L > ): ann nde gelen ahlk bu yl yaymnn 230.

yl al kitab" Milletlerin 6) ile'kalclam l dnrdr, nemli yaptn Trkedeki ilk isi olmasnn yansra, Kazgan'm kapsaml ortaya koymaktadr.

on

H E

4); Atatrk, nfiii ve Bayar rdti ankaya zel Kalemini l 'den (1995) Sbakespeare, :evinlerine, brokrasimizin en-yazarlarndandr. bugn evirmeninin elinden iyla da bir "vasiyeti" yerine ektedir.

z
ii

O o

t-1 t-1 tn H
M tn

'd-

MILLETLERIN ZENGINLII
HASAN L YCEL KLASKLER DZS
N G L Z C E A S L I N D A N E V R N : HALDUN D E R N SUNU: PR.OF.DR. GLTEN KAZGAN

TRKYE ^

BANKASI

Kltr Yaynlar

HASAN L YCEL KLASKLER DZS ADAM SMITH MLLETLERN ZENGNL

ZGN ADI

THE WEALTH OF NATIONS

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI, ZOO 6

REDAKSYON OKUMASI

BARI ZEREN

GRSEL YNETMEN

BROL BAYRAM
GRAFK TASARIM VE UYGULAMA

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

I . BASKI KASIM ZOO

ISBN 975-458-928-3 (CLTL)

ISBN 9 7 5 ^ 5 8 - 9 2 7 - 5 (KARTON KAPAKLI)

BASKI

ALTAN BASIM SAN. TC. LTD. T. (0212)629 03 74

YZYIL MAH;, MATBAACILAR ST., ZZZA,
BACILAR, STANBUL

CLT

DERYA MCELLT LTD. (0212) 501 02 72 TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

MEELK SOKAI 2/3 BEYOLU 3 4 4 3 0 STANBUL

Tel. (0212) 252 39 91 Fax. (0212) 252 39 95 www.iskulturyayinlari.cora.tr

ADAM SMITH
MLLETLERN ZENGNL

NGLZCE ASLINDAN EVREN: HALDUN DERN SUNU: PROF.DR. GLTEN KAZGAN

TRKYE

BANKASI

Kltr Yaynlar

Adam Smith

kitapta; 1- Hkmdar ya da devlet iin gerekli giderlerin neler olduu; bu masraflardan hangilerinin btn topluluun genel yardmn katmasyla, hangilerinin topluluun yalnzca bir ksmnca ya da kimi belirli yelerince denmesi gerektiini; 2- Halkn hepsinin yklenmesi gereken masraflarn grlmesine btn topluluun katlmasn salamak iin tutulacak eitli yollarn ne idin; bu yntemlerden her birinin belli bal fayda ve sakncalarnn neler olduunu; 3- Son olarak da, bugnk hkmetlerin hemen hepsini, bu gelirin bir ksmn karlk gstererek rehin etmeye ya da borlanmaya srkleyen nedenleri; bu borlarn, topluluun gerek zenginlii, yani topraklan ile emeinin yllk rn zerindeki etkilerinin neler olduunu gstermeye altm.

Birinci Kitap
Emein retici Glerini Gelitiren Nedenler le Emek rnnn Trl Halk Tabakalan Arasndaki Doal Dalnn Bal Olduu Dzen zerine Blm I blm zerine Emein retici glerindeki en byk gelimenin ve bir yerde, emein ynetiminde ya da kullanlmasnda gsterilen ustaln, el yatknlnn ve kavrayn ou, anlalan, iblmnden ileri gelmitir. blmnn, topluluun genel almas zerindeki etkileri, belirli birka sanayi mamul zerinde kendini nasl gsterdii gzden geirilirse, daha kolaylkla anlalabilir. okluk iblmnn nemli saylamayacak kimi mamullerde en ileri vardrlm olduu sanlmaktadr. Gerekte bunlarda, belki daha nemli sanayidekinden ileri gtrlm deildir. u var ki, yalnz az kimsenin ufak tefek gereksinmelerini karlayan kk yatrmlarda1 altrlan iilerin toplam, is imalatta (.n.)

Adam Smith

ter istemez kktr. in her ayr kolunda altrlanlar, ou kez, ayn ievinde bir araya getirilip hep birden gzaltnda bulundurulabilir Tersine olarak, koca halk topluluunun byk ihtiyalarm karlamaya dnk byk yatrmlarda ise iin her ayr kolu yle ok ii altrr ki, bunlarn hepsini ayn ievinde bir araya toplamak elden gelmez. Bir bakta, iin yalnz bir tek kolunda altrlanlardan fazlas pek grlemez. u halde, bu sanayideki i, daha nemsiz nitelikteki yatrmlara gre daha ok paraya ayrlm olabilir ama, buradaki bln tekindeki kadar belli deildir; dolaysyla da, bunun pek daha az farkna varlmtr. Onun iin, pek ufak olmakla birlikte iblmnn okluk gze arpt bir yatrmdan, inecilik zanaatndan bir rnek alalm. blm ile ayr bir zanaat haline gelen bu i iin yetimemi; (icadna, belki ayn iblmnn sebep olduu) o ite kullanlan alederin nasl kullanldn bilmeyen bir ii, son kertesine dek almakla, gnde belki bir ineyi g yapar; yirmi ineyi ise hi yapamaz. Ama, imdiki yapl ekliyle bu i, bal bana bir zanaat olduktan baka, ou yine ayr birer i olan, bir sr kollara ayrlmtr. inin biri teli ekip gerer; bir bakas bunu dzeltir; bir ncs keser; bir drdncs ucunu sivriltir; bir beincisi ba geebilmesi iin tepesini ezer. Ba yapmak iki ayr ilemi gerektirir. Ba tepeye takmak ayr bir itir. neleri aartmak bir baka itir. neleri kda sralamak bile, bal bana bir zanaattr. nem tayan ine yapma ii, bylece aa yukar on sekiz ayr ileme blnmtr. Kimi fabrikalarda, btn bunlar baka baka iiler yapar. tekilerde ise ayn ii, bunlarn kimi zaman ikisini n birden yapar. Ben, yalnz on ii altrd iin, bir ksm iilerin bu ilemlerden ikisini n birden yaptklar, bu tr kk bir fabrika grdm. Pek yoksul ve bu yzden gerekli aleder bakmndan kt donatlm olmasna karn, iiler sk alnca, arala-

