Harta Arkeologjike e Kosoves I

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVS AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPRIS
LUAN PRZHITA KEMAJL LUCI GZIM HOXHA ADEM BUNGURI FATMIR PEJA TOMOR KASTRATI
HARTA ARKEOLOGJIKE E KOSOVS
PRISHTIN 2006
KOSOVA ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS THE ACADEMY OF SCIENCES OF ALBANIA
LUAN PRZHITA KEMAJL LUCI GZIM HOXHA ADEM BUNGURI FATMIR PEJA TOMOR KASTRATI
THE ARCHAELOGICAL MAP OF KOSOVA
PRISHTINA 2006
HARTA ARKEOLOGJIKE E KOSOVS THE ARCHAELOGICAL MAP OF KOSOVA
REALIZUAR NGA: PREPARED BY: ____________________________________________________ MUZEU I KOSOVS, PRISHTIN THE MUSEUM OF KOSOVA, PRISHTINA INSTITUTI I ARKEOLOGJIS, TIRAN THE INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY, TIRANA
Recensues: Prof. Dr. Muzafer Korkuti Prof. Dr. Sknder Muaj
Redaktor: Akademik Hivzi Islami
Stafi i arkeologve q kontribuan n ekspeditat prnjohse 2000-2005: Luan Przhita, Kemajl Luci, Bashkdrejtues Gzim Hoxha, Instituti i Arkeologjis, Tiran Adem Bunguri, Instituti i Arkeologjis, Tiran Fatmir Peja, Muzeu i Kosovs, Prishtin Tomor Kastrati, Muzeu i Kosovs, Prishtin
Ndihmuar nga: Shafi Gashi, Instituti i Arkeologjis, Prishtin Bedia Rraci, Instituti i Monumenteve, Gjakov Haxhi Mehmetaj, Instituti i Monumenteve, Prishtin Luan Kobashlliu, Instituti i Monumenteve, Prishtin Masar Valla, Instituti i Arkeologjis, Prishtin Milot Berisha, Instituti i Arkeologjis, Prishtin
Realizimi teknik: Pllumb Naipi, Instituti i Arkeologjis, Tiran Fitim Humolli, Agjensia Kadastrale e Kosovs, Prishtin Orjona Shehi, prkthimi n anglisht - Instituti i Arkeologjis, Tiran Valon Fetahu, realizimi teknik - Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, Prishtin Genti Przhita, Fakulteti i Inxhinieris s Ndrtimit, Tiran Gjergj Islami, Fakulteti i Arkitekturs, Tiran
Pasqyra e lnds
Rexhep Ismajli Me rastin e botimit .......................................................................................................................................ix 1. Muzafer Korkuti N vend t parathnies ..................................................................................................................................1 2. Luan Przhita, Kemajl Luci Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005..............................................................................................15 3. Adem Bunguri Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori.........................................................................................................27 4. Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati Qendra prehistorike .....................................................................................................................................57 5. Luan Przhita, Fatmir Peja Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV) .........................................129 6. Luan Przhita, Fatmir Peja Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV.......................................................................................145 7. Gzim Hoxha Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore .....................................195 8. Luan Przhita, Gzim Hoxha Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare .............................................................................207 9. Gzim Hoxha Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare................................................261 APENDIKS Luan Przhita 1. Katalogu i qendrave arkeologjike sipas komunave ...............................................................................301 1.1. Harta arkeologjike e komuns Gjakov ........................................................................................304 1.2. Harta arkeologjike e komuns Pej dhe Dean .............................................................................308 1.3. Harta arkeologjike e komuns Malishev .....................................................................................313 1.4. Harta arkeologjike e komuns Prizren dhe Dragash .....................................................................317 1.5. Harta arkeologjike e komuns Klin dhe Rahovec .......................................................................322 1.6. Harta arkeologjike e komuns Suharek .......................................................................................327 Fitim Humolli 2. Paraqitja hartografike e qendrave arkeologjike.....................................................................................331
Harta arkeologjike e Kosovs I
vi
Pasqyra e lnds
Iliaz Thaqi 3. Interpretimi dhe deshifrimi i artit shkmbor t Kosovs.......................................................................341 Lista e ilustrimeve.........................................................................................................................................375 Indeksi i qendrave arkeologjike ..................................................................................................................383 Bibliografia....................................................................................................................................................387
Content
Rexhep Ismajli About the edition ..........................................................................................................................................ix 1. Muzafer Korkuti Preface...........................................................................................................................................................1 2. Luan Przhita, Kemajl Luci The Archaeological Research in Kosova, 2000-2005 .................................................................................15 3. Adem Bunguri Drini i Bardh area in Prehistory.................................................................................................................27 4. Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati Some sites of prehistoric period ..................................................................................................................57 5. Luan Przhita, Fatmir Peja Some aspects of the cultural development of Western Dardania (1st-4th century).....................................129 6. Luan Przhita, Fatmir Peja Some archaeological sites and finds of the 1-4th centuries........................................................................145 7. Gzim Hoxha Overview of IV-VI century fortifications in the territory of Western Dardania .......................................195 8. Luan Przhita, Gzim Hoxha Late Antique and Medieval period fortifications ......................................................................................207 9. Gzim Hoxha Medieval Cult monuments and necropolis tracks .....................................................................................261 APENDIKS Luan Przhita 1. The catalog of archaeological sites acoording to the communes ..........................................................301 1.1. The archaeological map of Gjakov commune .............................................................................304 1.2. The archaeological map of Peja and Dean commune .................................................................308 1.3. The archaeological map of Malishev commune..........................................................................313 1.4. The archaeological map of Prizren and Dragash commune..........................................................317 1.5. The archaeological map of Klin and Rahovec commune............................................................322 1.6. The archaeological map of Suharek commune............................................................................327 Fitim Humolli 2. Presentation of coordinates and archaeological sites ............................................................................331
viii
Content
Iliaz Thaqi 3. Kosova rock art interpretation and decodification ................................................................................341 The illustrations ............................................................................................................................................375 Index ..............................................................................................................................................................383 Bibliography..................................................................................................................................................387
Rexhep Ismajli
Me rastin e botimit
Botimi i veprs me titull prmbledhs Harta arkeologjike e Kosovs I nga ana e Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs dhe e Akademis s Shkencave t Shqipris sht rezultat i natyrshm i bashkpunimit protokollar midis ktyre dy institucioneve. Pr ASHAK-un bashkpunimi me akademit simotra sht i rndsishm dhe z nj hapsir jo t vogl t veprimtaris, ndrsa bashkpunimi me Akademin e Shkencave t Shqipris n kt kuadr ka pesh t veant. Bashkpunimi midis ASHAK-ut dhe ASHSH-s tashm ka nj histori q shkon deri te fillimet e puns s tyre dhe sht zhvilluar n kontekste t ndryshme kulturore-historike e shoqrore. Ky bashkpunim realizohet n baz t Marrveshjes pr bashkpunim midis dy institucioneve tona t nnshkruar s pari m 1979, t prtritur m 1996 dhe n vitin 2000, Marrveshje q realizohet prmes protokolleve pr realizimin e bashkpunimit me mandat t prsritshm prkrye dy vjetve. Nuk ka dyshim se kontekstet kulturore, shoqrore e politike jan pasqyruar dhe n shkalln dhe cilsin e ktij bashkpunimi her m shum e her m pak t frytshm. Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs (e themeluar m 1975) dhe Akademia e Shkencave e Shqipris (e themeluar m 1972) n punn e tyre kan ngjashmri, por edhe ndryshime. Derisa Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs ngrthen n vete strukturalisht dhe fushn e arteve, Akademia e Shkencave e Shqipris nuk e ka kt dimension. Nga ana tjetr, Akademia e Shkencave e Shqipris ka n prbrjen e saj institute shkencore (s paku deri tash), ndrsa Akademia e Kosovs nuk ka t tilla. Nuk ka dyshim se n shkalln dhe cilsin e ktij bashkpunimi ka ndikuar dhe ky dispozicion i ndryshm. Kshtu q ASHAK-u, pr t br t mundshme zhvillime normale n kt bashkpunim, me koh kishte vendosur ti prfshinte brenda protokollit edhe projektet dhe nevojat e institucioneve t tjera t Kosovs, natyrisht me vullnetin e tyre. N Protokollet e nnshkruara midis dy Akademive tona n baz t Marrveshjes nga viti 2000 Muzeu i Kosovs ka hyr me projektin e gjer Harta arkeologjike e Kosovs. N kt Projekt, Muzeu i Kosovs bashkpunon ngusht me Institutin e Arkeologjis t ASHSH-s, ndrsa ASHAK-u, duke mos pasur aktualisht n gjirin e saj arkeolog apo historian t lashtsis, ka ndihmuar
kryesisht prmes krijimit t hapsirs institucionale pr bashkpunim. Mbarshtrimi, organizimi i puns dhe ndjekja e rezultateve nga veprimtarit e zhvilluara n kt projekt kan qen dhe vazhdojn t jen prgjegjsi e Muzeut t Kosovs, i cili e ka marr prsipr bashkpunimin me Institutin e Arkeologjis t ASHSH-s, por edhe me institucionet q merren me shtje t ngjashme n Kosov. N t vrtet, ASHAK-u ka pasur interesime t posame pr studimet arkeologjike qysh prej kohsh, por rrethanat nuk kan qen t favorshme pr realizimin e tyre. M 1985 Kuvendi i ASHAK-ut kishte vendosur t themelonte Qendrn arkeologjike, por kjo nism nuk u realizua pr shkak t zhvillimeve t prgjithshme q pasuan. N vitet 90 projektet e tilla nuk ishte e mundshme t realizoheshin, ndrsa pas vitit 2000 pati prioritete t ndryshme. Hulumtimet arkeologjike, megjithat, ishin nevoj e kohs, kshtu q n vitin 2004 Ministria e Kulturs themeloi Institutin e Arkeologjis, q tani sht qendr e pavarur e hulumtimeve arkeologjike n suaza t ksaj ministrie. Ky fakt, ekzistenca e brthamave pr hulumtime arkeologjike n Institutin Albanologjik, n Fakultetin e Filozofis dhe sidomos n institutet (entet) rajonale pr mbrojtjen e monumenteve, e Muzeut Arkeologjik n Prizren, e Muzeut t Qytetit n Mitrovic, mungesat e theksuara t mjediseve pr pun n ASHAK, etj., bn q ASHAK-u t mos e riaktualizonte vendimin e vet. N t gjitha kto institucione jan shnuar rezultate dhe projektuar plane hulumtuese, por n t ardhmen pritet nj bashkrendim m i plot i punve dhe bashkpunim m i madh. Hulumtimet arkeologjike n Kosov kan kaluar npr faza t ndryshme, pak a shum t rastit para Lufts II Botrore, t organizuara pas saj, sidomos me themelimin e Muzeut t Kosovs m 1949. Arkeolog si A. Evans, F. Kanitz, Sh. Gjeovi, m von E. erkov, M. Grbi, M. e D. Garaanin, D. Srejovi, N. Tasi, J. Todorovi, J. Glii, R. Galovi, N. Djuri, V. Jovanovi, M. Parovi-Peikan, S. Fidanovski, J. Cerovi, etj. e kan dhn ndihmesn e tyre pr grmimet arkeologjike n Kosov n kuadr t Muzeut t Kosovs dhe t institucioneve t tjera. Nj ndihmes me vler pr ndriimin e lashtsis dardane dhe lidhur me aspektet arkeologjike n Kosov e ka dhn historiani i lashtsis, antari korres-
Rexhep Ismajli
Faza aktuale e Projektit t Muzeut t Kosovs pr prpilimin e harts arkeologjike t Kosovs, q po realizohet n bashkpunim me Institutin Arkeologjik t ASHSH-s, me Institutin Arkeologjik t Kosovs, me Institutin pr Mbrojtjen e Monumenteve t Kosovs dhe t Prishtins, me institutet rajonale pr mbrojtjen e monumenteve t Gjakovs dhe t Prizrenit, me Muzeun Arkeologjik t Prizrenit, me Muzeun e Qytetit t Mitrovics e me institucione t tjera, me kt botim po merr nj form si raport i veant i drejtuar nga dy institucionet (Muzeu i Kosovs, Instituti i Arkeologjis i ASHSH-s) dhe i autorve t ndihmesave t veanta. Qysh gjat viteve 70 t shekullit 20 Muzeu i Kosovs kishte zhvilluar hulumtime n terren me synim prpilimin e harts arkeologjike t Kosovs, rezultatet e t cilave jan pasqyruar dhe n kt vllim. Ekspeditat e kryera n at periudh dhe kto t 5 vjetve t fundit, sipas autorve t projektit t prqndruar n Rrafshin e Dukagjinit, evidentojn 264 qendra arkeologjike, shum prej t cilave jan zbulime t reja, me prkatsi t ndryshme kohore. Projekti i realizuar prmes ekspeditave prnjohse e hulumtimeve t tjera prfshiu prditsimin dhe krijimin e dokumentacionit atje ku mungonte pr kto hulumtime. Hulumtimet e veanta n pika t caktuara jan po ashtu me interes. Bashkpunimi me Agjencin Kadastrale t Kosovs, prmes puns s Fitim Humollit e Ilaz Thait, ka qen i rndsishm dhe ka dhn fryte. sht evidente se bashkpunimi me Institutin e Arkeologjis t ASHSH-s ka sjell dhe prvoja t reja. Meqense pjesa e par e veprs, ajo q ka t bj me rrafshin e Dukagjinit, tashm ka marr nj form, ASHAK-u bashk me ASHSH-n vendosn ta mbshtesnin propozimin e Muzeut t Kosovs dhe ta botonin veprn ashtu si e kishin prfunduar studiuesit dhe institucionet e prmendura bashk me rrjetin e tyre t bashkpuntorve dhe n baz t vlersimit shkencor t tyre. Botimi i ksaj vepre le t shrbej si nxitje edhe pr projekte t tjera t ngjashme pr tu realizuar n t ardhmen nga institucionet q merren me studime t tilla n Kosov, pr bashkrendimin e punve midis t gjitha subjekteve shkencore-profesionale t interesuara, n mnyr q me koh t kemi nj pasqyr m t plot dhe m t prgjithshme pr jetn dhe kulturn materiale t lashtsis n vendin ton.
pondent i ASHAK-ut, prof. dr. Zef Mirdita. Grmime arkeologjike e hulumtime t mtejme, nxitje dhe sprova pr prgjithsime kan br arkeologt tashm t njohur t Kosovs prof. dr. Edi Shukriu me grmimet, botimet e specializuara dhe veprat Dardania paraurbane 1996 dhe Kosova n antik 2004, dr. Exhlale Dobruna me botime t ndryshme dhe veprn dyvllimshe Plastika dekorative dhe figurative e gurit n Dardani gjat kohs romake 2003, dr. Naser Ferri me veprn Monumentet ushtarake t periudhs romake n Mezi t eprme 2001, arkeologt Kemajl Luci, Haxhi Mehmeti, Fatmir Peja, Luan Przhita, Gzim Hoxha, Adem Bunguri, Tomor Kastrati, pastaj t rinjt Bedia Rraci, Shafi Gashi, Fitim Humolli, Masar Valla, Pllumb Naipi, Luan Kobashlliu, Milot Berisha etj., me grmimet e vazhdueshme n terren, botimin e rezultateve nga to dhe me studimet npr revista e botime t specializuara, arkeologt dhe stafet e shumta brenda institucioneve q merren me kto shtje. Njohjet q kan arritur dhe po sjellin do dit t gjith kta jan nj baz e mir pr ndriimin e s kaluars t kulturs materiale t Kosovs. Puna e tyre pasqyrohet dhe n kt vllim. Nga raportimet e studiuesve merret vesh se nj pjes e mir e rezultateve t hulumtimeve t derisotme nuk sht botuar, ndrsa n aspektin cilsor hetohet se ka pasur ekspedita prnjohse, ose t veanta. Nevoja pr nj evidencim sa m t plot dhe nj pasqyr sa m t qart pr pikat ku mund t gjenden vatra me rndsi pr dshmimin e jets n periudha t ndryshme t parahistoris, t lashtsis e t mesjets s hershme n Kosov sht vetfolse dhe theksohet n mnyr t prsritur nga t gjith studiuesit serioz. Projekte t hulumtimit me nj gjersi m t madhe Muzeu i Kosovs ka pasur dhe n t kaluarn (projektet pr Ulpiann, pr Municipin DD, projekti Dardant proto-historik n dritn e hulumtimeve arkeologjike n Kosov, i paprfunduar, etj.), supozoj se institucionet e sotme me interes n kt fush do t ken projekte t tilla dhe n t ardhmen. Ka studiues q mendojn se n vitet 90 t sh. 20 ka pasur tendenca njanshmri, ndrsa konceptimi i ekspozits dhe botimit Arheoloko blago Kosova i Metohije nga Akademia Serbe e Shkencave dhe e Arteve dhe Muzeu i Prishtins (kshtu quhet atje Muzeu i Kosovs) m 1998, ka shrbyer si pretekst pr t mbajtur n Beograd eksponate t pamueshme t Kosovs. Nevoja e evidentimit sa m t gjer e pa paragjykime t vatrave pr grmime pikrisht n formn e harts arkeologjike sa m gjithprfshirse sht br e natyrshme.
Muzafer Korkuti
1. N vend t parathnies
N fillim t viteve 70, n kuadrin e bashkpunimit midis Universitetit t Tirans dhe Universitetit t Prishtins, nj grup pedagogsh t U.T. u caktuan pr t mbajtur cikle t plota leksionesh pr lnd t veanta, n U.P. Un pata nderin dhe knaqsin q t zhvilloja ciklin e plot t ligjratave pr lndn e arkeologjis n degn e Historis t Fakultetit Filozofik gjat viteve 1973-1976. Njohja me akademik Ali Hadrin, profesorin e shquar t Historis s Popullit Shqiptar dhe njkohsisht dekan i Fakultetit Filozofik, ishte e veant. Kujtoj preokupimin e tij pr zhvillimin n kushte sa m t mira t lnds s arkeologjis, pr pajisjen e studentve me tekste, pr mundsin pr t shfrytzuar sa m shum literatur pr ilirt, t botuar n Shqipri. Njkohsisht, akademik Ali Hadri kujdesej q ne t njiheshim me zbulimet arkeologjike n Kosov e shum m gjer, t shihnim tr trevn ku shtriheshin ilirt n kohn antike. Me kt kuadr t shoqruar nga arkeologia e re E. Dobruna, s bashku me Prof. S. Islamin, vizituam qendrat m t rndsishme arkeologjike n Maqedoni, pllajn e Glasinacit (Bosnje-Hercegovin), e famshme pr nekropolet tumulare ilire t kohs s bronzit e t hekurit. N Glasinac, n kt qendr t madhe t kulturs ilire, na priti dhe shoqroi arkeologu i shquar, akademiku A.Benac, i cili ka dhn nj kontribut themelor n mbrojtje t tezs s autoktonis ilire. Ai ishte nj personalitet i arkeologjis evropiane dhe nj mik i arkeologjis shqiptare. N prshndetjen q A.Benac bri n Kuvendin e Par t Studimeve Ilire, q u mbajt n shtator t vitit 1972, pati thn: Arkeologjia shqiptare ka hyr nga dera e madhe n arkeologjin evropiane. Pasi pam Muzeun Arkeologjik t Sarajevs, n rrethinat e Duvnos u njohm me vendbanimet e fortifikuara me ledhe dheu, tipike pr Ilirin e veriut, n Pallatin e Dioklecianit n Split, vizituam Dubrovnikun, duke zbritur prgjat brigjeve t
Adriatikut deri n Kalan e Ulqinit e s fundi n fortifikimin e epoks s hekurit, Samoborin, q gjendet 2 km. larg piks kufitare t Hanit t Hotit.
