TEK1 Pog.5

Chapter 5
Elementi kola sa dva

pristupa
Elektromagnetne procese u pojedinim zickim komponentama nije moguce pred-
staviti pomocu modela elemenata sa jednim pristupom. Primjer ovakvih kom-
ponenti je transformator, cije energetsko stanje se opisuje naponima i strujama
na primarnom i sekundarnom namotaju. Za predstavljanje ovakvih komponenti
koriste se modeli elemenata kola sa dva pristupa, koji su opisani u ovom poglavlju.
5.1 Magnetno spregnute zavojnice
Elektricno kolo moze da sadrzi dva ili vise magnetno spregnutnih zavojnica. Struja
i napon u jednoj od spregnutih zavojnica zavisi od vrijednosti struja i napona
u preostalim spregnutim zavojnicama. Zato se spregnute zavojnice klasikuju
kao elementi sa dva ili vise pristupa. Posto su im varijable stanja medjusobno
povezane, spregnute zavojnice pripadaju klasi povezanih elemenata. Na slici 5.1
prikazana je sema dvije magnetno spregnute zavojnice.
Figure 5.1: Model magnetno spregnutih zavojnica
93
94 CHAPTER 5. ELEMENTI KOLA SA DVA PRISTUPA
Kolo prikazano na slici 5.1 predstavlja model dvije zavojnice, koja se nalaze na
takvoj zickoj udaljenosti da dio magnetnog uksa, koji proizvodi jedna od zavo-
jnica, obuhvata i drugu zavojnicu. Tada je ukupan uks
j
zavojnice j odredjen
relacijom:
j
=
jj
+
jk
(5.1)
gdje su:

jj
- uks koji obuhvata zavojnicu j, a potice od struje i
j

jk
- uks koji obuhvata zavojnicu j, a potice od stuje i
k
.
Za kolo prikazano sa slici 5.1 (j, k = 1, 2) vrijedi:
1
=
11
+
12
2
=
21
+
22
(5.2)
Induktiviteti kola L
jk
denisu se prema opstem izrazu:
L
jk
=
n
j
jk
i
k
(5.3)
gdje su:
L
jj
- sopstveni induktivitet zavojnice j (samoinduktivitet)
L
jk
- medjusobni induktivitet zavojnica j i k (medjuinduktivitet).
Induktivitet L
jk
povezuje uks
jk
u zavojnici j, koji potice od struje i
k
, i struju
i
k
prema relaciji:
L
jk
i
k
= n
j
jk
tako da vrijedi:
L
jk
di
k
dt
= n
j
d
jk
dt
(5.4)
Za usvojene referentne smjerove napona v
1
i v
2
i struja i
1
i i
2
jednacine stanja
zavojnica mozemo izraziti relacijama:
n
1
1
= n
1
11
+ n
1
12
= L
11
i
1
+ L
12
i
2
n
2
2
= n
2
21
+ n
2
22
= L
21
i
1
+ L
22
i
2
v
1
=
d(n
1
1
)
dt
= L
11
di
1
dt
+ L
12
di
2
dt
v
2
=
d(n
2
2
)
dt
= L
21
di
1
dt
+ L
22
di
2
dt
Posto uksevi
12
i
21
prolaze kroz istu reluktansu vrijedi:
n
1
i
1
21
=
n
2
i
2
12
5.1. MAGNETNO SPREGNUTE ZAVOJNICE 95
odakle slijedi:
n
1
12
i
2
=
n
2
12
i
1
odnosno:
L
12
= L
21
(5.5)
Uobicajeno se usvaja sljedece oznacavanje parametara spregnutih zavojnica:
L
12
= L
21
= M
L
11
= L
1
L
22
= L
2
(5.6)
Tada se jednacine stanja spregnutih zavojnica mogu izraziti relacijama:
v
1
= L
1
di
1
dt
+ M
di
2
dt
v
2
= M
di
1
dt
+ L2
di
2
dt
(5.7)
Induktiviteti L
1
i L
2
su uvijek pozitivni, a predznak medjuindiktiviteta M zavisi
od zickih karakteristika zavojnica (nacina sprege) i usvojenih referentnih smje-
rova napona i struja. Predznak medjuinduktiviteta M moze se odrediti iz rezima
praznog hoda pristupa 2 (za i
2
=0), kada za usvojene referentne smjerove vrijedi:
v
20
= M
di
1
dt
i
2
=0
Ako pri povecanju struje i
1
(za di
1
/dt > 0) napon v
20
, koji inducira struja i
1
u
namotaju 2, ima pozitivnu vrijednost (v
20
>0), tada je sprega pozitivna (M >0).
U suprotnom slucaju za v
20
<0 sprega je negativna (M <0). Fizikalno objasnjenje
procesa odredjivanja predznaka magnetne sprege (predznaka medjuinduktiviteta
M), na osnovu analize procesa akumuliranja energije u spregnutim zavojnicama,
opisano je u poglavlju 5.1.3.
Magnetno sprezanje zavojnica moze se izraziti i pomocu koecijenta magnetne
sprege k, koji denise odnos izmedju spregnutog uksa
kj
, koji obuhvata namo-
taj k a potice od struje i
j
, i ukupnog uksa
jj
, koji potice od struje i
j
. Za
posmatrano kolo koecijent k se denise prema relaciji:
k =

21
11
=

12
22
(5.8)
Posto je uks
kj
dio uksa jj slijedi 0 k 1. Ukoliko nema rasipanja uksa
izmedju namotaja (savrseno sprezanje) tada je k =1. Vezu izmedju koecijenata
M i k mozemo izvesti polazeci od relacija:
M = L
12
= n
1
12
i
2
M = L
21
= n
2
21
i
1
odakle slijedi:
M
2
=
_
n
1
12
i
2
__
n
2
21
i
1
_
= n
1
_
k
22
i
2
_
n
2
_
k
11
i
1
_
= k
2
_
n
1
11
i
1
__
n
2
22
i
2
_
= k
2
L
11
L
22
Konacno se izvodi:
|M| = k
_
L
1
L
2
ili:
k =
|M|
L
1
L
2
(5.9)
U modelima spregnutih zavojnica predznak magnetne sprege oznacava se grackim
simbolima (, , , ). Na slici 5.2 prikazane su magnetno spregnute zavojnice za
dva nacina sprege: na slici 5.2.a za M >0 i na slici 5.2.b za M <0.
a. M =k
L
1
L
2
> 0 b. M =k
L
1
L
2
< 0
Figure 5.2: Model magnetno-spregnutih zavojnica
5.1.1 Matricne jednacine spregnutih zavojnica
Jednacine stanja spregnutih zavojnica, za n
1
=n
2
=1, mozemo napisati u matricnoj
formi:
_
v
1
v
2
_
=
_
L
1
M
M L
2
_
d
dt
_
i
1
i
2
_
=
d
dt
_

1
2
_
odnosno u obliku matricne jednacine:
v = L
di
dt
=
d
dt
(5.10)
Simetricna matrica L naziva se matrica induktiviteta. Prema tome, spregnute
zavojnice jednoznacno su denisane sa tri parametra (L
1
, L
2
, M).
Inverzna matrica =L
1
naziva se matrica reciprocnih induktiviteta. Jednacine
stanja spregnutih zavojnica mogu se izraziti pomocu matrice matricnom relacijom:
i = L
1
= (5.11)
ili u skalarnom obliku:
i
1
=
11
1
+
12
2
i
2
=
21
1
+
22
2
Matrica je simetricna matrica, posto vrijedi
12
=
21
. Jednacine stanja, izrazene
preko varijabli stanja (v, i), koristeci koecijente matrice reciprocnih induktiviteta
, imaju oblik:
_
i
1
i
2
_
=
_

