( BUKU I ) TEORI PEMBENTUKAN MINYAK BUMI

Oleh : EG Giwangkara S

Untuk disampaikan pada Pelatihan : PROSES PENGOLAHAN MINYAK BUMI, ANALISIS MENGGUNAKAN KROMATOGRAFI GAS DAN INTERPRETASI HASIL ANALISISNYA di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUNG

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

%& ' %( )UNI *%%+

I, Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i

I,-

De.ini/i Min$ak B# i

Pen!e"tian #$sil sen%a&a 'ahan alam atau #$sil m$lekul dimulai da"i pe"tan%aan 'a!aimana p"$ses te"'entukn%a 'atu'a"a, min%ak 'umi dan !as alam( )$mp$nen utama keti!a 'ahan 'aka" te"se'ut adalah sen%a&a 'ahan alam %an! sudah men*adi #$sil, sehin!!a 'ahan 'aka" te"se'ut dikenal *u!a den!an nama 'ahan 'aka" #$sil(

+in%ak 'umi me"upakan hid"$ka"'$n %an! san!at k$mpleks( +in%ak 'umi te"susun da"i unsu" ka"'$n, hid"$!en, 'ele"an!, nit"$!en, $ksi!en dan !a"am,!a"am $"!anik da"i l$!am,l$!am 'esi, -anadium, nikel dan lain,lain( Dalam keadaan te"dispe"si, ai" dan !a"am hampi" selalu te"dapat dalam min%ak 'umi( Sen%a&a selain hid"$ka"'$n, dian!!ap se'a!ai pen!$t$" ka"ena dapat men!!an!!u p"$ses pen!$lahan min%ak 'umi dalam kilan! dan men!!an!!u mutu p"$duk(

American Society for Testing and Materials .AST+/ mem'e"ikan 'atasan 'ah&a min%ak 'umi adalah suatu 0ampu"an k$mpleks %an! alami dan te"di"i atas sen%a&a,sen%a&a 'ele"an!, nit"$!en, $ksi!en dan tu"unan hid"$ka"'$n %an! kelua" da"i dalam min%ak 'umi dalam keadaan 0ai" ataupun !as(
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 6 da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

Sedan!kan menu"ut Institute of Petroleum, min%ak 'umi me"upakan suatu 'ahan %an! te"*adi se0a"a alami di dalam 'umi dan te"di"i atas hid"$ka"'$n padatan, 0ai" dan !as( Si#at #isik min%ak 'umi adalah 0ai"an sampai seten!ah padat dan 'e"&a"na 0$klat keme"ahan sampai hitam( Selain itu, ada *u!a %an! 'e"&a"na kehi*auan atau penda" ke'i"uan dan dalam sina" t"ansmisi 'e"&a"na kekunin!,kunin!an, $"an!e atau me"ah(

Pada suhu 'iasa, min%ak 'umi 'e"&u*ud 0ai" dan mudah men!ali", sepe"ti 0ai"an kental seten!ah padat( +in%ak 'umi memiliki 'au %an! khas dan kadan!,kadan! 'aun%a ku"an! enak( 5al ini dise'a'kan $leh adan%a pe"'edaan hid"$ka"'$n %an! te"kandun! di dalamn%a atau ka"ena adan%a sen%a&a da"i unsu" 'ele"an!( +in%ak 'umi memiliki titik didih %an! 'e"-a"iasi anta"a 9: ;F,9;; ;F atau 6< ;C , 897 ;C, dimana akan mulai te"dek$mp$sisi pada suhu 897 ;C(

I,*

Teori Ter!en"#kn$a Min$ak B# i +in%ak 'umi te"dapat di dalam pe"ut 'umi dan *auh da"i pe"mukaan(

+in%ak 'umi telah te"'entuk selama 'e"*uta,*uta tahun %an! lalu di dasa" laut( 5al ini te"*adi ka"ena pen!a"uh tekt$nik pada kulit 'umi( Te$"i tentan! te"'entukn%a min%ak 'umi 'an%ak dikemukakan $leh pa"a ahli( Ada dua pendapat tentan! te"'entukn%a min%ak 'umi, %aitu:

