaya kmas gibi) kaynaklanabilir.

Atksu artma tesislerindeki kapal alanlar, patlayc bir ortamn olumasn nleyecek
ekilde yaplp donatlmaldr. Patlayc bir ortamn oluumunu nlemek mmkn deilse,
patlayc ortamn tutuma ihtimali, havalandrma veya acil durum prosedrlerini
balatmak iin sabit gaz alarm cihazlarnn kurulumu gibi, ilve koruyucu tedbirlerle
nlenmelidir.

Sabit gaz uyar cihazlar aada verilen konsantrasyonlara ayarlanm olmaldr:

- lk alarm seviyesi, alt patlama snrnn (APS) % 20sine (teknik havalandrmann
almas, kaplarn almas gibi),
- Acil durum fonksiyonlarnn balatlmas APSnin % 50sine (tututurucu

307

kaynaklarn kapatlmas gibi).
Bu kapsamda aadaki hususlarda dikkate alnmaldr:

- Patlama tehlikesi olan atksu artma tesisi alanlar, grlebilir ekilde
iaretlenmeli ve yetkililer dnda bu alanlara giri nlenmelidir.
- Patlama riski yapsal tedbirlerle azaltlabilir. Bu kapsamda, yanmaz malzemelerden
yaplm gaz szdrmaz duvarlar ile gaz geirmez boru ve iletim hatlar yaplabilir.
Her iki yz sval tula duvarlar veya zel katkl beton duvarlar, yeteri kadar gaz
geirmez kabul edilebilir.
- stisnai durumlarda patlayc bir ortamn oluabilecei, zemin seviyesinden
yukardaki odalar, otomatik olarak kapatlabilen gaz geirmez kaplarla ayrlmaldr.
- Patlayc ortamn oluma ihtimalini nleyici tedbirler, genellikle tasarmn ilk
aamasnda dikkate alnmaldr.
- Motorlu tat yollar, patlama tehlikesinin olabilecei alanlarn dnda olmaldr.

15.11. Hijyenik Koullar Salayan Tesisler

Hangi boyutta hijyenik tedbirlerin gerektii artma tesisinin byklne ve yerleimine
baldr. Bunlar:

- ayakkablar ve botlar dahil koruyucu elbiselerin ykanaca yerler,
- kiisel temizlik yerleri (lavabolar ve dular),
- yemek yeme ve merubat hazrlama yerleri,
- kiisel malzemelerin muhafaza edilecei yerler,
- ilk yardm dolaplar

dr. Baz imknlar bir ara iinde veya uygun bir yerde salanabilir.

15.12. Genel Uyar aretleri

Yksek riske sahip btn alanlarn girilerine, grnr ekilde uyarlar belirten iaretler
yerletirilmelidir. Bu riskler:

- elektrik tehlikeleri,
- yksek grlt seviyeleri,
- otomatik altrlan hareketli cihazlar,
- tehlikeli gazlarn varl ve muhtemel patlama tehlikesi,
- oksijen eksiklii,
- tehlikeli kimyasal maddeler

dir. Bir ykmll veya art belirten iaretler, uygun alanlarn girilerine
yerletirilmelidir. Bu iaretler unlardr:

- Sigara iilmez.
- Emniyet gzlklerinizi taknz.

308

- Baret kullannz.
- Kulak koruyucularn kullannz.
- Ka maskesi veya tam solunum cihaz kullannz.
- alma izni gerekir.

Emniyet ve yangn nleme ekipmanlarna ynlendiren iaretler, cihazn bulunduu yere
ynlendirici bilgi iermelidir:

- acil durum klar,
- yangn sndrcler,
- kurtarma cihazlar,
- ilk yardm kutular

15.13. zel artlar

15.13.1. Izgara, Elek, Kum/Ya Tutucular

Izgara, elek, kum ve ya tutucular iin aadaki artlar geerlidir:

- Kum tutucu hazne ve ya tutucular, elek ve szme cihazlar, eleklerin suyunun
alnmas iin kullanlan tesisatlar, kat maddeler ile temas en aza indirecek ve kat
maddelerin gvenli ekilde tahliyesini salayacak ekilde tasarlanmaldr.
- Sarmal akl ve su derinlii 1,35 myi geen havalandrmal kum tutucularda, kanal
boyunca ak ynnde, kendi kendini kurtarmaya imkn verecek uygun bir tutamak
bulunmaldr.
- Dnen cihazlarn etrafnda su seviyesinde emniyet halatlar veya ubuklar
taklmaldr. Yatay akl havalandrmal kum tutucularda, akn aa ynnde acil
durum klar tesis edilmelidir.
- Bu acil durum klar kum silolarnn yaknna yerletirilmemeli ve sabit tutunma
yerleriyle ulaabilecek ekilde olmaldr.
- Kendi kendini kurtarma iin uygun tutunma yaplarna rnek olarak, tutunma
borular, dayanma ubuklar veya iyice gerilmi kablolar verilebilir.
- Yk aralarnn, zemin seviyesinin altndaki boaltma alanlarna yaklarken,
tekerleklerinin dmemesi iin yaklama ynnde bir ykselti yaplmaldr.
- Uygun ekilde ykseltilmi eik, en az 0,25 m yksekliinde, sar ve siyah birbirine
zt renklerle boyal bir engel olabilir.

15.13.2. Atksu Pompa stasyonlar

Atksu pompa istasyonlar iin aadaki artlar geerlidir:

- Tehlikeli maddelerden ortaya kacak risklerden saknmak iin dolu kuyulara,
sadece binalarn dndan ulamak mmkn olmal ve kuyularn dier odalarla
balants olmamaldr.
- Temizleme ya da bakm iin girilmesi gerekmiyorsa, dolu kuyulara daim giri izni

309

verilmemelidir.
- Katlarn birikmesi mekanik cihazlarla nleniyorsa veya temizleme ve bakm
ileri emniyetli bir ekilde dardan etkin bir ekilde gerekletiriliyorsa, herhangi
bir girie gerek yoktur.
- Patlama tehlikesinin olabilecei yerlerde bulunan pompalar ve elektrikli
cihazlar, dolu kuyularda kurulsa bile kvlcm korumal ekilde tasarlanmaldr.
- Bu gereklilik patlama korumal dalg motorlu-pompalar kullanlmas veya pompa
motorlarnn tm pompa ilemi sresince daldrlm halde olmasyla yeterince
salanm olur.
- Pompalar, kolay ve emniyetli olarak bakm yaplacak ekilde tasarlanmal ve tesis
edilmelidir. Her pompa, istasyondaki dier pompalar alr durumda iken hidrolik
olarak ayrlabilir olmaldr.
- Burgulu pompa kullanlmas durumunda ilveten u hususlar dikkate alnmaldr:
o Burgu emniyetli bir ekilde temizlenebilir olmas,
o Giri stndeki durma yerlerinin, en yksek su seviyesinin zerinde olmas.

lve bilgi iin EN 752-6ye baklabilir.

15.13.3. Havalandrma Havuzlar

Havalandrma ve kartrma cihazlar, bakm ileri emniyetli olarak gerekletirilebilecek
bir ekilde tasarlanmaldr.

Bu artlarn yeterince salanabilmesi iin aadaki hususlarn yerine getirilmesi gerekir:

- Basnl hava ile havalandrlan havuzlarda havalandrma cihaz, kaldrlabilir veya
bir mil ile svnn dna karlabilir veya
- Havuzlar bakm amacyla boaltlabilir

olmaldr. Bunun dnda aadaki hususlar da dikkate alnmaldr:

- Yzey havalandrclar ve mekanik kartrma cihazlar acil durum durdurucularyla
tehiz edilmelidir. Bu acil durum durdurucular, havalandrma veya devridaim
cihazlarnn yaknna yerletirilmeli ve ulalmas kolay olmaldr.
- Yzey havalandrc veya mekanik kartrma cihazlarnn (akm reticileri)
konumlarna bal olarak, bir veya daha fazla acil durum durdurucular gerekebilir.
- Sarmal akl ve su derinlii 1,35 myi geen havalandrma havuzlarnda, tank
boyunca ak ynnde, kendi kendini kurtarmaya imkn verecek uygun bir tutamak
bulunmaldr.
- Yatay dnen cihazlarn etrafnda su seviyesinde emniyet halatlar veya ubuklar
taklmaldr. Havalandrma havuzlarnda acil durum klar bulunmaldr.
15.13.4. rtme Tanklar, Dk Basnl Gaz Depolar

rtme tanklar ve dk basnl gaz depolar iin aadaki artlar geerlidir:

310

- rtme tanklar ve dk basnl gaz depolarnda izin verilen en yksek basncn
almas veya msaade edilen en dk iletme basncnn altna dmesini nlemek
iin, sz konusu birimler donmaya kar korunmal olarak ina edilmelidir.
- Basn emniyet cihazlar, dk basn durumunda, sistemi otomatik olarak
yeniden balatacak veya izlemeye alarm verecek ekilde tasarlanmaldr.
- Biri zemin seviyesinin stnde ve dieri tepede en az iki giri noktas olmaldr.
rtme tankna giri noktalarndan birinin ap en az 0,8 m olmaldr.

15.13.5. rtme Tanknn Gaz Borular

rtme tanknn gaz borular iin aadaki artlar geerlidir:

- rtme gazn (biyogaz) tayan boru ve tehizatlar, iletme esnasnda
oluabilecek mekanik, kimyasal ve termal etkilere dayanabilecek ekilde
tasarlanmaldr (rnein paslanmaz elik gibi uygun malzemelerin kullanlmasyla
mekanik ve kimyasal dayankllk gerekleri yeterince salanr).
- kelmeden, scaklk deiimlerinden ve titreimlerden kaynaklanan mekanik
etkiler, boru dngleri veya uzamay dengeleyen elemanlarn tesis edilmesi gibi,
uygun yapsal tasarm tedbirleriyle karlanabilir.
- rtme gazn tayan borulara, rtme tanknda ve gaz depolaycdan nce
kapatma cihazlar yerletirilmelidir.
- rtme gazn tayan boru, gaz akm yukarsnda tketim cihazlar, kkrt
gidericiler ve alev olumasn nleyici tehizatla birlikte kompresrlerin emme
borular ile tehiz edilmelidir. Bu durum akm lm cihazyla birlikte alev tutucular
veya ama-kapama cihazlar ile salanabilir. Cihazn etkinlii, ulusal mevzuatlara
gre test edilmelidir.
- Kapal odalardan geen rtme tank gaz tayan borulara, bu odalarn dnda
emniyetli bir yerde ama-kapama cihazlar konmaldr.
- rtme gaz sistemlerinde, younlama oluumunun emniyetli bir ekilde
tahliyesini salayacak imknlar salanmaldr.

gerekir:

- Otomatik kondens dearj sistemleri,
- ift emniyetli ama kapamal kilitlerdir.

rtme gaz borular ak bir ekilde iaretlenmelidir.

15.13.6. Kkrt Giderme Tesisleri

Kkrt giderme tesisleri, belirtilen gaz emniyet tehizatyla uyum salamaldr. Buna ilave
olarak, aadaki dzenlemeler yaplmaldr:

311

- rtme tank gaz borusuna hava ve hava borusuna rtme gaz girmemeli,
- Tehlikeli, patlayc bir ortam olumadan nce hava temini kesilmeli,
- Kkrt giderme tankndaki gazn scakl 60 Cyi gememelidir.

15.13.7. Gaz Motor Odalar ve Gaz Motorlar

Gaz motor odalarnda yeterince doal ve cebr havalandrma salanmaldr. Gaz motor
odalar ve gaz makinelerinin hava alma borular, iletme srasnda veya arza durumunda
gazn giremeyecei ekilde ina edilmelidir.

Bu artlarn yeterince salanmas iin aadaki hususlarn yerine getirilmesi gerekir:

- Gaz motoru durduunda, makine odasna gaz kamamal, bu art otomatik gaz
kapama vanasnn tesisi ile salanabilmeli (gerekenden fazla olann kontrol ile),
- Dirsekli kol mahfazal havalandrma borular ak havaya ynlendirmeli veya egzoz
gazlar kapal sisteme yeniden verilmeli,
- Gaz motor odalarna alan havalandrma delikleri, dirsekli kol mahfazal borularn
yanna veya gaz motor hava emme giriine veya egzoz borular yaknlarna
yerletirilmemeli,
- Gaz motorlarnn hava emme borular, dardan ieriye doru almaldr.

Gaz motorlar ateleme sistemi, motor ve egzoz sistemi havayla yeterince
temizlenmeden kadar altrlmamaldr.

15.13.8. Gaz Yakclar

- Gaz yakclar, gazlar, alevler veya scak paralarn insanlara risk oluturmayacak
ekilde yapm ve montaj salanmaldr.
- Gaz yakclar, otomatik ateleme cihazlar, alev tutucular ve alev izleme cihaz ile
tehiz edilmelidir.

15.13.9. amur Kurutma

- Gaz ve buharlarn zehirli deriimlerde birikebilecei amur kurutma tesislerinde,
egzoz gazlar ve kaynakta oluan buharlara kar etkin havalandrma sistemi
kurulmaldr.
- rtme ilemi veya artlandrma metoduna bal olarak, amur kurutma
srasnda amonyak, hidrojen slfr veya metan gibi tehlikeli gazlar meydana
gelebilir.
- Kuru amur da tehlikeli gaz retmeye devam edebilir. Bu yzden, kuru amurun
depoland odalar da ok iyi havalandrlmaldr.
- Mekanik olarak iletilen amur kurutma/susuzlatrma tesisleri, otomatik temizleme
cihazlaryla donatlmaldr.

312

15.13.10. Kimyasal ve Tehlikeli Maddeler Depolama ve Hazrlama Tesisleri

Kimyasal ve tehlikeli maddelerin teslimat, doldurulmas, depolanmas, kartrlmas ve
ilvesi iin yaplm sistemler, buralardaki sv, gaz ve tozlarn insanlara veya evreye
risk oluturmasn nleyecek ekilde tasarlanm olmaldr.

gerekmektedir:

- Tesislere kimyasal maddelerin getirildii ve boaltld yerlerin yzeyleri nin
szdrmaz olmas, sistemin kaza sonucu oluabilecek szntlarnn herhangi bir
tehlike oluturmadan toplanlabilecek ekilde tasarlanmas,
- Kimyasallar ieren tanklar yeterince dayankl malzemeden yaplm olmal,
doldurma ve boaltma balantlar iyice szdrmaz olmas ve doldurma seviyeleri ile
muhtevann yaps dardan kontrol edilebilmesi, ar doldurma emniyetli ekilde
nlenmesi, szan svlar emniyetli ekilde toplanmas (toplama setleri, ift cidarl
tanklar veya kaplar) ve tanklarn veya depolama odalarnn giri kaplarnn d
yzeyleri, doru gvenlik kodu ile iaretlenmesi,
- Kire silolar ve bunlarn doldurma ve boaltma cihazlarnn, toz geirmez ekilde
imal edilmesi ve ak olarak iaretlenmesi,
- Kire kayma kartrma sistemlerinin, sk ekilde kapal olmas ve kartrma
srasnda gzetleme deliklerinin almamas,
- alma yerlerindeki (laboratuvarlar, atlyeler) yanabilir, yanmay salayc veya
zehirli veya andrc tehlikeli maddelerin az miktarlarda depolanmas iin
kendiliinden kapanabilir ve kilitli gvenlik kabinleri olmas,
- Artma tesislerinde kullanlan zararl maddelerin (kire, andrc maddeler gibi)
fazla miktarda depolanmas dolaysyla gerekli emniyet cihazlar (yangn ve patlama
koruma, havalandrma ve szntlar toplama yollar gibi) ve yeterli gvenlik
iaretleriyle, ayr kilitli depolama odalar olmas,
- Sznt durumunda evresel etkileri nlemek iin dzenlemeler yaplmaldr. kinci
bir acil durum kab temin edilmeli (ift yer alt borusu, ift cidarl tank, en byk
tankn en az % 110 kapasitesine sahip toplama setleri iindeki tank) ve ilk kapta
szmay alarm veren alglayclar tesis edilmelidir.

lve bilgi iin EN 12255-1:1996ya bavurulmaldr.

15.14. Kaynaklar

TS EN 12255-10 (2006) Atksu Artma Tesisleri Blm 10: Gvenlik Kurallar

DIN EN 12255-10 (2001) Wastewater Treatment Plants Part 10: Safety Principles

313

16. KK ARITMA SSTEMLER

Y. Do. Dr. Mahmut ALTINBA

16.1. Yerinde Artma Sistemleri

16.1.1. Yerinde artma sistemlerinin tantm ve amac

Atksu toplama sistemine dahil edilmeleri mmkn olamayan, birbirinden uzak mnferit
evler, kyler ve mezralarda yerinde artma sistemleri uygulanr (OB, 2010). Krsal blge
tanmna da giren bu yerler:

- Kk, geni alana yaylm kasabalar veya yerleim alanlar,
- Daha yayvan yerlekeler, ak yaplar, iftlikler, mezralar, dank yerleimlerden
kaynaklanan geni mlkiyet alanlar,
- En fazla 25 kii/haya kadar olan dk younluklu yerleim alanlar,
- Sreklilii olmayan, tm yerleim alanna kanalizasyon alt yaps ulamayan
yerleim alanlar,
- Tarmsal yaps n plana kan yerleim alanlardr.

Yerinde artma sistemlerinde ncelikle birinci kademe artma yaplmas gerekmektedir
(DIN 4264-1, 2010). Septik tank kullanm biri kademe artma iin en yaygn ve pratik
yntemdir. ki veya blmeli dairesel kesitli tanklar da septik tank olarak
kullanlabilmektedir. Bir veya birok hcreden oluan septik tanklarda, atksudan
kelebilen kat maddeler ve yzer maddeler ayrlmaktadr. Ayrca, septik tanklarda
anaerobik artma ile organik madde giderimi de gzlenmektedir.

Septik tank k sular, zemin yapsna bal olarak, genellikle szdrma yataklarna verilir.
Septik tankta gzlenen KO giderim verimi genelde %45 civarlarnda veya daha altnda olup
bakiye KO szdrma yataklarnda giderilir.

Atksu toplama sisteminin bulunmad yerleimler atksularn uzaklatrlmas bakmndan
ana grupta toplanr. Bunlar; geirimli, az geirimli ve geirimsiz zeminlerin olduu
yerlerdir. Bu zemin gruplarnda uygulanabilecek atksu artma ve uzaklatrma sistemleri
AAT Teknik Usuller Tebliinde (OB, 2010) verilmitir (ekil 16.1).

Yerinde artma sistemleri aklamalar, yerinde artma sistemlerinin proses tasarm ve
yerinde artma sistemleri yapsal tasarm, srasyla Ek 2.14 ve Ek 3.14de verilmitir.

314

ekil 16.1. Zemin gruplarna gre atksu artma ve uzaklatrma sistemleri (OB, 2010)

Normal zeminlerde, septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar ile ilgili akm
emalar, ekil 16.2de verilmitir. Geirimli, alvyonlu zeminlerde septik tank knn
haval (aerobik) biyolojik artma veya kesikli kum filtresi ile artm ve nihai uzaklatrmas,
ekil 16.3de verilmitir.

Geirimsiz zeminlerde, atksuyu zemine szdrmak pratik olarak mmkn deildir.
Geirimliliin ok dk, yeralt su seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlara
ak ve atksuyun, su kaynaklarnn yaknlarnda olduu durumlarda, zemine szdrma
dnlmemelidir. Geirimsiz zeminlerin olduu yerlerde, atksular daha teknolojik artma
sistemleri ile artlmal ve uzaklatrlmaldr (OB, 2010).

315

ekil 16.2. Normal zeminlerde septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar
(OB, 2010)

Septik tanklarda biriken amurlar belirli aralklarla toplanp uzaklatrlmaldr.
Uzaklatrma yntemleri arasnda kullanlan en yaygn metod, amurun en yakn kentsel
atksu artma tesisinde artlmas veya arazi uygulamalardr. Atksu artma tesislerinde
artlmas halinde septik amurlarn toplanp iletilebilmesi iin transfer istasyonu gerekir
(ekil 16.4). Genellikle septik amurlarn transfer (aktarma) istasyonlarna tanmas
vidanjrler ile yaplr (Crites ve Tchobanoglous, 1998). Transfer istasyonundan artma
tesisine borulu iletim hatt tekil edilmelidir.

ekil 16.3. Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum
filtresi ile artlmas ve nihai uzaklatrmas (OB, 2010)

316

ekil 16.4. Septik amurlarn transfer istasyonu (Crites ve Tchobanoglous, 1998)

Paket Artma Sistemleri

Genellikle uzun havalandrmal aktif amur sistemi prensibine gre retilirler. retici
firmaya bal olarak deiik yaplarda imal edilmektedir. Septik tank k, havalandrma
blmesine verilir (ekil 16.5.a). Gerektiinde yzeyde bymeyi salamak zere, dolgu
malzemesi kullanlabilir (ekil 16.5.b). Havalandrma blmesi yksek amur yalarnda
altrlr. (ekil 16.5.c). Blm 6.3te verilen dner biyolodiskler de, septik tank kn
artmak zere kullanlabilirler.

317

a)

b) c)
ekil 16.5. Yerinde artma olarak kullanlabilecek paket artma sistemleri

16.1.2. Yerinde artma sistemlerinin genel ihtiyalar

ki veya blmeli daire planl tanklar: Tabanda biriken amurun kolay tahliyesine imkan
vermek zere yer seiminde dikkat edilmelidir.

Septik tanklar: Tasarm ve iletmede gz nnde bulundurulmas geren nemli hususlar
aada verilmitir:

- Tank ekli,
- Tankn yapsal btnl,

318

- Szdrmaz olmas,
- Tankn boyutu,
- Tank ii ekipmanlar,
- Dzenli kontrol.

Septik tanklar yerinde inaa edilecei gibi prefabrik yap eleman olarak monolitik tarzda
dkldkten sonra da montaj yaplabilir. Yapnn salaml ve szdrmazl asndan
prefabrik septik tanklarn kullanlmas tavsiye edilir. Szdrmazlk bu tanklarn verimli ve
salkl olarak iletilebilmesi iin olduka nemli olup, standart szdrmazlk testlerinin
belirli aralklarla yaplmas gerekir.

Szdrma Yataklar: Szdrma yataklarnn altnda atksuyun zemin ile temas ettii birka
santimetre iinde youn biyofilm tabakas oluumu gzlenir. Suya doygun olmayan bu
blgede fiziksel, kimyasal ve biyolojik artma gerekleerek atksu yeralt suyuna ular.
Vadoz blgede su negatif basn altndadr ve kapiler/adsorpsiyon kuvvetleri altnda yeralt
suyuna doru hareket eder (ekil 16.6).

ekil 16.6. Yzey alt atksu szdrma sistemi tasarm ve performans snrlar

16.1.3. Yerinde artma sistemleri tipleri ve nite saylar

Yerinde artma sistemleri genellikle dk kapasitelerinden dolay tek nite halinde inaa
edilir. Artma tipleri, zemin yapsna bal olarak normal, geirimli ve geirimsiz haller iin
farkllklar gstermektedir.

Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm, ekil 16.7de verilmitir.
Septik tank sonras, yerekimi ile atksuyun szdrma yatana datlmas, ekil 16.7ada

319

szdrma yataklarnn kesikli olarak altrlmas, ekil 16.7b ve 16.7cde, atksuyun septik
tanktan sonra pompa veya sifonla szdrma yatana verilmesi, ekil 16.7de ve septik tank
sonras pompa ile szdrma yatana tabandan zeri zel bir szdrma tabakas ile kapl
kk apl bir boru ile verilmesi ekil 16.7dde verilmitir (OB, 2010).

a) b)

c) )

d)
ekil 16.7. Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm (OB, 2010)

Geirimli, alvyonlu zeminlerde 5 tip zel szdrma yata kullanlmaktadr. ekil 16.8ada,
s kum yataklarndan basn altnda szdrma, ekil 16.8bde, dolgu kum yataklarndan
szdrma, ekil 16.8cde, kum yataklarndan szdrma ve zerindeki bitkilerin szdrlan su
ile beslenmesi, sonra buharlama ile atmosfere salnmas ve ekil 16.8dde, iki kademeli
septik tanktan geen suyun yapay sulak alanlarda artmnn ematik ekli gsterilmitir
(OB, 2010).

320

a)

b)

c)

d)
ekil 16.8. Alvyonlu zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri (OB, 2010)

Uygulanabilecek nihai dearj alternatifleri, su szdrmayan bekletme tank (ekil 16.9a), iki
kademeli septik tank sonras buharlatrma (ekil 16.9b), iki kademeli septik tank sonras
yapay sulak alanlar ve arazide artma (ekil 16.9c), atksularn toplandktan sonra septik
tank knn vakumlu membran biyoreaktr ile artm (ekil 16.9d) olabilir. Geirimsiz
zeminler iin nerilen bu nihai uzaklatrma sistemleri, normal ve alvyonlu zeminler iin
de kullanlabilir (OB, 2010).

321

a)

b)

c)

d)
ekil 16.9. Geirimsiz zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri (OB, 2010)

Septik amur transfer istasyonlar ise artlma yntemine bal olarak 4 farkl tipte
tasarlanabilir:

- Atksu akm ile birlikte artlan sistemler,
- amur akm ile birlikte artlan sistemler,
- Atksu ve amur akmlar ile birlikte artlan sistemler,
- Birinci kademe artma sonras atksu akm ile birlikte artlan sistemlerdir.

322

16.1.4. Yerinde artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri

Kk artma tesisi kapasitesi yrede yaayan kii saysna gre belirlenir. 60 m
2
ve
zerindeki konutlarda 4 kiinin, 60 m
2
nin altndaki konutlarda 2 kiinin yaad kabul
yaplarak yredeki kii says hesaplanr. Bu hesaplama 3den daha fazla binann bulunduu
blgelerde yaplan bir hesaplama eididir.

Srekli faaliyette olmayan yerler iin yeri kullanan kii saysna gre alnabilecek edeer
nfus hesab Tablo 16.1de verilmitir.

Tablo 16.1. Srekli faaliyette olmayan yerler iin edeer nfus hesab
Faaliyet Alan Edeer Nfus Hesab
Konaklama Tesisleri 1 kullanc = 1-3 kii (konfora bal)
Kamp ve adr Alanlar 2 kullanc = 1 kii
Lokantalar:
Mutfaksz: 3 kullanclk yer = 1kii
Tek vardiyal mutfakl 1 kullanc = 1kii
3 vardiya mutfakl = vardiya bana 1 kii
Lokaller 10 kullanclk yer = 1 kii
Dernekler 5 kullanc = 1 kii
Spor Alanlar 30 kullanc = 1 kii
Brolar, ofisler : 3 kullanc = 1 kii

Kii ba gnlk atksu retimi 150 lt olarak alnabilir ve saatlik atksu retimi ise gnlk
deerin 1/10udur.

Evsel atksularda kii bana tesise gelmesi beklenen maksimum ykler aada verilmitir:

BO5 = 60 g /kii.gn
COD = 120 g /kii.gn
TKN = 11 g /kii.gn
Fosfor = 1,8 g /kii.gn

Tek ve ok blmeli dairesel keltim tanklar: Tanklar kii bana 300 L kullanm hacmi
olacak ekilde ve en az 2000 Llik bir toplam hacimde tasarlanrlar.

ok blmeli dairesel keltim tanklar: Tanklar kii bana 1500 L kullanm hacmine ve en
az 6000 Ltlik toplam hacme sahip olmaldrlar. ok blmeli septik tanklar en az
blmeden olumaldrlar.

Tesisin bykl belirlenirken 6 kii olan blgelerde 1500 L/ kii, 10 kiiye kadar
blgelerde 750 L/ kii ve 10 kiinin st olan blgelerde 500 L/kii olacak ekilde tasarm
yaplmaldr.

Birinci kademe artmada BO5 kirlilik yk 20 g/kii.gn azalmaktadr. Tek blmeli
tanklarda bu deer 10 g /kii-gn olmaktadr. keltim tanklarnda ve septik tanklarda su
derinlii en az 1,2 m olmaldr. Toplam kullanm (faydal) hacmine gre su derinlii Tablo
16.2de gsterilmektedir.

323

Daha fazla septik amur birikimi iin tank ykseklii h arttrlmaldr. Ancak septik
amurun vidanjrler ile ekilecei dnlerek tank fazla derin yaplmamaldr. Burada
dikkat edilmesi gereken husus vidanjrn maksimum emme yksekliidir.

Tablo 16.2. keltim ve Septik Tanklarda Su derinlikleri
Toplam Kullanlan Hacim m
3
Su Derinlii (tmaks) metre
2 ila 4 2
4den byk 10 dan kk 2,5
10 dan fazla 3

Septik Tanklar (DIN 12566-1)

Tank ekli dikdrtgen olup genellikle i hacmi ikiye ayran bir duvar yer almaktadr (ekil
16.10). kiye blnm tanklarda atksu giriinin olduu byk hacim toplam hacmin 2/3
kadardr. Havuz hacminin ikiye blnmesi ilemi iki trl yaplabilir. Geleneksel kullanm
ekil 16.10ada verilen enine blme olup havuzu boyuna blmek daha avantajldr. Boyuna
blmek (ekil 16.10b) ak sresini artrd iin artma verimini de artrmas beklenir.

tank enkesiti
ak yn
k
filtresi
plan
k giri
ak yn
plan
blm perdesi
ak yn
k
ak yn
k filtresi
boyuna perde
giri k
giri
giri
(a) (b)
tank enkesiti

ekil 16.10. Septik tank ekli (Crites ve Tchobanoglous; 1998)

Septik tank kapasitesi gnlk atksu debisine bal olarak Tablo16.3de verilen deerlere
gre hesaplanabilir.

Tablo 16.3. Atksu debisine bal tank hacimleri
Atksu debisi, L/gn Septik tank hacmi, L
0 1900 3400
2300-2700 4500
3000-3400 5700
3800-4700 7200
7600-9500 12000
17000-19000 22000
Ak yn

324

6 m
3
lk bir septik tankn boyutlar w= 1.4 m, L= 2.4 m ve h= 1.8 m alnabilir. L/W
boyutlandrma da kullanlan en nemli orandr. Ancak prefabrik tanklarda retim yerinden
montaj yerine tamada kolaylk olmas asndan, bu oran dikkate alnmayabilir. 4 m
3
lk
tanklarda L/W oran 1,5 iken 6 m
3
lik reaktrde bu oran 2dir. Daha byk tanklarda L/W
oran- 3 ve zerinde seilir.

Septik tankn szdrmazl ve iinde biriken amurun dzenli kontrol gerekir.

Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002): Szdrma yataklarnn altndaki asgari 60 cmlik suya
doygun olmayan zemin yaps genellikle biyolojik artma iin uygundur. Ancak 60 ve 120
cm aralnda olmas tavsiye edilir.

Zemin szdrma hzna bal olarak gerekli alan ihtiyac belirlenir. Szdrma yataklarnn
boyutlandrlmas hane halk saysna ve zemin zelliklerine bal olarak deimektedir.
Geleneksel olarak zemin zellii szma hzna gre deerlendirilmektedir. Kabul edilebilir
szma debisi her bir cm iin 23 sn ile 24 dk arasnda deimektedir. 1,2 ve 24 dk/cm
szdrma alan olarak srasyla 70 ve 340 m
2
/oda saysna ihtiya duyulur. Ancak szdrma
yatana verilecek atksu ykn belirlemek iin zemin tipi, yaps, rengi ve arazinin
topografik yaps da dikkate alnmaldr.

Szdrma yatana gelen atksuyun karakteri ncesinde yer alan septik tankn artma
verimine baldr. Zeminin infiltrasyon zelliini olumsuz etkileyen yalar ve kelebilen
katlarn olmas halinde szdrma yataklar verimli alamaz. Bu nedenle septik tankta bu
maddelerin etkili bir ekilde giderildiinden emin olunmaldr. stenmeyen materyallerin
giderimi iin iki gzl septik tank tasarm tavsiye edilir.

Alan ihtiyac yaklak odal bir ev iin szma hznn dakikada 1,2 cm olmas halinde 400
m
2
lik bir alana ihtiya olacaktr. Szma hz daha dk olan ve 1 cm mesafe saat
mertebesinde kat edilen zeminlerde ise alan ihtiyac 1000 m
2
nin zerinde olacaktr.

Delikli borular arazinin ok eimli olmas halinde (>%20) arlk merkezi yatayda olacak
ekilde yerletirilmeli ve boruya metre bana 1 cm eim verilmelidir. Borunun yksek
eimli olarak dnmesi halinde zemine szdrlacak su, boru sonunda birikir.

Zemin dokusu ve yapsna bal olarak uygulanabilecek hidrolik ve organik yk deerleri
Tablo 16.4e gre seilebilir.

325

Tablo 16.4. Szdrma alannn belirlenmesi iin nerilen hidrolik ve organik ykler
Zemin dokusu
Zemin yaps
Hidrolik yk,
L/m
2
.gn
Organik yk,
kg BO/1000 m
2
.gn
ekli Bnyesi
BO = 150
mg/L
BO = 30
mg/L
BO = 150
mg/L
BO = 30
mg/L
Kaba kum, kum,
tnl kaba kum,
tnl kum
Taneli yap Yapsz 32.6 65.2 4.9 2.0
nce kum, ok ince
kum, tnl ince
kum, tnl ok ince
kum
Taneli yap Yapsz 16.3 40.7 2.4 1.2
Kaba kumlu tn,
kumlu tn
ri Yapsz 8.1 24.4 1.2 0.7
Yass
Zayf 8.1 20.4 1.2 0.6
Orta, kuvvetli
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf 16.3 28.5 2.4 0.9
Orta, kuvvetli 24.4 40.7 3.7 1.2
nce kumlu tn, ok
ince kumlu tn
ri Yapsz 8.1 20.4 1.2 0.6
Yass Zayf, orta, kuvvetli
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf 8.1 24.4 1.2 0.7
Orta, kuvvetli 16.3 32.6 2.4 1.0
Tn
ri Yapsz 8.1 20.4 1.2 0.6
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf 16.3 24.4 2.4 0.7
Orta, kuvvetli 24.4 32.6 3.7 1.0
Siltli tn
ri Yapsz 8.1 0.0 0.2
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf 16.3 24.4 2.4 0.7
Orta, kuvvetli 24.4 32.6 3.7 1.0
Kumlu killi tn, killi
tn, siltli killi tn
ri Yapsz
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf 8.1 12.2 1.2 0.4
Orta, kuvvetli 16.3 24.4 2.4 0.7
Kumlu kil, kil, siltli
kil
ri Yapsz
Prizmatik,
blok ekilli
granler
Zayf
Orta, kuvvetli 8.1 12.2 1.2 0.4

Dier bir tr tasarm Tablo 16.5 yardmyla yaplabilir. Burada standart 60 cm geniliinde,
zeminin szma debisi ve septik tank k suyu debisine bal olarak szdrma yata ya da
kanal uzunluu belirlenir.

326

Tablo 16.5. Szdrma yata veya kanal uzunluunun (m) belirlenmesi
Szma Hz,
dk/cm
Hidrolik yk,
L/m
2
.gn
Septik tank k debisi, L/gn
984 1136 1476 1703 1968 2271 2461 2839 2953 3407
0,4-2,0 48.9 32 38 49 56 65 75 81 94 98 112
2,4-2,8 40.7 39 45 59 68 78 90 98 113 117 135
3,1-3,9 36.7 44 50 65 75 87 100 108 125 130 150
4,3-5,9 32.6 49 56 73 84 98 113 122 141 146 169
6,3-7,9 28.5 56 64 84 96 112 129 139 161 167 193
8,3-11,8 24.4 65 75 98 113 130 150 163 188 195 225
12,2-17,7 20.4 78 90 117 135 156 180 195 225 234 270
18,1-23,6 18.3 87 100 130 150 173 200 217 250 260 300

16.2. Merkezi Artma Sistemleri

16.2.1. Merkezi artma sistemlerinin tantm ve amac

Amaca ynelik en uygun proses seimi, alternatif sistemlerin belirlenmesi ve birbirleriyle
mukayesesi ile yaplr (Tablo 16.6-7-8). Seilecek sistemde bulunmas gereken en nemli
zellikler aada sralanmtr:

- Gerekli dearj kriterlerini salayan artma prosesi verim kararll,
- Artma teknolojisinin basit ve dayankl olmas,
- letmenin salkl olabilmesi iin tesiste izlenecek parametrelerin izlenmesi, sistemin
bakm ve eriilebilirliin kolay olmas,
- amur uzaklatrmasnn gvenli bir ekilde yaplmas,
- Izgara ile kum tutucudan kan kat atklar ile artma amurunun artlmas ve
uzaklatrlmas,
- Proseslerin kapasite artna uygun seilmesi

Mekanik-biyolojik ve yeni teknolojiler ieren sistemler

Bu tr sistemlerde kanalizasyon sisteminin ayrk olmas ok nemlidir. Nfus edeeri 500
kii veya daha kk olan yerlerde, atksu debisi de dk olacaktr. Bu tr yerleimlerde
yamur suyunun artma sistemine dahil edilmesi ile yapsal ve iletme sorunlar ile
karlalr. Bu nedenle ayrk sistem tercih edilmeli ve kanal yaps szmaya en az seviyede
izin vermelidir. Mekanik-biyolojik ve yeni teknolojiler ieren sistemlerde son keltim
havuzlar gerekli olup ayr bir amur ynetim plan da oluturulmaldr (ATV-A 200E, 1997).
Bu sistemler aada zetlenmitir:

- Aktif amur sistemleri (amur stabilizasyonu ile birlikte): malat ucuz fakat
iletme maliyeti yksektir. Havalandrma tanklarnda hidrolik bekletme sreleri
uzun olduu iin yksek dengeleme kapasitesine sahiptirler.
- Biyofiltreler: Bu tr sistemlerde biyofilmin zarar grmesi halinde sistem kendini
ksa srelerde yenileyebilmektedir. Son keltim tanknda kelme problemi hemen
hemen hi gzlenmez. Ancak n keltim tanknda oluacak amurun artlmas ile
ilgili zm retilmesi gerekir.

327

- Biyodiskler: zellikleri biyofiltrelere benzerdir. Mekanik imalatlar olduka
dayankl tasarmlardr. D hava koullarndan olumsuz etkilenir, bu yzden zerleri
genellikle kapatlr.
- Paket artma sistemleri: Dier alternatif sistemlere gre imalat ucuzdur. Ancak
bireysel ihtiyalar iin tasarlandklarndan, iletim asndan esnek deillerdir.
- Farkl proseslerin birletirilmesi ile oluturulan sistemler: Uygulamas
kantlanm prosesler ile karlatrlrken, bu sistemlerin, iletme gvenlii,
kullanm alan, artma verimi ve amur ynetimi asndan deerlendirilmeleri
gerekir. Bu sistemlerin en nemli kst birleik sistem ve amur artma iin
zmlerinin olmaydr. ATV Guide H254de bu tr sistemlerin deerlendirilmesi
iin dikkate alnan hususlar verilmektedir.

Lagn ve Damlatmal Fitre/Biyodisk Sistemi (ATV A 257E, 1989)

nde keltim lagn ve arkasndan damlatmal filtre/biyodiskten oluan artma
sisteminin yeterli verimde kantlanmtr. Bu sistemin tercih edildii durumlar aada
sralanmtr:

- Lagn sisteminin stn ynlerinden faydalanmak iin kullanlr (rn: birleik kanal
sisteminde uygulanabilmesi) ancak byk alan ihtiyac vardr.
- Yksek debi ve kirlilik ykn dengeleme kapasitesi vardr.
- Nitrifikasyon ihtiyac olan yerlerde uygulanabilir.
- Entegre amur artma ve depolama yapmak mmkndr.
- Mevcut lagn sistemi veya damlatmal filtre/biyodisk sisteminin geniletilmesi
durumunda uygulanabilir.
- Mevsimsel farkllklarn ok belirgin olduu yerlerde uygulanr.

Genellikle nfus edeeri 1000 ila 3000 kii arasnda olan yerleim yerleri iin uygun olup
daha kk veya yksek kapasitelerde de pratik zmler ile uygulanma ihtimali vardr.
Genellikle krsal yerleimler iin uygulanr.

Sistemi oluturan birimler (ekil 16.11):

- keltim lagn,
- Damlatmal filtre veya biyodisk,
- Kaba partikllerin giderimi iin keltim tank,
- keltim lagndr.

328

Tablo 16.6. Atksu toplama sistemi bulunan yerler iin artma sistemleri (ATV - A 200E, 1997)
Deerlendirme
Kriterleri
Prosesler
Yapay Sulak
Alanlar
Anaerobik
Lagn
Aerobik
Lagn
Ara kademede
Lagn (Biyolojik
filtre/disk)
Mekanik-
Biyolojik (Ak
Tesis)
Mekanik-Biyolojik
(Kompakt Tesis,
Paket Artma)
Yeni
teknoloji
(Paket Tesis)
Artma
Prosesi
Ksmi biliniyor,
zemin yapsndaki
mekanizmalar
biliniyor ancak
bitkilerin artma
verimine etkisi
hala bilinmiyor.
yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor yi biliniyor
Yeni
gelimelere
her zaman
ak
Ekipman
gereksinimi
ok az, yok aras
ok az, yok
aras
Orta Orta
Deiken olarak
yksek
Genellikle yksek ok yksek
Yapsal
gereksinimler
Birinci kademe
artma gerekli,
atksuyun alana
eit beslenmesi ve
alandan ak
gerekir
Yoktur
Havalandrma
ve
kartrmann
uyumu gerekir
Lagnler ve dier
biyolojik nitelerin
uyumu gerekir
Tm gerekli
detaylar iin
kantlanm
zmler
bulunabilir
Sistem tipine bal
inaat ve dar
hacimler gerekli
Sistem tipine
bal inaat
ve dar
hacimler
gerekli
Reaktr
hacmi
Zemin yapsn
kontrol etmek
zordur, tkanma
riski vardr
Her zaman
lagn kontrol
edilebilir, baz
durumlarda
alg geliimi
gzlenir
Her zaman
lagn kontrol
edilebilir
Her bir proses
birbirinden bamsz
kontrol edilebilir
Her bir proses
birbirinden bamsz
kontrol edilebilir
Dar alanlarda
kontrol edilmesi
zordur
Dar alanlarda
kontrol
edilmesi
zordur
Farkl kirletici
yklerini
tamponlama
kapasitesi
Yksek ok ok yksek ok yksek
Yksek, ok yksek
aras
Yksek, orta aras,
biyolojik filtre ve
disklerin daha dk
Genellikle dk,
biyolojik filtre ve
disklerin daha
dk
Genellikle ok
dk

329

Tablo 16.7. Alternatif artma sistemlerinin karlatrlmas (ATV - A 200E, 1997) (-tablonun devam)
Artma Performans
Deerlendirme
Kriterleri
Yapay Sulak
Alanlar
Anaerobik
Lagn
Aerobik
Lagn
Ara kademede
Lagn (Biyolojik
filtre/disk)
Mekanik-
Biyolojik (Ak
Tesis)
Mekanik-Biyolojik
(Kompakt Tesis,
Paket Artma)
Yeni teknoloji
(Paket Tesis)
-Organik
maddeler
Minimum
dearj kriterini
salar
Minimum dearj
kriterini salar
Minimum dearj
kriterini salar
Minimum dearj
kriterini salar
Minimum dearj
kriterini salar
Minimum dearj
kriterini salar
Bilinmiyor
-Besi
maddeleri
ok deiken Orta Orta Orta Az Az Bilinmiyor
Balangtaki
altrma
dnemi
Birka hafta Yok Yok
Birka hafta veya
daha fazla
Birka hafta Birka hafta Birka hafta
lemede
kontrol ve
bakm
Bitki bakm
gerekli
ok az Az Az
Gnlk bakm ve
kontrol
Gnlk bakm ve
kontrol, iletme
problemlerinde
uzman gereksinimi
Gnlk bakm ve
kontrol, iletme
problemlerinde
uzman gereksinimi
letme
emniyeti
Tkanma
tehlikesi, kn
iletmede risk
ok yksek
Yksek, ok
yksek aras
Yksek, ok
yksek aras
Yerel artlar ve
tasarma bal
farkllk gsterir
Sisteme bal olarak
ok deikendir
Sisteme bal olarak
ok deikendir
Atklar
Az sklkta
amur
temizlenir
Tasarma gre 1
yldan fazla sre
aralklarnda
amur temizlenir
Tasarma gre 1
yldan fazla sre
aralklarnda
amur temizlenir
Tasarma gre 1
yldan fazla sre
aralklarnda
amur temizlenir
Geici depolama
imkanna bal
olarak amur
uzaklatrma
skl seilir
Sisteme bal olarak
amur temizleme
ska yaplr, geici
depolama imkanna
bal olarak amur
uzaklatrma skl
seilir
Sisteme bal olarak
amur temizleme
ska yaplr,
genellikle amur
uzaklatrma ve
bertaraf yeterince
dnlmemitir
letme
maliyeti
Az ok az
Yksek elektrik
maliyeti,
toplamda orta
Yksek elektrik
maliyeti,
toplamda orta
Yksek Yksek Sisteme gre deiir
naat maliyeti Orta Orta
Orta yksek
aras
Orta yksek aras Yksek Orta yksek aras Sisteme gre deiir
Alan ihtiyac ok yksek ok yksek Yksek Orta yksek aras Az ok az ok az

330

Tablo 16.8. Alternatif artma sistemlerinin karlatrlmas (ATV - A 200E, 1997) (-tablonun devam)
Artma Performans
Deerlendirme
Kriterleri
Yapay Sulak
Alanlar
Anaerobik
Lagn
Aerobik
Lagn
Ara kademede
Lagn (Biyolojik
filtre/disk)
Mekanik-
Biyolojik (Ak
Tesis)
Mekanik-Biyolojik
(Kompakt Tesis,
Paket Artma)
Yeni teknoloji
(Kompakt Tesis)
evresel
etkiler
evre
dzenlemesi ok
kolay, iletme
problemleri ile
birlikte koku
oluumu
gzlenir
evre
dzenlemesi ok
kolay, iletme
problemleri ile
birlikte koku
oluumu
gzlenir
evre dzenlemesi
mmkn,
havalandrma
sisteminden dolay
grlt kontrol
gerekir
evre dzenlemesi
mmkndr
evre dzenlemesi ve
grlt kontrol
gerekir
Kapal yaplarda
kurulabilmesi ustalk
gerektiren bir itir
Genellikle, koku ve
grlt problemleri
yaplarn tamamen
kapatlmas ile
zlr
Uygulama
alanlar
Nfusu <1000
kii olan yerlerde
biyolojik
proseslere
alternatif
Birleik kanal
sistemi ve nfusu
<1000 kii olan
krsal alanlarda
Nfusu >1000 kii
ve dnemsel ihtiya
olan krsal
alanlarda
Nfusu <3000 kii olan
kk yerleim
yerlerinde, ykl
alan lagnn
iyiletirmesinde
kapasite artnda veya
damlatmal filtrenin,
biyodiklerin
iyiletirilmesinde ve
kapasite artnda
Her trl zel
koullarda
uygulanabilme, ayrk
kanal sisteminde
tercih edilir.
Birok retici firmann
sunduu spesifik
sistemlerin seiminde,
avantaj,
dezavantajlar ve
maliyetleri
karlatrlmal, ayrk
kanal sisteminde
tercih edilir.
Denenmi mevcut
sistemlerden
vazgemeyi ve risk
almaya deecek
yeni sistemin hangi
zelliine ihtiya
duyulduunun
belirlenmesi
gerekli, ayrk kanal
sisteminde tercih
edilir.

331

ekil 16.11. Lagn ve damlatmal fitre/biyodisk sistemi

Yapay Sulak Alanlar

Sulak alanlar, yln uzun bir dneminde su seviyesinin zemin ve bitki rtsnn yer
ald zemin yzeyi ile ayn veya yakn olduu ekosistemlerdir. Yapay sulak alanlar,
doal sulak alan bitkilerinin kum ve akl ieren zeminde yetitirildii sistemlerdir (ekil
16.12). Sz konusu zemin yapsnda fiziksel, kimyasal ve biyolojik artma prosesleri;
dolgu malzemesi, sulak alan bitkileri, mikroorganizmalar, hava boluu ve atksuyun
birlikte etkileimi ile gereklemektedir. Artma, aslnda zeminin bnyesinde bulunan
mikroorganizmalar sayesinde olmakla birlikte, bitki kkleri de zemindeki boluk
yapsnn korunmasn salamaktadr (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010).

Edeer nfusu 1000 kiiye kadar olan yerler iin uygun bir sistemdir. Suya batm
olarak iletilen, biyolojik artma sonras olgunlatrma ve ya sularnn artlmas iin
kullanlacak yataklarn tasarmnda, burada verilen boyutlandrma kriterleri uygun
deildir.

16.2.2. Merkezi artma sistemlerinin genel ihtiyalar

Aktif amur sistemleri (nfus edeeri 50-500 iin):

Kk atksu artma tesisleri, atksu karakteri ve debisinde gzlenen yksek deikenlik,
daha az iletme personeli, basit inaat uygulamalar ve iletimi kolay elektro-mekanik
ekipmanlardan dolay, byk tesislere oranla daha hassastr. Sz konusu tesislerin
tasarmlar, byk lekli aktif amur tesislerinin tasarmnda kullanlan ATV A-131e
gre daha basit yapdadr. Genel olarak kk lekli tesislerde nceki tecrbelerden
edinilmi tasarm kriterleri kullanlmaktadr.

amur geri devri
keltim lagn-I
keltim lagn-II
k
Giri
Izgara
By-pass
hatt
keltim-kaba
partikller iin
Geri devir suyu
Dengeleme tank
Damlatmal filtre veya
Biyodisk
Pompa

332

ekil 16.12. Yapay sulak alanlar
a) yatay kl yapay sulak alan b) dikey akl yapay sulak alan


Nfus edeeri 500 ila 5000 kii arasnda olan yerleim yerleri iin uygulanabilir olan bu
sistemin, 5000 kiinin zerindeki yerleim yerlerine de uygulanmas mmkn olmakla
beraber alt limit 500 kii ile snrlandrlmtr. Bunun nedeni yamur sularnn nfus
edeeri 500 kii altnda olan tesislere verilememesidir.

Bu sistemlerde havalandrma havuzlarndaki amur yk dk olduundan, amur
stabilizasyonu da sz konusu tanklarda yaplabilir. Artma verimi, yk aral, iletme
gvenlii yksek, amur stabilizasyonun basite yaplabildii ve nutrientlerin de belli bir
seviyeye kadar giderilebildii sistemlerdir. Oksijen seviyesi dk tutularak bu tr
sistemlerde nitrifikasyon ve denitrifikasyonun, e zamanl olarak yaplmas mmkndr
Ayn zamanda fosforun da atksuda bulunan iyonlar ile kelmesi mmkn
olabilmektedir. Ancak amur kabarmas ve yzmesi gibi iletme problemleri ile
karlalabilir.


Krsal blgelerde uygulanan alan ihtiyac yksek ve bakm gereksinimi dk olan
sistemlerdir. Lagn yapsndan dolay birleik kanal sistemi ile gelen ya debisini
dengeleyecek bir sistemdir. K aylarnda yaanacak verim dklnn nne gemek
iin damlatmal filtre veya biyodisk yaplarnn zeri kapatlmaldr.