11

12
21

22
_ _
t
_
v
1
v
2
_
d
=
_
i
10
i
20
_
+
_

11

12
21

22
_ _
t
0
_
v
1
v
2
_
d
ili u skalarnom obliku:
i
1
= i
1
(0) +
11
_
t
0
v
1
() d +
12
_
t
0
v
2
() d
i
2
= i
2
(0) +
21
_
t
0
v
1
() d +
22
_
t
0
v
2
() d (5.12)
5.1.2 Redna i paralelna veza spregnutih zavojnica
Na slici 5.3. prikazana je redna veza magnetno spregnutih zavojnica L
1
i L
2
za
razlicite predznake medjuinduktiviteta: M > 0 i M < 0.
a. M > 0 b. M < 0
Figure 5.3: Redna veza spregnutih zavojnica
Polazeci od jednacina koje opisuju rednu vezu:
v = v
1
+ v
2
i = i
1
= i
2
(5.13)
za M > 0 vrijedi:
v = L
di
dt
= v
1
+ v
2
=
_
L
1
di
1
dt
+ M
di
2
dt
_
+
_
M
di
1
dt
+ L
2
di
2
dt
_
= |i = i
1
= i
2
| = (L
1
+ L
2
+ 2M)
di
dt
odakle je:
L = L
1
+ L
2
+ 2M
Za M < 0 vrijedi:
v = L
di
dt
= v
1
+ v
2
=
_
L
1
di
1
dt
M
di
2
dt
_
+
_
M
di
1
dt
+ L
2
di
2
dt
_
= (L
1
+ L
2
2M)
di
dt
odakle je:
L = L
1
+ L
2
2M
Prema tome, za rednu vezu spregnutih zavojnica L
1
i L
2
vrijedi:
L = L
1
+ L
2
2|M| (5.14)
Paralelna veza spregnutih zavojnica za M > 0 i M < 0 prikazana je na slici 5.4.
a. M > 0 b. M < 0
Figure 5.4: Paralelna veza spregnutih zavojnica
Polazeci od jednacina koje opisuju paralelnu vezu:
i = i
1
+ i
2
v = v
1
= v
2
(5.15)
za M > 0 slijedi:
i =
_
t
v()d = i(0) +
_
t
0
v()d = i
1
+ i
2
= i
1
(0)+
_
t
0
[
1
v
1
() +
12
v
2
()] d + i
2
(0)+
_
t
0
[
21
v
1
() +
2
v
2
()] d
= |v = v
1
= v
2
| = i
1
(0) + i
2
(0) +
_
t
0
[
1
+
2
+ 2
12
] v() d
odakle je:
=
1
+
2
+ 2
12
i(0) = i
1
(0) + i
2
(0)
Za M < 0 vrijedi:
=
1
+
2
2
12
i(0) = i
1
(0) + i
2
(0)
Prema tome, za paralelnu vezu spregnutih zavojnica (
1
i
2
) vrijedi:
=
1
+
2
2 |
12
|
i(0) = i
1
(0) + i
2
(0) (5.16)
5.1.3 Snaga i energija spregnutih LVN zavojnica
Trenutna snaga koja se predaje spregnutim LVN zavojnicama, za usaglasene ref-
erentne smjerove napona i struja pristupa, denisana je relacijom:
p(t) = v
1
(t) i
1
(t) + v
2
(t) i
2
(t) (5.17)
Pretpostavimo da se u trenutku t =0 zavojnice nalaze u nultom energetskom stanju
(i
1
(0)=i
2
(0)= 0). Energija koja se u intervalu [0, t] predaje zavojnicama izrazena
je relacijom:
w
m
[i
1
(t), i
2
(t)] =
_
t
0
[v
1
()i
1
() + v
2
()i
2
()] d
Substitucijom v
1
(t) i v
2
(t) preko i
1
(t) i i
2
(t) dobijamo:
w
m
[i
1
, i
2
] =
_
t
0
_
L
1
i
1
di
1
()
d
+ M
_
i
1
di
2
()
d
+ i
2
di
1
()
d
_
+ L
2
i
2
di
2
()
d
_
d
=
1
2
L
1
i
2
1
(t) + Mi
1
(t)i
2
(t) +
1
2
L
2
i
2
2
(t)
= w
m
[i
1
, 0] + Mi
1
(t)i
2
(t) + w
m
[0, i
2
]
Energija w
m
[i
1
, 0] predstavlja energiju koja se akumulira u zavojnici L
1
, uslijed
proticanja struje i
1
(t) (za i
2
(t) =0). Energija w
m
[0, i
2
] analogno predstavlja en-
ergiju koja se akumulira u zavojnici L
2
, uslijed proticanja struje i
2
(t) (za i
1
(t)=0).
Treca komponenta Mi
1
(t)i
2
(t) u izrazu za energiju w
m
[i
1
, i
2
] potice od magnetnog
sprezanja struja i
1
(t) i i
2
(t). Za M > 0 ovaj clan je pozitivan, a za M < 0 neg-
ativan. Bez obzira na predznak koecijenta M, za L
1
> 0 i L
2
> 0 energija koja
se predaje spregnutim LVN zavojnicama veca je od nule, sto se za nulte pocetne
vrijednosti struja izrazava relacijom:
w
m
[i
1
(t), i
2
(t)] =
1
2
L
1
i
2
1
(t) + Mi
1
(t)i
2
(t) +
1
2
L
2
i
2
2
(t) 0 (5.18)
Ukoliko je u trenutku t =0 u zavojnicama akumulirana pocetna energija:
w
m
[i
1
(0), i
2
(0)] =
1
2
L
1
i
2
1
(0) + Mi
1
(0)i
2
(0) +
1
2
L
2
i
2
2
(0) 0
tada vrijedi:
w
m
(t) = w
m
[i
1
(t), i
2
(t)] + w
m
[i
1
(0), i
2
(0)] 0 (5.19)
Iz uslova w
m
(t) 0, za k = |M|/
L
1
L
2
, moguce je dokazati ogranicenje k1.
Jednacinu (5.18) napisimo u obliku:
w
m
(t) =
1
2
L
1
_
i
1
+
M
L
1
i
2
_
2
+
1
2
_
L
2
M
2
L
1
_
i
2
2
Posto za svako t vrijedi:
1
2
L
1
_
i
1
+
M
L
1
i
2
_
2
0
iz uslova w
m
(t) 0 slijedi:
1
2
_
L
2
M
2
L
1
_
i
2
2
0
odnosno, mora biti ispunjen uslov:
_
L
2
M
2
L
1
_
0
Tada vrijedi:
L
1
L
2
M
2
odakle izvodimo:
k =
|M|
L
1
L
2
1 (5.20)
5.1.4 Ekvivalentne seme spregnutih zavojnica
Kolo koje sadrzi magnetno spregnute zavojnice mozemo predstaviti ekvivalentnim
semama, koje ne sadrze magnetne sprege. Za kolo prikazano na slici 5.5, za nulte
pocetne vrijednosti i
1
(0)=i
2
(0)=0, jednacine stanja mozemo napisati u obliku:
v
1
= L
1
di
1
dt
+ e
1
v
2
= L
2
di
2
dt
+ e
2
(5.21)
gdje su e
1
i e
2
zavisni naponski generatori:
e
1
= M
di
2
dt
e
2
= M
di
1
dt
(5.22)
Figure 5.5: Kolo sa megnetno spregnutim zavojnicama
Odgovarajuce ekvivalentno kolo, koje sadrzi zavisne naponske generatore, prikazano
je na slici 5.6.a.
a. kolo sa zavisnim generatorima b. kolo bez spregnutih zavojnica
Figure 5.6: Ekvivalentne seme za kolo sa magnetno spregnutim zavojnicama
Na slici 5.6.b prikazano je kolo koje ne sadrzi spregnute elemente. Jednacine
stanja ovog kola imaju oblik:
v
1
= (L
1
M)
di
1
dt
+ M
d(i
1
+ i
2
)
dt
= L
1
di
1
dt
+ M
di
2
dt
v
2
= (L
2
M)
di
2
dt
+ M
d(i
1
+ i
2
)
dt
= M
di
1
dt
+ L
2
di
2
dt
(5.23)
Pod uslovom da su krajevi 1
i 2
u kolu sa slike 5.5 identicni, jednacine stanja kola