Milletlerin Zenginlii

rnda, gnde on iki libre kadar ine yapabiliyorlard. Her librede, drt binden ok, orta boy ine bulunmaktadr. Demek, bu on iki kii bir arada, gnde krk sekiz bini akn ine yapabilmekte idi. u halde, krk sekiz binin onda birini yapan her adam, gnde, drt bin sekiz ine yapyor saylabilir. Oysa, birbirine bal olmadan, ayr ayr alsalar bu belirli i iin yetimemi bulunsalard, bunlardan her biri, gnde teker teker kukusuz yirmi ine, belki bir tek ine bile yapamayacakt. Yani, yaptklar eitli ilemlerin elverili blm ve birleimi sonucunda imdi baardklarnn iki yz krkta birini muhakkak, drt bin sekiz yzde birini, ihtimal ki, beceremeyeceklerdi. Baka her sanat ve imalatta, iblmnn etkileri u pek ufak itekileri andrr. Ne var ki, bunlarn birounda i, ne bylesine ince blmlere ayrlabilir, ne de ilem bakmndan, bylesine basitletirilebilir. Ancak, iblm, her sanata ne denli sokulabilirse, emein retici glerini o oranda artrmaktadr: Trl zanaatlarla eitli uralarn birbirinden ayrlmasnn, bu fayda stnl dolaysyla olduu anlalyor. Bu birbirinden ayrlma ise, genel olarak, almann ve gelimenin en yksek kertesinden yararlanan lkelerde en ileri gtrlm bulunmaktadr. nk topluluk henz yerinde sayarken bir tek adamn grd i, topluluun daha ilerlemi bir durumunda, birka kimsenin ii olmaktadr. lerlemi her toplulukta bir ifti, genel olarak iftiden baka bir ey deildir. Fabrikac ise, salt fabrikacdr. Tamam olmu bir mamul meydana getirmek iin gereken emek de, hemen her zaman ok sayda ii arasnda bllr. Keten ya da yn yetitirenden bezi aartp perdahlayacak yahut kuma boyayp parlatacak olana varncaya dek, bez ve ynl yapmnn her kolunda, ka eit zanaat kullanlr. Gerekte, iftiliin doal zellii, inceden inceye emek blmne; bir iin teki iten bsbtn ayrt edilmesine, sanayide ol7

Adam Smith

duun kadar elverili deildir. okluk, doramaclk ile demircilik zanaatnn ayrld ekilde, hayvan besleyenle ekin yetitiren iftinin iini birbirinden bsbtn ayrmaya olanak yoktur. pki, hemen her zaman, dokumacdan ayr bir kimsedir Oysa, ift sren, trmk kullanan, tohum eken, ekin bien, ok kez ayndr. Bu baka baka trden ilerin sras, yln farkl mevsimlerinde geldiinden, tek bir insann bunlarn herhangi biriyle srekli olarak uramas mmkn deildir Bu zanaatta, emein retici glerinin sanayideki gelimeye ayak uyduramamasnn nedeni, belki, iftiliin btn eitli kollarnda kullanlan emei yle batan aa, tm olarak birbirinden ayrmann imknszldr Geri, pek varlkl milletler, genel olarak, iftilikte de sanayide de komularn geerler. Ama, iftilikten ok, sanayideki stnlkleri ile kendilerini gsterirler Bunlarn topraklar, genel olarak, daha iyi ilenmitir Daha ok emek verilip masraf edildii iin, bu toprakla^ genilikleri, doal verimlilikleri orannda ok mahsul verir Fakat, bu rn stnlnn, emek ve gider stnl orann at pek az grlr iftilikte, zengin lkenin emei, yoksul lkenin emeinden her zaman iin ok daha verimli olmaz. Yahut aradaki fark, hibir zaman okluk sanayide olduunca byk deildir. Ondan tr, zengin bir lkenin zahiresi, pazara vardnda, yoksul lkenin eit derecede iyi olan zahiresinden, her zaman iin daha ucuz deildir Lehistan zahiresi, o iyilikteki Fransa zahiresi kadar ucuzdur Oysa Fransa, varlk ve ilerleme bakmndan Lehistan'dan stndr. Ekin yetitirilen illerde, Fransa'nn zahiresi, ou ylla ngiliz zahiresi kadar iyi olup, fiyat bakmndan hemen hemen ayndr. Bununla birlikte, Fransa, zenginlik ve ilerleme bakmndan, belki ngiltere'den aadr Gelgelelim, ngiltere'nin ekin topraklar Fransa topraklarndan iyi ilenmitir Fransa topraklarnn da, Lehistan topraklarndan ok daha gzel ilenmi olduu sylenir. Yoksul lke, renperliinin aa olmasna karn, zahiresinin iyilii
8