333

Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010):

Bu sistemler ncesinde kelebilir katlarn, kaba ve yzer maddelerin giderildii
yksek verimli bir birinci kademe artma gerekir. Aksi halde bitki yzeyine yaplan
beslemede katlarn birikmesi ile yatakta tkanmalar, koku ve haere oluumu
gzlenebilir. Sulak alanlar ncesinde kaba maddeleri paralayan tc veya keltim
havuzlar olmasna karn, hala bitkinin yetitii ksm zerinde amur birikimi
gzlenirse, birinci kademe artma veriminin yetersiz olduu anlamna gelir. Birinci
kademe artma olarak DIN 4261-1 (2010)de belirtilen ok gzl septik tank uygulamas
da yaplabilir.

Koku problemine yol amas sebebiyle yerleim yerlerinden makul mesafede olmaldr.
Bitki yataklarna yaplacak yzeyden besleme dolaysyla, en yakn binalara 15-20 m
mesafede olmaldr. Yapay sulak alanlara sadece yetkili kiiler girebilmelidir. zellikle
taknlardan etkilenmeyecek ve ime suyu kaynaklarna zarar vermeyecek alanlar
seilmelidir.
Yapay sulak alanlar yeterli bir izleme ve bakm gerektirmektedir. Bu tesisi iletecek
idarenin, sistemin fonksiyonel kontroln ve bakmn yapmas, bitkiler ile de
ilgilenmesi gerekir.

K dneminde yataktaki snn korunmas iin sonbahar dneminde len bitkiler
kesilmeden olduu gibi ya da kesilip yatan zerini kaplayacak ekilde braklabilir.

16.2.3. Merkezi artma sistemlerinin tipleri ve nite saylar


Uzun havalandrmal aktif amur sistemi gibi altrlan bu tesisler, genellikle tek
niteden olumaktadr.


Lagn sistemi keltimli yaplmakta olup damlatmal filtre veya biyodisk iin Blm
6.3te verilen sistemler tercih edilmektedir. nite saylar artma birimine bal olarak
birden fazla yaplabilmektedir.

Yapay Sulak Alanlar (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010):

Bitki yata tipleri aada verilmitir:

- Yatay akl
- Dey akl

Nfus edeerine bal olmakla birlikte nite says genellikle birden fazla tutulmaktadr.

334

16.2.4. Merkezi artma sistemlerinin boyutlandrma kriterleri


Konu ile ilgili sembol listesi Tablo 16.8de verilmi olup boyutlandrma iin verilen
deerler kullanlabilir. Aktif amur sistemi iin tasarm kriterleri Tablo 16.9da, son
keltim tanknn boyutlandrlmasnda kullanlan kriterler ise Tablo 16.10da
verilmitir.

AR m
2
/m
3
Spesifik yzey
ASS m
2
Bd.BO5 kg/gn BO5 yk
BA kg/(m
2
.gn) BO5 yzey yk
BDS kg/(kg.gn) BO5 organik yk
BV.BO5 kg/(m
3
cm g/m
3
Dner datcda kuru hava debisi ve geri devir hatt karmnn ortalama kons.u
C0 g/m
3
Oksijen ierii
DSAT kg/m
3
Aktif amurun kat madde ierii
hc m Konik tabanl yaplarn tank derinlii
hf m Konik tabann ykseklii
hSS m Son keltim tanklarnn derinlii
IPE kii Nfus ve nfus edeeri
m kW Son keltim tanknda konik yapnn eimi
OL kg/kg Oksijen yk, oksijen transfer kapasitesi ve BO5 hacimsel yknn oranna gre
OC kg/sa Normal artlar altnda temiz suda oksijen transfer kapasitesi
qA m
3
/(m
2
.sa) Yzey yk
ql m
3
/(m.sa)

Savak yk
RV - amur geri devir oran
SVI mL/g amur hacim indeksi
tSS sa Son keltim tanknda hidrolik bekletme sresi
VAT m
3
Aktif amur tanknn hacmi
VBF m
3
Biyolojik filtrenin hacmi
WR W/m
3
Birim reaktr hacmi bana gerekli g

Tablo 16.9. Aktif amur sistemi tasarm kriterleri
Parametre Sembol Birimi Deeri
amur hacim indeksi
- Evsel atksu SVI mL/g 100
- Endstriyel dearj olan evsel atksu SVI mL/g 150
AKM konsantrasyonu DSAT kg/m
3
4
BO5 organik yk BDS kg/(kg.gn) 0,05
BO5 hacimsel yk BV kg/(m
3
.gn) 0,2
OC/yk OL kg/kg 3
Oksijen ierii C0 g/m
3
2
Havalandrma iin gerekli g WR W/m
3
3

Tablo 16.10. Son keltim tank tasarm kriterleri
Parametre Sembol Birimi Deeri
Yzey yk qA m
3
/(m
2
/sa) 0,3-0,5
Silindirik ksmn derinlii hC M 0,5
Konik ksmn eimi m - 1,7:1
Savak yk ql m
3
/(m
2
/sa) 5

335


Konu ile ilgili sembol listesi Tablo 16.11de verilmitir.

ADS gn amur ya
ASS m
2
Bd.BO5 kg/gn BO5 yk
BDS kg/(kg.gn) BO5 amur yk
BV.BO5 kg/(m
3
DSAT kg/m
3
Aktif amurun kat madde ierii
fO2 g/(m
3
.m) Spesifik oksijen tketimi
hc m Konik tabanl yaplarn tank derinlii
hE m Basnl havann suyun ierisinde kt ykseklik
hf m Konik tabann ykseklii
hi m Konik tabanl tanklarn giri derinlii
hmin m Son keltim tanklarnn minimum derinlii
htot m Son keltim tanklarnn toplam derinlii
IPE kii Nfus ve nfus edeeri
N kW Motor enerji k
OL kg/kg Oksijen yk, oksijen transfer kapasitesi ve BO5 hacimsel yknn
oranna gre
OC kg/sa Normal artlar altnda temiz suda oksijen transfer kapasitesi
OCN kg/kWh Temiz suda oksijen kazanm
qA m/sa Yzey yk
qSV L/(m
2
.sa) Hacimsel amur besleme hz
Q m
3
/sa Gnlk atksu dearj
Qi m
3
/sa nfiltrasyon debisi
QA m
3
/sa Hava debisi
QC m
3
/sa Ticari atksu debisi
Qcs m
3
/sa Birleik atksu debisi
QD m
3
/sa Evsel atksu debisi
QDI m
3
/sa Evsel ve endstriyel atksu debisi
Qdw m
3
/sa Kuru hava debisi
QI m
3
/sa Endstriyel atksu debisi
Qr m
3
/sa Ayrk kanal sisteminde kanal hattna gelen yamursuyu debisi
QSS m
3
/sa Fazla amurun gnlk debisi
rSS m Son keltim tanknn yarap
SSB kg/kg Biyobozunur organik maddeye gre spesifik fazla amur retimi
SVI mL/kg amur hacim indeksi
TKN mg/L Toplam Kjeldahl Azotu
VAT m
3
Aktif amur tanknn kullanlabilir kapasitesi
Oksijen temin katsays
OC kg/sa Atksuda oksijen transfer kapasitesi
OCN kg/kWh Atksuda oksijen kazanm

amur younlatrma sonras st duru fazn artma tesisine geri verilmesi halinde
tasarma esas atksu zellikleri aadaki gibi kabul edilebilir:
BO5 (%85lik deer) = 60 g/kii.gn
COD = 120 g/kii.gn
Askda Kat Madde (DS0) = 70 g/kii.gn
TKN = 11 g/kii.gn
TP = 2,5 g/kii.gn

336

amur Oluumu: Organik kirleticilerin biyolojik artm srecinde kii bana amur
retimi kaynak baznda:

Geri devir hattnda (~ 1,0% DSM) ~ 5 l/kii.gn
Younlatrma sonras (~ 2,5% DSM) ~ 2 l/kii.gn
Depolama (~ 2,5% DSM) ~ 1 l/kii.gn

Fosfor giderimi iin kimyasal ktrme uygulanmas halinde, eklenen kimyasal madde
miktarna bal olarak ilave amur oluumu hesaplanmaldr. Bu durum sadece amurun
miktarn artrmakta amurun organik madde ieriinde herhangi bir deiiklik
yapmamaktadr.

Hacimsel yk deerini belirlemek iin aadaki kriterler uygulanabilir:

BDS 0,05 kg/(kg.gn)
Buna karlk gelen amur ya
tDS 20 gn

Tipik evsel atksu artm halinde oluan fazla amur 1 kg/giderilen BO5 olarak alnabilir.

Yksek amur yandan dolay amur aerobik olarak stabildir (kararl) ve amonyum
azotu da yln byk bir ksmnda nitrifikasyona urar. Uygun iletme koullarnda ksmi
denitrifikasyon grmek de mmkndr. Denitrifikasyonun olabilmesi iin amur ya,
tDSin 25 gn de tutulmas gerekir.

nceki tecrbeler nda amur hacim indisine bal olarak Tablo 16.12.de verilen
kuru madde ierii ve hacimsel ykler kullanlabilir.

Tablo 16.12. amur hacim indisine bal olarak kuru madde ierii ve hacimsel yk
deerleri
Atksu karakteri
SVI
ml/g
BDS,BO5
kg/kg.gn
DSAT
kg/m
3

BV,BO5
kg/m
3
.gn
Dk organik yk 75-100 0,05 5 0,25
Yksek organik yk 100-150 0,05 4 0,20
Yksek ve deiken organik yk 150-200 0,05 3 0,15

Standart artlarda ve temiz suda oksijen transfer kapasitesi, atksu iin oksijen transfer
kapasitesinden 1/ faktr kadar daha yksek olmaldr. Oksijen transferi dzeltme
faktr havalandrma tipine gre 0,5-0,9 aralndadr.

Yzey havalandrc kullanlmas halinde oksijen kazanm OCN = 1,0 1,6 arasnda
olmaldr.

nce kabarckl difzrl havalandrc kullanlmas halinde zgl oksijen tketimi ise:

- Geri devir hattnn ak kanal olmas halinde fO2 = 8 -10 mg/m
3
.m difzr derinlii
- Geri devir hattnn ayrk olmas halinde fO2 = 12 -15 mg/m
3
.m difzr derinliidir.

Havalandrma borularnda hava hz VA = 15 m/s alnmaldr.

337

Son keltim havuzu: Havalandrma havuzundaki askda kat madde konsantrasyonu ve
amur hacim indisi son keltim havuzu tasarmnda en nemli iki kriterdir.
Havalandrma havuzunun kk seilmesi halinde havuzdaki askda kat madde
konsantrasyonu artarak son keltim tanknn daha byk tutulmasna yol aacaktr. Bu
yzden bu sistemler iin nerilen deerler kullanlmaldr. Son keltim tanklarnn
tasarm kuru veya yal hava debilerinden bamszdr. Debi ve amur
younlatrcdan dnen akm tasarmda dikkate alnmas gereken en nemli iki
unsurdur.

Savak ykl maksimum debide 10 m
3
/(m.sa) deerinden daha fazla olamaz.

Ekonomik ve teknik nedenlerle konik tabanl keltim tanklar ap 10-12 mden daha
fazla olamaz. Daha byk aplar iin taban syrcl dairesel tanklar kullanlr. Bu
tanklarn merkezinde yer alan besleme kulesinin ap toplam tank apnn 1/5i ila
1/6s arasnda olmaldr. amur geri devir hattnda pompalarn geri devir orann,
RV, %100 yapacak kapasitede ve oran ayarlanabilir. Kuru hava debisi, Qd, de amur
hacim indeksi 120 mg/L ise RV %150 olabilir.

Normal artlardaki fazla amur oluumu ile beklenmedik artlar dikkate alnarak
depolama iin gerekli sre seilip hacim belirlenmelidir. amur uzaklatrmas
yaplacaksa bekletme sresi 1 ay, tarmsal kullanm dnlrse uygun ekim
dnemini beklemek zere 6 ay olmaldr.

Uzun havalandrmal aktif amur sisteminden kan stabilize amurun younlatrma
verimi, anaerobik rtlm amura gre daha dktr. Bu nedenle aerobik stabilize
amurun uzun sreli depolanmas srasnda anaerobik ortamda rme ile birlikte
younlama zellikleri iyileecektir. ki yldan uzun sreli depolama ile amurun
mekanik susuzlatrma zellikleri daha da iyiletirilmi olacaktr. amur depolama
tanklarnda kelmelerden dolay duru faz oluumu gzlenir. Tankn bu duru fazn
tekrar artma tesisinin bana verebilecek dzende olmas gerekir. kelen amurun
tanmas srasnda tekrar kartrlmas gerekir ve bu maksatl sirklasyon hatt
kurulmaldr. Sirklasyon iin g younluu 30 ila 70 W/m
3
aralnda olmaldr.
Depolanan amur, slak halde dorudan tarmda kullanlabilir. Buna izin verilmiyorsa
amurun mekanik susuzlatrlmas gerekir. amur susuzlatrma iin sabit bir tesise
gerek olmayp seyyar bir sistem de kiralanabilir. Susuzlatrma srasnda ortaya kan
filtre suyu tesisin bana gnderilir. Seyyar susuzlatrma sistemi kullanlrsa, filtre
suyunun artma tesisine ok ykn nlemek zere bir ara dengeleme nitesi
kurulmaldr.

Kk artma tesislerinde oluan amurun yakn blgedeki byk lekli atksu artma
tesisine gnderilmesi dnlebilir. Bu durumda amuru tamadan nce susuzlatrma
yaplp yaplmayacana maliyet analizi yaplarak karar verilir.


ATV-DVWK Standard A 198Edeki genel kurallar ile uyumlu sembol listesi Tablo
16.13de verilmitir.

338

A+PE m
2
/kii Nfus ve nfus edeeri bana yzey alan
AR m
2
/m
3
Spesifik yzey alan
BA g/(m
2
.gn) BO5 yzey yk
BR kg/(m
3
cm g/m
3

Damlatmal filtrede kuru hava debisi ve geri devir pompa suyu
karmnn ortalama konsantrasyonu
I+PE kii Toplam nfus ve nfus edeeri
qA m/sa Yzey besleme
Qd l/s, m
3
/sa Kuru hava debisi
RR - Geri devir debisinin Qdye oran
tR gn Hidrolik bekletme sresi
VI+PE m
3
/l Nfus ve nfus edeeri bana hacim

Bu sistemin boyutlandrmas aada verilen atksu zelliklerine gre yaplabilir:

BO5 yk 60 g/kii.gn
Evsel ve kentsel atksu miktar 150 L/kii.gn

Evsel atksu karakterinden farkllk gsteren atksular da ayrca dikkate alnmaldr.
Kanala szma debisi de yerel artlara gre hesaba dahil edilmelidir.

Birinci keltim Lagn: Klasik keltim lagn iin VI+PE 0.5 m
3
/kii, anaerobik lagn
deeri olan VI+PE 2 m
2
/kii kriteri de esas alnabilir. Artma verim yaz ve k aylarnda
farkllk gsterecei iin keltim lagnnde artma verimi normal n keltim tank
performansna e kabul edilir. Bu nedenle n keltim lagn k BO5 yk 40
g/kii.gn alnr. Bir sonraki kademede yer alan damlatmal filtre veya biyodiskin
mekanik ekipmanlar olmas nedeni ile, tesisin bandaki zgarann da zellikle yal
dnemlerde olumsuz etkilenmemesi iin mekanik temizlenebilir tipte seilmesi tavsiye
edilmektedir.

Damlatmal filtre: Gerekli filtre hacminin belirlenmesinde Tablo 16.14de verilen
deerler kullanlabilir.

Tablo 16.14. Damlatmal filtre iin boyutlandrma kriterleri
Malzeme Birimi
Karbon ieren
maddelerin artm, BR
Nitrifikasyon
Ta dolgulu kg/(m
3
gn) 0,4 0,2
Sentetik dolgu malzemesi
AR 100 m
2
/m
3
kg/(m
3
gn) 0,4 0,2
AR 200 m
2
/m
3
kg/(m
3
gn) 0,8 0,4

Dolgu malzemesi AR 200 m
2
/m
3
olan sistemde tkanmalar gzlenebilir. Filtre yatann
ykseklii 3 ila 4,5 m arasnda seilmelidir. Damlatmal filtre besleme pompasnn geri
devir debi oran RV = 1 ve/veya damlatmal filtre giriindeki BO5 karm
konsantrasyonu cm 120 mg/L olacak ekilde tasarlanmaldr. Yzey ykleri iletme
tecrbelerine dayanarak aadaki gibi seilebilir:

BO5 giderimi iin boyutlandrlan damlatmal filtrelerde qA(1+RV) (m/sa) deeri BR
kg/(m
3
gn) deerinin 1,5 ila 2,5 kat olmaldr. Nitrifikasyon iin boyutlandrlan

339

filtrelerde ise qA(1+RV) (m/sa) deeri BR kg/(m
3
gn) deerinin 2~4 kat arasnda
olmaldr. Souk blgelerde filtre yatanda s yaltm yaplmas ve zerinin kapatlmas
tavsiye edilmektedir.

Biyodisk: Gerekli yzey alannn hesabnda Tablo 16.15de verilen BO5 yzey yk
deeri kullanlabilir.

Tablo 16.15. Dner biyodisk iin boyutlandrma kriterleri
Birimi
Karbonlu maddelerin
giderimi, BA
Nitrifikasyon
kg/(m
2
gn) 0,8 4

En az iki biyodisk seri bal olacak ekilde seilmelidir. Geri devir beslemesi de dikkate
alnmaldr. Geri devir de, damlatmal filtrede olduu gibi yaklak debi oran RV=1
ve/veya disk giriindeki BO5 karm konsantrasyonu cm120 mg/L olmaldr. Bakm ve
izleme iin biyodiskin her yanna kolaylkla ulalabilmelidir. Souk havadan korumak
iin reaktrn zeri kapanabilir olmaldr.

Kaba partikllerin giderimi iin keltim tank: keltim tank yzey ykl kuru hava
debisi Qd iin qA 1,5 m/sa olmaldr. Kuma filtreler kullanlmas halinde yzey yk
kuru hava debisi Qd iin qA 8 m/sa olmaldr. Yal havalarda bu deerde en
fazla %50 orannda artrm yaplabilir.

kinci keltim Lagn: Hacim hesab bekletme sresine gre seilerek yaplr. Kuru
hava debisinde minimum bekletme sresi tR = 1 gn olmaldr. Daha iyi ve karal k
suyu kalitesi etmek iin tR 2 gnn zerinde seilmesi tavsiye edilir. Yksek bekletme
sreleri alg oluumu sorununu artrabilir. Sisteme fazla debi gelmesi ve bu debinin ikinci
keltim lagnne ynlendirilmesi halinde gerekli yzey yk en az 3 m
2
/kii
seilmelidir. ok byk tek bir lagn hacmi yerine kk hacimli birok lagnn seri
bal tasarm tavsiye edilmektedir. Bu dzende son lagn, olgunlatrma lagn gibi, s
yaplmaldr.

Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998):

Yapay sulak alanlarn (bitki yataklarn) boyutlandrmasnda mekanik birinci kademe
artmadan gemi atksuyun zellikleri dikkate alnr:

BO5 yk 40 g/kii.gn
Evsel atksu miktar 100 L/kii.gn
Kentsel atksu miktar 150 L/kii.gn

Kirlilik konsantrasyonu ve biyobozunabilirlii evsel atksuya benzer atksular bitki
yataklarnda artlabilir. Bu sistemde kanala szma debisi dk olmaldr.

Srekli olmayan (kesikli) beslemeler artma performansn artraca gibi zemin yata
geirgenliinin de uzun dnemde iyiletirilmesi salanr.

340

Bitki yatann tabaka kalnl:

- Yatay akl yataklarda 50 cm
- Dey akl yataklarda 80 cm

Yatay akl bitki yataklarnda tabaka kalnl, enkesitteki gerekli hidrolik geirgenliin,
bitki kk derinlii ve k iletme artlar dikkate alnarak deitirilebilir.

Yatak yzeyi:

- Yatay akl 5 m
2
/kii
Minimum yzey alan 20 m
2

- Dey akl 2.5 m
2
/kii
Minimum yzey alan 10 m
2

Bitki yatann evresine yaplacak set (sedde) dolgu iin gerekli alan yukarda verilen
deerlere dahil deildir.

Yukarda verilen boyutlandrma kriterinden bamsz olarak bitki yataklarna kuru hava
debisinde yaplacak yzeysel besleme hz:

- Yatay akl 40 mm/gn (40 L/m
2
.gn)
- Dey akl 60 mm/gn (60 L m
2
.gn)

Yatay akl yataklarda en kesitteki geirimliliinin ve yatak geometrisinin
belirlenmesinde hidrolik artlar dikkate alnmaldr.

Yatak uzunluunun 10 m olmas durumunda k geirimlilik katsays, malzemenin
yataa yerletirilmeden nceki deerinden 10 kat dk alnmaldr.

Uygulanabilecek yatak malzemesinin zellikleri Tablo 16.16da verilmitir.

Tablo 16.16. Yapay sulak alanlarda kullanlan yatak malzemesinin zellikleri
Yatak malzeme tipi
D10, etkili dane ap,
mm
Porozite,
n, %
Hidrolik iletkenlik, ks,
m
3
/m
2
.gn
Kaba kum 2 28-32 100-1000
akll kum 8 30-35 500-5000
nce akl 16 35-38 1000-10000
Orta by. akl 32 36-40 10000-50000
Byk ta 128 38-345 50000-250000

Organik kirleticilerin gideriminde sorun yaanmas halinde aadaki tedbirler
uygulanabilir:

- Yatak tabakasna oksijen transferi artrmak iin yatan kesikli veya deiken debili
beslenmesi,
- Yzey alannn geniletilmesi,
- k akmnn geri devrettirilmesi.

Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin geerli zel boyutlandrma kriterleri yoktur.

341

Yatay akl yataklarda giri yaps tm en kesite atksuyun eit olarak datlabilmesine
imkan verecek ekilde dzenlenmelidir. Giri yapsnda gllenme olmamaldr. Toplama
(k) yaps ise atksuyun tm yatay boyunca ksa devre akm ile toplanmasna imkan
vermelidir.

Dey akl yataklarda atksuyun tm yatak yzeyine eit dalm yaplabilmelidir.
Seilecek yntemin, uzun sureli dk hava scaklarnda gzlenecek donmaya kar
emniyetli olmas gerekir.

Her iki tip yatakta da, su seviyesinin bitki yatak yzeyinin 10 cm altna inmesi ve 10 cm
zerine kmasn salayacak k yaps tasarlanmaldr.

Giri ve k borular ile birlikte aftlarn, mekanik ekipman veya yksek basnla
alan temizleme ekipmanlar ile temizlenmesi mmkn olmaldr.

Yataklarda yetitirilebilecek en yaygn bitki tr kam (phragmites) olup zambak, karg,
hasr otu (typha, juncus) gibi otsu bitkiler de kullanlabilir.

Kamlarn yetitirilmesinde aadaki hususlar dikkate alnmaldr:

- Kam ekimi grup veya tekil kksap eklinde veya fideler ile yaplabilir.
- Grup kksap eklinde m
2
ye 2 grup ekilebilir. Ekim tercihen bahar dneminde olmakla
birlikte, yln herhangi bir zamannda da yaplabilir.
- Tekil kksap m
2
ye 4-6 adet ekilebilir. Her bir kksap ekiminde bir veya iki adet 10-60
cm uzunluundaki alar kullanlr. Mays ay sonu ile Haziran ayna kadar olan dnem en
uygun ekim zamandr.
- Fideler m
2
ye 3-5 adet ekilebilir. Seralarda kk kaplarda yetitirilen fideler de Mays
ay sonu ile Haziran ayna kadar olan dnemde ekilir. Kksap ekline gre fidelerden
daha yksek verim alnr.

Ekim, zeminin skmasn nlemek iin zeminin zerine geici olarak yerletirilecek
destek malzemesi zerinden yaplmaldr. letme esnasnda da yataktaki topran
skmamas iin, yataa dzenli bir giri k sistemi oluturulmaldr.

Ekim ynteminden bamsz olarak gl bitki geliimi iin en uygun byme
koullarnn salanmas gerekir. Bunlar:

- Yeni ekilen yataklarn iyi sulanmas gerekir. Ancak bitkiler srekli olarak su altnda
kalmamaldr. Yabanc bitkilerin geliimi gzlenirse bitkilerin filizlenmesindeki art ile
orantl biimde aralkl olarak yatak su altnda braklabilir.
- Bitkilerin birinci byme dneminde besi maddesi temini olduka nemlidir. Evsel
atksu ile beslemek besi maddesi gereksinimini fazlas ile karlayacaktr.

Merkezi artma sistemleri proses tasarm ve yapsal tasarm ile ilgili bilgiler Ek 2.14 ve
Ek 3.14de verilmitir.

16.3. Kaynaklar

ATV-A 122E (1991) German Rules and Standards, Principles for Dimensioning,
Construction and Operation of Small Sewage Treatment Plants with Aerobic Biological

342

Purification Stage for Connection Values between 50 and 500 Total Number of
Inhabitants and Population Equivalents.

ATV-A 200E (1997). German Rules and Standards, Principles for the Disposal of
Wastewater in Rurally Structured Areas.

ATV-A 257E (1989). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning of
Wastewater Lagoons and In-line Biological Filters or Biological Contactors.

ATV-A 262E (1998). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning,
Construction and Operation of Plant Beds for Communal Wastewater with Capacities up
to 1000 Total Number of Inhabitants and Population Equivalents.

Crites, R. ve Tchobanoglous, G. (1998). Small and Decentralized Wastewater
Management Systems, Mc-Graw-Hill, Boston.

OB (2010). Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii, TC evre ve Orman
Bakanl (T.C. evre ve ehircilik Bakanl), Resmi Gazete Tarih: 20.03.2010, Say:
27527.

DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and Sewers;

DIN EN 12255-9 (2002). Wastewater Treatment Plants Part 9: Odour Control and
Ventilation

DIN EN 12255-10 (2001). Waste Water Treatment Plants Part 10 Safety Principles

DIN EN 12566-1 (2000). Small Wastewater Treatment Systems for up to 50 PT Part 1:
Prefabricated Septic Tanks

Septic Tanks Assembled in Situ from Prefabricated Kits

DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition and
Selection of Pipes

DIN 4261-1 (2010). Small Sewage Treatment Plants Part 1: Plants for Wastewater
Pretreatment

DIN 19569-7 (2008). Sewage Treatment Plants Principles for The Design of Structures
and Technical Equipment Part 7: Station for the Transfer of Faecal Sewage

EPA/625/R-00/008 (2002). Onsite Wastewater Treatment Systems Manual

GUV-R-104 (2005). Rules of Explosion Protection

WEF (2010). Natural System for Wastewater Treatment, Water Environment
Federation Press.

343

EK 1 GENEL TANIM VE TERMLER

1. Genel

Evsel atksu: Ev ilerinde veya herhangi bir ilemde kullanldktan, ya da retildikten
sonra kanalizasyon sistemine verilen sudur. Yamur suyu veya herhangi bir ekilde
birleik kanalizasyon sistemine szan su da atksu olarak kabul edilir.

amur: Deiik tiplerdeki atksulardan, doal veya yapay ilemlerle ayrlan su ve kat
paracklarn bir karmdr.

Edeer nfus (EN): Gnlk atksu veya kanalizasyon maddelerinin miktarndan
hesaplanan, ticar veya sanayi atksu miktarnn, evsel atksu cinsinden nfus banda
ifade edilmesidir.

Tasarm kapasitesi: Artma sisteminin tasarland ve belirtilen standartlara uygun
olarak artabilecei en yksek atksu debisidir.

Alc ortam (su): Su veya artlan atksuyun dearj edildii herhangi bir su ortamdr.

Dearj standard: Artlan atksuyun alc ortama dearjnda dearj edilen suyun
fiziksel, biyolojik ve kimyasal zelliklerine getirilen snrlamadr.

Anlk numune: Belirli bir noktadan anlk olarak alnan mnferit numunedir.

Kompozit numune: Tespiti dnlen herhangi bir zellikle ilgili deerlerin elde
edilebildii, anlk ya da srekli olarak elde edilmi, iki veya daha fazla numunenin veya
alt numunenin uygun oranlarda kartrlmasyla elde edilen numunedir.

Paket artma sistemi: Prefabrik olarak imal edilen atksu artma sistemidir.

2. Atksu Trleri ve Atksuyun Toplanmas

Ham atksu: Herhangi bir artma ileminden gememi atksudur.

Kentsel atksu: Arlkla evsel atksulardan meydana gelen yerleim yerlerindeki
atksudur. Kentsel atksu, ayrca, yamur sularn, yeraltna szan sular, ticar veya
sanayi atksularn da ihtiva edebilir.

Szma debisi: Kanalizasyon sistemine szan yeralt veya yamur suyudur.

Birleik sistem: Atksu ve yzey sularn ayn boru(lar)da birlikte tamak iin
tasarlanm kanalizasyon sistemidir.

Ayrk kanalizasyon sistemi: Biri atksuyu, dieri yzey sularn tamak zere, iki ayr
boru grubundan oluan kanalizasyon sistemidir.

344

3. Atksu Miktar ve Kalitesi

Debi: Belirli bir kesit alanndan birim zamanda geen akkan hacmidir. Debi, m
3
/gn,
m
3
/h veya m
3
/s birimleri ile ifade edilebilir.

Maksimum debi: Belirli bir kesit alanndan birim zamanda geen en yksek akkan
hacmidir.

Maksimum tasarm debisi: Bir atksu artma tesisinin artabilecei en yksek atksu
debisidir.

Kuru hava artlar: Kanalizasyon sisteminin yer ald blgede yamur suyu miktarnn
veya eriyen kar miktarnn ihmal edilebilecei zaman araldr. Mesel, 1 mm/gnn
zerinde herhangi bir yan olmad veya karn erimedii birbirini takip eden be
gnlk bir sredir.

Kurak hava debisi: Atksu artma tesisinde, yamur suyu veya karn erimesinden
kaynaklanan suyun girmedii atksu debisidir.

Ortalama debi: Belirli bir zaman aralnda elde edilen debilerin ortalamasdr.
Ortalama debi, m
3
/s, m
3
/saat veya L/s birimleri ile ifade edilebilir.

Kirlilik yk: Bir atksu veya amurdaki kat madde ktlesinin zamana orandr. Kirlilik
yk, kg/saat veya kg/gn birimleri ile ifade edilebilir.

Konsantrasyon: Bir atksu veya amurdaki madde ktlesinin hacme orandr.
Konsantrasyon, mg/L veya g/m
3
birimleri ile ifade edilebilir.

Biyokimyasal oksijen ihtiyac (BO): Belirli artlar altnda (20Cde t gn veya azot
oluumu ile veya azot oluumu engellenmeksizin), sudaki organik ve/veya inorganik
maddelerin biyolojik oksidasyonu sonucu sarf edilen znm oksijenin
konsantrasyonudur. Biyokimyasal oksijen ihtiyac, mg/L veya g/m
3
birimleri ile ifade
edilebilir.

Kimyasal oksijen ihtiyac (KO): Belirli artlar altnda su numunesi dikromat ile
muamele edildiinde, sarf edilen dikromat miktarna e deer oksijenin
konsantrasyonudur. Kimyasal oksijen ihtiyac, mg/L veya g/m
3
birimleri ile ifade
edilebilir.

Toplam organik karbon (TOK): Suda znm veya askdaki organik maddelerde
mevcut organik karbonun konsantrasyonudur. Toplam organik karbon, mg/L veya g/m
3


Toplam kat madde (TKM): znm, askdaki ve yzen kat maddelerin
konsantrasyonlar toplamdr. Toplam kat, mg/L veya g/m
3

Askda kat madde (AKM): Szme veya santrifjleme yoluyla tayin edilen ve belirli
artlar altnda kurutularak ktlesi tespit edilen bir sv ierisindeki askdaki kat

345

maddelerin konsantrasyonudur. Askdaki kat maddeler, mg/L veya g/m
3
birimleri ile
ifade edilebilir.

znm kat maddeler: Belirli artlar altnda szme ve kurulua kadar
buharlatrma ilemlerinden sonra kalan maddelerin konsantrasyonudur. znm
kat maddeler, mg/L veya g/m
3

Toplam azot (TA): Kjeldahl (amonyak ve organik azot toplam), nitrit ve nitrat
azotlarnn konsantrasyonlar toplamdr. Toplam azot, mg/L birimi ile ifade edilir.

Kjeldahl azotu (KA): Organik ve amonyak azotunun toplam konsantrasyonudur.
Kjeldahl azotu, mg/L birimi ile ifade edilir.

Toplam fosfor: Organik ve inorganik fosforun toplamnn konsantrasyonudur. Toplam
fosfor, mg/L veya g/m
3

znm fosfor: Belirli artlar altnda szme ileminden sonra llen organik ve
inorganik fosforun toplamnn konsantrasyonudur. znm fosfor, mg/L veya g/m
3


4. Yntemler, zellikler ve evre zerine Etkiler

n artma: Bir atksuyun kanalizasyona verilmeden nce zelliklerinin
iyiletirilmesidir.

lk artma: Atksudan, byk kat paralar, kum, akl veya yzen kat maddelerin
uzaklatrlmasnn gerekletirildii artma kademesidir (Izgara, kum tutucu, debi
dengeleme ve debi lm birimlerini ierir.).

Birincil artma: Ham atksudan veya ilk artmadan sonra atksudan askdaki kat
maddelerin uzaklatrlmasnn gerekletirildii artma kademesidir (ilk artmaya ilave
olarak n ktrme birimi ilave edilir.).

kincil artma: Atksuyun aktif amur veya e deer sonular veren dier ilemlerle
artld biyolojik artma kademesidir.

ncl artma: Birincil ve ikincil artmadan daha fazla giderim salayan ilve artma
kademesidir (ikincil artmada giderilemeyen askda ve organik maddelerin daha ileri
seviyede giderilmesi iin mikroelek veya filtrasyon nitesi ilave edilir.).

leri artma: Biyolojik artma ile giderilemeyen askda ve organik maddelerin suyun
geri kazanlmas maksadyla daha ileri seviyede giderilmesidir.

Aerobik atksu artm: Atksuyun, aerobik artlar altnda, aerobik organizmalar
yardmyla artlmasdr.

Anaerobik atksu artm: Atksuyun, havasz artlar altnda, mikroorganizmalar
yardmyla artlmasdr.

346

Besi maddesi: Azot, fosfor, kkrt ve eser elementler gibi organizmalarn beslenmesi
iin gerekli olan inorganik maddelerdir.

Besin maddelerinin giderilmesi: Atksu artmnda, zellikle azot ve fosforlu
bileiklerin giderilmesi iin kullanlan biyolojik, fiziksel veya kimyasal ilemlerdir.

Nitrifikasyon: Amonyum tuzlarnn bakteriler tarafndan ykseltgenmesidir. Dnme
reaksiyonlarnn niha rn genellikle nitrattr.

Denitrifikasyon: Bakterilerin faaliyetleri sonucu nitrat veya nitritin indirgenmesi ve
bunun sonucu olarak azot gaznn serbest kalmasdr.

Piston akl sistem: Kesit alannda tam bir karmann meydana geldii, buna karn
ak ynnde herhangi bir difzyon veya dispersiyonun meydana gelmedii teorik ak
sistemidir.

Tam kartrmal sistem: Bileenlerin konsantrasyonlarnn her yerde ayn olduu
teorik sistemdir.

Bekletme sresi (Alkoyma sresi): Geri devrettirilen akkanlar hari, bir akkann
hacminin debisine blnmesiyle hesaplanan ve belirli bir birim veya sistemde akkann
tutulduu teorik sredir.

Hacimsel yk: Bir atksu artma tesisinde, atksuyun kirlilik yknn atksuyun
artld yerin hacmine orandr.

Yzey ykleme hz (Yzey yk): Atksu artma sistemine gnderilen atksu
debisinin, atksu artma sisteminin yzey alanna orandr. Mesel, birim zamanda ve
artma sisteminin gz nne alnan blmnn yatay kesit alan bana artlan atksu
veya amur hacmidir.

kelme hz: Kat maddelerin, belirli atlar altnda tayin edilen ve kelme erisi ile
gsterilen, ortalama kme hzdr. kelme hz, m/saat veya cm/sn birimleri ile ifade
edilebilir.

Savak yk: Birim srede savan birim boyundan geen akkandr. Savak tama hz,
m
3
/m.st birimi ile ifade edilir.

ktrme tank: Yerekimi etkisiyle atksudan kat maddeleri ayrmaya yarayan ve
ilevine gre birinci ktrme tank, ara ktrme tank ve ikinci ktrme tank olarak
da adlandrlan yapdr.

Dezenfeksiyon: Mikroorganizmalarn patojenik etkilerini belirli bir seviyenin altna
drmek amacyla, atksuyun veya amurun artlmasdr.

5. n Artma ve Birinci Kademe Artma

Izgara: Bir atksu akntsndaki iri paracklar ve maddeleri, elle veya mekanik olarak
alan trmk eklindeki ubuklar veya hareketli bantlar zerinde veya dnen diskler

347

veya genletirilmi metal levhadan yaplm ya da kafes eklindeki tamburlar zerinde
tutan tertibattr.

Paralayc (ezici): ri paracklarn boyutunu kltmek iin kullanlan mekanik
ekipmandr.

Kum tutucu: akl, kum veya benzeri mineral malzemeleri atksudan ayrmada
kullanlan yapdr.

Ya tutucu: Gres, ya ve dier yzen maddeleri atksudan ayrmada kullanlan yap veya
mekanik ekipmandr.

Dengeleme: Atksuyun; ak hznn, konsantrasyon ve scaklk gibi parametrelerinin bir
dengeleme tank ierisinde dengelenmesidir.

Birincil ktrme tank: Ham veya kaba artmadan geirilmi atksudaki ktrlen
kat maddelerin byk ounluunun ktrlerek ayrld ktrme tankdr.

6. Yzeyde byyen sistemler

Biyolojik film: Bir destek ortamnn yzeyinde mikroorganizmalarn oluturduu
tabakadr.

Sabit film reaktr: Biyolojik artmann ok byk bir blmnn destek ortam
zerinde yer alan biyolojik film tarafndan gerekletirildii reaktrdr.

Damlatmal filtre: Atksuyun, destek ortam yata boyunca szld sabit film
reaktrdr. Bu tr filtrelerde, havalandrma doal olarak gerekleebilir veya yapay
olarak gerekletirilebilir.

Granler sabit yatak reaktr (biyofiltre): Szme ve biyokimyasal paralanma
ilemlerinin birlikte gerekletii, granl hlindeki malzemelerden oluan bir ortama
sahip sabit film reaktrdr.

Akkan yatak reaktr: Paracklardan oluan yatan, svnn, gazn veya svnn ve
gazn birlikte yukarya doru ak sebebiyle serbeste asl kald sabit film
reaktrdr.

7. Aktif amur Sistemiyle Artma

Aktif amur: Aerobik veya havasz artlar altnda, askdaki bakteriler veya dier
mikroorganizmalarn bymesiyle oluan biyolojik ktledir.

Geri devir amur oran: Geri devredilen aktif amur debisinin, atksu artma sistemine
giren atksu debisine orandr.

Fazla (atk) aktif amur: Bir aktif amurla artma sisteminden uzaklatrlan amurdur.

348

amur ya: Aerobik blgelerde oluan toplam amuru sabit bir hzla tanklardan dar
gndermek iin gereken ve hesaplanarak bulunan sredir. amur ya, artlm k
suyundaki kat maddeler dikkate alnarak hesaplanr. amur ya, gn birimi ile ifade
edilir.

Havalandrma: Bir yere hava veya oksijen verilmesidir.

Uzun sreli havalandrma: amur yann yksek olduu aktif amurla artma
ilemidir.

Oksijen tketim hz: Birim hacim sv bana birim zamanda tketilen oksijen
miktardr. Oksijen tketim hz, mg/(L.h) veya mg/(L.min) birimleri ile ifade edilebilir.

Durultucu (kinci ktrme tank): Aktif amurun, artma tesisini terk eden akntdan
veya biyolojik filtreden ayrld ktrme tankdr.

amur hacimsel yzey yk: Bir ktrme tanknn yatay kesit alanndan birim
zamanda geen amur hacmidir. amurun hacimsel yzey yk, yzey ykleme hz ve
ken amur hacminin arpmndan hesaplanr. amur hacimsel yzey yk, m
3
/(m
2
.h)
birimi ile ifade edilir.

amur hacim indeksi (SVI): Belirli artlar altnda, belirli bir srede (genellikle 30
dakikada) ken aktif amurun kmeden sonra 1 gramnn kaplad mililitre cinsinden
hacimdir. amur hacim endeksi veya kartrldktan sonraki amur hacim endeksi,
mL/g birimi ile ifade edilir.

amur kabarmas: Aktif amurla artma tesislerinde, genellikle ar miktardaki ipliksi
organizmalar sebebiyle meydana gelen olduka fazla hacim kaplayan ve kolaylkla
ktrlemeyen aktif amur oluumudur.

8. Dier atksu artma ilemleri

Atksu lagn (havuzu): Ykseltgeme havuzu, havalandrlmal lagn veya durultma
havuzu gibi, ounlukla toprak engellerle oluturulan atksu artmaya yarayan anak
eklindeki basit yapdr.

ktrme lagn (havuzu): Atksudan kat maddelerin ayrlmas iin kullanlan atksu
lagndr.

Havasz lagn: Atksudaki amurun ktrlmesi, paralanmas ve rtlmesi iin
kullanlan atksu lagndr.

Havalandrmal lagn: Havalandrmann yapay olarak gerekletirildii, amurun geri
devrettirilmedii atksu lagndr.

Doal lagn: Atksuyun yapay olarak havalandrmadan biyolojik olarak artld bir seri
atksu havuzundan oluan artma sistemidir.

349

Toprakta artma (topraa verme): Atksuyun toprak altna szmas sonucunda
artlmas veya genellikle nihai olarak bertaraf etmek amacyla atksuyun toprak
yzeyine yaylmasdr.

9. amurun artlmas

amur artma: nceltme, kararl hle getirme, artlandrma, su giderme, kurutma,
dezenfeksiyon ve yakma gibi amuru tekrar kullanmak veya bertaraf etmek amacyla
yaplan ilemlerdir.

amur bertaraf etme: evresel herhangi bir yarar olmakszn, amurun veya
yaklmasyla elde edilen kllerin topraa verilmesidir.

Ham amur: zerinde herhangi bir ilem yaplmam kararl olmayan amurdur.

Birincil amur: Birincil artma sonucu elde edilen ve geri devrettirilen amurla
kartrlmam amurdur.

kincil (biyolojik) amur: kincil artma veya biyolojik artma sonucu elde edilen
amurdur.

Kimyasal amur: Kimyasal ktrme ilemiyle ayrlan amurdur.

Havasz amur rtme: amurun organik madde muhtevasnn havasz olarak
azaltld ilemdir.

Aerobik amur rtme: amurun organik madde muhtevasnn aerobik olarak
azaltld ilemdir.

Biyogaz: Havasz rme ilemi srasnda meydana gelen ve esas olarak metan (CH4) ve
karbondioksitten (CO2) oluan gaz karmdr.

amur younlatrma: Yerekimi kuvveti gibi bir kuvvet yardmyla amur zerindeki
svnn uzaklatrlmasyla amurdaki kat madde konsantrasyonunun artrlmas
ilemidir.

amur syrc: Younlatrcda, ounlukla baklarla donatlm dey ubuklardan
oluan ve yava hzla dnen mekanizmadr.

amur lagn: amuru biriktirmek amacyla kullanlan lagndr.

amur artlandrma: amurun suyunun tamamen giderilmesi amacyla uygulanan
fiziksel, kimyasal, termal veya dier artma ilemleridir.

Kimyasal artlandrma: Ortama kimyasal madde ilve ederek yaplan artlandrmadr.

Termal artlandrma: amur scaklnn deitirilmesiyle yaplan artlandrmadr.

350

amur kurutma yata: amur suyunun giderilmesi ve daha sonra suyun topraa
verilmesi veya buharlatrlmas yoluyla amurun kurutulmasnda kullanlan yapdr.

Filtre keki: Bir szme ileminde amur suyunun giderilmesi srasnda filtre zerinde
kalan kat veya yar kat kalntlardr.

amur svs: amurdan ayrlan svdr.

Niha amur artlandrma: amuru herhangi bir ekilde kullanmak veya bertaraf
etmek amacyla gerekletirilen fiziksel, kimyasal, termal veya dier amur artma
ilemleridir.

Termal amur kurutma: Suyun amurdan buharlatrlarak uzaklatrld ilemdir.

amur yakma: amurdaki organik maddelerin yksek scaklkta ykseltgenmesidir.

Kuru kat madde muhtevas: amurdaki kat maddelerin toplam miktarnn amurun
ktlesine orandr.

Kaynaklar

DIN EN 1085 (1997) Wastewater Treatment Vocabulary

TS EN 1085 Atksu Artm Terimler ve Tarifler

351

EK 2 ATIKSU ARITMA TESSLERNN TASARIMI

EK 2.1. TASARIMA ESAS VERLERN ELDES (ATV 198-EDEN ZETLENMTR.)

2.1.1. Tasarma Esas Verileri Elde Etmek zere Gerekli Hazrlk almalar

alma alanndaki atksu debileri, meteorolojik veriler (yal ve kurak gnler), atksu
scakl ve artlan atksuyla ilgili temel kirletici konsantrasyonlar vb. mevcut verilerin
ncelikle derlenmesi salanmaldr. Bu tr veriler yardmyla kanalizasyon sisteminden
dearj edilen atksu debisi ve atksu artma tesisine gelmesi beklenen kirlilik yk
hesaplanabilir. Ancak atksu kanalizasyon ebekesi ve artma tesisinin gerektii ekilde
doru iletilip iletilmedii tahkik edilerek elde edilen verilerin gerek durumu ne
lde temsil ettii gsterilmelidir. Bu yzden balangtaki durumun doru
tanmlanmas en nemli nceliktir.

Balangtaki mevcut durumu ortaya koymak zere balca aadaki hususlar
incelenmelidir:

- Mevcut verilerin tutarllk ve doruluunun kontrol
- Verilerin haftann tamamn iine alan bir zaman serisi zellii tayp tamad
- Analizlerin gvenilir veya akredite laboratuarlarda yaplp yaplmad
- Numunelerin standart 2 veya 24 saatlik kompozit numune olup olmad
- Numune alma yerlerinin uygun seilip seilmedii

Yukarda sralanan hususlardan bir veya daha fazlasnn salanmadnn belirlenmesi
durumunda, eksik veriler ilave lmlerle tamamlanmal ya da ampirik hesap
yntemleri ile tahmin yoluna gidilmelidir.

Ampirik yntemlerle hesaplanan deerler, snrl sayda bile olsa, lm sonular ile
kyaslanp dzeltilerek kullanlmaldr. Atksu debileri olabildiince lm verilerine
dayal olarak belirlenmelidir.

Kirletici konsantrasyonlar deiimi atksu akmndaki saatlik salnmlar yanstr.
Ayrca, yamur sular ve/veya szma sular ile seyrelme ve kanalda nceden kelen
maddelerin yeniden askda hale gelmesi vb. sebepler dolaysyla konsantrasyon
deerlerinde nemli deiimler gzlenebilir. Dolays ile ortalama konsantrasyonlar,
ilgili debilerin getii zaman aralklarnda alnm temsili kompozit numunelerde
yaplm lmlere dayanmaldr.

2.1.1.1. Veri Toplama

a) Debi lm

Debi lmleri ncesi lm cihaznn son kalibrasyon tarihi kontrol edilmelidir.
Gerektiinde yeni kalibrasyon yaplmaldr. Mevcut veri seti gerektiinde uygun biimde
dzeltilerek yeni verilerle uyumlu (homojen) hale getirilmelidir.

Gnlk debi ile birlikte gn ii akm salnmlar da otomatik debi ler kaytlar ile 5
dakika veya 1 saatlik ortalama lmler halinde elde edilmelidir. 1 ve 2 saatlik ortalama

352

debiler artma tesislerine gelen atksu akmnn gn iindeki salnmlarnn ortaya
konmas bakmndan anlamldr.

b) Kirlilik Yklerini Belirlemek iin Numune Alma

Atksu artma tesislerinin herhangi bir noktasnda atksularn tipik parametrelerin
srekli lm gnmz imknlar ile pek mmkn deildir.

Gnlk kirlilik yk, herhangi bir kirleticinin (rnein CKO) 24 saatlik kompozit
numunede llm deeri ile ayn gnn atksu debisi Qd (m
3
/gn)nin arpmdr.
Gnlk kirlilik yklerinin hesabnda tekil /anlk numunelerde llm kirletici
konsantrasyonlar esas alnmamaldr.

Gn iindeki saatlik debi deiimlerini de karakterize etmek zere atksu numuneleri
hacim veya debi ile orantl, zaman orantl otomatik numune alma cihazlar veya elle
alnan eit hacimli numunelerle oluturulan 2 saatlik kompozit numuneler olarak
hazrlanarak gnlk ortalama deerler sz konusu 12 adet lmn ortalamas ile elde
edilmelidir.

Tekil/anlk numuneler genelde amur akmlar iin kullanlr. Gn iinde alnm birka
tekil numuneden elde edilecek lmlerin ortalamas alnarak amur
younlatrma/susuzlatrma birimlerinden gelen geri dn akmlarnn kirlilik ykleri
karakterize edilebilir.

Atksu artma tesisi ile ilgili lm ve numune alma noktalar tesisin akm emas
zerinde aka iaretlenmelidir.

c) Tasarm in Gerekli Veriler

Debiler

Atksu artma tesisi tasarm iin ortalama ve pik debilerin belirlenmesi
gerekir.Ortalama debiler belli bir zaman aral esas alnarak (gnlk kurak dnem
debisi QDW,d (m
3
/gn) veya yllk ortalama kurak dnem debisi QDW,aM (L/s) gibi) ifade
edilir. Pik debiler ise 1 veya 2 saatlik maksimum akm deerleri olarak verilir.

Prensip olarak atksu artma tesisi veya kanalizasyon ebekesinde aadaki debilerin
llerek belirlenmesi gerekir:

- Yllk ortalama kurak dnem debisi, QDW,d,am (m
3
/gn) veya QDW,am (L/s)
- Maksimum aylk ortalama infiltrasyon (szma) debisi, Qinf,Mm,max (L/s) ve yllk
ortalama szma debisi, Qinf,am (L/s)
- Gece lmleri ile belirlenmi ortalama szma debisi, Qinf,am (L/s), mevcut ise yllk
ortalama atksu debisi, QWW,am (L/s)
- Maksimum 1 veya 2 saatlik debiler, Qh,max veya q2h,max (L/s)
- Maksimum veya minimum ortalama saatlik kurak dnem debileri (1 veya 2
saatlik), QDW,h,max veya QDW,2h,max ve QDW,h,min veya QDW,2h,min (L/s)

353

Ayrk sistem kanalizasyon sistemleri sonundaki artma tesislerinin hidrolik tasarmnda
aadaki debileri esas alnr:

- Maksimum kurak dnem debisi : QDW,h,max (L/s)
- 1~3 yllk bir dnemde llm maksimum saatlik ayrk sistem debisi: Qsep,h,max
(L/s)
- Minimum kurak dnem debisi : QDW,2h,min (L/s)

Burada QWW, gnlk kurak dnem akmlar QDW,d (m
3
/gn) serisinden hesaplanan
%85lik akm deeridir.

n (ilk) keltim havuzlarnn tasarmnda aadaki debiler dikkate alnr:

- Maksimum 2 saatlik ortalama kurak dnem debisi :QDW,2h,max (m
3
/sa)
- Maksimum yal dnem debisi :Qcomb (m
3
/sa)
- Maksimum ayrk sistem debisi :Qsep,h,max (m
3
/sa)

d) Konsantrasyon ve kirlilik yknn belirlenmesi

Kirlilik yk ve kirletici konsantrasyonlar eitli maksatlarda kullanlabilecek verileri
oluturmak zere gerekletirilir.