bez spregnutih zavojnica imaju isti oblik kao i jednacine za kolo sa spregnutima
zavojnicama.
5.1.5 Idealni transformator
Specijalni slucaj magnetno spregnutih zavojnica predstavlja element kola, koji
sadrzi spregnute zavojnice i ima sljedece karakteristike:
nema rasipanja uksa, odnosno magnetno sprezanje je idealno (k = 1)
samoinduktiviteti zavojnica su beskonacni (L
1
= L
2
= ), tako da struje
zavojnica ne uticu na napone.
Jednacine stanja magnetne sprege koja ima ove osobine su:
1
= n
1
2
= n
2
odakle je:
v
1
= n
1
d
dt
=
n
1
n
2
d
2
dt
=
n
1
n
2
v
2
odnosno:
v
1
v
2
=
n
1
n
2
(5.24)
Takodje vrijedi:
n
1
i
1
+ n
2
i
2
= 0
odakle slijedi:
i
1
i
2
=
n
2
n
1
(5.25)
Ovakva sprega predstavlja idealni transformator, cija sema je prikazana na slici 5.7.
Prema tome, idealni transformator je element kola sa dva pristupa kod koga
naponi i struje pristupa nisu medjusobno zavisne varijable. Matricni oblik jednacina
stanja idealnog transformatora ima izgled:
_
v
1
i
1
_
=
_
n
1
/n
2
0
0 n
2
/n
1
_ _
v
2
i
2
_
(5.26)
a. M >0 b. M <0
Figure 5.7:

Sema idealnog transformatora
Idealni transformator nema mogucnost akumuliranja energije, posto vrijedi:
w
m
(t) = v
1
(t)i
1
(t) + v
2
(t)i
2
(t) = v
1
(t) [i
1
(t) +
n
1
n
2
i
2
(t)]
= v
1
(t) [i
1
(t) i
1
(t)] = 0 (5.27)
Idealni transformator ima osobinu preslikavanja impedanse. Kada se na sekun-
darni pristup idealnog transformatora prikljuci impedansa Z=R, kao sto je prika-
zano na slici 5.8, ulazna impedansa na primarnom pristupu izracunava prema
relacijama:
v
2
= Ri
2
R
u
=
v
1
i
1
=
(n
1
/n
2
) v
2
(n
2
/n
1
) i
2
=
_
n
1
n
2
_
2
_
v
2
i
2
_
=
_
n
1
n
2
_
2
R (5.28)
Figure 5.8: Ilustracija osobine preslikavanja idealnog transformatora
Dakle, idealni transformator transformise (preslikava) otpor R, kojim je zatvoren
sekundarni pristup, u otpor (n
1
/n
2
)
2
R na primarnom pristupu.
Model idealnog transformatora moze se koristiti za ekvivalentno predstavljanje
spregnutih zavojnica L
1
i L
2
, pomocu galvanski vezanih zavojnica L
a
i L
b
, kao sto
je prikazano u kolu na slici 5.9
Figure 5.9: Ekvivalentno predstavljanje spregnutih zavojnica pomocu idealnog
transformatora
Za usvojene referentne smjerove varijabli stanja u kolu na slici 5.9 jednacine
stanja su:
za idealni transformator:
v
2
v
2
=
n
1
n
2
i
2
i
2
=
n
2
n
1
za zavojnice L
a
i L
b
:
v
1
= L
a
di
1
dt
+ L
b
d(i
1
i
2
)
dt
= (L
a
+ L
b
)
di
1
dt
L
b
di
2
dt
= (L
a
+ L
b
)
di
1
dt
+
_
n
2
n
1
_
L
b
di
2
dt
v
2
=
n
1
n
2
v
2
= L
b
d(i
1
i
2
)
dt
= L
b
di
1
dt
L
b
di
2
dt
= L
b
di
1
dt
+
_
n
2
n
1
_
L
b
di
2
dt
odakle slijedi:
v
2
=
_
n
2
n
1
_
L
b
di
1
dt
+
_
n
2
n
1
_
2
L
b
di
2
dt
Tada vrijedi:
L
1
= L
a
+ L
b
M =
_
n
2
n
1
_
L
b
5.2. ZAVISNI GENERATOR KAO ELEMENT SA DVA PRISTUPA 105
L
2
=
_
n
2
n
1
_
2
L
b
Odavde se jednostavno izvode relacije za izracunavanje parametara ekvivalentnog
kola:
n
1
n
2
=
M
L
2
L
b
=
M
2
L
2
L
a
=
L
1
L
2
M
2
L
2
(5.29)
5.2 Zavisni generator kao element sa dva pristupa
Zavisni generatori se obicno koriste pri modelovanju elektronickih komponenti i
sklopova. U sekciji 3.3 denisani su modeli zavisnih generatora, kao elemenati
sa jednim pristupom. U ovoj sekciji zavisni generatori se predstavljaju pomocu
modela elementa sa dva pristupa.
Na slici 5.10 prikazani su modeli sve cetiri klase LVN zavisnih generatora:
naponski kontrolisan naponski generator: v
2
= v
1
i i
1
= 0
strujno kontrolisan naponski generator: v
2
= r
m
i
1
i v
1
= 0
naponski kontrolisan strujni generator: i
2
= g
m
v
1
i i
1
= 0
strujno kontrolisan strujni generator: i
2
= i
1
i v
1
= 0
Zavisni generatori, kada su modelovani kao elementi sa dva pristupa, u pri-
marnom pristupu sadrze granu, koja je otvorena (i
1
=0) ili kratkospojena (v
1
=0),
dok u sekundarnom pristupu sadrze zavisni naponski ili strujni generator. Signal
ovog generatora zavisi od napona ili struje na primarnom pristupu. Zato se zavisni
generatori mogu klasikovati kao spregnuti elementi sa dva pristupa.
Posto su karakteristike zavisnih generatora linearne i modeli koji su prikazani
na slici 5.10 pripadaju klasi LVN elemenata. Trenutna snaga koja se predaje
zavisnom generatoru denisana je izrazom:
p(t) = v
1
(t)i
1
(t) + v
2
(t)i
2
(t) = v
2
(t)i
2
(t) (5.30)
Tada se uslov pasivnosti zavisnih generatora izrazava relacijom:
w(t) =
_
t
0
v
2
()i
2
() d 0 (5.31)
a. v
2
= f
v
(v
1
) b. v
2
= f
i
(i
1
)
c. i
2
= g
v
(v
1
) d. i
2
= g
i
(v
1
)
Figure 5.10: Modeli zavisnih generatora
Osobinu pasivnosti zavisnih generatora ilustrovacemo na primjeru kola, prikazanog
na slici 5.11, koje sadrzi zavisni naponsko kontrolisan naponski generator. Za kolo,
prikazano na slici 5.11, vrijede jednacine:
v
2
(t) = i
2
(t)R
2
p(t) = i
2
2
(t)R
2
Figure 5.11: Zavisni generator kao aktivni element kola
Posto je, za svaku vrijednost struje i(t), snaga koja se predaje zavisnom gener-
atoru negativna, slijedi da je zavisni generator u kolu sa slike 5.11 aktivni element,
koji predaje energiju otporniku R
2
brzinom R
2
i
2
(t).
5.2.1 Pojacalo signala
Pojacalo je elektricno kolo koje ima sposobnost pojacavanja pobudnih signala.
Realna zicka pojacala se obicno realizuju pomocu elektronickih sklopova. Osnovu
modela pojacala cini zavisni generator, kojim se upravlja pobudnim signalom.
Pojednostavljeni model naponskog pojacala prikazan je na slici 5.12.
a. b.
Figure 5.12: Model naponskog pojacala
Referentni cvorovi ulaznog napona 1
i izlaznog napona 2
obicno cine za-