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 8 da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

a, Teori Anorganik 0A!iogene/i/1

Barthelot .7=>>/ men!emukakan 'ah&a di dalam min%ak 'umi te"dapat l$!am alkali, %an! dalam keadaan 'e'as den!an tempe"atu" tin!!i akan 'e"sentuhan den!an CO6 mem'entuk asetilena( )emudian Mendeleyev .7=99/ men!emukakan 'ah&a min%ak 'umi te"'entuk aki'at adan%a pen!a"uh ke"*a uap pada ka"'ida,ka"'ida l$!am dalam 'umi( Yan! le'ih ekst"im la!i adalah pe"n%ataan 'e'e"apa ahli %an! men!emukakan 'ah&a min%ak 'umi mulai te"'entuk se*ak ?aman p"ase*a"ah, *auh se'elum 'umi te"'entuk dan 'e"samaan den!an p"$ses te"'entukn%a 'umi( Pe"n%ataan te"se'ut

'e"dasa"kan #akta ditemukann%a mate"ial hid"$ka"'$n dalam 'e'e"apa 'atuan mete$" dan di atm$s#i" 'e'e"apa planet lain(

!, Teori Organik 0Biogene/i/1

P( ( +a0@iu" .79:=/, se$"an! sa"*ana P"an0is me"upakan $"an! %an! pe"tama men!emukakan pendapat 'ah&a min%ak 'umi 'e"asal da"i tum'uh, tum'uhan( Pada tahun 79>8, +(1( Laman$s$& se$"an! sa"*ana Rusia *u!a men!emukakan hal %an! sama( Pendapat di atas *u!a didukun! $leh sa"*ana lainn%a sepe"ti, Ne& Bee"% .7=:A/, 3n!le" .7A;A/, B"uk .7A8>/, Bea"l .A78=/ dan 5$#e"( +e"eka men%atakan 'ah&a: Bmin%ak dan !as 'umi 'e"asal da"i $"!anisme laut %an! telah mati 'e"*uta,*uta tahun %an! lalu dan mem'entuk se'uah lapisan dalam pe"ut 'umiC( Te$"i 'i$!enesis le'ih dapat dite"ima $leh mas%a"akat da"ipada te$"i a'i$!enesis(
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman < da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

Da"i sekian 'an%ak hip$tesis te"se'ut %an! se"in! dikemukakan adalah Te$"i Bi$!enesis, ka"ena le'ih 'isa dite"ima( Te$"i pem'entukan min%ak 'umi te"us 'e"kem'an! sei"in! den!an 'e"kem'an!n%a tekn$l$!i dan teknik analisis min%ak 'umi, sampai kemudian pada tahun 7A=< ( D( 5$'s$n dalam

tulisann%a %an! 'e"*udul The Occurrence and Origin of Oil and Gas men%atakan 'ah&a : BThe type of oil is dependent on the position in the depositional basin, and that the oils become lighter in going basin ard in any hori!on" It certainly seems li#ely that the depositional environment ould determine the type of oil

formed and could e$ert an influence on the character of the oil for a long time, even thought there is evolution%"

Be"dasa"kan te$"i Bi$!enesis, min%ak 'umi te"'entuk ka"ena adan%a ke'$0$"an ke0il %an! pe"manen dalam siklus ka"'$n( SikIus ka"'$n ini te"*adi anta"a atm$s#i" den!an pe"mukaan 'umi, %an! di!am'a"kan den!an dua panah den!an a"ah %an! 'e"la&anan, dimana ka"'$n dian!kut dalam 'entuk ka"'$n di$ksida .C;6/( Pada a"ah pe"tama, ka"'$n di$ksida di atm$s#i" 'e"asimilasi, a"tin%a CO6 diekst"ak da"i atm$s#i" $leh $"!anisme #$t$sintetik da"at dan laut( Pada a"ah %an! kedua CO6 di'e'askan kem'ali ke atm$s#i" melalui "espi"asi makhluk hidup .tum'uhan, he&an dan mik"$$"!anisme/( Dalam p"$ses ini, te"*adi ke'$0$"an ke0il %an! memun!kinkan satu 'a!ian ke0il ka"'$n %an! tidak di'e'askan kem'ali ke atm$s#i" dalam 'entuk CO 6, tetapi men!alami t"ans#$"masi %an! akhi"n%a men*adi #$sil %an! dapat te"'aka"(

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman : da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

Ga !ar - 2 Siklus ka"'$n %an! men!!am'a"kan akumulasi 'ahan $"!anik di alam %an! dimulai da"i p"$ses #$t$sintesa $leh mahluk hidup(