Atksu Artma Tesisi Tasarm Kapasitesini Belirlemek iin

Atksu artma tesisi tasarm kapasitesi, artma tesisi giriindeki kurak dnem BO5 (veya
KO) konsantrasyonu deerleri serisindeki %85lik deer ile kurak dnem debisinin
arpm sonucu bulunacak kirlilik yk ( Bd,BO in, kg/gn) ile ifade edilir.

Tasarm kapasitesi, artma tesisi iindeki baz birimlerden tesis bana verilen geri
dn akmlarnn kirlilik yklerini iermez.

lk keltim havuzlar knda llm BO5 (veya KO) deerleri ile allmas
gerektiinde, mevcut tesis ii geri dn akmlarnn etkisi dldkten sonraki kurak
dnem BO5 (veya KO) konsantrasyonlar serisinin %85lik deeri de ikinci kademe
(biyolojik) artma birimlerinin tasarm kapasitesi hesab iin kullanlabilir. %85lik
deer kurak dnemi temsilen derlenmi asgari 30 BO5 (veya KO) lmn ieren 24
saatlik kompozit numunelerden elde edilmi veri serisinden hesaplanmaldr.

kinci kademe (biyolojik) artma birimi kapasitesinin ayrca hesaplanmak istenmesi
durumunda, aktif amur sistemi iin 2 veya 3 haftalk ortalama BO5 (veya KO),
damlatmal filtreler iin ise 2 saatlik ortalama BO5 (veya KO) deerleri esas alnmaldr.

Bileik Sistem Takn Kontrol Yaplarnn Tasarm iin

Bileik sistem takn kontrol yaplarnn tasarm kapasitesi, artma tesisi giriindeki
kurak dnem KO konsantrasyon deeri (CKO ln,aM) ile ifade edilir.

354

Tasarm kapasitesi hesab iin, ortalamalar, 600 mg/Lnin altnda kalan kurak dnem
KO konsantrasyon deeri lmlerini ieren numunelerden elde edilmi veri serisi
kullanlmaldr.

Atksu Artma Tesislerinin Tasarm iin

Azot ve fosfor gideriminin yapld aktif amur sistemlerinin boyutlandrlmasnda;

- Atksuyun yllk scaklk deiimleri ve biyolojik reaktr kndaki en yksek ve
en dk scaklklar (iki yl boyunca gzlenen ve ~2 hafta sren)
- En fazla 2 ya da 4 haftalk e zamanl ortalama gnlk koi yk (kg/gn) ve
skoi/ckoi oran

ne kmaktadr.

ki ya da 4 haftalk ortalama gnlk KO yk deerleri, genel veri serisi ile orantl
olmad takdirde, sz konusu bu deerlerin % 85lik seri dnda kald sylenebilir ve
hesaplamalara dahil edilmez.

Bu sebeple, oluturulacak veri serisi, yllk bir sre zerine eit aralklarla datlm
en az 40 gnlk ykleri iermelidir. lgili yk hesaplar, kk atksu artma tesisleri
iin, ampirik formller kullanlarak yaplmaktadr.

Kirletici yklerin mevsimsel deiiminin tespiti ve % 85lik deerlerin oluturulabilmesi
iin, en az 2 x 40 gnlk yk verisi gerekir. Maksimum veya minimum aylk ortalama
yk deerinin, yllk ortalama deerden % 20 deiim gstermesi durumunda
mevsimsel yk deiiminden bahsedilebilir.

Atksu artma tesisleri tasarmnda, gerekli oksijen miktar hesab iin ngrlen pik
faktr, gnlk maksimum 2 saatlik TKN yknn (B2h,TKN,max,InB, kg/sa) gnlk ortalama
TKN ykne (Bh,TKN,dM,InB, kg/sa) orandr.

Tasarma esas oluturan amur hacim indeksi deeri, yllk bir sre ierisinde alnan
2 haftalk veri serisi zerinden ya da son iki yla ait %85lik deer esas alnarak
hesaplanmaldr.

Damlatmal filtreler ve dner biyodisklerin boyutlandrlmas iin aadaki yk
bilgilerine ihtiya duyulmaktadr;

BO5, (Bd,BO,InB, kg/gn)

Azot (Bd,TKN,InB, kg/gn)

Bu deerlerden kullanlabilir olanlar zamann %85inde grlebilir olanlardr (%85lik
deeri amayan). lgili veri serilerinin oluturulabilmesi iin, 1 ile 3 yllk srede grlen
en az 40 deere ihtiya duyulmaktadr. Tasarma esas serilerde yer alacak BO5 ve azot
yklerinin e-zamanl olmas nem arz etmektedir.

355

Biyofiltrasyon (damlatmal filtre vb.) gibi baz belli bal biyolojik prosesler ksa sreli
bekletme sreleri esas alnarak tasarlanr. Gnlk maksimum 2 saatlik KO
(B2h,KO,max,InB, kg/sa) ve TKN B2h,TKN,max,InB, kg/sa) ykleri bu deerlere verilebilecek olan
rneklerdendir.

amur artma birimlerinin boyutlandrlmas iin gnlk amur hacmi, QSI,d (m
3
/gn),
kat madde konsantrasyonu, DRSl (kg/m
3
) ve organik kat madde yzdesi, oDRSl (%)
verilerine ihtiya duyulmaktadr. amur yk ortalamasnn ise birka haftalk kuru ve
slak hava deerleri zerinden hesaplanmas nerilmektedir.

Atksu artma tesisleri bnyesinde, bertaraf edilmesi gereken atk gruplar;

- Kaba/ince zgarada tutulan maddeler
- Kum tutucu konteynerlerinde biriktirilen maddeler

olarak ne kmaktadr. Bu madde miktarlarnn, tasarma esas ortalama deerleri de
amur yknde olduu gibi, birka haftalk verilere dayandrlarak
hesaplanabilmektedir. Birleik kanalizasyon sistemleri sonunda yer alan atksu artma
tesislerinde ise sz konusu madde miktarlar byk deiimler gsterebilmektedir.

Mevcut Duruma likin Verilerin Belirlenmesi

Genel Bilgiler

Atksu artma tesislerinin tasarmnda, boyutlandrmann yan sra, tesise gelecek
kirletici ykn karakterize eden bilgiler de nem tamaktadr. Bu bilgileri aadaki
ekilde sralamak mmkndr;

- lgili mevzuatta yer alan k suyu kalitesi
- Blgeye ait bilgiler (toprak ve yeralt suyu durumu, yzey sularnn seviyeleri,
imar/evre dzeni planlar ve ilgili dier envanter)
- Tesis alanna dair bilgiler (borulama/kablolama vb. iin)

Dearj Verilerinin Belirlenmesi

Su Tketim Verileri

Tketilen ime/kullanma ve proses sular ile sanayice kuyulardan temin edilen toplam
su miktar, yaklak olarak oluan atksu miktarna denk gelmektedir. Fakat bir ktle
dengesi oluturulduunda, tketilen tm suyun atksuya dnmedii net bir ekilde
grlr. Baz artlm atksular tarmda kullanlabilmektedir ve bu ynl bir kullanm
suyu atksu (dearj edilen su) olmaktan karr.

Ya ve szma debilerinin dahil edildii, yllk su tketim verilerine dayal bir hesap
yaklam, yllk kurak dnem debisi serilerinin kullanld bir tasarm debisi
hesabndan daha emniyetli neticeler verebilmektedir. Bu noktada dikkat edilmesi
gereken nemli bir husus, havzada, kanalizasyona (AATye) bal nfus ile su hizmeti
alan nfusun rtmesidir. Bu iki hizmet alannn farkl olmas durumunda, tketilen su

356

miktar hesabnda, kanalizasyona bal nfusa, haricen su hizmeti alan nfus da dahil
edilmelidir.

Su hizmet alan ve atksu havzasnn farkl olmas durumunda;

- Olas seriyi belirlemek iin son 5 (iyi ihtimalle 10) yla ait, sanayilerin kuyulardan
temin ettii suyun da dahil edildii, su temini miktarlar
- Sanayice kuyulardan temin edilen suyu da ieren, gnlk su tketiminin
mevsimsel deiimi

bilgilerine ihtiya duyulmaktadr. Su tketim verileri zamana gre ok fakllk
gstermemekle birlikte, mevcut veri olmadnda, nceki yla ait deer zerinden, sanayi
kullanmna ynelik bir azaltmda bulunularak mevcut tketim iin bir tahmin
yaplabilir. Su tketiminin (Wd,aM) 100-150 L/gn normal araln at deerler iin ise
bunun sebepleri belirtilmelidir.

Kanalizasyon Debisi Verisi

Tasarm Debisinin Hesab

Kanalizasyon debisi hesab bir (az miktarda szma debisi ile) ya da daha iyi ihtimalle
3~5 yllk (yksek miktarda szma debisi ile) veri serilerine dayandrlmaldr. Sadece
bir yla ait ya deerleri gibi genel durumu yanstmaktan uzak veriler hatal sonulara
yol aabilir.

lk olarak aadaki veriler hesaplanmal/temin edilmelidir:

Kurak dnem gn says; havzaya ait kaytl ya verileri ierisinden, 1 (byk
havzalarda 2) gn sreyle grlen ve 1mm/gn ya ykseklii altnda kalan yalarn
grld gnler dikkate alnarak oluturulmu bir veri serisi kullanlmaldr. Kar erime
dnemleri ve byk su havzalarnda yer alt suyu aknn gzlendii yasz gnler,
kurak dnem olarak nitelendirilmemektedir.

Gnlk kanalizasyon (atksu) debisi, Qgn (m
3
/gn)
Gnlk kurak dnem debisi, QDW,d (m
3
/gn)

Kurak dneme ait en az 21 gnlk debi verisi; sz konusu dnem (21 gn) verilerinden
%20 farkllk gsteren deerler de dahil edilerek bir veri serisi oluturulur.

Maksimum ve minimum kurak dnem pik ya da saatlik debileri (QDW,max, QDW,min (L/s) -
QDW,h,max, QDW,h,min (L/s, m
3
/sa))

Maksimum ve minimum ortalama 2-saatlik kurak dnem debileri (QDW,2h,max, QDW,2h,min
(m
3
/sa))

Tasarm kolayl asndan (salnmlarn rahata gzlemlenebilmesi iin), ayrca,
zamana bal gnlk atksu debi ve zamana bal kurak dnem atksu debi lm
grafiklerinin hazrlanmas nerilmektedir.

357

Yllk Ortalama Kurak Dnem Debisinin Belirlenmesi

Kirlilik yklerinin belirlenmesinde kullanlan yllk ortalama kurak dnem debisi, QDW,aM
(L/s), gnlk kurak dnem debilerinin, QDW,d,aM (m
3
/gn), aritmetik ortalamas alnarak
hesaplanr.

86,4
/gn) (m Q
(L/s) Q
3
aM d, DW,
aM DW,
=

Atksu Debisinin Belirlenmesi

Yllk ortalama atksu debisinin (Qww,aM, L/s) hesab iki farkl ynteme dayal olarak
yaplmaktadr;

Gece lmlerine dayal hesaplanan yllk ortalama szma debisi (QInf,aM), yllk kurak
dnem debisinden karlarak yllk ortalama atksu debisi elde edilir:

Qww,aM = QDW,aM QInf,aM

Yllk ortalama atksu debisi (Qww,aM, L/s), su tketimine dayal olarak hesaplanr. Su
tketim deerleri mevsimsel deiiklikler gsteriyorsa, anlk kurak dnem debilerine
dayal hesaplama yaplr.

Su tketim verilerinin mevcut olduu durumlarda, yllk evsel (QDW,aM) ve endstriyel
(QInd,aM) su kullanmlar toplanarak ya da birim su tketimi zerinden yllk ortalama
atksu debisi (Qww,aM, L/s) hesaplamalar yaplabilir:

Qww,aM = QD,aM QInd,aM

(L/s) .q A
86400
W
P.
Ind Ind C,
aM d, WW,
+

Burada,

P= Nfusu, N
AC,End= Endstriyel alan, ha
QEnd= Birim endstriyel alanda oluan atksu miktarn, L/s.ha

ifade etmektedir.

Hesaplanan bu deerle kyaslanmak zere, atksu artma tesisinin yllk ortalama
debisinin raporlanmas nerilmektedir. Bylece, gerekirse, tasarm ile ilgili
hesaplamalar bir dzeltme faktr kullanlarak rahatlkla yeniden gzden
geirilebilecektir.

358

Szma Debisinin Belirlenmesi

Szma debisi (QInf,aM, L/s) hesab gece yaplan lmlerin analizine ya da atksu debisi ile
kurak dnem debisi arasndaki farka dayal olarak hesaplanabilmektedir. Gece
lmlerine dayal yaplan hesaplamalarda iki husus ne kmaktadr:

- Szma debisi lmleri, Cumartesiyi Pazara balayan gecenin son drtte birlik
dilimi iinde (su tketiminin minimum olduu zaman dilimi) yapldnda en
gereki neticeleri vermektedir.

- Gece lmleri ile belirlenen szma debisi hesaplamalarnda, her yla ait en az 6
ayn deerlendirildii 3 yllk bir veri setine ihtiya duyulmaktadr.

Gnlk Pik ve Gecelik (saatlik) Minimum Debilerin Belirlenmesi

Gnlk pik ve saatlik minimum debilerin (QWW,max, QWW,min - QWW,h,max, QWW,h,min)
belirlenmesinde aadaki hususlar dikkate alnr:

Ksa aralklarla (5 dk, 1 sa vb.) alnan kurak dnem debilerinden oluturulan seriler
kullanlmaktadr.

Akm hznn pompa istasyonu almalarndan etkilenmedii kabul yaplr.

Anlk szma debisi deerleri kullanld takdirde, sz konusu szma debisinin yeterli
sayda veri analizi ile tayin edilmi olmas gerekmektedir.

AAT ile Sonlanan Birleik Kanalizasyon Sistemlerinin Tasarm

Birleik sistem debisi, atksu debisinin iki katna szma debisi ilave edilerek hesaplanr.

QBirleik = 2.QWW + QInf,aM

Buradaki atksu debisi (QWW), kurak dnem debisinin (QDW,d, m
3
/gn) %85lik deerine
kar gelmektedir.

Kk yerleim yerleri iin %85lik deerin yllk ortalamaya oran QWW,d,85/QWW,aM = p.
1,5 olup pik deeri blen, xQmaks=8dir. QWW/QWW,maks,85 = (1,5 x 24/8) QWW,aM = 4,5 QWW,aM
ve 2 QWW,maks,85 = 9 QWW,aMdir.

Byk yerleimler iin p1,15 ve xQmaks=16 iin QWW,d,85/QWW,aM oran uygulanabilir.

Buna gre, 2 QWW,maks,85 = 3,5 QWW,aM olur.

Birleik atksular (atksu+szma debileri) iin;

QBirleik = 6 x QWW,aM + QSzma,aM [QSzma,pM dzeltme faktr]

359

Yukardaki denklemdeki 6 sabiti yerine, hesaplamalarda atksu akm fWW,QWC
kullanlacaktr (ekil Ek-2.1-1). Grafikten sabit deer okunarak karlan birleik atksu
akm QCW forml aadaki gibidir:

QBirleik = fWW,QWC x QWW,aM + QSzma,aM

ekil Ek-2.1-1. Yllk ortalama atksu akmna gre atksu artma tesisine gelen optimum
birleik atksu akm hesaplamalar iin fWW,QWC faktrnn aral

Ampirik Deerlere Dayanan Akm Verisi

Yllk atksu ak olan l/s birimli QWW, blgede ikamet edenlere zg atksu debisi olan
I(L/gn) birimli WWW,dye dayandrlarak tahmin edilebilecei gibi, alana zg ticari
ve/veya endstriyel atksu dearj orann ifade eden I(s.ha) birimli qEndye gre de
hesaplanabilir:

(l/s)

Su tketimine ilikin herhangi bir veri mevcut deil ise, blgede ikamet edenlere zg
birim atksu debisi WWW,d=100-150 I(N.d) olarak kabul edilebilir. Alana zg
endstriyel/ticari atksu dearj miktar ise, dk miktarda atksu reten firmalar iin
alan says baz alnarak, gerektiinde bu deere turist (hareketli nfus) says da dahil
edilerek, hesaplanr. Burada dikkat edilmesi gereken husus, ayn yrede ikamet eden
alanlarn hem firma grevlisi hem de yre sakini olarak iki defa saylma hatasna
dlmemesidir. Youn su kullanlan tesisler de (rnein yiyecek ileme tesisleri)
yerleim alannda mevut ise, su tketim verileri ve/veya atksu debi deerleri dikkate
alnmaldr. Toplam debi, szma debisi de ayrca dikkate alnmaldr.

lm verisi mevcut deil ise, atksu akm x
Qmaks
(debi faktr) yardmyla ekil Ek-2.1-
2 kullanlarak hesaplanabilir. Alt izgi QWW,maks veya QWW,h,maksa, st izgi ise QWW,2h,maksa
tekabl eder. Kuru hava artlarnda gnlk pik deer aadaki gibi olmaktadr:

(l/s)

360

ekil Ek-2.1-2. Yerleim alannn byklne (ikamet edenlerin saysna) bal olarak
xQmaks (debi faktr)

Daha detayl bilgi ile boyutlandrma iin kullanlabilecek uygulama rnekleri, ATV-
DVWK Standartlarnda yer almaktadr.

Ampirik deerlere dayanan kirlilik yk ve konsantrasyonlarn tahmini

%85lik deerin dahi tahmin edilmesine imkan vermeyen veri eksiklii ve ilave yeni veri
temininin g/pahal olduu durumlarda, kirlilik yklerinin tahmini iin aadaki
yaklamlar uygulanabilir:

Benzer ehir metodu (nfus veya yap bakmndan) kullanlarak, elde mevcut benzer
kirlilik yk deerlerinin yreye adapte edilmesi,
Yrede ikamet eden kii saysna bal olarak kii bana den kirlilik ykleri ile birleik
ticari ve/veya endstriyel alanlarn retime zg deerleri yardmyla tahkik.

Burada en kullanl metot, kii bana den yk hesabyla kirlilik yknn kontrol
olup nerilen birim yk deerleri Tablo Ek-2.1-1de de zetlenmitir.

Tablo Ek-2.1-1. Kii bana kirlilik ykleri g(N.d), %85in altnda kalan gnler iin
Parametre Ham atksu
Birincil keltim
sonras
QDW,2h,maks bekletme sresi
ile
BO5 60 45 40
KO 120 90 80
AKM 70 35 25
TKN 11 10 10
P 1,8 1,6 1,6

BO5, KO, AKM, azot, fosfor ve gerekirse dier parametreler iin, boyutlandrmaya zg
deerlerin ayr ayr tahkiki byk nem tar (rn: ENKO,120 = 25.000 , ENBO5,60 =
15,000 ). Ticari/endstriyel blgelerde kanalizasyon sisteminin boyutlandrmas
aamasnda, alana zg atksu akm debisi ounlukla qEnd = 0,5 l/(s.ha) olarak alnr.
Bu, kanalizasyon ve drenaj sistemlerinin boyutlandrmas iin saatlik pik deerleri
temsil eder.

361

Burada nemli olan, bu deerlerin yllk atksu akmnn tahkikine elverili olmay ve
uygun ekilde azaltlmalar gerekliliidir. Ayrca, ticari alanlar iin nfus edeerlerinin
tahmini atksu akm zerinden hesaplanmas ve buradan yk tahkikine geilmesi
yaplamaz. Yol gstermesi asndan, blgede alan tahmini kii saysnn kullanlarak
bir minimum deere ulalabilir.

Uygun yntemlerle hesaplanan kirletici konsantrasyonlar, kuru hava artlarndaki
lm deerleri ile mukayese edilmeli ve byk sapmalarn gzlenmesi durumunda,
uygun bir Qd, kons deeri seilmelidir. Hesaplanan KO ve BO5 konsantrasyonlarnn,
llen konsantrasyonlardan daha yksek olaca dikkate alnmaldr. Bunun sebebi,
Tablo Ek 3.2-1deki kii bana den kirlilik ykleri ile yaplan hesaplamalarda,
ortalama deerler yerine %85lik deerlerin kullanlmasdr.

Tahmin Verisi

Mevcut durumda, zgl su tketimi genel olarak sabit kalmakta olup, genelde ileriki
yllarda azalmaktadr.

Kurum ve kurulular, artan oranlarda su sarfiyatn azaltan nlemler almaktadr.
Dolaysyla, bu tarz tesislerden oluan atksu miktar ve kirlilik yklerinin artmas
genelde ancak yeni retim hatlarnn ilavesi ile mmkndr

mar planlarnda ounlukla, yeni kurulacak iskn ve ticari alanlar iin nceden tahsis
veya tanmlamalar yaplm bulunmaktadr. Bu noktada imar plan doygunluk deeri
nem kazanr. Ticari alanlar iin de, su tketimleri dk ve yksek olan tesisler
ayrtrlarak, atksu hesab her birinin zelinde yaplmaldr. Yeni kurulacak endstriyel
tesisler iin nceden kaytl veri mevcut deil ise, atksu artma tesislerinin
boyutlandrlmasnda temel bir kural olarak orta derecede tipik su tketimi esas
alnarak hesap yaplr.

Atksu artma tesisleri ve ayrca birleik kanalizasyon sistemlerinin boyutlandrmasnda
esas alnan veriler, byk su havzalarnda birbirinden farkllk gsterebilmektedir.

EK 2.2. ATIKSU AKIMLARININ (DEB) DEM (QASM, 1999)

Su ihtiyacndakine benzer tarzda atksu akmlarnda da, mevsimine, hava artlarna,
haftann gnlerine ve gnn saatlerine bal deiimler gzlenir. Kurak hava artlarnda,
gnlk atksu debileri gn iinde saatlik deiimler gsterir. Su ihtiyac ve atksu
debilerinin gnlk ierisindeki tipik deiimi ekil Ek-2.2-1deki gibidir (Qasim, 1999).
Kentsel yerleimlerin su temin sistemine verilen ime/kullanma suyu debilerinin tipik
deiim oranlar Tablo Ek-2.2-1deki gibidir. Atks akmlarn grafii, birka saatlik
gecikme su ile ihtiyac erisine paralellik gsterir. Atks akmlarndaki pikler,
kanalizasyon ebekesinin depolama/biriktirme kapasitesi ve atksuyun artma tesisinde
depolanmas iin geen sre dolaysyla, su ihtiyac erisi piklerine gre daha dktr.
Ticari, kurumsal ve endstriyel atksu dearjlar da atksu akm piklerini drr.

362

ekil Ek-2.2-1. Su ihtiyac ve atksu debilerinin gnlk deiimi (Qasim, 1999)

Tablo Ek-2.2-1. Kentsel yerleimlerin su temin sistemine verilen ime/kullanma suyu
debilerinin tipik deiim oranlar (Qasim, 1999)
Durum
Yllk ve gnlk ortalama
ime/kullanma suyu debileri
Aralk Tipik Deer
1 yl ierisinde gzlenen en yksek gnlk debi 1,5-2,2 1,80
Maksimum debinin gzlendii haftadaki gnlk ortalama 1,3-1,6 1,40
Maksimum debinin gzlendii aydaki gnlk ortalama 1,1-1,4 1,20
Gnlk pik 2,7-4,0 2,70*
*Gnlk maksimumun 1,5 kat

Atksu artma tesisi tasarmnda gz nnde tutulmas gerekli debi trleri aadaki
gibidir (Qasim, 1999):

Gnlk ortalama debi: Ortalama debi yllk atks akm verilerine dayal olarak
hesaplanr. Kurak hava artlarndaki 24 saatlik ortalama debiye kar gelir. Bu debi,
artma tesisi kapasitesini, debi deiimlerini ve organik yk hesaplamak; biyokat
(amur) retimini ve kimyasal madde ihtiyacn belirlemek ile terfi ve birim artma
maliyetlerini bulmak zere kullanlr.

Maksimum kurak hava debisi: Bu debi gnlk kurak hava akmlar grafiinin maksimum
(pik) noktasna kar gelir (ekil Ek-2.2-2). Gn iinde ksa bir sre gzlenen bu debi

363

kanalizasyon ebekesindeki keltilerin sprlerek ykanmasn salar. Artma
tesislerinin baz birimleri mutlaka bu debiye gre tahkik edilmelidir.

Pik yal hava debisi: Bu debi iddetli yalar esnasnda veya sonrasnda oluur. Pik,
yal hava debisi genellikle 2 yl tekerrrl ve 24 saat sreli bir ya dolaysyla artma
tesisi giriinde kaydedilen maksimum 2 saatlik debi olarak ifade edilir. Atksu
kanalizasyon sisteminde, pik debi/ortalama debi oran 3,5 civarnda alnr. Saatlik pik
debi (veya en yksek 2 saatlik debi) atksu ana toplayclar, artma tesisindeki boru ve
kanallar, terfi merkezleri, debi lme sistemleri, zgara ve kum tutucular, keltim ve
dezenfeksiyon birimleri ve giri/k yaplarnn hidrolik tasarmnda esas alnr:

Minimum saatlik debi: Tipik gnlk kurak hava akmlar grafiinin en dk akmna
kar gelir (ekil Ek-2.2-2) Minimum saatlik debi ortalama debinin %30~%70i
aralnda deiir. Minimum saatlik debi, debimetreler, kimyasal madde dozlama
ekipmanlar ve pompa seiminde kritik nem tar.

Uzun sreli ekstrem akmlar: Yln belli dnemlerinde toplumun zel gnleri ve
faaliyetleri (fuarlar, turizm mevsimi, festivaller, dini/milli bayramlar, ramazan ay, tatil
dnemleri vb.) sonucu olarak, birka gn sreyle oluan ekstrem maksimum veya
minimum akmlardr. Uzun sreli ekstrem akmlar dk veya yksek deerler olarak
gzlenebilir. Artma tesislerinin havuz ekipmanlarn ekstrem organik ve hidrolik
oklara kar direncini test etmek zere sz konusu veriler dikkatle deerlendirilmelidir.
Maksimum ve minimum 5 gn sreli debiler ortalama debinin sras ile ~2,5 ve ~0,40
katdr. Maksimum ve minimum 10 gnlk debilerin ortalama debiye oranlar da sras
ile 1,7 ve 0,2dir (Metcalf&Eddy, 2003).

Elde uzun sreli ve gvenilir atksu akm kaytlarnn mevcut olmad durumlara
yukarda tanmlanan debilerin hesabnda, mhendislere aadaki yaklamlar
uygulanmaktadr:

- ncelikle nfus, endstriyel ve ticari faaliyetlerin planlanan atksu artma tesisi
iin ngrlen hizmet mr boyunca geliimi uygun tekniklerle olabildiince
dikkatli ve itinal biimde belirlenir.
- Halihazr durumdaki kii bana su tketimleri ve gelecekteki muhtemel seyri
dikkate alnarak, proje sresindeki ortalama su ihtiyalar tahmin edilir. Bu
maksatla, Atksu Artma Tesisleri Teknik Usuller Teblii Blm II dikkate
alnabilir.
- Ortalama su tketimi fatura edilen su miktar ve teknik olmayan kayp/kaaklar
dikkate alnarak belirlenebilir. Bu ekilde belirlenen ime/suyu miktarnn
~%70-90n (szma/bacalardan giriler hari) kentsel atksu debisine kar gelir.
Byk tekil endstriler ile varsa mcavir alanlardan gelen fosseptik dearjlar ile
kat atk depolama tesisleri sznt suyu miktarlar da ayrca dikkate alnr.
- Pik ve minimum kurak hava debileri literatrde nerilen eitli grafikler veya
eitlikler yardmyla ortalama debiye bal olarak hesaplanr.

Kurak hava artlarnda ekstrem atksu akmlarnn ortalama debiye oran olarak ifade
edile pik faktrleri iin nfusa bal olarak gelitirilen ekil Ek-2.2-2 deki grafik veya
aadaki ampirik eitlikler kullanlabilir (Qasim, 1999):

364

m= 1 + (14/ 4 N
1/2
)
m = 5 / N
0,167

Burada;

N: x 1000 olarak nfusu (5000 kiilik bir yerleimde, N=5)
m: Qmaks/Qort

orann gstermektedir.

Qmaks = 3,2 Qort
0,833

Minimum debiler de kk ve orta byklkteki yerleimlerde, gnlk ortalama kurak
hava debisinin srasyla %33 ve %50sine eit alnabilmektedir.

ekil Ek-2.2-2. Kurak hava artlarnda ekstrem atksu akmlarnn ortalama debiye
oran (Qasim, 1999)

Baz yerleimlerde ise atksu kanalizasyon sistemi tasarmnda, szma ve bacalardan
giren yamur sular da dahil olmak zere, 250 L/ N-gn gibi belirli sabit bir atksu debisi
ie tasarm yaplmas yoluna gidilebilmektedir.

Atksu debilerini azaltc nlemler:
Banyo/du sularnn bina iinde yeniden kullanm su tketimini %30-40 orannda
azaltmaktadr. Kanalizasyon sisteminin yeni malzemeler kullanlarak ve/veya mevcut
malzemelerle zenle tekniine uygun yapm salanarak, bilhassa szma atksularnn
nemli oranlarda azaltm mmkn olabilmektedir.

365

EK 2.3. NCEK TECRBELERE GRE DEB HESABI N DER BR YAKLAIM

Atksu akmlar ile ilgili yeterli sayda gvenilir verinin mevcut olmad durumlarda
nceki tecrbelere dayal tahmin ve hesap yntemi uygulanr. Bu maksatla atksu akm
balca;

- Evsel atksu
- Endstriyel ve ticari/kurumsal atksu
- Sznt suyu

bileenlerine ayrlarak her bir bileene zg hesap ve tahminler yaplr (Henze vd.,
2002).

Evsel atksu akm hesab ekil Ek-2.3-1de belirtildii zere yaplr. Hesapta nfus ve
Tablo Ek-2.3-1de zetlenen kii bana yllk atksu retimi (qy,atksu) esas alnr. Kii
bana yllk ortalama evsel atksu oluumu verilerinden hareketle gnlk ve saatlik
ortalama, minimum ve maksimum debiler hesaplanr (Henze vd., 2002).

ekil Ek-2.3-1. Evsel atksu debilerinin hesab

Endstriyel ve ticari/kurumsal atksularn hesab da ekil Ek-2.3-2de belirtilen ynteme
gre yaplr. Bu kapsamda endstriyel atksu debileri, ilgili endstri de birim retim
bana yllk ortalama atksu dearj (zgl atksu debisi) esas alnarak bulunur. rnein
ylda 10
6
hL (10
6
m
3
) bira reten bir endstrinin tipik atksu retimi, zgl atksu debisi
0,6 m
3
atksu/hL bira alnarak, 0,6 x 10
6
m
3
/yl bulunur. Endstriyel ve ticari/kurumsal
faaliyetler dolaysyla oluacak atksu debilerinin hesabnda esas alnabilecek tipik zgl
debiler ekil Ek-2.3-2 ile Tablo Ek-2.3-2 ve Tablo Ek-2.3-3de verilmitir (Henze vd.,
2002). Organize sanayi blgeleri iin zgl atksu debisi 0,5-1,0 L/s.ha alnabilir. Kk
sanayi sitelerinin zgl atksu debisi ise ~ 0,2-0,5 L/s.ha alnabilir.

366

Tablo Ek-2.3-1. Kii bana yllk ortalama evsel atksu retimi (Henze vd., 2002)
lke Yl m
3
/N.yl (szma hari) m
3
/N.yl (szma dahil)
Arnavutluk 1977 60
Cezayir 1977 40
Avustralya 1981 90
Avusturya 1969 50
Belika 1969 30
Brezilya 1975 90
Danimarka 1982 55
Msr 1977 55
Finlandiya 1973 210
Fransa 1975 75
Fransa 1976 35
Yunanistan 1975 60
talya 1970 85
talya 1972 80
Norve 1978 55
sve 1969 100
sve 1976 95
spanya 1969 90
spanya 1977 50
svire 1970 85
svire 1976 75
svire 1978 85
Suriye 1977 35
Hollanda 1970 35
Hollanda 1976 50
Tunus 1977 30
Trkiye 1977 50
ngiltere 1969 60
ngiltere 1976 70
ABD 1977 140
Bat Almanya 1970 40
Bat Almanya 1976 55

ekil Ek-2.3-2. Endstriyel ve ticari/kurumsal atksularn hesab

367

Tablo Ek-2.3-2. Ticari/kurumsal faaliyetler iin zgl atksu debileri (Henze vd., 2002)
Tr Hacim (m
3
/yl) birim bana
Okul 8-10 kii
yerleri 15-20 alan
Kamp alanlar 25-30 gnlk kii
Kulbeler 40-60 ev
Askeri tesisler
50-60
15-20
daimi sakin
alan
Hastaneler 150-200 yatak
Bakmevleri ve sanatoryumlar 100-150 yatak
Oteller ve konukevleri 60-100 yatak
Restoranlar 100-150 alan
Hamam ve havuzlar 50-60 ziyareti

Szma (infiltrasyon) debisi hesaplama yaklam da ekil Ek-2.3-3de zetlenmitir.
Szma debisi atksu kanal ebekesi ya, uzunluu, yapm kalitesi ve blgedeki yeralt
suyu seviyesine bal olarak deiir. zgl szma debisi genellikle birim alandan gelen
debi (L/s.ha), birim kanal ap x uzunluu veya birim kanal uzunluu bana debi
(m
3
/gn.mm x km) cinsinden ifade edilir (Metcalf & Eddy, 2003). Uygulamada szma
debisi genellikle infiltrasyona maruz (yeralt suyu seviyesi yksek dk kotlu kesim)
alann birim szma debisi ile arpm yoluyla bulunur. Szma debisine, muayene
bacalarnn kapaklarndan iddetli ya dnemlerinde ebekeye giren debiler de (~ 0,4
m
3
/baca.gn) ayrca ilave edilir.

ekil Ek-2.3-3. Szma (infiltrasyon) debisi hesaplama yaklam

En basit fakat hataya ak tahmin yntemi ise szma suyu debisinin atksu debisinin belli
bir yzdesi (%50~100) olarak alnmasdr.

Kurak ve scak iklimli yerleimlerde szma negatif deerler de alabilir (kama). Kama
(eksfiltrasyon) kanal ebekesi yapm kalitesine bal olarak toplam atksu debisinin
%50si seviyelerine ulaabilir.

368

Tablo Ek-2.3-3. Endstriler iin zgl debiler ve kirlilik ykleri, 1kg BO7=0,85 kg BO5 (Henze vd., 2002)
Endstri/retim Su Tketimi Birim Atksu retimi Birim Kirlilik Yk k Suyu Kirlilik Yk
St ve St rnleri
St retimi 0,7-2,0 m
3
/ton 0,7-1,7 m
3
/ton 0,4-1,8 kg BO7/ton 500-1500 g BO7/m
3

Peynir retimi 0,7-3,0 m
3
/ton 0,7-2,0 m
3
/ton 0,7-2,0 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m
3

Kark retim 0,7-2,5 m
3
/ton 0,7-2,0 m
3
/ton 0,7-2,0 kg BO7/t on 1000-2000 g BO7/m
3

Hayvan Kesimi Yan rnleri leme ve Benzeri Tesisler
Hayvan Kesimi: 3-8 m
3
/ton retim 7-16 kg BO7/ton retim
500-2000 g BO7/m
3
10-20 gTP/m
3

Hayvan Kesimi ve Yan rn leme: 3-12 m
3
/ton retim 10-25 kg BO7/ton retim 500-2000 g BO7/m
3

Yan rn leme: 1-15 m
3
/ton retim 6-15 kg BO7/ton retim 500-1000 g BO7/m
3

ecek Sanayii
Bira ve Alkolsz ecekler 3-7 m
3
/m
3*
3-7 m
3
/m
3*
4-15 kg BO7/ton retim 1000-3000 g BO7/m
3

Konserve malat Sanayii
Patates (kuru soyma) 2-4 m
3
/ton 3-6 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m
3

Patates (slak soyma) 4-8 m
3
/ton 5-15 kg BO7/ton 2000-3000 g BO7/m
3

Pancar kk 5-10 m
3
/ton 20-40 kg BO7/ton 3000-5000 g BO7/m
3

Havu 5-10 m
3
/ton 5-15 kg BO7/ton 800-1500 g BO7/m
3

Bezelye 15-30 m
3
/ton 15-30 kg BO7/ton 1000-2000 g BO7/m
3

Kark retim 20-30 m
3
/ton konserve
Balk 8-15 m
3
/ton 4-8 m
3
/ton 10-50 kg BO7/t on 5000-10000 g BO7/m
3

Tekstil Endstrisi
Kark retim: 100-250 m
3
/ton 100-250 m
3
/ton 100-1000 g BO7/m
3

Pamuk: 100-250 m
3
/ton 50-100 kg BO7/ton 200-600 g BO7/m
3

Yn: 50-100 m
3
/ton 70-120 kg BO7/ton 500-1500 g BO7/m
3

Sentetik elyaf: 150-250 m
3
/ton 15-30 kg BO7/ton 100-300 g BO7/m
3

Deri Endstrisi
Kark retim: 20-70 m
3
/ton 20-70 m
3
/ton
30-100 kg BO7/ton
1-4 kg Cr/ton
1000-2000 g BO7/m
3

30-70 g Cr/m
3

Post retimi: 20-40 m
3
/ton 20-40 m
3
/ton 0-100 kg S
2-
/ton 0-100 g S
2-
/m
3

Krk retimi: 60-80 m
3
/ton 60-80 m
3
/ton 10-20 kg TN/ton 200-400 g TN/m
3

amarhane 20-60 m
3
/ton 20-60 m
3
/ton
20-40 kg BO7/ton
10-20 kg TP/ton
300-800 g BO7/m
3
10-50 g TP/m
3

Galvenizleme
20-200 l/m
2
20-200 l/m
2
3-30 g hm/m
2
150 g hm/m
3

<1m
3
/h* 2-20 g CN/m
2
100 g CN/m
3

max. 10 m
3
/h 1-10 g hm/m
3

0,1-0,5 g CN/m
3

369

Tablo Ek-2.3-3. Endstriler iin zgl debiler ve kirlilik ykleri, 1kg BO7=0,85 kg BO5 (Henze vd., 2002) (Tablo 2.3 n devam)
Endstri/retim Su Tketimi Birim Atksu retimi Birim Kirlilik Yk k Suyu Kirlilik Yk
Elektrik Devreleri Sanayii 0,5-1,5 m
3
/m
2
0,5-1,5 m
3
/m
2
100-200 g Cu/m
2
100-200 g Cu/m
2

0-5 g Sn/m
2
0-5 g Sn/m
2

0-5 g Pb/m
2
0-5 g Pb/m
2

Fotoraflk 0,5-1,5 m
3
/m
2
0,5-1,5 m
3
/m
2
200-400 g BO7/m
2
400-700 g BO7/m
3

50-100 g EDTA/m
3

Matbaa/Ozalit 30-40 m
3
/gn 30-40 m
3
/gn 7 kg Zn/gn 170-230 g Zn/m
3

0,04 kg Ag/gn 1,0-1,3 g Ag/m
3

0,03 kg Cr/gn 0,8-1,0 g Cr/m
3

0,01 kg Cd/gn 0,2-0,3 g Cd/m
3

Oto Tamir/Ykama
otomobil: 400 l (db) 400 l (db)
otomobil: 200 l (yb) 200 l (yb)
kamyon: 1200 l (yb) 1200 l (yb)

370

2.3.1. Evsel/Kentsel Atksu Artma Tesislerinde Geri Dn ve Harici Atksu
Akmlar

Atksu artma tesislerinde artlan atksular sadece tesisin hizmet verdii atksu
havzasndan toplanan atksular deildir. Tesis ii geri dn akmlar ve baz harici atk
akmlarnn da atksu arta tesislerinde evsel atksularla birlikte artm gerekir. Bu tr
akmlarn balcalar;

- amur rtc st faz akmlar
- amur younlatrc st faz akmlar
- amur susuzlatrma birimi drenaj/ykama sular
- septik tanklardan vidanjrlerle ekilen amurlar
- kat atk dzenli/dzensiz depolama tesisleri sznt sulardr.

Septik tank muhtevalar genelde vidanjrle tanr. Kat atk depolama tesisi sznt sular
ise vidanjrle tanr veya pompa ile kanal ebekesine ya da artma tesisine baslr. Sz
konusu geri dn akmlar ve havza d atksular atksu artma tesislerinin kirlilik
yknn nemli oranda (zellikle N, P ykleri) artmasna yol aabilir. Septik tank
muhtevas ve kat atk sznt suyu ile ilgili tipik kirlilik seviyeleri Tablo Ek 2.3-4de
verilmitir. Tablo Ek 2.3-5 tipik amur younlatrc ve rtc st suyu bileimlerini
zetlemektedir (Henze vd., 2002).

Tablo Ek-2.3-4. Kat atk sznt suyu ve septik tank muhtevasnn tipik bileimleri
(Henze vd., 2002)
Bileen
Sznt suyu Septik tank
Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 12000 300 30000 2000 gr/m
3

znm BO 11900 290 1000 100 gr/m
3

Toplam KO 16000 1200 9000 6000 gr/m
3

znm KO 15800 1150 2000 200 gr/m
3

Toplam azot 500 100 1500 200 gr N/m
3

Amonyum azotu 475 95 150 50 gr N/ m
3

Toplam fosfor 10 1 300 40 gr P/m
3

Orto-fosfat 10 1 20 5 gr P/m
3

Askda kat madde 500 20 100000 7000 gr/m
3

Uucu askda kat madde 300 15 60000 4000 gr/m
3

2 saat sonraki kelti ~0 ~0 900 100 ml/L
Klorid 2500 200 300 50 gr/m
3

Sulfit 10 1 20 1 gr/m
3

pH 7,2 6,5 8,5 6 -
Alkalinite 40 15 40 10 ed/m
3

Kurun 300 20 30 10 mg/m
3

Demir 600 50 200 20 gr/m
3

Kadmiyum 10 1 4 1 mg/m
3

Civa 1 0,1 2 1 mg/m
3

Krom 600 50 40 10 mg/m
3

Fekal koliform 200 5 10
8
10
6
No/100 mL

371

Tablo Ek-2.3-5. Tipik st su bileimleri (Henze vd., 2002)
Bileen
Younlatrc st faz rtc st faz
Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 1000 300 4000 300 gr/m
3

znm BO 900 100 1000 100 gr/m
3

Toplam KO 2500 700 9000 700 gr/m
3

znm KO 1500 650 2000 200 gr/m
3

3

3

3

3

3

3

2 saat sonraki kelti 200 10 100 5 ml/L
pH 7,5 6,0 8,0 6 -
Hidrojen slfr 5 0,2 20 2 gr S/m
3

Alkalinite 7 2 40 3 ed/m
3

Mekanik susuzlatrma sznt ve bant filtre ykama suyu tipik zellikleri de Tablo Ek
2.3-6da verilmitir. Artma tesisi iinden gelen geri dn akmlar ve havza dndan
getirilen harici atksular tesisin kirlilik ykn nemli derecede arttrabilir (Tablo Ek 2.3-
7).

Tablo Ek-2.3-6. amur susuzlatrma sznt ve bant filtre ykama suyu tipik zellikleri
(Henze vd., 2002)
Bileen
amur susuzlatrma Ykama suyu
Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Toplam BO 1500 300 400 50 gr/m
3

znm BO 1000 250 30 10 gr/m
3

Toplam KO 4000 800 1500 300 gr/m
3

znm KO 3000 600 200 40 gr/m
3

3

3

3

3

3

3

pH 7,5 6,0 8,0 6,5 -
Alkalinite 10 - 10 2 ed/m
3

Toplam demir 600 50 50 5 gr/m
3

Slfit 20 0,2 0,1 0,01 gr S/m
3

Tablo Ek-2.3-7. Dahili ve harici akmlarn atksu artma tesisi kirlilik ykne katklar -
tipik deerler iin (Henze vd., 2002)
Ykler Ham atksu akmndaki % Ham atksu BO ykndeki %
Sznt suyu 0,1-5 1-40
Septik amur 0,1-5 1-60
Younlatrc st faz 1-2 5-10
rtc st faz 0,5-2 5-15
amur susuzlatrma 0,2-0,5 1-2
Ykama suyu 5-10 10-20

372

Alternatif ve ekolojik yerleimlerin gelitirilmesi atksu akmnn atksuyun oluturduu
yere gre farkl alt bileenlere ayrlmasna imkan verir. Tuvalet, mutfak ve banyo/du gibi
farkl kaynaklar itibari ile tipik atksu akm alt bileenleri ve kirletici ierikleri Tablo Ek-
2.3-8de zetlenmitir.

Tablo Ek-2.3-8. Evsel atksu akmnn kaynak baznda alt bileenleri ve tipik kirlilik
ykleri (Henze vd., 2002)
Bileen Birim
Tuvalet
Mutfak
Banyo &
ykama
Toplam
Toplam drar
Su m
3
/yl 19 11 18 18 55
BO kg/yl 9,1 1,8 11 1,8 21,9
KO kg/yl 27,5 5,5 16 3,7 47,2
N kg/yl 4,4 4,0 0,3 0,4 5,1
N kg/yl 0,7 0,5 0,07 0,1 0,87
P kg/yl 1,3 0,9 0,15 0,15 1,6

Evsel atksularn bileiminin yllar boyu ayn kalmas beklenemez. Atksu bileimi bina ii
shhi tesisat ve donanmn durumu, kiilerin alkanlklar ve hayat standardna bal
olarak zamanla deiir. Tuvalet sularnn dier sulardan ayrm, gri ve siyah su olarak
isimlendirilen iki ayr atksu akmna yol aar. Sz konusu gri ve siyah su akmlarnn tipik
zellikleri Tablo Ek-2.3-9da verilmitir.

Tablo Ek-2.3-9. Gri ve siyah tipik su zellikleri (Henze vd., 2002)
Bileen
Gri atksu Siyah atksu
Birim
Yksek Dk Yksek Dk
Top BO 400 100 600 300 gr O2/m
3

Top KO 700 200 1500 900 gr O2/m
3

Top N 30 8 300 100 gr N/m
3

Top P 7 2 40 20 gr P/m
3

Potasyum 6 2 90 40 gr K/m
3

Dk deerler yksek su kullanm veya yaayanlardan bir ksmnn gnn bir ksmnda
yer deitirmesinden kaynaklanabilir. Su kullanmnn az veya mutfaktan gelen ar
kirlilik yksek kirlilik konsantrasyonlarnn ana sebebidir.

373

EK 2.4. IZGARA VE ELEKLER

ubuk Izgaralarda Yk Kayb Hesab

Izgaradan gei srasnda meydana gelen yk kayplar aadaki formllerle
hesaplanabilmektedir:

Chain Belt firmas forml (Temiz ve az tkal zgaralar iin);
)
7 , 0
1
(
2
2 2
g
v V
h
l

=
(2.1)
Kirschmer forml (Tamamen temiz zgaralar iin);
u | sin ) (
3 / 4
v l
h
b
W
h = (2.2)
Orifis Forml (nce zgaralar iin);
2
) (
2
1
CA
Q
g
h
l
=
(2.3)

Burada;
hl : Izgaray geiteki yk kayb (m)
V : Izgara ubuklar arasndaki hz (m/sn)
v : Izgara yaklam kanalndaki hz (m/sn)
g : 9.81 m/sn
2
W : Akma dik dorultuda maks. ubuk genilii veya ubuk kalnl (m)
b : ubuklar arasndaki min. temiz aklk (m)
hv : Yaklam hz ykseklii=
g
v
2
2
(m/sn)
u : Izgarann yatayla as (derece)
Q : Izgaradan geen debi (m
3
/sn)
A : Etkin (batm ak) alan (m
2
)
C : Dearj katsays (Temiz zgaralar iin 0,6)
| : ubuk biim katsays (Temiz zgaralar iin Tablo Ek-2.4-1de verilmitir.)

anlamna gelmektedir. Kapaklar, arkalarndaki su basnc sayesinde daha iyi/sk
kapanmakta (pozitif basn) ve zgara odasna szma nlenmektedir. Suyun arkada
kabarp kapan zerinden zgara odasna szmas ihtimali varsa kapan stten bir (C)
perdesine dayanmas gerekmektedir. Bu perdeler yapy biraz bytse de ok gvenlidir.
Kapan (D) duvar yzne montaj da mmkndr. Bu halde negatif basnca alr ve
szdrr. Kapan szdrmamas iin zel kamal bastrma dzenine sahip olmas gerekir,
bu da kapak maliyetini artrr. ubuk tipleri ve bunlara ait biim katsays ekil Ek-2.4-
1de verilmitir.

374

Tablo Ek-2.4-1. | ubuk biim katsays (yk kayb faktr)
ubuk tipi |
nce dikdrtgen 2.42
Dikdrtgen aka bakan ucu yarm daire 1.83
Daire 1.79
Giri ve k ucu yarm daire olan dikdrtgen 1.67
Gzya damlas eklinde 0.76

10 10 10 10 10 10
b a b c d e f
r=5 r=5 r=5 r=5 r=2,5
2
0
3
0
3
5
1
5
r=5
r=1,5
5 5
g
= 2,42 1,83 1,67 1,035 0,92 0,76 1,79
10

ekil Ek-2.4-1. ubuk dik kesit biimleri ve ekil katsaylar

Elle temizlenen zgaralarda syrlan plerin dklp topland yerin delikli bir plaka
eklinde olmas faydaldr. Burada sular deliklerden tekrar kanala szlmekte ve pler
nispeten daha kuru hale gelmektedir. Bu delikli levhann paslanmaz elikten yaplmas
tercih edilmelidir.

ubuk Izgaralarda Kanal Genilii

ubuk zgaralarda kanal genilii;

B = W . n + e . (n+1) (2.4)

forml ile hesaplanmaktadr. Burada, B, kanal genilii, W, zgara ubuu genilii ve b
ise zgara ubuklar aras mesafedir.

Tutulan p Miktar ve Bileimi

Izgaralarda tutulan pn miktar ve bileimi atksuyun cinsine, bal nfusun sosyo
ekonomik durumuna, corafi blgeye, zgarann tipine ve ubuk aralna baldr.
Izgaralarda tutulan yllk p miktar zgaradan geen her milyon m
3
atksu bana 3,5-80
m
3
kadar ise de ortalama 20 m
3
/ 10
6
m
3
atksu mertebesindedir. ubuk aralna (cm)
bal olarak zgaralarda oluacak p miktar (m
3
p/10
6
m
3
atksu) ekil Ek-2.4-2de
verilmitir. Izgarada toplanan kat maddeler, en fazla 7 gn depolanmal, sonrasnda atk
depolama alanna gnderilmelidir.

375

Izgaralarda tutulan evsel plerde kuru madde oran (TKM) ~%20dir. Bu TKMnin %
13 mineral (inert) maddeler, % 87si organik ve uucu maddelerden oluur. Bu plerin
takribi sl deeri 5000 kcal/kg kuru maddedir.

Izgara artklar kokulu ve sinekleri cezbedici olduundan muhakkak kapakl kaplarda
muhafaza edilmelidir. Genelde pler atk depolama alanlarna tanr veya yakma
tesislerinde bertaraf edilir.

ekil Ek-2.4-2. Mekanik zgaralarda atksudan tutulan p hacimleri

376

EK 2.5. POMPA STASYONLARI

2.5.1. Pompa stasyonlarnn Planlanmas ve Boyutlandrlmas

Pompa istasyonlarnn boyutlandrlmasnda iki temel husus nem tar: pompalarn ve
pompa odasnn boyutlandrlmas, emme haznesinin boyutlandrlmas. Seilen
pompann otomatik alan ve tamir durumlarnda iletimi engellemeyecek zellikte
olmas istenir. Uygun yer seimi veya detaylar, TS EN 752de verilmitir.