jednicki referentni cvor, kao sto je prikazano na slici 5.12.b Kada je sekundarna
strana pojacala otvorena (i
2
=0) napon na izlazu ima vrijednost:
v
20
= kv
1
Konstanta k 0 predstavlja faktor pojacanja u praznom hodu. Otpori R
u
i R
i
predstavljaju ulazni i izlazni otpor pojacala, respektivno. Za idealno naponsko
pojacalo vrijedi R
u
= i R
i
=0. Model idealnog naponskog pojacala prikazan je
na slici 5.12.b.
Na slici 5.13 prikazano je kolo u kome je naponski generator, unutrasnjeg otpora
R
g
, prikljucen na pojacalo na cijim sekundarnim krajevima je spojen potrosac
otpora R
p
.
U kolu na slici 5.13 napon praznog hoda (za i
2
=0) ima vrijednost:
v
20
= kv
1
= k
R
u
R
g
+ R
u
v
g
= k
1
v
g
(5.32)
To znaci da je faktor pojacanja k
1
umanjen u odnosu na faktor pojacanja k sa
koecijentom R
u
/(R
g
+ R
u
). U slucaju kada je prikljucen potrosac R
p
napon v
2
ima vrijednost:
v
2
= kv
1
R
p
R
p
+ R
i
= k
R
u
R
g
+ R
u
R
p
R
p
+ R
i
v
g
= k
2
v
g
(5.33)
Prema tome, faktor pojacanja k dodatno se smanjuje uslijed uticaja otpora potrosaca,
prema koecijentu R
p
/(R
p
+R
i
). Izraz 5.33 ukazuje da faktor pojacanja k
2
zavisi
od vrijednosti unutrasnjeg otpora generatora R
g
i otpora potrosaca R
p
.
Figure 5.13: Naponski generator i potrosac prikljuceni na naponsko pojacalo
Na slici 5.14 prikazano je kolo koje sadrzi idealno pojacalo, gdje je preko otpora
R
2
napon na izlazu v
2
povezan sa ulaznom stranom pojacala. Ovakav spoj pojacala
naziva se spoj sa povratnom spregom.
Figure 5.14: Pojacalo sa povratnom spregom
Za kolo sa slike 5.14 vrijede jednacine:
v
2
= kv
1
v
1
v
g
R
1
=
v
2
v
1
R
2
(5.34)
Odavde slijedi:
v
2
v
g
=
R
2
k
R
2
+ R
1
R
1
k
=
b =
R
1
R
1
+ R
2
= (1 b)
k
1 bk
(5.35)
Za slucaj k, slijedi:
lim
k
v
2
v
g
= lim
k
(1 b)
k
1 bk
= (1 b) lim
k
k
1 bk
= (1 b)
1
b
=
1
R
1
R
1
+R
2
R
1
R
1
+R
2
=
R
2
R
1
(5.36)
Dakle, faktor pojacanja u pojacalu sa povratnom spregom ne zavisi od koecijenta
k i moze se kontrolisati izborom vrijednosti otpora R
1
i R
2
.
5.2.2 Operaciono pojacalo
Operaciono pojacalo je elektronicki sklop, ciji model je prikazan na slici 5.15, koji
kada je prikljucen na vanjski istosmjerni napon +V
cc
i V
cc
ima karakteristiku
prikazana na slici 5.16.
Figure 5.15: Model operacionog pojacala
Izlazni napon v
0
zavisi od napona v
d
= v
+
v
. U lineranom dijelu karakter-

istike vrijedi v
0
=Av
d
. Koecijent pojacanja operacionih pojacala A ima velike
vrijednosti (A10
5
).
Figure 5.16: Karakteristika operacionog pojacala
Model idealnog pojacala (kada zanemarimo izvode za vanjsko napajanje), koji
vrijedi u lineranom dijelu karakteristike, prikazan je na slici 5.17. U idealnom
slucaju vrijedi R
u
= , R
i
= 0 i A = . To znaci da se na izlazu pojacala
pojavljuje signal v
0
i za jako male vrijednosti ulaznog napona v
d
.
Figure 5.17: Model operacionog pojacala u linearnom dijelu karakteristike
Na slici 5.18 prikazano je kolo koje sadrzi idealno operaciono pojacalo u spoju
sa povratnom spregom.
Figure 5.18: Idealno operaciono pojacalo u spoju sa povratnom spregom
Za kolo sa slike 5.18 vrijede jednacine:
v
g
R
1
+
v
0
R
2
= 0
v
0
v
g
=
R
2
R
1
(5.37)
Dakle, realni faktor pojacanja odredjen je odnosom otpora R
1
/R
2
.
5.3. OP
STE JEDNA
CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 111

5.3 Opste jednacine elementa sa dva pristupa
Do sada smo opisali karakteristike pojedinih vrsta elemenata sa dva pristupa.
U ovoj sekciji prikazacemo karakteristike opsteg elementa sa dva pristupa (cetiri
kraja), koji se uobicajeno naziva cetveropol. Na slici 5.19 prikazan je model opsteg
elementa sa dva pristupa.
Figure 5.19: Model opsteg elementa sa dva pristupa
Za usvojene referentne smjerove napona pristupa v
1
i v
2
i struja pristupa i
1
i
i
2
, stanje LVN cetveropola opisano je funkcijama:
v
1
= f
1
(i
1
, i
2
)
v
2
= f
2
(i
1
, i
2
) (5.38)
ili karakteristikama:
i
1
= g
1
(v
1
, v
2
)
i
2
= g
2
(v
1
, v
2
) (5.39)
Promjetimo da cetveropoli pripadaju spregnutim elementima kola, posto postoji
zavisnost izmedju varijabli razlicitih pristupa. Opcenito, za cetiri varijable stanja
v
1
, v
2
, i
1
, i
1
, moguce je denisati sest oblika funkcija (karakteristika) cetveropola.
Radi jednostavnijeg prikazivanja, oblik funkcija f i g i znacenje parametara u
pojedinim izrazima za karakteristike cetveropola ilustrovacemo, u nastavku ovog
poglavlja, na primjeru modela stacionarnog stanja LVNcetveropola, koji je prikljucen
na pobudni signal sinusnog oblika.
5.3.1 zparametri cetveropola
Na slici 5.20 prikazano je stacionarno stanje cetveropola pri djelovanju sinusnog
pobudnog signala.
Jednacine stanja kola sa slike 5.20, napisane pomocu fazora napona i struja,
imaju oblik:
V
1
= Z
11
I
1
+ Z
12
I
2
V
2
= Z
21
I
1
+ Z
22
I
2
(5.40)
Figure 5.20: Stacionarno stanje LVN cetveropola pri sinusnoj pobudi
ili u matricnoj formi:
_
V
1
V
2
_
=
_
Z
11
Z
12
Z
21
Z
22
_ _
I
1
I
2
_
Dakle, matricna jednacina stanja cetveropola ima oblik:
V = Z I
Elementi Z
ij
matrice Z imaju dimenzije impedansi i nazivaju se zparametri
cetveropola. Znacenje pojedinih elemenata se izvodi iz rezima praznog hoda, tako
da se zparametri jos nazivaju parametrima praznog hoda. Pojedini elementi
matrice Z imaju sljedece zicko znacenje:
Z
11
=
V
1
I
1
I
2
=0
- ulazna impedansa Z
u1
primarne strane cetveropola, u
praznom hodu sekundarnih krajeva (I
2
=0).
Z
12
=
V
1
I
2
I
1
=0
- prenosna impedansa izmedju napona V
1
i struje I
2
, u
praznom hodu primarnih krajeva (I
1
=0).
Z
21
=
V
2
I
1
I
2
=0
- prenosna impedansa izmedju napona V
2
i struje I
1
, u
2
=0)
Z
22
=
V
2
I
2
I
2
=0
u2
sekundarne strane cetveropola, u
1
=0).
Ekvivalentna sema opsteg cetveropola moze se prikazati pomocu zparametara.
U kolu na slici 5.21, koje sadrzi zparametre, efekat sprezanja (zavisnosti) vari-
jabli stanja razlicitih pristupa izrazen je pomocu strujno kontrolisanih naponskih
generatora, kod kojih je faktor zavisnosti izrazen pomocu prenosnih impedansi
Z
12
i Z
21
.
Faktor naponskog pojacanja u praznom hodu
V
2
V
1
I
2
=0
moze se izraziti pomocu
odnosa zparametara relacijom:
V
2
V
1
I
2
=0
=
V
2
I
1
I
2
=0
I
1
V
1
I
2
=0
=
Z
21
Z
11
5.3. OP
STE JEDNA