Bahan 'aka" #$sil ini *umlahn%a han%a ke0il sekali dan 'ahan $"!anik %an! men!alami $ksidasi selama pemendaman( Aki'atn%a, 'a!ian utama da"i ka"'$n $"!anik dalam 'entuk ka"'$nat san!at ke0il *umlahn%a dalam 'atuan sedimen( Dipe"ki"akan *umlah t$tal ka"'$n $"!anik %an! te"akumulasi dalam sedimen se*ak mun0uln%a kehidupan men0apal hampi" 7; *uta mil%a" .7; 7>/ t$n
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman > da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

atau sekita" 7;(;;; kali *umlah ka"'$n %an! te"dapat dalam semua makhluk hidup .sekita" 7;76 t$n/(

I,3

Pro/e/ Fo/i4i/a/i Sen$awa Ba5an A4a Sen%a&a 'ahan alam %an! saat ini sudah men*adi #$sil m$lekul

me"upakan k$mp$nen makhluk hidup pada pada ?aman Pale$sen akhi", atau sekita" >; *uta tahun %an! lalu( Pada mulan%a sen%a&a te"se'ut .sepe"ti ka"'$hid"at, p"$tein, lemak dan p"$duk meta'$lit sekunde"/ dip"$duksi $leh makhluk hidup sesuai den!an ke'utuhann%a, sepe"ti untuk mempe"tahankan di"i, untuk 'e"kem'an! 'iak atau se'a!ai k$mp$nen #isik dan makhluk hidup itu( )$mp$nen %an! dimaksud dapat 'e"upa k$nstituen sel, mem'"an, pi!men, lemak, !ula atau p"$tein da"i tum'uh,tum'uhan, 0enda&an, *amu", p"$t$?$a, 'akte"i, in-e"te'"ata ataupun 'inatan! 'e"da"ah din!in dan panas, sehin!!a dapat ditemukan di uda"a, pada pe"mukaan, dalam ai" atau dalam tanah(

Ga !ar * 2 Plankt$n, salah satu 'ahan pem'entuk min%ak 'umi(

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 9 da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

Fo/i4 Mo4ek#4

Prek#r/or

K5o4e/"ana .sedimen, min%ak 'umi/

K5o4e/"ero4 .al!a, ?$$plankt$n/

Ho6ana .sedimen, min%ak 'umi/

Bak"erio5o6enan"ro4 .'akte"i/

T#r#nan aro a"ik 7ari 4#6ana .sedimen/

L#6anon .tum'uhan tin!kat tin!!i/

Ga !ar 3 2 F$sil sen%a&a 'ahan alam dan p"eku"s$"n%a

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman = da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

)etika makhluk hidup te"se'ut mati, maka AA,A D sen%a&a kan'$n dan makhluk hidup akan kem'ali men!alami siklus se'a!al "antai makanan, sedan!kan sisan%a ;,7 D sen%a&a ka"'$n te"*e'ak dalam tanah dan dalam sedimen( Inilah %an! me"upakan 0ikal 'akal sen%a&a,sen%a&a #$sil atau dikenal *u!a se'a!ai em'"i$ min%ak 'umi(

Ga !ar & 2 P"$ses sedimantasi dan p"$duksi

3m'"i$ ke0il ini menumpuk dalam k$ndisi lin!kun!an lem'a', !elap dan 'e"'au tidak sedap di anta"a mine"al,mine"al dan sedimen, lalu mem'entuk m$lekul 'esa" %an! dikenal den!an !e$p$lime" sepe"ti ke"$!en dan aspalten(
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman A da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

Sen%a&a,sen%a&a $"!anik %an! te"pendam ini akan tetap den!an ka"akte" masin!,masin!( Selan,*utn%a sen%a&a sen%a&a, ini

$"!anik

akan men!alami p"$ses !e$l$!i 'umi( dalam Pe"tama pe"ut akan p"$ses dimana dan sudah

men!alami dia!enesis, sen%a&a makhluk Ga !ar 8 2 F$"masi min%ak 'umi dan e-$lusi, se"ta #akt$",#akt$" %an! mem,pen!a"uhin%a(

$"!anik hidup

me"upakan mati dan

sen%a&a te"ku'u"

sampai >;; mete" sa*a di 'a&ah pe"mukaan dan lin!kun!an 'e"suhu di 'a&ah :;EC( Pada k$ndisi ini sen%a&a,sen%a&a $"!anik %an! 'e"asal da"i makhluk hidup mulai kehilan!an !u!us 'e"$ksi!en aki'at "eaksi deka"'$ksilasi dan dehid"atasi( Semakin dalam pemendaman te"*adi, semakin panas

lin!kun!ann%a, penam'ahan kedalaman 8; , <; m akan menaikkan tempe"atu" 7EC( Di kedalaman le'ih dan >;; m sampai 8;;; m, suhu pemendaman akan 'e"kisa" anta"a :; , 7:; EC, p"$ses !e$l$!i kedua %an! dise'ut kata!enesis akan 'e"lan!sun!, maka !e$p$lime" %an! te"pendam mulai te"u"ai aki'at panas
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 7; da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