2.5.1.1. Giri Atksuyu

Pompa istasyonunun boyutlarn belirlemek iin ilk olarak tesise gelen gnlk atksu
miktar belirlenmelidir. Bu konuda Blm 3de detayl bilgi verilmitir.

2.5.1.2. Pompa Statik Ykseklii

Bir pompa istasyonunun boyutlandrlmasnda tesise gelen atksu kanalnn akar kotu,
pompalarn ak ve kapal olma konumlar, terfi kotu, manometrik terfi ykseklii nem
tamaktadr. Emme haznesi su kotu ile pompa basma ykseklii arasndaki kot farkna
toplam statik (geometrik) ykseklik ad verilmektedir (ekil Ek-2.5-1).

Terfi ykseklii, ana iletim (basma) hattnn uzunluu, ap, srekli ve yersel yk kayplar
ve statik terfi kotuna gre oluan kot farklar dikkate alnarak bulunur.

ekil Ek-2.5-1 Pompa toplam statik ykseklii

377

2.5.1.3. Basma (Terfi) Hatt ap ve Debisi

Basma hatt kapasitesi (debisi) belirlenirken aadaki hususlar dikkate alnmaldr:

En dk su hz 0,5-1 m/sn aralnda deimelidir. Dk hzlarda boru hatt ierisinde
birikmeler olabilir. Bu yzden, 500 m uzunlua kadar olan boru hatlarnda Tablo Ek-2.5-
1deki hz limitleri kullanlabilir. 2,5 m/sden byk hzlardan kanlmaldr.

Tablo Ek-2.5-1. Terfi merkezi hz limitleri (ATV-DVWK-A 134E)
ap (mm) 80 100 150 200
Hz (m/s) 2,0 2,0 2,2 2,4
Debi (L/s) 10 16 40 75

Ayrca, 500 mden uzun boru hatlarnda, pompa arzalar sonucu oluabilecek ar basn
dalgalanmalarn (su darbesi) nlemek iin ok yksek hzlardan kanlmaldr.

2.5.1.4. Manometrik Terfi (Basma) Ykseklii ve Sistem Karakteristik Erisi

Mano metrik terfi ykseklii, bir referans dzlemine gre suyun pompa ile kazand
yksekliktir veya birim arlktaki svnn pompa girii ile k arasnda kazand
enerjidir. Bir pompann svy ykseltebilecei basma ykseklii olan ykseklik mss
(metre su stunu) olarak llr. Pompann manometrik terfi ykseklii (Hm), statik
(geometrik) ykseklik (Hgeo) ile emme ve basma hattndaki yk kayplarnn (srekli (Hs)
ve yersel (Hy)) toplamdr (ekil Ek-2.5-2).

ekil Ek-2.5-2. Pompann manometrik ykseklii (Topack ve Koyuncu, 2006)

Pompa
1

Giri yk
kayb
Vana
Enerji izgisi
Piyezometre izgisi
Dirsek
kayb
Vana
kayb
k kayb
Pompa
manometrik
Ykseklik = H
m
2 3
4
P
1
P
4

378

Hm=Hgeo + Hs+ Hy (2.5)

Hm=Hgeo + L.(V
2
/2g).(f/D) + k.(V
2
/2g) (2.6)

Hm=Hgeo + (L.(f/D) + k ).(V
2
/2g) (2.7)

Hz deeri de debi cinsinden yazlarak (V=(4.Q/3,14.D
2
) yukardaki ifadeler iin;

Hm=Hgeo + (L.(f/D) + k ).(v
2
/2g) = Hgeo + (L.(f/D) + k ).((4.Q/3,14.D
2
)
2
)/(2.g))

(2.8)

Hm= Hgeo + (L.(f/D) + k ).(4/(3,14.D
2
)
2
)/(2.g)) Q
2
(2.9)

elde edilir.

Burada, (L.(f/D) + k).(4/(3,14.D
2
)
2
)/(2.g)) terimi k olarak ve forml tekrar dzenlenirse;

Hm= Hgeo + k . Q
2
(2.10)

eklini alr. Bu formlde, Q yerine deer verilirse (k deeri sabit deerlerden hesaplanan
bir katsaydr) Hm deeri belirlenir. Q deerleri ile hesaplanan Hm deerleri bir grafik
zerinde gsterilirse, sistem (boru) karakteristik erisi ad verilen ve ekil Ek-2.5-3de
gsterilen grafik elde edilir.

2.5.1.5. Pompa Karakteristik Erisi

Sabit devirde alan bir santrifj pompann rettii yk (hp) ile debi (Q) arasndaki
mnasebet pompa karakteristik erisi veya ksaca pompa erisi olarak
adlandrlmaktadr. ekil Ek-2.5-4de pompa erisi ile isale hatt karakteristik erisi
birlikte gsterilmitir. Pompa erisi ile boru karakteristik erisinin (sistem erisi) kesim
noktas iletme noktasdr. Bu nokta her zaman en verimli iletme artlarnda olmayabilir.
Bundan dolay, pompa gc ve veriminin incelenmesi gerekmektedir. Bir pompa iin yk-
debi, verim-debi ve g-debi erileri mevcuttur. Bu eriler, pompa karakteristik erileri
olarak adlandrlmaktadr (ekil Ek-2.5-5). Sz konusu eriler, pompa reticileri
tarafndan pompa deneylerinden elde edilmekte, pompa ile birlikte piyasaya srlmekte
veya istek halinde hazrlanabilmektedir. Pompa ykseklii erisinin ekli pompa seimi
asndan nemlidir. Santrifj pompalarda, motor hz (N) ve pompann ark (D)
deitirilerek pompa zellikleri de (Debi, manometrik ykseklik ve g)
deitirilebilmektedir. Aada bu ilikiler verilmitir:

Q x N.D
3
(2.11)

H
m
x N
2
.D
4
(2.12)

P
w
x N
3
.D
5
(2.13)

379

2.5.1.6. Pompa Saysnn Belirlenmesi

Pompalar paralel veya seri balanarak, birlikte altrlr. Pompalarn paralel balanmas
(ekil Ek-2.5-6.a) ile debi art, seri balanmas (ekil Ek-2.5-6.b) ile ise basma ykseklii
art salanr.

Bir pompann terfi debisi ve ykseklii, boru hatt (sistem) karakteristik erisi ile pompa
karakteristik erisinin kesiimi ile elde edilir (ekil Ek-2.5-7). Birden fazla pompa
gerekmesi halinde iletme noktas ise ekil Ek-2.5-8deki gibi paralel bal pompalarn
karakteristik erisinin boru hatt (sistem) karakteristik erisi ile kesitirilerek elde edilir.
Pompalarn paralel balanmas halinde baslan toplam debi, pompalarn ayr ayr debileri
toplamndan daha dk olur.

ekil Ek-2.5-3. Tipik boru karakteristik erisi ekil Ek-2.5-4. Tipik pompa erisi

Toplam
yk kayb
Statik
yk
Boru karakteristik
erisi
Pompa terfi ykseklii (h
p
), (m)

Debi (Q) (m
3
/s)
Boru karakteristik
erisi
Debi (Q) (m
3
/s)

letme
noktas
Pompa yk (h
p
) (m)
Pompa erisi
letme
Yk,h
p

380

ekil Ek-2.5-5. Sistem karakteristik erisi (Topack ve Koyuncu, 2006)

Paralel balama

381

Seri balama
ekil Ek-2.5-6. Pompalarn paralel ve seri balanmas (Topack ve Koyuncu, 2006)

ekil Ek-2.5-7. Pompa alma noktas

382

ekil Ek-2.5-8. Pompalarn paralel balanmas halinde mterek ve tekil alma
noktalarnn elde edilmesi

2.5.1.7. Terfi stasyonundaki Pompalarn alma Dngs ve Emme Haznesinin
Boyutlandrlmas

Gerekli aktif emme haznesi hacmi (V), pompalarn balama ve durma seviyeleri
arasndaki aktif hacimdir. Emme haznesinin faydal hacmi, ierisindeki sabit devirli
pompann alr ve kapal durumlarna gre aadaki gibi hesaplanmaktadr (Muslu,
1989).

V= Q/(4i) (2.14)

V : Hacim (m
3
)
Q : Ortalama pompa debisi (L/s)
i : alt says (Bir saatteki stop (durma) veya start (balama) says) (frekans)
(1/saat)

Saat bana en fazla 15 dng yaplmaldr. Dng salt says, mekanik dayankllk ve
elektrik motorlar gibi elektrik tehizatlarna baldr. Uzun terfi hatlarna atksu basan ve
ok sayda paralel pompa ieren pompa istasyonlarnda, her bir pompa devreye
girdiinde, devrede olan pompalarn debileri birlikte deimekte ve eitlenmektedir
(ekil Ek-2.5-9).

383

ekil Ek-2.5-9. Pompalarn devreye girme durumuna gre debideki deiim

Pompalarn alma durumuna gre emme haznesinin hacmi de deimektedir. Emme
haznesinin toplam hacmi,

Vt=Qt/(4i) (2.15)

ile hesaplanmaktadr. ekil Ek-5.2.9da verilen her bir pompann devreye girmesi
durumuna gre emme haznesi hacmi srasyla bir, iki, ve drt pompa devrede iken;

V1=Q1/(4i) V2=Q2/(4i) V3=Q3/(4i) V4=Q4/(4i) (2.16)

eklinde olmaktadr. V0, emme haznesinin altndaki l hacim olarak kabul edilirse,
toplam emme haznesi hacmi,

Vt= V0 + V1 + V2 + V3 + V4 (2.17)

olarak hesaplanr. Pompalarn balama ve durma noktalarna gre emme haznesinin
hacmi ekil Ek-2.5-10da verildii gibi deimektedir.

384

Vtot
V4
V3
V2
V1
V0
h4
h3
h2
h1
QIN
Q1 Q2Q3 Q4
h0
Htot
h
0
balama
P4
seviye4
seviye2
seviye3
seviye1
seviye0
durma
P4
durma
P3
balama
P3
durma
P2
balama
P2
durma
P1
balama
P1
balama
P4
balama
P3
balama
P2
balama
P1
h
0
h
1
=
m
i
n
3
0

c
m
7
-
1
5

c
m
?
H
7
-
1
5

c
m
?
H
7
-
1
5

c
m
?
H
durma
P1
durma
P2
durma
P3
durma
P4
h
0
h
1
=
m
i
n
3
0

c
m
7
-
1
5

c
m
7
-
1
5

c
m
7
-
1
5

c
m
balama
P1
balama
P2
balama
P3
balama
P4
durma
P1-P4
h
1
?
H
?
H
?
H
alma tarz - I
alma tarz - II
alma tarz - III
ekil Ek-2.5-10. Pompalarn balama ve durma noktalarna gre emme haznesi hacmi

2.5.1.8. Kavitasyon

Kavitasyon, malzemenin zamanla anmasdr. Pompa arklarnda da zamanla anma
grlebilir. Pompalarda kavitasyonu nlemek iin kavitasyon davran incelenmelidir.

Kavitasyon davrann lmek iin NPSH (net pozitif emme basnc) deeri bulunur.
Tesisin NPSH deeri (NPSHP)pompann deeri (NPSHR) ile karlatrlr. Her durum iin
(NPSHP)>(NPSHR) olmaldr. NPSHR deeri pompa reticisi tarafndan verilir. Oran,
kavitasyonu nleme asndan aadaki gibi olmaldr:

3 , 1
) (NPSH
) (NPSH
R
P
>
(2.18)

Daha detayl bilgi iin DIN 24260 Blm 1 Rotodinamik pompalar ve rotodinamik pompa
sistemlerine bavurulmaldr.

2.5.1.9. Kapasite Artrm

Planlama yaplrken zamanla kapasite artna gidilip gidilmeyecei de dnlmelidir.
Byle durumlar iin, gerekli tedbirler alnmaldr. Kay kasmak ile pompann devir
saysnn arttrlmas, pompa dililerinin geniletilmesi veya yeni bir sistem kurulmasna
imkn verecek bo bir yerin braklmas alnabilecek tedbirlerden bir kadr. Bunlarn
yannda ek bir boru hattnn denmesi de gerekebilir.

385

EK 2.6. KUM VE YA TUTUCULAR

2.6.1. Kum ve Ya Tutucularn Proses Tasarm

Kum ve ya tutucu nitelerin tasarm ile ilgili temel bilgiler aada verilmitir.

2.6.1.1. Yatay Akl Kum Tutucular in Proses Tasarm

Yatay hz seilir ve bu hza bal olarak en kesit alan belirlenir.

|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
=
s
m
V
s
m
Q
m A
3
2
) ( (2.19)

Derinlik (h) ve genilik (b) oran seimi yaplr. Bu orana bal olarak;

hxb m A = ) (
2
(2.20)

hesab ile ykseklik ve genilik hesaplanr. Parabolik en kesit halinde en kesit alan;

xhxb m A
3
2
) (
2
=

(2.21)

forml ile hesaplanr.

Yzey yk (kelme hz) (S) seimi yaplr. Bu seime bal olarak;

|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
=
st
m
S
st
m
Q
m A
yzey
3
2
) ( (2.22)
nce Ayzey hesaplanr. Daha sonra ise;

Lxb m A
yzey
= ) (
2

(2.23)

hesab ile L ve b uzunluklar da belirlenir.

2.6.1.2. Havalandrmal kum tutucular iin proses tasarm

Seilecek olan deerler seilir. Wkum/hsf oran, Wkanal genilii, Wya/Wkum oran, as,
kum toplama blgesi as, Qkum deerleri seilir .

386

Kum toplama blgesi genilii hesab;

ya kum kanal
W W W + =
(2.24)

eklindedir. Eitlikte Wkanal, Wya/Wkum oran daha nceden seilmektedir. Wya yerine,
Wya/Wkum oranna bal olarak hesaplanan Wkum ifadesi yazlr ve sonuta, Wkum deeri
hesaplanr.

Ya toplama blgesi genilii hesab;

kum kanal ya
W W W =
(2.25)

ifadesinden hesaplanr.

Kum ve ya tutucu derinlii hesab;

sf
kum
kum
sf
h
W
W
h =

(2.26)

ifadesinden hsf deeri hesaplanr.

Kum ve ya tutucu uzunluu hesab;

kanal
xW m L 10 ) ( =
(2.27)

ifadesinden hesaplanr.

Eimli duvarlarn geometrisinin hesab;
o tan
3 , 0
1
= W

(2.28)

o tan
6 , 0
2
= W

(2.29)

) 5 , 0 2 (
2 1 3
+ + = xW W W W
kanal

(2.30)

ifadelerinden W1, W2 ve W3 deerleri hesaplanr.

Ya toplama blmnn derinliinin hesab;

) (tan
3
o x W h
taban
=
(2.31)

taban sf st
h h h =
(2.32)

387

ifadeleri ile htaban ve hst deerleri hesaplanr.

Ya toplama blmne gelen hidrolik ykn kontrol;

xL W
n Q
saat
m
GSL
ya
pik
/
= |
.
|
\
|

(2.33)
hesab ile yaplr. Bu deer 25 m/saat deerinin altnda olmaldr.

Hidrolik bekletme sresi kontrol;

ncelikle havuz en kesiti hesaplanr.

|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
=
2
3 , 0
2
) ( ) (
1 3 2
xW xW h
xW h m A
taban
kanal sf enkesit

(2.34)

Daha sonra hidrolik kal sresi;

|
|
.
|
\
|
=
n Q
xL A
dak t
enkesit
/
) (
(2.35)

ile hesaplanr. (5.35) ifadesinden hesaplanan bu deer ortalama debi iin 20 dakikann
altnda olmaldr.

Gerekli hava debisi hesaplamalar;

Aen kesit < 3 m
2
ise Qhava = 0,8 Nm
3
/saat/m
3
(2.36)

Aen kesit > 3 m
2
ise Qhava = 1,3 Nm
3
/saat/m
3
(2.37)

olarak seilir. Toplam hava miktar;

QTop. hava = Qhava x Havuz Hacmi = Qhava x (Aen kesit x L) (2.38)

ile hesaplanr. Hesaplanan bu hava debisi iin bir blower (hava kr) seimi yaplr.

Yatay hz kontrol;

|
|
.
|
\
|
=
enkesit
pik
yatayha
A
n Q
s m V
/
) / (
(2.39)

ile hesaplanr. Bu deerin 0,2 m/s deerinin altnda olmas gerekmektedir.
Havalandrmal kum tutucular iin enkesit ve boyutlandrma kriterleri ekil Ek-2.6-1 ve
Tablo Ek-2.6-1de verilmitir.

388

hbel
hst
0.3
w1
w2 w2
0.6
w3
htaban
hst
Wgres Wkum

ekil Ek-2.6-1. Havalandrmal kum tutucu (ya tutma birimi dahil) en kesiti ve
boyutlandrma kriterleri (ATV, 1998)

Tablo Ek-2.6-1. Havalandrmal kum tutucu boyutlandrma kriterleri (ATV, 1998)
Parametre Tavsiye Edilen Deer
Yatay hz < 0,2 m/s
Genilik derinlik ilikisi wkum/wya
Kuru hava debisinde < 1,0
Yal hava debisinde > 0,8
En kesit alan (Ya blmesi hari) 1-15 m
2

Uzunluk En az 10 m Maksimum 50 m
Bekletme sresi (ort) Yaklak 10 dk
Bekletme sresi (min) Yaklak 5 dk
Bekletme sresi (maks) (yksek kum
giderme verimlerinin istendii
durumlarda)
Yaklak 20 dk
Sol taraftaki eimli blmenin ykseklii (hsf
hbel)
Kum toplama havuzunun st
seviyesinin zerinde 30 cm
Taban eimi 35-45
Hava ihtiyac (Havuz hacmine bal olarak
belirlenir)
0,5-1,3 m
3
/m
3
.st
Aen kesit < 3 m
2
Qhava < 0,8 m
3
/m
3
.st
Aen kesit > 3 m
2
Qhava, 0,8-1,3 m
3
/m
3
.st
aralnda
Ya tutma blmesi genilii, wya 0,2 - 0,5 wkum
Wkanal 2,5-7 m
Qkum 5-200 m
3
kum /10
6
m
3
atksu

2.6.1.3. Dairesel Kum Tutucular iin Proses Tasarm

Bekletme sresi seilir. Bu sreye bal olarak kum tutucu hacmi belirlenir.

|
|
.
|
\
|
=
s
m
xQ s t m V
3
3
) ( ) (
(2.40)
Derinlik (h) ve ap oran (D) oran seimi yaplr (Genellikle, h/D=1/2). Ayrca, taban
eimi de belirlenmelidir (Genellikle, 1:1 alnr.). Buradan ap ve derinlik belirlenir.

389

EK 2.7. DEB LME BRMLER

2.7.1. Debi lm Birimlerinin Projelendirilmesi

2.7.1.1. Parshall Savaklar

Bu tr savak, savaklar en geni kullanml olandr ve 1930larda tasarlanmasndan bu
yana kanal lmlerinde standart olmutur. Parshall kanalnn en nemli stnl yk
kaybnn dk olmas ve kendi kendini temizleme zelliidir. Parshall kanal
blmden oluur: daralma blm, boaz ve genileme blm. Serbest akl ve batm
olmak zere iki tipi mevcuttur (ekil Ek-2.7-1). Parshall kanal boyutlandrmas iin ISO
9826 (10) ve ASTM D1941 (1991) standartlar yaynlanmtr.

Kanallar sv akn, kritik altndan sper kritik akm artlarna geirmek zere
tasarlanmtr. Parshall kanal durumunda ise bu gei boaz ksmnda daralma ve d
ile salanr. Bu dm akmn kanal boaznda kritik bir derinlikten gemesine neden
olur. Kritik derinlikte enerji minimuma iner. Kritik derinlik ak hzna baldr ve hzn
kesin yerinin tespit zorluu nedeniyle bu derinliin lm fiziksel olarak ok zordur.
Dier taraftan boaz ncesi derinlik ktle korunumu nedeniyle kritik derinlik ile
ilikilidir. Bu nedenle ak hz boaz ncesi derinliin lm ile hesaplanr.

Serbest Akl Parshall Kanalnda Debi Hesab

Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama gzle net olarak fark edilir. Yani boaz sonras
su seviyesi, boaz ncesi su seviyesinden belirgin derecede fark edilecek kadar dk
seviyededir.

ekil Ek-2.7-1. Parshall kanalnn ematik grnm (ztrk ve di., 2006)

390

Serbest akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
(2.41)

Burada;

Q : Hacimsel hz, debi, m
3
/saniye
h : Boaz ncesi derinlik, m
C : Parshall kanal sabiti, ampirik
n : Parshall kanal s sabiti, birimsiz
B : Boaz genilii, m

olarak verilmektedir.

C ve n sabitleri ekil Ek-2.7-2deki grafikten bulunabilir.

ekil Ek-2.7-2. Parshall kanal sabitleri (ztrk ve di., 2006)

Batm akl Parshall kanalnda debi hesab

Bu halde boaz ksmnda hidrolik srama gzle fark edilemeyecek, yani boaz sonras su
seviyesinin, sramann fark edilemeyecei kadar yksek olduu ak artlar hakimdir.
Batm akl Parshall kanalnda debi aadaki bant ile hesaplanr:

Q = C h
n
- Qe (2.42)

Burada;

Qe: Batmln debiyi azaltma pay, m
3
/sndir.

b < 3.05 m iin (5.43) bantsndaki Qe iin aadaki bant verilmektedir:

391

Qe = 0,07 b
0,815

(
(
(
(
(
(
+
|
|
|
|
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
h H
h H
h
h H
/
46 , 2
/
8 , 1
305 , 0
/ 14 , 3 57 , 4
8 , 0

(2.43)

Burada;

H : Boaz sonras llen su seviyesi, m, (sadece kanal batmsa gerekir)
H/h : Batmlk oran, (b < 3.05 iin H/h > 0.6 veya b3.05 iin H/h>0.8 ise kanal
batmtr)

b 3.05 m iin Qe:

Qe = CsQ3 (2.44)

Cs = (0.3281) b (2.45)

Burada;

Q3: Qeyi hesaplamak iin ak faktr, m
3
/sn ( b3,05 iin)dir.

Batm Parshall kanal iin C ve n sabitleri ekil Ek-2.7-2.deki grafikten, Q3, ise H/hnin ve
hnin fonksiyonu olarak ekil Ek-2.7-3deki grafikten bulunabilir.

ekil Ek-2.7-3. Genilii 3,05 mden byk batm Parshall kanal iin Q3 sabiti (ztrk ve
di., 2006)

392

2.7.1.2. Savaklar

Savaklar ak kanallarda debi lmnde kullanlrlar. Bu blmde uygulamada en yaygn
olarak kullanlan dikdrtgen, gen savaklarla ilgili bantlar verilmitir.

Dikdrtgen Savak

Dikdrtgen savaklarda temel prensip, debinin su derinliiyle (h, ekil Ek-2.7-4de savak
yk) dorudan ilikili olmasdr. Dikdrtgen savaklar, bastrlm, ksmen daraltlm
veya tamamen daraltlm olabilirler. Bastrlm dikdrtgen savaklarda daralma
yoktur, bu savaklarda (b) = (B)dir. Dier bir deyile entik yoktur, savak dmdzdr.
Tamamen daraltlm savaklarda, (B-b) > 4hmax (hmax savakta beklenen en yksek su
seviyesidir). Ksmen daraltlm savakta ise 0 < (B-b) < 4hmaxdr. Savaklarda daraltma, su
aknn savaa doru sktrlmas amacyla yaplr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) bastrlm, ksmen daraltlm veya tamamen
daraltlm dikdrtgen savaklar iin Kindsvater-Carter denklemini (2.46)
nermektedirler:

Q = Ce
2 / 3
) )( ( 2
3
2
h b
K h K b g + +
(2.46)

Burada;

Q : Debi, m
3
/sn
Ce : Dearj katsays, boyutsuz
g : Yerekimi ivmesi, m/sn
2

b : entik genilii, m
h : Su seviyesi, metre
Kb ve Kh: Viskozite ve yzey geriliminin etkisi, m

(b+Kb) toplam etkin genilik, (h+Kh) toplam ise etkin savak yk olarak adlandrlr. g
= 9,8066 m/sn
2
, Kh = 0,001 mdir. Ce, b/B ve h/Pnin fonksiyonu; Kb, b/Bnin
fonksiyonudur. ekil Ek-2.7-5de ISO (15) ve LMNO (9)un eitli b/B deerlerinde h/P ye
kar Ce grafii verilmitir. Nmerik zmler iin eitli b/B oranlarnda Kb deerleri ise
ekil Ek-2.7-6da verilmitir.

nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas;

- h, savak ncesi, savaktan maksimum savak yknn 4-5 kat uzaklkta
llmelidir.
- Savan kalnl nemli deildir, ancak eiin suyun getii blmnn kalnl
nemlidir ve 1-2 mmyi gememelidir.
- Savak sonras su yzeyi, kretin (savak entii taban) en az 6 cm altnda olmaldr.
- llen su seviyesi, h 0,03 m olmaldr.

393

- P, savak ncesi kretten itibaren llmeli ve P 0,1 m. olmaldr (0,1-10.000m).
- entik genilii b 0,15 m, ve savak genilii B 0,15 m (0,15-10.000) olmaldr,
- 0 < b/B 1 ve 0 < h/P 2,5 olmaldr,
- b < B (daraltlm savaklarda) ise (B-b) 0,2 m olmaldr.

ekil Ek-2.7-4. Dikdrtgen, V ve trapez savaklarn ematik grnm (ztrk ve di.,
2006)

394

ekil Ek-2.7-5. Dikdrtgen savaklarda debi katsays (ztrk ve di., 2006)

ekil Ek-2.7-6. Dikdrtgen savaklarda Kb katsays (ztrk ve di., 2006)

gen (V- entikli) Savak

gen savaklarda temel prensip, dearjn genin tabanndan itibaren su ykseklii ile
orantl olmasdr. Bu mesafe su seviyesi (h) olarak adlandrlr (ekil Ek-2.7-4.). gen
savaklarda dearjdaki kk deiimler derinlikte byk deiimlere neden olduundan
dikdrtgen savaklara kyasla daha hassas savak yk lmlerine olanak tanr.

ISO (1980), ASTM (1993) ve USBR (1997) gen savaklar iin Kindsvater-Carter
denklemini nermektedirler:

Q = 76.98 C tan (/2) (h+k)
5/2
(2.47)
Burada;

Q : Debi, m
3
/sn
C : Dearj katsays, boyutsuz

395

: gen savak as, derece
h : Savak yk, m
k : Su seviyesi dzeltme faktr, m

C ve knn aya kar izilmi grafii ekil Ek-2.7-7.deki grafikte verilmitir. Otomatik
hesaplamalar iin gelitirilmi olan C ve k denklemleri 2.44 ve 2.45de verilmitir:

ekil Ek-2.7-7. gen savaklarda C ve k sabitleri (ztrk ve di., 2006)

C = 0.607165052-0.000874466963 + 6.10393334x10
-6

2
(2.48)

k (m) = 4.41655x10
-3
1.03495x10
-4
+ 1.00529x10
-6

2
3.23745x10
-9

3
(2.49)

nerilen montaj artlar ve denklemin uygulamas;

- h, savak ncesi savaktan 4h uzaklkta llmelidir.
- Savan kalnl nemli deildir, ancak suyun eiin V ksmndan getii
blmnn kalnl nemlidir ve V ksmnn kalnl 0,8-2 mm aralnda
olmaldr.
- Savak sonras su yzeyi, Vnin alt ksmndan en az 6 cm aada olmaldr (bylece
suyun serbest ak salanr).
- Bantlar h < 38cm ve h/P < 2,4 iin gelitirilmitir.
- Bantlar tam daraltlm gen savaklar iin gelitirilmitir (h/B 0,2 olmaldr).
- Daralma blm ortalama genilii (B) > 91 cm olmaldr.
- Vnin taban savak ncesinin dibinden en az 45 cm yukarda olmaldr.

Savak yukarda belirtilen artlarn bazlarn karlamyorsa sz konusu savak ksmen
daraltlm gen savak olabilir. Bu durumda h/B 0,4 olmas; Vnin tabannn savak
ncesinde dipten 10 cm yukarda olmas; daralma blmnn 61 cm geniliinde olmas;
h<38 cm yerine 61 cmye kadar olabilmesi yeterlidir. Bu durumda C iin farkl grafik
vardr.

2.7.1.3. Manyetik Akm lerler

Manyetik akmlerler, ekil Ek-2.7-8.de grld gibi bir manyetik bobin seti ile bir
elektrot balantsndan meydana gelmektedir.

396

ekil Ek-2.7-8. Manyetik akmler (Topack ve Koyuncu, 2006)

397

EK 2.8. N KELTM

2.8.1. n keltimde Proses Tasarm

n keltim havuzlarnn tasarm admlar aada zetlenmitir.

Yzey yk, savak yk ve bekletme sresi seilir.
Seilen yzey ykne bal olarak yzey alan (Ayzey) belirlenir.

Ayzey(m
2
) = Q (m
3
/st) / S (m/st) (2.50)

Dikdrtgen planl havuzlarda uzunluk ve genilik oranna bal olarak ve DIN 19552deki
genilik deerleri de dikkate alnarak, genilik ve uzunluk (L ve b) belirlenir.

Ayzey(m
2
) = Lxb) (2.51)

Dairesel planl havuzlarda ise yzey alnanndan hareketle ap belirlenir ve DIN
19552deki standart deer ile kontrol edilir. Hesaplanan ap deerine en yakn standart
ap deeri alnarak, yzey alan tekrar hesaplanr.

En bata seilen bekletme sresi deerine gre havuz hacmi ve buradan havuzdaki kenar
su derinlii belirlenir.

Savak ykne bal olarak gerekli savak uzunluu ve says bulunur.

Deiik havuz saylar iin bekletme sresi, yzey yk ve savak yk deerleri kontrol
edilir.

398

EK 2.9 AKTF AMUR SSTEMLER

2.9.1 Tasarm Yntemi

Aktif amur prosesi tasarmnda izlenmesi gereken yntem aada zetlenmi ve akm
emas ekil Ek-2.9-1de verilmitir (ATV-131E, 2000).

Proje Bilgilerinin Toplanmas: Tasarmda mevcut durum ve gelecekteki kademelere
temel oluturacak debiler ve kirlilik ykleri belirlenecektir.

zellikle kapasitenin doru belirlenmesi iin atksu debisinin llmesi ve atksu
karakterizasyonunun gerei yanstacak ekilde yaplmas gerekir. Artlan suyun (dearj
ve/veya geri kazanm) dearj standartlarnn belirlenmesi gerekir. Aktif amur sisteminin
tm nitelerinin, amur ve dier artma prosesleri ile birlikte deerlendirilmesi gerekir.

evresel Faktrler: Zemin durumu, mevsimsel deiiklikler, alan durumu, hidrolik
koullar dikkate alnarak proses deerlendirmesi yaplacaktr.

Tasarmda kullanlacak atksu miktar ve karakterizasyonu gerek koullar yanstmaldr.
zellikle debi ve atksu karakterinin yl iinde deitii blgelerde tesisin planlanmas ve
teknoloji seimi bu deiimi karlayacak ekilde yaplmaldr.

Atksu Karakterizasyonu: Proses seiminde atksu karakterizasyonu dikkate
alnmaldr. Proses seimine temel oluturacak evsel/kentsel atksular iin atksu
karakterizasyonu aada verilmektedir (ATV-131E, 2000).

znm inert KO konsantrasyonu aadaki formlle hesaplanarak artma knda
szlm (znm) KO miktar bulunmaktadr. Tipik evsel atksularda znm inert
KO (SI), giri KO deerinin fsi = %5i olarak alnmaktadr. Bu deer artlan atksu
karakterine uygun seilmelidir.

SI = fsi CT (2.52)

Giri atksuyunda inorganik olmayan sabit katlar ise aadaki formlle
hesaplanmaktadr. Formlde B katsays atksuyun zelliine gre seilmelidir.

XF = B XSS (2.53)

Atksuda inert partikler organik madde konsantrasyonu:

XI = A (CT - ST) (2.54)

ifadesinden elde edilebilir. Atksuda kolay (RBKO) ve yava ayrabilen organik madde
(SBKO) ise:

RBKO = ST - SI (2.55)

399

SBKO = (CT - ST) - XI (2.56)

olarak hesaplanabilir.

Yukardaki formllerde geen A ve B katsaylar sras ile 0,1-0,3 ve 0,2-0,3 aralnda
alnabilir. Kanalizasyonun yaps, yerel koullar ve endstriyel atksu katksnn
durumuna bal olarak 1, 2 ve 3 numaral denklemlerde kullanlacak fsi, A ve B
deerlerinin seimine dikkat edilmelidir.

Biyolojik artmada giderilecek toplam ayrabilen karbonlu organik madde miktar:

BKO = RBKO + SBKO (2.57)

forml yardmyla hesaplanabilir. Tablo Ek-2.9-1de, Trkiye iin nerilen KO
bileenleri verilmektedir. Organik madde oranlar blgelere gre farkllk
gsterebilmektedir. Proses tasarm gerekletirilmeden nce KO bileenlerinin deneysel
olarak belirlenmesi nerilmektedir. Ayrca, endstriyel atksu katksnn fazla olduu
durumlarda da tipik evsel atksu karakterizasyonu iin verilen oranlardan
uzaklalmaktadr.

Tablo Ek-2.9-1. Trkiye iin nerilen KO bileen yzdeleri (Orhon ve okgr, 1997)
KO BLEEN Toplam KOnin %si
nert znm KO, SI 3-10
nert Partikler KO, XI 5-15
Kolay Ayran Organik Madde, RBKO 5-8
Yava Ayran Organik Madde, SBKO 60-85

Proses Seimi: Proses seiminde dikkat edilmesi gereken temel hususlar aada
verilmektedir:

Atksu iinde ayran organik madde miktarnn BO5 parametresi ile ifadesi yeterli
deildir. Dolays ile organik madde gerektiren biyolojik azot ve fosfor giderimi
proseslerinin veriminin belirlenmesinde BO5 parametresi yetersiz kalmaktadr. Ktle
dengelerinde ve proses hesaplarnda organik madde miktarnn tamamn yanstan KO
parametresinin kullanlmas gerekir.

Atksu karakterizasyonu Trkiyeye gre farkllk gstermektedir. KO bazl tasarmda,
ayrabilen organik madde miktar yerel koullara kolaylkla adapte edilebilmektedir.
Bunun iin aktif amur sistemi giri KO bileenlerinin saptanmas veya gereki ekilde
kabul gerekir.

Karakterizasyon ile ilgili herhangi bir verinin olmamas durumunda biyolojik azot ve
fosfor giderimi iin uygun proses seimine ynelik KO bileenlerinin belirlenmesi tavsiye
edilmektedir.

400

leri biyolojik fosfor giderimi (BFG) uygulanacak durumlarda kolay ayran organik
madde (uucu ya asidi, fermente olabilen organik madde) potansiyeli az olan atksularn
artlmas iin artma konfigrasyonun seiminde bu hususa dikkat edilmesi
gerekmektedir (Henze v.d., 2008).

ATV-131E (2000) tasarm ynteminde aktif amur iin tasarlanan ve kolay ayrabilen
organik madde miktar az olan atksular iin A
2
O prosesi yetersiz kalabilmektedir. Bu
durumda ileri biyolojik fosfor giderimi prosesinin ve biyolojik azot prosesinin atksu
karakterizasyonuna gre uygun seilmesi gerekir (Insel ve di., 2012).

Toplam azot giderimi gerektiinde nitrifikasyon ve denitrikasyon prosesi uygulanmaldr.
leri biyolojik fosfor giderimi iin anaerobik selektr daha nce belirtildii ekilde
planlanmaldr.

Ktle Dengesi: Proses tasarm iin ktle dengesi yaplmaldr (AKM, KO, toplam azot ve
toplam fosfor). Azot giderimi iin tasarlanan tm tesislerde azot dengesi kurulmaldr.
Ortalama atksu karakterizasyonuna gre tasarlanan aktif amur sistemlerinde giri
atksu karakterizasyon salnmnn (gnlk, mevsimsel vb.) verime etkisi irdelenmeli ve
bunun iin gerekli nlemler alnmaldr. Bu deiimin tesisteki tm atksu ve amur
artma nitelerinde de dikkate alnmas gerekmektedir (Metcalf & Eddy, 2003).

Tasarmda kullanlacak tm parametreler iin ktle dengesi kurulmaldr. amur
prosesinden geri dn akmlar, dardan atk alnmas durumlar vb. gibi ykler de
dikkate alnmaldr.

Biyolojik artma ncesinde uygulanmas ngrlen (n keltim, kimyasal ktrme vb.)
artma yntemlerinin biyolojik artma verimini etkilemeyecek ekilde planlanmas
gerekmektedir. Bu hususlar ktle dengesi ile birlikte deerlendirilmelidir.

Emniyet Faktr (SF): Giri yknn gnlk deiimi dikkate alarak emniyet faktr
seilmelidir. Emniyet faktr nitrifikasyon prosesi iin aerobik amur yann
hesaplanmasnda kullanlmaldr. Emniyet faktr aerobik amur stabilizasyonu
sistemlerinde kullanlmaz.

Emniyet faktr hesaplarnda ncelikle lm deerleri dikkate alnmaldr. lm
deerlerinin mevcut olmamas durumunda ise ATV-131E (2000) standardna gre Bd,BO
yk 1.200 kg/gne (20.000 EN) kadar olan tesislerde SF=1,8 alnmas; Bd,BO,l yknn
6.000 kg/gn (100.000 EN)den fazla olan durumlar iin ise SF=1,45 alnmas tavsiye
edilmektedir.

Aerobik amur Yann Belirlenmesi: Nitrifikasyon prosesi iin scakla ve emniyet
faktrne bal olarak aerobik amur ya belirlenmelidir.

Aktif amur prosesi tasarmnda ncelikle minimum proses scaklnn (Tmin) seilmesi
gerekir. Buna gre nitrifikasyon iin gerekli aerobik amur ya:

401

tss,aer = SF 3.4 1.103
(15-Tmin)
(2.58)

eklinde hesaplanabilir (ATV-131E, 2000).

Endstriyel katlmn fazla olduu kentsel atksularda nitrifikasyon hznn ayrca
belirlenmesi nerilmektedir.

Denitrifikasyon Hacmi Oran (VD/VAT) ve Toplam amur Ya: Hedeflenen azot
giderim verimini salayacak anoksik hacim orannn (VD/VAT) seilmesi gerekir. Toplam
amur ya, denitrifikasyon hacmi oran dikkate alnarak hesaplanacaktr. Aerobik amur
stabilizasyonu ile birlikte planlanan biyolojik azot gideriminde anoksik hacim oran giri
atksu zellikleri ve scakla gre belirlenmelidir (ATV-131E, 2000).

Anoksik hacim oran (VD/VAT), denitrifiye edilecek azot miktarna bal seilmektedir.
Dolays ile denitrifiye edilecek azot miktar (SNO3,D), aktif amur zerindeki azot ktle
dengesinden yola klarak hesaplanabilir:

SNO3,D= CN SOrg, EST SNO3, EST SNH4, EST XOrgN,BM

(2.59)

Formlde XOrgN,BM biyoktlenin oalmada kulland azot nutrient ihtiyac olarak dikkate
alnmakta olup havalandrma havuzu giri atksu BOsinin ortalama %3-2.5a
aralndadr. Yukarda (2.59) nolu denklemde istenilen k (dearj) standardna gre
ktaki nitrat konsantrasyonu kabul yaplmaktadr. kta inert organik azot, Sorg,EST
konsantrasyonu 1-2 mg N/L seviyesinde, amonyum azotu ise 0-1 mg N/L mertebesinde
kabul edilmektedir.

Anoksik hacim oran (VD/VAT) aadaki formlden hesaplanabilir. Bu orann
0.2<VD/VAT<0.5 aralnn dnda seilmesi nerilmemektedir. Denitrifikasyon kapasitesi
12
C zerinde her derece art iin %1 orannda arttrlmaldr.

AT
c d
D
D NO d
V
OU
V
S Q
, , 3
75 , 0
1000
9 , 2
=

(2.60)

Sistemin toplam amur ya ise (2.61) no'lu denklemden elde edilmektedir. Hesaplanan
toplam amur ya (2.65) nolu denklemde tekrar kullanlarak (2.60) ilemlerine
iterasyon uygulanmaldr.

AT
D
aer SS
SS
V
V
t
t
=
1
,
dim ,

(2.61)

Not: Hesaplanan anoksik hacim, denitrifikasyon iin gerekli olan toplam hacmi
yanstmaktadr. Bardenpho, kademeli besleme vb. birden fazla anoksik hacme sahip aktif
amur sistemleri iin anoksik hacim blmlendirilerek (paralanarak) kullanlabilir.

402

amur Hacim ndeksi (SVI) Seimi: amur hacim indisi proses ve atksu bileimine ve
reaktr karm zelliklerine uygun olarak seilecektir.

amur hacim indeksi doru tahmini boyutlandrma iin nemlidir. Biyolojik proses
modifikasyonu olmakszn sadece ikincil keltim tanknn bytlmesi gerektiinde,
boyutlandrmaya esas amur hacim indisi iin kritik mevsimlerdeki iletme kaytlar esas
alnmal veya zamann en az %85 inde gzlenen deer kullanlmaldr. SVI deneyinde
yarm saat bekleme sresinden sonra amur hacmi 250 mL/Lyi geerse amur svs,
tesis k suyuyla seyreltilerek deney sonunda 100 ve 250 mL/L arasnda bir amur
hacmi salanmaldr. Seyreltme oranlar hesaba katlarak seyrelmi amur hacmi (SH)
elde edilir. Elde mevcut tesislerde retilmi veri olmamas durumunda, kritik iletme
artlar hesaba katlarak yaplacak boyutlandrmada Tablo Ek-2.9-2deki deerlerin
kullanlmas tavsiye edilmektedir.

Tablo Ek-2.9-2. amur hacim indeksi iin nerilen deerler (ATV-131E, 2000)
Proses
SVI (mL/g)
Endstriyel atksu girii

Uygun Uygun olmayan
Nitrifikasyonsuz 100-150 120-180
Nitrifikasyonlu
(ve
denitrifikasyon)
100-150 120-180
amur
stabilizasyonu
75-120 100-150

Younlatrma Sresi (tTh): Son havuzu younlatrma sresi seilen prosese, son
keltim havuzu tabanndaki aktif amur konsantrasyonu ve SVI parametresine gre
seilmelidir.

kincil keltim tanklarnn boyutlandrlmasnda younlama sresi tThn zel bir nemi
olmasndan dolay bu konuda, atksu artmann derecesine bal olarak, Tablo Ek-2.9-
3deki deerlerin alnabilecei nerilmektedir (ATV-131E, 2000).

Tablo Ek-2.9-3. Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma
sreleri
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi tTH (saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur 1,5 2,0
Nitrifikasyonlu aktif amur 1,0 1,5
Denitrifikasyonlu aktif amur 2,0 (2,5)

Geri Devir Akm amur Konsantrasyonu (SSRS) ve amur Geri Devir Oran (SSAT):
amur geri devri ve sistemdeki aktif amur konsantrasyonu seimi, havalandrma havuzu
ve son keltim havuzlarnn boyutlarn etkilemektedir. Havalandrma havuzu AKM
konsantrasyonunun arttrlmas reaktr hacmini azaltacak, ancak son keltim havuzu
yzey alan ve derinliini artracaktr.

Dip (taban) amurunda ulalmas gereken AKM konsantrasyonu (SSBS), amur hacim
indeksi (SVI) ve younlatrma sresine (tTh) bal olarak aadaki ifadeyle
hesaplanabilir.

403

3
*
1000
TH BS
t
H
SS =

(2.62)

Son keltim havuzlarnda istenilen dzeyde bir amur younlamasn destekleyecek
syrc palet geometrisi ve dn hzlar iin Tablo Ek-2.9-4deki deerler nerilmektedir.

Tablo Ek-2.9-4. amur syrclar dn hzlar (ATV-131E, 2000)
Ksaltma Birim
Dairesel tanklar Dikdrtgen tanklar
amur
syrclar
amur
syrclar
Flight tip
syrclar Syrc palet
ykseklii
hSR m 0,4-0,6 0,4-0,9 0,15-0,30
Kpr Dn Hz VSR m/saat 72-144 Maks. 108 36-108

Son keltim Havuzu Yzey Alan (AST): Yzey alan, ngrlen yzey yk (qA) ve
amur (kat madde) ykne (qSV) gre belirlenecektir. Aktif amur konsantrasyonu seilip
aktif amur reaktr ile birlikte son keltim havuzu da boyutlandrlacaktr. Son
keltim havuzu boyutlandrlmasnda yzey yk qA, amur yk qSV ve seyrelmi amur
hacmi (DSV) kullanlarak hesaplanabilmektedir (ATV-131E, 2000):

H SS
q
DSV
q
q
EAT
SV SV
A
= =
[m/saat]

(2.63)

Gerekli ikincil keltim tanklarnn toplam yzey alan aadaki gibi bulunur:

A
h WW
ST
q
Q
A
,
=
[m
2
]

(2.64)

Genellikle sadece yatay akl ikincil keltim tanklarnda giriteki debi datm yaps iin
ilave alan gerekmektedir. Datm yaps uzunluu yaklak olarak tankn yan duvarnn
derinliine eittir.

ATV-131E (2000)e gre son keltim havuzlarnn toplam derinlii 4 fonksiyonel
blgeden olumaktadr. Dairesel havuzun merkezinden 2/3 yarap (2/3R) uzaklndaki
kesitteki su ykseklii hSU=h1+h2+h3+h4 olarak tanmlanr. Burada;

h1: temiz su blgesi
h2: ayrma blgesi/ geri devir blgesi
h3: youn amur ak ve depolama blgesi
h4: younlatrma ve amur ayrma blgesi

olarak adlandrlmaktadr.

Fazla Aktif amur retimi (SPd): Fosfor giderimi ve d karbon dozlamas yaplmas
durumlarnda oluacak ek amur miktar da dikkate alnarak havalandrma havuzunda
tutulan amur (MSS,AT) ve havuz sisteminin hacminin hesabnda ilemlere dahil
edilecektir.

404

Artlan atksu debisi bana biyolojik artmada oluan aktif biyoktle miktar:

) )( . . 1 (
,
,
SBKO RBKO t Ft b
Y
X
SS
Obs H
BM KO
+ +
=

(2.65)

forml ile hesaplanabilir. Burada:

YH, OBS : Dnm oran (0,67 g hcre KO/g KO)
b : sel solunum hz (0,17 gn
-1
)
Ft : Scaklk dzeltme faktr (1,072T-15)
tss,dim : toplam amur ya (gn)

sel solunum sonucu oluan inert partikler rnler, XP ise aadaki denklem
kullanlarak elde edilebilir:

dim ,
. . . 2 , 0
SS P
t Ft b X =

(2.66)

Oluan biyolojik amur ise;

XWAS, KO = XKO, BM + XI + XP (2.67)

formlnden hesaplanmaktadr.

Gnlk toplam amur miktar ise;

|
|
.
|
\
|
+
=
F
KO WAS
d d
X
X
Q SP
45 , 1 8 , 0
,

(2.68)

formlnden hesaplanabilir. Fosfor giderimi iin tasarlanan tesislerde kimyasal ve
biyolojik fosfor gideriminden kaynaklanan fazla amur ayrca hesaba katlmaldr.

Ek biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik olarak giderilen fosforun gram bana 3 gr AKM
hesaba katlabilir. Ezamanl (birlikte) ktrmeden ileri gelen kat madde, kullanlan
kimyasal madde tr ve dozuna baldr. 1 kg demir bana 2,5 kg ve 1 kg alminyum
bana 4 kg amur oluumu (kat madde) esas alnabilir. Fosfor gideriminden oluan
amur miktar;

SPd,P = Qd (3 Xp,BioP + 6,8 XP,Prec,Fe + 5,3 XP,Prec,Al ) /1000

(2.69)

ifadesi ile hesaplanabilir.

ktrme iin kire kullanlacaksa kg kalsiyum hidroksit (Ca(OH2)) bana 1,35 kg AKM
amur oluur.

405

Havalandrma havuzunda uygun AKM konsantrasyonu seilerek
nitrifikasyon/denitrifikasyon havuzu iin gerekli toplam hacim aadaki formlle
hesaplanabilir:

EAT
SS XT
AT
SS
t P
V
dim
=

(2.70)

Nitrat Geri Devri (sel Geri Devir): Denitrifikasyon prosesi iin aerobik havuzdan
anoksik havuza geri devretmesi gereken nitrat debisi hesaplanacaktr. Ayrca kesikli
denitrifikasyon eklinde havalandrlan aktif amurda evrim sresine karar verilecektir
(evrim sresi: aktif amur havuzuna uygulanan aerobik ve anoksik sre toplamna
eittir; Bir evrimin hidrolik bekletme sresi ierisinde tekrarlanma skl nitrat geri
devri ile doru orantldr). Nitrat geri devrinde havalandrma havuzundan anoksik
havuza girecek oksijenin minimize edilmesi gerekir.

Aerobik artlarda retilen nitratn, anoksik ortama tanmas iin isel geri devir
gerekmektedir. sel geri devir oran (RC) denitrifikasyon verimine (qD) gre aadaki
ekilde hesaplanmaktadr:

nde nitrifikasyon prosesi seilmesi durumunda;

RC
D
+
=
1
1
1 q

(2.71)

Kademeli besleme sisteminde;

RS
x
D
+
=
1
1 q

(2.72)

Formldeki 'x deeri son reaktre beslenen atksu debisi orann gstermektedir.

Ezamanl (birlikte) nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesi iin:

N
EST NO
R T
C
S
t t
, 3
=

(2.73)

ile hesaplanabilir. Formlde kullanlan tR hidrolik bekletme sresidir. evrim sresi
nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin geen toplam sredir (tT=TN+TD). evrim sresinin
tT=2 saatten az olmamas gerekir.

Anaerobik Selektr (Bio-P) Havuzu: Ar biyolojik fosfor giderimi prosesi iin anaerobik
selektr tank anoksik hacimden nce yerletirilecektir. Anaerobik havuza amur geri
devri veya isel geri devir srasnda nitrat yknn minimum seviyede olmasna zen
gsterilmelidir.

406

Oksijen htiyac: Havalandrma havuzunun oksijen ihtiyac belirlenerek uygun donanm
ve oksijen kontrol sistemi seilmelidir. Aktif amur sisteminin oksijen ihtiyac aadaki
ifadeler kullanlarak hesaplanmaktadr. Nitrifikasyon iin gerekli gnlk oksijen ihtiyac;

OUN,d = Qd 4,3 (SNO3,EST+ SNO3,D)/1000 [kg/gn]

(2.74)

Denitrifikasyon prosesinden kazanlan oksijen miktar;

OUdN,d= Qd 2,9 SNO3,D/1000

(2.75)

Organik karbon giderimi iin gerekli oksijen ihtiyac;

OUC,d = Qd [CODin - (SI+XWAS-KO)] /1000

(2.76)

Saatlik maksimum oksijen ihtiyac (2.77), (2.78) ve (2.79) nolu denklemler kullanlarak
aadaki ekilde hesaplanmaktadr.