Njohja me pasurit arkeologjike t Dardanis

Profesioni i arkeologut m kishte krijuar mundsi t njihesha konkretisht me kulturn dhe qytetrimin e lasht t vendeve fqinje si me at t Greqis, t Italis, t Rumanis etj. Por n bagazhin tim arkeologjik kisha nj boshllk, m mungonte njohja konkrete me nj pjes t rndsishme t territorit t Iliris me Dardanin. Kt e ndjeja edhe gjat mbajtjes s ligjratave me studentt, kur ishte rasti pr t krahasuar kulturat me gjetjet nga territori i Kosovs ose pr ti ilustruar ato me diapozitiva. N Muzeun e Kosovs, n materialin e ekspozuar n vitrina, e sidomos n ato q ruheshin n fonde nga grmimet e bra pas Lufts s Dyt Botrore, me ndihmn e kolegve t Muzeut pata mundsin t njihesha me materialet m prfaqsuese t vendbanimeve e nekropoleve t grmuara dhe pjesrisht t botuara, arrita t krijoj nj tablo t prgjithshme t zhvillimit kulturor t territorit t Kosovs, nga epoka e neolitit t hershm deri n fillimet e mesjets. Kt shkall njohje e plotsova dhe e thellova m tej me vizitat q bra gati n t gjitha vendbanimet, nekropolet, kalat e deri te qendrat e mdha e t njohura antike si Ulpiana e Soanica. Kultura e neolitit t hershm sht prfaqsuar mjaft mir nga disa vendbanime si Runiku (Fig. 1.1), Fafosi, Zhitkovci, Rokoshi, Tjerrtorja etj. Tiparin kryesor t ktyre vendbanimeve e prbn qeramika, q dallon nga teknika e punimit, format dhe zbukurimet e saj. Kategori kryesore sht qeramika impresso, si edhe qeramika barbotine, q karakterizojn fazat m t hershme. Krahas tyre shfaqet edhe qeramika e pikturuar e realizuar n
Muzafer Korkuti mospopullimit t saj. Nj situat e njjt sht konstatuar edhe n fushn e Kors, ku jan zbuluar e studiuar me dhjetra vendbanime neolitike, por ende nuk sht gjetur asnj dshmi pr popullimin e saj n periudhn paraneolitike. Mendoj se studimet gjeoklimatike pr periudhn e holocenit do t nxjerrin n drit fakte t reja, q t na bindin pr mospopullimin e ktyre dy zonave para mijvjearit t shtat p.Kr.
qeramikn monokrome me ngjyr t kuqe, siprfaqe t lmuar e me boj kafe t errt. Ornamentet formohen nga vija, shirita t holl e t gjer, si dhe nga spirale dhe kombinime t tjera, t cilat mbulojn tr siprfaqen e jashtme t ens. Me kta tregues kultura e neolitit t hershm t territorit t Kosovs prfshihet n grupin e madh t Ballkanit qendror t njohur me emrin kultura e Starevs. Natyrshm lind pyetja, a ka qen banuar territori i Kosovs n epokn mezolitike e paleolitike, d.m.th. a jan zbuluar vendbanime paraneolitike dhe a jan krkimet e pamjaftueshme apo ka shkaqe t tjera t
Fig. 1.1 En neolitike nga Runiku
Neoliti i mesm sht br i njohur dhe prfaqsuar m mir nga grmimet n vendbanimin e Reshtanit, nga Runiku III-IV etj. Vendbanimet e ksaj periudhe i kan pasur banesat t tipit t kasolleve t ngritura me shtylla druri, me dysheme t shtruar me balt t przier me byk, mnyr q prdorej edhe pr t suvatuar paretet ansore t ambienteve t banimit. Karakteristikat themelore t kulturs s neolitit t mesm jan pasqyruar n nj poari, q ndryshon trsisht nga ajo e neolitit t hershm, kjo sht qeramika monokrome e lmuar me ngjyr t zez, gri t zez, prgjithsisht me ngjyra t errta. Edhe format e enve jan m t
shumta e m t larmishme, e kjo shoqrohet me teknika t reja zbukurimi, si zbukurime plastike, kanelyra, ornamente t incizuara, hera hers edhe t inkrustuara me boj t bardh ose t kuqe. Me kta tregues neoliti i mesm i Kosovs prfshihet n kulturn e Vins - m sakt formon nj variant m vete t dalluar qart sidomos pr plastikn antropomorfe, q njihet me emrtimin - varianti jugor kosovar i kulturs s Vins. Lidhjet jan t qensishme edhe me neolitin e mesm t Shqipris Kolshi II dhe Dunaveci, si edhe me kulturat e neolitit t mesm, adriatikas, t tipit Danilo.
N vend t parathnies N vendbanimin e Runikut sht grmuar nj siprfaqe prej 240m, me trashsi t shtress kulturore 2m. ku sht zbuluar nj lnd arkeologjike e pasur dhe mjaft e qart. Nga shnimet e mbajtura gjat biseds me J. Glishiqin, autorin e grmimit, n maj t vitit 1975, n stratigrafin vertikale veohen katr faza. Runik I, sht faza m e hershme, q karakterizohet nga qeramika impresso (me shumic), nga qeramik monokrome e kuqe dhe pak barbotin. Nuk ka qeramik t pikturuar. N t gjitha kategorit e qeramiks, brumi sht i przier me byk. Runik II, karakterizohet nga qeramik monokrome e kuqe, qeramik barbotine, qeramik e pikturuar e qeramik me grvishtje e tipit Starev. Element i ri sht dalja e qeramiks s pikturuar me boj kafe t errt mbi sfond monokrom t kuq e tipit Starevo. Runiku III, vazhdon t ruaj tiparet e poeris s Runikut II, me ndryshime sasiore n kategorit e qeramiks. N fazn fundore merr nj prdorim m t gjer qeramika e pikturuar dhe n ornamentikn e saj del edhe motivi i spirales dhe n trsi rritet ndjeshm cilsia e qeramiks s pikturuar. Gjithashtu przierja e brumit t qeramiks me byk bhet vetm n ent me parete t trasha. N stratigrafin vertikale pas Runikut III ka nj faz t ndrmjetme, nj przierje t elementeve t kulturs s Starevs me elemente t kulturs s Vins. Runiku IV ka si karakteristike nj qeramik trsisht t re, q ndryshon nga brumi dhe ngjyra. Ajo ka ngjyr t zez dhe me lustr t dobt ose fare pa lustr. Ndr format tipike t enve jan ato bikonike, si edhe zbukurimet me kanelyra, me vija t thelluara e m rrall me gropzime. Terrakotat jan tipike viniane. Me kta tregues Runiku IV prfaqson neolitin e mesm t territorit t Kosovs, me lidhjet e tij me Ballkanin qendror (Vinn), me adriatikun (Danilon) dhe me jugun (Kolsh II-Dunavec). N radhn e vendbanimeve prehistorike t zbuluara n territorin e Kosovs, Hisari e kultura e tij z nj vend qendror n karakterizimin e tipareve etnokulturore t epoks s neolitit dhe periudhs s bronzit t hershm. Pozicioni i vendbanimit sht i veant, i par nga Suhareka, t krijohet prshtypja se ai sht vendosur mbi nj kodr me maj t shesht, me nj pozicion natyror mjaft t mbrojtur; kurse kur mbrrin n vendbanim je i prirur t mendosh se ai sht ngritur mbi tarracn m t hershme lumore, po kryesorja sht se ai t befason me prmasat q ka si vendbanim, me trashsin e shtress kulturore, me horizontet e shumta t banimit dhe pasurin e larmin e lnds arkeolo-
gjike. Ai prjetoi lulzimin kulturor gjat eneolititHisari I dhe bronzit t hershm Hisari II, duke u renditur n qendrat m t mdha prehistorike t rajonit t Ballkanit. (Pr karakteristikat e kulturs s Hisarit, shih shkrimet n kt vllim). Pasi njihesh me pasurin e kulturave neolitike dhe eneolitike ndihesh i befasuar pr mungesn e t dhnave pr epokn e bronzit t mesm e t von. Gjetjet nga tumat e Perevs dhe nga varreza e Gllarevs ishin t vetmet dshmi pr kto periudha. Edhe epoka e hekurit ishte dshmuar nga grmimet n tumat e Suhareks e t Romajs, Shiroks, Dibiakut etj., t cilat gjenden n Rrafshin e Dukagjinit. N hartn arkeologjike t viteve 70 t binte n sy mungesa e krkimeve e grmimeve n territorin e Rrafshit t Kosovs. Grmimet e bra n Gadimje ishin t dhnat e vetme q vinin nga kjo zon pr epokn e bronzit dhe t hekurit dhe si t tilla jan me vlera t veanta, ndaj po i paraqes sipas shnimeve q kam marr gjat vizits n grmim. Gadimja sht nj gradin, q ndodhet rreth 25 km. n jug t Prishtins, pran e n lindje t fshatit Gadimja e Eprme. Kodra ku sht vendosur gradina ka nj pozicion dominues; nga ana veriore, perndimore e jugperndimore, terreni sht m i but, kurse nga ana lindore e juglindore terreni sht i thyer dhe rrz ksaj ane kalon lumi i vogl i Gradimes. A ka qen gradina e fortifikuar me mure, t paktn n ant ku terreni sht me pjerrsi t leht? Megjithse sot nuk ruhen mure mbi siprfaqe, po t ndiqet me kujdes konfiguracioni, gjurmt n form kanali, ku ka kaluar muri, duken t qarta. Rrjedhimisht duhet t pranojm se vendbanimi i Gadimes, ka qen i mbrojtur, i fortifikuar me mure. Lnda arkeologjike e zbuluar i takon kryesisht epoks s hekurit. Qeramika q z vendin kryesor, riprodhon plotsisht tiparet formale tipologjike t qeramiks s Kalas s Gajtanit (Shkodr) t epoks s hekurit. Si element lokal e n t njjtn koh tipik sht qeramika e zbukuruar me radllo (dhmbza). Nga gjetjet e tjera t poeris jan edhe disa fragmente t punuara me ark, po t prodhuara n vend, si edhe nj fragment ene me figura t zeza, i importuar, i gjetur shum vite m par mbi siprfaqe. Kto pak t dhna, por me shum domethnie, dshmojn pr ekzistencn e nj periudhe protourbane n Gadime. Grupin m t madh t gjetjeve e prbjn fragmentet e enve q i takojn periudhs helenistike, me format e njohura t enve t prodhuara n vend dhe t importuara. Ky informacion q vjen nga grmimet e para t bra n Gadime, mendojm se sht me vler t shumanshme. Ai sht vendbanimi i par n territorin e Rrafshit t Kosovs, me nj jetgjatsi
Muzafer Korkuti
banimi mbi njmijvjeare, q ka njohur disa faza t ekzistencs s tij. Gadimja me pozicionin gjeografik e gjurmt e murit rrethues prfaqson, sot pr sot, tipin e njohur t vendbanimeve t epoks s hekurit n territorin e Iliris s Jugut, nj vendbanim q njohu nj faz protourbane t jets dhe nj vendbanim me nj jet t zhvilluar qytetare gjat shek. IV-I p.Kr. Ndrmarrja e grmimeve t gjera n kt qendr urbane sht shum premtuese pr t ndriuar nj nga periudhat m kryesore t Dardanis, at t urbanizimit t saj - n planin arkeologjik dhe at t kohs s lulzimit t shtetit dardan, n planin historik.
Varreza ilire n Banjat e Pejs

Grmimet n disa dhjetra varreza tumulare n Rrafshin e Dukagjinit kan nxjerr n drit t dhna t plota pr ritin e varrimit, tiparet e kulturs ilire t epoks s hekurit, si dhe raportet kulturore t saj me trevat e tjera ilire. Kto t dhna arkeologjike jan br t njohura nga publikimi i rezultateve t grmimeve, ndaj sht e panevojshme ti prsrisim. Por mendoj se pak vmendje u sht kushtuar zbulimeve t rastit nga varreza e dyt e Banjs s Pejs, e aq m pak grmimeve sistematike n kt nekropol (Fig. 1.2).
Fig. 1.2 Gjetje argjendi nga Banja e Pejs
N vend t parathnies Pr t ilustruar risit q mund t sjell lnda cilsore e ksaj varreze n njohjen m t plot t epoks s hekurit, e dshmon kompleksi i gjetjeve t mposhtme, q un pata rastin ta shoh menjher pas zbulimit dhe ende sot, pas 30 vjetve, nuk sht publikuar. Inventari prbhej nga: prkrenare bronzi, tipike ilire, t ruajtura shum mir - 3 cop; fibula argjendi me trup t harkuar 2 cop; fibula argjendi n trajt omege 2 cop; sumbulla t mdha argjendi 2 cop; sumbulla t mdha bronzi 4 cop; brosha t mdha argjendi 2 cop; paft brezi e madhe argjendi; maja shigjetash t vogla prej bronzi 8 cop; rruaza qelibari t madhsive t ndryshme - me shumic; en balte dyvegjake t madhsive t ndryshme 4 cop; kupa me kmb t lart t madhsive t ndryshme 4 cop; en me figura t zeza jo t plota, t importuara, shek.IV p. Kr., si dhe fragmente skifosash, kantaresh e hidrie (Fig. 1.3).
Tuma e Llashtics
Gjithnj n kuadrin e marrdhnieve midis U.T. e U.P., n vitin 1980 u b e mundur t ndrmerreshin grmime t prbashkta midis Sektorit t Arkeologjis t Institutit t Historis t Tirans dhe Muzeut t Kosovs. Grmimet u bn nga nj staf arkeologsh kosovar i prbr nga arkeologt Kemajl Luci, Ded Palokaj dhe konsulent shkencor prof. Z. Mirdita, kurse stafi shqiptar i prbr nga prof. S. Islami, prof. S.Anamali dhe dr. M.Korkuti (Fig. 1.4). Pjestart e t dy stafeve s bashku me drejtorin e Muzeut t Kosovs, arkeologun dr. J. Glishiq dhe drejtorin e Entit Krahinor t Monumenteve, u mblodhn pr t zgjedhur e caktuar qendra arkeologjike ku do t ndrmerreshin grmimet. Nisur edhe nga prbrja e ekipeve, u ra dakord nga t dyja palt, q grmimet t bheshin n nj vendbanim apo nekropol t periudhs prehistorike dhe n kt zgjedhje prparsi kishte, pr shum arsye, grmimi i nj varreze tumulare. shtja q u diskutua gjat e rreth s cils u shprehn dy qndrime t ndryshme ishte caktimi i territorit ku do grmohej dhe konkretisht do t zgjidhej pr grmim nj tum n Rrafshin e Dukagjinit apo nj tum n Rrafshin e Kosovs. Kjo nuk ishte nj shtje q lindi rastsisht, ajo e kishte burimin te pikpamja se territori i Kosovs s sotme i Dardanis antike prbhej nga dy krahina me prbrje t ndryshme etnike. Rrafshi i Dukagjinit, sipas tij, n epokn e hekurit ka qen banuar nga dardant ilir, kurse Rrafshi i Kosovs ka qen i banuar nga nj popullsi tjetr, e cila n pikpamje etnike nuk ka qen ilire, shum m von n t u shtrin ilirt, t cilt t ardhur nga Rrafshi i Dukagjinit kan dbuar e asimiluar popullsin vendase joilire. Rrjedhimisht, nse do t grmohet pr t gjetur kulturn ilire dardane duhet grmuar n Rrafshin e Dukagjinit. Karakteri ilir i kulturs s epoks s hekurit n Rrafshin e Dukagjinit ishte nj problem i zgjidhur. Ne, synonim q me grmimet e reja t sillnim prova n mbshtetje t tezs se edhe Rrafshi i Kosovs n epokn e hekurit nuk kishte ndryshime etnike me Rrafshin e Dukagjinit, pra duhej t grmonim nj varrez tumulare ilire n Rrafshin e Kosovs. Tuma t ruajtura n kt zon ishin t pakta n numr (Llashtic, Komoran, etj.) dhe asnj prej tyre nuk ishte grmuar. Pasi vizituam grupin e tumave t Llashtics, q ndodhen 9 km n juglindje t qytetit t Gjilanit, pikrisht n luginn e Moravs s Bins, n ekstremin m lindor t Rrafshit t Kosovs, krijuam mendimin se ky ishte nekropoli tumular m i prshtatshm pr grmim.
Fig. 1.3 Prkrenare nga Banja e Pejs
Inventari i ksaj varreze i takon fundi t shek. VI e fillimit t shek. V p.Kr. Prkrenaret tipike ilire dhe qeramika vendase dshmojn pr prkatsin etnike ilire t t varrosurve, kurse ent e importuara dhe objektet e luksit prej argjendi dshmojn se t varrosurit (ndoshta 3 persona) i takojn aristokracis vendase.
Muzafer Korkuti
Fig. 1.4 Ekipi i prbashkt n Llashtic

(nga e majta n t djatht: Prof. dr. S. Islami, K. Luci, Dr. A. Koka, Prof.dr. Z. Mirdita, Prof.dr. M. Korkuti)
N gjysmn e dyt t muajit shtator 1980 ekspedita, pasi ishte pajisur me mjetet e nevojshme nga Muzeu i Kosovs e Enti Krahinor, filloi grmimin sistematik t tums Nr. 1 t Llashtics. Ishte ekspedita e par q grmonim s bashku me koleg kosovar dhe kjo krijonte nj knaqsi t veant, nj shkmbim prvoje midis kolegsh e njherazi midis miqsh (Fig. 1.5). N t njjtn koh prjetonim edhe nj shqetsim profesional, q kishte t bnte me rezultatin e zbulimit, me ankthin q ka do arkeolog pr t fshehtat q ruan toka ku grmon, por kt her ai ishte i veant, ndaj edhe n ditt e para shqetsimi filloi t rritej, nga sa ende nuk kishin zbuluar asnj varr. Pas 12 ditsh grmim, gjendja ndryshoi krejtsisht. U zbulua nj varr, q kishte si inventar nj en dyvegjake e br nga qeramik e zez, e njjt me ent dyvegjake t zbuluara n tumat e Romajs, t Kuksit dhe t kulturs s Matit (Shqipri). Kjo ishte dshmia e par bindse se tuma e Llashtics i takonte s njjts kultur ilire t Dardanis (Fig. 1.6).
Ngjarjet q ndodhn n Kosov n vitin 1981 e m pas, ndrpren vazhdimin e grmimeve n tumat e Llashtics, si edhe bn t pamundur botimin e rezultateve t tums nr. 1. Sot, pas 26 vjetsh, n Kosovn e lir e t mvetsishme, rezultatet e zbulimeve n tumn e Llashtics do t shohin s shpejti dritn e botimit, do t bhen pron e mendimit shkencor dhe dshmi e s vrtets pr lashtsin dardane t Rrafshit t Kosovs.