Figure 5.21: Ekvivalentna sema cetveropola izvedena pomocu zparametara
Analogno vrijedi:
V
1
V
2
I
1
=0
=
Z
12
Z
22
Ukoliko su krajevi 1
i 2
identicni, ekvivalentna sema cetveropola ima oblik prikazan

na slici 5.22.
Figure 5.22: Ekvivalentna sema cetveropola izvedena pomocu zparametara
Ekvivalentna sema na slici 5.21 predstavlja opstiji model od seme na slici 5.22.
Sema na slici 5.22 ima oblik Tcetveropola, pa se kolo na slici 5.22 naziva ekviva-
lentni Tcetveropol.
Cetveropoli za koje vrijedi Z

12
= Z
21
imaju osobinu reciprocnosti i klasikuju
se kao reciprocni cetveropoli. Osobina reciprocnosti ilustrovana je na slici 5.23.
Ukoliko se na jednom pristupu reciprocnog cetveropola prikljuci strujni gen-
erator I, napon praznog hoda V
0
na drugom pristupu ima identicnu vrijednost,
nezavisno od pristupa na kome je prikljucen strujni generator. Za kolo prikazano
na slici 5.23 osobina reciprocnosti je opisana relacijama:
V
20
|
I
2
=0
= V = Z
21
I
1
= Z
21
I
V
10
|
I
1
=0
= V = Z
12
I
2
= Z
12
I
Iz prethodnih jednacina slijedi da za reciprocne cetveropole vrijedi Z
12
= Z
21
.
Cetveropoli koji sadrze nezavisne i/ili zavisne generatore nemaju osobinu reci-
Figure 5.23: Ilustracija osobine reciprocnosti cetveropola
procnosti.

Cetveropoli koji sadrze samo pasivne RLCM elemente imaju osobinu
reciprocnosti i klasikuju se kao reciprocni, pasivni cetveropoli. Reciprocni cet-
veropoli su jednoznacno denisani sa tri parametra (Z
11
, Z
22
i Z
12
). Reciprocni,
pasivni cetveropol se moze prikazati pomocu ekvivalentnog pasivnog Tcetveropola,
koji je prikazan na slici 5.24.
Figure 5.24: Ekvivalentna Tsema reciprocnog cetveropola
Odgovarajuci z-parametri ekvivalentnog Tcetveropola imaju vrijednosti:
Z
11
= Z
1
+ Z
2
Z
22
= Z
3
+ Z
2
Z
12
=
V
1
I
2
I
1
=0
= Z
2
(5.41)
Odavde slijedi:
Z
1
= Z
11
Z
12
Z
2
= Z
12
Z
3
= Z
22
Z
12
(5.42)
5.3. OP
STE JEDNA

Prema tome, ekvivalentna Tsema sa slike 5.24 moze se prikazati pomocu ekviva-
lentnog kola prikazanog na slici 5.25.
Figure 5.25: Ekvivalentna Tsema cetveropola izvedena pomocu zparametara
Sema prikazan na slici 5.25 moze se direktno izvesti iz ekvivalentnog kola opsteg
modela cetveropola, koje je prikazano na slici 5.22, eliminacijom zavisnog napon-
skog generatora, posto vrijedi Z
12
= Z
21
.
Reciprocni cetveropoli kod kojih vrijedi Z
11
= Z
22
nazivaju se simetricni
cetveropoli. U ekvivalentnoj Tsemi simetricnih cetveropola vrijedi Z
1
= Z
3
.
Dakle, simetricni cetveropol jednoznacno je odredjen sa dva zparametra.
Za pasivne LVN cetveropole, zparametri se mogu odrediti iz jednacina metoda
napona cvorova. Za opsti cetveropol, koji sadrzi N
n
=n+1 cvorova, jednacine
cvorova, za referentni cvor 1
, imaju matricni oblik:

Y
n
V
n
= I
n
ili u skalarnoj formi:
Y
11
V
n1
+ Y
12
V
n2
+ + Y
1n
V
nn
= I
1
Y
21
V
n1
+ Y
22
V
n2
+ + Y
2n
V
nn
= I
2
Y
31
V
n1
+ Y
32
V
n2
+ + Y
3n
V
nn
= 0
=
.
.
.
Y
n1
V
n1
+ Y
n2
V
n2
+ + Y
nn
V
nn
= 0
Rjesenje matricne jednacine cvorova za posmatrani cetveropol ima oblik:
V
n
= Y
1
n
I
n
= Z
n
I
n
Elementi matrice impedansi cvorova Z
n
izracunavaju se iz jednacine:
11
I
1
+

21
I
2
+

31
0 + +

n1
0 = V
n1
12
I
1
+

22
I
2
+

32
0 + +

n2
0 = V
n2
=
1n
I
1
+

2n
I
2
+

3n
0 + +

nn
0 = V
nn
Posto vrijedi V
1
= V
n1
i V
2
= V
n2
slijedi:
Z
11
=

11
Z
22
=

22
Z
12
=

21
Z
21
=

12
Kako je za pasivne cetveropole matrica Y

n
simetricna vrijedi
12
=
21
, odakle
je Z
12
=Z
21
.
5.3.2 yparametri cetveropola
Jednacine stanja LVN cetveropola prikazanog na slici 5.20 imaju oblik:
I
1
= Y
11
V
1
+ Y
12
V
2
I
2
= Y
21
V
1
+ Y
22
V
2
(5.43)
ili u matricnom obliku:
_
I
1
I
2
_
=
_
Y
11
Y
12
Y
21
Y
22
_ _
V
1
V
2
_
Dakle, matricna jednacina stanja ima oblik:
I = Y V
Elementi Y
ij
, matrice Y imaju dimenzije admitansi i nazivaju se yparametri
cetveropola. Znacenje pojedinih elemenata izvodi se iz rezima kratkog spoja, tako
da se yparametri jos nazivaju parametrima kratkog spoja. Znacenje elemenata
matrice Y je sljedece:
Y
11
=
I
1
V
1
V
2
=0
- ulazna admitansa Y
u1
primarne strane cetveropola, u
kratkom spoju sekundarnih krajeva (V
2
=0).
Y
12
=
I
1
V
2
V
1
=0
- prenosna admitansa izmedju struje I
1
i napona V
2
u
kratkom spoju primarnih krajeva (V
1
=0).
Y
21
=
I
2
V
1
V
2
=0
- prenosna admitansa izmedju struje I
2
i napona V
1
u
2
=0).
5.3. OP
STE JEDNA