OUh = [fC (OUC,d - OUdN,d) + fN OUN,d] 24

(2.77)

Alkalinite Kontrol: Aktif amur sisteminde ammonifikasyon, nitrifikasyon,
denitrifikasyon, fosfor giderimi iin kimyasal dozlama, oksijen tketimi ve difzr
derinlii dikkate alnarak alkalinite kontrol edilmelidir. Alkalinitenin yetersiz olduu
durumlar iin gerekli nlemler alnmaldr (denitrifikasyon orannn arttrlmas veya
dsal alkalinite ilavesi vb.)

Nitrifikasyon ve fosfor ktrmesi alkalinite tketmekte, denitrifikasyon ise alkalinite
kazanc salamaktadr. Buna gre reaktr iindeki alkalinite aadaki formlle
hesaplanabilir (ATV-131E, 2000).

SALK, EAT = SALK, IAT [ 0,07 ( SNH4,IAT - SNH4,EST + SNO3,EST - SNO3,IAT )
+ 0,06 SFe3 + 0,04 SFe2 + 0,11 SAL3 0,03 XP,Prec ]
[mmol/L]

(2.78)

Alkalinite, SALK, EAT = 1,5 mmol/L deerinin altna dmemelidir, aksi halde alkalinite
ilavesi yaplmaldr.

Selektrler: amurun kelme zelliini arttrmak iin gerektiinde
anaerobik/anoksik/aerobik selektr tasarlanabilir. Tasarm parametreleri, daha nce
yaplm model almalar ve/veya deneyimler dikkate alnarak belirlenebilir. Mevcut
tesiste yrtlen deneysel almalardan da gerekli veriler elde edilebilmektedir.

Enstrmantasyon ve Proses Kontrol: Kullanlacak lm enstrmanlarnn ve kontrol
ynteminin seilen proses ile uyumlu olmas, deiken koullar altnda proses veriminin
srdrlebilirliini salamas gerekir. Aktif amur sistemi proses kontrolnn ksa sreli
deiimlere uyumlu ekilde gerekletirilmesi ve gerekli enstrmantasyonun da buna
gre belirlenmesi gerekmektedir (ATV-265E, 2000; DWA-M269E, 2008; MOP, 2007).

407

Proses konfigrasyonlarnn deiken giri ve evresel koullardaki veriminin
belirlenmesi ve uygun proses kontrol alternatiflerinin deerlendirilebilmesi iin
simlasyon modelleri kullanlabilir. Simlasyon modelleri KO bileenleri zerinden
gerekletirmektedir. Dolays ile ilk tasarmn KO bileenleri ile yaplmas, proses
veriminin simlasyon modelleri ile kontrolnde kolaylk salamaktadr (Henze vd.,
2008).

ekil Ek-2.9-1. Aktif amur sistemi tasarm ak emas (ATV-131E, 2000)

408

2.9.2. Biyolojik Proses (Organik Karbon, Azot Giderimi) Hesabi Admlar (ATV-
A131E KO Bazl Ynteme Gre )

Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A
2
O prosesinin
tasarm iin ATV-A 131E yntemi kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. lk
olarak Tablo Ek-2.9-5de, bu yntem iin kullanlan sembol listesi ve birimleri verilmitir.

Tablo Ek-2.9-5. ATV-DVWK-A 131E ynteminde kullanlan sembol listesi
Sembol Aklama Birim
SNO3, D
Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat
konsantrasyonu
mg/L
CN, IAT Giri TKN konsantrasyonu mg/L
SorgN, EST k organik azot konsantrasyonu mg/L
SNH4, EST k amonyum konsantrasyonu mg/L
SNO3,EST k nitrat konsantrasyonu mg/L
XorgN, BM Hcre iine alnan azot konsantrasyonu mg/L
CCOD, IAT Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu mg/L
CBO, IAT Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu mg/L
VD Anoksik blme hacmi m
3

VAT Toplam reaktr hacmi (Anoksik + Aerobik) m
3

tSS, dim Toplam amur ya gn
SF Gvenlik faktr -
XP, Prec ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu mg/L
CP, IAT Giri fosfor konsantrasyonunu mg/L
CP, EST k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu mg/L
XP, BM
Heterotroflarn oalmak amacyla kullandklar
fosfor konsantrasyonunu
mg/L
XP, BioP
Biyolojik olarak giderilecek fosfor
konsantrasyonunu
mg/L
SPd, C Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn
Qd Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
XCOD, SP
Karbon giderimi sonucu retilen amurun KO
edeeri
mg/L
XinorgSS,IAT
Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde
konsantrasyonu
mg/L
XCOD, INERT, IAT nert partikler giri KO konsantrasyonu mg/L
XCOD, BM Oluan biyoktlenin KO edeeri mg/L
XCOD, INERT, BM
sel solunum sonucu oluan inert partikler KO
konsantrasyonu
mg/L
SCOD, IAT
Artma tesisi giriinde znm inert KO
konsantrasyonu
mg/L
XCOD, IAT
Artma tesisi giriinde partikler inert KO
konsantrasyonu
mg/L
CCOD,deg,IAT
Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir
KO konsantrasyonu
mg/L

409

XSS, IAT
Artma tesisi giriinde partikler KO
konsantrasyonu
mg/L
tss Toplam amur ya gn
b 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays gn
Y Mikroorganizma dnm oran
g KO/ g KObiyolojik
ayrabilir
FT Scaklk dzeltme faktr -
T Scaklk
0
C
B AKMnin inert ksm
-
SPd,P Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar kg/gn

Tablo Ek-2.9-5 ATV-DVWK-A 131E ynteminde kullanlan sembol listesi
(Tablo Ek-2.9-5in devam)
Sembol Aklama Birim
XP, BioP Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu mg/L
XP, Prec, Fe
Demir kullanlarak ktrlen fosfor
konsantrasyonu
mg/L
XP, Prec, Al
Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor
konsantrasyonu
mg/L
SPd Toplam gnlk amur miktar kg/gn
MSS, AT Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi kg
SSBS
Son ktrme havuzu dip amurunda AKM
konsantrasyonu
kg/m
3
SVI amur hacim indeksi L/kg
tTh
Son ktrme havuzunda amur younlatrma
sresi
saat
SSRS Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu kg/m
3

QRS Geri devir amur debisi m
3
/gn
RC Toplam geri devir oran -
SNH4, N Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu mg/L
SNO3, EST ktaki nitrat konsantrasyonu mg/L
IR sel geri devir oran -
RS Aktif amur geri devri -
SSAT Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu kg/m
3

h Hidrolik bekletme sresi saat
Qd Ortalama kuru hava debisi m
3
/gn
OUd, C Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar kg O2/gn
SCOD, inert, EST k znm inert KO konsantrasyonu mg/L
OUd, N Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar kg O2/gn
SNO3, D Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu mg/L
SNO3, IAT Giri nitrat konsantrasyonu mg/L
SNO3, EST k nitrat konsantrasyonu mg/L
OUd, D Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar kg O2/gn
OUh Saatlik oksijen ihtiyac kg O2/sa

410

fC Karbon iin pik faktr -
fN Azot iin pik faktr -
qA Yzeysel ykleme hz m/sa
qSV amur hacim ykleme hz m/sa
DSV Seyreltilmi amur hacim indeksi L/m
3

SSEAT
Son ktrme havuzu giriinde AKM
konsantrasyonu
kg/m
3

AST Son ktrme havuzu alan m
2

Qwwh Saatlik yal hava debisi m
3
/sa
h1 Temiz su blgesi m
h2 Ayrma blgesi/ geri devir blgesi m
h3 Youn ak ve amur depolama blgesi m
h4 Younlatrma ve amur ayrma blgesi m
htot Toplam havuz derinlii m

Adm: Denitrifikasyon kapasitesinin belirlenmesi

SNO3, D = CN, IAT SorgN, EST SNH4, EST SNO3,EST XorgN, BM

SNO3, D : Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu (mg/L)
CN, IAT: Giri TKN konsantrasyonu
SorgN, EST: k organik azot konsantrasyonu
Eer aktif amur sisteminin dnda atk amura baka bir ilem yaplmyorsa 2 mg/L
seilir.
SNH4, EST: k amonyum konsantrasyonu
Gvenli tarafta kalmak iin kural olarak 0 mg/L seilir.
SNO3,EST: k nitrat konsantrasyonu
Azot iin k standardnn 0.6 0.8i arasnda seilir.
XorgN, BM: Hcre iine alnan azot konsantrasyonu
Giri KO konsantrasyonunun 0.02 0.025i arasnda kabul edilir.

Gerekli denitrifikasyon kapasitesi: SNO3, D/CCOD, IAT oranna gre bulunur.

SNO3, D/CCOD, IAT = 0,5.( SNO3, D/ CBO, IAT)
CCOD, IAT: Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu, mg/L
CBO, IAT: Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu, mg/L

olarak kabul edilir. Bu oran sisteme giren KO bana ne kadar nitratn denitrifiye
edileceini gsteren bir orandr. Buna gre Tablo Ek-2.9-6dan gerekli VD/VAT (anoksik
hacim/toplam hacim) oran seilir.

411

Tablo Ek-2.9-6. 10
o
C -12
o
C kuru hava scakl iin denitrifikasyon hacim orannn
belirlenmesinde kullanlacak deerler (giri kg BO5 bana denitrifiye edilecek kg nitrat
azotu), (ATV-A131E)

VD/VAT
SNO3,D/CBO,IAT
nde denitrifikasyonu
yapan sistemler ve benzer
prosesler
Ezamanl ve kesikli
denitrifikasyon yapan
sistemler
0.2 0.11 0.06
0.3 0.13 0.09
0.4 0.14 0.12
0.5 0.15 0.15

12
o
Cden yksek scaklklar iin denitrifikasyon kapasitesi 1
o
C bana %1 eklinde
artrlabilir.

VD/VAT = 0.2den kk ve VD/VAT = 0.5ten byk denitrifikasyon hacimleri
boyutlandrma iin tavsiye edilmez.

Hesaplanan SNO3, D/ CBO, IAT deerine gre VD/VAT oran tablodan seilir.

Adm: Toplam amur yann belirlenmesi

Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin gerekli olan amur ya aadaki formlle belirlenir.
) / ( 1
1
103 . 1 4 . 3
) 15 (
dim ,
AT D
T
SS
V V
SF t
=

tSS, dim: Toplam amur ya, gn

Aerobik amur stabilizasyonun reaktrde yaplmas durumunda amur ya tSS, dim 25
gn olmaldr.

SF: Gvenlik faktr

Gvenlik faktr (SF) seiminde; maksimum byme hznda deiimlere yol aabilecek
atksudaki substratlar, ksa dnemli scaklk deiimleri ve pHdaki deiimler, ortalama
k amonyum konsantrasyonu ve giriteki nitrojen ykndeki deiimlerin k
amonyak konsantrasyonu zerine etkileri gibi faktrler dikkate alnr. Daha nceki
deneyimlere dayanarak KO yknn 12000 kg/gn olduu durumlarda gvenlik
faktrnn 1,45 alnmas tavsiye edilir. Bylece ortalama k amonyum konsantrasyonu,
maksimum byme hzn negatif olarak etkileyen bir faktr bulunmadka 1,0 mg/L
civarnda tutulabilir. KO yknn 2400 kg/gnden kk olmas durumunda SF deeri
1.8 alnr.

412

Adm: Biyolojik fosfor giderimi

XP, Prec = CP, IAT CP, EST XP, BM XP, BioP

XP, Prec: ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu, mg/L
CP, IAT: Giri fosfor konsantrasyonunu, mg/L
CP, EST: k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu, mg/L
XP, BM: Heterotroflarn geliim amal kullandklar fosfor konsantrasyonunu, mg/L
XP, BioP: Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu, mg/L

CP, EST: Fosfor k standardnn 0.6-0.7si arasnda alnr.
XP, BM: Giri KO konsantrasyonunun 0.005i kabul edilir.
XP, BioP: Giri KO konsantrasyonunun 0.005-0.007si arasnda alnr.

Bu sonuca gre (sadece biyolojik fosfor giderimi halinde) fosfor iin dearj standard
deeri salanamaz ise, artma tesisinde fosfor giderimi iin ilave kimyasal artma
uygulanmas gerekmektedir. Fosfor gideriminin gerekli olmad ve artlm suyun
sulama amal kullanlacak olmas durumunda kimyasal fosfor giderimi yaplmasna
gerek olmayabilir. Fakat zellikle hassas alanlara dearj yapan artma tesislerinde
biyolojik fosfor gideriminin yetmedii durumlar iin kimyasal fosfor giderimi yaplmas
gereklidir. Bu durumda oluacak kimyasal amur son ilemlerde (amur susuzlatrma ve
rtme) dikkate alnmaldr.

Adm: Gnlk oluan amur miktar (SPd)

Karbon giderimi sonucu oluan amur hesab:
1000 /
45 , 1 8 , 0
,
,
,
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
=
IAT inorgSS
SP COD
d C d
X
X
Q SP
SPd, C: Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
Qd: Ortalama kuru hava debisi, m
3
/gn
XCOD, SP: retilen amurun KO edeeri, mg/L
XinorgSS,IAT: Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde konsantrasyonu, mg/L

XCOD, SP = XCOD, INERT, IAT + XCOD, BM + XCOD, INERT, BM
XCOD, INERT, IAT: nert partikler giri KO konsantrasyonu, mg/L
XCOD, BM: Oluan biyoktlenin KO edeeri, mg/L
XCOD, INERT, BM: sel solunum sonucu oluan inert partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Atksudaki KO bileenlerinin analizler sonucu belirlenmesi gereklidir. Farkl blgelerdeki
evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu
blgeler iin mutlaka atksuya zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi
gerekmektedir.

413

|
|
.
|
\
|
+
=
T SS
IAT COD BM COD
F t b
Y C X
1
1
deg, , ,

CCOD,deg,IAT: Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L
tSS, dim = tSS

FT = 1.072
(T-15)

b: 15
o
Cde mikroorganizmalar iin lm katsays (gn
-1
)
Y: Mikroorganizma dnm oran (g KO/ g KObiyolojik ayrabilir)
FT: Scaklk dzeltme faktr
T: Scaklk,
0
C
T SS BM COD
F b t X =
, BM inert, COD,
2 . 0 X
XinorgSS,IAT = B. XSS,IAT
B: AKMnin inert ksm: B deeri 0.2 ila 0.3 (%70 ila %80 organik) arasnda alnabilir. Eer
bu deer iin hibir alma mevcut deilse ham atksu iin B = 0.3 ve birincil ktrme
tankndan k iin B = 0.2 alnmas tavsiye edilmektedir.
XSS, IAT: Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Fosfor giderimi sonucu oluan amur:

SPd,P = Qd.(3.Xp,BioP + 6.8.XP,Prec,Fe + 5.3.XP,Prec,Al ) /1000

SPd,P: Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn
XP, BioP: Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu, mg/L
XP, Prec, Fe: Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L
XP, Prec, Al: Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L

Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik giderilen fosforun miligram bana 3 mg AKM
hesaba katlabilir. Kimyasal fosfor gideriminde ise; kimyasal olarak demir bileikleri
kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 6.8 mg AKM ve kimyasal olarak
alminyum bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 5.3 mg AKM
olumaktadr.

Gnlk oluan toplam amur miktar (SPd, kg AKM/gn):

SPd = SPd, C + SPd, P

Adm: Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi (MSS, AT):

MSS, AT = tSS. dim.SPd

414

Adm: Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu (SSBS):

3
1000
Th BS
t
SVI
SS =
SVI: amur hacim indeksi, L/kg
tTh: Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi, saat

SVI ve tTh deerleri iin Tablo Ek-2.9-7 ve Tablo Ek-2.9-8den yararlanlabilir.

Tablo Ek-2.9-7. amur hacim indeksi iin standart deerler
Artma hedefi
SVI (L/kg)
Uygun Uygun olmayan
Nitrifikasyonsuz 100-150 120-180
Nitrifikasyon + denitrifikasyon 100-150 120-180
amur stabilizasyonu 75-120 100-150

Tablo Ek-2.9-8. Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma sresi
Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi tTH (saat)
Nitrifikasyonsuz aktif amur tesisleri 1.5 2.0
Nitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 1.0 1.5
Denitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 2.0 (2.5)

Younlatrma sresinin 2 saati amas biyolojik reaktrde ok ileri bir denitrifikasyon
gerektirir. Bu younlatrma sreleri sadece dk amur hacim indeks deerleri ve
kk amur geri devir oranna uygun olarak salanr.

Adm: Geri Devir Hesab:

Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu (SSRS) hesab:

ktrme havuzlarnn tabanndan amur ekilirken oluan ksa devre akmlar sebebiyle
havuz tabanndaki AKM konsantrasyonu geri devir amuru ierisinde seyrelir. ktrme
havuzlarnda amur toplama yntemine gre SSRS hesab aadaki gibi yaplmaktadr.

syrc niteleriyle SSRS ~ 0,7.SSBS
emme niteleriyle SSRS ~ 0,5 - 0,7.SSBS

Geri devir oran (RS) hesab:

RS = QRS/Q
QRS: Geri devir amur debisi

415

sel geri devir oran:
1
, 3
, 4
=
EST NO
N NH
S
S
RC

RC: Toplam geri devir oran
SNH4, N: Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu = CN, IAT, mg/L
SNO3, EST: ktaki nitrat konsantrasyonu, mg/L

RS IR RC + =

IR: sel geri devir oran
RS: Aktif amur geri devri

Adm: Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu (SSAT):

RS
SS RS
SS
RS
AT
+
=
1

Adm: Biyolojik reaktr hacmi (VAT):

AT
d
AT
SS
SP
V =

Buradan VD/V oran kullanlarak aerobik ve anoksik tank hacimleri hesaplanabilir.

Anaerobik reaktr hacmi hidrolik bekletme sresi (h) seilerek boyutlandrlmtr.
Anaerobik Hacim =
h
RS d
Q Q
u
+

Adm: Oksijen htiyac:

Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen:

1000 / ) (
, , , , , SP COD EST inert COD IAT COD d C d
X S C Q OU =
OUd, C: Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar, kg O2/gn
CCOD, IAT: Giri KO konsantrasyonu, mg/L
SCOD, inert, EST: k znm inert KO konsantrasyonu = SCOD, inert, IAT, mg/L
XCOD, SP: Karbon giderimi sonucu oluan amurun KO edeeri, mg/L

Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen:

1000 / ) ( 3 , 4
, 3 , 3 , 3 , EST NO IAT NO D NO d N d
S S S Q OU =

416

OUd, N: Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar, kg O2/gn
SNO3, D: Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu, mg/L
SNO3, IAT: Giri nitrat konsantrasyonu, mg/L
SNO3, EST: k nitrat konsantrasyonu, mg/L

Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen:

1000 / 9 . 2
, 3 , D NO d D d
S Q OU =

OUd, D: Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar, kg O2/gn

Saatlik oksijen ihtiyac (OUh):

24
) (
, , , N d N D d C d C
h
OU f OU OU f
OU
+
=

Oksijen ihtiyacnn belirlenmesinde azot ve karbon yklerindeki gnlk salnmlar
dikkate alnmaldr. Bu amala karbon iin fC, azot iin fN pik faktrleri kullanlr. fC ve fN
deerleri Tablo 13e gre seilir. Bu deerlerin belirlenmesi u ekilde yaplabilir: lk
olarak, fC deeri 1 kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo Ek-2.9-9den fN
deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OUh hesaplanr. Bu admdan sonra, fN deeri 1
kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo Ek-2.9-9ten fC deeri seilir ve bu
deerler kullanlarak OUh hesaplanr. Byk olan OUh sonucu saatlik hava debisi olarak
kabul edilir.

Tablo Ek-2.9-9. Oksijen ihtiyac hesabnda kullanlan pik faktrler
fC ve fN deerleri amur ya (gn)
4 6 8 10 15 25
fC
BOd,BO,I iin f N 1200
kg/gn
BOd,BO,I iin f N> 6000
kg/gn
1.3 1.25 1.2 1.2 1.15
1.1
- - 2.5 2.0 1.5
2.0 1.8 1.5 -

Adm: Son ktrme havuzu:

Yzeysel ykleme hz

SVI SS
q
DSV
q
q
EAT
SV SV
A
= =

qA: Yzeysel ykleme hz, m/sa
qSV: amur hacim ykleme hz, m/sa
DSV: Seyreltilmi amur hacim indeksi, L/m
3

SSEAT: Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu, kg/m
3

417

Yatay akl ktrme havuzlarnda k AKM konsantrasyonunun 20 mg/Lden dk
olabilmesi iin qSV 500 L/m
2
.sa olmaldr.

Son ktrme tank yzey alan hesab:
A
wwh
ST
q
Q
A =

AST: Son ktrme havuzu alan, m
2

Qwwh: Saatlik yal hava debisi, m
3
/sa

Bu yntemde son ktrme tank derinlii 4 ksma ayrlmtr.

h1: Temiz su blgesi, m

min 0.5 m olmaldr.
h2: Ayrma blgesi/ geri devir blgesi, m

1000 / 1
) 1 ( 5 . 0
2
DSV
RS q
h
A
+
=

h3:Youn ak ve depolama blgesi, m

500
) 1 ( 3 . 0 5 . 1
3
RS q
h
SV
+
=

h4: Younlatrma ve amur ayrma blgesi, m

BS
Th A EAT
SS
t RS q SS
h
+
=
) 1 (
4

Toplam havuz derinlii = htot = h1 + h2 + h3 +h4

Bu derinlik ktrme havuzunun merkezinden 2/3 yarap uzandaki derinliktir ve en az
3 m olmas istenir. Dairesel ktrme havuzlarnda kenar su derinlii 2.5 mden byk
olmaldr.

418

EK 2.10. LAGNLER

2.10.1. keltim Lagnleri iin Proses Tasarm

VI+PE 0,5 m
3
/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn hacmi
bulunur.

(2.79)

Bekletme sresi kontrol yaplr.

(2.80)

Bu deer 1 gnn zerinde olmaldr.

Derinlik (h) 1,5 m olacak ekilde seilir. Lagn yzey alan bulunur.

(2.81)

Uzunluk:genilik 3:1 olacak ekilde seim yaplarak yzey boyutlar belirlenir.

BO5 giderim verimi %50 alnabilir.

2.10.1.1. Havasz Lagnler

AI+PE 5 m
2
/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn yzey alan
bulunur.

(2.82)

Derinlik (h) 1,0 m olacak ekilde seilir ve lagn hacmi belirlenir.

(2.83)


(2.84)

419

Uzunluk: genilik 3: 1 olacak ekilde seim yaplarak yzey boyutlar belirlenir.

BO5 giderim verimi %70-80 alnabilir.

2.10.1.2. Havalandrmal Lagnler (Arceivala, 2002)

BO5 hacimsel yk kullanlmakta olup BR 25 g/(m
3
.gn) seilir. ayet alan yk
zerinden hesap yaplacak ise;

BA = BR.h (2.85)

h = 1,5-3,5 m su derinlii iin kullanlr.

Lagn hacmi;

(2.86)

Lagn derinlii seilir. Buna gre yzey alan;

(2.87)
Yzey alan yaklak kare olacak ekilde kenar boyutlar belirlenir.

Hidrolik bekletme sresi belirlenir.

(2.88)
Kuru hava debisinde hidrolik bekletme sresi en az 5 gn olmaldr.

Lagndeki atksu scakl yaz ve k aylar iin belirlenir.

(2.89)

Ti : Giri atksu scakl
Tw : Lagn iinde atksu scakl
Ta : hava scakl
f :s deiim katsays, 0,49 m/gn alnr.

BO giderim katsays, k (T), k (20C) = 0,015 alnarak lagndeki atksu scakl (T)na
gre belirlenir.

420

(2.90)

= 1,035 alnr.

K ay iin lagn k BO deeri;

(2.91)

Kd: isel solunum katsays, 0,07 gn
-1
alnabilir.
Y: dnm oran, 0,5 g UAKM/g BO5 alnabilir.

Bu deere gre lagnn BO5 giderim verimi, EBO5 hesaplanr.

Oksijen gereksinimi;

(2.92)

Yzey havalandrcsnn retici firma deerleri kullanlarak, gerekli havalandrc gc
hesaplanr. Atksu debisine blerek W/m
3
deeri elde edilir. Bu deerin 1-3 W/m
3
olmas
beklenir.


Bekletme sresi seilerek hacim belirlenir.

(2.93)

Derinlik seilerek yzey alan belirlenir.

(2.94)

Uzunluk genilik oranndan yzey lleri belirlenir.

421

EK 2.11. BYOFLM SSTEMLER

2.11.1. Damlatmal Filtreler

Damlatmal filtrelerin proses tasarm

Aada verilen prosedr izlenerek pratik bir boyutlandrma yaplabilir.

Gerekli filtre hacmi, (VTF), hedef artma seviyesine bal olarak belirlenir.

Damlatmal filtre hacmi hesabnda artma seviyesine bal olarak, karbonlu madde
gideriminde hacimsel BO5 yk ve nitrifikasyon olmas halinde ise hacimsel TKN yk
kg/(m
3
.gn) kullanlmaldr.

Hacim hesab, karbon giderimi iin:

[m
3
] (2.95)

Nitrifikasyon iin:

[m
3
] (2.96)

olmak zere,

Gerekli toplam hacim:

[m
3
] (2.97)

bulunur.

Geri devir olmakszn dner datcdaki ortalama BO konsantrasyonu,

[mg/l] (2.98)

eitliinden bulunur.

Dner datcda istenilen CBO,InB,RF konsantrasyonunu salamak iin gerekli devir
orannn belirlenmesi (CBO,InB,RF 150 mg/l),

(2.99)

ifadesinden bulunur.

422

Maksimum giri kuru hava debisi ve geri devir orann kullanarak maksimum filtre
hidrolik yk,

[m
3
/sa] (2.100)

Dolgu yksekliinin seilmesi, hTF (m).

Malzeme tipi ve yapsal gereklere gre seilir.
Gerekli yzey alannn belirlenmesi,

[m
2
] (2.101)

Yzey yknn kontrol,

[m/sa] (2.102)

Yzey yk 0,4 ila 0,8 m/sa arasnda olmaldr. Plastik dolgulu sistemde st limit
korunmaldr. Bu limit deerler salanmyor ise hesaplar yeni ykseklik ve yeni geri devir
oran deerleri seilerek tekrarlanmaldr.

Ykama (srkleme) hzn da salamak koulu ile datc kol says belirlenmeli.

Gece saatleri boyunca da dner datcnn srekli altrlmas damlatmal filtre
malzemesi yzeyinin homojen bir ekilde slak tutulmas salanmaldr.

2.11.2. Dner Biyodiskler

Dner Biyodisklerin proses tasarm

Gerekli teorik yzey, ARC seilecek kaskat saysna gre aada verilen denklem ile
bulunabilir.

[m
2
] (2.103)

Nitrifikasyon iin bu deer:

[m
2
] (2.104)

olur.

Gerekli toplam teorik yzey reaktre gelen BO5 yk ve TKN yknden hesaplanaca
gibi izin verilen yzey yk, BA,BOD ve BA,TKNden de hesaplanabilir.

423

ARC = ARC,C + ARC,N [m
2
] (2.105)

retici firmann belirledii standart biyodisk yzey alan seilir. Buna gre birbirine
paralel ka nitenin gerektii hesaplanr.

Biyodiskin yerletirilecei tank hacmi belirlenir.

[m
3
]
(6.15)

Hidrolik bekletme sresi kontrol edilir.

Tek Kademeli Damlatmal Filtre ve Dner Biyodiskler iin Son keltim Tank
Tasarm

Tek kademeli damlatmal filtre ve Dner biyodiskler iin gerekli son keltim tank
tasarmnda hidrolik kriterler olan yzey yk hz (qA) ve bekletme sresi (tSST)
kullanlacaktr.

Son keltim tanknn yzey yk, tm geri devir debileri de alnarak dikkate alarak
keltim tankna gelen maksimum saatlik debi (QSST) nin son keltim tanknn yzey
alana (ASST) blnmesi ile bulunur. Bu nedenle yzey yk:

(2.106)

olmal ve,

(6.17)

debilerine uygun olmaldr.

Boyutlandrmada seilen geri devir orannn almamas sistem performans asndan
nemlidir. Bu oran salayabilmek iin geri devir pompalar ve vanalarnn uygun bir
sistem ile kontrol edilebilir olmas gerekir.

Damlatmal filtre ve Dner biyodiskler iin uygulanacak son keltim tanknn yzey
yk, keltim AKM k SSe<20 mg/L olmas iin 0,8 m/sati amamaldr. Gerekli tank
yzey alan:

[m
2
] (2.107)

keltim tankndaki hidrolik bekletme sresi:

424

[sa] (2.108)
bu deer 2,5 saten az olmamaldr.

Gerekli tank hacmi:

[m
3
] (2.109)

Minimum su derinlii 2 m olmaldr (dairesel kesitli tanklarda yar apn 2/3ndeki
derinlik).

Son keltim tank giri akmna fosfor ktrmek zere kimyasal veya polimer eklemesi
yaplyorsa ve minimum havuz derinlii hSST2,5 m (dairesel kesitli tanklarda yar apn
2/3ndeki derinlik) ise yzey yk 1 m/sa deerine ykseltilebilir.

Ara keltim tank veya ksa bekletme sreli durumlarda (pik debiler iin) yzey yk
1,5-2 m/sa seilebilir. Son keltim tanknda kelebilirlik iin artlar uygun deil ise
(QWW debisinde n keltim tanknn tSST<0,75 sa, atksu debisinin 2,2QDWden byk
olmas, QDWde kk geri devir oranlar olmas durumunda) tankn yzey yk %20
orannda azaltlmaldr.

425

EK 2.12. FOSFOR GDERM N ARITMA TESS TASARIMI

Artma tesisi tasarm;

- Toplam fosfor,
- znm fosfor ile askda fosfor

trlerine bal olarak iki ekilde gerekletirilebilir. Bu iki yntemden; toplam fosfora
dayal olarak yaplan tasarm daha kolay olmakla beraber, emniyeti dktr.

Toplam Fosfora Dayal Tasarm

Hzl sonu veren ancak tam manasyla gvenilir bir yntem olmayan bu tr tasarmda,
tesis k suyunda ayr ayr hesaplanan znm ve askda fosfor miktarlar esas alnr.

Tablo Ek-2.12-1de, literatr verilerine gre toplam fosfor gideriminde kullanlan
yntemler, ktrmede kullanlan metal tuzu konsantrasyonlar ve ilgili optimum pH
aralklar verilmektedir (Henze vd., 2002).

Tablo Ek-2.12-1. Toplam fosfor k konsantrasyonlarn elde etmek iin kullanlan
yntemler, ktrmede kullanlan metal tuzu konsantrasyonlar ve ilgili optimum pH
aralklar (MO: Mol oran; giri akmna ilave edilen metal tuzu iyonlarnn toplam mol
says bana ktrlen fosforun toplam mol says)
k konsantrasyonu: 2-3 g P/m
3

Biyolojik fosfor giderimi
Ezamanl ktrme, Fe
++
veya Al
+++
, MO=0,8
n keltim, Al
+++
, MO=1
k konsantrasyonu: 1-2 g P/m
3

Ezamanl ktrme, Fe
++
veya Al
+++
, MO=1
ktrme, Ca
++
+ Fe
++
, pH 8-9, MO (Fe)=1
Dorudan ktrme, Ca
++
, pH 10-11
Dorudan ktrme, Al
+++
, MO=1,5
Sonda ktrme, Al
+++
, pH 6,5-7,2, MO=1
k konsantrasyonu: 0,5-1 g P/m
3

Ezamanl ktrme, Fe
++
veya Al
+++
, MO=1,5
Ezamanl ktrme + keltim veya toprak havuzlar, Fe
++

veya Al
+++
, MO=1,5
Sonda ktrme, Al
+++
, pH 5,5-6,5, MO=2
Dorudan ktrme, Ca
++
, pH 10-11 + deniz suyu
n ktrme, Ca
++
+ Fe
++
, pH 9-10, MO (Fe)=1,5
k konsantrasyonu: 0,3-0,5 g P/m
3

Ezamanl ktrme, Fe
++
veya Al
+++
+ temas filtrasyonu, Fe
++

veya Fe
+++
, her ikisi de MO=2
Sonda ktrme, Al
+++
, pH 5,5-6,0, MO=2 + temas filtrasyonu,
Fe
++
, MO=2

Tablo Ek-2.12-2 ve Tablo Ek-2.12-3de ise, ift ortaml (plastik ve kum tabakal) temas
yzeyli filtrelerde, alminyum ve demir tuzlar ile fosfor giderimi iin giri ve k suyu
toplam fosfor deerleri ile mol oranlar verilmitir.

426

Literatrde, k suyundaki toplam fosforun mol oranlaryla (MO) ifade edildii ok
sayda rnekle karlalr. ekil Ek-2.12-1.de, fosfor gideriminin mol oranlaryla
gsterildii e zamanl kelme erileri verilmektedir.

Tablo Ek-2.12-2. Temas filtrasyonu ile ktrmede, Fe
+++
, Fe
++
ve Al
+++
ile fosfor giderimi
ktrc
Mol oran k
suyunda
Me/znm P
Giri k Molar giderim
mol P/mol
Me
Top. P
gP/m
3

PO4-P
g P/m
3

Top. P
g P/m
3

PO4-P
g P/m
3

Fe
+++
Fe
+++
Fe
+++

0,8
1,1
1,1
0,54
0,4
1,73
0,25
0,16
0,65
0,31
0,24
0,90
0,25
0,16
0,65
0,46
0,40
0,42
Fe
++
Fe
++
Fe
++

1,2
1,2
5,5
3,87
1,09
1,37
1,55
0,33
0,22
1,71
0,50
0,44
1,55
0,33
0,22
0,44
0,47
0,13
Al
+++
Al
+++
Al
+++
Al
+++
Al
+++
0,3
1,1
1,4
6,9
7,7
-
-
-
-
0,19
1,23
0,83
0,34
0,05
0,05
-
-
-
-
0,19
1,23
0,83
0,34
0,05
0,05
0,79
0,47
0,50
0,11
0,11

Tablo Ek-2.12-3. Demir slfat ile ezamanl ktrmeyi takiben temas filtrasyonu
kndaki AKM ve fosfor deerleri
AKM (g SS/m
3
) Askda P (g P/m
3
)
E Zamanl ktrme k
(temas yzeyli filtrasyon girii)
10 3 0,44 0,18
Temas yzeyli filtrasyon k 6 3 0,21 0,09

427

ekil Ek-2.12-1. Ezamanl ktrme iin giri akmna ilave edilen metal tuzu miktar ve
metal/fosfor mol oran arasndaki iliki (ABD ve Danimarkadan tesis rnekleri) (Henze
vd., 2002)

7.2.2. znm ve Askda Fosfora Dayal Tasarm

Toplam Fosfor (Cp) ierii; znm Fosfor (Sp) ve Askda (partikler) Fosforun (Xp)
toplam olarak ifade edilir (Henze vd., 2002):

Cp = Sp + Xp (2.110)

Kimyasal ktrme sonras znm fosfor (Sp) miktar iin yaplan teorik hesaplamalar
net deildir. Sz konusu hesaplamalar iin kullanlan, alternatif ampirik ifadeler
mevcuttur.

Fosfor konsantrasyonlar genellikle, ktrme ileminde kullanlan metal tuzu miktar ile
kelen fosfor miktarnn bir fonksiyonu olan mol oran birimiyle ifade edilir. Bu oran,
kelme ilemi srasndaki kalsiyum miktar, pH ve alkalinite deiikliklerini yanstc
zellik tamamaktadr.

428

Aadaki grafiklerde, farkl kimyasallarla giderim iin, znm fosfor ile srasyla
kullanlan metal tuzu dozaj, deien kalsiyum miktar, pH ve alkalinite ilikisi
gsterilmektedir (ekil Ek-2.12-2. ve 2.12-3. ve 2.12-4.).

Askda fosfor miktar, yumaklama ve ikincil keltim ilemleri ile ilikilidir.

ekil Ek-2.12-2. Metal dozlama (Me / P) ile ezamanl ktrme prosesi knda
ortalama znm fosfat konsantrasyonu, Sp (pH ve kalsiyum deiimleri dikkate
alnmamtr; bunlar bir sonraki ekilde gsterilmitir. Oksijen doygunluu ise tipik
olarak % 25dir. Danimarka rnekleri) (Henze vd., 2002)

429

ekil Ek-2.12-3. Demir slfat ve Fe (ll) ile ezamanl ktrme.
Deien Fe/P-mol oranlarnda, pH ve kalsiyumun bir fonksiyonu olarak
znm fosfat deerleri, 1,0/1,5/2,0 (Henze vd., 2002)

430

ekil Ek-2.12-4.ktrme sonras Al (lll) kullanm.
znm fosfatn pH ve alkalinite ile deiimi.
Kalsiyum aktivitesi = 40 g/m
3
. A: AI/P= 1 MR. B: AI/P=2 MR.
Not: Y eksenlerindeki lekler farkldr. (Henze vd., 2002)

Yumaklatrma prosesi, Tablo Ek-2.12-4.de verilen ortalama deerler kullanlarak
tasarlanr. Son keltim ncesi askda kat madde giderimi yalnzca yumaklatrma
prosesi srasnda deil, bekletme sreleri ve askda kat madde zelliine bal olarak, n
keltme srasnda da gzlenebilmektedir.

Tablo Ek-2.12-4. Ortalama hz gradyan, G ve toplam hidrolik bekletme sresi
ktrc
Birincil keltim
G (s
-1
)
kincil keltim
G (s
-1
)
Son ktrme
G (s
-1
)
Al
+++

Ca(OH)2
Fe
++
+ Ca(OH)2
Al
+++
+ polimer
40-50
30-40
25-35
50-70
15-25
15-20
10-20
30-40
10
10
10
10
ktrc , Toplam hidrolik bekletme sresi, dk.
Al
+++

Ca(OH)2
Fe
++
+ Ca(OH)2
Al
+++
+ polimer

42
20
20
30

431

letme tecrbelerine dayal olarak, farkl kimyasal fosfor giderim yntemlerine ynelik
hazrlanm k suyu askda kat madde miktarlar ve ierdikleri fosfor oranlar, Tablo
Ek-2.12-5. kullanlarak, tesis kndaki askda fosfor (Xp) miktarn ngrmek
mmkndr (Henze vd., 2002).

Tablo Ek-2.12-5. keltme tank kndaki AKM konsantrasyonu ve AKM ierisindeki
fosfor bileeni
Tesis tipi
AKM
g/m
3

AKM'de P
%
keltim (birincil keltim k) 30-50 2-3
keltim (ikincil keltim k) 10-20 1-2
Ezamanl ktrme 10-20 2-4
keltim sonras 5-10 10-20
Temas yzeyli filtrasyon 3-8 2-4
Ezamanl ktrme sonras toprak havuz 5-10 2-4
Biyolojik fosfor giderimi 10-20 2-5

432

EK 2.13. FLTRASYON

Q debisinde ve Qt kombine atksu giri debisine sahip bir filtre iin tasarma esas mevcut
artlardaki atksu karakterizasyon deerleri kullanlmak art ile filtrasyon prosesinin
tasarm bu blmde gsterilen hesaplama teknii kullanlarak yaplabilir.

Bu proses tasarm ablonunda aadaki atksu karakterizasyonuna gre hesaplar
yaplmtr.

KO = 60 mg/L
BO = 10 mg/L
NH4-N = 5 mg/L at T> 12
o
C
Ptop = 0,5 mg/L
Ntop = 18 mg/L

kincil keltim tankndan savaklanan suda 20 mg/L filtre edilebilir maddelerin
bulunmas beklenir (ATV standard A131e gre).

Bir filtrasyon sistemi, k suyu kalitesi esas alnarak zellikle fosfor ierii ile ilgili
gereksinimlere ulamak iin planlanr. Fosfor giderimi iin aktif amur sistemlerinde e
zamanl ktrme ile kombine edilmi biyolojik n giderim nerilir ve floklasyon
filtrasyonu uygulanr.

kincil keltim havuzu knda 1 mg/L fosfor ierii olduu kabul edilir.

Aa ak vastas ile filtrasyon yapan bir filtre nitesinin ykleme hzlar aadaki gibi
seilmitir.

Filtre oran;
Kuru hava: Vf= 7,5 m/sa
Atksu girii ile kartrlm: Vf= 15 m/sa

Teorik olarak gerekli filtre yzeyi ve filtre nitesi

Afilt. = Q/Vf

Q debisi iin Vf filtre hznda gerekli filtre yzey alan hesaplanmaktadr.

Filtre nitelerinin saysnn seimi ile ilgili olarak aadaki kabuller hesaba katlmtr.

Minimum nite says 6
Qykama Q kriterine gre filtre yzeyinin boyutu
Her filtre yzeyi <80 m
2

olmaldr. Nihai yapnn planlanmas iin filtre materyali seimi ile ilgili olarak balang
ykama hz 80 m/sa olmas arttr (Tablo Ek-8.1.1 ve 8.1.2.ye baknz).

433

nite says:

nite says seildikten sonra her bir nite iin gerekli alan (Ai) ile arplarak tekrardan
gerekli filtre yzey alan kriterini salad kontrol edilir.

Kombine atksu giriinin dorulanmasnda bir filtre nitesinin e zamanl ykanmas
durumu da hesaba katlmaldr.

< 15 m/sa olmaldr.

Filtre Materyalleri ve Filtre Yata Ykseklii

Filtreler iki tabakal olarak dnlebilir.

Su Ykseklii

Su ykseklii 2 m seilmitir. Her filtre nitesinin su knda alr kapanr kapak
standart olarak kullanlr. Bu kapaklarn akl % 90a ulat zaman filtre ykama ilemi
balatlr.

Koaglan Dozaj

Dozlanacak kimyasal olarak Demir klorit slfat (FeClSO4) ngrlmtr. Mol oran 2
seilmitir. rnein 1 mg/L fosfor ierii olan atksuya 3-4 mg/L Fe
+3
olacak ekilde
kimyasal dozlamas yaplmaldr. Koaglan filtre giriine dozlanr. Koaglan ile atksuyun
iyi kartndan emin olmak iin besleme pompasndan, filtre boru hattna besleme
yaplabilir.

Tasarm

Q debisi iin 4 mg/L Fe olacak ekilde (184 g/L Fe
+3
olacak ekilde seyreltilmi FeClSO4
zeltisinden)

= B mg/sn Demir veya = C ml/sn (dozlanacak seyreltilmi FeClSO4 zeltisi)

Tutulan Katlarn Belirlenmesi

Son keltim tankndan gelen k suyu ierisindeki katlar;

20 g/m
3
*Q m
3
/gn = X kg/gn znm kat madde (KM) miktar bulunur.

434

Koaglan eklentisinden kaynaklanan katlar;

Q m
3
/gn * 4 g Fe/m
3
* 2,5 g KM = Y kg/gn KM

Bulduumuz bu iki deerin toplam toplam KM deerine eit olacaktr.

Filtre k suyunda kalan KM miktar 5 g/m
3
olarak kabul edilirse, filtrede tutulan
miktar;

Q m
3
/gn * 5 g/m
3
= Z kg/gn KM

Filtrede tutulan madde miktar: X + Y - Z bantsndan hesaplanabilir.

Geri Ykama Program

Geri ykama program olarak Tablo Ek-8.1.3e gre seilen bir ykama program kullanlr.
Toplam ykama program, gei ve beklemeler dahil olmak zere 21 dakika srmektedir.

Filtre edilmi su, yine filtreleri ykamak iin kullanlr. Tablo 8.5e gre bir filtre nitesinin
ykanmas esnasndaki filtre sznt suyu ihtiyac;

Faz 4 : 20 m/sa * Ai * 2 dk= a
Faz 5 : 50 m/sa* Ai * 5 dk = b
Faz 6: 80 m/sa * Ai* 2dk = c

Toplam hacim V = a + b + c olarak alnabilir:

Ykama Suyu Miktarnn Tahkiki

Gecelik Debi: Q/42
Maksimum ihtiya (Faz 6);
80 m/sa * Ai * 1 dk= d

d > T deerinden ise gerekli sznt suyu depolama hacmi;

(d T) * 2 = Va

Faz 5 hesaba katlrsa ;

b/5 dk = e
(e T) * 5 dk = Vb

Rezervuar hacmi toplam; Va+Vb olur.

Eer gerekli ise rezervuar hacmi pompa haznesi girii tarafnda belirlenir.

435

amur Rezervuar

amur rezervuarsz atksu artma tesislerinin boyutlandrlmasnda ksa sreli hidrolik
pik ykleme 80 m/sa * Ai olur. Bu pik yklemede boyutlandrmada hesaba katlmaldr.
Yal havalarda byle pik yklemeler uygun deildir.

Ayn zamanda amur geri besleme pompalar ile ilgili olarak toplam amur miktarnn
fazlas su ykseklii 2 m olacak ekilde bir rezervuar yaplmas gerekir.
Vrez= 2. Ai + V

Bu tip tasarmda depo bir sonraki filtre ykama zamanna kadar boaltlmaldr (Atksu
Artma Tesislerinin Fazla Yklenmesi).

60 dk/sa/21 dk * Vrez

Bunun dnda, aa akl filtrasyon serilerinde son keltim tanknn bytlmesine
gerek yoktur. Filtrelerin muhtemel ksa sreli yksek besleme oranlar kabul edilebilir.

436

EK 2.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN PROSES TASARIMI

2.14.1. Septik tanklar ve keltim tanklar

Kii bana oluan atksu miktar kii says ile arplarak gnlk debi bulunur. Bu debiye
gre bal Tablo 16.3den uygun septik tank hacmi seilir. Uygun deer tabloda mevcut
deil ise, enterpolasyon yaplarak istenilen tasarm deerine ulalabilir.

Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002)

Zemin yapsna bal olarak gerekli yzey alannn hesaplanmas yeterlidir.

BO deerine bal olarak hidrolik yk (LV) Tablo 16.4ten seilir ve aadaki formlden
gerekli szdrma alan bulunur.

Merkezi artma sistemlerinin proses tasarm


Aktif amur tank:

Gerekli havalandrma tank hacmi (m
3
):
(2.111)

veya

(2.112)

kg/(m
3
.gn) (2.113)

Gerekli oksijen transfer kapasitesi (kg/sa):

(2.114)

(2.115)

(2.116)

437

Havalandrma yukarda verilen deeri salad srece aralkl olarak ta yaplabilir.

Yzey havalandrc iin gerekli motor gc (kW):

(2.117)

nce kabarckl difzrl havalandrc da hava debisi (m
3
/sa):

(2.118)

: oksijen transfer kapasitesi,
: havann verildii derinlik,

Son keltim tank yzey yk (m/sa);

(2.119)

Gerekli tank yzey alan (m
2
)

(2.120)


Birinci ve kinci keltim Lagn:

VI+PE 0,5 m
3
/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak lagn hacmi
bulunur.

(2.121)


(2.122)

Bu deer 1 gnn zerinde olmaldr.

Derinlik (h) 1,5 m olacak ekilde seilir. Lagn yzey alan bulunur.

(2.123)

438

Uzunluk:genilik 3:1 olacak ekilde seim yaplarak boyutlar belirlenir.

BO5 giderim verimi birinci keltim lagn iin %35 alnabilir.

Damlatmal filtre:

Hacim hesab, karbon giderimi iin:

[m
3
] (2.124)

Geri devir olmakszn dner datcdaki ortalama BO konsantrasyonunun hesaplanmas

[mg/L] (2.125)

Dner datcda istenilen CBO,InB,RF 120 mg/L deerini ve/veya devir oran RRDW =1i
salamak iin kontroller yaplmaldr.

(2.126)

Maksimum giri kuru hava debisi ve geri devir orann kullanarak maksimum filtre
hidrolik yknn belirlenmesi

[m
3
/sa] (2.127)

Dolgu yksekliinin seilmesi, hTF (m).

Gerekli yzey alannn belirlenmesi

[m
2
] (2.128)

Yzey yknn belirlenmesi (karbon giderimi iin)

[m/sa] (2.129)

Biyodisk:

Gerekli teorik yzey, ARC seilecek kaskat saysna re aada verilen denklem ile
bulunabilir.

[m
2
] (2.130)

439

Gerekli toplam teorik yzey reaktre gelen gnlk BO5 yknden hesaplanaca gibi izin
verilen yzey yk, BA,BOden de hesaplanabilir.

retici firmann belirledii standart biyodisk yzey alan seilir. Buna gre birbirine
paralel ka nitenin gerektii hesaplanr.

Biyodiskin yerletirilecei tank hacmi belirlenir.

[m
3
] (2.131)

Hidrolik bekletme sresi kontrol edilir.

Kaba partikllerin giderimi iin keltim tank:

Yzey yk hz (qA) ve bekletme sresi (tSST) kullanlacaktr.

Son keltim tanknn yzey yk hz, tm geri devir debilerini dikkate alarak keltim
tankna gelen maksimum saatlik debinin (QSST) keltim tanknn yzey alanna (ASST)
blnmesiyle bulunur. Yzey yk:

(2.132)

olmal,

(2.133)

debilerine uygun olmaldr.

Boyutlandrmada seilen geri devir orannn almamas sistem verimi asndan
nemlidir. Bu oran salayabilmek iin geri devir pompalar ve vanalarnn uygun bir
sistem ile kontrol edilebilir olmas gerekir.

Gerekli tank yzey alan:

[m
2
] (2.134)

keltim tankndaki hidrolik bekletme sresi:

[sa] (2.135)
bu deer 2,5 saden az olmamaldr.

440

Gerekli tank hacmi:

[m
3
] (2.136)

Minimum su derinlii 2 m olmaldr (dairesel tanklarda merkezden itibaren yarapn
2/3ndeki derinlik).

Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998; WEF, 2010):

AI+PE 5 m
2
/kii olacak ekilde seim yaplr. Bu seime bal olarak bitki yatann
gerekli yzey alan bulunur.

(2.137)

Bitki yatann tabaka kalnl seilir ve yatak hacmi belirlenir.

Vbitki yata(
m3
) = A bitki yata
(m2) x h (m)

Bekletme sresi kontrol yaplr:

Uzunluk: Genilik 3:1 olacak ekilde seim yaplarak yzey boyutlar belirlenir. Yatan
kabul edilebilir minimum genilii (W) aadaki forml ile hesaplanabilir:

5 , 0
.
.
1
(
|
|
.
|
\
|
=
s
bitkiyata
k m
A Q
y
W (2.138)

y : yataktaki ortalama su derinlii, m
m : gerekli hidrolik koullarn oluma yzdesi (%20)
ks : yatak malzemesinin hidrolik iletkenlii (m
3
/m
2
.gn)

BO5 giderim verimi %70-80 alnabilir.

Kaynaklar

Arceivala, S. J., evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Atlm Offset, (eviren: V.
Balman), 2002.

ASTM (1993). American Society for Testing and Materials (ASTM (1993). ASTM D5242.
Standard test method for open channel flow measurement of water with thin plate
weirs.1993.

ATV-DVWK-A 131 E (2000). Dimensioning of Single Stage Activated Sludge Plants.

441

ATV-DVWK-A 134 E (2000). Planning and Construction of Wastewater Pumping Stations.

ATV-DVWK-A 198E. Standardisation and Derivation of Dimensioning Values for
Wastewater Facilities, German ATV-DVWK-Rules and Standards.

Crites, R. ve Tchobanoglous, G. (1998). Small and Decentralized Wastewater Management
Systems, Mc-Graw-Hill, Boston.


DIN 19569-7 (2008). Sewage Treatment Plants Principles for The Design of Structures
and Technical Equipment Part 7: Station for the Transfer of Faecal Sewage

Pretreatment


Ventilation

Prefabricated Septic Tanks

Septic Tanks Assembled in Situ from Prefabricated Kits

DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition and
Selection of Pipes

DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and Sewers;

EPA/625/R-00/008 (2002). ONSTE WASTEWATER TREATMENT SYSTEMS MANUAL
GUV-R-104 (2005). Rules of Explosion Protection

Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J. C., Arvin, E., (2002). Wastewater Treatment: Biological
and Chemical Prosesses. Springer-Verlag Publishing.