Projekti pr krkime n Kosov 2000-2005

Pas lirimit t Kosovs, me rastin m t par q mu krijua, n tetor t vitit 1999, un vizitova Prishtinn. Prjetova knaqsi t re, shum m t fuqishme se at t ditve t para t prillit 1973. Gzimi ishte bashk me dhimbjen q m krijoi mungesa e shum miqve e kolegve, q koha e lufta i kishte larguar nga Kosova e nga jeta. Mungonte akademik Ali Hadri. Po ashtu, n rrethana lufte tinzare ishte ndar nga jeta profesori i filozofis e politikani i shquar Fehmi Agani, t cilin kisha pasur
N vend t parathnies
Fig. 1.5 Pamje nga tuma e Llashtics
rastin ta njihja e shoqroja gjat vizits s par q nj grup intelektualsh kosovar q bn n Shqipri pr t marr pjes n kremtimet q u bn n Tiran me rastin e 500-vjetorit t vdekjes s Sknderbeut. M mbeti merak q nuk pata mundsi e koh t takoja kolegt me t cilt kishim punuar s bashku n tumn e Llashtics. Pak m von, n Tiran s bashku me mikun dhe kolegun tim Kemajl Luci, vendosm q t fillojm nj projekt t ri t prbashkt pr krkime arkeologjike n Kosov. Dhe projektin e filluam n vern e vitit 2000 nga nj staf i prbashkt i Institutit t Arkeologjis t Tirans dhe t Muzeut t Kosovs, n kuadrin e bashkpunimit midis Akademis s Shkencave t Shqipris e Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs. N realizimin e ktij projekti shumvjear u ngarkuan prof. as. Luan Przhita (bashkdrejtor), prof. as. Gzim Hoxha, prof. as. Adem Bunguri, skicograf Pllumb Naipi, pr paln shqiptare, dhe arkeologt Kemajl Luci (bashkdrejtor), Fatmir Peja dhe Tomor Kastrati, pr paln kosovare. Me zgjerimin e veprimtaris krkimore, n realizimin e projektit u prfshin edhe Instituti i Monumenteve t Gjakovs,
Instituti i Monumenteve t Prizrenit, si dhe m pas Instituti Arkeologjik i Kosovs.
Fig. 1.6 En e kulturs s Matit
Gjurmimet e viteve 2000-2005 t shtrira n pellgun e Drinit t Bardh, prkatsisht n territorin e komunave t Pejs, Deanit, Klins, Rahovecit, Suhareks,
Muzafer Korkuti Nga vendbanimet e periudhs romake vlen t veohen ifllaku, ku jan zbuluar elemente arkitektonike e mbishkrime latine, si edhe Drsniku, ku gjithashtu jan gjetur pjes arkitektonike prej mermeri, q u prkasin ndrtimeve cilsore. Krkimet n pellgun e Drinit t Bardh treguan pr nj densitet fortifikimesh t antikitetit t von dhe mesjets si n kshtjelln e Radacit, Jabllanics s Madhe, Crmjanit, Volujakut, Jerins, Dollcit, Gexhs etj., fortifikime q kryesisht u prkasin shek. IV-VI m.Kr. Botimi i vllimit Harta arkeologjike e Kosovs v. I, sht dshmia m e mir e pasurive t patjetrsueshme arkeologjike q ruan treva e Dardanis antike dhe njkohsisht pasqyr e puns intensive q ka br ekipi shkencor n terren dhe m pas n kabinet, me prpunimin e interpretimin e lnds shum t pasur arkeologjike.
Malishevs, Prizrenit, Dragashit dhe nj pjes t Istogut. N fazn e par u b evidentimi i qendrave arkeologjike t njohura m par si edhe zbulimi dhe dokumentimi i pikave e qendrave t reja. N fazn e dyt u ndrmorn sondazhe e grmime n Rakovin, Rogov, (Gjakov), Korish e Vlashnj (Prizren), Hisar (Suharek), ifllak (Rahovec) dhe n Kalan e Prizrenit. Gjat gjasht vjet krkimesh, jan evidentuar, fiksuar e dokumentuar 264 pika e qendra arkeologjike, shumica prej t cilave jan zbulime t reja, me prkatsi kohore nga neoliti deri n mesjetn e hershme. Epoka e neolitit dhe eneolitit dshmohet nga vendbanimi i Sarashit (ifllak) dhe vendbanimi shpellor n Zatriq. Pr epokn e bronzit dhe t hekurit vlen t prmendim grupin e tumave t Rakovins, Rogovs e Moglics, si edhe disa fortifikime t evidentuara n fshatrat Botush dhe Hereq. Periudha e shek. IV-II p.Kr., dshmohet nga gjetje t materialeve t imta arkeologjike me prejardhje nga Banja e Pejs, Vlashnja, Qellopeku, Gexha dhe Zatriqi.
Muzafer Korkuti
Preface
At the beginning of the 1970s, through the cooperation of the universities of Tirana and Prishtina, it was decided that a group of lecturers would be appointed to research and lecture on a number of specific subjects. I had the honour and pleasure to conduct a full series of archaeological lectures in the branch of History within the Faculty of Philosophy from 1973-1976. I was also introduced to academic Ali Hadri, Professor of the history of the Albanian people and the Dean of the Faculty of Philosophy. On one occasion I met with the Dean in his office, and he stated how he was keen to develop and improve the archaeology course through the provision of text books for students and the use of Albanian language resources. Academic Hadri knew that in order for archaeology in Kosova to develop, good links needed to be made between the Universities of Tirana and Prishtina, and then discoveries concerning the ancient Illyrians could be made. In order to start collecting our information Professor Hadri provided us with a car and together with Professor S. Islamin and the young archaeologist E. Dobruna we visited the most important archaeological sites. These ranged from the Illyrian graves of Trebenishti and Ohri Castle in Macedonia to Glasinac near the Sarajevo Plateau, famous for its Bronze and Iron Age Illyrian tumulus cemetery. In Glasinac, a great centre of the Illyrian culture, we were received by the well known archaeologist A. Benac, who has provided an important contribution in defending the thesis of Illyrian autochthony. A. Benac was a great personality of European archaeology and a friend of Albanian archaeology. In his greeting speech at the First Convention of the Illyrian Studies held in September 1972, A. Benac said; Albanian archaeology has entered into European archaeology through the front door. After visiting the archaeological museum of Sarajevo, in Duvno we were shown the earth forti-
fied settlements typical of north Illyria. After Diocletians palace in Split we saw Zadar, visited Dubrovnik and traveled down the Adriatic coast to visit the Iron Age fortification of Samoborin located 2km from the Hani Honit border point. I had the chance to get a firm grip on the ancient culture and civilization of the neighboring countries such as Greece, Italy and Romania. In my archaeological background I lacked concrete knowledge of the key area of Illyrian territory within Dardania. I felt this particularly during discussions with the students, especially when comparing the Illyrian cultures with the finds from Kosova territory which I wished to illustrate with slides. The archaeological museum of Prishtina housed materials and finds from excavations carried out after WWII. With the help of my colleagues from the museum I had a chance to look through and get to know the materials from the excavated settlements and partly published cemeteries. Using the materials I gained a general overview of the cultural development of Kosova, from the early Neolithic through to the Medieval period. I reinforced this work by visiting the archaeological sites and settlements, the necropolis, castles and the large antique sites of Ulpiana and Soanica. The early Neolithic culture is well represented by sites such as Rudniku, Fafosi, Zhidkovaci, Rokoshi, Tjerrtoria etc. Pottery is the most common object found at these sites and is distinguished as the working technique, its shapes and decorations. Impresso pottery and barbotine ceramic are the most important categories and represent the earliest phase. The painted ceramics are of a red colour, with a smooth surface and dark brown colour. The ornaments are formed by lines, thin and thick ribbons, spirals and other combinations which cover the outer surface of the vessel. These characteristics of the ancient Neolithic culture in Kosova form part of a larger culture
10
Muzafer Korkuti the elements of the Starcevo culture with elements of the Vinca culture. A totally new ceramic that differed in terms of its form and fabric was characteristic of Runik IV. It is black in color and is either with or without a poor varnish. Vessels were of biconical types together with those with canelyra decorations with deep lines, while the terracottas were typical of the Vincian culture. With these features, Runik IV represents the Middle Neolithic of Kosova territory, and has relations with the central Balkans (Vinca), with the Adriatic (Danilon) and with the south (Kolsh IIDunavec). Among the prehistoric settlements revealed across Kosova, Hisari and its material culture are of crucial importance in terms of looking at ethnocultural features of the Neolithic and Early Bronze Age. The location of the site is highly significant as it commands a view from Suhareka giving the impression that it is placed above a hill with a flat top forming a natural protected position. When you reach the site it appears as though it is constructed on the earliest fluvial terrace. The most interesting feature of the site however is its dimensions, with the thickness of the archaeological deposits showing various settlement/occupation horizons and a diversity of archaeological material. This site experienced cultural development and expansion during the Neolithic-Hisar I and the Early Bronze Age Hisar II and ranks amongst the most important prehistoric centers of the Balkan region. The lack of data concerning the middle and late period is surprising. The only evidence for these two periods comes from the Perceva tumuli and the Iglarevo cemetery. The excavations at Suhareka, Romaja, Shirok and the Dibicaku tumuli, which are located in the Dukagjini plains date to the Iron Age. A map from the 1970s showing the area of Rrafshi i Kosovs shows a notable lack of excavations and sites. The excavations at Gadimja were the only investigations of this area for the Bronze and Iron Age and due to this special significance I will discuss the findings at this site with reference to the excavation records. Gadimja is a site located approximately 25km to the south of Prishtina, east of Gadimja e Eprme. The site is located in a dominant position on a high hill. Towards the north, west and south the terrain is gentle but in the east and south east the terrain is rough underfoot. The southeastern side falls away towards the Gadimja River. Has Gadimja been fortified with walls where the terrain is more gentle? If we carefully follow the contours and the traces of ditches we can see the remains of walls and the
that spreads across the central Balkans known as Starcevo culture (Fig. 1.1 Wares from Runik). Was Kosova inhabited during the Mesolithic and Paleolithic? Are there perhaps pre-Neolithic settlements and does new research need to be carried out? A similar situation is being noticed in the Korca basin where many Neolithic sites have been found, yet there is no evidence for a pre-Neolithic population. I believe that geo-climatic studies for the Holoene period will provide new information demonstrating that there was no occupation in these regions before the 7th millennium BC. The middle Neolithic is well known and represented by the excavations in the Reshtan settlement by the phases known as Runiku III-IV. These settlements were made up of huts constructed with wooden piles and daub floors. The characteristics of the material culture of the middle Neolithic completely differ from that of the early Neolithic. Pottery is of a generally fine fabric in black/gray and other dark colours. The shape of the vessels is accompanied by new decorative techniques, canelyra and incised ornaments, sometimes painted with white or red colours The middle Neolithic of Kosova is included within Vinca culture although it forms a clear variant in terms of its anthropomorphic clay sculpture. Connections are also evident with the middle Neolithic of Albania (Kolsh II and Dunavec cultures) as well with the cultures of Adriatic middle Neolithic of Danilo type. At Runik an area of approximately 240 square metres was excavated. The excavation showed a layer of 2 metres in depth where rich and clear archaeological material was revealed. According to notes taken during a discussion with J. Glisiqi, the director of the excavation (May 1975) the excavation yielded 4 phases in the vertical stratigraphy. The first phase, Runik I was characterized by impresso ceramics, red monochrome ceramics and a little barbotine, where there is no painted pottery. Runik II was characterized by red monochrome barbotine, barbotine ceramics, painted ceramics and incised ceramics of Starcevo type. The presence of the painted ceramics with dark brown on red monochrome ground is a new element. Runik III continued to yield features of Runik II pottery with differences in fabric. In its last phase the painted ceramic becomes more common, the spiral motive appears in its ornaments and generally the painted ceramic is of higher quality. There is an intermediate phase, that stratigraphically post-dates Runik III, which is a mixture of
Preface areas where the walls would have been. Therefore it seems likely that the site at Gadimja was protected by fortified walls. The archaeological material found at Gadimja mainly belongs to the Iron Age. The ceramics found fit the typological features of the Iron Age ceramics found at the castle of Gajtan (Shkoder). A local element, which was one of the most characteristic of the material, was the decorated ceramic with radllo. Some of the fragments had been tempered with flint and some fragments were domestically produced as well (while an imported vessel fragment with black figure ware was found on the surface some years ago). While the evidence is limited, it is interesting and seems to point towards the existence of a protourban period in Gadimja. The vessel fragments belonging to the Hellenistic period, with the known forms of the locally produced or imported wares constituting the biggest group. The information that was collected at the very first excavations at Gadimja is very important. It appears to be the first settlement in the area of Rrafshi i Kosovs, and was in existence for over 1000 years with a number of different phases of occupation. Today the geographic position of Gadimja and traces of the surrounding walls represent what is believed were typical of sites during the Iron Age of southern Illyria, representing a settlement of a proto urban phase and a settlement with a developed population during the 4th - 1st century BC. The excavations at Gadimja were very promising and managed to highlight one of the most important periods of Dardanias history. Through archaeological excavation this important period of urbanization and growth of the Dardanian state can be investigated.
11
immediately after its discovery but after 30 years, it is still unpublished (Fig. 1.2 Silver finds from Banja e Pejs). The cemetery inventory consisted of 3 typical Illyrian bronze helmets, 2 silver fibulae with an arched body, 2 silver fibulae in an omega shape, 2 large silver buttons, 4 large bronze buttons, 2 large silver buckles, a large silver belt plate, 8 small bronze arrowheads, 4 two-handled clay vessels of different sizes, 4 cups with high legs of different sizes, imported vessels without complete black figures of the 4th century BC and some skyphos, kantharos and hydria fragments (Fig. 1.3 A Helmet from Banja e Pejs). The material culture of this cemetery belongs to the end of the 5th beginning of the 4th century BC. The typical Illyrian helmets and the domestic pottery provide good evidence concerning the Illyrian ethnicity of the dead, whereas the imported vessels and the luxury objects seem to confirm that the deceased individuals (probably 3) belonged to the contemporary aristocracy.
Llashtica Tumuli
In 1980 a joint excavation project was made possible due to the relationship between the University of Tirana and University of Prishtina. The excavations were undertaken by the Archaeological Sector of the Institute of History and the Museum of Kosova. The excavations were led by staff from Kosova; Kemal Luci, Ded Palokaj and scientific consultant Prof. Z. Mirdita, while the Albanian staff consisted of Prof. S. Islami, Prof. S Anamali and Dr. M. Korkuti (Fig. 1.4 The joint staff in Llashtica). The partners of both institutions, along with the director of Prishtina Museum, Dr. J. Glishiq and the director of the regional organization of monuments, met to discuss possible locations for the excavations. It was decided that excavations should be carried out on one of the settlement sites or cemeteries of the prehistoric period, with priority being given to a tumulus cemetery. Defining the territory where the excavation will take place and deciding between a tumulus in Rrafshi i Dukagjinit or a tumulus in Rrafsh i Kosovs was an issue of considerable debate. The reason for this debate was the suggestion that the area today known as Kosova, previously ancient Dardania consisted of two regions with different ethnic compositions. According to J. Glishiq, Rrafshi i Dukagjinit was inhabited by the Illyrian Dardanians during the Iron Age period while Rrafshi i Kosovs
The Illyrian cemetery in Banja of Peja

Excavations at some tumulus graves in Rrafshi i Dukagjinit have provided us with evidence for burial rites, a feature of the Illyrian culture during the Iron Age and evidence for cultural relations with the other Illyrian regions. The archaeological data from these sites has been published and therefore it is not necessary to repeat the information here. However, little attention was given to the numerous finds from the flat cemetery of Banja of Pejan and even less attention was given to systematic excavations in the cemetery. Some idea of the nature of this cemetery, and a more complete picture of the Iron Age, can be gained from this assemblage of materials. I had the chance to see this assemblage
12
Muzafer Korkuti of 1973 who due to the war had been exiled from Kosova. Prof. Ali Hadri was given a splendid burial, although was almost unknown in the years running up to his early death. Similarly unreported was the death of the great politician and Professor of Philosophy, Fehmi Agani, whom I had the opportunity to know and accompany during the visit of the first Kosovar academic group to Albania. My friend and colleague, Kemajl Luci, knew that I was in Prishtina and he came to meet me in Tirana. We greeted each other in the institute hall and it was decided that a new joint archaeological research project should be started in Kosova. The new project started in the summer of 2002 and was run in by staff from the Institute of Archaeology in Tirana and the Museum of Prishtina, under the collaborative aegis of the Academy of Science of Albania and the Academy of Science of Kosova. The project was directed by academics from Albania and Kosova. The Albanian team consisted of Assistant Prof. Luan Perzhita (codirector), Assistant Prof. Gzim Hoxha, Assistant Prof. Adem Bunguri, and draftsman Pellumb Naipi, while the Kosovar team were led by Kemajl Luci (co-director), Fatmir Peja and Tomor Kastrati. Further research was undertaken as part of this project by the Institute of Monuments of Gjakova and also by the Archaeological Institute of Kosova. The surveys of the years 2000-2005 took place in the region of Drini i Bardh, respectively in the regions of Peja, Dean, Klina, Rahovec, Suhareka, Malisheva, Prizren, Dragash and a part of the district of Istog. During the first phase of investigation the evidence for sites previously known was assessed and possible new sites were looked at. The second phase saw sampling surveys and excavations take place in Rakovina, Rogova, Moglica (Gjakov), Korishta e Vlashnja (Prizren), Hisar (Suhareka), iflak (Rahovec) and in Prizren castle. As a result 264 archaeological sites mapped, belonging to different periods ranging from the Neolithic through to the Early Medieval. Evidence for occupation during the early Neolithic and the Neolithic period was found at from the settlement sites (Sarosh)of ifllaku and the cave settlement at Zatriq. At this point it is also worth mentioning the group of tumuli at Rakovina, Rogova and Moglica as well as the fortifications noted at .the villages of Botusha and Hereq. Archaeological material from Banja and Peja, Vlashnja, Qellopeku, Gexh and Zatriq provides good evidence for a phase of activity during the 4th - 2nd century BC. ifllaku is notable among the other settlements of the Roman period, particularly because of the
was inhabited by another population which was ethnically different and not Illyrian. The Illyrian Iron Age in the Rrafshi i Dukagjinit area was a period that we are able to say a great deal about. The plan was to investigate evidence that Rrafshi i Kosovs was a similar ethnic area as Rrafshi i Dukagjinit, therefore it was decided that an Illyrian tumuli cemetery would be dug in Rrafshi i Kosovs. The tumuli preserved in this area were few; the main examples being Llashtic, Gatnj and Slivov dhe Komoran, none of which had been previously excavated. After visiting the tumulus group at Llashica we decided this would be the best site for excavation. The tumuli at Llashica were located 9km southeast of Gilani, in the Morava of Binca valley to the extreme east of Rrafshi i Kosovs. There were still questions concerning the excavation and whether or not the material culture would be the same as the Romaja and Suhareka tumuli, which had been excavated in Rrafsh i Dukagjinit. Towards the end of September 1980, the expedition was provided with all the necessary equipment needed to start the systematic excavation of the first tumulus at Llashtica. This excavation was to be the first in collaboration with our colleagues from Kosova. The collaboration would be a great privilege and enable discourse between colleagues and friends. All were uneasy at the start of the excavation as any archaeologist would be, waiting to see what would be unearthed once the excavations began. This restlessness continued as no graves were revealed (Fig.1.5 Tumulus of Llashtica). However after 12 days the situation began to change. A grave was discovered containing a two handled vessel made of black ceramic, the same as the vessels discovered in the tumuli of Romaj (Prizren), Kuks and Mati (Albania). The vessel find was the first discovery which seemed to suggest that the Llashtica tumuli belonged to the same Illyrian culture of Dardania (Fig. 1.6 A ware from Mat culture). The events that happened in Kosova in 1981 and later interrupted the excavation in Llashtica, made impossible the publication of the results of the excavations of tumulus no.1.