Milletlerin Zenginlii

ve ucuzluu bakmndan, zenginle bir dereceye dek rekabet edebilir. Ama, sanayi alannda byle bir yara kalkamaz. Hi deilse, bu sanayi, zengin lkenin toprana, iklimine, durumuna uygun bulunuyorsa, buna yeltenemez. Fransa'nn ipeklileri, ngiltere'nin ipeklilerinden gzel ve ucuzdur. nk, ngiltere iklimi, hi deilse ipek ithali zerine konulmu olan imdiki yksek resimler dolaysyla, ipek yapm iin, Fransa iklimi gibi uygun dmemektedir. Ama, ngiltere'nin demir ve elik eyas ile uha ve kazmirleri, Fransa'mnkilere kyas edilemeyecek kadar stndr; eit nitelikte olanlardan daha ok ucuzdur Sylendiine gre, birtakm pek kaba saba ev eyas yapm bir yana braklrsa - ki hibir lke bunlarsz olamaz- Lehistan'da, sanayi diye bir ey yok gibidir. blm sonucunda, ay sayda adamn, i miktarnda salayabildii bu byk art, ayr nedenden; birincisi, teker teker her iide el yatknlnn artmasndan; ikincisi okluk bir eit iten tekine geerken yitirilen vaktin tasarruf edilmesinden; sonuncu olarak da, ii kolaylatrp ksaltan, bir adama biroklarnn iini yapabilmek olanan veren ok sayda makinenin icat edilmi olmasmdan ileri gelmektedir. Birincisi: El yatknlnn gelimesi, iinin baarabilecei i miktarm kesenkes artrr. blm, her adamn grevini birka pek basit tek ileme indirip, bu eylemi iinin yaamnda biricik ura haline getirdiinden, iideki el yatknl, kukusuz pek oalr. eki kullanmaya alk olmakla birlikte ivi yapma, alkanl bulunmayan basbaya bir demirci, bir vesile ile ivi yapmay denemek zorunda kalsa, eminim ki gnde 2-300 taneden fazlasm yapamayacaktr. Yaptklar da pek bir eye benzemez. ivi yapmaya alk olmakla birlikte, belli bal ya da biricik zanaat ivicilik olmayan bir demircinin, var gcyle altnda, gnde sekiz yz yahut bin ividen ounu yapabildii olmaz. Ben, ivi yapmaktan baka hibir zanaatla uramam, ya yirmiden aa delikanllar grdm. Sk altlar m, bunlarn her bi-

Adam

Smith

ri, gnde iki bin yzden ok ivi karabiliyordu. iviye biim verilmesi, hi de yle basit ilemlerden deildir Ayn kimse, kr altrr; gerektiinde atei kartrr ya da dzeltir; demiri kzdrr; ivinin her yann dver. ivinin tepesini dverken de, alet deitirmesi gerektir. Bir ine ya da metal dme yapmnn inceden inceye ayrld eitli ilemlerin hepsi, bundan daha basit; mrnde btn ii gc bunlar yapmak olan kimsenin el yatknl, ou zaman pek daha fazladr. Bu sanayideki ilemlerden kiminin yaplndaki abukluk, bunlar hi grmemi olanlarn, insan elinin edinebileceini sandklan hzn ok stndedir. ikincisi: Bir eit iten bir tekine geerken, okluk, yitirilen vaktin tasarrufu ile elde edilen fayda, ilk bakta sanacamzdan ok byktr. Bir eit iten, bir baka yerde, bsbtn ayr aletlerle yaplan bir tekine abucak gemek olanakszdr. Kk bir iftlii ekip bimekte olan krdaki bir dokumac, tezghndan tarlasna, tarlasndan tezghna giderken, vaktinin epeycesini yitirse gerektir. Her iki zanaat ayn ilikte1 yrtlebildiinde, zaman kayb kukusuz pek daha az olur. Ama, ne de olsa, buradakinin bile baya hatr saylr. okluk, bir kimse bir iten tekine atlarken, biraz ar alp, sallanr. in yenisine koyulurken, iyiden iyiye kendini verdii olmaz. Bilinen deyimle, banda kavak yeli eser. Gzel gzel alacak yerde, bir sre ipe un serer. Krdaki her rgat, yarm saatte bir, i ve alet deitirmek, hemen her tanrnn gn elini yirmi deiik ekilde kullanmak zorunda olduundan bu haylazlk ve yasak savamasna alma alkanln tabiatyla, daha dorusu ister istemez, benimsemi olur. Bu onu, hemen her zaman, tembelletirip arlatrr; en iten bakaldrmayaca zamanlarda bile canla bala i gremez hale gelir. Bylece, el yatknl bakmndan olan yetersizliin yan sra, yalnzca bu etken, baarabilecei i miktarm her zaman olduka azaltr.
imalathanede, atlyede, (.n.)

10

Milletlerin

Zenginlii

ncs ve sonuncusu: Uygun makine kullanlmakla emein ne denli kolaylanlp ksaltld herkesin gzne arpmakta olsa gerektir. rnek gstermeye hacet yoktur. Onun iin, yalnz urasna deineceim: i bunca ksaltp kolaylatran btn makinelerin icad, anlalan, kkeninde iblmnden ileri gelmitin nsanlarn, bir amaca ulamann daha zahmetsiz, daha. kestirme yollarn bulup karmalar, btn dikkatleri o bir tek hedefe yneltildiinde, zihinleri bir sr deiik eyler arasnda dald srada olduundan daha ok ihtimal iindedir. blmnden tr, her adamn olanca dikkati doal olarak bir tek pek basit maksada evrilmi bulunur. Bundan dolay, iin her ayr kolunda altrlanlardan birinin ya da tekinin, kendine ait grevi yerine getirmek iin az zamanda daha kolay, daha ksa yntemler bulmas doal olarak beklenebilir; yeter ki iin nitelii byle bir gelimeye elverili olsun. Pek inceden inceye blmlere ayrlm olan sanayide kullanlan makinelerin ou, aslnda sra iilerinin tretmesidir. Her biri ok basit bir ilem zeriide altrldndan, o eylemi baarmak iin, bunlar daha kolay, daha abuk yntemler bulmaya doal olarak kafalarn vermilerdir. Bu eit fabrikalar gezmeye epey alk olanlara, iin kendilerine den ksmm ksaltp kolaylatrmak zere, bu gibi iilerce tketilmi pek gzel makineler gsterdikleri ok olur. lk ate makinelerinin1 banda, pistonun ini kma gre, kazanla silindir arasndaki balanty bir ap bir kapamak iin srekli olarak altrlan, bir erkek ocuk bulunurdu. Bu ocuklardan, arkadalar ile oynamaya dkn birisi, bu balanty aan kapan koluna bir ip takp, bu ipi makinenin bir baka yanna balamakla, banda beklemeden kapan alp kapandm, kendisinin, arkadalar ile birlikte elenebilmek iin serbest kalacam grd. lk tretilmesinden beri bu makine zerinde yaplan ilerlet Bugn bunlara buhar makinesi denilmektedir, (.n.) 11