ISO (1980). International Organization of Standards ISO (1980) ISO 1438/1-1980(E).
Water flow measurement in open channels using weirs and venture flumes-Part 1: Thin
plate weirs. 1980.

Publishing.

442

Muslu, Y., (1989). Terfi Merkezleri ve sale Hatlar, Cilt I, T Matbaas.

ztrk ve di.,(2006). Atksu Artmnn Esaslar, T.C. evre ve Orman Bakanl.

Qasim, S.R., (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,

Topack D. ve Koyuncu, ., (2006). Artma Tesislerinin Hidrolii, Su Vakf Yaynlar.

USBR (1997). U.S. Department of the Interior, Bureau of Reclamation. Water
measurement Manual. 1997. 3ed.

443

EK 3 ATIKSU ARITMA TESSLERNN YAPISAL TASARIMI VE MEKANK EKPMAN
SEMNE YNELK NORMLAR

EK 3.1. ATIKSU ARITMA TESSLERNN SALAMASI GEREKEN ARTLAR

Bu blmde, atksu artma tesislerinin salamas gereken genel, tasarm, inaat ve
donanm ile ilgili artlar zetlenmitir (DIN 12255-1).

3.1.1. Genel artlar

Atksu artma tesisleri aadaki genel artlar salamaldr:

- lgili ulusal mevzuat salanmaldr.
- Dearj standartlar salanmaldr.
- Btn debilerde, istenen artma artlar elde edilebilmelidir.
- alanlarn gvenlii salanmaldr.
- Koku, grlt ve toksisite, aerosoller ve kpk gibi rahatszlk veren hususlarla,
ilgili artlara uyulmaldr.
- alan personele ynelik tehlikeler en aza indirilmelidir.
- Uzun dnem yapsal ve mekanik tesisat servis mr artlar salanmaldr.
- Btn yaplarda szdrmaz salanmaldr.
- letme ve bakm iin gerekli nlemler alnmaldr.
- Tesisin gelecekteki gelimesi ve geniletilmesi iin gerekli nlemler alnmaldr.
- Tesis gvenlii en st seviyede olup, riskler ve arzalar azaltlmaldr.
- Tesisin ilk yatrm ve iletme maliyeti kabul edilebilir deerlerde olmaldr.
- naat ve iletme esnasnda, enerji tketimi izlenmelidir.
- Atk malzemelerin tekrar kullanlabilecekleri veya gvenli bir ekilde bertaraf
edilebilecekleri ortamlar hazrlanmaldr.
- Atk miktarlar mmkn olduunca azaltlmaldr.
- Ortama zarar vermeyecek ekilde atk nitelikleri iyiletirilmelidir.

3.1.2. Tasarm ile lgili artlar

Bir atksu artma tesisinin tasarm esnasnda, aadaki genel artlarn dikkate alnmas
gerekmektedir (DIN 12255-1).

- Arza yapabilecek mekanik ekipmanlar (pompalar veya kompresrler gibi) yedekli
olarak tehiz edilmelidir.
- Yedek donanmn kurulumunun mmkn olmad durumlarda, stokta tutulan bir
yedei ile hzlca deitirilebilmesi iin gerekli tedbirler alnmaldr.
- Bakm onarm srasnda, devreye girebilecek paralel birimler olmal veya
kanal/boru hatt ile yedeklenmesi mmkn olmaldr.
- Artma tesisi girilerindeki debiyi snrlandrmak iin uygun bir tertibat olmaldr
(Dengeleme tanklar bu maksatla kullanlabilir).

444

- Enerjide uzun sreli kesinti olduunda, acil durum g niteleri veya arza
srasnda yeterli enerjiyi karlayabilecek e deer bir tesisat olmaldr (rnein
mevcut tanabilir bir g kaynana kolaylkla balant salayabilen dzenek gibi).

- Acil durum g kayna, en azndan lme ve kontrol sistemi, pompalar ve
havalandrma ekipmanlar iin gerekli olan enerjiyi salayabilmelidir.
- Enerji kesintisinden sonra artma tesisi tekrar altnda, artma tesisinin normal
alma moduna otomatik olarak gemesine imkn verecek ekilde bir tasarm
yaplmaldr.
- Her bir birimden numune alabilecek gerekli tertibat kurulmaldr.
- Tasarm, etkili bir iletme iin gerekli tm bilgileri (debiler, seviyeler, basnlar,
scaklklar, znm oksijen konsantrasyonu, pH deerleri ve dier
konsantrasyonlar vb) iermelidir.
- Tasarm, temizlik, bakm ve onarm gibi faaliyetlerin kolay ve gvenli bir ekilde
gerekletirilebilmesine imkn vermelidir.
- Arza durumlar ve acil haller iin gerekli nlemler alnmaldr.

3.1.3. naat ile lgili artlar

3.1.3.1. Genel artlar

Yaplacak btn yaplar, iletme, bakm ve onarm srasnda,

- Donanmn sebep olduu su basnlar ve dinamik kuvvetler v.b. ykleri
tayabilmelidir.
- Atksudan, amurdan, hava ve gaz bileenlerinden, scaklktan ve scaklk
deiimlerinden kaynaklanan kimyasal ve biyolojik zararl etkilere kar direnli
olmaldr.
- Taknlara kar korumal olmaldr.

3.1.3.2. Boyut Toleranslar

Mekanik donanmn dzgn alabilmesi iin bulunmas gereken yaplarn boyutlarna
ilikin izin verilen toleranslar belirli standartlarda olmaldr. Sz konusu standartlar DIN
EN 12255in ilgili blmlerinde belirtilmektedir.

3.1.3.3. Betonarme Tekerlek Yolu

Bu konuda aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

- Tekerlek yollar izimlerle gsterilmelidir.
- Tekerlek yollar yatay, paralel ve tu mseksiz olmaldr.
- Tekerlek yollarn, sktrma ve kesme kuvvetleri ile don ve buz o zu cu tuzun
etkilerine kar salamlatrmak iin betonun kalitesine ve yerletirilmesine ilikin
zel artlar salanmaldr.

445

- Betonun basn dayanm 35 N/m
2
den az olmamaldr. Duvar tepesindeki donaty
kaplayan betonun o rtu kalnlg , buz o zu cu tuza maruz kalnan durumlarda
normalden en az 1 cm daha fazla olmaldr.
- Tekerleklerdeki en yu ksek basn, lastik tekerlerde 2,5 MN/m
2
ve poliu retan
tekerlerde 5,0 MN/m
2
olacak ekilde snrlandrlmaldr.
- Tekerlekler poliu retan oldug unda, beton yollar elik plakalarla veya uygun dig er
bir malzeme ile korunmu olmaldr.

3.1.3.4. Donanm ve Yaplar Arasndaki Balant ve Sabitleme


- Yaplar arasnda ve yaplarla donanm arasndaki (boru hatlar gibi) farkl
yerleme olaslklar dikkate alnmaldr,
- Donanmn kendisinde veya yaplarla olan balantlarnda yeterince esnek balant
elemanlar kullanlmaldr,
- Donanmn monte edilmesinde, yapnn kendi takviyelerinden faydanlmamaldr,
- Deiik metallerin birbirleriyle temas halinde olduu yerde, galvanik etkiyle
oluacak korozyonu engellemek iin nlemler alnmaldr,
- Metal balantlarn, yapnn takviyeleriyle elektrik temasnn bulunabilecei
yerlerde, dili ubua sahip kimyasal ankraj gibi uygun elektrik yaltm
salanmaldr.

3.1.3.5. Eriim


- zleme ve denetim, iletme, hizmet, temizlik ve bakm onarma imka n sag lamak
iin yollar, geitler, ko pru ler, basamaklar ve bunlara benzer gu venli eriimler
salanmaldr,
- Donanmn kolaylkla deitirilebilmesini salamak iin yeterli aklklar
braklmaldr,
- Bakm ve onarm noktalarnn yeri, ko tu hava koullarnda ve dig er tehlikelerde
(o rneg in, gazlar, buharlar, amur, yag ve gres ile ortamlarda allmas gibi) ve
o kme, skma ve kayma durumunda mu dahaleye izin vermelidir,
- Binalar ve giriler, bu tu n donanmn kolay bir ekilde kurulmasna ve so ku lmesine,
bakm ve onarm ilemlerine ve bunlarn yer deg itirmesi iin yeterli bu yu klu kte
olmaldr,
- Yetkisiz kiilerin binalara giriini engellemek iin uygun nlemler alnmaldr.

3.1.3.6. Bina Havalandrmas

Kapal odalarda, nemli ortam artlarnn ve kirli havann bulunma olasl ile patlama
riskleri, Blm15 (DIN 12255-10 ve TS EN 12255-10)e gre dikkate alnmaldr. Yeterli

446

havalandrma (DIN 12255-9 ve TS EN 122255-9a uygun olarak) salanmaldr.
Gerektiinde, donmaya kar koruma salanmaldr.

3.1.3.7. Su Temini ve Tahliyesi


- Su ile temizlemenin gerekli olduu durumda, bir su sistemi kurulmaldr (Bu
amala tercihen proses suyu kullanlabilir.),
- Proses suyunun ime suyu ebekesini kirletmemesi iin uygun tedbirler
alnmaldr,
- Ykama suyu olarak kullanlacak proses suyunun kalitesi, mevcut ilgili ulusal
mevzuata uygun olmaldr (Bu durum zellikle basnl su kullanldnda
nemlidir.),
- Tamaya, szntya veya temizlemeye bal olarak su birikmesi oluacak yerlerde
uygun tahliye sistemi kurulmaldr,
- Byle yerlerde, zeminler tamamen kaplanmal ve suyun toplanarak, cazibeyle veya
pompa ile tahliye edildii bir ukura doru eimlendirilmelidir,
- Bu tu n tanklar tahliyeye imkn verecek ekilde imal edilmelidir.

3.1.3.8. Kaldrma Arac

Bu tu n donanmn her tu rlu bakm, onarm ve yer deitirme ilerine imkn verecek
ekilde bir kaldrma arac tedarik edilmeli veya gerekli du zenlemeler yaplmaldr.

3.1.3.9. Tehlikeli Kimyasal Maddeler ve Yaktlar in Depolama


- Tehlikeli sv kimyasal maddelerin veya yaktlarn depolanacag veya tanacag
yerlerde, sznt durumunda evreye olumsuz etkisini o nlemek iin du zenlemeler
yaplmaldr,
- Ulusal mevzuat ve ilgili standartlar (DIN 12255-10 ve TSE 12255-10)daki artlar
dikkate alnmaldr,
- Gerekli emniyet tedbirleri (rnein, ift duvarl tank, tama havuzu, sznt
alglayclar gibi) depolanacak hacimlere ve muhtemel risklere bal olacaktr,
- Birbirleriyle etkileimleri sonucunda tehlikeli karmlar oluturabilecek veya
dier tanklarn malzemelerine zarar verebilecek kimyasal maddeleri ihtiva eden
tanklar tek bir tahliye tertibatn kullanmamaldr.

447

3.1.4. Donanm le lgili Genel artlar

3.1.4.1. Mekanik Tasarm Kurallar

Donanmn kullanm ve artlar belirtilmelidir. Genel bir aklama ve aadaki bilgiler
salanmaldr:

- Fiziksel yu kler (Trafik yu kleri, ru zgar yu kleri, kar yu kleri, iletme yu kleri ve
hareketli yu kler gibi)
- Sv yu kleri (Tasarm yu ku , en fazla yu k, alarm yu ku gibi)
- Tama gu cu (Su rekli yu ke dayanma kapasitesi, en fazla yu ke dayanma kapasitesi
gibi)
- Kullanm fakto ru , KA
- EN 60034-1e gre iletme modu
- EN 60529a go re mahfazalarla (IP kodu) sag lanm koruma derecesi: Su
seviyesinin u zerine yerletirilmi ancak su jeti knn olabileceg i yere yakn bir
yerde konumlanm bu tu n dililer ve miller su pu sku rmesine kar EN 60529 IP 54
snfna go re, dog rudan su jetleri ile temizlenecek bu tu n dililer ve miller EN
60529 IP 55 snfna gre, suyun iinde daldrlm halde bulunan bu tu n dililer ve
miller EN 60529 IP 67 snfna gre korunmaldr.

Hizmet o mru snflar: Tasarm hizmet o mru , hizmet o mru snflarna ayrlr (Tablo Ek-
3.1-1).

Tablo Ek-3.1-1. Tasarm hizmet mr

Hizmet mr
1 2 3 4 5
Tasarm hizmet
mr, saat
Tanmlanmam 10000 20000 50000 80000

Atksu artma tesislerinin donanmnn sorunsuz almasn salamak iin (rnein dner
rulmanlar, kayar rulmanlar, dililer, zincirler, halatlar ve kasnak kaylar, kavrama ve
fren balatalar gibi) deiken yu klere maruz kalan paralarn hizmet mrleri iin farkl
artlar belirtilmitir. Hizmet o mru snf seiminde, gerek yu k dikkate alnmaldr. Bu
yu ku n tasarm yu ku nden farkllk gsterebilecei unutulmamaldr.

Makine paralarnn hizmet o mru hesaplamalar, standartlarda ve ilgili teknik kitaplarda
verilmitir. Bu hesaplamalarda en o nemli fakto r yu k grafiinin zamann bir fonksiyonu
olmasdr. Bir makine parasnn tasarm hizmet o mru nu belirlemek iin yaplan
hesaplama ilemi, ilgili iletme fakto rlerini de ieren anma yu ku ne dayanmaktadr.

Gerekli tasarm hizmet o mru , DIN EN 12255in dier bo lu mlerine ila ve edilmi gerekli
hizmet o mru snfndan elde edilebilir. Bu hizmet o mru snflarnn derecelendirilmesini
de ieren ayrntl bilgiler Tablo Ek-3.1-2de verilmitir. Donanmn tipine bal olarak,
etkin yu kleme anma yu ku nden daha az olabilir. Dolaysyla, sadece bu sebepten dolay
etkin hizmet o mru tasarm hizmet o mru nden daha uzun olabilir.

448

Bu parametreler, motorlarn ve dier elektrikli bileenlerin almas u zerindeki etkilere
ilikindir. Bu parametreler, ilgili birimin bileenlerinin karlamas gereken artlara
uyulmas iin seilmitir. Bu durum, ilgili dier artlar geersiz klmamaktadr.

rnek: Syrclarn tahrik mekanizmalar, anma yu ku nde (bu tu n temel yu kler etkin
olduundaki tekerlein dnme direncine karlk gelen) nadiren yu klenirler. Bu sebeple,
byle bir donanmn etkin hizmet o mru Tablo Ek-3.1-2de verilen 20000 saat deerinin
bir kat olarak kabul edilebilir. Ancak bir syrc anma yu ku ne yakn bir deerde su rekli
altrlrsa, buna karlk gelen daha yu ksek bir hizmet o mru snf u zerinde mutabakata
varlabilir.

Fazla yu klemeye maruz kalan zgaralar gibi, altrldklar ortalama yu kleri anma
yu klerine yakn seviyede olan, dier donanmn tasarm hizmet o mru deerlendirilirken
bunlarn nispeten daha ksa olan altrlma su releri dikkate alnmaldr. Bu donanm
su rekli altrlma esnasnda yu klenmise, buna karlk gelen daha yu ksek bir hizmet
o mru snf kararlatrlmaldr.

Not: Belirli donanm ile ilgili olarak ilve bilgiler, DIN 12255-3, DIN 12255-8, DIN 12255-
13, DIN 12255-14 ve DIN 12255-16 standartlarnda belirtilmitir. lgili dier mevzuat ve
standartlar (rnein vinler iin) dikkate alnmaldr.

Tablo Ek-3.1-2. Makine paralarnn hizmet o mru snflar ve tasarm o mu rleri
Hizmet
mr
snf
Tasarm
hizmet
mr,
saat
Ykler
Muhtemel rnekler
Ykn
derecesi
Ama
aral
sresi
Ykleme Hz
1 - nemsiz Ksa Ksa Dk
Kab hareket ettiren
dndrme
mekanizmas
2 10000 Dk Ksa Orta Herhangi bir hz Izgaralar
3 20000 Normal
Orta Yksek Herhangi bir hz Izgaralar
Uzun Orta Herhangi bir hz
Syrclar dndren
tekerlek
4 50000 Yksek Uzun Uzun Herhangi bir hz
Yzey
havalandrclarm
tahrik birimleri,
dner datclarn
rulmanlar
5 80000 ok yksek Uzun Uzun Herhangi bir hz
zellikle yksek
ykler veya zel
kurulum artlar
altnda, hizmet mr
snf 4 olanlar

449

3.1.4.2. Genel Tasarm artlar

a) Yrme yollar, merdivenler, platformlar ve zgaralar

Yu ru me yollarnn yu k tama kapasitesi, tasarm trafik yu ku nden bamsz olarak, en az
3,5 kN/m
2
olmaldr. Ayrca, bir yu ru me yolunun en bu yu k eg imi 10 mmyi veya akln
1/200u nu amamaldr.

b) rtler, takm aklklar, temizleme aklklar

rtlerin, takm aklklarnn ve temizleme aklklarnn tasarm ve du zenlemesi tesisin
iletme artlar ile uyumlu olmaldr. Aklklara istem d kapanmayacak emniyet
kapaklar taklmaldr. Sk mdahale gereken yerlerde kapaklar kolay alr kapanr
olmaldr.

c) Yayl motorlu kablo makaralar

Kablo makaralar iin kullanlan yayl motorlar sadece kullanm saysnn ylda 1000 adedi
ve yol uzunluunun 30 myi gemedii durumlarda kullanlabilir.

d) Pompalar ve boru hatlar


- Bu tu n pompalar ortama ve ortamn nitelig ine uygun olmaldr,
- Pompalar, DIN 809 ve DIN 752-6ya uygun olmaldr. Borularn ve pompalarn en
ku u k anma ap tanan ortama uygun olarak belirtilmelidir,
- Su ve kum karmlar veya amur tanyorsa en ku u k anma ap genellikle DN
80e uygun olmaldr,
- Tesisin giri ksmnda tme veya zgara sistemi bulunuyorsa veya tkanma riski
yoksa daha ku u k anma aplarna da izin verilebilir,
- Aksi belirtilmedike, pompalarn her birine ayrma ve kontrol vanalar taklmaldr,
- Pozitif yer deitirme pompalarna sv aknn olmadn tespit etmek ve zarar
nlemek iin bir detektr ve basn reglatr taklmaldr,
- Ayrma ve kontrol vanalar kapal konumdayken szdrmaz olmal ve tanan ortam
ve onun durumuna (rnein basn, scaklk, bileim gibi) uygun olmaldr,
- Aksi belirtilmedike, vanalar ak konumdayken aka kar herhangi bir i engel
oluturmamaldr,
- Boru hatlarndan kaynaklanan kuvvetler ve titreimler tasarmda dikkate
alnmaldr,
- Donmann atksu artma tesisinin almasna zarar verebilecei veya almasn
engelleyebilecei veya s kayplarnn en aza indirilmesi gereken durumlarda,
tanklar ve boru hatlar sl olarak yaltlmal ve gerekliyse, yeralt boru hatlar dona
kar korunmaldr,

450

- Atksu, amur veya u ru tu cu gaz tayan boru hatlar iin, boru konumlanmas,
profil ve ak hz, kelme (gaz veya hava borularnda younlama ile birikme) ve
gaz birikmesini nleyecek ekilde olmaldr,
- Bunun mu mku n olmadg yerlerde, o keltinin, yog unlamann ve gaz birikmesinin
uzaklatrlmas iin uygun vastalar salanmaldr,
- Boru hatlarnn yan kollar muhtemel engeller oluturacak ekilde yaplmamaldr,
- Aksi belirtilmedike, dirseklerin yarap anma apnn en az u kat olmaldr,
- Aksi bildirilmedike, plastik borular en az PN 6 beyan basncna sahip olmaldr,
- Paslanmaz elik boru hatlarnn et kalnl en az ISO 4200de verilen A aralnda
olmaldr,
- Aksi kararlatrlmadka dier paslanmaz elik boru hatlarnn et kalnl en az
ISO 4200de verilen D aralnda olmaldr,
- Borular kolaylkla tannabilir olmal veya tannabilmeyi kolaylatrmak asndan
iaretlenmelidir,
- Boru hatlar gerektiinde su ve gaz szdrmaz olmal ve szdrmazlk kontrolleri
yaplmaldr.

e) fleyiciler, kompresrler


- fleyiciler ve kompresrler istenen kullanma uygun olmaldr,
- Havalandrma yapan u fleyiciler yag dan yeterince arndrlm hava sag lamaldr,
- fleyiciler ve kompresrlere uygun ayrma ve kontrol vanalar ve gerekliyse
scaklk ve basn anahtarlar taklmaldr,
- Gu ru ltu ve titreim go z o nu nde bulundurulmaldr (DIN 12255-10).

f) lme ve kontrol donanm

- lme ve kontrol donanm, atksu artma tesisinin ve donanmlarnn gu venli ve
verimli almas iin gerekli olan proses bilgilerinin elde edilmesini
salamaktadr.
- Gerekli lme ve kontrol donanm, montaj koullar da dikkate alnarak
planlamann erken aamasnda belirlenmelidir,
- Bu aamada donanmn tipi, ilevi, tesisteki konumu ve yaplarn bu yu klu g u ve
yerleimi de dikkate alnmaldr (DIN 12255-12).

g) Elektrik donanm

Gerekli elektrik donanm taklma koullar, planlamann erken aamalarnda
belirtilmelidir. Belirli yaplar ve donanmlar hakknda ilve bilgiler ilgili standartlarda
verilmektedir. lgili CENELEC standartlar ve yerel enerji tedarikisinin artlarna
uyulmaldr. Salk ve gu venlik artlar DIN 12255-10da verilmitir.

451

h) Malzemeler ve bunlarn korozyondan korunmas


- Donanm imaltnda kullanlan malzemeler, kentsel atksu ve amur bileenleri,
aerosoller, kanalizasyon gazlarnn ve ortamn korozif etkilerine kar dayankl ve
ilgili artlarla uygun olmaldr,
- Mu teri kanalizasyon atklar gibi herhangi bir o zel fakto ru n varlg konusunda
donanm tedarikisini bilgilendirmelidir,
- Farkl malzemeler birbirleri ile birletirilirse, galvanik korozyonun zararl etkileri
nlenmelidir,
- Yu k tama elemanlar plastik malzemeden yaplmsa, evresel koullarn, bu
malzemeler u zerinde yapacag zararl etkiler (o rneg in UV-mas, scaklk gibi)
dikkate alnmaldr,
- Aksi belirtilmedike, tedariki tarafndan artlacak atksuyun kentsel nitelikte bir
atksu olduu ve endstriyel atksularn birinci kademe artmadan geirildikten
sonra kanalizasyona verildii kabul edilerek, donanm tedarikisi malzemelerini
semelidir,
- Yerel ortam artlar o zellikle dayankl malzemelerin kullanmn gerektirebilir. Bu
durum yu klenici ve mu teri arasnda o zel bir anlama ile belirlenebilir.
Dayankllk, yaps itibariyle korozyona kar direnli olan malzemelerin
kullanmyla veya uygun bir kaplama yaplmas ile salanabilir,
- Mu mku n oldug unda, korozyona kar koruma imalat aamasnda balatlmaldr,
- Malzemelerin seimi ihale doku manlarda belirtilen artlarda olmaldr,
- O zel malzemeler mu terinin isteg iyle kullanlmaldr,
- Su veya korozif ortam ile temas hlindeki balant elemanlar (rnein vidalar,
somunlar, cvatalar ve pullar) DIN ISO 3506-1 ile DIN ISO 3506-3te verilen Snf
A2 veya Snf A4 paslanmaz elikten yaplmaldr. Ancak, bu yu k yu klere maruz
kalnacak durumlarda A2 veya A4 snfndaki malzemeler buna uygun
olmadg ndan dayanm daha yu ksek malzemeler kullanlmaldr,
- Belirli bileenler iin malzemeler ve korozyon korumasna ilikin ila ve artlar, DIN
EN 12255 standart serisinin ilgili bo lu mlerinde verilmitir.

) Kaynakl imalat


- Kaynakl yaplar ve donanm (rnein ayrma kaplar, alma platformlar,
tayc sistemler, zgara gruplar ve amur syrclar) imal eden personel iin
kalite belgelendirmesi gerekir,
- Yakt veya benzin gibi, parlayc veya patlayc akkanlar ieren sistemler u zerinde
kaynak ii yapmakla sorumlu personel zel uzmanlk sahibi olmaldr,
- Bu artlar, basnl kaplar gibi mu nferit donanm iin geerli olan dig er mevzuat
geersiz klmaz.

452

i) Syrclar

DIN EN 12255in deiik bo lu mlerinde belirtilen birimlerde de syrclar kullanld iin
syrclarn tasarm kurallar da verilmitir:

Ykler ve boyutlandrma:


- Ko pru ler u zerindeki trafik yu ku 1,5 kN/m
2
olarak kabul edilmelidir. Daha yu ksek
trafik yu kleri u zerinde de mutabakat sag lanabilir,
- Trafik yu ku nu n haricinde kendi ag rlg nn ve ana yu klerin birleik etkisi altnda en
bu yu k sehim aklg n 500de 1i kadar olmaldr,
- Mesnet yaps, iletme yu kleri de dahil temel yu klerin syrc performansn
azaltacak veya kalc ekil bozukluuna yol aacak herhangi bir eilmeye sebep
olmamaldr,
- Fren motorlar veya benzer ileve sahip cihazlar, kaldrma dililerinin tahrik birimi
olarak kullanlmaldr,
- Betondan yaplm tekerlek yollar u zerinde alan syrclarn tekerleklerinin eni
ve ap, izin verilebilir boyut tolerans, Tablo Ek-3.1-3de belirtildii gibi olmaldr.

Tablo Ek-3.1-3. Tekerleklerin en ku u k o lu su
Tekerlek tipi En kk genilik, b, mm En kk ap, d, mm
G aktarlan tekerlekler 75 300
G aktarlmayan tekerlekler 50 200
Klavuz tekerlekler 50 200

Kprl syrc elemanlarnn tasarm hizmet mr

Tekerlek su ru cu leri iin Snf 3
Asanso r su ru cu leri iin Snf 2
Koruma emberli rulmanlar iin Snf 4

Merkezi g aktarmal syrclarn ve taraklarn tasarm hizmet mr

Merkezi rulmanlar ve dililer iin Snf 4
Elektrik motorlar iin Snf 3
Kaldrma tahrik birimi iin Snf 2

Kanatl syrclarn tasarm hizmet mr

Dililer iin Snf 4
Motorlar iin Snf 3

453

Dikdrtgen tanklar iin kprl syrclarnn tasarm artlar

Ko pru syrclar, yanal klavuz makaralar, raflar, zincirler gibi ko pru ye pozitif yo n veren
cihazlarla birlikte taklmaldr,
Tekerleklerin do nu u izlenmelidir,
Fren motorlar veya benzer ilevli dier cihazlar dikdrtgen tanklarda syrclarn
hareket ettirilmesi iin kullanlmaldr.

Kprl syrclarnn iletimi ve bakm

- Do ndu rme mekanizmalar ve koruma emberli rulmanlar, bu paralarn deg iimi
srasnda ko pru nu n ok az kaldrlmasn gerektirecek ekilde yerletirilmelidir,
- Do nen syrclarn baklarnn u zerinde bulunan makaralar sadece tank
boaltldktan sonra incelenmeli ve deg itirilmelidir. Tank doluyken su seviyesinin
u zerine kalkabilen syrc baklar kullanlmas isteniyorsa, bu durum ihale
artnamesinde belirtilmelidir,
- Ko pru lu syrclarnn tekerlek yollar, kn kardan ve buzdan korunmaldr. Elle
temizleme istenmiyorsa aadaki sistemlerden biri uygulanmaldr:
- Yap ierisindeki vastalarla (rnein tekerlek yolunun stmas gibi)
- Donanm vastasyla (rnein scak hava u fleyicileri veya syrc baklara
tutturulmu dner fralar, betona andrc etkisi olmayan antifriz maddelerin
ilve edilmesi yoluyla gibi).

3.1.4.3. evresel Etkiler


- Emisyon kontrolu ile ilgili bu tu n artlara uyulmaldr,
- Bu tu n atksu artma tesisleri evreye etkileri dikkate alnarak konumlandrlmal
ve tasarmlandrlmaldr,
- Atksu artma tesisinin iletilmesinin sonucu olarak evreye nemli bir emisyonun
verilmesinin muhtemel olduu yerlerde, artma tesisinden korunacak alann
uzaklna dikkat edilerek yaplara, donanma ve iletme yntemlerine ilikin zel
tedbirlerle bu gibi emisyonlar azaltlmaldr,
- Koku, gu ru ltu ve kirleticilerin (o rneg in yag ve gres gibi) emisyonu uygun yap,
uygun donanm ve uygun iletme modu kullanlarak nlenmelidir,
- Emisyonlar engellemek veya azaltmak iin ilve nlemlerin gerekli olduu
yerlerde, alnan bu o nlemler tesisin ve bileenlerinin ilevini ve bakmn
bozmamal, gu venilirlig ini ve emniyetini zayflatmamaldr,
- Koku emisyonlar ve kontrolu ile ilgili daha fazla bilgi Bo lu m 14de (DIN EN 12255-
9) verilmitir.

454

3.1.4.4. Gvenlik

Gu venlik artlarna ilikin ilve bilgi iin Blm 15 (DIN EN 12255-10)a baklmaldr.

3.1.4.5. Dokmantasyon


- Atksu artma tesisleri iin temel doku manlar, yaplar, yaplarn ve donanmn
paralarn, korozyon nleme tedbirlerini, boru hatt planlarn, elektrik tesisat
emalarn, iletme talimatlarn, yalama planlarn ve yedek paralarn ve anan
paralarn listelerini tam olarak ihtiva etmelidir,
- Bu doku manlarn tamam du zenli olarak gu ncellenmelidir,
- Bu doku manlar mu terinin, bu tu n servis, bakm onarm ve tamir hizmetlerini
yu ru tmesini sag lamal ve gelecekteki muhtemel deg iiklik ve genileme iin gerekli
bilgileri iermelidir,
- Temel doku manlarn yazm dili, mu teri tarafndan belirtilmelidir,
- I letme talimatlar genel su reci ve belirli yerel deg iiklik ihtiyalarn veya
olag anu stu durumlara ilikin bilgileri kapsamaldr,
- letme kalitesinin kontrolleri de da hil, tesisin bu tu n ksmlar iin gerekli hizmet
tedbirleri ve du zenli go revlerin sklg ile kapsam belirtilmelidir.

3.1.4.6. Yedek Paralar ve zel Aletler


- Yedek paralar tedariki tarafndan nerilmeli ve bu paralarn listesi ayn ekilde
verilmelidir.
- Bunlarn kolay elde edilebilmeleri iin tedbirler alnmaldr.
- Aksi belirtilmedike, tedarikinin nemli yedek paralar salama grevi, cihazn
teslim tarihinden itibaren 10 yl su re ile devam etmelidir.
- Tedariki bu yu ku mlu lu g u nu bir alt tedarikilerine devredebilir.
- Tanmndan anlalacag u zere anan paralar snrl bir kullanm o mru ne sahiptir.
Bunlar normal iletme artlarnda yu ksek derecede anmaya maruz
kaldklarndan, kolaylkla deitirilebilmelidir.
- Anan paralara rnek olarak, hareketli contalar, dnen kaylar veya zincirler ile
alglayc elektrotlar verilebilir.

3.1.5. Testler

3.1.5.1. lev ve Performansa Ynelik Test

Atksu artma tesisinin ilevine ve performansna dair deney ilemleri ve genel veriler,
Blm 3de (DIN EN 12255-11)de belirtilmitir.

455

3.1.5.2. Beton Yaplarn Szdrmazlk Deneyi

Sv ieren beton yaplarn szdrmazlk deneyi, yaplarn sv veya su ile doldurulup tekrar
geri boaltlmadan nce gzle incelenip, ulusal ynetmeliklere gre szntnn o lu lmesi
suretiyle yaplmaldr.

3.1.5.3. Toprak Havuzlarn Szdrmazlk Deneyi

Ulusal ynetmeliklere gre yaplmaldr.

3.1.5.4. Dier Yaplarn ve Donanmn Szdrmazlk Deneyi

Byle bir deney, uygun bir sv kullanlarak ve basn uygulanarak yaplr. Uygunsa ve yap
veya donanm basn altnda iletiliyorsa, bir vakum deneyi gerekletirilebilir. Basn ve
vakum deneyleri iin ulusal mevzuata ve standartlara uyulmaldr.

3.1.6. Atksu Artma Tesisleri Statik Ve Mimari Projeleri

3.1.6.1. Statik Projeler

Atksu artma tesislerinin statik projelerinde dikkat edilmesi gereken ana hususlar
aada zetlenmektedir:

- Statik proje ve hesaplar, Trk Standartlarna ve ilgili artnamelere uygun
- Tm statik hesaplar geerli bilgisayar programlar ile yaplmaldr.
- Statik-Betonarme hesap esaslar raporunun hazrlanm olmas gereklidir. Artma
tesisi uygulama projeleri iin uyulmas gerekli ynetmelik ve standartlar genel
bilgileri, kullanlan programlar, statik analiz iin yap modelleme yntemi, yk-
kombinasyon tanmlar, tahkikler, gncel zemin etdne bal yap-zemin ilikisi
deerlendirmesi yaplmaldr.
- nitelerin beton snflar artnamedeki taleplere uygun seilmi olmaldr.
- Proje ve hesaplarda kullanlan tm katsay ve sabitler geoteknik/zemin raporu
dorultusunda yaplan deerlendirmelere uygun olmaldr.
- Takan kotu gznnde tutularak su yaplarnda yzme tahkiki yaplmaldr.
Yzme durumunda uygulanacak zm kabul edilebilir nitelikte olmaldr. Arlk
betonu, kapak, drenaj sistemi ve drenaj pompalar vb. alternatif zmler
retilmelidir.
- Havuzlarn dolu, yar-dolu, bo olma gibi farkl iletme artlarndaki durumlarna
gre toprak yk, su yk hesaplar yaplmaldr. Duvar kalnlklar ve kesitleri en
kt duruma gre seilmelidir.
- zellikle havalandrma havuzu gibi geni hacimli yaplarda, inaat ve genleme
derzlerinin tasarm nemlidir.
- Kolon ve kiri detaylar incelenmelidir. Donatlarn pas paylar kontrol edilmelidir.
- atlak kontrol hesab yaplmal ve beton/demir oran uygun deerlerde olmaldr.

456

3.1.6.2. Mimari Projeler

Herbir yap iin ayr ayr olmak zere tasarmdaki fonksiyonel projeler dorultusunda,
yaplara ait statik hesaplar sonucu tespit edilecek kesit kalnlklarn ieren, lekli plan-
kesit grn ve gerekli detaylar ieren mimari projeler hazrlanmaldr.

457

EK 3.2. IZGARA VE ELEKLER

Dik ubuklu ve eimli ubuk zgaralar iin dikkat edilmesi gereken baz yapsal tasarm
bilgileri aada belirtilmitir.

3.2.1. Eimli ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar

Eimli ubuk zgaralar iin temel boyutlar ve saysal deerleri ekil Ek-3.2-1de
verilmitir (DIN 19554).

3.2.2. Dik ubuk Izgaralar in Temel Boyutlar

Dik ubuk zgaralar iin temel boyutlar ve saysal deerleri ekil Ek-3.2-2de verilmitir
(DIN 19554).

458

1 : Korkuluk
2 : En yakn duvar
3 : Dikey simetri dzlemi
y1 : En byk zgara ereve genilii
y2 : Blmeler aras mesafe
y3 : Yanal girintiler
y4 : Izgarann en yakn duvara olan mesafesi
z1 : Taban eimi
b : Blme genilii
l : Serbest zgara uzunluu
e : Aklk genilii(zgara aral)
t : Blme derinlii
a : Atma ykseklii (dme ykseklii)
wmax : Su derinlii
x : Blme akl

(Yapdaki dier akllar retici tarafndan verilen deerlerden salanacaktr. y1, y2, y3, y4,z1 retici
talimatlarna gre olacaktr.)

Eimli ubuk zgara yaps ana boyutlar (m olarak) (DIN 19554)
b l e t a
0,6den 2,4e kadar
0,2 artarak; 2,4den
4,8e kadar 0,4
artarak
0,6dan 2,8 ve
zerine 0,2 artarak
0,010; 0,015
.
; 0,02;
0,025; 0,04; 0,06;
0,1
0,8den 2ye kadar
0,2 artarak;
2den 4,8e kadar
0,4 artarak
0,8; 1; 1,2; 1,6; 2;
2,4; 2,8

Eimli ubuk zgara yaps iin girintiler (m olarak) (DIN 19554)
wmax
1 2 3 4
Mekanik temizleyici
olmayanlarda
1,8 2 2,2 2,4
Mekanik temizleyici
olanlarda
1,6
ekil Ek-3.2-1. Eimli ubuk zgara yaps (DIN 19554)

459

1 : Izgara yolu d snrlar a,t,wmax,z1,b,e,l,y1,y2,y3,y4 iin ekil 5.7ye baknz.
2 : En yakn duvar : Izgaralarn eim as
3 : Dikey simetri dzlemi z2 : Girinti derinlii
x1,x2,x3 blme akl x4 : Yarm girinti genilii

(Dme iin emniyetler ve tayclar gibi zgara temizleyiciler de gsterilmemitir. x1, x2, x3, x4, y1,y2,y3,y4, z1, z2,
retici talimatlarna gre olacaktr.)

(y4 gei iin ve servis evresine ykselme iin zgara tarafnda gereken genilie ykseltilmelidir.)

Dikey ubuk zgara yaps ana boyutlar (m olarak) (DIN 19554)
b l e t a
0,6dan 4,8e
kadar 0,2 artarak
0,6dan 1,2 ve
zerine 0,2 artarak
0,010
.
; 0,015
.
; 0,02;
0,025; 0,04; 0,06;
0,1
0,8den 4,8e kadar
0,2 artarak
0,8; 1; 1,2; 1,6; 2;
2,4; 2,8
ekil Ek-3.2-2. Dik ubuk zgara yaps (DIN 19554)

460

3.2.3. zin Verilen naat Toleranslar

Msaade edilebilen inaat toleranslar DIN 18202 standardndaki kriterlere gre
belirlenir.

3.2.4. Gvenlik Teknolojisi

Dmeleri nlemek ve tayclarla (konveyr) ilgili gerekli koruma nlemlerini gvenlik
kurallarna gre dzenlemek gerekir.

Gerekli gvenlik teknolojisi kurallar iin, DIN EN 12255-10 geerlidir.

3.2.5. naatlar iin gerekli artlar

- Izgaralar zerinde yeterli hava pay braklmaldr. Izgara alan pik yklemelerdeki
doluluk oranlarn karlayabilmelidir.
- Izgara ubuklarndaki taban eimi, hidrolik ihtiyac karlayabilmelidir.
- y4, gei ve servis evresine ykselme iin zgara tarafnda gerekli genilikte
olmaldr.
- Yapdaki dier girinti ve boluklar retici firma verilerine gre alnmaldr.
- Yanal girintiler (y3) zgara yapsna ve retici firma bilgilerine gre hesaplanabilir.
- En byk zgara erevesi genilii y1 ve en yakn duvara olan mesafe y4 uygun bir
ekilde seilir.

zel naat Karakteristikleri

- Kentsel atksu artma tesislerindeki e 0,015 m ubuk aralkl zgaralar iin nde
kaba zgara tavsiye edilmektedir.
- Serbest zgara ubuu uzunluu (l)nin en st snr 1,2 mdir.
- Trmk, zgara ubuunu tabandan itibaren temizlemelidir.
- Trmk derinlii retici tarafndan verilir. Bunlar eimli ubuk zgaralarda en az 0,2
m olmaktadr. Yksek debilerde en az 0,25 m ve dik ubuklu zgaralarda 0,12 m
olabilir.

Blme Genilii

Blme genilii b, ak kanal ve evirme kanal, yerel artlar ve hidrolik ihtiyalara gre
belirlenmelidir.

Dme ykseklii

Atk dme (atma) ykseklii a aknt ynndeki taycya (konveyre) baldr.

461

3.2.6. lm ve Kontrol Teknolojisi

Her mekanik temizlemeli zgara, tkanma derecesi ve zamana bal olarak altrlmaldr.
Paralel alan birden fazla sistemler genel olarak daha faydal olabilir.

3.2.7. naat ve Ekipman Genel Prensipleri

naat prensiplerini ieren uygun normlar (zellikle DIN EN 12255-1 ve DIN EN 12255-3)
esas alnr.

DIN 12255-1de zellikle aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

- Yapnn mukavemeti, stabilitesi ve tama gvenlii,
- Beton taban,
- Mekanik ekipman ve yap arasndaki ekler ve balantlar,
- Eriilebilirlik,
- Havalandrma,
- Su temini ve drenaj,
- Kaldrma tertibat (kriko)

Ayrca ekipmanlar iin aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

- Makine mhendislii tasarm ilkeleri,
- Merdivenler, platformlar, zgaralar,
- Kaplama, montaj ve temizlik aklklar,
- Kablo makaralar,
- Pompalar ve boru hatt,
- Malzemeler ve korozyon korumas,
- Kaynakl konstrksiyonlarn retimi

Izgaralar asndan, DIN EN 12255-3e baklmaldr:

- Aklk iin deerler ve ak hzlar,
- Izgara ubuklarnn statik hesaplar,
- Izgara temizleme ekipmannn evrim sresi (bir tur iin),
- Izgara trmklarnn tayaca ykler,
- Ar yk altnda emniyet,
- Kullanm mr snf

462

EK 3.3. POMPA STASYONLARI

Pompa istasyonlar, asansrler ve terfi noktalarnn baz ksmlar yzeyde ve/veya
yeraltnda bulunur. Kk pompa istasyonlar iin prefabrik yaplar kullanlabilir. nas
yaplacak yapnn tr iin zemin ve yeralt suyu koullar dnlmesi gereken nemli
faktrlerdir.

Pompa istasyonlarn boyutlandrmak iin retici firmalar tarafndan standart boyutlar
verilmektedir. ekil Ek-3.3-1 pompa istasyonlar iin debiye bal olarak belirlenen
standart byklkler gsterilmitir. ekil Ek-3.3-2 pompa istasyonlarnn kesit ve plan
izimleri verilmitir.

ekil Ek-3.3-1. Pompa istasyonu debiye bal deien standart boyutlar (Qasim, 1999)

463

a) Pompa istasyonu kesiti

b) Pompa istasyonu plan
ekil Ek-3.3-2. Pompa istasyonu debiye bal deien standart boyutlar (Qasim, 1999)

464

Aada deiik pompa istasyonlar iin rnek plan ve kesitler verilmitir (ekil Ek-3.3-3-
11).

ekil Ek-3.3-3. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-1)


465



466


ekil Ek-3.3-8. Pompa istasyonu plan ve kesit (rnek-6) (ATV-DVWK-A 134E)

467


468


469



3.3.1.1. Yapsal Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar

Yapsal tasarmda dikkat edilecek hususlar aada zetlenmitir:

- Pompa istasyonlar ile mevcut binalarn zeminleri incelenmelidir. Dikkate alnmas
gereken deerlendirme kriterleri; zemin cinsi ve yaps, tama gc, yeralt suyu

470

durumu (hzl, deiken, vb. gibi), civardaki yaplar, trafik yk altnda tama gc,
toprak ve yeralt suyunun kirlilik durumu ve kirlenmi alanlardr.
- Beton, DIN 1045e uygun olarak su geirmez ve DIN 1164n 1. blmne gre de
kimyasallara dayankl olmaldr.
- Yklemeler DIN 1055e uygun olmaldr.
- atlaklarn geniliini snrlandrmak ve boyunu ayn tutmak iin planlama
yaplmaldr.
- Emme haznesinin en yksek su seviyesi olarak zemin yzeyi alnmaldr.
- Atksudaki zararl maddelerin verecei hasar DIN 4030a gre deerlendirilip
tedbir alnmaldr.
- Atksu bileiminde meydana gelebilecek deiiklikleri gvenli snrlar ierisinde
tutabilmek iin beton kaplamalar, su-imento oran, beton yaps vb. parametreler
de DIN 1045 esas alnmaldr.
- Yapnn kalitesi, kullanlan malzemenin kalitesiyle orantldr.
- Zararl madde konsantrasyonu yksek, su veya toprak ya da hidrojen slfr
korozyonunun gerekleme riskinin olduu durumlarda, koruyucu boya
kaplamas, kaplama veya su geirmez klflar ile nlem alnmas gerekebilir.
- Takn riskine kar, girilere ve sonradan monte edilecek sistemler iin braklm
boluklara zel nem verilmelidir.
- Emme haznesi ierisindeki borular da, hava girii, gazlarn syrlmas, kat madde
birikimi ve hazne ierisindeki seviye deiimlerine kar gereken nlem
alnmaldr.
- Emme haznesi l nokta brakmayacak ve birikmelerden kanlacak ekilde
tasarlanmaldr.
- Beton dzgnce dklp st de slfre dayankl apla kaplanp dzeltilmelidir.
Duruma gre aside dayankl kaplama veya seramik tabaka uygulamas da
yaplabilir.
- Kapal giri hazneleri dzgn bir biimde havalandrlmaldr.
- Makine odasnn boyutlar, iinde bulunan makinelere, makineler aras braklacak
boluklara ve merdiven boluklarna baldr. Yer mmkn olduunca kaymaz
yaplmaldr.
- lave katlarn girileri iin su taknlarna kar nlem alnmaldr.
- Enerji tesisi iin gerekli yer braklmaldr.
- Emme haznesinin ve havalandrma sisteminin olduu yerler dardan ulalabilir
olmal ve kaplar sadece dar almaldr.
- Pompa odasndan girie izin verilmemelidir.
- Byk pompa istasyonlarnda vin sistemi gerekir. Vin hatt ya da zincirler en
byk balantya gre boyutlandrlmaldr.
- Btn odalar en az bakm ve temizlie ihtiya duyulacak ekilde
tehizatlandrlmaldr.
- Yer seviyesinde olmayan pompa odalarnda merdiven olmas gerekmektedir.
- Dik ve dnemeli merdivenlerden kanlmaldr.
- Merdivenler, ii sal ve i gvenlii uzmanlarnn tavsiyeleri dorultusunda
tasarlanmaldr.
- Dkme demir basamaklar ve merdivenler sadece zel durumlarda kullanlmaldr.

471

- 5 mden daha yksekte bir dzenek kurulacaksa dmeye kar gvenlik nlemleri
alnmaldr.
- Giri noktalarnda bulunan merdivenlere taklp kartlabilen ubuklar
yaplmaldr.
- Emme haznesine inilen dikine merdiven, kalc olarak yaplmamaldr.
- Bu seyyar merdiven katlanabilir veya karlabilir olmaldr.
- Btn odalar donmaya kar korumal olmaldr.
- Tehizattan ve elektrik tesisatndan yaylacak s da s hesaplamalarna dahil
edilmelidir. Baz zel durumlarda soutma gerekebilir.
- Kap ve pencereler hrszla ve hasara kar mmkn olduka dayankl olmaldr.
- Odann aydnlatma ve havalandrmas baka bir ekilde de salanabilecekse
pencere konmasa da olabilir.
- Gerekli direnci salamak iin topraklama hatt temelleri bina altlarna
kurulmaldr. Ancak gerekirse hat yzeye de denebilir.
- Yldrmdan korunma iin paratoner sistemi yaplmaldr.
- Yldrmdan korunma sistemiyle topraklama sistemi ara levhalar vastasyla
birbirine balanabilir. Yldrm dmesinin neden olabilecei zarar nlemek iin
DIN IEC 61024-1-2, VDE 0185 Blm 102 standartlar incelenip uygulanmaldr.
- Pompa istasyonuna gelen yollar yerel standartlara uygun olmaldr. D cepheyle
yakn evre uyumlu olmaldr.
- Yeraltndaki tm sabit boru hatlar birbirlerine esnek bir biimde balanmaldr.
Borularn kurtazlar (muflar) duvar ve atlara uygun biimde balanmaldr.

3.3.1.2. Mekanik ve Elektriksel Tasarmda Dikkat Edilecek Hususlar

Mekanik tasarmda dikkat edilecek hususlar aada zetlenmitir:

- Byk ve ipliksi maddeler ieren artlmam atksuyun tanmas iin zel olarak
yaplm arklar kullanlr.
- Giri ve k borusunda yeterince byk temizleme aklklar olan kuru hazneli
atksu pompalar, pompadaki iindeki tkanklklar elle temizlemeye imkn
tanmaldr.
- Kk pompalarda temizleme aklklarnn boyutlar pompann nominal
geniliine yakn olmaldr.
- Byk pompalarda aklklarn boyutlar 180 ve 200 mm olmaldr.
- arkn her iki tarafnda da vana olan btn arklara dikkat edilmelidir.
- aft alannda pompann kapanmas iin salmastra veya eksenel yzey contas
kullanlmaldr. Salmastra yoksa, aft koruyucu kaplamann anmaya dayankl ve
fazla skmeye ihtiya olmadan deitirilebilmesine dikkat edilmelidir.
- Dalg pompalar ve eksenel yzey contas kullanlan pompalar da, zel olarak
yaplm eksenel yzey contalar, contalardaki basn halkalarnn atksuyla
temasn nler.
- Eksenel yzey contalarn yalamak ve olas su giriini engellemek zere conta ya
sistemi kurulmaldr.

472

- Pompalar yerletirilirken dikey ve yatay pompalar arasnda ayrm yaplmaldr.
Yatay yerleimde pompaya yer kazandracak - daha iyi bir tasarm mmkndr.
- Motora v-kay balanmaldr. Bu gerilimi ayarlanabilir hle getirir.
- Elektrik motoru kuruda olan dikey milli pompalar taknlara kar daha gvenlidir.
Pompa ile motor arasndaki balant, gerektiinde ayarlanabilmesi, titreim ve
darbe aldnda sistemin bundan etkilenmemesi iin her zaman iin elastik
olmaldr.
- Dalg pompa kullanmnda belli hususlara dikkat edilmesi gerekir. Emme
hazneleri patlama tehlikesi olan yerlerdir. Motorun, patlamaya kar korumal
olmas gerekir. Temizlik noktalar ve ksa balantlar istisnadr. Her slak hazneli
pompa, giri haznesini boaltmadan ve skp takmadan kurulup kaldrlabilir.
Bunun iin gerekli montaj paralar zellikle korozyona maruz kalabilir. Bunlar
paslanmaz elikten (Malzeme No 1.4571) yaplm olmaldr.
- Kuru hazneli pompalarn dzgn almas iin emme (giri) boru hatt her zaman
pompaya doru eimli olarak denmelidir. Emme boru hatt ap en az pompann
emme aznn ap kadar olmal, bu deer de 100 mmden az olmamaldr.
- Bir ek valf (geri tepme klapesi) ve ardndan, ak ynnde ve pompann basnl
tarafnda, srgl vana olmaldr.
- Benzer ekilde, kuru hazneli pompalarn emme borusuna da ncelikle srgl
vana konmaldr.
- Pompa odasnn takna uramas veya pompalarn arzalanmas durumuna karn,
basnl boru hattna acil tahliye hatt braklmaldr. Sel ve dona kar acil balant
hatt, en az DN 100 apl olarak ve ksa, dikey olarak yukarya doru, kolay
eriilebilir balant paras, srgl vanas ve kr flan ile birlikte yaplmaldr.
- Korozyon nedeniyle, pompa istasyonunda boru malzemesi olarak kaln cidarl elik
kullanlmaldr. duvara korozyona kar koruma yaplabilir. Tadilat sadece zor
koullar altnda mmkn olan slak hazneli pompa kurulumunda, Malzeme No
1.4571 nerilir.
- Srgl vanalar ile emme borusu ve pompa istasyonu emme haznesi birbirinden
ayrlmaldr.
- Pompa istasyonlarnda temiz su ile ykama sistemi mevcut olmaldr. Buna ek
olarak, makine dairesi ve emme haznesinde, temizlik amal su zellikle gerekir.
Temiz su balants iin DIN 1988 dikkate alnmaldr. Kuru hazneli pompa
istasyonu odasn temizlemek iin de su temin edilmelidir.
- Korozyon tehlikesi nedeniyle DIN 19533 uyarnca emme haznesinde ykama boru
hatt PE sert plastikten veya paslanmaz elik Malzeme No 1.4571, PN 10
yaplmaldr.
- Szan sularn dearj ve/veya ykama suyu ve su pompalarnn boaltm iin
makine odasnn en derin noktasna bir dalg pompa tesis edilmelidir
- Pompa istasyonu emme haznesi etkili bir havalandrma sistemi ile donatlm
olmaldr.
- Makinelerin kurulumu ve kaldrlmas iin vin sistemleri gerekir. st yaps
olmayan daha kk terfi istasyonlarnda hareketli vinlerin kullanlabilir olup
olmad incelenmeli, kullanlamyorsa dner vin salanmaldr.