Research projects in Kosova 2000-2005

After the liberation of Kosova, in October 1999, I traveled to Prishtina. Although I was happy, I also remembered with sadness the friends and colleagues
Preface fragments of marble architectonic sculpture that were noted at the site. The research carried out in the Drini i Bardh also showed a high density of late antique and Medieval fortifications, including examples such as Radac castle Jabllanica e Madhe, Crmjan, Volujak, Jerina, Dollc and Gexhs. Again these fortifications dated to the 4th to 6th century AD.
13
The first volume of the Archaeological Map of Kosova provides the best resource for looking at antique Dardania. Furthermore it reflects the intensive work pursued by the scientific team in the area as well as the interpretative and post-excavation work carried out.
Luan Przhita, Kemajl Luci
2. Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005
Prpilimi dhe hartimi i Harts Arkeologjike t Kosovs, nj iniciativ e Muzeut t Kosovs (n kt kuadr dhe t ASHAK-ut) dhe Akademis s Shkencave t Shqipris, prbn nj ngjarje me rndsi n fushn e krkimeve shkencore dardane. Kjo veprimtari sht rezultat i krkimeve, grmimeve e studimeve t disa brezave arkeologsh, vepra e t cilve vlersohet ende edhe n ditt tona. Kosova ndodhet n Gadishullin Ballkanik dhe kufizohet n perndim dhe veriperndim me Shqiprin dhe Malin e Zi, n veri dhe n lindje me Serbin, ndrsa n jug dhe juglindje me Maqedonin. Ajo ka nj pozit t volitshme gjeografike n kryqzimin e rrugve t rndsishme toksore, q kalojn nga deti Adriatik n drejtim t pellgut t Danubit dhe t Evrops Qendrore (Fig. 2.1).
Fig. 2.1 Harta e shteteve ballkanike
Kosova n aspektin gjeografik nuk paraqitet vetm si nj rajon i prcaktuar, q kufizohet me fushgropn e Kosovs dhe Dukagjinin, por ajo prfshin edhe pjest periferike t maleve t Sharrit, Bjeshkve t Nemuna dhe t Kopaonikut. Mirpo, fushat n fjal caktojn tiparet kryesore t fizionomis s ktij rajoni pr arsye se masivet malore shkrihen me fushat, duke krijuar kshtu nj kompleks gjeografik t sinkronizuar dhe t unifikuar. Lidhjet e ktij regjioni me treva t afrta dhe t largta me an t grykave t lumenjve: Drini i Bardh, Bistrica e Pejs, Ibr, Lepenc dhe Kriva Rek, jan prcaktuese pr kontaktet kulturore dhe tregtare t Kosovs me Mesdheun dhe Ballkanin Qendror. Rruga antike, dhe m pas ajo mesjetare q kalonte npr Jeni Pazar, lidhte kt rajon me pjesn veriore t Ballkanit, nprmjet lugins s lumit Ibr. Ajo kishte nj rndsi t veant, pasi nprmjet saj realizoheshin lidhjet e ksaj treve me Kostandinopojn, Selanikun dhe Athinn. Nj drejtim tjetr rrugor paralel me luginn e Moravs sht dhe Gryka e Kaanikut, e cila lidh trekndshin, Kosov, Maqedoni dhe Serbi. Njkohsisht nprmjet lugins s Toplics dhe t Nishit, rajoni kosovar realizonte nj dalje natyrore n pjesn lindore t Evrops n detin Adriatik dhe Mesdhe, e cila ishte dhe rruga m e shkurtr ndrmjet Detit t Zi dhe Adriatikut (Fig. 2.2). Nprmjet lugins s Drinit t Bardh, pikrisht nga qafa e Morinit, e cila ndodhet ndrmjet maleve Pashtrik dhe Koretnik, si dhe me an t Gryks s Rugovs, Kosova realizon nj dalje natyrore n detin Adriatik. Rruga antike Lissus-Naissus1 dhe m von ajo mesjetare Shkodr-Kosov, e cila deri n fund t shekullit XIX ka pasur rndsi t madhe, lidhte brendin e gadishullit Ballkanik me bregdetin Adriatik2.
16
Fig. 2.2 Tabula Peutingeriana
Lugina e Drinit t Bardh, si dihet, prshkon Rrafshin e Dukagjinit dhe nj pjes t Shqipris Verilindore. Ajo ka nj gjatsi t prgjithshme prej 175 km me siprfaqe t pellgut ujmbledhs 4956 km/2. Buron n Bjeshkt e Nemuna n Kosov, rrz majs s Ruselis pran fshatit Radac t malsis s Zhlebit, rreth 30 km n veriperndim t Pejs. Drini i Bardh nga burimi e deri n piktakimin me prroin e Toplics, n veri t Prizrenit, pasi formon nj ujvar t njohur 30 m, rrjedh drejt juglindjes, duke mbledhur ujrat e Bistrics s Pejs, Deanit, Mirushs, Erenikut, etj. Relievi i pellgut ujmbledhs t Drinit t Bardh sht malor, me lartsi mesatare 862m, duke prfshir kryesisht shkmbinj magmatik dhe ultrabazik. Lumi Drini Bardh dhe prrenjt e shumt e ndajn kt zon n Dukagjinin verior, qendror dhe jugor. Rrafshi i Dukagjinit, q sht krahina m e madhe gjeografike dhe etnografike n pjesn perndimore t Kosovs, rrethohet n jug nga malet e
Sharrit, n veri nga malsia e Podgorit dhe Bjeshkt e Nemuna, n perndim nga malsia e Gjakovs dhe e Hotit, n lindje nga malet e Drenics. Ka reliev t but, n prgjithsi fushor. Faktort gjeografik n rastin e prcaktimit t kufijve etnografik luajn nj rol mjaft t rndsishm. Nga ana etnografike, Kosova ndahet n dy zona t rndsishme: n Rrafshin e Kosovs dhe n Rrafshin e Dukagjinit. Ky regjion prbhet prej disa mikrozonave si Lugu i Drinit, Lugu i Leshanit, Dushkaja, Lugu i Baranit etj. Nj krahin tjetr e Rrafshit t Dukagjinit sht edhe Podrimja, e cila shtrihet n pellgun e Prizrenit n hapsirn nga Ura e Shenjt, mbi lumin Drini Bardh, afr Prizrenit, Suharek dhe Drenic3. Njsia m e rndsishme etnografike e Rrafshit t Dukagjinit sht Podguri i Pejs, e cila shtrihet prej burimit t Drinit t Bardh afr fshatit Radac e deri n fshatin Runik. Njsi t tjera etnografike t ktij rajoni jan Rugova, Hasi, Gora, Opoja si dhe Podguri i Prizrenit4.
Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005 Krkimet sistematike dhe ato t rastit, t kryera her pas her n kt rajon, kan prezantuar t dhna arkeologjike mjaft domethnse jo vetm pr Kosovn, por edhe pr nj kuadr gjeografik m t gjer. Par n retrospektiv, lugina e Drinit t Bardh (Driloni antik), e cila ishte pjes e krkimeve tona, luajti nj rol t rndsishm lidhs ndrmjet ktyre qendrave kulturore q n epokat prehistorike, duke lejuar komunikimin ndrmjet tyre dhe t qendrave
17
q ndodheshin n bregdetin Adriatik. Ajo prfaqson nj trev me mjaft interes arkeologjik, me zhvillim kulturor dinamik, q zn fill nga periudhat neolitike e deri n mesjet. N mijvjearin IV p.Kr, n trevn q shtrihet n dy ant e Drinit t Bardh ishte krijuar nj popullsi, e cila ka tipare t prbashkta kulturore dhe zakonore me popullsin q jetonte n Ballkanin Qendror dhe n brigjet e bregdetit Adriatik5.
Fig. 2.3 Harta e fiseve dhe shteteve ilire
N ecurin kronologjike t zhvillimit historik, si na dshmohet nga t dhnat e autorve antik, historia e dardanve sht mjaft e pasur. N shekullin V para Kr. ata banonin n trevn midis lumenjve Axios (Vardar), Drilon (Drin), Margus (Morav) dhe Timakus (Timok).
Si sht e njohur tashm, Mbretria Dardane doli n skenn historike q n shekullin IV p.Kr dhe u b nj prej faktorve relevant, politik dhe ushtarak gjat shekujve n vazhdim6. Grmimet arkeologjike dhe burimet historike dshmojn se dardant n kohn historike formuan shtetin e tyre7
18
dhe arritn nj zhvillim t dukshm ekonomik dhe shoqror (Fig. 2.3). Treva n t ciln u krijua kjo mbretri ndodhej n zemr t Ballkanit dhe identifikohet me truallin n t cilin autort antik kan vendosur fisin e madh ilir t dardanve, e cila shtrihej n veri deri te lumenjt e Angros (Morava e Ibri) dhe qyteti Nais, n kufirin me autoriatt e skordiskt, n jug ajo shkonte n rrjedhjen e lumit Aksios (Vardar), duke u kufizuar me Panonin, Pelagonin e Penestis. N lindje Margos (Morava Perndimore) e ndante Dardanin nga Trakia, kurse n perndim lumi Drin dhe mali i Sharrit e kufizonin me truallin e shtetit ilir. Dardania e lasht n vija t prgjithshme i prgjigjet krahins s sotme t Kosovs8. Roli i dardanve n antikitet ishte mjaft i rndsishm, jo vetm pr periudhn e mbretris dardane, q reflektohet n ruajtjen e territorit t saj si njsi administrative e veant dhe e konsoliduar, por dhe m von e deri n shekullin VI m.Kr. Nuk ishte rastsi q shum studiues t shekujve t kaluar nj rndsi t veant u kan kushtuar gjurmimeve arkeologjike n trevn dardane. Pr kto vise jan shkruar vepra t rndsishme, t cilat tashm kan hyr n historin arkeologjike t Kosovs, posarisht pr periudhn neolitike dhe romake, t cilat, natyrisht, sqaruan shum probleme shkencore q u prkasin ktyre kulturave. Krkimet arkeologjike n Kosov gjat viteve 2000-2005 u shtrin n territorin e pellgut t Drinit t Bardh, respektivisht n trevn q prfshin komunat e Pejs, Deanit, Klins, Gjakovs, Rahovecit, Suhareks, Malishevs, Prizrenit, Dragashit dhe nj pjese t Istogut. Ato mund t konsiderohen si vazhdim i krkimeve t kryera m par, gjat viteve 70, pr prpilimin e harts arkeologjike t ktij rajoni nga Muzeu i Kosovs. Njkohsisht ky aktivitet prmbledh brenda hapsirs s lejuar t lnds arkeologjike t ksaj harte, qendra t zbuluara dhe t grmuara nga autor t ndryshm, q kan punuar m par n kt trev9. Kshtu, ktyre qendrave u jan shtuar nj mori monumentesh t reja, duke pasuruar ndjeshm korpusin e trashgimis kulturore t ktij areali. Krkimet e mparshme10, si dhe ato t kryera gjat ktyre viteve, solln si nevoj krijimin e harts arkeologjike t ksaj treve, n t ciln prfshihet nj pjes e konsiderueshme e rezultateve t deritanishme (Fig. 2.4). Faza e par e krkimeve (2000-2005) sht e lidhur me evidentimin e qendrave arkeologjike dhe me njohjen e potencialit arkeologjik t ktij rajoni.
Fig. 2.4 Territori i krkimeve n pellgun e Drinit t Bardh
Prioriteti kryesor i projektit sht i lidhur me organizimin e ekspeditave me karakter prnjohs n pellgun e Drinit t Bardh. Nj varg vendesh t rndsishme arkeologjike11 t periudhave t ndryshme, njiheshin tashm nga Evans12, Budaj13, etj. Po ashtu dhe disa grmime arkeologjike, ndonse t pakta, t ndrmarra n Rrafshin e Dukagjinit14, kan identifikuar monumente dhe gjetje me interes, q pasqyrojn periudha t ndryshme kohore. T dhnat e prfituara nga ekspeditat siprfaqsore, t cilat u organizuan n vitet 60-70 pr shkak t krijimit t hidrocentralit t Fierzs si dhe nga informacione t ndryshme pr qendra t tjera q vinin nga gjurmimet arkeologjike, iu nnshtruan nj rivlersimi shkencor, q konsiston n prgatitjen e nj dokumentacioni t ri. Kshtu, u organizua nj rivlersim n vendbanimin shpellor t Radacit dhe Zatriqit, n vendbanimin e hapur t periudhs prehistorike t Pogragjs, verifikimin e grumbullimit tumular t Prevs dhe Rogovs, shpellat n luginn e Bistrics s Pejs, gjetje t ndryshme si mbishkrime latine q ruhen n muzeun e Pejs, Prizrenit dhe t Shkupit, vendbanimi shumshtresor i Vlashnjs, Hisari i Kastrcit, nj sr fortifikimesh t periudhs antike t von dhe mesjetare si n
Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005 Dollc, Pogragj, Crmjan, Radac, Jabllanic t Pejs, etj (Fig. 2.5).
19
Ksaj kohe u prkasin dhe 12 fragmente mbishkrimesh latine, t cilat pasqyrojn disa aspekte t jets n kt periudh, njri prej tyre bn fjal dhe pr nj stacion beneficiar. Krkimet arkeologjike t kryera nga ky projekt n pellgun e Drinit t Bardh treguan pr nj densitet fortifikimesh t vona antike dhe mesjetare, brenda nj hapsire relativisht t kufizuar. Kshtu, objekt i puns s ekspedits ishin kshtjellat e Radacit, Jabllanics s Madhe, Crmjanit, Vollujakut, Jerins, Dollcit, Zatriqit, Kusarit, Gexhs, Gurit t Kuq, etj. Strukturat ndrtimore, teknika e ndrtimit si dhe shum elemente t tjera fortifikuese sugjeruan se kto fortifikime n pjesn m t madhe t tyre u prkasin shekujve IV-VI16. Kontributi i ekspedits s ktyre viteve n Kosov sht evidentimi i 264 qendrave arkeologjike, shumica prej t cilave jan zbulime t reja, me prkatsi t ndryshme kohore (Fig. 2.6).
Fig. 2.5 Harta e qendrave prehistorike
Gjurmimet arkeologjike t viteve 2000-2005, t kryera n kt trev, treguan pr nj panoram t re t qendrave arkeologjike, t cilat u prkasin periudhave t ndryshme. Epoka e neolitit dhe eneolitit dshmohen nga vendbanimi i hapur n Sarosh (ifllak) dhe ai shpellor n Zatriq. Pr kohn e bronzit dhe t hekurit mund t prfshihen grumbullimet tumulare t Rakovins, Rogovs, Moglics etj., si dhe disa fortifikime t ksaj periudhe, t evidentuara n fshatrat Batush dhe Hereq (Fig. 2.7). Gjetjet e pakta t materialit t imt arkeologjik, prfaqsuar kryesisht nga qeramika, n vendbanimet e Gexhs dhe Zatriqit, t cilat u prkasin shekujve IV-II p.Kr., flasin pr nj popullim t ktyre zonave n kt periudh. Nuk u lan jasht vmendjes son edhe vendbanimet e periudhs romake, ndr t cilat do t veonim ifllakun, nj qendr e banuar, ndr m t rndsishmet n kt areal,15 shoqruar me mbishkrime latine dhe objekte t tjera t arkitekturs s ksaj kohe, si dhe Drsnikun, n t cilin u zbuluan objekte prej mermeri t nj cilsie mjaft t mir.
Fig. 2.6 Harta e qendrave t shekujve IV-VI
Prgatitja e nj dokumentacioni t ri e t plot pr t gjitha rrnojat ekzistuese n kt trev ishte nj ndr prparsit m t spikatura t ktij projekti, i cili her-her zvendsoi dokumentacionin e mparshm dhe n t shumtn e rasteve u prpilua
20
Luan Przhita, Kemajl Luci banime, pr t cilat u morn t dhna m t detajuara, etj.
nj dokumentacion plotsisht i ri. Prve saj, u kryen nj sr rilevimesh t detajuara pr monumente, kryesisht kshtjella, objekte religjioze, vend-
Fig. 2.7 Grmime n tumat e Rogovs 2004, Gjakov
U realizua kshtu dokumentacioni pr t gjitha monumentet me prkatsi kohore t ndryshme si t vendbanimeve shpellore apo t hapura t periudhs prehistorike, grumbullimeve tumulare, fortifikimeve prehistorike, kshtjellave t periudhs s antikitetit t von dhe t mesjets si dhe pr gjetje t veanta t periudhs romake n kt trev. Gjat ekspeditave u plotsuan me dokumentacionin prkats (planimetri, fotografi, skica) dhe n ndonj rast sondazhe, fortifikimet e periudhs s von antike si n Gexh, Gurin e Kuq, Zatriq, Koshare, Kusar etj. Interes t veant n krkimet e ktij viti paraqesin edhe disa objekte kishtare t periudhs s hershme bizantine dhe mesjetare, t cilat ndodhen n Pastasel, Rracaj, Shishman i Eprm, Lipovec etj., q prbjn kshtu nj fush
me mjaft interes pr krkimet n t ardhmen. Nuk u lan jasht vmendjes dhe nj sr varrezash mesjetare, n zona t ndryshme t ktyre dy komunave.
Grmime arkeologjike
Meqense territori i krkimeve ishte i shtrir n nj hapsir t gjer gjeografike, kjo krijoi domosdoshmrin pr fillimin e disa sondazheve me karakter grmimi n disa qendra, t cilat u gjykuan si parsore pr grmimet arkeologjike n t ardhmen. Kshtu, prve rilevimeve topografike, u realizuan disa sondazhe n vendbanimet shpellore t Radacit (Pej) dhe Zatriqit (Rahovec), n vendbanimin e hapur t periudhs neolitike t Pogragjs (Klin)
Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005 etj., me qllim t saktsimit kohor t prdorimit t tyre. Gjat ksaj periudhe 2000-2005, n trevn e Rrafshit t Dukagjinit rifilluan grmimet arkeologjike n bashkpunim me Muzeun e Kosovs, Institutin Arkeologjik dhe Institutin e Monumenteve t Gjakovs dhe t Prizrenit. Kshtu, paralel me gjurmimin n terren, jan organizuar grmime arkeologjike n qendra t periudhave t ndryshme kohore si n tumat e Rakovins (Gjakov)17, n qendrn e fortifikuar t Korishs (Prizren)18, n tumat e Rogovs dhe Moglics (Gjakov)19, n vendbanimin shumshtresor t Vlashnjs (Prizren)20, n vendbanimin prehistorik t Hisarit (Suharek)21, n vendbanimin e periudhs romake t ifllakut (Rahovec)22 dhe n kalan e Prizrenit23. Ky aktivitet i dendur krkimor-shkencor ka krijuar tashm nj imazh t ri pr qendrat arkeologjike t ktij rajoni. Studimi i burimeve arkivore24 pr qendra arkeologjike t grmuara m par n kt rajon lidhet me materialin e ekspeditave prnjohse arkeologjike t kryera n vitet 60-70 n rajonin e Rrafshit t Dukagjinit pr qendra arkeologjike, t cilat jan evidentuar dhe nj pjes e tyre sht publikuar nga Garashanin, ershkov, Glishiq, Teodoroviq, apo E. Shukriu, mbi prnjohjen n rrjedhjen e poshtme t Drinit t Bardh25. Nj pjes e materialit ilustrues i ardhur me origjin nga gjetjet e rastit, q ndodhet n Muzeun e Pejs dhe n at t Prizrenit dhe t qendrave q jan grmuar m par, u sistemua me qllim t prfshirjes s tyre n kt vllim. Duhet t theksojm se mungesa e dokumentacionit shkencor pr shum qendra arkeologjike t grmuara si n Vrmic26, Crmjan, Dollc, apo n qytetin e Pejs27, si dhe n disa qendra t tjera, vshtirsoi pasqyrimin e sakt t tyre. Bashkpunimi ndrmjet Muzeut t Kosovs dhe Institutit Arkeologjik t Tirans, si dhe t institucioneve t tjera relevante n kta pes vjett e fundit ka hedhur drit t re mbi qendra arkeologjike t Kosovs, nj pjes e t cilave jan ende polemizuese ndaj teorive t dekadave t kaluara. Gjithsesi, parashtruam n kt ekspoze disa nga rezultatet e krkimeve tona n Kosov, por gjithmon pa pretenduar q ti kemi zgjidhur ato n mnyr plotsisht t argumentuar, pr munges t dhnash t mjaftueshme arkeologjike n kt stad aktual t krkimeve tona. Kompleksi dhe vshtirsit logjistike n ekspeditat e organizuara n terren nnkuptojn se metodologjia e aplikuar duhet t prsoset n vijimsi pr
21
prpilimin e Harts Arkeologjike t Kosovs. Megjithat, kto vite kan vrtetuar se far potenciali t madh arkeologjik fsheh rajoni i Kosovs, i cili pret nj angazhim m t madh n t ardhmen. Pas 5 vjet krkimesh n Rrafshin e Dukagjinit, e shohim t udhs t theksojm se nj pjes e qendrave t reja t zbuluara jan me shum rndsi pr grmimet n t ardhmen. N munges t grmimeve ekstensive t deritanishme, duket e vshtir t prcaktosh ndryshimet q kan ndodhur n periudha t ndryshme kohore q kaloi n antikitet kjo trev. Disa prej t dhnave t prftuara gjat ktyre viteve do t shrbejn si nism e nj pune krkimore-shkencore. Kjo veanrisht ka t bj me fushn e antikitetit t von dhe mesjetn, nj boshllk tashm evident i pasqyruar nga mungesa e gjurmimeve t kryera n kt fush. Me zgjerimin dhe unifikimin e ktyre grmimeve, do t pasurohet n mnyr progresive edhe fondi i burimeve arkeologjike pr t gjitha epokat, rrjedhimisht edhe njohurit tona pr kulturn e lasht dardane do t vijn gjithnj e m tepr duke u plotsuar dhe duke u saktsuar.