'umi(

Pe !e/aran 2 *%% : 1a"na 'i"u me"upakan 0ai"an %an! men!andun! min%ak(

Ga !ar 9 2 Batuan 'e"p$"i %an! men!andun! min%ak(

)$mp$nen,k$mp$nen min%ak 'umi pada p"$ses ini mulal te"'entuk dan sen%a&a,sen%a&a ka"akte"istik %an! 'e"asal dan makhluk hidup te"tentu kem'ali di'e'askan da"i mat"iks m$lekul( Apa'ila kedalaman te"us 'e"lan*ut ke a"ah pusat 'umi, tempe"atu" semakin naik, dan *ika kedalaman mele'ihi 8;;; m dan tempe"atu" di atas 7:; EC, maka 'ahan,'ahan $"!anik dapat te"u"ai men*adi !as 'e"m$lekul ke0il dan p"$ses ini dise'ut meta!enesis(

Setelah p"$ses !e$l$!i ini dile&ati, min%ak 'umi sudah te"'entuk

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 77 da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

'e"sama,sama den!an 'i$ma"ka( F$sil m$lekul %an! sudah te"'entuk ini akan men!alami pe"pindahan .mi!"asi/ ka"ena k$ndisi lin!kun!an atau ke"ak 'umi %an! selalu 'e"!e"ak "ata,"ata se*auh : 0m pe" tahun, sehin!!a akan te"pe"an!kap pada suatu 'atuan 'e"p$"i, atau selan*utn%a akan 'e"mi!"asi mem'entuk suatu sumu" min%ak( Apa'ila di0uplik 'atuan %an! memen*a"a min%ak ini .'atuan induk/ atau min%ak %an! te"pe"an!kap dalam "$n!!a 'umi, akan ditemukan #$sil sen%a&a,sen%a&a $"!anik( F$sil,#$sil sen%a&a inilah %an! ditentukan st"uktu"n%a men!!unaan C,+S dan2atau FTIR, sehin!!a dapat

mene"an!kan asal,usul #$sil, 'ahan pem'entuk, mi!"asi min%ak 'umi se"ta hu'un!an anta"a suatu min%ak 'umi den!an min%ak 'umi lain dan hu'un!an min%ak 'umi den!an 'atuan induk(

DAFTAR PUSTAKA 2
EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 76 da"i 78

Teori Pe !en"#kan Min$ak B# i Untuk disampaikan di PT SUCOFINDO SBU LABORATORY, CIBITUN

7(

3d!a" 1inst$n Spen0e", 7A99, BInt"$du0ti$n t$ the St"u0tu"e $# the 3a"thC, +0 "a&,5ill, In0(, Ne& Y$"k(

6(

e$"!e D$u!las 5$'s$n, 7A=<, BThe O00u""en0e and O"i!in $# Oil and asC, Fi#th 3diti$n, P"$0eedin!s $# +$de"n Pet"$leum Te0hn$l$!%, Institute $# Pet"$leum, "eat B"itain( e$h$pan$ids : BThe

8( Ou"iss$n,

and P( Al'"e0ht .7AA6/, B5$pan$ids 7(

+$st A'undat Natu"al P"$du0ts $n 3a"th FB, Acc" &hem" 'es", 6:, pp( 8A= , <;6( <( Pete"s, )( 3(, and 8( +( +$ld$&an .7AA8/, BThe Bi$ma"ke" P"enti0e 5all, Ne& Ge"se%( :( Philp, R( P(, .7A=:/, BF$ssil Fuel Bi$ma"ke"s( Appli0ati$n and Spe0t"aC, 3lse-ie", Amste"dam( >( 1aples, D( 1(, and T( +a0hiha"a .7AA7/, BBi$ma"ke"s #$" +P ( e$l$!istsC, The uide(

Inte"p"etin! +$le0ula" F$ssils in Pet"$leum and An0ient SedimentsC,

EG Giwangkara S 1e'site : http:22pe"sem'ahanku(&$"dp"ess(0$m 3,mail : !i-an!ka"a4%ah$$(0$m

5alaman 78 da"i 78