Y
22
=
I
2
V
2
V
1
=0
u2
, sekundarne strane cetveropola, u
1
=0).
Ekvivalentna sema opsteg cetveropola moze se prikazati pomocu yparametara.
U kolu na slici 5.26, koje sadrzi yparametre, efekat sprezanja varijabli stanja
razlicitih pristupa izrazen je pomocu naponsko kontrolisanih strujnih generatora,
koji imaju faktor zavisnosti izrazen pomocu prenosnih admitansi Y
12
i Y
21
.
Figure 5.26: Ekvivalentna sema cetveropola izvedena pomocu yparametara
Faktor strujnog pojacanja u kratkom spoju
I
2
I
1
V
2
=0
moze se izraziti pomocu
odnosa y-parametara relacijom:
I
2
I
1
V
2
=0
=
I
2
V
1
V
2
=0
V
1
I
1
V
2=0
=
Y
21
Y
11
Analogno vrijedi:
I
1
I
2
V
1
=0
=
Y
12
Y
22
Ukoliko su krajevi 1
i 2
identicni, ekvivalentna Tsema cetveropola ima oblik

prikazan na slici 5.27.
Izmedju zparametara i yparametara postoji veza, koja je opisana matricnom
jednacinom:
_
Z
11
Z
12
Z
21
Z
22
_ _
Y
11
Y
12
Y
21
Y
22
_
=
_
1 0
0 1
_
ili:
[Z] [Y] = [U]
odnosno vrijedi:
[Z] = [Y ]
1
[Y ] = [Z]
1
Figure 5.27: Ekvivalentna sema cetveropola izvedena pomocu yparametara
Prema tome vrijede sljedece relacije:
Z
11
=
Y
22
y
Z
12
=
Y
21
y
Z
21
=
Y
12
y
Z
22
=
Y
11
y
(5.44)
gdje je:
y
= Y
11
Y
22
Y
12
Y
21
Takodje vrijedi:
Y
11
=
Z
22
z
Y
12
=
Z
21
z
Y
21
=
Z
12
z
Y
22
=
Z
11
z
(5.45)
gdje je:
z
= Z
11
Z
22
Z
12
Z
21
Za reciprocne cetveropole vrijedi Z
12
=Z
21
, odakle je Y
12
=Y
21
. Dakle, re-
ciprocni cetveropoli su jednoznacno denisani sa tri parametra (Y
11
, Y
22
i Y
12
).
Reciprocni pasivni cetveropol se moze prikazati pomocu ekvivalentnog cetveropola,
koji je prikazan na slici 5.28.a.
5.3. OP
STE JEDNA

a. b.
Figure 5.28: Ekvivalentne seme reciprocnog cetveropola
Odgovarajuci yparametri ekvivalentnog cetveropola sa slike 5.28.a imaju
vrijednosti:
Y
11
= Y
1
+ Y
2
Y
22
= Y
3
+ Y
2
Y
12
=
I
1
V
2
V
1
=0
= Y
2
Tada se parametri ekvivalentnog cetveropola mogu izraziti preko yparametara
relacijama:
Y
1
= Y
11
Y
12
Y
3
= Y
22
Y
12
Y
2
= Y
12
(5.46)
Dakle, ekvivalentna sema sa slike 5.28.a moze se prikazati pomocu ekvivalentnog
kola prikazanog na slici 5.28.b.

Sema prikazan na slici 5.28.b moze se direktno
izvesti iz ekvivalentnog kola opsteg modela cetveropola, koje je prikazano na slici
5.27, eliminacijom zavisnog strujnog generatora, posto vrijedi Y
12
= Y
21
.
Kod simetricnih cetveropola vrijedi Y
11
=Y
22
. Odatle za ekvivalentnu semu
simetricnih cetveropola vrijedi Y
1
= Y
3
. Prema tome, simetricni cetveropol jed-
noznacno je odredjen sa dva yparametra.
Za pasivne LVN cetveropole, yparametri se mogu odrediti iz jednacina metoda
konturnih struja. Za opsti cetveropol, koji sadrzi n kontura, numerisimo konture
tako da vrijedi J
k1
= I
1
i J
k2
= I
2
, odnosno E
k1
= V
1
i E
k2
= V
2
. Tada
jednacine kontura imaju matricni oblik:
Z
k
J
k
= E
k
Z
11
I
1
+Z
12
I
2
+ +Z
1n
J
kn
= V
1
Z
21
I
1
+Z
22
I
2
+ +Z
2n
J
kn
= V
2
Z
31
J
k1
+Z
32
J
k2
+ +Z
3n
J
kn
= 0
+ + + = 0
Z
n1
I
n1
+Z
n2
I
n2
+ +Y
nn
I
nn
= 0
Rjesenje jednacina kontura za cetveropol tada mozemo izraziti relacijom:
J
k
= Z
1
k
E
k
= Y
k
E
k
Elementi matrice admitansi kontura Y
k
izracunavaju se iz jednacina:
11
V
1
+

21
V
2
+

31
0 + +

n1
0 = I
1
12
V
1
+

22
V
2
+

32
0 + +

n2
0 = I
2
=
1n
V
1
+

2n
V
2
+

3n
0 + +

nn
0 = J
kn
odakle slijedi:
Y
11
=

11
Y
22
=

22
Y
12
=

21
Y
21
=

12
Posto je kod pasivnih cetveropola matrica Z

k
simetricna vrijedi
12
=
21
,
odnosno Y
12
= Y
21
.
5.3.3 Hibridni parametri cetveropola
U prethodnim sekcijama izvedene su jednacine koje medjusobno povezuju vektore
napona V = [ V
1
, V
2
]
T
i struja I = [I
1
, I
2
]
T
pristupa cetveropola. Neki zicki
elementi najbolje se modeluju tako da se opisu jednacinama koje povezuju napone
na jednom i struje na drugom pristupu. Jednacine koje povezuju napon V
1
i
struju I
2
sa strujom I
1
i naponom V
2
imaju oblik:
V
1
= h
11
I
1
+ h
12
V
2
I
2
= h
21
I
1
+ h
22
V
2
(5.47)
5.3. OP
STE JEDNA

_
V
1
I
2
_
=
_
h
11
h
12
h
21
h
22
_ _
I
1
V
2
_
= [ h ]
_
I
1
V
2
_
Elementi matrice h
ij
nazivaju se hibridni parametri, a matrica [ h ] matrica hib-
ridnih parametara. Pojedini elemenati matrice [ h ] imaju sljedece zicko znacenje:
h
11
=
V
1
I
1
V
2
=0
u1
, primarne strane cetveropola u
2
= 0).
h
12
=
V
1
V
2
I
1
=0
- inverzni faktor naponskog pojacanja u praznom hodu
primarnih krajeva (I
1
= 0).
h
21
=
I
2
I
1
V
2
=0
- faktor strujnog pojacanja u kratkom spoju sekundarnih
krajeva (V
2
= 0).
h
22
=
I
2
V
2
I
1
=0
u2
, sekundarne strane cetveropola u
1
= 0).
Iz denicije hibridnih parametara slijedi da se oni mogu izraziti pomocu z
parametara i yparametara. Iz izvedenih jednacina slijedi:
h
11
=
V
1
I
1
V
2
=0
=

z
Z
22
=
1
Y
11
h
12
=
V
1
V
2
I
1
=0
=
V
1
/I
2
V
2
/I
2
I
1
=0
=
Z
12
Z
22
=
Y
12
y
Y
11
y
=
Y
12
Y
11
h
21
=
I
2
I
1
V
2
=0
=
I
2
/I
1
I
1
/V
1
V
2
=0
=
Y
21
Y
11
=
Z
21
Z
22
h
22
=
I
2
V
2
I
1
=0
=
I
2
V
2
I
1
=0
=
1
Z
22
=

y
Y
11
Determinanta
h
izrazena pomocu z i y parametara ima vrijednost:
h
= h
11
h
22
h
12
h
21
=

z
Z
12
(Z
21
)
Z
2
22
=
Z
11
Z
22
Z
12
Z
21
+ Z
12
Z
21
Z
2
22
=
Z
11
Z
22
odnosno:
h
=

y
(Y
12
)Y
21
Y
2
11
=
Y
22
Y
11
Za reciprocne cetveropole za koje je Z
12
= Z
21
vrijedi h
12
= h
21
. Za
simetricne cetveropole vrijedi Y
11
= Y
22
odnosno
h
= 1.
Ekvivalentna sema opsteg cetveropola moze se prikazati pomocu hparametara.
U kolu na slici 5.29, koje sadrzi hparametre, efekat sprezanja varijabli stanja
razlicitih pristupa izrazen je pomocu naponski kontrolisanog naponskog generatora
i strujno kontrolisanog strujnog generatora, koji imaju faktore zavisnosti izrazene
pomocu parametara h
12
i h
21
.
Figure 5.29: Ekvivalentna sema cetveropola izvedena pomocu h-parametara
Jednacine 5.47 mogu se napisati i u obliku:
I
1
= g
11
V
1
+ g
12
I
2
V
2
= g
21
V
1
+ g
22
I
2
_
I
1
V
2
_
=
_
g
11
g
12
g
21
g
22
_ _
V
1
I
2
_
=
_
g