Adam

Smith

melerin en byklerinden biri, zahmetini esirgemek isteyen bir olann ite bu biimdeki buluudur. Bununla birlikte, makinelerdeki btn ilerlemeler onlar kullanma frsatn bulanlarn tretmesi olmaktan ok uzaktm Birok gelime, makine yapmnn bal bana bir zanaat haline gelmesi ile, makine yapanlarn hneri sayesinde olmutur. Kimi slahlar ise, meslekleri hibir ey yapmayp yalnzca her eyi gzden geirmek olan, bylece, birbirine pek uzak, hi benzemez eylerin zn bir araya getirebilen filozof ya da kuramc1 dediimiz kimselerin marifetidir. Topluluun gelimesi ile, her ura gibi, bilim yahut kafa almas da ayr bir yurtta snfnn balca veya biricik ura ya da zanaat olmaktadr. Yine btn teki iler gibi, bu zanaat da, alt alta bir sr eitli kollara ayrlmtr; bunlarn her biri ile, bal bana bir bilgin takm ya da kmesi urar Baka her ite olduu gibi, bilimde de iin inceden inceye blmlere ayrlmas,- mahareti2 artrr; zamandan tasarruf ettirir. Her kimse benimsedii alanda daha uzman olur. Baarlan iin toplam artar. Bylece bilgi miktar epey oalr. yi ynetilen bir toplulukta halkn en aa tabakalarna dek yaylan geni kapsaml zenginlii oluturan, iblm dolaysyla trl zanaat rikderinin hepsinin fazlasyla oalmasdr. Her iinin elinde, yapt eserin kendi gereksinmesinden ok olup, diledii gibi kullanabilecei byk bir miktar vardr. Baka her iide tpk ay durumda bulunduundan, yapt mallarn byk bir miktarn onlarnkinin byk bir miktar ile ya da, ayn ey demek olan, bedeli ile dei etmesi mmkn olur O, teki iilere gereksindikleri eyleri bol bol verir. Berikiler de, onun iine yarayanlar yine oka salam olurlar Bylelikle, topluluun btn eitli tabakalar arasnda, herkese ulaan bir bolluk yaylm olur.
Ya da: "kafa adam" (.n.) beceriklilii (.n.) 12

Milletlerin Zenginlii

Gelimekte olan uygar bir lkede en ufak bir esnafn ya da gndelikinin eyalarna baknz. Ona bu eyay iletebilmekte almalarnn, kk de olsa, pay bulunan kimseler saysnn, her trl tahminin stnde olduunu greceksiniz. rnein, grnrde ne denli kaba saba da olsa, bu gndelikinin srtndaki yn ceket bir sr iinin bir araya gelmi emeinin rndr: oban; yn cinsine gre ayran kimse, yn diden ya da taraktan geiren adam, boyac, rpc, iplik bkc, dokuyucu, baskc ile perdah, daha biroklar, hep birden, bu basit retimin baarlabilmesi iin eit eit zanaadarm bir araya getirmek gerektir: Sonra, gerecin bu bir takm iilerden, ou kez yurdun pek rak yerlerinde bulunan teki iilere aktarlmasnda, kim bilir ka tccar ka arabac altrlmtr: Hele, boyaclarn kulland, ok defa dnyann bir ucundan gelen trl eczay bir araya toplamak iin ne alveriler ne deniz st gidi geliler olmu, nice gemi mimarlar, kalyoncular yelkenci ve halatlar kullanlmtr. Bu iilerden en solda sfr olannn alederini yapmak iin ne trl trl emekler gerekir: Kalyoncunun gemisi, rpcnn dibei, hatta dokumacnn tezgh gibi aprak makineler yle dursun, yalnzca pek basit bir let olan, obann yn krpt makas meydana getirmek iin, ne trl trl emee lzum olduunu dnelim. Madenci, cevherin ergitdldii frn yapan kimse, kerestelik aac kesen oduncu, ergitme yerinde kullanlacak kmr yakm bulunan kmrc, tulac, duvarc, frnn hizmetine bakan iiler fabrika inaats, demirci, bakc... Makasn yaplmas iin btn bunlarn trl zanaatnn bir araya gelmesi gerekmektedir: Giyim kuam ile ev eyasndaki trl paralar da ayn tarzda gzden geirecek olsak: tenine giydii kaln bezden gmlei, ayandaki pabular; stnde yatt dekle, bunun olutuu trl ksmlarn hepsini; zerinde yemeini piirdii ocak zgarasn, o i iin yerin dibinden karlarak belki uzun deniz ve kara yollarndan tanp kendisine getirilen kmr; btn teki
13