Mirnjohje
Autort n mnyr t veant falenderojn Akademin e Shkencave dhe t Arteve t Kosovs dhe Akademin e Shkencave t Shqipris pr nnshkrimin e protokollit dy palsh q mundsoi ecurin e krkimeve arkeologjike ndrmjet Muzeut t Kosovs dhe Institutit Arkeologjik t Tirans deri n publikimin e rezultateve t projektit t Harts Arkeologjike t Kosovs. Gjat vijimsis s ktij projekti n vitet 20002006 iu bashkangjitn Instituti i Arkeologjis Kosov, Instituti i Monumenteve Gjakov, Instituti i Monumenteve Prizren, Instituti i Monumenteve Prishtin dhe Agjensia Kadastrale e Kosovs28, t cilt i falenderojm. N dinamikn e ecuris s projektit dhan kontributin e tyre shum student t Universitetit t Prishtins dhe t Universitetit t Tirans. Po ashtu shprehim mirnjohjen ton pr Fondacionin Butrinti29 i cili gjat ktyre viteve trajnoi n Shkolln Ndrkombtare Arkeologjike t Butrintit mbi 30 student nga Universiteti i Prishtins. Dshirojm me kt rast t shprehim respektin ton pr t gjith ata q na shoqruan n fshatrat e komunave gjat ekspeditave t ktyre viteve. N prfundim, mirnjohjen ton ia kushtojm z. Arbr Hadri, Drejtor i Muzeut t Kosovs dhe Prof. Muzafer Korkuti, Drejtor i Institutit Arkeologjik t
22

14
Tirans, t cilt ndihmuan n prfundimin me sukses t puns krkimore-shkencore t ktij projekti. Referenca
1 2
3 4 5
6 7
8 9
10 11
12 13
K. Miller, IR, col. 555, 558, tek Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran, 1965. J.G.von Hahn, prmend rndsin e rrugs mesjetare q lidhte Prizrenin dhe Gjakovn me Shkodrn. Ai veon nj sr hansh prgjat ksaj rruge, e cila ndiqte nj dgzim i saj itinerarin Prizren-Kulla e Lums, Hani Spasit, Hani Sakatit, ndrsa nj drejtim tjetr shkonte Prizren-Kulla e Lums-Ura e Vezirit-Hani i Spasit e n vazhdim deri n Shkodr. Shih; J.G.von Hahn, Reise durch die gebiete des Drin und Wardar, Wien, 1967, f. 212-231; V.Shtylla, T dhna mbi rrugt dhe urat e vjetra n Kosov, Monumentet, 1983, 1, f. 19-31. M.Krasniqi, Zonat etnografike t Kosovs, Shqiptart dhe trojet e tyre, Tiran, 1982, f. 515-524. Po aty, f. 515-524. Kultura neolitike e ksaj treve gjendet n nj zon ndrmjet kulturs s varantit Moravo-Jugor t Starevs dhe kulturs adriatikase. Shih: M. Korkuti,Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria, VII-VIII, 1977-1978, f.11-75. Historia e Popullit Shqiptar I, Tiran, 2002, f. 143. S.Anamali, Historia e Shqipris, vll. I, kapitulli, Shteti dardan, Tiran, 2002; Z. Miridita, Studime dardane, Tiran, 1983; F. Papazoglu, Les royaumes d, Illyrie et de Dardanie, Les Illyriens et les Albanais, Beograd 1988, f. 173-200; E. Shukriu, Mbretria dardane, Iliria 1999-2000, 1-2, f. 7-27. Historia e Popullit Shqiptar, f. 149. AMK-N fondet e arkivit t Muzeut t Kosovs ruhen raportet e disa ekspeditave prnjohse t kryera n disa qendra t komunave t sotme t Pejs, Klins, Malishevs, Prizrenit dhe Deanit. E. Shukriu, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhjes s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria 7-8, Tiran, 1977-1978. J.G.von.Hahn, Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar, Wien 1867; A.v. Premerstein, N.Vuli, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des osterreichischen Archaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903. A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985. B.Arpad, Regeszeti Kutatas Allaniaban, Dlogozatok az edelyi nemzeti Muzeum erem-es regisegtarabol II, Kolozvar, 1918. Autori gjat ekspedits prnjohse t kryer n Luftn e Par Botrore n Rrafshin e Dukagjinit ka fiksuar nj mori qendrash arkeologjike t periudhave t ndryshme kohore.
15
16 17 18 19
20 21
22 23 24 25 26 27
28
29
N.Vuli, Dardanski, GSKD, CXIV, Beograd 1925, R.Galovi, Uved u praistoriju Kosova i Metohije, BMKM, I, 1956; Lj. Dai, Praistorisko naselje na irokom, BMKM, II, 1957, f. 249-255; J.Todorovi, 1961, 1962, 1963 Hisar S.Reka AP 3, AP 4, AP 5; N.Djuri, Ilirski tumuli kod S.Reke, GMKM, IX, Prishtin, 1965; M.Garaanin, Rogova Fushe Djakovica, Praistoriska nekropola sa humkama, AP8, Beograd 1966; E.erkov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1969; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja parahistorike, Beograd, 1975; N. Tasi,Boka u Prevu, Optina Klina (Metohija), AP, 15, Beograd 1973, f. 36-38. dhe Banj t Pejs; Z. Mirdita, Studime dardane, Tiran, 1982; M.Parovi-Peikan, Peka Banja i importavana grka keramika iz kneevskih grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd 1991; E.Shukriu, Dardania paraurbane, Prishtin, 1995; N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve n provincn romake Moesia Superior, Prishtin, 1996. L.Przhita, G. Hoxha, F. Peja, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), Candavia, 1, 2004, f. 125-136 L.Przhita, G. Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran, 2003. A. Bunguri, K. Luci, shih, Raportin e grmimeve t vitit 2000 n tumn e Rakovins (Gjakov), AMK. G.Hoxha, Grmime t vitit 2001 dhe 2004 n vendbanimin e Korishs, AMK dhe Institutit Arkeologjik Kosovs. Mbi rezultatet e grmimeve n tumat e Moglics, shih, H.Mehmetaj, Raporti i grmimeve t vitit 2003 n Moglic, AIMGJ, ndrsa pr tumat e Rogovs, shih, K.Luci, Raporti i grmimeve t vitit 2004 n tumat e Rogovs, AIAK. Grmimet e vitit 2001 n vendbanimin e Vlashnjs u drejtuan nga E. Shukriu dhe A.Bunguri. shih, raportin prkats, AMK. N vendbanimin e Hisarit t Suhareks jan organizuar dy fushata grmimi (2003-2004), drejtuar nga A.Bunguri dhe Sh.Gashi, shih raportet prkatse q ruhen n AIAK. L.Przhita, G.Hoxha, F.Peja, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), f. 125-136. G.Hoxha, Raport i grmimeve t vitit 2004, n Kalan e Prizrenit, AIMP. AMK. Po aty. Shih katalogun. Gjat viteve 70 jan kryer grmime arkeologjike n vendin ku sot sht ndrtuar Fabrika e Baterive e Pejs. Mbi rezultatet e ktyre grmimeve nuk sht br asnj publikim si dhe mungon dokumentacioni prkats. Kjo vshtirson prcaktimin kohor t ktij vendbanimi tashm t zhdukur. Dshirojm t falenderojm Z. Fitim Humolli i cili realizoi futjen n sisitemin e GIS dhe GPS t qendrave arkeologjike. Ky vllim shoqrohet nga 209 ortofoto t vitit 2004. N munges t hartave t reja n kt punim jan prdorur hartat ekzistuese topografike q ndodhen n fondet e Agjensis Kadastrale t Kosovs. Nj falenderim t veant kemi pr Dr. William Bowden i cili ndihmoi n redaktimin profesional t nj pjese t tekstit n gjuhn angleze.
2. Archaeological Research in Kosova, 2000-2005
The collaboration of the Museum of Kosova, Archaeological Institute of Kosova and other relevant institutions with the Archaeological Institute of Tirana with has highlighted some of the archaeological centers of this region and has again emphasized Kosovas archaeological potential. In this paper we would like to put forward some of the results of our research in Kosova, the main component of which is the information gathered by the archaeological excavations. However, due to the limited number of detailed excavations the gathered material does not provide any solutions to the important questions of ancient Dardanian history (Fig. 2.1 The map of Balkan). The archaeological investigations in Kosova during the years 2000-2005, covered the territory of Drini i Bardh, the region that covers the areas of Peja, Dean, Klina, Gjakova, Rahovec, Malisheva, Prizren, Dragash and a part of Istog. The first phase of the 2000-2005 research was concerned with the uncovering of the archaeological centers and with establishing the archaeological potential of this region The ancient Drilon or Drini i Bardh river valley, which was the focus of our research, extends through Rrafshi i Dukagjinit and a part of Northeastern Albania. It is about 175 km long feeding a reservoir covering 4956 km/2 in its lower reaches. Its source lies at Bjeshkt e Namura, Kosova, on the foot of Ruseli Mountain near Rahovec village in Zhelepi highland meeting the Toplica stream to the north of Prizren. This watercourse flows southeast, merging the Bistrica and Peja, Dean, Mitrush, and Erenik rivers. The source of the Drini i Bardh lies in volcanic rocks in mountainous terrain at a height of 862 m asl. Through the Drini i Bardh valley (precisely from the Morina saddle which is located between the Pashtrik and Koretnik mountains and that of Rugova jaw), Kosova has a natural route to the
Adriatic Sea. The ancient Lissus-Naissus1 road and later the Medieval Shkodr - Kosova road, which had an important role until the end of the 19th century joining the inner parts of Balkan peninsula with the Adriatic coast2, also formed significant lines of communication (Fig. 2.2 Tabula Peutingeriana). The Drini i Bardh river and several streams separate northern, central and southern Dukagjin. Rrafshi i Dukagjinit, which is the largest geographical and ethnographic region in the western part of Kosova, is bordered by the Sharri Mountains in the south. The geographical factors play an important role in the ethnographic borders of the region. It consists of micro zones such as Lugu i Drinit, Lugi i Leshanit; Dushkaja and Lugu i Baranit, etc. Podrimja is another region of Rrafshi i Dukagjinit, which lay in the Prizren basin in the Fshajt Bridge, over Drini i Bardh, Ladrovica near Prizren, Suhareka and Drenica3. Podguri of Peja is the most important ethnographic unit which extends from the Drini i Bardh source near Radac village up to Rudnik village. Rugova, Has, Gora, Opoja and Podguri of Prizren4 are other ethnographic units of these region. From the Prehistoric period the Drini i Bardh valley (antique Drilon) has played an important role in providing a route for communication between the cultural centers situated in the Adriatic coast and the inland region5. The valley is also important in terms of its archaeology, which shows a dynamic cultural development that originated in the Neolithic and continued until the Medieval period. In the 4th millennium BC, in the region that includes both parts of Drini i Bardh, a population existed which has cultural features and customs similar to those of the population that lived in the central Balkans and along the Adriatic coast. Much is known of Dardanias history from the writings of ancient authors. The written sources
24
Luan Przhita, Kemajl Luci Zatriq and the prehistoric open settlement of Pogragje, the tumulus groups of Pereva and Rogova and the caves in Bistrica of Peja valley (Fig. 2.5 The prehistoric centres map). Various finds such as the Latin inscriptions that are kept in the Peja, Prizren and Shkup museums were documented. Other settlements that were re-evaluated included the multiperiod settlement of Vlashnja, Hisari of Kastrci and a number of Late Antique and Medieval fortifications in Dollc, Pogragje, Crmjan, Radac, Jabllanica and Peja etc. The archaeological investigations of the years 2000-2005 carried out in this territory have thus provided a new view of the archaeological centers belonging to all periods. The Neolithic and Eneolithic periods are represented by the open settlement in Sarosh (ifllak) and the cave settlement in Zatriq. The tumulus groups of Rakovina, Rogova (Fig.2.6 The tumulus of Rogova, Gjakov), Moglica etc and some fortifications that have been dated to this period noted in the Botusha and Hereq area may in fact be from the Bronze and Iron Ages. The archaeological material found at Banja in Peja, Vlashnja, Qellopeku, Gexhe and Zatriq, which consists mostly of ceramics belonging to the 4th2nd century BC, inform us about the population that existed in these territories. It is worth mentioning the Roman period settlements, among which we would like to distinguish ifllaku, an inhabited center and the most important in this area13, which has produced Latin inscriptions and other architectural fragments of this period. Objects made from a good quality marble were also found at Drsnik. The archaeological research carried out by this project in the Drini i Bardh valley showed a dense concentration of Late Antique and Medieval fortifications, within a limited area. The Radac, Jabllanica e Madhe, Crmjan, Vollujak, Jerina, Dollc, Zatriq, Kusari, and Gexha fortresses were the focus of our work (Fig. 2.7 The map of IV-VI century centres). The techniques used in the construction of these structures together with many other fortified elements suggested that these fortifications were built between the 4th and 6th centuries14. The contribution of the 2000 -2005 expeditions to Kosovar archaeology includes evidence from 264 archaeological centers of various periods, most of which were newly discovered. The arrangement of new and complete documentation for all existing ruins in this area was also one of priorities of this project. Much of the existing documentation was added to or was replaced by the new documentation
state that a number of tribes lived in Dardania; the Dardanians, Galabrians, Daunians, and Thunatians. These tribes lived between the Aksios (Vardar), Drilon (Drin), Margus (Morava) and Timakus (Timok) rivers. The Dardanian kingdom emerged in the 4th century B.C and was one of the active, political and military forces during the following centuries6. The archaeological excavations and the historical sources testify that the Dardanians established their state7 and achieved a distinct economic and social development. The territory established by this kingdom in the Balkans is identified with that which, according to antique authors, was a place were a large tribe of Dardanians resided. It extends to the north up to the Angros rivers (Morava and Ibari) and Nais city, on the border with autoriat and skordisks, and to the south it follows the course of the Aksios (Vardar) river enclosed with Pannonia, Pelagonia and Penestia. To the east Margos (Western Moravia) separates Dardania from Thrace and to the west the Drini River and Sharri mountains (Scardus) limit the Illyrian states territory (Fig. 2.3 The map of the Illyrian states). Ancient Dardania relates to the modern territory of Kosova8. The Dardanians role in antiquity was very important, not only in the Dardanian kingdom period, and this role is reflected in the preservation of the territory as an administrative and cohesive unit until the 4th century AD. This importance is reflected in the attention that many past scholars have dedicated to archaeological investigations in Dardania. A number of important works were written about these regions, especially those concerning the Roman and Eneolithic periods, which surely have helped solve many of the problems concerning these eras. Considering the above data, the exploratory scientific activity during 2000-2005 was focused on the following areas. The main priority was to organize survey expeditions in Rrafshi i Dukagjinit (Fig. 2.4 The researchs area in Drini i Bardh). A number of important archaeological sites9 of different periods had already been documented by Evans10, Budaj11 etc. The new work undertaken has also identified many monuments and finds of equally varied date 12. A previous expedition had been conducted during the years of 1960-70 as a result of the construction of the Fierza hydroelectric station and its associated reservoir. Information gathered in that investigation as well as data from other centers also collected by archaeological investigation was reevaluated during our research. A new context was established for the cave settlements of Radac and
Archaeological Research in Kosovo, 2000-2005 created by the project. Detailed data was also collected for a number of monuments, most of which were fortresses, churches and settlements. Thus documentation was created for many sites in this territory including Prehistoric cave and open settlements, tumuli and fortifications as well as Late Antique and Medieval fortresses and notable finds from the Roman period. During the expedition documentation on the Late Antique fortifications in Gexhe, Guri i Kuq, Zatriq, Kusar etc was compiled. The religious sites of the Early Byzantine and Medieval period, located in Pastacel, Rracaj, Upper Shishman, were given a special attention due to their importance as a new area for our future research. Of particular note were a number of Medieval graves in different areas of these sites.
25
museums, together with finds from other centers. It is worth noting, however, that the lack of scientific documentation for many archaeological centers that have been excavated, such as Vrmica21, Crmjan, Dollc, and those sites in the city of Peja22, has hindered a more in depth analysis of the sites. After 5 years of research in Rrafshi i Dukagjinit, we would like to emphasize that the newly revealed centers are of a great importance for our future research. In the absence of extensive excavations it is difficult to define the changes that this territory has experienced. However, the information gathered from archaeological sources will be progressively enriched through widening and collaborative research. Consequently our knowledge about the ancient Dardanian culture will be more detailed and complete.