473

- Elektriksel kurulumlarn nem, toz ve kirlerden korunmas salanmaldr. Bu
tesisler, sadece belirli sayda eitimli ve yetkili teknikerler iin eriilebilir
olmaldr. Elektrik para odalar srekli kilitli kalmaldr. Tm elektriksel kumanda
odalar, sadece ieriden alabilen bir acil durum kilidiyle donatlmaldr.
- Yaplarn ya, asit, yksek basn ve yangndan korunmas iin gerekli tedbirler
alnmaldr. Zemin demesi elektrik kaa ve iletim voltajna kar gvenli
olacak ekilde yaltlmaldr. Deme statik yk tutmayacak ekilde yaplmaldr.
- Btn ekipman ve tesisatlar, ilgili ynetmeliklere uygun olmaldr. Tm tesisin
topraklamas, ana g devresine bal olmayan cihazlar dahil, planlanan
topraklama alannda tamamlanmaldr. Gerekli ise ek topraklamalar da
yaplmaldr. Btn iletken bileenlerin e gerilim balantlar yldrm korumal
olarak gerekletirilmelidir. styaplar iin yldrm korumas gerekir.
- Pompa istasyonu ile birlikte, emme haznesi, giri aft ve vantilatr odas patlama
tehlikesi olan yerlerdir. Buradaki iletme ekipmanlar ve tesis patlamaya sebep
vermeyecek ekilde (kvlcm korumal olarak) kurulmal ve iletilmelidir.
- Pompa istasyonunda alan personeli, 3-fazl elektrik kazalarndan korumak iin
ilgili korunma nlemleri alnmaldr.
- Basnl boru hatt, sistemdeki i ve d basnlara dayankl olmaldr. Ayrca ani
debi deiiklikleri sonucu ortaya kabilecek dinamik basnlara kar da emniyetli
olmaldr.
- Prensip olarak boru hatt, pompa istasyonuyla dearj noktas arasnda mmkn
olan en ksa balanty temsil etmelidir.
- Boru hatt yn deiikliklerinden kaynaklanan yersel hidrolik kayplar
minimumda tutabilmek iin hattn dikey pozisyonunun olabildiince sabit olmas
gerekmektedir.
- Atksu ierisindeki rm maddeler H2S oluumuna yol aar ve bu da boru
hattnn i duvar yzeylerine zarar verir. Bunun iin gerekli nlemler alnmaldr.
- Basnl boru ebekeleri eitli gerilmelere (Tama ve depolama, montaj, d
kuvvetler, i kuvvetler, scaklk deiimleri, anma, korozyon vb.) maruz kalr.
- D scaklk farklarna bal gerilmeleri nlemek bakmndan boru hatt minimum
rtyle (hendek dolgusu) ve/veya izolasyon ile korunmaldr.
- Ana boru hattnda, atksudaki inorganik maddeler art gsterdiinde basn
etkisiyle anma meydana gelir. Beklenen olumsuz etkiler yn deiim ve kesit
daralmas noktalarnda olmaktadr. Bunu iin boru et kalnlklarnn artrlmas bir
zmdr.
- Korozyona duyarl boru malzemelerine iten ve dtan yaltm yaplmaldr. Bu
sebepten, elik borular dtan polietilen ceket ya da btm iten, btml epoksi,
epoksi veya imento (beton) ile kaplanr. Dkme demirden (pik) yaplan basnl
borular dtan galvaniz, bitml boyalar ya da epoksi reine kaplamas ile ieriden
ise imento ile kaplanr.
- Atksuda slfit korozyonu riski olmas halinde glendirilmi beton ve lifli
imentodan yaplm boru veya ou durumlarda bitm epoksi reine bazl
kaplamalar kullanlr.

474

3.3.1.3. letmeye Almada Dikkat Edilecek Hususlar

Pompa istasyonlarnn devreye alnmasnda dikkat edilecek hususlar aada
zetlenmitir:

- Pompa istasyonunu iletmeye almadan nce mnferit balant elemanlar pratik
testler ve denemelerle kontrol edilmelidir.
- Planlama ve inaattan sorumlu olanlar, garanti sebebiyle retici temsilcileri
ve/veya destek veren irketler bu aamada birlikte almaldr.
- Elektrik nitesini iletmeye almadan nce gvenlik iin ksa devre ve ar akm
nleyici sistemler tertip edilmelidir. Btn anahtarlar ve kontrol prosedrleri
yklemeden nce denenip kontrol edilmelidir.
- Son ilem olarak sadece tesisi iletmeye alma kalmaldr.
- Pompalar tam ykte en az 2 saat test edilmelidir.
- letmeye alma ve sonrasnda personelin tesisi iletebilmesi iin gerekli
mhendislik bilgisinin ve montaj-kullanma klavuzundaki komutlarn renilmi
olmas gerekmektedir.
- Pompa istasyonu test ilemlerinden sonra devreye alnabilir.
- Mevcut deneyimler, tm evrim alr durumda iken tesis bileenlerindeki
hatalarn dzeltilmesi iin, tesisin takip edilmesi (yaklak 4 hafta) ynndedir.
- DIN 4279 uyarnca iletmeye almadan nce bir i basn testi yaplmaldr.
letmede suyla doldurma ilemi esnasnda havalandrma balantlar el ile kontrol
edilmelidir.
- Mevcut ebekeye basnl boru hatt balanrken basn farkndan dolay giri
vanalarnn ok hzl/ani ama ve kapanmas srasnda basn dalgalanmas olaca
(su darbesi) ve bunun boru hattna zarar verecei unutulmamaldr.
- Akn durduu gzlendiinde giri vanas analog olarak yavaa alabilir.
- Yeni yaplm bir basnl hat iletmeye aldktan hemen sonra ilk olarak pompa
karakteristik erisi sisteme adapte edilmelidir (pompalara ngrlen alt
programna gre yol verilmelidir).

475

EK 3.4. KUM VE YA TUTUCULAR

3.4.1. Emme Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar

Emme tertibatl dikdrtgen kum tutuculara ait standart boyutlar ekil Ek-3.4-1de
verilmitir (DIN 19551-3).

3.4.2. Syrc Tertibatl Dikdrtgen Kum Tutucular iin Standart Boyutlar

Syrc tertibatl dikdrtgen kum tutuculara ait temel boyutlar ekil Ek-3.4-2de

476

a)Havalandrmasz kum tutucular b) Havalandrmal kum tutucular
(Havuz kesiti, emme pompas, geri akm oluu, syrc kprs, yrme iskelesi, havalandrma cihaz, yzer
madde syrc, yavalatc levha formlar ve emme kanal says rnek olarak verilmitir.)

1 : Emme kanal

9 : Yzer madde syrcs
2 : Emme pompas 10 : Destek ubuu
3 : Emme pompas ve basma hatt b1 : Muhtemel toplama kanal genilii
4 : Geri akm oluu b2, b3 : Emme kanalnn merkez ekseninin havuz
i duvarlarna olan mesafesi
5 : Syrc ve emme kprs b4 : Yzer madde toplama blgesindeki muhtemel
genilik
6 : Yrme iskelesi
- Minimum muhtemel genilik : 0.6 m
- zin verilen hareketli yk : 1.5 kN/m
2
c : Syrc gzergah iin havuz duvarnn st
genilii

7 : Havalandrma borusu m : Platform zeri yolun zeminden ykseklii
(DIN 12255-10da mevcut)
8 : Yavalatc levha t : Havuz derinlii

Havalandrmal ve havalandrmasz emme tertibatl dikdrtgen kum tutucu yaps ana
boyutlar (m olarak) (DIN 19551-3)
b1 b2, b3, b4 c min. t
0,8den 2,6ya kadar 0,2
artarak
0,4den balayp 0,1
artarak
0,25
0,6dan 4e kadar 0,2
artarak,
4den 6ya kadar 0,4
artarak
2,8den 6ya kadar 0,4
ykselerek
7den 16ya kadar 1
artarak
0,3
ekil Ek-3.4-1. Havalandrmal ve havalandrmasz emme tertibatl dikdrtgen kum
tutucular (DIN 19551-3)

477

(Havuz kesiti, akm, vakum cihaz, syrc kprs, yrme iskelesi, kum toplama kanal, havalandrma
cihaz, yavalatc levha, yzer madde syrc formlar birer rnek olarak verilmitir.)

1: Vakum cihaz, pnmatik krikolu
2: Yrme iskelesi
- Minimum muhtemel genilik: 0.6 m
- zin verilen hareketli yk: 1.5 kN/m
2

3: Syrc kprs
4: Kum toplama kanal
5: Yzer madde syrc
6: Havalandrma cihaz
7: Yavalatc levha
8: Destek ubuu
a: Bakm onarm iin kazyc
b1: Muhtemel toplama kanal genilii
b2, b3: Kum toplama kanalnn merkez ekseninin
havuz i duvarlarna olan mesafesi
b4: Yzer madde toplama blgesindeki muhtemel
genilik
b5, b6: Kanal genilii
m: Platform zeri yolun zeminden ykseklii (DIN
12255-10da mevcut)
T: Kanal derinlii
t: Havuz derinlii
c: Syrc gzergah iin havuz duvarnn st
genilii
b1 geniliine bal olarak havalandrmal ve syrcl tertibatl dikdrtgen kum tutucular
iin boyutlar (m)
b1 b2 b3 b4 t b5 b6 T Cmin
1,6dan
2,6ya
kadar 0,2
artarak
1den
balayp 0,1
artarak
0,4 den
balayp 0,1
artarak
0,6dan
balayp 0,1
artarak
1,6dan 4e kadar 0,1
artarak,
4ten 6ya kadar 0,4
artarak
0,3 0,4 0,3
0,25
2,8den4,8
e kadar
0,4
artarak
1,8den
balayp 0,2
artarak
1,2den
balayp 0,2
artarak
0,4 0,6 0,5
5,2den
7,2ye
kadar 0,4
artarak
0,5 1,0 0,8
Dikkat: Havuz genilii b1, b2, b3, b4 ve havuz derinlii t seilebilir deerlerdir. Dier boyutlar Tablodaki
geometrik bamllklar izlemektedir.

b2 geniliine bal olarak havalandrmasz ve syrc dikdrtgen kum tutucular iin
boyutlar (m)
b1 b3 b5 b6 T c min t
0,8den 1,8e kadar 0,2 artarak 0,45 0,3 0,4 0,3
0,25 0,6dan 4,6ya kadar 0,2 artarak 2,0den 2,6ya kadar 0,2 artarak 0,8 0,4 0,6 0,5
2,8den 4e kadar 0,4 artarak 1,0 0,5 1,0 0,8
Dikkat: Havuz genilii b1 ve havuz derinlii t seilebilir deerlerdir. Dier tm boyutlar Tablodan verilen
geometrik deerleri izleyecektir.
ekil Ek-3.4-2. Syrcl dikdrtgen kum tutucular (DIN 19551-3)

478


Aada kum tutucular ile ilgili olarak genel beklentiler ve uyulmas gereken yapsal
tasarm kriterleri verilmitir:

- Kum tutucular, zgara birimlerinden sonra tekil edilmelidir.
- Kum tutucuda ayrlan kum, ykanm ve bu tu n organik maddesi uzaklatrlm
olsa bile, sag lk ve gu venlik artlarna uygun olarak bertaraf edilmelidir.
- Kum tutucu hazneler ve yag tutucular, elekler ve su zme cihazlar ve eleklerin
ykanmas iin kullanlan tesisat, insanlarn kat maddelerle temasn en aza
indirecek ve kat maddelerin gu venli bir ekilde tahliye edilmesini sag layacak
ekilde tasarlanmaldr.
- Kum tutucu niteleri, sistemde meydana gelebilecek durmalar ve elektrik
kesilmeleri durumunda kullanlabilecek ve otomatik olarak devreye girecek bir By
pass (evirme) hatt ile tehiz edilmelidir.
- Kum tutucu binasnn havalandrmas yaplmaldr. Srekli alma durumunda
saatte 12 hava deiimi, kesikli alma durumunda ise 30 hava deiimi
salanmaldr.
- Gerekli yerlere ulam iin merdivenler de bulunmaldr.
- En az iki kum tutucu nite (birim) tekil edilmelidir. Bunlardan birisi bakmda iken
dieri mutlaka devrede olmaldr.
- Kum tutucular, birden fazla paralel nite olarak tasarlanr. Tek niteli olarak
yaplr ise by pass (evirme) hatt da bulunmaldr. Bir nitenin devre d
kalabilecei durumlarda, tek bir nitenin kapasitesi pik debiyi kaldrabilmelidir.
Kum tutucular, yal ve/veya kurak hava debisinin geldii durumlarda
gelebilecek kum yklerini de karlayabilmelidir (DIN 12255-3).
- Pompalar, syrclar ve tahrik birimleri bu duruma uygun ekilde tasarlanm
olmaldr (DIN 12255-3).
- Syrc yk, syrcnn her m
2
si iin 10 kN olaca kabul edilmeli, uzaklatrlacak
malzemenin seviyesinin otomatik olarak ayarlanabildii durumlarda bu deer 5
kN/m
2
alnmaldr (DIN 12255-3).
- Kum tutucularda kullanlan pompalar, hem tasarm hem de malzeme cinsi
bakmndan uygun olmaldr. Pompalar su iine daldrlabilmeli ve bu ekilde
emme yapabilmeli, alr halde iken dalma yu kseklig i ayarlanabilmelidir. Hava ile
ekili pompalar, geri ykama tertibat ile tehiz edilmelidir (DIN 12255-3).
- Havalandrmal kum tutucularda, grlt kirliliini nlemek iin borulardaki hava
hz 20 m/syi amamaldr (DIN 12255-3).
- Kum tutuculardaki hareketli kprlerin yapm prensipleri DIN 12255-3de
verildii ekilde olmaldr.
- EN 12255-1de verildig i u zere, su ru cu lerin (tahrik birimleri), ko pru lu syrclarn
ve pompalarn hizmet su resi Snf 3u , hava ekili pompalarn hava tedarik
sistemlerinde Snf 2yi ve su rekli havalandrma sistemlerinin hava tedarik
donanmlarnda Snf 3u karlamaldr (DIN 12255-3).

479

- Spiral akl ve su derinlii 1,35 myi geen havalandrmal kum tutucu
nitelerinde, kanal boyunca ak yo nu nde, uygun bir korkuluk bulunmaldr
(MWA, 1998).
- Dnen cihazlarn etrafna, su seviyesi hizasnda emniyet halatlar veya ubuklar
taklmaldr. Yatay akl havalandrmal kum tutucusu haznelerin de, ak ynnde
acil durum klar tesis edilmelidir. Bu acil durum klar kum silolarnn
yaknna yerletirilmemeli ve sabit tutunma yerleriyle ulaabilecek ekilde
olmaldr (MWA, 1998).
- Kendi kendini kurtarma iin uygun tutunma yaplarna rnek olarak, tutunma
borular, dayanma ubuklar veya iyice gerilmi kablolar verilebilir (MWA, 1998).
- Vidal konveyrlerde, yumuak elik tercih edilmelidir. Kum pompa ile alnyor ise
emme borusu ksa ve dik olmaldr. T ve ksa al dnler mmkn olduunca
engellenmelidir. Belli noktalarda flanl balantlar tercih edilmelidir. Bu ekilde,
tkanma annda sistem bu yerlerden sklerek temizlik ilemi yaplabilir (MWA,
1998).
- Kum tutucularn yapsal ve hidrolik tasarm iin standart boyutlar gelitirilmitir.
Bunun detaylar, aada verilmitir (DIN 19551-3).

zin Verilen naat Toleranslar

belirlenir.

Gvenlik Teknolojisi

Kanallar ve havuz iin gerekli korkuluklar ile giri ve k cihazlar, gvenlik ekipmanlar
montaj kurallarna gre dzenlenmelidir.
Dzenleme iin gvenlik teknolojisi kurallar, DIN EN 12255-10a gre atksu artma
tesislerine zg olanlar ve yetkili kaza sigortas kurumunun ilgili kaza nleme
ynetmelikleri geerlidir.

naat iin Gerekli artlar

zolasyon, ykama ve depolama sistemlerinden dnen akmlar tesise kum tutucudan nce
beslenmelidir.
kelen kum su karmnn alnmasnda basnl hava ile kaldrma kullanldnda yeterli
dolma derinlii salanmaldr.
Daha derin bir huni iin, rnein syrcl kum tutucularda, ykama suyu veya ykama
havas da gz nnde bulundurulmaldr.

Teknik Ekipman iin Gerekli artlar

Asl kum dearj devam ederken, hareketli kum toplama aparatndaki syrclar, pompalar
ve vakumun durmas nlenmelidir.

480

Malzemeler

- Pompalar, boru ve armatrler yksek anma riski altndadr.
- Kum-su karmlar iin de bu risk gz nnde bulundurulmaldr.
- Halatlar paslanmaz elik malzemeden yaplmaldr.

481

EK 3.5. DEB LM BRMLER
3.5.1. Parshall Savaklar

Parshall savaklar ak kanallarda debi lmnde yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.
ekil Ek-3.5-1da gsterildii gibi bu savaklar daralan ksm, boaz ksm ve genileyen
ksm olmak zere blmden meydana gelmektedir.

Parshall savann plan, ykseklik ve boyutlar, Tablo Ek-3.5-1de (Parshall, 1950)
verilmitir.

En uygun savak boyutuna karar verirken, kanaldaki serbest dm imkn dikkate
alnmaldr. Bir kstlama sz konusu deil ise bu halde en dar boazl savak en ekonomik
zm olacaktr.

Kk Parshall savaklar, orta veya uzun kanat duvar gerektirdiinden Q < 50 L/s iin
dier yntemler daha uygun olabilmektedir.

Genellikle boaz genilikleri, kanal geniliinin (1/3) ile (1/2)si olmaktadr.

ekil Ek-3.5-1. Parshall Savana ait plan ve kesitler (Parshall, 1950)

482

Tablo Ek-3.5-2. Parshall sava boyutlar (Parshall, 1950)
w A 2/3 A B C D E F G K N R M P X Y Serbest Dm
min max
cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm cm 1/sn 1/sn
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
7,6 46,7 31,1 45,7 17,8 25,9 61,0 15,2 30,5 2,5 5,7 40,6 30,5 76,8 2,5 3,8 0,85 53,8
15,2 77,3 41,4 61,0 39,4 39,7 61,0 30,5 61,0 7,6 11,4 40,6 30,5 90,2 5,0 7,6 1,42 110
22,9 87,9 58,7 86,4 38,1 57,5 76,2 30,5 76,2 7,6 11,4 40,6 30,5 108 5,0 7,6 2,55 252
30,5 137 91,4 134 61,0 84,5 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 149 5,0 7,6 3,12 456
45,7 145 96,5 142 76,2 103 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 168 5,0 7,6 4,95 750
61,0 152 102 150 91,4 121 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 185 5,0 7,6 4,9 1008
91,4 168 112 164 122 157 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 38,1 222 5,0 7,6 17,3 1427
122 183 122 179 152 194 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 50,8 45,7 271 5,0 7,6 36,8 1923
152 198 132 194 183 230 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 308 5,0 7,6 45,3 2424
183 213 142 209 213 267 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 344 5,0 7,6 73,6 2931
213 229 152 224 244 303 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 381 5,0 7,6 85,6 3438
244 244 163 239 274 340 91,4 61,0 91,4 7,6 22,9 61,0 45,7 417 5,0 7,6 106 3950

483

EK 3.6. N KELTM HAVUZLARI

n keltim havuzlarnn yapm ve malzeme seimleri ile izin verilen toleranslar
DIN EN 12555-1, DIN EN 12555-4 ve DIN 12552-6 normlar esas alnarak
yaplmaktadr.

DIN EN 12555-1 e gre inaat ileri ile ilgili aadaki temel hususlar dikkate
alnmaldr.

- Stabilite, tekrar kullanlabilirlilik ve iletme gvenlii asndan sorun
oluturur nitelikte olmamas
- Betonarme olarak yapm
- Kaynak ve balant ilemlerinin dzgn yaplm olmas
- Eriilebilir malzeme trnn seilmesi
- Havalandrmann uygun olmas
- Susuzlatrma ilemlerine olanak veren tasarmlar kullanlmas
- Halatlar iin paslanmaz elikten malzeme kullanlmaldr (DIN EN 10088-2).
- Havuz taban dzgn bir yapda olmaldr.

belirlenir.

3.6.1. amur Syrcl Dairesel keltim Havuzlar

Daire planl ve amur syrcl keltim havuzlaryla ilgili temel boyutlar ve
ngrlen standart deerler ekil Ek-3.6-1de gsterilmitir. (DIN 19552).

3.6.2. Pompa ile Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar

Dairesel planl ve pompa ile amur syrcl (emili) keltim havuzlar ile ilgili
temel boyutlar ve ngrlen standart deerler ekil Ek-3.6-2de verilmitir (DIN
19552).

3.6.3. Hareketli Kprye Bal amur Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar

Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrma tertibatl havuzlarla
ilgili temel boyutlar ve ngrlen standart deerler ise ekil Ek-3.6-3de verilmitir
(DIN 19551-1).

3.6.4. Pompa ile amur Emme Tertibatl Dikdrtgen keltim Havuzlar

Dikdrtgen planl ve pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait temel boyutlar
ve standart boyutlar ekil Ek-3.6-4de gsterilmitir. (DIN 19551-1).

484

3.6.5. Bant Syrcl Dikdrtgen keltim Havuzlar

Dikdrtgen planl bantl amur syrc havuzlara ait temel boyutlar ekil Ek-3.6-5de

1: Kpr d1 : keltim havuzu ap
2: Merdiven 1,2,3 no'lu yapda : d3 = d1+c
3: Tahliye Kprs d3 :Dner syrc ap
4: Platform 4 nolu yapda : d3 = d1+2n+c
5: k yaps e : Giri yaps mesnetleri (ayaklar) ile amur haznesi arasndaki aklk
6: amur syrc l : Syrclarn taban ksm uzunluu
7: Giri yaps d2 : amur toplama ukuru ap
8: Giri yaps mesnetleri f : Hava pay
w: Kenar su derinlii
c : keltim havuzu kenar duvar kalnl
n :k kanal genilii

Dairesel Planl ve amur syrcl keltim Havuzu boyutlar iin ngrlen standart deerlerin
havuz apna gre deiimi (m)
d1 cmin d2 e min f k1 maks l n w
15
0,25
2;3
0,2

0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1 -
0,5 ;1

2 ve her
kademede
0,2 artan
15<d120
3;4 1
20<d128
0,3
28<d132
4;6
0,3 1,5
6
1,5;2 32<d135
0,4
7
35<d140 8
40<d145
0,5 0,4 2
9
2 45<d150 10
50<d160 12
ekil Ek-3.6-1. Dairesel planl ve amur syrcl keltim havuzlar ile ilgili temel
boyutlar (DIN 19552)

485

(Silindirik giri yaps, ,platform ve ilgili yap elemanlar gsterilmitir. Giri bacas, vakumlu (emili)
tahliye yaps ve yzen maddelerin uzaklatrlmas ekil zerinde gsterilmemitir.)

*
1den 5e kadar ve 7 iin dairesel planl amur syrcl tip ile ayn boyutlar kullanlacaktr.
*
d2 : Orta yap ap
*
c, d1, d3, f, n ve w iin dairesel planl amur syrcl ile ayn boyutlar kullanlacaktr.

Dairesel planl ve pompa ile amur emme tertibatl keltim havuzlar ile ilgili boyutlar (m olarak)
d1 emin d2 f k1max n w
15<d120 0,25 2,5
0,4; 0,6;
0,8; 1; 1,2;
1,4; 1,6
1 1 2 ve her
aamada 0,2
artan
20<d130 0,3
3
30<d140 0,4 1,5 1,5
40<d160 0,5 4 2 2
ekil Ek-3.6-2. Dairesel planl pompa ile amur emme tertibatl keltim
havuzlarna ait temel boyutlar (DIN 19552)

486

A-A Kesiti (Hareketli kprler, kpk syrma tertibat, tahliye niteleri, giri ve
k Yaplar gsterilmektedir.)

Hareketli Kpr Olmadan Grnm (amur ukuru says keltim havuzu
geniliine ve iletme artlarna gre deimektedir.)

Kesit B-B

ekil Ek-3.6-3. Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrcl
keltim havuzlar ile ilgili temel boyutlar (DIN 19551-1)

487

1: Taban Tahliye Plakas a: amur ukuru uzunluu
2: Kpk Kanal b1: keltim havuzu genilii
3: Yzen Madde Tahliye nitesi b2: keltim havuzu taban genilii
4: Platform (aklk genilii: 0,6 m, Yk: 1,5
kN/m
2
)
b3: amur ukuru blgesinin genilii

5: Hareketli kpr c1: keltim havuzu yzeyindeki tahliye nitesi
genilii
6: Savak duvar ile savaklanma yaps c2 : keltim havuzu yzeyindeki 2 komu
Tahliye nitesi genilii
7: k Yaps e: keltim havuzu giri yaps yolu
8: keltim havuzu dikey simetri ekseni f: Hava pay
m: Atksu tama kanal bykl
k: Atksuyun tabandan tahliye plakasna
savaklanabilmesi iin gerekli mesafe
p: Havuz taban ke eimi bykl
t: Havuz derinlii w: Su derinlii

Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrcl keltim havuzlar iin ngrlen
standart boyutlar ve havuz geniliine bal olarak deiimleri b1
b1 b2 b3 b4 c1 c2 e f
4 3,3 1,6 0,45

0,25

0,7

3

0,4
0,6
0,8
1
1,2
5 4,3 2,1 0,7
6 5,3 2,6 0,95
7 6,3 3,1 1,2
8 7,3 3,6 1,45
10 9,3 2,6 1,45

0,3

0,9

3
12 11,3 3,6 1,45
14 13,3 3,1 1,2
16 15,3 3,6 1,45

Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur syrcl keltim havuzlar iin ngrlen
standart boyutlar ve havuz derinliine bal olarak deiimleri
t a kmin pmin
2,4 2,45 1,1 0,8
2,6 2,6 0,95 0,85
2,8 2,75 0,8 0,9
3 2,9 0,7 0,95
3,2 3,05 0,55 1
3,4 3,2 0,4 1,05
3,6 3,35 0,25 1,1
3,8 3,5 0,15 1,15
4 3,65 0 1,2
Her aamada 0,2 art ile retici verilerine gre
retici verilerine gre lt a (b1 = 14 m ve b2 = 16 m deerleri iin)
ekil Ek-3.6-3-Devam. Dikdrtgen planl ve hareketli kprye bal amur
syrcl keltim havuzlar ile ilgili temel boyutlar (DIN 19551-1)

488

(Tahliye Kprs, Platform, Emme mekanizmas, kpk kanallar, Giri ve k
yaplar ekildeki rnekte gsterilmektedir.)

(Tahliye yaplar ve emme yaps mekanizmas retici tarafndan koullara uygun olarak seilme
esnekliine sahiptir.)

1: letim kontrol nitesi (profilde
gsterilmemekte)
b1: keltim havuzu akl genilii
2: keltim havuzu dikey simetri ekseni b2: Tabandaki havuzu genilii
3: Emme yaps mekanizmas c1: keltim havuzu yzeyindeki tahliye nitesi
aras genilii
4: Kpk ak kanal c2: keltim havuzu yzeyindeki 2 komu tahliye
nitesi genilii
5: Kpk tahliye yaps f: Hava pay (0,4 m)
6: Tahliye kprs l: keltim havuzu uzunluu
7: aft dolab t: keltim havuzu derinlii
8: Platform
(aklk genilii: 0,6 m, Yk: 1,5 kN/m
2
)
w: Su derinlii
9: Savak duvar ile savaklanma yaps
10: Taban taban kesi

489

ekil Ek-3.6-4. Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait
temel boyutlar (DIN 19551-1)

Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl havuzlara ait temel boyutlar ve havuz geniliine
bal olarak deiimi b1
b1 b2 b3max c1min c2min t
4 3,3
1
0,25 0,7 2,4 ve her
aamada 0,2
artarak
5 4,3
6 5,3
7 6,3
8 7,3
10 9,3
0,3 0,9
12 11,3
Seilebilir deer havuz genilii b1, havuz derinlii t ve su derinlii w
ekil Ek-3.6-4-Devam. Dikdrtgen planl pompa ile amur emme tertibatl
havuzlara ait temel boyutlar (DIN 19551-1)

1: Bant syrc f: Hava pay (0,4 m)
2: Savak yaps (DIN 19558) l: keltim havuzu uzunluu
3: Kpk kanal t: keltim havuzu derinlii
4:keltim havuzu dikey simetri ekseni w: Su derinlii
b1: keltim havuzu akl genilii c3 : Havuz duvar kalnl 0,25 m
m: Trabzanlar arasndaki atksu tama kanal
bykl

Dikdrtgen planl ve bantl syrc havuzlara ait byklkleri
b1 f t w min
2;3;4;5;6;7;8;9;10;11;12 0,4; 0,6; 0,8; 1; 1,2 2 ve her aamada 0,2 artan 1,6
ekil Ek-3.6-5. Dikdrtgen planl ve bant syrc havuzlara ait temel byklkleri
(DIN 19551-1)

490

3.6.6. n keltim Havuzlarnda Giri ve k Yaplar

3.6.6.1. Giri Yaplar

keltim havuzlarnn giri tipleri ok farkl ekillerde olabilmektedir. Aada
kullanlan giri tipleri aklanmtr. ekil Ek-3.6-6da keltim havuzlar giri tipleri
ematik olarak verilmitir. Giri yapsnda su hz 0,3 m/s olacak ekilde tasarm
yaplmaldr.

a) Izgara eklindeki giri tipi b) Savak eklindeki giri tipi

c) Borulardan meydana gelen giri tipi d) Stengel giri tipi

ekil Ek-3.6-6. keltim havuzlar giri tipleri (Muslu, 1996)

491

d) Geiger giri tipi e) Clifford giri tipi

e) Stuttgart giri tip

ekil Ek-3.6-6. keltim havuzlar giri tipleri (devam) (Muslu, 1996)

492

3.6.6.2. n keltim k Yaplar

Dairesel keltim Havuzlar k Yaplar

keltim havuzunda durulanan sular, k savaklar ile alnarak
uzaklatrlmaktadr. ekil Ek-3.6-7de tipik bir dairesel keltim havuzu en kesiti
verilmitir. ekil Ek-3.6-8-10da ise k savak boyutlar verilmitir (DIN 19552).

Dikdrtgen Planl keltim Havuzlar k Yaplar

ekil Ek-3.6-9da tipik bir dikdrtgen planl keltim havuzu k sava boyutlar

ekil Ek-3.6-8. Dairesel keltim havuzu k yaplar (Muslu, 1996)

493

1: Dalg perde ile savak yaps aras
2: k kutusu
d1: Havuz ap
c: Havuz duvar genilii
k1: k kanal genilii
k2: k kutusundaki genilik
ekil Ek-3.6-8. Dairesel keltim havuzu k yaps boyutlar (DIN 19552)

ekil Ek-3.6-9. Dikdrtgen planl keltim havuzu k yaplar (DIN 19551-1)
Yzc Madde (Kpk) Toplama Yaplar

ekil Ek-3.6-10da tipik bir keltim havuzu kpk toplama sistemi boyutlar

ekil Ek-3.6-10. Dikdrtgen planl keltim havuzu kpk toplama sistemi
boyutlar (DIN 19551-1)

keltim havuzlarnda syrclardan arta kalan ve yzebilen maddelerin toplanmas
ve tahliyesi yukardaki ekillerde gsterilen dzeneklerle yntemler kullanlarak
salanmaktadr.

3.6.6.3. n keltim Havuzu Savak ve Dalg Perdesi

keltim havuzu k yerletirilen savaklara ait sabitleme (montaj) bilgileri ve
temel boyutlar, ekil Ek-3.6-11-12de verilmitir (DIN 19558).

494

a) Savak

b) Savak ve dalg perde
boyutlar ve bilgileri a eklindeki gibidir

Pos. No 1-10 iin Tablo 5.14e baknz.
11: Havuz su seviyesi
12: Durgun su seviyesi
13: Savaklarn st kenar
14: Yatay dzlemin apa ubuunun toleranslar 2 cm
s: Dalg perde kalnl reticinin seimine gre
ekil Ek-3.6-11. Savak ve dalg perde
(DIN 19558)

1: Durgun su seviyesi
2: Havuz su seviyesi
a:Dirsek kelepelerin mesafesi reticinin seimine bal
b: Taban genilii = 5 cm
h: Dm ykseklii

ekil Ek-3.6-12. gen savak (Form A ve Form B) (boyutlar cm olarak) (DIN
19558)

495

Savaklarn ve dalg perdelerin toplam uzunluu tasarmlarda aka belirtilmelidir.
7 m toplam uzunluunda A tipi gen bir savan tasarm, DIN 19558A7, 45 m
uzunluunda gen bir savan ve T dalg perdenin tasarm ise DIN 19558-B
45Tye gre yaplmaktadr. Tablo Ek-3.6-1de savak ve dalg perdelerin malzeme
seimleri ile alakal bilgiler sralanmtr.

Tablo Ek-3.6-1. Savak veya dalg perde malzeme seimi (DIN 19558)
No. sim Malzeme Not
1 apa ubuu
Szlemeye veya reticinin
seimine gre
Yerinde yerletirilmeli ve
monte edilmeli (tavsiye
edilen duvar kalnl 4mm)
2 Diler

3 Szdrmazlk band
4 Dirsek kelepe
na tarz reticinin seimine
baldr
5 T kafal cvata
elik yerleri A2
a
veya A4
a

Yiv numaras M10, Pos Nr1
ve 4 e uygun
6 Altgen somun Yiv numaras M10
7 artma duvar
Szlemeye veya reticinin
seimine gre

8 konsol
na tarz reticinin seimine
baldr
9 Altgen cvata
elik yerleri A2
a
veya A4
a

DIN EN ISO 4017ye gre
M10
10 Altgen somun Yiv numaras M10
a
DIN EN ISO 3506-1 den DIN EN ISO 3506-3e gre

Bir savaktan geen QEnin hesaplanmas (=0,59 savak katsays ile) denklem (3.1)
ve (3.2) ile yaplabilmektedir.

Tip A iin;

2
5
2
15
8
h g Q
E
= (3.1)

Tip B iin:

2
3
5
4
2
3
2
h h b g Q
E
|
.
|
\
|
+ = (3.2)

Geerlilik aral;

h 5cm (gen savak ykseklii 5 cm)
(3.3)

QE: gen savak bana debi
: Savak katsays
g: Yer ekimi ivmesi
h: Savak yk

496

b: Taban genilii

gen savaklarda savak yk ile birim boy debisi ilikisi, ekil Ek-3.6-13de verilmi
A ve B tipindeki savaklar iin cm cinsinden h savak yk belirlenmitir (Tip B,
b=5cmlik bir taban geniliine sahiptir).

1: A Tipi Di
2: B Tipi Di
h: Su yk
Q1: Birim boy debisi (m
3
/sa.m)
ekil Ek-3.6-13. gen savaklarda savak yk ile birim boy debisi grafii (DIN
19558)

497

EK 3.7. SON KELTM HAVUZU GR VE IKI YAPILARI

3.7.1. Yapsal Tasarmlar

Son keltim havuzlar iin ekil Ek-3.7-1de verilen besleme (giri) ve savak (k)
yaplar esas alnabilir.

ekil Ek-3.7-1. Son keltim havuzu besleme ve savak sistemleri (MOP, 2005)

3.7.1.1. Giri Yaps

- Aktif amur havuzundan kan amur olabildiince az trblansa maruz
kalarak son keltim havuzu giriine ulatrlmaldr.
- Birden fazla son keltim havuzu olmas halinde aktif amur, son keltim
havuzlarna eit olarak datlmaldr.
- Minimum ve maksimum debilerin gelmesi durumunda havuzlar problemsiz
almaldr.

498

- Pik debilerde amurlarn savaklardan kamasn engelleyici nlemler
alnmaldr.
- Son keltim havuzu giri borusundaki maksimum hz 0,9 m/sn olmaldr.

Dairesel son keltim havuzu girii ekil Ek-3.7-2de gsterildii gibi tekil
edilebilir.

ekil Ek-3.7-2. Dairesel keltim havuzu giri yaps tipleri (MOP, 2005)

Dikdrtgen planl keltim havuzlarndaki giri yaplar ekil Ek-3.7-3de
gsterildii gibi yaplabilir.

ekil Ek-3.7-3. Dikdrtgen keltim havuzlarnda giri yaplar (MOP, 2005)

499

3.7.1.2. Savak Sistemi

- Ortalama debinin yars iin savak kanalndaki su hz en az 0,3 m/sn
olmaldr.
- Savaklar ve savak kanallarnda pik debilerde (yal hava debisi) batm
akm artlar olumamaldr.
- Savak ykleri 4.000 m
3
/gnden kk ve byk tesisler iin sras ile en
fazla (maksimum debide) 250 m
3
/m/gn ve 375 m
3
/m/gn olmaldr.
- Geri devir amuru konsantrasyonu seilen amur toplama sistemine gre
hesaplanmaldr.
- Savaklardaki su seviyesi minimum, maksimum ve ortalama debi iin
hesaplanmaldr.

Savak sistemi ekil Ek-3.7-4de gsterildii gibi tasarlanabilir.

500

ekil Ek-3.7-4. keltim havuzlar k sava toplama yaplar (MOP, 2005)

3.7.1.3. amur ve Kpk Toplama Sistemi

amur ve kpk toplama sistemi aadaki artlara sahip olmaldr:

- Son keltim havuzundan amur kolaylkla toplanabilmelidir.
- Son keltim havuzunun taban dz olarak tasarlandnda amur toplama
havuz taban boyunca srekli olarak gerekletirilmelidir.
- amur toplama konisindeki eimi minimum 1,7/1,0 (dey/yatay) olmaldr.
amur toplama konisinin yzeyi przsz olmal ve amur borusu ile dzgn
biimde balanmaldr.
- amur toplama borusundaki hz 0,9 m/sn olarak alnmaldr. amur ekmek
iin gerekli statik yk +0,8 m olmaldr.
- Geri devredilen aktif amur, santrifj pompalar, pozitif yer deitirmeli
pompalar, burgulu pompalar, basnl hava pompalar veya gerekli ak hz
kontrol edebilen herhangi bir baka sistem yardmyla aktarlabilir.
- Atlan amur debisinin tespiti iin gerekli lm sistemi kurulmaldr.
Kapasitesi 50 m
3
/gnden daha byk tesislerde atlan amur miktar srekli
olarak llmeli ve raporlanmaldr.
- Geri devir amuru toplama haznesi veya geri devir pompa istasyonunda
teleskopik vana, otomatik vana ya da buna benzer kontrol sistemleri ile son
keltim havuzundan amur tahliyesi kontrol edilebilmelidir (MOP, 2007).
- Sistem, yedek imknlara sahip olmaldr. rnein, kk artma tesislerinde
tanabilir pompa kullanlabilir.
- Biyolojik artma srecinde oluan fazla amur miktar, sistemin amur yan
ve dolaysyla biyolojik reaktrlerdeki AKM konsantrasyonunu istenilen
seviyede tutmak zere belirlenerek sistemden atlmaldr. Atlacak amurun
ktlesi ve hacmi, ncelikle atk suyun bileimine, artma prosesi tipine ve
gerekli amur yana baldr.

Dairesel keltim havuzlarnda amur syrclardaki palet konfigrasyonlar ekil
Ek-3.7-5da gsterilmektedir.

501

ekil Ek-3.7-5. Dairesel keltim havuzu syrc palet konfigrasyonlar (MOP,
2005)

Dikdrtgen kesitli son keltim havuzlarnda emme tipi amur toplama dzeneinin
kesiti ekil Ek-3.7-6da gsterilmektedir.

ekil Ek-3.7-6. Dikdrtgensel havuzlarda emme tipi amur toplama sistemi(MOP,
2005)

502

EK 3.8. AKTF AMUR SSTEMLER YAPISAL TASARIMI VE GENEL
BEKLENTLER

Aktif amur sistemlerinin yapsal tasarm ile ilgili bilgiler ve genel beklentiler
aada verilmitir.

3.8.1. Genel

- Havalandrma havuzunun giri k yaplar, hidrolik ak ve datm farkl
debilerde salayacak vana, kapaklar, savaklar vb. ekipmanlarla
donatlmaldr.
- Giri k yaplar, srekli sistemler iin havalandrma havuzunda uygun su
seviyesini salayacak ekilde konumlandrlmaldr.
- Byk kapasitelerde ekipmanlarn otomatik kontrol salanmaldr.
- Giri k yaplarnn geri dn akmlar ile birlikte ortalama, maksimum ve
pik debi iin yeterlilii tahkik edilmelidir.
- Giri, k yaplar ve zellikle borularn kendi kendini temizleyebilmesine
imkn veren tasarm yaplmaldr.
- Biyolojik reaktrlerdeki su seviyesi, sabit veya ayarlanabilir savaklarla
kontrol edilmelidir.
- Havalandrma havuzu beton duvar kalnlklar minimum 30 cm alnmal,
artan su derinliine bal olarak duvar kalnlklar da arttrlmaldr.
- Havuzlarn en fazla 1 gn iinde boaltmn salayacak havuz tahliye sistemi
planlanmaldr.

3.8.2. Hava Paylar (ABD On Eyalet Standartlar, 2004)

Basnl hava ile havalandrlan havalandrma havuzlarnda hava pay en az 50 cm
olmaldr.
Mekanik havalandrma olmas durumunda ise hava pay 100 cm olacak ekilde
seilmelidir.
Yrme yollar genilii bir insann kolaylkla hareket edebilecei ekilde
tasarlanmaldr.

3.8.3. Kartrma htiyac

- Sadece mekanik kartrma iin gerekli birim enerji ihtiyac en az 5 W/m
3

olarak alnmaldr (Mueller ve di., 2002).
- Difzrl sistemle kartrlan aktif amur sistemlerinde gerekli en az hava
ihtiyac 0,6 Nm
3
/m
3
reaktr hacmi/saat olarak alnmaldr.
- Hava ihtiyacnn azald durumlarda reaktr iinde kelme olmayacak
ekilde kartrma da salanmaldr.
- Hem mekanik hem difzrl sistemler iin gerekli kartrma enerjisi,
mekanik havalandrc tipi ve difzr yerleimi dikkate alnarak
hesaplanmaldr.

503

- Mikserlerle difzr gruplar arasnda yeterli mesafe braklmas gereklidir.
- Aada difzrlerle mikserler arasnda braklmas nerilen mesafeler
verilmektedir (ekil Ek-3.8-1). Ancak, seilecek mikser tipinin yerleimi ve
iletilmesi bilgileri reticiden temin edilmelidir.
- Ekipman seiminde, artlacak atksuyun zellikleri ve istenen AKM
konsantrasyonu dikkate alnmaldr.

Ayn kanaldaki birden fazla kartrcnn birbirine olan uzaklklar (D) en az
pervane ap kadar olmaldr. Ara mesafenin daha ksa olmas durumunda ise
kartrclar arasna ayrma perdesi konulmaldr.

ekil Ek-3.8-1. Mekanik kartrma ve difzr gruplar yerleimi (Mueller ve di.,
2002)

3.8.4. amur Geri Devri

- Normal iletme koullarnda amur borusundaki hz 0,6 m/snden daha az
olmamaldr.
- amur geri devir hatlarnda boru ap 150 mmden byk alnmaldr.
- amur geri devir debisini lmek iin uygun lm ekipmanna bal olarak
amur geri devir debisi iletmede ayarlanabilmelidir.
- amur geri devir pompalar maksimum debide amurun son keltim
havuzunda birikmesini nlemelidir.
- amur geri devir pompalarnn emme ve basma az genilikleri en az 80 mm
olmaldr.
- amur geri devir oran aksi belirtilmedike ortalama debinin en az %50si ve
maksimum %150 olacak ekilde ayarlanmaldr.

504

3.8.5. sel Geri Devir

- Denitrifikasyon prosesi iin aerobik havuzdan anoksik havuza yaplacak isel
geri devir znm oksijen minimum seviyede tanacak ekilde
ayarlanmaldr.
- sel geri devir oran giri debisine gre ayarlanabilir olmaldr.
- Anoksik havuzdan anaerobik havuza yaplacak geri devirde nitratn
anaerobik (Bio-P) havuzuna giriinin minimum seviyede tutulmas gerekir.
- Biyolojik fosfor giderimi iin anaerobik selektr (Bio-P) havuzu seri bal 3
reaktr eklinde dnlmelidir.
- sel geri devir orannn (IR) 4-5 deerinden daha fazla kmas durumunda
n denitrifikasyon prosesi yerine dier biyolojik azot giderimi
konfigrasyonlar (Kademeli beslemeli, Bardenpho, ezamanl nitrifikasyon
denitrifikasyon vb.) nerilmektedir.
- Ezamanl nitrifikasyon denitrifikasyonun gerekletirildii oksidasyon
havuzlarnda isel geri devir, kanal iinde dolaan debinin giri atksu
debisine oran olarak hesaplanabilir.

3.8.6. Fazla amur

- Atlan amur debisi en az 0,6 L/sn olacak ekilde tasarlanmaldr.
- Atlan biyolojik amur gerektiinde n keltim havuzuna, amur depolama,
younlatrma veya susuzlatrma nitesine ynlendirilebilmelidir.
- amur borularnn souk mevsimlerde donmasn engelleyecek nlemlerin
alnmas gerekir.

3.8.7. Mekanik Havalandrma ile Oksijen Transferi (Mueller ve di., 2002)

- Mekanik havalandrc seiminde oksijen transferi (temiz su ile) en az 1,22 kg
O2/kWh olarak alnmaldr.
- Reaktr iindeki oksijen konsantrasyonu 2,0 mg/L deerine ulamaldr.
- Daha dk oksijen konsantrasyonunda iletilen proseslerde biyolojik artma
veriminin en olumsuz koulda bozulmayaca ispat edilmelidir.
- Yatay akl havuzlarda ak hz 0,3 m/sn hzn altna dmemelidir.
- Maksimum oksijen ihtiyacn her durumda karlayabilecek ekilde ekipman
seilmelidir.
- Motorlar ve dili kutular iin ses yaltm salayc nlemler alnmaldr.
- Yzey havalandrclardan oluacak aerosol kontrol dikkate alnmaldr.
- Dey milli yzey havalandrclarn kullanld yerlerde, tanklarn taban
yzeyinde oluabilecek kavitasyonun sebep olduu erozyonun nlenmesine
zel nem verilmelidir.
- Seilecek havalandrc ekipmann (yzeysel havalandrc) sertifikasnn
bulunmas gerekir.

505

3.8.8. Basnl Havalandrma ile Oksijen Transferi (ATV-265E, Mueller ve di.,
2002)

- Hava ihtiyacnn belirlenmesinde Standart Oksijen htiyac (SOR) dikkate
alnmaldr.
- Havalandrma sistemi seiminde organik karbon ve toplam azot yklerine ait
pik deerlerin ayr deerlendirilmesi gerekmektedir.
- zel durumlar haricinde havalandrma havuzunun derinlii 3,0 mden az 9,0
mden fazla olacak ekilde tasarlanmamaldr. Oksijen transferini salayacak
ekipman su derinlii gz nne alnarak seilmelidir.
- Hava ihtiyac hesabnda tank derinlii, alfa () faktr, beta () faktr, hava
transfer verimi (OTE), minimum oksijen konsantrasyonu, minimum ve
maksimum proses scaklklar ile artma tesisinin rakm dikkate alnmaldr.
- Alfa () faktrnn reaktr iindeki AKM konsantrasyonu ve havalandrma
sistemine gre dzeltilmesi gerekir.
- Blower sisteminin maksimum (> 46C) ve minimum scaklklarda (<-29C)
zarar grmesini engelleyici nlemler alnmaldr.
- Blowerler yedekler hari en az iki adet olacak ekilde seilmelidir. letmede
blowerlerin altrlmas yaz ve k aylarnda olmak zere minimum ve
maksimum saatlik pik ykler dikkate alnarak dzenlenmelidir.
- Hava hatlarndaki blower kndan difzr giriine kadar olan yk kayb
ortalamada 34 mbar deerini gememelidir.
- Havalandrma sistemine ait borulama her koulda her reaktre ihtiyac kadar
hava datacak nitelikte olmaldr.
- Blower sistemine giriteki hava filtre sistemi difzrlerin tkanmasn
nleyecek ekilde seilmelidir.
- Havalandrma ihtiyac iin hesaplanan havalandrc giri gcnn, tam
yeterli karm artlarn salamak iin gerekli gten daha dk olmad
gsterilmelidir (kartrma ilemi iin kurulmu alternatif dzenekler
olmadka).
- Hava datclar, ayn dalma derinliini salayacak ekilde kurulmaldr.
- Seilecek difzrlerin havalandrma verimi ile ilgili sertifikasnn bulunmas
gerekir.

3.8.9. Havalandrma Havuzlar Tasarm

- Geoteknik durum, zemin kotu, genel yerleim planna gre havalandrma
havuzunun yzey alannn, temel seimi ve duvar kalnlklarnn statik
hesaplar ile uyumlu olmas gereklidir.
- Havuzdaki duvar kalnlklarnn en az 25 cm olmas nerilmektedir.
- Uygun donat pas paylarnn braklm olmas gerekmektedir. Donat pas
paylar en az 4 cm olarak nerilmektedir.
- Havuzlardaki geirimsizliin salanmas ve havuzlardaki su tutucu bantlarn
uygun ekilde yerletirilmesi gereklidir.