Adam

Smith

mutfak takmlarn; btn sofra takmlarn; yiyeceini, sofraya koyup kestii baklar, atallar, toprak yahut maden taba ana; ekmeini, birasn hazrlamak iin alm olan trl iileri; rzgr ile yamuru brakmayp hem sy hem ieri koyuveren cam pencereyi; dnyann bu kuzey blgelerinin, onsuz pek oturmaya elverili olmayaca bu gzel, mudu icadn yaplabilmesi iin gerekli bilim ve sanat, bu eit yararl nesneleri yapmakta altrlan trl iilerin letlerini... Evet ite, btn bu eyleri inceler, her biri iin nice baka baka emekler harcandm gz nne getirirsek, binlerce kiinin yardm ve elbirlii olmakszn, uygar bir lkede, mal bakmndan en solda sfr bir kimsenin, pek yanl olarak klfetsiz ve sade bildiimiz, her zamanki biimiyle bile donatlamayacam anlarz. Geri, bir lordun pek ar gsterii yannda, berikinin eyas elbette ok snk, ok baya kalt Byle olmakla birlikte, bir Avrupa hkmdar ile alkan, tutumlu bir kylnn eyas arasndaki fark, her zaman, bu kylnnkilerle, on bin baldnplak vahinin yaam ve zgrl konusunda dedii dedik nice Afrika kralnn eyas arasndaki kadar olmasa gerektir. Blm II blmnn Domasna Yol Aan lke zerine Bunca faydalara kaynak olan bu iblm, kkeninde, bunun oluturduu herkese ulaan zenginlii nceden grp, ama edinen bir insan kafasndan domu deildir. blm, yle geni bir fayda gzetmeyen, insan tabiatndaki belirli bir eilimin, yani alp vermek, bir eyi bir baka eyle trampa ve dei etmek eiliminin pek yava, tedrici,1 fakat kanlmas imknsz olan sonucudur
i kerteli (..) 14

Milletlerin

Zenginlii

Bu eilimin, daha ok aydnlatlmas mmkn olmayan insan tabiatnn temel ilkelerinden biri mi, yoksa daha ihtimal iinde grnd gibi muhakeme1 ve konuma melekelerinin2 kanlmaz bir sonucu mu olduu, bizim inceleyeceimiz konu ile ilgili deildir Bu eilim btn insanlarda vardr; baka hibir hayvan soyunda grlmez. Hayvanlar ne bunu, ne baka eit batlan3 bilirler Aym tavann peinden koan iki taz, ara sra elbirlii ile hareket ediyor gibi grnr Her biri, av arkadana doru kkrtr ya da arkada ona kendisine gnderdiinde, yakalamaya alr. Yine de bu, o hayvanlar arasndaki bir anlamadan ileri gelmeyip, yalmzca o urada ayn ama zerinde hrslarnn rasgele birlemesinden dolaydr. Kpein bir baka kpekle, hak ve insaf gzeterek, bile bile, bir kemii bir baka kemik karlnda dei ettii grlmemitir Harekeden ya da doal bar ile bir hayvann bir baka hayvana: "Bu benim, u senin; ona karlk sana bunu vereceim" diye anlatt grlm deildir Bir hayvan, bir baka hayvandan yahut bir adamdan bir ey elde etmek istedi mi, hizmetini gereksindii kimselerin yaknln kazanmaya almaktan te kandrma yolu yoktur Kpek yavrusu, anasna yaltaklanr; sofradaki efendisi eliyle beslenilmek isteyen zaar bin trl aklabanlkla onun dikkatini elmeye akr. Kimi zaman insann da, kendi benzerlerine kar ayn oyunlara bavurduu olur stediini yaptrmak iin baka aresi olmaynca, trl dalkavukluklar edip, yaranarak onlarn Itfunu elde etmeye abalar. Bununla birlikte, her defasnda bu areye bavurabilmek iin vakti olmaz. Uygar toplulukta her an, bir sr insann ibirliini, yardmm gereksinir Oysa birka kiinin dosduunu kazanmak iin btn mr hemen hemen yetmez. He-

2 3

uslamlama (.n.) yetilerinin (.n.) akitleri (.n.)

15

Adam Smith

men btn teki hayvan soylarnda, olgunluk ana eriince, her biri tamamyla babotur. O doal hali ile baka hibir canl yaratn yardmna ihtiyac yoktur. nsann ise, hemen bir dzine soydann yardmna ihtiyac vardr Bu yardm yalnzca onlarn iyilikseverliinden beklerse, eli brnde kalr. Onlarn bencilliini kendi lehinde ilgilendirip, dilediini yapmalarnn menfaaderi gerei olduunu, onlara gsterebilirse, insanoullarn raz etmesi olasl oktur. Bir bakasna, herhangi bir alveri nerisinde bulunann, yapmak istedii budur: "Gereksindiimi bana verin, siz de benden u gereksindiinizi aln." Buna benzer her nerinin anlam, budur. Gereksindiimiz bu ltuflarn en ounu byle elde ederiz. Yemeimizi, kasabn, biracnn ya da firmann iyilikseverliinden deil, kendi karlarn kollamalarndan bekleriz. Onlarn insanseverliine deil, bencilliine sesleniriz. Hibir zaman kendi ihtiyacmz azmza almaz, onlarn kendi faydasndan dem vururuz. Bir dilenciden baka kimse, yalnzca hemererinin iyilikseverliine gvenmek yolunu tutmaz. Dilenci bile, buna btn btn bel balamaz. Geri hayrsever kimselerin iyi niyeti, geiminin btn temelini salar. Ama eninde sonunda, bu kaynak, yaamak iin muhta olduu btn gerekli maddeleri kendisine iletirse bile, bunlar ona gereksindii srada yetitirmedii gibi, yetitiremez de. Zaman zaman ortaya kan ihtiyalarnn byk bir ksm, baka insanlarnki gibi, szleme, dei etme, satn alma ile karlanr Birinin kendisine vermi olduu para ile yiyecek satan alr Bir tekinin balad giysilere, kendisine daha uygun gelen baka eski giyeceklerle ya da bam sokaca bir yerle veya yiyecekle trampa eder yahut gereksindiinde yiyecek, giyecek ya da ban sokaca bir yer satn alabilecei para ile dei eder. Karlkl gereksindiimiz ltuflarn ounu birbirimizden, byle anlama, trampa, satn alma ile elde ettiimiz gibi, kkeninde iblmne yol aan da, bu ayn alveri ei16