The archaeological excavations

It was necessary to excavate some of the more important sites to establish how our future research should proceed. As well as the topographic surveys, therefore, investigations of limited areas in the cave settlements of Radac (Peja) and Zatriq (Rahovec) and in the open settlement of Neolithic date in Pogragja (Klina) were conducted in order to have a more specific idea of the period in which they were inhabited. Together with the Museum of Kosova, the Archaeological Institute of Kosova and the Institute of Monuments of Gjakova and Prizren, we renewed the archaeological excavations in the Rrafshi i Dukagjinit territory. So, at the same time as the investigations in the landscape were taking place, archaeological excavations of centers in Prizren were also conducted15. These included the Prehistoric settlements of Hisari (Suharek)16 and ifllak, as well as the Roman period settlement of (Rahovec)17 and Prizren castle18. The intensive nature of the surveys that have taken place have created a new insight into the archaeological centers of this region. This was augmented by study of the archival sources for the archeological centers19 that have been previously excavated in this region, included the material that was collected in the Rrafshi i Dukagjinit territory during the years 1960-70. This archive material includes an introduction to the Drini i Bardh lower valley20 which was written by Garashanin, ershkov, Glishiq, Teodoroviq and E. Shukriu. A part of the illustrative material included in this volume shows the finds situated in Peja and Prizren
Acknowledgements
The authors would like to express their gratitude to the Academy of Sciences and Arts of Kosova and to the Academy of Sciences of Albania for the assignment of the joint protocol that enables the archeological researches between the Museum of Kosova and the Institute of Archaeology in Tirana and until the publication of the results of The Archaeological Map of Kosova project. Special thanks should go to the Institute of Archaeology Prishtina, the Institute of Monuments, Gjakova, the Institute of Monuments Prizren, The Institute of Monuments Prishtina, and the Cadastral Agency of Kosova23, that helped the project during the years 2000-2006. We would like to express our gratitude to the students of the University of Prishtina and the University of Tirana. We are especially grateful to Butrint Foundation24 which during three years trained over 30 students from University of Prishtina in the International Archaeological School of Butrint. We would also like to thank the inhabitants that accompanied us to the villages and communes during the expeditions. Finally, last, but certainly by no means least we would like to express our gratitude to Mr. Arbr Hadri, the Director of the Museum of Kosova and Prof. Muzafer Korkuti, director of the Institute of Archaeology, Tirana, who with their invaluable assistance and encouragement helped to the conclusion of this project.
26
Notes
1
Miller. K, Itineraria Romana, col.555,558, Ilirt dhe Iliria te autort antik Tirana, 1965. Shtylla.V, T dhna mbi rrugt dhe urat e vjetra n Kosov, Monumentet, 1983, 1 p. 19-31. 2 J.G. von Hahn, Reise durch die gebiete des Drin und Wardar, Wien, 1967, f. 212-231. J.G.von Hahn mentions the importance of the Medieval road linking Prizren and Gjakova with Shkodra. He notes a number of points along this road which follows two directions; a) Prizren-Kulla e Lums, Hani Spasit, Hani i Sakatit; b) Prizren-Kulla e Lums-Ura e Vezirit-Hani i Spasit and continuing up to Shkodra. See J.G.von Hahn. 3 Krasniqi. M, Zonat etnografike t Kosovs, Shqiptaret dhe trojet e tyre, Tirana, 1982, p. 515-524. 4 Krasniqi. M, p. 515-524. 5 The neolithic culture of this territory is situated in an area between the culture of Moravia-Southern Stareva and the Adriatic cuture. See. Korkuti. M, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria VII-VIII, 1977-1978, p. 11-75. 6 Historia e Popullit Shqiptar, I, Tiran, 2002, p. 143. 7 S. Anamali, Historia e Shqipris, volume. I, Mbretria Dardane, Tirana 2002; Miridita.Z, Studime Dardane, Tiran 1983; Papazoglu. F, Les royaumes d, Illyrie et de Dardanie, Les Illyriens et les Albanais, Beograd 1988, f. 173-200; Shukriu. E, Mbretria dardane, Iliria 1999-2000, 1-2, f. 7-27. 8 Historia e Popullit Shqiptar, p. 149. 9 J.G.von.Hahn, Reise durch die Gebiete des Drin und Wardar, Wien 1867; Premerstein. A.v Vuli.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des osterreichischen Archaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903. 10 Evans. A, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985. 11 Arpad.B, Rgszeti Kutats Allaniban, Dolgozatok az edlyi nemzeti Mzeum rem-s rgisgtrbol, II, Kolozvr, 1918. During the survey carried during the First World War the author noted some archaeological sites of different periods. 12 Vuli. N, Dardanski, Glasnik Srpskog Kraljevskog Druzva, CXIV, Beograd 1925, Galovi. R, Uvod u praistoriju Kosova i Metohije, BMKM, I, 1956, Dai. Lj, Preistorijsko naselje na irokom, BMKM II, 1957. Todorovi. J, 1961,1962,1963 Hisar S. Reka AP 3, AP 4, AP 5. Djuri. N, Iliski tumuli kod S.Reka, GMKM, IX, Prishtin, 1965, M.Garaanin, 1966, Rogova Fushe Djakovica, Praistoriska nekropola sa humkama, AP8, Beograd 1966. erkov. E, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1969.
Djuri. N, Glii, J, Todorovi. J, Romaja parahistorike, Beograd, 1975. Tasi.N, Sahranivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline (Kosova), Saranivanje kod Ilira, (Zlatibor 10-12 maj 1976), Beograd, 1979; Mirdita.Z, Studime Dardane, Tiran, 1982, Parovi-Peikan, Peka Banja i importavana grka keramika iz kneevskih grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd 1991 Shukriu.E, Dardania paraurbane, Prishtin 1992; Ferri.N, Statusi shoqroro ekonomik i t liruarve n provincn romake Moesia Superior, Prishtin 1996. 13 Przhita.L, Hoxha.G, Peja.F, Archaeological excavations of the year 2002 in ifllaku settlement (Kosova) Candavia, 1, 2004, p. 125-136. 14 Przhita.L, Hoxha.G, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tirana, 2003. 15 The excavations of the year 2001 in the Vlashnja settlement were carried out by E. Shukriu and A. Bunguri. The relevant report is held in the archive of Kosova Museum. 16 In the settlement of Hisari in Suhareka two excavation campaigns (2003-2004) were run by A. Bunguri and Sh.Gashi. Reports are held in the Archive of the Archaeological Institute of Kosova. 17 Przhita.L, Hoxha.G, Peja.F, Archaeological excavations of the year 2002 in ifllaku settlement (Kosova), p. 125-136. 18 Hoxha.G, Raporti i grmimeve t vitit 2004, n kalan e Prizrenit, the Archive of the Institute of Monuments, Prizren. 19 The archive of Kosova Museum. 20 The archive of Kosova Museum. 21 The archaelogical treasures af Kosova and Metohija from the neolithic to the early middle ages, Beograd, 1998. 22 In the 1970s archaeological excavations were carried out on the site of the present day battery factory of Peja. The results of these excavations were not published and the documentation is missing. 23 We would like to thank Z. Fitim Humolli, who made possible the establishment of the GIS and GPS system in the archaeological centres. This volume is accompanied by 209 ortophotos of the year 2004. The topographic existing maps that were in the funds of the Cadastral Agency of Kosova were used in this volume because of the lack of the new maps. 24 A special thank should go to Dr. William Bowden who helped to the professional editing in some parts of the English translation.
Adem Bunguri
3. Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori
Krkimet n fushn e arkeologjis prehistorike n pellgun e Drinit t Bardh kan nj mosh mjaft t re dhe mund t ndahen n tri etapa: Etapa I prfshin periudhn midis dy luftrave botrore (1918-1939). Si fillim i saj konsiderohet viti 1918, kur austriakt kryen grmimet e para arkeologjike n nj tum t epoks s hekurit n fshatin Neprebisht t Suhareks1. Momenti i dyt i rndsishm i ksaj etape sht njoftimi i dhn pr t parn her n literaturn shkencore nga arkeologu amerikan V. Fewkes mbi ekzistencn e varrezave tumulare t epoks s hekurit n Rrafshin e Dukagjinit2. Veprimtaria arkeologjike n kt rajon hyn n etapn e dyt t saj me krijimin e Muzeut t Kosovs n Prishtin (viti 1949) dhe intensifikohet n vitet 60-80, q koincidon me periudhn m t rndsishme t krkimeve n fushn e arkeologjis prehistorike3. Gjat 5 dekadave t ksaj etape (19491999), n pellgun e Drinit t Bardh, jan grmuar 7 vendbanime prehistorike, 24 tuma, si dhe nj varrez e dyst. Etapa III fillon menjher pas lirimit t Kosovs (viti 2000 e n vazhdim), kur filloi realizimi i projektit t prbashkt midis Prishtins dhe Tirans, n fushn e krkimeve arkeologjike n pellgun e Drinit t Bardh. N kt etap sht br nj grmim kontrolli n Hisarin e Suhareks (2004), jan kryer dy fushata grmimi n vendbanimin e Vlashnjs (2002, 2006) dhe n at t Korishs (2002, 2006), si dhe jan grmuar tri tuma t ktij pellgu (Rakovin, Moglic, Rogov). Pozicioni gjeografik i Kosovs dhe frymmarrja e lir komunikuese e saj me viset fqinje e ato m t largta, kan ndikuar n prcaktimin e ktij rajoni n kuptimin historik dhe kulturor si nj zon kontakti t kulturs autoktone me at adriatikase, egjeane dhe ballkano-qendrore. Kushtet e favorshme gjeoklimatike, q gzon Kosova n prgjithsi dhe pellgu i Drinit t Bardh n veanti, kan prcaktuar edhe banimin e tyre q n lashtsi. Pellgu i Drinit t
Bardh, n vija t prgjithshme, prputhet me Rrafshin e Dukagjinit. Sipas t dhnave arkeologjike, ky rajon ka qen banuar q n periudhat m t hershme t parahistoris, fal kushteve mjaft t favorshme klimatike-toksore t tij.
Paleoliti
Gjurmt m t hershme t kulturs prehistorike n kt pellg i prkasin epoks s paleolitit. T dhnat arkeologjike q lidhen me t jan mjaft t varfra e t pamjaftueshme. sht fjala ktu vetm pr disa gjetje rastsore t zbuluara n siprfaqen e Shpells s Radacit dhe t vlersuara si paleolitike. Ato prbhen nga disa eshtra kafshsh parahistorike, dhe nj pjes e nofulls me dhmb ariu t shpells (ursus spelaeus) si dhe disa fragmente qeramike4. Gjurm t ksaj epoke jan ndeshur dhe n Shpelln e Dems (Pej) dhe n disa shpella t tjera n rrethinn e Pejs, si n Shpelln e Zez, Shpelln e Kallabs, Shpelln e Shkmbit t Kuq dhe n dy shpella pran Jabllanics s Madhe, por t pashoqruara me dokumentacionin prkats arkeologjik5.
Neoliti
Ndryshe nga paleoliti, sht m mir i prfaqsuar dhe i studiuar, pavarsisht se kultura e ktyre vendbanimeve akoma nuk sht vn plotsisht n qarkullim shkencor. Materiali i botuar prej tyre, ndonse i pakt, shrben, megjithat, si baz e mjaftueshme dokumentare pr t njohur tiparet kryesore t qytetrimit neolitik t ktij rajoni dhe pr t pasur nj pamje qoft dhe t pjesshme t zhvillimit historiko-kulturor t ksaj treve, q nga periudhat m t hershme t neolitit6. Kjo pamje sht plotsuar n nj far mase dhe nga krkimet e realizuara n Kosov n vitet 2000-2005.
28
Adem Bunguri gjer ballkano-qendror t neolitit t hershm t tipit Starev I-II.
Neoliti i hershm i ktij rajoni, njihet sot nga 5 vendbanime. Dy prej tyre, prkatsisht Runiku dhe Rakoshi, gjenden n shpatet e rrafshnalts s Drenics, brenda pellgut ujmbledhs t Drinit t Bardh, ndrsa dy t tjer, upeva e Poshtme dhe Kramoviku n zonn e ult fushore, n krahun e majt t ktij lumi. Prej tyre jan grmuar Runiku dhe upeva e Poshtme, nga J. Glishiq, prkatsisht n vitet 1966-1968, 1984 dhe 1968-1969. N kto vitet e fundit, grmime jan ndrmarr edhe n vendbanimin shumshtresor t Vlashnjs7, t njohur si i till q m par8. Runiku sht vendbanim i hapur dhe m i rndsishm i neolititit t hershm. Ndodhet n fshatin me t njjtin emr, n pllajn e Drenics. Megjithse gjeografikisht sht pjes e ksaj rrafshnalte, prfshihet n pellgun ujmbledhs t Drinit t Bardh. Shtresa kulturore me trashsi rreth 2 m, prmban 4 horizonte banimi t lidhura me neolitin e hershm dhe at t mesm. Sipas vlersimit stratigrafik dhe kronologjik t tij, kultura e Runikut zhvillohet nprmjet 4 fazave t emrtuara Runik I-IV. Faza Runik I-II, e karakterizuar me kultur t tipit t Starevs, prfshihet n neolitin e hershm t Ballkanit qendror. Kultura e fazs Runik I prcaktohet nga qeramika monokrome e kuqe me lustr, qeramika barbotine dhe ajo impresso (Fig. 3.1). Banesat e horizontit m t vjetr kan qen t ndrtuara mbi tok, me skelete druri, pa dysheme. Lidhur me kronologjin e ksaj shtrese, M. Garashanin mendon se faza Runiku I i korrespondon fazs protostarevo, por, n kt nivel t studimeve, nuk mund t thuhet me siguri nse ai i paraprin fazs Anzabegovo I dhe sht m afr ProtoSesklos, apo ai prfaqson nj kultur m t von9. Faza Runik II10 karakterizohet nga t njjtat elemente t fazs pararendse. Shfaqet pr her t par qeramika fine e pikturuar e tipit Starev II a-b. Faza Staev II a karakterizohet nga qeramik e pikturuar me ngjyr t bardh dhe motive linearogjeometrike, ndrsa faza II b me qeramik t pikturuar, me ngjyr kafe mbi sfond t kuq dhe me motive gjeometrike dhe kurbolineare. Karakteristik pr kt faz jan gjithashtu objektet e lidhura me botn shpirtrore t banorve neolitik, si jan tavolinat e kultit, figurinat antropomorfe etj. Kjo faz koincidon me ekspansionin m t madh t kulturs t Starevs n drejtim t jugut, t prfaqsuara nga horizonti Runik II, Vlashnj, Kolsh I etj11. Analogjit e msiprme tregojn se n kt periudh t hershme t zhvillimit prehistorik, i gjith Rrafshi i Dukagjinit ishte pjes e arealit t
Fig. 3.1 Instrument muzikor neolitik (Okarina) nga Runiku
Faza Runik III12, karakterizohet nga qeramik fine e pikturuar me ngjyr kafe me motive lineare dhe kurbolineare, ndrsa zhduket pikturimi i bardh13. N fazn Runik IV, n poerin e vrazhd, shfaqet barbotini i organizuar, si dhe kombinimi i teknikave t ndryshme plastike dekorative. N qeramikn fine t pikturuar shfaqet pr t parn her spiralja. Me kto elemente morfologjike e dekorative, mendojm se fazat Runik III-IV duhen lidhur me nj periudh fundore t neolitit t hershm ballkano-qendror. Ajo, si sht vn n dukje, grsheton elemente t grupeve kulturore t neolitit ballkano-qendror, adriatikas dhe atij thesalian (Sesklo III a)14. Vlashnja sht vendbanimi i dyt i rndsishm i neolitit t hershm t pellgut t Drinit t Bardh. Ai shquhet pr nj vazhdimsi t gjat banimi, q nga neoliti i hershm deri n periudhn e von antike. Nga t dhnat e stratigrafis parciale t tij, rezulton kjo skem kronologjike e shtresave t prfaqsuara n kt vendbanim:
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori 1. Vlashnj I - Neolit i hershm. 2. Vlashnj II - Neoliti i mesm. 3. Vlashnj III - Eneolit. 4. Vlashnj IV a - Bronzi i hershm. 5. Vlashnj IV b - Bronzi i mesm. 6. Vlashnj IV c - Bronz i von. 7. Vlashnj V - Epoka e hekurit. 8. Vlashnj VI a - Periudha klasike (shek. VI-IV p. Kr.). 9. Vlashnj VI b - Periudha helenistike (shek. IV-I p. Kr.). 10. Periudha e von antike (shek. IV-VI m.Kr.) Neoliti i mesm njihet nprmjet grmimesh sistematike nga vendbanimi i Reshtanit (Suharek), ai i Hisarit t Suhareks dhe i Vlashnjs (Prizren), ndrsa nga gjetjet siprfaqsore edhe nga vendbanimi Pogragjs (Klin). N pikpamje topografike jan prfaqsuar dy tipe vendbanimesh: vendbanime t vendosura n fusha aluvionale (Reshtan) dhe vendbanime t vendosura n tarraca me mbrojtje natyrore (Hisar, Vlashnj, Pogragje). Vendbanimi i Reshtanit ndodhet n nj fush t shesht aluvionale, afr Suhareks. sht grmuar n vitet 1966-1967 nga J. Glisiq. Gjat dy fushatave u grmuan 288 m2. Shtresa kulturore me trashsi 2 m i takon neolitit t mesm t tipit adriatik15. Fizionomia e kulturs prcaktohet nga qeramika me faktur mesatare dhe ngjyr gri t errt dhe t zez, si dhe qeramika e holl me lustr t zez me shklqim. Ent dominohen nga kupat kryesisht bikonike dhe ato me profil S-je, si dhe vazot me qaf t shkurtr apo m t gjat cilindrike. Zbukurimet kryesore jan ato plastike dhe me incizim gjeometrik, ku shpesh ndeshet edhe inkrustimi i bardh (Fig. 3.2). Karakteristike pr kt kultur jan ritonet e kultit me 4 kmb, t zbukuruara me incizim adriatikas dhe t inkrustruara me past t bardh16. Me kto tipare kultura e Reshtanit lidhet ngusht me grupin kulturor Danilo t neolitit t mesm. Krahas ktyre elementeve, n prbrjen e ksaj kulture, vihen re edhe mjaft elemente t kulturs Vina, ka dshmon pr karakterin kompozit t kulturs s Reshtanit, e kjo sht e natyrshme t rezultoj nisur nga pozicioni gjeografik i ndrmjetm i Reshtanit midis ktyre dy grupeve kulturore t njkohshme. N kt kontekst, Reshtani do t prfaqsonte kufirin m lindor t prhapjes s kulturs Danilo, n Kosov. Ajo konfirmon hipotezn e A. Benac se ndikimet kulturore adriatikase shkojn n raport t
29
drejt me ndikimet klimatike t Adriatikut n brendsi t Ballkanit17.