506

- Havuzun dolu/bo bulunmas durumu iin statik hesaplar gerekletirilmeli
en olumsuz durum iin duvar kalnlklar seilmelidir (rn: su seviyesinin 6
m seviyesine kmas duvar kalnln tabanda 50 cmye kartabilmektedir).
- Su derinliinin aksi belirtilmedike maksimum 6 metre mertebesinde
alnmas nerilmektedir. Daha yksek derinlikler iin
havalandrma/kartrma ile ilgili koullarn detayl tahkik edilmesi
gereklidir.
- zellikle nitrifikasyon prosesinin olumsuz etkilenmemesi iin derin havuz
seimlerinde alkalinite kontrolnn yaplmas gereklidir.
- Biyolojik azot giderimi (nitrifikasyon/denitrifikasyon) gerekletirilecek
dikdrtgensel oksidasyon havuzlarnn Boy/En (L/W) orannn 5 ile 10
arasnda seilmesi nerilmektedir.
- Havuzun taban alan seilen difzrlerin yerleimine ve borulamasna imkan
tanmaldr.
- Havalandrma havuzlarnn kademeleri ve boyutlandrlmas, tesisin
iletilmesini dier havuzlarn bakm durumunda engellemeyecek ekilde
planlanmaldr.

507

EK 3.9. LAGNLER

3.9.1. Yapsal Tasarmlar

Lagnlerin Yapsal tasarmnda aadaki hususlara dikkat edilmelidir:

- Lagnlerde hava pay minimum 0,9 m, kk sistemlerde ise 0,6 m olmaldr.
- Giri borusu lagn taban kaplamasnn hemen zerinde yer alacak ekilde
konumlandrlmaldr. Ancak borunun lagne girdii yerde boru ile lagn
taban arasnda kalan ksmn szdrmazlna dikkat edilmelidir (Health
Research, 2004).
- k borusu lagn tabannn 0,3 m zerine yerletirilmelidir. Lagnde atksu
seviyesinin ok ykselmesi halinde fazla atksuyun dearj edilebilmesi iin
lagn yzeyine yakn tahliye kanallar tekil edilmesi gerekir. Bu genellikle
lagn st seviyesinin 0,6 m altndan yaplmaktadr (MOE, 2008).
- Lagn ierisinde atksu seviyesini dzenlemek iin vanalar, seviye tpleri ve
kapaklar yer almaldr.

3.9.1.1. keltim Lagnleri

- keltim lagnlerinde en basit inaat yntemi seilmelidir.
- Yan duvarlarn stabilitesi nemli olup tercihen betonarme yaplmas tavsiye
edilir. Tabanda biriken amurun toplanp dar pompalanabilmesi iin lagn
tabannn eimli olmas gerekir.
- Lagnn inaa edilecei yerin durumuna gre, kil veya sentetik membran ile
geirimsizlik salanmaldr.
- Atksu borusunun lagn giriinde datm yaps yer almaldr (rn: perde
duvar ile akm tabana ynlendirici, datc plaka, datc kutusu v.b.).
- Lagn k yapsnda yzebilen maddelerin kamamas iin dalg perde
konmaldr. Bu perde en yksek su seviyesinin en az 0,2 m stne ve en
dk su seviyesinin 0,3 m altna ulamaldr.
- Lagn tabannda biriken amurun temizlenebilmesi iin atksu evirme (by-
pass) hatt olmaldr.
- amur temizleme ekipmannn lagne kenar duvardan inebilmesi iin eimi
en fazla 1: 5 (yatay) olan sabit bir rampann tekili gerekir.
- Lagn ncesi zgara ve kum tutuculara genelde gerek duyulmamaktadr.
- Atksuda yksek miktarda yzebilen ve kaba maddelerin olmas halinde,
sistem ierisindeki ekipmanlarn korunmas iin girie kaba zgara
yaplabilir.

3.9.1.2. Stabilizasyon Lagnleri

Stabilizasyon lagn giri ve k yaplar keltim lagnne benzer ekilde
yaplmaldr.

508

3.9.1.3. Havalandrmal Lagnler

- keltim ve stabilizasyon lagnlerin verilen yapsal tasarm ve iletme
detaylar havalandrmal lagnler iin de geerlidir.
- Havalandrclarn almas ile su hareketi artacak ve kenar duvarlar
etkileyecektir (ekil Ek-3.9-1). Bu nedenle yan duvarlarn eimi maksimum
1:1,5 (yatay) tavsiye edilir. Bu duvarlarn donat veya ta duvar (perde) ile
glendirilmesi tavsiye edilir.
- Havalandrmal lagnlerde mekanik ekipmanlarn dzenli kontrol, iletimi
ve bakmnn yaplmas yannda srekli olarak giri ve k yaplarnn
temizlenmesi, yzebilen maddelerin toplanmas ve yan duvarlarn tamiri
gerekir.


- Havuz kenarlarna akaaa veya salkm st gibi glge yapacak yksek
aalar zellikle alg bymesini nlemek iin tavsiye edilmektedir.
- Havuz k en son dearj yeri olduu iin numune alma ekipman ve debi
metrenin yerletirilmesine uygun olmaldr.
- Bu havuzun bakm ihtiyac olduka azdr.

ekil Ek-3.9-1. Havalandrmal lagn

509

3.9.1.5. Taban Szdrmazl

Lagn tabannn sentetik malzeme ile szdrmazl, mevcut zemin yapsna ve
yeralt su seviyesine olan mesafeye baldr. Sentetik malzeme ile szdrmazlk
salanan lagnler iin aadaki kriterler dikkate alnmaldr (ATV-M 201 E):

- Lagn tabannda, geirimlilik katsays, k 10
-8
m/s olan zeminler iin
szdrmazlk yaplmaldr.
- Lagn tabannda, geirimlilik katsays, k 10
-8
m/s olan zeminler iin
szdrmazlk yapmaya gerek yoktur.
- Lagn tabannda, geirimlilik katsays, k, 10
-7
m/s olan zeminler iin yerel
artlara ve ihtiyalara gre karar verilmelidir.
- Szdrmazlk iin beton veya asfalt kullanlmas pahal olup zemin yaps
bozuk olan yerler iin dnlebilir. Beton veya asfalt kullanm zellikle
tabanda biriken amurun tabana zarar vermeden temizlenmesi asndan
faydaldr.
- Plastik malzemelerin (geomembran) szdrmazlk iin kullanlmas halinde
en az 3 mm kalnlk ve UVye direnlilik gerekir.
- Lagn tabannda biriken amurun temizlenmesi srasnda kullanlacak
ekipmanlar szdrmazlk tabakasna zarar vermemelidir. Bu nedenle plastik
szdrmaz malzemenin korunmas gerekir.
- Havalandrmal lagnlerde havalandrma ekipmannn oluturaca girdap
etkisi ile plastik szdrmaz malzeme bklme etkisinde kalacak ve zarar
grecektir. Bu nedenle szdrmazlk iin malzeme dikkatle seilmelidir.
- Doal veya sentetik kil ile szdrmazlk 30 cmlik tabakalar halinde yaplmal
ve bu tabaka en az %95 Proctor younluuna sahip olacak ekilde
sktrlmaldr.
- stenilen geirimsizlik katsaysn salamak iin en az iki tabakann inaas
gerekebilir.
- Szdrmazlk testleri ilgili ulusal mevzuat'a gre yaplmaldr.
- Szdrmazlk, baz yerlerde topran sktrlmasyla salanr.
- En uygun sktrma artlar topran saflna ve nem ieriine gre seilir.
- Szdrmazlk, baz yerlerde 30 cm kalnlnda kil tabakalar ile salanr.
- Lagn bo olduunda veya yer alt suyu seviyesi ykseldiinde szdrmazlk
yapsn korumak amacyla tedbirler alnmaldr (ATV-M 201 E).

3.9.1.6. Kenar Seddeleri

- Lagn kenar seddelerinin eim oran 1(dey): 2(yatay) olmaldr.
- Lagnlerdeki kenar seddelerinin erozyona kar koruma amacyla
oluturulur.
- Lagn kelerinde seddelerin keskin kenarlar yzebilen maddelerin
birikmemesi iin yuvarlatlmaldr.
- Kenar seddeleri havalandrmal lagnlerde su seviyesinin 0,3 m stnde
muhtemel dalga hareketine kar koruma salar.

510

- Bakm aralarnn lagne ulaabilmesi iin kenar seddelerinin st genilii
minimum 2,4 m olmas gerekir (ATV-M 201 E).
- Kenar seddeleri, lagn taraf ve dnda eimi 1: 3 (dey: yatay)den daha
fazla olamaz.
- Lagn tarafnda olacak eim 1: 4ten daha yatay olamaz. Lagn dnda ise
yamur suyunun lagne giremeyecei eimde olmaldr.
- Kil en ok kullanlan kenar sedde malzemesidir. Bu tabakann atlamalardan
korunmas iin tedbirler alnmaldr (Health Research, 2004).

3.9.1.7. Atksu Dearj

- Havasz lagnlerin k dearj sularnda zaman zaman yksek miktarda
planktonlar gzlenir.
- Dearjdan alnan numunede aka alg gzleniyorsa numuneler filtreden
szldkten sonra gerekli testler yaplmaldr.

511

EK 3.10. BYOFLM SSTEMLER

3.10.1. Damlatmal filtrelerin yapsal tasarm ve normlar

Giri akm, dner datc kolu, asi, kapak, giri yaps, servis alan gibi iletim
elemanlar ekilde gsterilmitir (ekil Ek-3.10-1).

Dolgu malzemesi ile datc kolu arasnda en az 30 cm mesafe olmaldr.

Hidrolik hesaplamalarda atksuyun damlatmal filtre zerine datlabilmesi iin
datc kol merkezi zerinde en az 61 cmlik bir yk dikkate alnmaldr. Atksu
beslemesi sifonlama, pompa veya cazibeli ak ile salanabilir.

Dner datclar genellikle hidrolik tahrikli veya elektrik tahriklidir. Datc
kollarndaki delikler asgari 20 mm apnda olmaldr. Bu ap ince zgara ile birlikte
kullanldnda azaltlabilir. Tkanmalarn temizlenmesini kolaylatrmak iin
datc kollarn, ularnda sklebilir kapaklar olmaldr.

512

Kapak (retici tarafndan montajla ek
yaplabilir)
asi
Datm gvdesi, Basn ykseklii p
Plaka
Savak
Savak tabliyesi
Giri yaps balants
Balayc blge (flan)
Gei blgesi
Kapak
(retici tarafndan montajla ek
yaplabilir)
asi
Datm gvdesi, Basn
ykseklii p
Plaka
Savak
Savak tabliyesi
Giri yaps balants
Balayc blge (flan)
Gei blgesi
Dolgu malzemesi (DIN
19557)
Datm Kolu
d1 = Damlatmal filtre ap
d2 = Giri yaps ap
d3 = Orta aft yaps ap
d4 = Dner Disk ap
d5 = Kapak akl ap
e = k yaps akl

Datc Kollu Damlatmal Filtre Byklkleri
d1 = Damlatmal filtre ap 50 myi amamaldr.
d2 = Giri yaps ap
d3 = Orta aft yaps ap
d5 = Kapak akl ap
e = Artm k yaps akl
(kare eklinde)
DN80; DN100; DN125; DN150;
DN200
1,5 0,5
DN250; DN300; DN350 2 0,5
DN400; DN500; DN600; 2,5 0,5
DN700; DN800; DN900 3 0,6
DN1000; DN1100 3,5 0,8
DN1200 5 1
ekil Ek-3.10-1. Damlatmal filtre iletim elemanlar (DIN 19553, 2002)

513

Artlm atksuyun filtreden engellenmeden akna imkan salayan bir drenaj
sistemine sahip olmaldr (ekil Ek-3.10-2). Bu sistem ayn zamanda havalandrma
iin destek ortamnn tabanna havann serbeste ulamn salamaldr.
Havalandrmay artrmak iin dolgu malzemesi ierisine ilave dey borular
yerletirilebilir. Yksek hzl filtreler iin, kokulardan kaynaklanan evresel etkiler,
bir fan kullanlarak tm havuzun kapatlmasyla ve gazlarn bir koku artma
birimine ynlendirilmesiyle azaltlabilir.

ekil Ek-3.10-2. Damlatmal filtre drenaj sistemi (Metcalf & Eddy, 2003)

Drenaj sistemi tm taban alann kaplamakla birlikte kanallarn toplam alan filtre
yzey alannn en az %15ine sahip olmaldr. Kanal eimleri en az %1 olmal ve en
dk 0,6 m/sn kriterini salamaldr. Havalandrmann yaplabilmesi iin drenaj
kanallarnn en kesit alan %50yi pik debilerde bile gememelidir.

Damlatmal filtre zerinde oluabilecek haerelerin kontrol iin ara ara filtre
yzeyinin su ile kaplanacak ekilde iletilmesi gerekebilir. Bu nedenle vana srgl
kapak veya benzeri yaplarn bu ilem iin dnlmesi gerekir.

Damlatmal filtreye yaplacak farkl geri devir oranlar iin en az iki devir
pompasnn tekil edilmesi gerekir.

na ve Malzeme Seimi

na ve malzeme seimleri DIN EN 12555-1ve DIN 12555-7 standartlarndaki
kriterler baz alnarak yaplmaktadr.

DIN EN 12555-1 de belirtilen inaatta gerekli temel zellikleri u ekilde olmutur.

- Stabilite, Tekrar Kullanlabilirlilik ve letme Gvenlii asndan problem
yaratr nitelikte olmamas
- Kaynak ve balama ilemlerinin ekipmanlar arasnda yaplm olmas
- Eriilebilir malzeme trnn seilmesi
- Havalandrma ilemlerine uygun
- Susuzlatrma ilemlerine olanak veren tasarmlar
- Gerekli grlen yerlerde asansr dzenei kurularak iletimin salanmas
Fiberglas
Izgara
Fitre Ta
Vitrifiye Edilmi Kil
Bloklar
Drenaj Kanallar

514

Ekipmanlar ile ilgili gerekli teknik zellikler ise;

- Pompalar ve iletim hatlar
- Merdivenler, Platformlar, trabzanlar
- Montaj
- Korozyon korumas
- Kablo ann kurulmas
- Makine tehizatlarn uygun bir biimde lm yapacak ekilde yerleimine
olanak verecek ekilde seilmeleridir.

zin Verilebilen naat Toleranslar

Dner diskli damlatmal filtrelerde msaade edilebilen inaat toleranslar DIN
18202 standardndaki kriterlere gre belirlenir.

Gvenlik Kontrol

Damlatmal filtreli artma tesislerinde DIN EN 1255-10 standardna uygun gvenlik
nlemleri alnmaldr. Sentetik dolgu maddesi kullanlan durumlarda, montaj ve
bakm ilemlerinde retici firmann ngrd kriterler erevesinde gvenlik
kontrol salanmaldr.

Damlatmal filtre yaplar iin yapsal koullar:

- Damlatmal filtrelerde asgari taban eimi 1/100 olmaldr. Kk
iletmelerde ise taban eimi 1/50 yi amamaldr,
- Damlatmal filtrelerin her bir noktasna gerekli hava beslemesi
yaplabilmelidir,
- Damlatmal filtre duvarlarndaki hava akl filtre taban alannn %2 sinden
byk olmaldr,
- Damlatmal filtre taban ile tayc zgara (deme) arasndaki mesafe en az
0,2 m olmaldr,
- zeri ak sistemlerde tayc zgara alan toplam alann dk ykl
tesislerde ise en az %20si, yksek ykl iletilen tesislerde en az %50 si
olmaldr,
- Kapal sistemlerde at (filtre stndeki kapal hacim) havalandrmas
minimum havalandrma kriterlerini salayacak ekilde tasarlanmaldr.

Teknik Ekipman in Gereklilikler

- DIN EN 12255-1 ve DIN 19255-7 Ekipman seiminde kullanlan kriterlerdir,
- Basn ykseklii p, datc mekanizmas ykseklii ve datm kolu
bykl retici tarafndan belirtilmelidir,
- Borulama sistemlerinde DIN 2501-1 kullanlmaktadr.

515

letme ve Bakm

- letmede servis bakm alanlar, merdiven sistemleri mevcut olmaldr,
- Atksu beslemeleri dolgu yksekliini amamaldr,
- Yalama alanlar dardan da eriime uygun olarak tasarlanmaldr,
- Artmn ve gvenliinin kontrol iin bir hava aklk blgesinden
faydalanlmaldr.

Son keltim tanknn ekli ve tasarm

Son keltim tanknda amurun toplanmas ve keltim verimi dikkate alndnda
tank eklinin nemli bir etkisi yoktur. Dey akl tanklarn minimum hidrolik
bekletme sresi salanmas halinde yatay akl tanklardan daha iyi k suyu
kalitesi salanmas sz konusu deildir. Tabana yerletirilen amur haznesinin
kenar eimi en az 60 olmaldr. amurun buradan alnmas iin herhangi bir
mekanik ekipmana ihtiya yoktur.
Dairesel havuzlar dikdrtgen planl havuzlara gre daha kk yk gerektirir ve
daha dk maliyetlidir. Buna karn dairesel havuzlarn rzgra kar hassasiyeti
daha fazladr ve daha fazla alana ihtiya duyulur. amurun srekli geri devrine
gerek yoktur. Dikdrtgen planl tanklarda bile basit yapdaki amur syrclarn
kullanlmas yeterlidir.

Dikdrtgen planl tanklarda derinliin uzunlua oran 1:15 ila 1:25 arasnda
olmaldr. Tank genilii en fazla 7 m olmas nerilir. Savak yk (qwo) 15
m
3
/m.saten kk olmaldr.

Havuz hacmi azaltlmak istenirse plakal (lamelli) elemanlar kullanlabilir. Ancak bu
sistemlerin iletme maliyeti yksektir.

Dner Biyodisklerin yapsal tasarm ve normlar

Dner biyodiskler standart boyutlarda retilirler (ekil Ek-3.10-3). En byk disk
ap 3,5 m olup uzunluu 1,5 ila 7,5 m arasnda deimekle birlikte genellikle en
uzun boy olan 7,5 m olarak retilir. Biyofilm yzeyi iin standart younlukta
malzeme seilirse yzey alan yaklak 9300 m
2
olur. Yksek younlukta malzeme
seilirse yzey alan yaklak 13.900 m
2
dir. Standart younlukta seilen biyofilm
yzeyler BO5 (karbonlu madde) giderimi iin kullanlr. Bu sistemlerde biyofilm
kalnl fazla olmakla birlikte atksuyun getii boluk hacmi de yksek olur.
Biyofilm bymesinin daha az olduu nitrifikasyon prosesi iin ise yksek
younluktaki biyofilm yzeyleri seilir. Bu nedenle kaskatl sistemle ilk kademedeki
biyofilm yzeyleri standart younlukta sonraki kademelerde ise yksek
younluktaki malzemeler seilir (WEF, 2011).

516

ekil Ek-3.10-3. Dner Biyodisk (Metcalf & Eddy, 2003)

Diskin yerletirilecei havuz (reaktr) materyali beton veya elik olabilir.

Havuz Taban ile dner disk arasnda, kat madde birikimini nlemek amac ile, 10
ila 23 cm arasnda mesafe braklmaldr.

aft dn hz dakikada 1 ila 2 tur arasnda kalacak ekilde seilmelidir. Diskin
evrel hznn mekanik olarak dndrlen aftlarda yaklak 18 m/dk, hava ile
dndrlen aftlarda ise 9 ila 18 m/dak arasnda olmas gerekir (MOE, 2008).

Tam altrma ykndeki aft eilmesi, aft uzunluunun 1/300'nden daha fazla
olmamaldr.

Giri ve k yaplar, dner disk dzenein ierisine giren akmn ilerlemesini
tevik edecek tarzda ve ksa devreleri nleyecek ekilde, biyodisk havuzunun zt
ularnda konumlandrlm olmaldr.

Dner biyolojik motoru dzenei, bo alanlar biyofilm ile ksmen dolduunda,
oluan azami tasarm ykn tayacak kapasitede olmaldr.

Dner biyodisklerin alg bymesini de, souk havalarda s kaybn nlemek ve
polietilen disk malzemesinin UV nlarndan zarar grmesini engellemek zere
Dner biyodisklerinin bozulmamas iin zerilerinin kapatlmas nerilmektedir.

517

EK 3.11. YOUNLATIRMA

Yerekimi ile alan younlatrc iin yapsal tasarm ve DIN normu ekil Ek-3.11-
1de verilmitir.

1-Kpr 8-Tahliye plakas
2-Giri Yaps 9-Tahliye Yaps
3-Merkezi iletim yaps 10- Kapak
4-Giri silindirik yaps d1: Younlatrc tank ap
5-Platform (genilik DIN EN 12255-1 e gre
izin verilen ykleme DIN EN 12255-10 a gre)
d2: Toplama ukuru ap
m: Trabzanlar arasndaki atksu tama kanal
bykl
6-k Yaps p: Kpr genilii
7- Tahliye Yaps w: Savaklanan su ykseklii

d1 d2 p w k1 n
5,6 2
retici
verilerine
gre
2,8 ve 0,4
artarak
0,5 0,5
7, 8, 9, 10 2,4
12, 14, 16, 18, 20 2,8
22, 24, 26, 28, 30 3,2
Not: ller metre cinsindendir.
ekil Ek-3.11-1. Dairesel planl yerekimli younlatrcnn DIN 19552de verilen boyutlar

518

EK 3.12. HAVASIZ AMUR RTME

3.12.1. rtme Tank ekilleri

Pratikte genellikle drt tip rtme tank kullanlmaktadr. Bunlar, ngiliz-Amerikan
tipi, klasik Avrupa tipi, genel yumurta ve Avrupa tipi (dz tabanl) rtclerdir
(ekil Ek-3.12-1). Almanyada 70 yldan daha eski biri dz tabanl ve amur syrcl
dieri ise konik tabanl ve syrcsz amur rtcler halen baaryla
kullanlmaktadr. Konik tabanl kta Avrupas tipi en ok uygulanan rtc
eklidir. Bu tip rtcler 1500 m
3
zerindeki hacimlerde ngerilmeli betonla ina
edilirler. Hacmin 4000 m
3
at durumlarda ise yumurta ekilli tipin uygulanmas
genelde daha ekonomiktir. Yumurta ekilli rtcler 12000 m
3
hacme kadar
uygulanmaktadr.

ekil Ek-3.12-1. rtc ekilleri (ztrk, 2007)

ok byk tek bir rtc yerine, birden fazla sayda daha kk kapasiteli
rtc yapm iletme emniyeti bakmndan ok daha uygundur. Kk
rtcler elik veya prefabrik beton elemanlarla ina edilebilirler.

amur rtclerde iletme artlarnn deitirilmesi (mezofilikten termofilie)
nemli oranlarda ilave termal gerilmelere yol aabilir. Bu tip durumlarda s
yaltmn glendirerek reaktr ii ve d arasndaki s farkn azaltmak en
ekonomik zmdr. Byle bir yaltm farkll ekil Ek-3.12-2de gsterilmitir.
amur rtclerde uygulanabilecek s yaltm ve kaplama tipi ile ilgili bir detay
ekil Ek-3.12-3de grlmektedir.

amur rtme tesislerinde genellikle gaz depolama tankna ihtiya duyulur. Gaz
tank, 400 m
3
lk hacme kadar elikten ve kuru tank olarak ina edilir (ekil Ek-
3.12-4). Gaz tank hacmi genellikle bir gnlk gaz depolayacak kapasitede seilir.

519

ekil Ek-3.12-2. Baarbachtal AAT amur rtc s yaltm detay

ekil Ek-3.12-3. Hagen amur rtme tesisi s yaltm

ekil Ek-3.12-4. Kuru tip gaz depolama tank (ztrk, 2007)

520

3.12.2. naat ve Montajla lgili Hususlar

amur rtme tanklarnda, ham amur girii, rm amur dearj, acil durum
takan, gaz tahliye vanalar, kpk tahliye k ve amur sirklasyon sistemi gibi
giri/k elemanlar bulunmaldr.
Yer seviyesinde |800 mm apl bir giri delii unutulmamaldr. Bu tr bir giri
delii boru ve ekipman montajn ve ihtiya halinde tankn boaltlmasn fevkalade
kolaylatrr.

Baarbachtalda kurulu 3000 m
3
lk amur rtme tesisinin ematik resmi ekil Ek-
3.12-5de grlmektedir. Pratikteki ou rtc benzer tiptedir. Dey kartrma
borusu zerindeki helisel kartrcnn kapasitesi, tank muhtevasn 24 saatte 6-9
kez sirkle edilecek tarzda belirlenir. amur borular ap en az 150 mm,
sirklasyon hattndaki amur ak hz ise 1-1,5 m/sn olmaldr.

ekil Ek-3.12-6da, Hemer atksu artma tesisindeki 3000 m
3
hacimli amur rtme
sisteminin ematik resmi grlmektedir. Dz tabanl bir tanktan oluan bu
rtcde, kartrma dahili bir syrc ile salanmaktadr.

Kk hacimli (V=600 m
3
) elik rtme tanklarna bir rnek olarak ekil Ek-3.12-
7deki Ruthan rtme tesisi verilmitir. Bu tesiste, rtc 15 mm et kalnlnda
ST37 elik malzemeden imal edilmitir. Tank ierisinde sadece minimum amur
seviyesi zerindeki ksma anti korozif boya uygulanmaktadr.

amur rtme tesislerinde kartrmann dahili syrc veya pompayla amur
sirklasyonu yoluyla yaplmas, basnl gazla kartrmaya gre daha ekonomik ve
emniyetlidir. Gazla kartrma halinde, gazn iki kademe halinde sktrlmas ve
kvlcm korumal motor ve donanm gerekmesi dolaysyla nemli mertebede ek
harcamaya ihtiya vardr.

ekil Ek-3.12-5. Baarbachtal amur rtme sistemi

521

ekil Ek-3.12-6. Hemer amur rtme sistemi (V=3000 m
3
)

ekil Ek-3.12-7. Ruthan amur rtme sistemi (V=600 m
3
)

522

EK 3.13. MEKANK AMUR SUSUZLATIRMA YNTEMLER

Mekanik amur susuzlatrma yntemleri evsel artma amurlarnn
susuzlatrlmasnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu tarz mekanik sistemlerin
tasarmlar polimer tketimini minimuma indirmek, yksek giri debilerinde
maksimum kuruluk salamak iin gelitirilmitir. Mekanik amur susuzlatrma
yntemleri aada sralanmtr.

- Dekantr/Santrifj Sistemler
- Belt Filtreler
- Filtre Presler

Mekanik susuzlatrma yntemlerinin salad baz avantajlar ise;

- Yksek verimde ayrma
- Kesintisiz alma
- Geni kapasite yelpazesi
- Kompakt tasarm
- Ucuz bakm
- Bilgisayar destekli iletimdir.

Bu sistemlerin zellikleri ve tasarm verileri aada verilmitir.

3.13.1. Dekantr/Santrifj Sistemler

amur susuzlatrlmas iin kullanlan dekantr sistemler ikiye ayrlr. Bunlar
younlatrma ve susuzlatrma dekantrleridir. Younlatrma dekantrleri amur
younlatrlmas amac ile kullanlr. amur hacmi % 90 orannda azaltlabilir.
Susuzlatrma dekantrlerinde ise ayrlan katlar helezon tayclar ile tambur
boyunca tanarak tambur ucunda sktrlr. Bylece susuzlatrma oran artrlm
olur. Dekantrlerin tasarmlarnda kullanlan parametreler ve lkemizdeki
uygulamalara ait deerler Tablo Ek-3.13-1de verilmitir.

Tablo Ek-3.13-1[AA2]. Dekantrler ii kullanlan tasarm bilgileri
Tambur
ap (mm)
Kapasite
(m
3
/saat)
Max. Tambur
Hz
(devir/dk)
Ykama
Sresi(dk)
Boy/ap
(L/D) Oran
238 - 280 2-10 4400 - 5400 5-20
3,5 4,5
arasnda
deimektedir.
353- 360 3 - 17 4200 - 4500 5-20
440 - 470 12- 35 3500 - 3800 5-20
510 - 536 15 - 60 3200 - 3250 5-20
650 75 - 90 ~3000 5-20
710 110 - 125 ~3000 5-20
*Tabloda verilen deerler lkemizde kullanlmakta olan uygulamalara ait deerler olup,
deiebilmektedir. Ekipman seimi yaplmadan nce firmalardan detayl bilgi alnmas nerilmektedir.

523

3.13.2. Belt Presler

Belt presler, dk enerji sarfiyat ve yksek kapasitelerde altrlabilme gibi
zelliklerinden dolay artma tesislerinde tercih edilmektedir. Belt Presler
tamburlarn skma basncyla, basnca dayal bez kullanlarak susuzlatrma yapan
yksek kapasiteli ekipmanlardr. Tablo Ek-3.13-2de belt preslere ait kapasite ve
tasarm bilgileri verilmitir.

Tablo Ek-3.13-2. Belt Presler iin kapasite ve tasarm verileri
Belt
Genilii
(mm)
Kapasite
(m3/sa)
Bant
Ykama
Suyu
(m3/sa)
Hava
Gereksinimi
(lt/dk)
Belt Hz
(m/dk)
1000 3 12 7,0 100 lt/dk- 6-8 bar 1,2-4
1200 4 14 10 100 lt/dk- 6-8 bar 1,2-4
1500 5 20 11 100 lt/dk- 6-8 bar 1,2-4
2000 7 25 14 100 lt/dk- 6-8 bar 1,2-4
2500 8 - 30 17 100 lt/dk- 6-8 bar 1,2-4
deiebilmektedir.
Ekipman seimi yaplmadan nce firmalardan detayl bilgi alnmas nerilmektedir.

3.13.3. Filtre Presler

Filtre presler, etkili bir kat-sv ayrma yntemi olarak farkl uygulamalarda
kullanlabilen bir susuzlatrma yntemidir. Filtre presler kat madde muhtevas
yksek karmlar iki filtre malzemesi arasnda sktrarak, kat ksm kek haline
getirmekte ve svdan ayrmaktadr. Bu yntem, ekonomik olmas ve kullanm
kolayl nedeniyle tercih edilen bir sistemdir. Filtre preslere ait kapasite ve tasarm
verileri Tablo Ek- 3.13.3de verilmitir.

Tablo Ek-3.13-3. Filtre presler iin kullanlan kapasite ve tasarm bilgileri
Plaka
Ebad
(mm)
Kapasite (lt)
Ykseklik
(mm)
Filtreleme
Yzeyi (m
2
)
Kek
Kalnl
(cm)
Odack
Hacmi (lt)
Kek
retimi
(kg)
Basn
(bar)
Min. Max.
250 2,8 17,5 380 2,1 17 0,85 35 10
400 17,5 112 1100 7,3 29 3,6 224 10
500 130 215 1200 9,5 15,5 32 4,2 260 430 16
630 215 570 1250 21,5 42,5 32 9,3 760 1500 16
800 570 1260 1300 55 91 32 15,6 1900 3150 16
1000 1260 2400 1689 113 169 32 23,8 3860 5760 16
1200 2400 3540 1892 168 - 250 32 35 5670 - 8470 16
deiebilmektedir. Ekipman seimi yaplmadan nce firmalardan detayl bilgi alnmas nerilmektedir.

524

EK 3.14. YERNDE ARITMA SSTEMLERNN YAPISAL TASARIMI

3.14.1. ki veya blmeli dairesel tanklar (DIN 4264-1)

Szdrmazlk testleri DIN EN 12566-1 (2000) veya DIN 12566-4 (2008)de verilen
kriterlere gre yaplmaldr. Testler, su seviyesi tank giri borusunun 5 cm stne
gelecek ekilde yaplmaldr. evirme kanal (by-pass) her an devreye girebilecek
ekilde olmaldr. Havalandrma sisteminin ve tank st rtsnn belirlenmesinde
DIN 12566-1 (2000) ve DIN 12566-4 (2008)de verilen kriterler esas alnmaldr.

DIN EN 476 (2011)daki nlemler uyarnca personel girii gerekliyse, tesislerde tank
st rts ekil Ek-3.14-1de de gsterildii gibi 300 mmyi amamaldr. Byk
kapak yaplarnda ise ekil Ek-3.14-2de gsterilen yap seilmelidir. Blmeler
arasnda dorudan bir gei yoksa, tank st seviyesi ile ayrm duvar arasnda ki
mesafe 500 mmden byk olmaldr.

ekil Ek-3.14-1. gzl dairesel keltim tank rnei (1: Giri yaps; 2: k
yaps; t: su derinlii, V: kullanlan tank hacmi)

525

ekil Ek-3.14-2. ki gzl dairesel keltim tank rnei
(1: Giri yaps; 2: k yaps; t: su derinlii, V: kullanlan tank hacmi)

Tek blmeli tank uygulamalarnda tank hacmi iki eit hacme blnerek
kullanlmaktadr. Atksu ilk blmeye en az 100 mmlik bir dm(hava pay) ile
gelmelidir. Giri boru yaps 50 mm den 100 mm ye kadar i duvardan yksek
olmaldr. Kurulu tesislerde giri ve k boru aplar srasyla DN 100 ve DN 150
olarak seilmektedir.

Tanklar arasndaki balant taban ve yzen amuru geirmemelidir. Tanklar
arasndaki balant delikleri en az 80 cm
2
, en fazla 350 cm
2
olmaldr. Batm
borular ve duvarlar DIN EN 12566-1 (2000)de belirtilmitir. Dalg perdelerin st
hizas, su tabakasnn en az 300 mm altnda olmaldr. Alt ksm ise su derinliinin en
az yarsna eit olmaldr. Blme duvar ile taban arasnda en az 500 mm mesafe
olmaldr. Yzeyde biriken maddelerin k akmna kamamas iin k ncesi
dalg perde duvar en az 300 cm
2
olmaldr.

526

3.14.2. Septik Tanklar (DIN 12566-1)

Septik tankn kapasitesine gre giri ve k borularnn aplar aadaki gibi
olmaldr:

100 mm 6 m
3

150 mm > 6 m
3

Giri ve k yaplarnn T eklinde boru tipli (ekil Ek-3.14-3) veya kpk tutucu
levhal (ekil Ek-3.14-4) olmas mmkndr.

ekil Ek-3.14-3. Boru tipi giri ve k yaps

ekil Ek-3.15-4. Kpk tutucu levhal giri ve k yaps

527

duvarlardaki en kk aklk, tkankl nlemeye yeterli llerde olmaldr.
Fermantasyon gazlarnn birikimini nlemek iin, boru giri ksmnn ve septik
tankn yeterince havalandrlmas salanmaldr.

Septik tanklar, tasarm mr sresince, iletme, montaj koullar ve amur
temizleme ilemlerinin neden olduu yk ve gerilmelere dayanmaldr. Nihai
kullanma bal olarak, septik tanklar tasarm esnasnda, yapsal yklemelerin
hesabnda uygun emniyet faktrleri kullanlmaldr. Nihai kullanma bal olarak,
aada gsterilen ykleme durumlar ile uyumun salanabilmesi iin farkl deney
ve hesaplama metotlar kullanlabilir.

Ykler aadaki gibidir:

- Dolgu malzemesi yk,
- Hidrostatik ykler,
- Dinamik ykler.

Yk hesabnda kullanlacak ller ekil Ek-3.14-5de verilmitir.

H: Tankn toplam derinlii
HW: Yeralt su seviyesinin temel altndan itibaren ykseklii
h: Septik tankn zerindeki dolgu malzemesi derinlii
K: Yatay zemin basnc katsays
ekil Ek-3.14-5. Statik yklerin hesabnda kullanlacak ller

3.14.2.1. Dolgu malzemesi yk

Dey bileenler: h x 18 [kN/m
2
]
Zeminin birim hacim arl: 18 kN/m
3

Yatay bileenler: K x D x 18 [kN/m
2
]

Burada;

D Zemin seviyesinden ykn uyguland noktaya olan mesafe,

528

Dolgu malzemesi yk hesaplanrken, zemin koullarnn etkisi, dolgu malzemeleri
ve septik tank ekil faktrnn deeri dikkate alnmaldr:

Kum iin: K = 0,33
akl iin: K= 0,27
Dier dolgu malzemeleri iin: K = 0,5

3.14.2.2. Hidrostatik ykler

Dey bileen: HW x 10 [kN/m
2
]
Suyun zgl ktlesinden kaynaklanan etki: 10 kN/m
3

En byk yatay bileen: D x 10 [kN/m
2
]

Yeralt suyu etkisine maruz kalnan durumlarda, imalatnn rn kataloglarnda,
mamuln su basncyla ilgili stabilite koullar gsterilmelidir. Bu durumda, zemin
suyunun birim hacim ktlesinin oluturduu yk 10 kN/m
3
tr ve bu yk yanal
toprak ykne eklenmelidir.

3.14.2.3. Dinamik ykler

a) Yaya ykleri

Sadece, dolgu malzemesi ykseklii 1 mden az olduunda, 2,5 kN/m
2
deeri
kullanlmaldr. Dolgu malzemesi ykseklii 1 mnin zerindeyse, yaya yknn
dier yklere gre ihmal edilebilecei kabul edilir.

b) Ara ykleri

Dey yklere maruz kalan septik tanklar, planlanan nihai kullanm yklerine gre
zel olarak tasarlanmaldr.

Septik tankn yapsal davran, DIN 12566-1 Ek Dde tariflenen deney metotlar
kullanlarak, krlma dayanm / en byk ykteki deformasyon ilikisi yoluyla
tayin edilmelidir.

Septik tank, en st noktasna kadar su szdrmamaldr. En st seviye, nihai kullanm
koullarna baldr. Tankn DIN 12566-1 de verilen szdrmazlk testinden gemesi
gerekir.

Hidrolik kapasite, septik tank tarafndan tutulan kebilir ve yzen kat trleri ile
septik tankn hacmi dikkate alnarak tayin edilir. Hidrolik kapasite tayini DIN
12566-1 Ek Bde verilmitir.

letme gvenliini salamak ve yetkisiz kiilerin giriini nlemek iin septik
tanklarn zeri emniyetli bir ekilde kapatlmaldr. Temizleme, bakm ve amur

529

uzaklatrlmas ve rutin bakm numunesi alnmas amacyla, giri ve k alanlarna
ulam salamak iin gerekli tedbirler alnmaldr.

Baca ve eriim kapaklar amalarna uygun olmaldr. Bunlarn en kk boyutu, 6
m
3
ten kk hacimli septik tanklarda, kare kesitler iin kenar uzunluu 400 mm ve
dairesel kesitler iin anma ap 400 mm olmaldr. 6 m
3
e eit veya byk hacimli
septik tanklar iin, Baca ve eriim kapaklarnn en kk boyutu 600 mm olmaldr.

3.14.3. Szdrma Yataklar (EPA/625, 2002)

Szdrma yataklarnn yapsal tasarm ekil Ek-3.14-4de verilmitir.

Bu tr yataklar olduka basit olup delikli datm borularnn, zeminde alan
hendek veya akl yatann iine yerletirilmek suretiyle yaplr. Kanal uzunluklar
en fazla 30 mye kadar olup genilikleri 30 ~ 100 cm arasnda deimektedir. Kanal
derinlikleri ise 30 ~ 150 cm arasnda deimektedir. Kanallar arasndaki mesafe 1,8
m veya daha fazla olabilir.

Kanal taban ise 15 cm ykanm akl veya krma ta ile doldurulduktan sonra
genellikle 10 cm apnda delikli boru yerletirilir. Boru zeri ve yanlar da akl ile
doldurulur. akl zerine zemin tabakasnn kanala geiini engellemek iin
geotekstil gibi sentetik bir tabaka, yerletirilir.

ekil Ek-3.14-4. Szdrma yataklarnn yapsal tasarm

Szdrma yataklarnn boyutlar ve yerleimi belirlenirken mlkiyet snr, kuyulara,
ime suyu datm hatlar, sulak alanlar, doal su kaynaklar vb. kstlar gibi engeller
gz nnde bulundurulmaldr.

530

Szdrma yataklarnn inasnda ve iletiminde dikkat edilmesi gereken hususlar
aada sralanmtr:

- Szdrma yataklarnn inas ncesi ve sonrasnda ar ekipmanlarn yatak
zerinde dolamasna izin verilmez. Aksi takdirde yatan szdrma
zellikleri bozulabilir,
- atlardan ve yollardan gelen yamur sularnn szdrma yataklarna
alnmamas gerekir. Bu tr yzey sular zeminin absorblayaca su miktarn
artraca iin szma verimini drebilir,
- Septik tank klarnn szdrma yataklarna homojen bir ekilde datlmas
gerekir. Datm homojen olmazsa donma ve kelme gibi problemli
durumlarda szdrma yatann zemininin belirli blgeleri ar yke maruz
kalacaktr,
- Zeminin slak olduu zaman septik tank ve szdrma yataklarnn imalat
yaplmamaldr. Islak zeminde inaat, balk ve zeminin skmasna yol
aarak zeminin geirgenliini azaltacaktr.

3.14.3.1. Septik amur transfer (kabul) istasyonu

Septik amur toplama haznesi havuz tam dolu olduu zamanda hidrostatik basnc
kaldrabilir nitelikte olmaldr. Buna ek olarak kar ya gibi sert meteorolojik
koullardan kaynaklanan statik yklere de dikkat edilmeli ve zellikle tankn bo
olarak tutulduu zamanlarda rzgar etkileri gz nnde bulundurulmaldr.
Haznenin kendi arl yannda depolanan amur ve dier maddelerden oluan
ykler de hidrostatik basnta dikkat edilmesi gereken unsurlardr. Haznenin
doldurulmas ve boaltlmas srasnda yapsal hasarlar gzlenebilir. Byk
alanlarda ar iletme ykleri olumaktadr. Bu gibi durumlarda septik amur
toplama yaplarnn zerleri kapatlarak koruma salanmaldr.

Pompa yaplar ve septik amur toplama hazneleri, betonarme, elik veya sentetik
malzemeden yaplm olmaldr. Bu yaplar sv aknn her aamada kontrol
edilebildii yaplar olmaldr. Septik amurla ilgili kullanlan tm malzemeler
korozyona ve anmaya kar korunmaldr.

Koku oluumunun azaltlmas ve havalandrma aamalarnda DIN 12255-9 normlar
uyarnca,

- Kapak yaps,
- Kokulu gazlarn artm,
- Koku azaltm,
- Havalandrma ilemleri

hususlarna dikkat edilmelidir.

531

Her tank yeterli hacme sahip olmal, gerektiinde tamamen boaltlabilmeli ve
boaltlan tank rahatlkla ulalabilir olmaldr. Septik amur toplama yaps, l
blgelerin oluumuna en aza indirecek ekilde, farkl hidrolik yklere cevap
verebilmeli ve konsantrasyon dengelemesi yaplabilmelidir.

Tesis niteleri donmaya kar korunmaldr. Tesis birimleri ayrca yldrma kar
korunmal ve paratoneri olmaldr. Tesiste lm yaplan noktalardaki sensrler,
istenildiinde iletmeye alnp istenilmediinde devre dna alnabilir olmaldr.

Teknik ekipmanlar iin gereksinimler aada sralanmtr:

- Tesisi devreye alma ve devreden karma yaps,
- Septik amur miktar lm ekipmanlar,
- Kaba maddelerin tesisten uzaklatrlmas iin gerekli ekipmanlar (zgaralar,
elekler),
- Septik amur borular iletim hatlar,
- Giri ve k havalandrma hatlar,
- Atksu iletim yapsndaki syrma mekanizmas.

htiya duyulan durumlarda tesislerde bulunmas istenen teknik ekipmanlar:

- nce kum ve dier mineral partikllerin giderimini salayan ekipmanlar,
- Septik amur toplama haznesi,
- Byk parackl maddeleri paralama ekipmanlar,
- Istma ekipmanlar,
- Pompalar,
- Kpk krclar,
- Kimyasal dozlama ekipmanlar,
- Havalandrma ekipmanlar.

Yklemeler: Septik amur boru iletim hatlar herhangi bir tkanma olmayacak
ekilde tasarlanmal ve gerekli iletim hz (v1,0 m/s ) salanmaldr. Boru iletim
hatlarnda ve amur tutma haznelerinde kmelere dikkat edilmeli ve gerekli
durumlarda kompensatrler kullanlmaldr. Karm noktalarnda amurun viskoz
zelliinden kaynakl olarak, kat madde konsantrasyonuna dikkat edilmelidir.

Boru hatlarnn basn snf minimum PN 6 olmaldr (daha yksek iletme
basnlar olmad srece). Flanlarda basn snf DIN EN 1333e gre PN 10
seviyesinde olmaldr.

Boru iletim hatlar ve donanmlar: Boru hatlar uygulama amacna ynelik olarak
tasarlanmal, zellikle anmaya kar yeterli et kalnlna sahip olmaldr. Bu
kalnlkla ilgili bir aklama yaplmam ise, et kalnlklar kurum tarafndan
belirlenmelidir. elik boru hatlar en az ISO 4200 Sra D deki kriterler lsndeki

532

et kalnlna sahip olmaldr. Paslanmaz elik dndaki malzemelerde ise et kalnl
ISO 4200 Sra Adaki kriterleri salamaldr.

Gerekli durumlarda keltim yaplar tasarlanmaldr. ok sk kullanlan ve septik
amur toplama yapsna atksu iletimi yaplan borularda, tkanmay engelleyici
tedbirler alnmaldr.

Teknik ekipmanlarn septik amur toplaycs ile balant yerleri yeterli derecede
esnek olmal ve haznenin oturmasna kar dengeleyici olmaldr.

Merkezi artma sistemlerinin yapsal tasarm


Son keltim tank:

Dairesel kesitli son keltim tank iin tank ap ve hacmi ekil Ek-3.14-5den
alnabilir.

ekil Ek-3.14-5. Dairesel son keltim tank iin tank ap ve hacmi

Kk alan uygulamalarnda kanala infiltrasyon debisi hari tutulursa dairesel
kesitin ykseklii hC = 0,5 m alnabilir.

533


Son keltim tank:

Konik tabanl tanklarda gerekli tank derinlikleri (ekil Ek-3.14-6):

hf = n . rSS
hc 1/3 hf

Ayrk kanal sisteminde:

hc 2.0 m

Birleik kanal sisteminde

hc 3.0 m
hi 1.2 hc

ekil Ek-3.14-6. Konik tabanl tank

Dairesel tanklarda gerekli tank derinlikleri (ekil Ek-3.14-7):

htot 4.0 m
taban syrcl olmas halinde hmin 3.5 m

Alternatif olarak ATV A131e gre tasarm da mmkndr.

534

ekil Ek-3.14-7. Taban syrcl dairesel tank

Lagn ve Damlatmal Fitre/Biyodisk Sistemi

Lagn ve damlatmal filtre/biyolojik sistemleri iin, Blm 6.2 ve 6.3te verilen
yapsal deerler kullanlabilir.

3.14.4. Yapay sulak alanlar (ATV A 262E, 1998):

Szdrmazlk: Bitki yataklarnn taban ve yan duvarlarnn geirimsiz olmas
gerekir. Genel kaide, bitki yata evresindeki 60 cmlik tabakada geirimlilik
katsays k 10
-8
m/s ise mevcut koullar szdrmazln salanmas iin yeterlidir. k
10
-8
m/s olan zeminler iin ise sentetik malzemelerle szdrmazlk yaplmaldr.
rnein;

- Beton veya plastik tank ile,
- Polietilen esasl folyo (membran) malzeme ile (folyo kalnl 1 mm, bitki
kklerine ve UV nlarna direnli malzeme)
- Kalnl 30 cm olacak ekilde kil szdrmazl veya alternatif olarak
zemindeki 60 cm kalnlndaki toprak bentonit ile kartrlarak

szdrmazlk salanmaldr.

Yatak malzemesi: Biyolojik artmada etkili olabilecek zemin/kum/akl karm
veya dier hacim kazandrc malzemeler kullanlmaldr. Keskin keli malzemeler
szdrmazlkta kullanlan sentetik folyo (membran) malzemeye zarar verebilir.
Yatak malzemesinin geirimlilik katsays k 10
-4
10
-3
olmaldr. Boyut dalm
belirli olan malzeme kullanlmas ve malzeme karm ierisinde olabilecek
paralanabilir malzeme oran %5i gememelidir. Malzeme karmnn dane boyutu
dalm:

Malzeme niformluk katsays

535

(3.4)

olmaldr.

d10, d60 = malzemenin arlka sras ile %10u ve %60nn altnda kald dane
apn gstermektedir.

Geirimlik katsays Beyere gre aadaki formlden hesaplanabilir:

(3.5)

Burada d10 birimi mm olmaldr.

Dane boyutu dalm malzeme kartrlmadan nce belirlenmelidir. Birletirme
sonras malzemenin skmamas beklenir. Yataklarda ok tabakal bir dzenleme
yapmaya gerek yoktur.

Kaynaklar

Arceivala, S. J., evre Kirlilii Kontrolnde Atksu Artm, Atlm Offset, (eviren: V.
Balman), 2002.

ATV - M 201 E, (1989). Principles for Dimensioning, Construction and Operation of
Wastewater Lagoons for Communal Wastewater, German ATV Rules and Standards.

ATV-A 262E (1998). German Rules and Standards, Principles for the Dimensioning,
Construction and Operation of Plant Beds for Communal Wastewater with
Capacities up to 1000 Total Number of Inhabitants and Population Equivalents.

ATV-DVWK-A 134 E (2000). Planning and Construction of Wastewater Pumping
Stations.

DIN 19551-3 (2002). Sewage Treatment Plants Part 3: Rectangular Grit Chamber
with Suction Type Grit Collector; Main Dimensions.

DIN 19552 (2002) Wastewater treatment plants - Circular tanks Settlement tanks
with sludge scraper, suction type sludge remover and thickener; Types, main
dimensions, equipment.

DIN 19553 (2002). Wastewater Treatment Plants Trickling Filter with Rotary
Distributor Main Dimensions And Equipment, Deutsche Norm.

536

DIN 19554 Wastewater Treatment Plants - Screening Plant with Straight Bar
Screens as Current and Counter Current Screen - Main Dimensions, Equipment.

DIN 19557 (2004). Wastewater Treatment Plants Mineral Filter Media And Plastic
Media For Percolating Filters Requirements, Testing, Delivery, Placing, Deutsche
Norm.

Pretreatment


Ventilation

DIN EN 12566-1 (2000). Small Wastewater Treatment Systems for up to 50 PT Part
1: Prefabricated Septic Tanks

DIN EN 12566-4 (2008). Small Wastewater Treatment Systems for up to 50 PT Part
4: Septic Tanks Assembled in Situ from Prefabricated Kits

DIN EN 1333 (2006). Flanges and Their Joints - Pipework Components - Definition
and Selection of Pipes

DIN EN 476 (2011). General Requirements for Components used in Drains and
Sewers;
Health Research, Inc. (2004). Recommended Standards for Wastewater facilities,
NY.

Publishing.

MOE (2008). Design Guidelines for Sewage Works, Ontario, USA.

MOP (2005) Manual of Practice: Clarifier Design, Water Environment Federation,
Alexandria, VA, ABD.

MOP (2007) Manual of Practice: Automation of Wastewater Treatment Plants,
Water Environment Federation, Alexandria, VA, ABD.

Muslu, Y., (1996). Atksularn Artlmas, Cilt II, T Matbaas.

ztrk, . (2007). Anaerobik Artma ve Uygulamalar, Su Vakf Yaynlar.

Parshall, R.L. (1950) Measuring Water in Irrigation Channels with Parshall Flumes
and Small Weirs, U.S. Soil Conservation Service, Circular 843.

537

Qasim, S.R., (1999). Wastewater Treatment Plants; Planning, Design and Operation,

WEF (2011). Biofilm Reactors, Water Environment Federation Pres.

Aattasarımrehberi

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Aattasarımrehberi

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

i

[mm/datc kol] (6.9)

C) iletilirler. Ancak son yllarda termofilik

Cye ykselmesine sebep olur. Bu

Cnin zerinde kalmas (kartrmal

C zerinde her derece art iin %1 orannda arttrlmaldr.

Anda mungkin juga menyukai