Milletlerin Zenginlii

limidir. Bir avclar ya da obanlar kabilesinde, filn kimse bir bakasndan daha abuk, daha ustalkla, rnein, yay ve ok yapmaktadr. O, bunlar sr ya da av eti karlnda, arkadalar ile sk sk trampa etmektedir. Sonunda anlar ki, bylelikle, kendisi yakalamaya kt takdirde tutabileceinden ok hayvan ve av eti ele geirebiliyor. te, karn hesap ettii iin, yay ve ok yapmak gitgide belli bal ii olun Bundan tr, bir tr silh olur kar, Bir bakas, kk salalarn ya da bir yerden bir yere tanabilen kulbelerin kafesini ap stn rtmekte kendini gstererek sivrilir. Komularna, bu yolda faydal olmaya alr. Komular, onu, yine hayvan ve av eti vermekle mkfadandrr. Sonunda kendisini btn btn bu zanaata verip, bir tr dlger olmann iine geldiini grr. Bunun gibi, bir nc kimse, demirci ya da bakrc olur. Bir drdncs, vahi giyeceinin balcasn oluturan post ve derilerin terbiyecisi yahut debba olur. Bylece, kendi iletimini aan btn emek rnnn fazla ksmn, gereksinebilecei bakalaxnn_emek rnnn benzeri ksmlar ile dei edebileceinden emin bulunmas, her insan, kendini .bdkli bir je verme^ yetenekle zeksm gelitirip miikemrr^etirmeye ^ndim. Gerekte, baka baka insanlar arasndaki doal yetenek fark, sanldndan azdr. Olgunluk ana geldiklerinde, trl mesleklerden insanlar birbirinden ayrt eder grnen eitli yetenekle; genellikle, iblmnn nedeni olmaktan ok, sonucudur Birbirine hi benzemeyen seciyedeki kimseler arasnda, rnein, bir bilgin ile sokaktaki sradan bir hamal arasndaki fark, pek yle yaradltan deil, daha ok, alkanlk, det ve eitimden ileri geliyor gibi grnmektedir. Bu kimseler dnyaya geldikleri zaman ve mrlerinin ilk altt ya da sekiz ylnda, birbirlerine belki pek benzerlerdi. Ne ana babalar, ne oyun oynadklar arkadalar, aralarnda gze batan bir fark grebilirdi. O yalarda yahut az sonra, bunlar birbirinden ok farkl ilerde almaya koyulurlar. O
17"

Adam Smith

zaman, aralarnda ayrlk gze arpmaya balar; ve bu gitgide genilen yle ki, artk filozof tm o kendini beenmiliiyle, atalarnda bir tek benzeyi noktas bulunduunu kabule yanamayacaktr Ama alveri, trampa, dei etme istei olmasa idi, her insan, yaamak iin muhta olduu her gerekli ve elverili maddeyi kendi basma ele geirmek zorunda kalacakt. Her birinin yerine getirecei dev, yapaca i ayn olacak, byk yetenek farklarn dourabilecek biricik etken olan byle bir grev ayrm bulunmayacakt. Trl meslekteki adamlar arasmda, ok dikkate deer bu yetenek farkn ortaya karan bu istek olduu gibi, bu ayrm faydal klan da, yine ayn eilimdir. Ayn cinsten olduu kabul edilen birok hayvan soylar, insanlar arasnda alkanlk ve eitimden nce varolduu anlalan yetenek farkndan daha pek dikkate deer bir yetenek farkm doadan alrlar. Yaradlta, yetenek ve zek bakmndan, bilgin ile sokan hamal arasndaki fark, bir samsun1 ile bir taz; bir taz ile zaa; zaarla bir oban kpei arasndaki farkn yars kadar deildir. Gelgelelim bu eidi hayvan soylarnn, hep ayn cinsten olmalarna karn, birbirlerine faydas yok gibidir Samsunun kuvvetini desteklemekte, ne tazdaki evikliin, ne zaardaki zeknn, ne oban kpeindeki yumuak balln en ufak bir hayr olur. Trampa yahut dei etme gc veya istei olmad iin, bu trl trl yetenek ve yeteneklerin verimleri, ortaklaa bir araya getirilip kaynatrlamaz ve o soyun rahatl ve kolayl iin ufack bir yarar olmaz. Her hayvan, hep tekilerden ayr, kendi kendine bann aresine bakp, z varlm korumak zorundadr. Doann, soydalarm birbirinden ayrd bu yetenek deiikliinden hibir bakma yararlanamaz. Tersine olarak; insanlar arasndaki en aykr yetenekle^ birbirlerine faydaldr. Teker teker sahibi olduklar yeteneklerin trl rnleri, hepsinde
Eskiden, savata kullanlan kpeklere verilen ad. (.n.) 18