Fig. 3.2 En kulti - Reshtan
Eneoliti
Aktualisht eneoliti n Rrafshin e Dukagjinit sht prfaqsuar m mir n vendbanimin shumshtresor t Hisarit t Suharekes18. Gjithashtu elemente t ksaj kulture jan ndeshur edhe n nj shtres t holl t vendbanimit t Hisarit t Kastercit19, si dhe n vendbanimin shumshtresor t Vlashnjs (Prizren)20. Gjurm t pakta t ksaj kulture jan ndeshur tani s fundi edhe n Shpelln e Zatriqit (Rahovec)21. Vendbanimet e ksaj periudhe jan vendosur n tarraca lumore, me mbrojtje natyrore, si dhe n shpella. Hisari prfaqson nj ndr qendrat m prfaqsuese t eneolitit kosovar. Grmimet e para sistematike n kt vendbanim u kryen n vitet 1961196322, t pasuara nga ato t J. Glishiqit t vitit 1978 dhe nga grmime kontrolli t vitit 2004 t drejtuara nga nj ekip arkeologsh nga Shqipria dhe Kosova. Sipas autorit t grmimeve t para, shtresa m e hershme kulturore e ktij vendbanimi arrin trashsin 1.70-1.80 m. Nga pikpamja stratigrafiko-
30
Adem Bunguri 5. Hisar III a - Bronz i hershm. 6. Hisar IV a - Hekur i hershm (shek. XI-IX p.Kr.). 7. Hisar IV b - Hekur i zhvilluar (shek. VIII-VII p.Kr.). 8. Hisar IVc - Hekur i von (shek. VI-V p.Kr.). 9. Hisar V a - Periudha klasike (shek. V-IV p. Kr.). 10. Hisar V b - Periudha helenistike (shek. IV-II p.Kr.). 11. Hisar VI - Periudha e von antike (shek. IV-VI m.Kr.) Sipas ksaj skeme kronologjike, kultura e fazs m t hershme t Hisarit duhet lidhur me neolitin e von adriatikas t tipit Reshtan.
kulturore ajo zhvillohet nprmjet 4 fazave evolutive, t emrtuara Hisar I a-b dhe II a-b23. Fazat Hisar I a-b i korrespondojn fundit t fazs I a dhe fazs I b t grupit Bubanj-Hum t Moravs Jugore. Faza Hisar II a prputhet me fazn Bubanj-Hum II dhe grupin BadenKostolac t pellgut danubian, ndrsa faza Hisar II b, e konsideruar fillimisht si e bronzit t hershm t tipit Kritsana t Maqedonis, m von rivlersohet si e periudhs s hekurit t hershm24. Sipas N. Tasiqit, faza Hisar I a i takon eneolitit t hershm me elemente t neolitit t von adriatikas, ndrsa faza Hisari I b fazs m t re t grupit Bubanj Salkuca (fazs Salkuca IV). Faza Hisar II a lidhet me fillimin e grupit Kostolac, ndrsa ajo Hisar II b me hekurin e hershm t tipit Bellaevc (1998)25, e riemrtuar m von si faz Hisar III a26. Sipas grmimeve tona t viteve t fundit n Hisar, dallohen qart stratigrafikisht 9 horizonte banimi, t lidhura kronologjikisht me eneolitin, bronzin e hershm dhe epokn e hekurit. N nj siprfaqe t kufizuar prej 2 x 2 m sht dalluar edhe nj shtres e neolitit t von e tipit t Reshtanit me trashsi 0.20 m. N depozitimet m t siprme t shtress kulturore t Hisarit, jan shfaqur edhe gjetje t prziera t periudhs klasike, helenistike dhe t asaj t von antike27. N dritn e ktyre t dhnave, kronologjia e re e depozitimeve kulturore t vendbanimit t Hisarit do t ishte si m posht (Fig. 3.3):
Epoka e bronzit
Studimet mbi kulturn e epoks s bronzit jan n fillimet e tyre, kshtu q njohurit tona pr t jan t kufizuara. Informacioni pr kt kultur vjen thuajse trsisht nga varrezat tumulare, madje n at mas saq kjo prbn nj tipar t krkimeve t ksaj periudhe. Njohja pr her t par e kulturs s bronzit nga grmimi i tumave t Rogovs (1966), u pasua m von nga grmimi i tumave t Perevs (1973) dhe t nekropolit t dyst t Gllarevs (1986), t cilat dhan materialet e para lidhur me kulturn e periudhs s mesme t bronzit. Krkimet e viteve t fundit (2002-2006), t orientuara kryesisht drejt vendbanimeve, kan sjell t dhna t reja arkeologjike, duke krijuar nj tablo m t plot mbi kulturn e ktij rajoni gjat epoks s bronzit. Krahas vendbanimit t njohur t Hisarit (Suharek), jan zbuluar disa vendbanime t reja n Vlashnj (Prizren), Korish (Prizren), Pogragj (Klin), n Reti t Poshtme (Rahovec), n Shpelln e Zatriqit (Rahovec) dhe at t Radacit (Pej). Kultura e ksaj epoke sht prfaqsuar n t tri periudhat e zhvillimit t saj, megjithse t dhnat jan ende t pakta e t pamjaftueshme pr ta ndjekur t plot procesin e zhvillimit t saj n kt rajon. Periudha e bronzit t hershm
Fig. 3.3 Profili lindor i kuadratit II, 2004 (Hisar-Suharek)
1. Hisar I - Neolit i von. 2. Hisar II a - Eneolit i hershm I. 3. Hisar II b - Eneolit i hershm II. 4. Hisar II c - Eneolit i zhvilluar.
Vendbanimet: Kultura e ksaj periudhe njihet nprmjet grmimesh t rregullta nga vendbanimi i Hisarit t Suhareks, Vlashnja, Korisha (Prizren), ndrsa gjurm t saj jan konstatuar edhe n Pogragj (Klin) dhe n Shpelln e Zatriqit (Rahovec). Vendbanimet e ksaj periudhe jan t vendosura n tarraca me mbrojtje natyrore (Hisar, Vlashnj, Pogragj, Korish) dhe n shpella (Zatriq). Disa prej tyre jan dhe t fortifikuara me ledhe gursh (Kori-
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori sh, Pogragj28) ose dheu (Hisari i Nashecit), megjithse pr kt t fundit mungojn t dhna t sigurta datimi. T dhnat m t plota stratigrafike lidhur me depozitimet e ksaj periudhe i kemi nga vendbanimi i Hisarit si dhe nga ai i Korishs. N Hisar depozitimet kulturore t bronzit t hershm (Hisar III-a) ishin vendosur menjher mbi ato t eneolitit t zhvilluar (Hisar II-c) dhe mbuloheshin me hiatus nga depozitime t periudhs s hershme t hekurit (Hisar IV a). N Korish shtresa kulturore me trashsi 0.700.90 m, prbhet nga tri horizonte banimi, t lidhura prkatsisht me periudhn e hershme, t mesme dhe t von t bronzit. Dyshemeja e horizontit t bronzit t hershm sht vendosur direkt mbi tabanin shkmbor t vendbanimit. Depozitimet e bronzit t hershm, me trashsi 0.30-0.40 m mbulohen nga nj dysheme e horizontit t bronzit t mesm29. Kultura e ksaj periudhe zhvillohet nprmjet dy fazave, t ngjashme me ato t bronzit t hershm maliqiot n Shqipri (Maliq III a dhe III b). Ato prfaqsohen prkatsisht nga Hisari III a dhe Korisha I. Faza m e hershme Hisar III a, shquhet pr qeramikn e saj kryesisht me faktur t trash, t punuar me brum argjilor t przier me rr t trash, me ngjyrat e pjekjes gri dhe kafe t elur. Dekori i saj prfaqsues prbhet nga ornamente t ndryshme plastike si shirita t thjesht ose t gropzuar, mbi buz ose nn t, pulla t ndryshme plastike etj. Karakteristik pr fazn m t hershme sht prdorimi i rrall i zbukurimit pesudobarbotin, t ngjashm me at t fazs Maliq III a. Me kta tregues morfologjik dhe dekorativ, kultura e ksaj faze diferencohet qart nga kultura e fazs pararendse eneolitike (Hisar II c). Ky ndryshim stratigrafik i menjhershm, dshmon pr nj shfaqje t re kulturore, q do t mund t lidhej me ardhjen nprmjet valve t dyndjes indo-evropiane t nj popullsie t re, bartse t ksaj kulture, fenomen i konfirmuar qart stratigrafikisht nga grmimet edhe n Maliq III a30. Faza II m e zhvilluar e bronzit t hershm, e prfaqsuar n vendbanimin fqinj t Korishs (faza Korish I), karakterizohet nga nj qeramik me cilsi relativisht m t lart. Pjekja e saj sht m e plot, ndrsa ngjyrat mbizotruese okr n t kuqe tulle, e prfaqsuar nga nj larmi m e madhe formash. Midis tyre, si m karakteristike vlejn t prmenden ent me dy vegj t larta mbi buz, ent njvegjake n trajt brokash, filxhant konik me nj vegj mbi gryk. N fushn e dekorit vazhdon t jet i plqyer si dhe m par dekori plastik i gropzuar i fazs pararendse, me prjashtim t dekorit pseudobarbo-
31
tin, i cili n kt faz zhduket, fenomen ky i konstatuar edhe n shtresn Maliq III b. Kto elemente e lidhin bronzin e hershm t ktij pellgu me kulturn e bronzit t hershm t tipit Bubanj-Hum III t Karagaqit dhe Vallait t Mitrovics, si dhe me ato t bronzit t hershm pellagonian t Maqedonis (Armenohori) dhe at t Shqipris juglindore (Maliq III a-b) t prmendur m lart. Duke filluar nga kjo periudh (Hisar III a) dhe n mnyr t veant nga faza vijuese Korish I, kultura e bronzit t hershm do t zhvillohet pa ndrprerje gjat gjith periudhave pasardhse t epoks t bronzit. N kt kontekst, fillimet e formimit t kulturs s hershme dardane duhen krkuar q n periudhn e hershme t bronzit. Periudha e bronzit t mesm Kultura e ksaj periudhe aktualisht sht njohur n vendbanimin e Korishs (faza Korish II), t Hisarit (Hisari III b) dhe t Vlashnjs (Vlashnja IV b). Elemente t bronzit t mesm jan ndeshur gjithashtu edhe n vendbanimin shpellor t Radacit (Pej). N Korish, shtresa e bronzit t mesm (faza Korish II) ndjek pa kurrfar ndrprerje at t bronzit t hershm (faza Korish I). Qeramika e ksaj faze paraqitet teknikisht m e arrir se n fazn pararendse. sht e punuar me balt t pastruar dhe e pjekur m mir. Ngjyrat e saj mbizotruese jan ajo kafe e kuqrremt dhe gri n t zez. Ajo shquhet pr nj larmi formash, t modeluara me kujdes, dhe me faqe t lmuara. Midis tipave m karakteristike vlejn t prmenden tasat gjysmsferik me buz t prera pjerrtas nga brenda, tasat trungkonik me buz t shesht e t shtrir nga jasht n trajt strehe, ent me gryk trungkonike dhe ato buz t drejta ose t pjerrta, vazot me vegj gjuhe nn buz apo n supe, tenxheret me vegj t tipit teh-spate t zhvilluara mbi gryk, ent me profil n trajt S-je identike me ato t Maliqit III b31 apo Bubanj-Hum III32 etj. Forma t ngjashme ensh jan ndeshur gjithashtu edhe n vendbanime t tjera t ksaj periudhe, si n Vlashnje (faza Vlashnje IV-b), Hisar (faza Hisaar III-b) dhe ndonj prej tyre edhe n vendbanimin shpellor t Radacit. Kto forma ensh gjenetikisht e t lidhura me ato t shtress pararendse t bronzit t hershm t ktij pellgu, tregojn pr nj zhvillim t brendshm kulturor nga njra faz n tjetrn. Ato e lidhin pellgun e Drinit t Bardh me nj areal m t gjer, jo vetm brenda Kosovs, por dhe jasht saj, si me
32
Adem Bunguri Istogut33 e cila prfaqson aktualisht ekzemplarin m lindor t prhapjes s ktij tipi spatash n Kosov.
fazn Maliq III c t Shqipris jugore dhe at Nezir V, Gajtan II dhe Zagor I t asaj veriore, me bronzin e hershm dhe t mesm t Adriatikut qendror, prkatsisht me fazat A3-B1 t vendbanimit t Varvars n Hercegovinn perndimore etj. Periudha e bronzit t von T dhnat pr kulturn e ksaj periudhe jan relativisht t pakta dhe jo gjithnj t sigurta nga pikpamja e prkatsis kronologjike t tyre. Stratigrafikisht m mir shquhet kultura e bronzit t von n shtresn repektive t vendbanimit t Korishs (Korish III). N qeramikn e ksaj shtrese shquhet ajo me punim mesatar, me ngjyr kafe n t kuqe dhe gri n t zez, dhe me lmim t mir t siprfaqes. Pr sa iu prket formave t enve, vazhdojn ato t tradits t shtress pararendse, si: ent me qaf t gjat, gryk konike dhe buz t drejta, ent me gryk cilindrike ose konike dhe vegj shiritore nn buz etj. Krahas tyre, shfaqen edhe disa forma t reja ensh, si: tasat e vegjl sferik, ato me profil Sje apo me shtesa plastike mbi buz, pjatat me buz t profiluara etj. Nj form tjetr e re ene, karakteristike pr bronzin e von t ksaj shtrese kulturore, jan pjatancat me buz t fryra dhe t kthyera prbrenda, shpesh t faqzuara ose t prshkuara nga kanelyra t tipit turban-dish. Forma t njjta ensh jan ndeshur edhe n vendbanimin e Hisarit (Hisar III-c), at t Vlashnjs (Vlashnj IV c), t Pogragjs (faza Pogragje III) si dhe Retis s Poshtme (Rahovec). Me kto forma, kultura e bronzit t von t Korishs lidhet mjaft mir me grupin kulturor t Medians moraviane (faza Mediana III) dhe me mjaft treva t Shqipris lindore si n vendbanimin shpellor t Kputs t Matit, n vendbanimin e hapur t Manasdrenit dhe at kodrinor t Pesjaks n Dibr, n vendbanimin e Maliqit III c, n Shpelln e Trenit, n varrezn tumulare t Barit t Kors etj., t datuara midis shek. XII-XI p.Kr. Nj karakteristik e ktyre vendbanimeve sht vazhdimsia e banimit t tyre n t tri periudhat e epoks s bronzit, e kjo flet pr nj jet relativisht t stabilizuar pas turbulencave t fillimit t bronzit t hershm, t shkaktuara nga dyndjet e popullsive indo-evropiane. Kjo dukuri sht konstatuar n vendbanimet e Vlashnjs, Korishs dhe Hisarit, megjithse n kt t fundit nuk jan gjetur depozitime stratigrafikisht t sigurta t periudhs s mesme dhe t von te bronzit. Me periudhn e von t bronzit lidhet edhe nj spat e tipit shqiptaro-dalmat e gjetur n Sinaj t
Tumat
T dhna plotsuese pr njohjen e kulturs s epoks s bronzit n kt rajon kan sjell edhe varrezat tumulare. Deri tani jan evidentuar dhe grmuar 3 tuma t ksaj epoke: tuma e Banjics s Pejs, tuma I e Rogovs dhe tuma XIV e Perevs. T dhna mjaft interesante jan ato t prftuara nga grmimi i tums s Banjics s Pejs (Fig.3.4).
Fig.3.4 Pamje e tums s Banjics s Pejs, 1979-1980
Nga raporti i grmimit34, msojm se ajo mbulonte vetm nj varr qendror (Fig. 3.5). Varri ishte vendosur n qendr t tums, n nj grop t thjesht nn taban. Kufoma ishte vendosur n shpin me kmb t mbledhura lart dhe t kthyera djathtas nn presionin e dheut, nj pozicion ky karakteristik pr varret qendrore t tumave t bronzit t hershm. Skeleti ruhet i plot, por i pashoqruar me kurrfar inventari. Me kto t dhna rituale ky varr do t lidhej nga pikpamja kronologjike-kulturore me varret e bronzit t hershm t nj areali t gjer ballkanik, si me varret m t hershme t tumave t grupit BeloticBela-Crkva t Serbis perndimore, me disa tuma t bronzit t hershm t Shqipris jugore, (Piskov, Bar, Crruj), asaj qendrore (tuma 1 e Pazhokut)35 dhe asaj veriore (Shkrel, Shtoj, Knet, inamak, Bujan)36. T mbshtetur n kto analogji, mendojm se edhe varri qendror i Banjics s Pejs do t duhej
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori datuar gjithashtu si i periudhs s bronzit t hershm. N kt kontekst, tuma e Banjics s Pejs do t prfaqsonte shfaqjen m t hershme t ritit tumular n hapsirn e Kosovs.
33
veri-lindje ose lindje-perndim. Vendosja e skeleteve mbi nj shtres platform gursh t vegjl zalli, njihet nga nekropoli i dyst t Gllarevs37 dhe nga disa varre t Glasinacit III a, si dhe n variantin Vatin t Serbis perndimore. Gjithashtu ajo sht ndeshur dhe n tumat e bronzit t hershm n inamak, Knet, Bujan etj. Kjo veori e klasifikon at si nj dukuri rituale t varrimit tumular t bronzit t hershm, i prdorur, sa duket, edhe gjat bronzit t mesm. Inventari i tyre sht i varfr dhe prbhet nga gjilpra bronzi me kok n trajt vule (sealshaped head) dhe byzylykt masiv me skaje t hapura, t datuara n Bronzin B2-C t shkalls Reinecke (1400-1300 p.Kr.). N kt nekropol jan zbuluar vetm dy varre me djegie, mbetjet e s cils jan vendosur n urna t tipit t Brnics s Poshtme38. N nekropolin tumular t Preves varret jan me konstruksion gursh dhe riti i varrimit me trupvnie. N baz t invenatereve, varret 19 dhe 23 t tums XIV i prkasin Bronzit Br-C-D t shkalls Reinecke (1400-1300 p.Kr.). T njjts periudh i prkasin, sipas autorit t grmimeve, edhe varret 13, 15 e 16 si dhe 6 varre fmijsh39. Tumat m t hershme t ktij pellgu kan qen datuar n periudhn e mesme t bronzit. N nivelin e sotm t njohurive, mendojm se ky datim do t duhej avancuar n bronzin e hershm, t paktn duke u nisur nga vlersimi kronologjik i varrit qendror t tums s Banjics s Pejs, t prmendur m lart. Ky varr prmban t njjtat elemente konstruktive dhe rituale (varre me grop dhe kufom t vendosur n shpin me kmb t mbledhura lart) sikurse varret qendrore t tumave t bronzit t hershm t Shqipris40.
Fig. 3.5 Varri qendror i tums s Banjics s Pejs, 1979-1980
Varreza t dysta
Prve varrimit tumular, q prfaqson ritin kryesor t varrimit pr epokn e bronzit, n kt rajon sht prdorur edhe mnyra tradicionale e varrimeve t dysta. Lidhur me kt problem, t dhna mjaft interesante kan sjell grmimet e K. Luci n nekropolin e dyst t Gllarevs, afr Klins (19861991). Ky nekropol prbhet nga dy pjes, t emrtuara Gllarev I dhe II. Gllareva I41, prmbante 39 varre me konstruksion gursh, ndrsa Gllareva II 9 varre, prej cilave 6 varre me t njjtin ndrtim gursh si ato t Gllarevs I dhe 3 varre me urna, identike me ato t grupit te Brnics s Poshtme. Vetm n njrin nga varret me djegie t Gllarevs II, urna ishte vendosur mbi nj pllak horizontale guri, e rrethuar nga nj konstruksion rrethor pllakash guri.
Tuma I e Rogovs, sht grmuar n vitin 1966. Autori i ktij grmimi, M. Garashanin, dallon tri faza t prdorimit t saj. Nga kto, faza I m e hershme i atribuohet bronzit t mesm. Varret jan t futura pak n tok dhe formohen nga struktura drejtkndshe gursh. Riti mbizotrues i varreve t ksaj faze sht me trupvnie, i shtrir n shpin, me kmb t mbledhura lart dhe t rrzuara anash nga presioni i dheut, nj rit varrimi ky i njohur q n tumn e bronzit t hershm t Banjics s Pejs. Kufoma sht vendosur mbi nj kalldrm gursh zalli, ndrsa vet varri sipr ishte i konturuar me nj radh gursh me form drejtkndshe, me orientim
34
Adem Bunguri N fund t epoks s bronzit t von, shpatat e tipit Miken, fillojn t dalin nga prdorimi, duke u zvendsuar gradualisht nga ato t tipave evropianeqendrore (Fig. 3.6). Ndrsa ato t tipave mikenase, t konsumuara nga prdorimi, iu nnshtrohen riparimeve sipas modeleve t shpatave evropianoqendrore51. K. Kilan mendon se kto riparime duhet t jen br n periudhn pas HV III a (rreth v.14001300 p.Kr.), q i korrespondon Bronzit C t Evrops qendrore52, Pr kto ndikime evropiano-qendrore dshmon ekzemplari i dyt i Gllarevs I, me nj struktur hibride prej tehesh t tipit egjean dhe dorez n trajt gjuhze t tipit evropano-qendror (Harding I-II)53.