_
V
1
I
2
_
= [ h ]
1
_
V
1
I
2
_
Elementi matrice g
ij
nazivaju se inverzni hibridni parametri, a matrica [ g ]
matrica inverznih hibridnih parmetara.
Parametri inverzne hibridne matrice [ g ] denisani su relacijama:
g
11
=
I
1
V
1
I
2
=0
u1
, primarne strane cetveropola u
2
= 0).
g
12
=
I
1
I
2
V
1
=0
- inverzni faktor strujnog pojacanja u kratkom spoju pri-
marnih krajeva (V
1
= 0)
g
21
=
V
2
V
1
I
2
=0
- faktor naponskog pojacanja u praznom hodu sekundarnih
krajeva (I
2
= 0)
g
22
=
V
2
I
2
V
1
=0
- ulazna admitansa Z
u2
, sekundarne strane cetveropola u
1
= 0).
5.3. OP
STE JEDNA

Veza izmedju gparametara i hparametara denisana je relacijama:
[ h]
1
=
_
h
22
h
h
12
h
h
21
h
h
11
h
_
= [ g ] =
_
g
11
g
12
g
21
g
22
_
gdje je:
h
= h
11
h
22
h
12
h
21
Odnosno:
[ g ]
1
=
_
_
g
22
g
g
12
g
g
21
g
g
11
g
_
_
= [ h] =
_
h
11
h
12
h
21
h
22
_
gdje je:
g
= g
11
g
22
g
12
g
21
=
h
11
h
22
h
12
h
21
2
h
=
1
h
Za reciprocne cetveropole vrijedi g
12
= g
21
, a za simetricne cetveropole
g
= 1.
5.3.4 Prenosni parametri
Prilikom modelovanja zickih komponenti koje sluze za prenos energije i signala,
stanje cetveropola je pogodno izraziti preko veze varijabli pristupa, pomocu izraza:
V
1
= f
v
(V
2
, I
2
)
I
1
= f
i
(V
2
, I
2
)
Posto prilikom prenosa signala struja na sekundarnom pristupu ima suprotan smjer
od usvojenog u opstoj semi, jednacine stanja LVN cetveropola mozemo pisati i u
obliku:
_
V
1
I
1
_
=
_
a
11
a
12
a
21
a
22
_ _
V
2
I
2
_
= [a]
_
V
2
I
2
_
(5.48)
Matrica [ a] se zove prenosna matrica i njeni koecijenti se denisani relacijama:
1
a
11
=
V
2
V
1
I
2
=0
- faktor pojacanja napona u praznom hodu sekundarnih
krajeva (I
2
= 0).
1
a
12
=
I
2
V
1
V
2
=0
- prenosna admitansa izmedju primarne struje i sekun-
darnog napona u kratkom spoju sekundarnih krajeva (V
2
= 0)
1
a
21
=
V
2
I
1
I
2
=0
- prenosna impedansa izmedju sekundarnog napona i pri-
marne struje u praznom hodu sekundarnih krajeva (I
2
= 0)
1
a
22
=
I
2
I
1
V
2
=0
- faktor pojacanja struje u kratkom spoju sekundarnih
krajeva (V
2
= 0).
Dakle, aparametri cetveropola mogu se odrediti iz rezima praznog hoda (I
2
= 0)
i kratkog spoja (V
2
= 0) sekundarnog pristupa.
Veza aparametara i zparametara jednostavno se izvodi iz jednacina cetveropola:
V
1
= Z
11
I
1
+ Z
12
I
2
V
2
= Z
21
I
1
+ Z
22
I
2
Rjesavanjem druge jednacine po struji I
1
izvodimo:
I
1
=
1
Z
21
V
2
Z
22
Z
21
I
2
odakle substitucijom u prvu jednacinu:
V
1
=
Z
11
Z
21
V
2
_
Z
11
Z
22
Z
21
Z
12
_
I
2
nakon sredjivanja izraza dobijamo:
V
1
=
Z
11
Z
21
V
2
+

z
Z
21
(I
2
)
I
1
=
1
Z
21
V
2
+

z
Z
21
(I
2
)
Prema tome, veze aparametara i zparametara izrazene su relacijama:
a
11
=
Z
11
Z
21
a
12
=

z
Z
21
a
21
=
1
Z
21
a
22
=
Z
22
Z
21
gdje je:
z
= Z
11
Z
22
Z
12
Z
21
Odavde je:
a
= a
11
a
22
a
12
a
21
=
Z
11
Z
22
z
Z
2
21
=
Z
12
Z
21
5.3. OP
STE JEDNA

Za reciprocne cetveropole, za koje je Z
12
= Z
21
, vrijedi:
a
= 1
a za simetricne cetveropole, za koje je Z
11
= Z
22
, slijedi:
a
11
= a
22
Prenosni oblik jednacina cetveropola moze se izraziti i na sljedeci nacin:
_
V
2
I
2
_
=
_
b
11
b
12
b
21
b
22
_ _
V
1
I
1
_
= [ b ]
_
V
1
I
1
_
(5.49)
V
2
= b
11
V
1
b
12
I
1
I
2
= b
21
V
1
b
22
I
1
(5.50)
Polazeci od jednacine:
_
V
2
I
2
_
= [ a]
1
_
V
1
I
1
_
nakon sredjivanja izraza dobijamo vezu prenosnih bparametara i aparametara:
b
11
=
V
2
V
1
I
1
=0
=
a
22
a
- faktor pojacanja napona u praznom hodu primarnih
krajeva (I
1
= 0).
b
12
=
V
2
I
1
V
1
=0
=
a
12
a
- prenosna impedansa izmedju sekundarnog napona
i primarne struje u kratkom spoju primarnih krajeva (V
1
= 0)
b
21
=
I
2
V
1
I
1
=0
=
a
21
a
- prenosna admitansa izmedju sekundarne struje i
primarnog napona u praznom hodu primarnih krajeva (I
1
= 0)
b
22
=
I
2
I
1
V
1
=0
- faktor pojacanja struje u kratkom spoju primarnih kra-
jeva (V
1
= 0).
Uocimo da zbog usvojenih smjerova struja I
1
i I
2
vrijedi:
[b] = [a]
1
Za bparametre vrijedi:
b
=
a
11
a
22
a
12
a
21
2
a
=
1
a
Odavde za reciprocne mreze, za koje je
a
= 1, vrijedi
b
= 1. Za simetricne
mreze, za koje je a
12
= a
21
, vrijedi b
12
= b
21
.
Medjusobni odnosi i denicije svih parametara cetveropola prikazani su u tabeli
5.1.
5.3. OP
STE JEDNA