Milletlerin

Zenginlii

bulunan alveri, trampa, dei etme istei sayesinde, denilebilir ki, ortaklaa bir yn halinde ortaya konulmu olur. Her insan, oradan, baka insanlardaki yeteneklerin rnlerinden gereksindii paray satn alabilir. Blml blmnn Piyasa Geniliine Gre Snrland "blmne yol aan, dei etme gc olduuna gre, bu blnn alan, her zaman iin, dei etme gc ile yahut baka deyile, piyasann genilii ile snrlanmak gerektin Pazar ok kk olursa, kendi tketiminden artan emek rn fazlasnn hepsim elde etmek isteyecei bakalarnn benzeri rn fazlas" ile dei edemeyecei iin, kimse kendini, bsbtn tek bir ie vermeye zenmez. Hatta, pek baya trden baz yle zanaat eitleri vardr ki, bunlar bir byk kentten baka yerde yrtlemez. rnein, bir hamal, baka bir yerde ne i, ne geim yolu bulabilir. Ky, onun iin, ok dar bir alandr. yle olur olmaz bir kasaba pazar bile, hamala srekli i salamak iin yeter byklkte saylamaz. skoya dalan gibi, pek az oturan olan bir lkede, uraya buraya serpilmi mini mini kylerle tek tk evlerde her ifti, ailesinin kasab, frncs, biracs olmak gerektir. Bu gibi yerlerde, bir demirciye, doramacya ya da duvarcya, ayn zanaat yrten bir bakasndan, hi deilse yirmi mil tede zor rastlayabiliriz. Daha yaknda bulunacam ummamal... Bunlarn en yaknndan 8-10 mil uzakta bulunan dank aileler daha kalabalk lkelerde, o esnafa grdrlen bir sr ufak ileri, kendi balarna yapmasn renmek zorundadrlar. Hemen her yerde, renperler ayn
rn fazlas: ngilizce merinde "surplus produce"; dilimize "artrn" olarak da evrilmektedir, (y.h.n.) 19
;

Adam

Smith

maddeler stnde ileyecek kadar birbirleriyle yakn ilgisi olan her trl zanaat kollarnn topuna birden sarlmak ihtiyacndadrlar. Taradaki bir doramac, her trl aa ileri ile; krdaki bir ilingir ise btn demir ileri ile urar Bunlardan birincisi, yalnz doramaclkla kalmayp, dlgerlik, ince marangozluk da yapar Aa zerine oymaclk bile yapt gibi, saban, iki ve drt tekerlekli araba da yapar tekinin urat iler ise, daha eitlidir. skoya dalan ierlerindeki kuytu kelerde, ivicilik gibi bir zanaatn yeri olmasna imkn yoktur Gnde bin ivi ve ylda yz i gn hesab ile, byle bir ii, ylda yz bin ivi yapar Gelgelelim, byle bir yerde, bir yl iinde, bunlarn bin tanesini, yani bir gnde yaptn bile harcamaya olanak bulamaz. Su yolu ile ulatrma, yalnzca karadan tamann salayabileceinden daha geni bir piyasay her eit zanaata ak tuttuundan, her trl zanaat, doal olarak, deniz kylarnda, kullanl1 rmaklar boyunca, blmlere ayrlp gelimeye balar. okluk, bu gelime, zerinden uzun zaman gemesi ile lke ierlerine dek yaylr. ki adamn srd, sekiz beygirin ektii byk tekerlekli bir araba, aa yukar drt ton arlndaki mal, Londra'dan Edinburghs, yle byle alt haftada getirip gtrebilir. Aa yukar ayn sre iinde, 6 ya da 8 adamn kulland bir gemi, Londra ile Leith limanlar arasnda, gidip gelme, okluk iki yz ton arlkta mal tar. Bylece, su yolu ile ulatrma sayesinde, 6 ya da 8 kii, ayn sre iinde, Londra ile Edinburgh arasnda, yz adamn srp drt yz beygirin ektii byk tekerlekli elli araba ile taman kadar mal getirip gtrebilir. Demek ki, en ucuz kara yolu ile Londra'dan Edinburgh'a taman iki yz ton maln stne, yz insanm hafta sre ile bakm masrafm, ayrca drt yz beygir ile elli byk arabann hem bakmn hem de aa yukar, ba1 Ya da: "stnde gidilip, gelinebilen". (.n.)

Milletlerin Zenginlii

kmlar kadar tutan ypranp eskimeleri masrafn yklemek gerektir. Oysa, su yolu ile taman ayn miktar mala, ancak 6 ya da 8 insann geimi ile, iki yz tonluk bir geminin ypranp eskimesi masraf, bir de fazla olan riziko karl yahut kara ve su ulatrmas arasndaki sigorta fark binecektir. te, bu iki yer arasnda, kara yolundan baka ulatrma bulunmasayd, birinden tekine, ancak arlklarna oranla pahas pek yksek mallar tanabileceinden, aralarnda imdi yaplabilen alveriin pek az olabilirdi. Bu yzden de, karlkl olarak birbirlerinin almasn desteklemeleri imdiki gibi deil, pek az olurdu. Dnyann birbirinden uzak blgeleri arasnda ya pek az alveri olur ya hi olmazd. Hangi mallar, Kalkta ile Londra arasndaki karadan ulatrma cretini kaldrabilirdi ki? Yahut byle bir masraf kaldracak kadar deerlisi olsa bile o mal, bunca barbar milletlerin topraklarmdan ne denli esenlikle geirilebilirdi? Bununla birlikte, imdi bu iki kent, kendi aralarnda pek nemli alverite bulunmakta; karlkl olarak birbirlerine pazar saladklarndan, birbirlerinin almasn epey gayrete getirmektedirler. Su yolu ile tamann bu gibi stnlkleri bulunduuna gre, sanatn ve sanayinin ilk gelimesinin, bu kolayln, her trl emek rnne btn yeryzn pazar olarak ati yerde olmas; bunlarn lke ilerine hep ok sonra yaylmalar doaldr. lkenin i taraflar, uzun zaman iin, mallarnn ouna, kendilerini evreleyip deniz kylar ile kullanl rmaklardan ayran topraklardan baka pazar bulamazlar. O yzden, pazarlarnn genilii, uzun zaman o topraklarn zenginlii ve kalabalkl orannda kalmak gerekir. Bundan tr, buralarn gelimesi, ancak o arazinin gelimesinden sonra olabilir. Kuzey Afrika'da bulunan smrgelerimizdeki iftlikler, her zaman ya deniz kylar ya kullanl rmaklar boyunca kol salmlardr. Hemen hibir yerde bunlarn ok telerine yayldklar olmamtr.

Adam Smith

En gvenilir tarihe gre, anlalan ilk uygarlam milletler Akdeniz kylar evresinde oturanlard. Yeryznde bilinen btn i denizlerin en by olan bu denizde, gelgit bulunmadndan, bundan dolay da rzgrlardan baka nedenle dalgalanmalar olmadndan hem sulatrm durgunluu hem adalarnn okluu hem evresindeki kylarn yaknlndan tr, cihan denizciliinin balangc iin buras pek elverili idi. O alarda pusla kullanmasn bilmediklerinden, insanlar kylan gzden kaybetmekten korkuyor; gemi yapma sanatnn kusurlu oluu yznden, kendilerini okyanusun azgn dalgalarna brakvermeyi gzleri tutmuyordu. Herkl stunlarm gemek, yani Cebelitark boaznn tesine yelken amak, eski dnyada uzun zaman en parmak nlan, en tehlikeli denizcilik baars saylyordu. O eski alarn en becerikli denizcileri, en bilgili gemi mimarlar olan Finikeliler'le Kartacallar bile, bu geidi neden sonra deneyebildiler. Uzun zaman iin, bunu snayabilen, yalnz bu milletler olmutur. Akdeniz kylarndaki btn lkeler iinde, Msrn, tarm ve sanayisi, nemli denecek gibi ilerleten ilk lke olduu grlyor. Yukar Msr hibir yerde, Nil'in birka mil tesinden ileriye uzanmaz. Aa Msr'da ise, o koca rmak, baka baka birok kanallara blnr. Azck hner sayesinde, (hemen hemen bugn Hollanda'da Ren ve Mz rmaklarndaki gibi), btn byk kender, btn bycek kyler hatta kurlardaki bir sr iftlik evleri arasnda, bu kanallarn su yolu ile ulama yaram olduu anlalyor. Bu i su yollarnda gidi geliin kapsam genilii ve kolayl belki Msrn erkenden gelimesinin balca nedenlerinden biri olmutur. Bengal illeri ile Dou Hint lkeleri'nde1 in'in baz dou illerinde, tarm ve sanayi gelimesinin en eski alara dek uzand anlalyor. Bununla birlikte, pek uzaklara giden bu
"East Indies", eskiden, Hindistan'la Uzakdou anlamm belirten genel bir ad idi. imdi, Avustralya ile Asya arasndaki Cava, Sumatra, Celebe gibi adalar kapsayan bir deyim olarak kullanlyor (.n.) 22

Milletlerin Zenginlii

eskilik, dnyann bu blgesindeki bizlerin yetkisinden emin olduumuz hibir tarihle, belgelenmi deildir. Bengal'de, Ganj ile birok baka byk rmakla^ Msr'daki Nil'de olduu gibi, bir sr kullanl kanallar meydana getirmektedir. in'in dou illerinde de, birok byk rmaklar, eitli kollar ile bir sr kanallar oluturur: Bunlar birbirlerine geit verdii iin, Nil'den ve Ganj'dan, belki, her ikisinden daha geni i su ulatrmasna elverilidir. Eski Msrllar'la Hintliler'den ve inliler'den hibirinin, d ticareti tevik etmemi olup, elde ettikleri byk varln hepsini su yollarndan yararlanarak salama benzemeleri, dikkate deer: Btn i Afrika'nn; Asya'nn; Karadeniz ile Hazar denizinin epey tesine den blgenin tamamnn; eski iskit lkesinin; bugnk Tataristan ile Sibirya'nn, oldum bittim, imdi grdmz barbar ve uygarlksz durumda bulunduklar anlalyor. Tataristan denizi, gidip gelmeye elverili olmayan bir buz okyanusudur. Dnyamn en byk rmaklarndan birka bu lkeden geiyorsa da ulatrma ve alverite bulunabilmek iin, ou yerinde bu rmaklar birbirine pek uzaktr. Avrupa'daki Balak ve Adriyatik denizleri; gerek Asya gerek Avrupa'daki Karadeniz ve Akdeniz; Asya'daki Aden, Basra, Hint, Bengal, Siyam krfezleri gibi, deniz ticaretini bu koskoca ktann ierlerine dek ulatrabilecek giri kaplarndan hibiri, Afrika'da yoktur. Afrika'nn byk rmaklar da, nemlice i su yolu ulatrmasna elvermeyecek kadar birbirlerinden uzaktr. Esasen, bir milletin oka kollara ya da kanallara blnmeyen, denize dklmezden nce bir baka topraktan geen bir rmak yolu ile yaplabilecei ticaret, hibir zaman pek fazla olamaz. nk, yukardaki lke ile deniz arasndaki balanty kesmek, hep, otelci arazinin sahibi bulunan milletin elindedir. Tuna zerindeki gidi geliin, Bavyera, Avusturya, Macaristan gibi trl devletlere faydas, rmak yolunun tamamnn Karadeniz'e dkld yere dek bu devletlerden yalnz birinin elinde bulunduu takdirde olabileceinden ok daha azdr.
23