5.3.5 Vezivanje cetveropola
Cetveropoli se vezuju u paralelnu, rednu i kaskadnu vezu. Kao i kod elemenata sa

jednim pristupom, ekvivalentni parametri za svaki tip veze odredjuju se na osnovi
jednacina cetveropola i jednacina koje opisuju vezu. U ovoj sekciji izvesti cemo
relacije za izracunavanje ekvivalentnih parametara karakteristicnih tipova veza.
Radi jednostavnijeg oznacavanja, fazore napona i struja pristupa pisati cemo bez
oznake fazora.
Paralelna veza cetveropola
Na slici 5.30 prikazana je paralelna veza cetveropola, koja je opisana relacijama:
_
V
1
V
2
_
=
_
V
1
V
2
_
=
_
V
1
V
2
_
i
_
I
1
I
2
_
=
_
I
1
I
2
_
+
_
I
1
I
2
_
Figure 5.30: Paralelna veza cetveropola
Za paralelnu vezu cetveropola vrijedi:
naponi na ulazu i izlazu paralelne veze jednaki su naponima na ulazu
(V
1
= V
1
= V
1
) i izlaza (V
2
= V
2
= V
2
) vezanih cetveropola.
struje na ulazu i izlazu paralelne veze jednaki su zbiru ulaznih (I
1
= I
1
+ I
1
)
i izlaznih (I
2
= I
2
+ I
2
) struja vezanih cetveropola.
Test za regularnost paralelne veze cetveropola izvodi se iz uslova da se naponi
na pristupima na oba cetveropola nisu promijenili poslije paralelnog vezivanja.
Test regularnosti paralelne veze cetveropola izvodi se prema semama na slici 5.31
i glasi:
V
ab
= 0
V
cd
= 0
Figure 5.31: Test regularnosti paralelene veze cetveropola
Parametri ekvivalentnog cetveropola za paralelnu vezu jednostavno se odredju-
ju ukoliko jednacine cetveropola izraze pomoci yparametara:
_
I
1
I
2
_
= [ Y]
_
V
1
V
2
_
odnosno:
_
I
1
I
2
_
= [ Y
]
_
V
1
V
2
_
i
_
I
1
I
2
_
= [ Y
]
_
V
1
V
2
_
5.3. OP
STE JEDNA

Tada na osnovu jednacina koje opisuju paralelnu vezu cetveropola izvodimo
sljedece relacije:
_
I
1
I
2
_
=
_
I
1
I
2
_
+
_
I
1
I
2
_
=
_
Y

_
V
1
V
2
_
+
_
Y

_
V
1
V
2
_
= { [ Y
] + [ Y
] }
_
V
1
V
2
_
odakle slijedi:
[ Y] = [ Y
] + [ Y
] (5.51)
Prema tome yparametri paralelne veze cetveropola jednaki su zbiru yparametara
vezanih cetveropola.
Redna veza cetveropola
Na slici 5.32 prikazana je redna veza cetveropola, koja je opisana relacijama:
_
I
1
I
2
_
=
_
I
1
I
2
_
=
_
I
1
I
2
_
i
_
V
1
V
2
_
=
_
V
1
V
2
_
+
_
V
1
V
2
_
Figure 5.32: Redna veza cetveropola
Za rednu vezu cetveropola vrijedi:
struje na ulazu I
1
i izlazu I
2
redne veze jednake su strujama ulaza
(I
1
= I
1
= I
1
) i izlaza (I
2
= I
2
+ I
2
) vezanih cetveropola, respektivno.
naponi na ulazu V
1
i izlazu V
2
redne veze jednaki su zbiru ulaznih
(V
1
= V
1
+ V
1
) i izlaznih (V
2
= V
2
+ V
2
) napona vezanih cetveropola, re-
spektivno.
Uslov za regularnost serijske veze glasi: napon izmedju tacaka a i b, pri raspo-
jenom izlaznom kraju veze, mora biti jednak nuli, kao i napon izmedju tacaka c i
d, pri raspojenom ulaznom kraju veze. Test regularnosti izvodimo prema semama
prikazanim na slici 5.33 prema relacijama:
V
ab
= 0
V
cd
= 0
Figure 5.33: Test regularnosti redne veze cetveropola
Parametri ekvivalentne veze jednostavno se odredjuju ukoliko se jednacine
cetveropola izraze pomoci zparametara:
_
V
1
V
2
_
=
_
Z

_
I
1
I
2
_
odnosno:
_
V
1
V
2
_
=
_
Z

_
I
1
I
2
_
i
_
V
1
V
2
_
=
_
Z

_
I
1
I
2
_
Tada na osnovu jednacina koje opisuju rednu vezu cetveropola izvodimo sljedece
relacije:
_
V
1
V
2
_
=
_
V
1
V
2
_
+
_
V
1
V
2
_
=
_
Z

_
I
1
I
2
_
+
_
Z

_
I
1
I
2
_
= { [Z
] + [Z
] }
_
I
1
I
2
_
5.3. OP
STE JEDNA

odakle slijedi:
_
Z

=
_
Z
_
Z

(5.52)
Prema tome zparametri redne veze cetveropola jednaki su zbiru zparametara
vezanih cetveropola.
Kaskadna veza cetveropola
Na slici 5.34 prikazana je kaskadna veza cetveropola, koja je opisana relacijama:
_
V
1
I
1
_
=
_
V
1
I
1
_
_
V
2
I
2
_
=
_
V
2
I
2
_
i relacijom koja opisuje vezu cetveropola:
_
V
2
I
2
_
=
_
V
1
I
1
_
Figure 5.34: Kaskadna veza cetveropola
Za kaskadnu vezu cetveropola vrijedi:
ulazni pristup prvog cetveropola je ulazni pristup kaskadne veze,
izlazni pristup drugog cetveropola je izlazni pristup kaskadne veze,
izlazni pristup prvog cetveropola je ulazni pristup drugog cetveropola.
Parametre ekvivalentne veze jednostavno odredjujemo na osnovu jednacina
koje opisuju kaskadnu vezu, kada jednacine cetveropola izrazimo pomoci aparametara:
_
V
1
I
1
_
=
_
V
1
I
1
_
=
_
a

_
V
2
I
2
_
=
_
a

_
V
1
I
1
_
=
_
a
_
a

_
V
2
I
2
_
=
_
a

_
V
2
I
2
_
odakle slijedi:
_
a

=
_
a
_
a

(5.53)
Dakle, matrica aparametara kaskadne veze jednaka je proizvodu matrica a
parametara vezanih cetveropola, odnosno vrijedi [ a] = [ a
][ a
].
5.3.6 Opsti model cetveropola
Analogno sa opstim modelom elementa kola sa jednim pristupom, denise se i
opsti model elementa sa dva pristupa (cetveropola), koji je prikazan na slici 5.35.
Figure 5.35: Opsti model elementa sa dva pristupa
Stanje elementa sa dva pristupa jednoznacno je opisano u svakom trenutku
vremena t sa dvije poduzne varijable x
1
i x
2
i dvije poprecne varijable y
1
i y
2
. Za
cetveropole koji sadrze samo LVI pasivne elemente vrijedi:
y
1
= f
1
(x
1
, x
2
)
y
2
= f
2
(x
1
, x
2
) (5.54)
gdje su f
1
i f
2
linearne funkcije.
Trenutna snaga koja se predaje cetveropolu izrazena je relacijom:
p(t) = x
1
(t)y
1
(t) = x
2
(t)y
2
(t) (5.55)

TEK1 Pog.5

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

TEK1 Pog.5

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Chapter 5

Elementi kola sa dva

u kolu sa slike 5.5 identicni, jednacine stanja kola

obicno cine za-

. U lineranom dijelu karakter-

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 111

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 113

identicni, ekvivalentna sema cetveropola ima oblik prikazan

Cetveropoli za koje vrijedi Z

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 115

, imaju matricni oblik:

Kako je za pasivne cetveropole matrica Y

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 117

identicni, ekvivalentna Tsema cetveropola ima oblik

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 119

Posto je kod pasivnih cetveropola matrica Z

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 121

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 123

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 125

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 127

Cetveropoli se vezuju u paralelnu, rednu i kaskadnu vezu. Kao i kod elemenata sa

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 129

CINE ELEMENTA SA DVA PRISTUPA 131

Anda mungkin juga menyukai