Varret me trupvnie jan prfaqsuar n dy tipa: varre me konstruksion gursh q mbizotrojn dhe varre me grop t thjesht. Varret e tipit t par kishin orientim veri-jug dhe lindje-perndim, ndrsa ato t tipit t dyt perndim-lindje. Me interes sht fakti se n varret me grop t thjesht t ktij nekropoli, kufoma ishte vendosur n pozicion fjetje, me kmb dhe duar t mbledhura. Kto varre jan pa inventar, prjashtuar nj rast, t shoqruar me nj thik t lakuar bronzi42. Pozicioni hocker i skeletit, prbn nj tradit shum t hershme neolitike vendase43. Ai rishfaqet n periudhn e bronzit t hershm si praktik rituale, si n varrime t dysta brenda vendbanimit t fazs Maliq III a44, ashtu edhe n varret me grop t tumave t bronzit t hershm, si sht provuar nga varri qendror (nr.53) i tums I t Dukatit45. Fenomen q duhet theksuar ktu sht ekzistenca e biritualizmit mortor: atij me trupvnie dhe me djegie. N kt nekropol mbizotron riti i varrimit me trupvnie. Nga 48 varre q prmbajn Gllarev I-II, vetm 3 jan me djegie, q prbjn 6.2% t sasis s prgjithshme t varreve. sht konstatuar se varret me trupvnie jan m t vjetra se ato me djegie46. E njjta situat sht konstatuar edhe n tumat e periudhs s hershme t bronzit t Shtoit e t Shkrelit (Shkodr), me kultur adriatike t tipit Cetina, ku varret me trupvnie, stratigrafikisht jan m t hershme se ato me djegie47. Zbulimi i ksaj varreze t dyst dshmon se tradita e varreve t dysta vazhdon t ruhet edhe gjat bronzit t mesm krahas varrimit tumular48. Rrjedhimi i dyt i rndsishm sht se biritualizmi n varre me kultur t s njjts periudh, n dy varreza pran njra-tjetrs, tregon se prdoruesit e tyre iu prkasin bartsve t t njjtit grup etnik. sht provuar arkeologjikisht se prdorimi i dy riteve t ndryshme t varrimit sht rrjedhoj e drejtprdrejt e ndryshimeve sociale q kishin filluar t shfaqen n kt rajon n bronzin e mesm49. Inventari i varreve, prve qeramiks dhe stolive metalike, prbhet edhe nga disa arm bronzi. sht fjala pr dy shpata dueli t tipit egjean, disa kama dhe heshta bronzi. Megjithse t pakta, kto arm jan shum t rndsishme pr njohjen m t plot t kulturs s ksaj periudhe dhe lidhjet e ktij rajoni me qytetrimet bashkkohse. N kt kategori gjetjesh interes t veant paraqesin armt e tipave egjeane, q dshmojn pr prhapjen e ndikimeve t ktij qytetrimi deri n kt rajon t Kosovs. Dshmi pr kt sht shpata e tipit miken A e zbuluar n varrezn Glarev I dhe e datuar e shek. XIV p.Kr.50, si dhe dy kama bronzi t ksaj periudhe t ktij nekropoli.
Fig. 3.6 Shpata t tipit miken dhe disa arm nga Gllareva, 1986
Shpatat e ktij tipi datohen n mbarimin e qytetrimit miken, n fazn HV III C (rreth viteve 1230-1075)54. Shpata t tilla jan gjetur edhe n
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori Shqiprin e jugut (Bar. tuma II, varri 5, Vajz, tuma I, varri 7)55, madje ato n shek XIII-XII p.Kr. deprtojn deri n Greqi. Kto ndikime kulturore evropiano-qendrore lidhen me influencat e vals s par t dyndjes egjeane n Ballkan (shek. XIII-XII p.Kr.). Kultura e bronzit t von n Kosov sht trajtuar nga disa studiues si kultur e tipit t Brnics s Poshtme dhe Strazhavs s Eprme. Kjo kultur shtrihej nga Morava jugore deri n Sanxhak, Nish, Kosov dhe Shkup t Maqedonis veriore56. Karakteristik pr kt kultur, sipas M. Garashanin-it, sht varrimi me urna n varre t dysta; vendosja e urnave mbi nj pllak guri dhe mbulimi i tyre gjithashtu me pllak guri, si dhe rrethimi i grupeve t urnave me nj kuror gursh57. Sipas tij, kjo mnyr varrimi lidhet me kompleksin ballkanodanubian t poshtm, me elemente gjuhsore dakomyz58. N. Tasiq mendon se kultura e Brnics s Poshtme shtrihet n t gjith Kosovn dhe se kjo kultur sht manifestimi i fundit prehistorik, q mbulon t gjith territorin e Kosovs dhe t Rrafshit t Dukagjinit59. Nse shtrirja e ksaj kulture n Rrafshin e Kosovs, prgjat lugins SitnicNerodimk, mund t konsiderohet si arkeologjikisht e provuar60, kjo gj nuk mund t thuhet aktualisht pr Rrafshin e Dukagjinit, duke u mbshtetur n t dhnat e derisotme arkeologjike. Sipas ktyre t dhnave, rezulton se varrimi me djegie dhe me urna, karakteristik pr grupin kulturor t Brnics s Poshtme, nuk sht praktikuar n Rrafshin e Dukagjinit, ku mbizotron riti i varrimit Nr Nekropoli 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Shirok Dibiak Romaj Prev Rogov Ujz Kalldrma Banj e Pejs Banjic e Pejs Shuma Tuma gjithsej 8 8 16 18 5 2 1 58 T grmuara 3 3 3 7 5 2 1 24
35
me trupvnie, i prdorur si n varrimet tumulave, ashtu edhe n ato t dysta. Karakteristik themelore e varrimit tumular pr Rrafshin e Dukagjinit sht mbizotrimi i trupvnies, mbi djegien, q ndeshet vetm si nj fenomen sporadik. Gjithashtu, pr Rrafshin e Dukagjinit, brenda varrimeve me trupvnie, sht karakteristike mbizotrimi i varreve me konstruksion gursh mbi ata me grop t thjesht (Rogov, Perev, Gllarev). N Rrafshin e Dukagjinit jan gjetur vetm elemente t kulturs s Brnics s Poshtme, n ndonj nga tumat e Rogovs, Perevs dhe n varrezn e dyst Glarev I61, t cilat mungojn n Romaj, Dibiak dhe Gllarev II62. Shihet se elemente t grupit kulturor t Brnics s Poshtme kan deprtuar deri n zonn periferike t Rrafshit t Dukagjinit, prkatsisht n Perev dhe Gllarev, dhe shum rrall n rrugkalimin e Drinit t Bardh, prkatsisht n tumn e Rogovs, ndrkoh q mungojn n zonn fushore t Rrafshit t Dukagjinit, n fushgropn e Prizrenit (Romaj). Kjo do t thot se kultura e tipit Brnic e Poshtme e lidhur me kulturn e fushave me urna dhe dyndjen panono-ballkanike t shek. XIII-XII p.Kr., nuk e ndryshoi kulturn autoktone dardane t ktij rajoni, me gjith influencat periferike t saj. Pr t pasur nj mendim m t qart pr kt problem, po japim nj tabel prmbledhse t tumave t grmuara (Fig. 3.7), kronologjis s tyre, ritit t varrimit dhe tipit t varreve t prdorura, si dhe t grafikve e diagrameve prkatse: Shkatrruar 13 13 Pa grmuar 9 9 Datimi VII-VI VI-V 1.VII-VI 2.VI-V 3.III-II 1.Bronzi II 2.VII-VI 3.mesjete Bronzi II Mesjete VI-V Bronzi I
T dmtuara 5 5 2 12
Fig. 3.7 Pasqyr e gjendjes fizike t tumave - Pellgu i Drinit t Bardh
36
Adem Bunguri Sipas kronologjis s ngritjes dhe prdorimit, shihet kjo renditje e tumave: 1. Numri i prgjithshm i tumave t grmuara: 24 2. Tuma t ngritura n bronzin e hershm: 1 (Banjic e Pejs) 3. Tuma t ngritura n bronzin e mesm: 3 (Rogov, Prev, Romaj) 4. Tuma t ngritura n hekurin II (VII-VI p.Kr.): 13 (Shirok, Prev, Romaj) 5. Tuma t ngritura n hekurin III (VI-V p.Kr.): 7 (Romaj, Dibiak, Banj e Pejs).
Nr Tuma 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 11. 12. 12. 12. 13. 14. 15. 16. I II III I II I II III I II I I. I II XIV VIII IX X XIII
Nekropoli Romaj Shirok Dibiak Rogov Rogov Prev Moglic Gllarev I Gllarev II Prev Prev Prev Prev Prev
Nr. prgj. Varreve 38 5 6 2 8
Me trupvnie Kenotaf (38) 2 8
Konstr. Gursh 31 2 8
T thjesht 7 -
Me dje.gje 5 6 2
Me ur.n 5 6 2
Pa urn -
39 9 24 4 2 7 1
39 6 24 4 2 7 1
39 6 24 4 2 7 1
3 -
3 -
Fig. 3.8 Pasqyr e riteve t varrimit
Kjo mund t shprehet si vijon: 1. Numri i prgjithshm i varreve: 148 2. Varre me trupvnie: 132 3. Varre me konstruksion gursh: 125 4. Varre me grop t thjesht: 7 5. Varre me djegie (me urn): 16
Epoka e hekurit
Kultura e epoks s hekurit n Rrafshin e Dukagjinit ka filluar t gjurmohet dhe t studiohet q n fillimin e viteve 60. Grmimet e para t paslufts t tumave t Shiroks dhe t Dibiakut (1953, 1963), u
pasuan nga hulumtime t tjera n vitet 70, si rezultat i t cilave, u grmuan 24 tuma n prbrje t 7 nekropoleve tumular (Shirok, Dibiak, Rogov, Romaj, Prev, Banj e Pejs, Banjic e Pejs), 19 prej t cilave t ngritura n periudhn II dhe III t hekurit t hershm63. Ndrkaq, vendbanimet e vetme
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori t grmuara t periudhs s hekurit jan Hisari i Suhareks, Hisari i Kastrcit, Suka e Crmjanit si
37
dhe gradina e Hereqit64 (Fig. 3.9). Ekzistojn mendime t ndryshme midis studi-
Fig. 3.9 Hart e vendbanimeve t periudhs prehistorike (Drini i Bardh)
38
Adem Bunguri patkoi, ent me buz t shesht t shtrir anash n trajt strehe etj. Ato e datojn kalan e Ponorcit n fazn e hershme t epoks s hekurit. N kt kontekst, duhet korrigjuar mendimi se n Kosov mungojn materialet e fazs I t periudhs s hekurit (shek XI-IX p.Kr) apo se elementet ilire prcaktohen definitivisht n Kosov n fazn e dyt t hekuri68, i cili n dritn e t dhnave t reja, rezulton i paargumentuar, t paktn pr Rrafshin e Dukagjinit69. Kultura e periudhs s zhvilluar t epoks s hekurit (Hisar IV b) karakterizohet nga ngjashmria tipologjike e poeris s zbuluar n vendbanime me ato t varrezave tumulare, ku si m kryesore, vlejn t prmenden: 1. Dyvegjaket me trup dykonik dhe vegj, q ngrihen lart mbi buz, t ndeshura n vendbanimet e Hisarit, Vlashnjs70, Bellaevcit71, si dhe n tumat e Shiroks72, Romajs 73, Malishevs, Kuksit74 etj. 2. Brokzat njvegjake buzdala me gryk t prer pjerrtazi, shpesh t zbukuruara me radlu. En t tilla jan zbuluar n Hisar dhe n Bellaevc75, si dhe n tumat e Shiroks76, Romajs77, Krums78, Knets79, Bardhocit80, inamakut81, Hasit82 etj. 3. Tasat gjysmsferik me buz t kthyera nga brenda e t zbukuruar me radlu. Forma t tilla ensh jan gjetur n Hisarin e Suhareks, n Bellaevc, Valla, n rrethinn e Shkupit etj. dhe datohen n shek. VIII-VII p.Kr83. N qeramikn e ksaj faze, si element i ri dekorativ shfaqet teknika e zbukurimit t saj me radlu. Kjo mnyr zbukurimi ndeshet jo vetm n Rrafshin e Kosovs (Bellaevc)84, por edhe n Rrafshin e Dukagjinit, si n vendbanime (Hisar, Vlashnj), ashtu dhe n tuma (Shirok, Dibiak, Prev, Rugov, Romaj). Kjo teknik e re zbukurimi, karakteristike pr dekorin e qeramiks dardane85, vazhdon edhe n periudhn e von t hekurit (shek. VI-V p. Kr.), kur shtohet n mnyr t dukshme. Periudha e von e hekurit (shek. VI-V p.Kr.) karakterizohet nga tipare t ngjashme me at t periudhs pararendse, si n fushn e kulturs shpirtrore, ashtu dhe n at materiale. Vazhdon t jet n prdorim riti i varrimit n tuma, q ruan t njjtat koncepte arkitektonike e rituale, krahasuar me epokn e bronzit. N kulturn materiale, krahas formave dhe dekoreve t poaris t periudhs s zhvilluar t hekurit, prfshir ktu dhe ent e zbukuruara me radlu, shfaqet dhe punimi i enve me ark. Nj dukuri t re pr kt periudh prbn shfaqja e importeve t para t qeramiks greke t shek. VI-V p. Kr86. sht fjala pr en t tipit jonik dhe atikas87, t zbuluara n varrezn tumulare t
ueseve lidhur me kronologjin e epoks s hekurit. M. Garashanin e prfshin epokn e hekurit n shek XIII-I p.Kr. duke e ndar at n 4 periudha. Kultura e periudhs I (shek. XIII-VIII p.Kr), e quajtur prej tij si protodardane, i referohet substratit etno-kulturor dako-myz. Periudha II (shek. VIII-fundi VI p.Kr), e konsideruar si kultur dardane, periudha III (fundi VI-IV p.Kr) dhe periudha IV (fundi IV-I m.Kr)65. Sistemin me te plote kronologjik te epoks se hekurit n Kosov e propozon N. Tasiq. Sipas tij kjo epok perfshin shek. X-V p.Kr, duke qen e paraprir nga nj periudh tranzicioni bronz-hekur (shek.XIII-X p.Kr). Me kt periudh ai lidh fazn I t kulturs s Brnics s Poshtme. N kuptimin etno-kulturor, kultura e ksaj epoke n Kosov mund t ndiqet sipas tij nprmjet 4 horizonteve: 1.Horizonti protodardan (Brnica II, shek. X-IX p.Kr.), horizonti dardan I-Belaevc I (shek. VIII-VII p.Kr.), horizonti dardan II- Belaevc II (shek. VIIVI p.Kr.) dhe horizonti dardan III- Karaga-Shirok (shek. V p.Kr.)66. E. Shukriu e ndan epokn e hekurit n tri periudha: periudha paradardane (shek. XII-IX), periudha dardane I (shek. VIII-IV p. Kr.) me tri faza, (faza 1a shek. VIII-VII p.Kr; faza 1bshek. VI-V p.Kr. dhe faza 1c- shek. V-IV p.Kr.) dhe periudha dardane II (shek. IV-I p.Kr)67. N dritn e grmimeve t reja t ktyre viteve t fundit, n vendbanimin shumshtresor t Hisarit rezulton se fillimet e epoks s hekurit n Kosov duhen krkuar shum m hert se shek. VIII p Kr,, t paktn q nga fundi i shek. XI p.Kr. Pikrisht ksaj periudhe i referohet shtresa m hershme e epoks s hekurit (Hisar IV-a), e cila sipas t dhnave t krkimeve tona arkeologjike, rezulton e lidhur me kulturn dardane. Shtresa Hisar IV b, e periudhs s zhvilluar t hekurit, stratigrafikisht ndjek pa hiatus at Hisar IV a, dhe lidhet me fazn Bellaevc I t shek. VIII-VII p.Kr. Shtresa III, Hisar IV-c, i korrespondon periudhs s von t hekurit, dhe lidhet me fazn Bellaevc II t shek. VI-V p. Kr. Periudhs s hershme t epoks s hekurit (Hisar IV a), i prkasin edhe nj varg vendbanimesh t tipit gradin, t evidentuara n fshatrat Botush, Hereq, Llapev, Turjak, Ponorc, Zatriq, Crmjan, Gexh, Goric e Vogl (Vlashnj) etj. Kultura e ksaj periudhe m mir sht e prfaqsuar n kalan e Ponorcit (Malishev). Midis formave t poeris s ktij vendbanimi, si m karakteristike shfaqen ent me trup t fryr dhe qaf t shkurtr cilindrike, tasat gjysmsferik me gryk t prer dhe buz t holluara n maj, tasat trungkonik me buz trekndshe, tasat e cekt me buz t zbukuruara me kanelyra t tipit turban-dish, ent masive me vegj n trajt
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori Romajs88 dhe Banjs s Pejs89, si dhe n vendbanimet e Hisarit e t Vlashnjs90. N Vlashnj, gjat grmimeve t vitit 2006, sht gjetur dhe nj fragment ene e periudhs subgjeometrike, q do ti avanconte fillimet e importeve greke n Kosov q n gjysmn e dyt t shek. VII p.Kr91. Ent e importit jonik prfaqsohen kryesisht nga fragmente, krateresh, lekanesh, hidriesh dhe ojnohesh. Jan gjetur gjithashtu edhe fragmente pitosash, njra prej t cilave, e gjetur n Hisar, ka t stampuar shkronjn greke . Jan zbuluar gjithashtu n kt vendbanim edhe fragmente amforash, midis t cilave trheq vmendjen nj fragment i amforave t Kiosit92. Importet atikase prfaqsohen nga fragmente t tri vazove me figura t zeza (Banja e Pejs, Vlashnje) t shek. V p. Kr. si dhe fragmente kiliksh, kupash, skifosash t zbukuruara me breza verniku t zi t shek. IV p. Kr93 (Hisar, Vlashnj, Romaj, Banj e Pejs). Pjesa drrmuese e importeve greke vijn nga varrezat tumulare, numri i t cilave rritet n mnyr t ndjeshme n periudhn e zhvilluar dhe t von t hekurit, duke u br riti m karakteristik pr popullsin vendase dardane t ksaj periudhe. Tumat e epoks s hekurit, ashtu sikurse dhe ato t bronzit, jan t ndrtuara me gur e dhe bashk. (Romaj, Rogov, Shirok, Dibiak, Prev). N pikpamje arkitektonike ndeshen tre tipa kryesor t ndrtimit t tumave: a - tuma t ndrtuara me dhe dhe muran qendrore gursh (Prev, tuma 3, 14); b - tuma me murana qendrore pa unaza rrethuese (Prev, tuma 9, 10, 13) dhe c - tuma me unaza gursh dhe murana qendrore s bashku (Romaj, tuma I, Prev, tuma 8,17)94. Tumat e ksaj epoke jan datuar kryesisht n periudhn e zhvilluar dhe at t von t epoks s hekurit, prkatsisht n shek. VIII-VII p. Kr. dhe shek. VI-V p. Kr. N tumat e ktij pellgu jan prdorur dy tipa t varreve: ato me kufizim gursh dhe varre me grop t thjesht (Romaj, Prev, Shirok, Dibiak etj.). Riti mbizotrues i varrimit sht ai me trupvnie, ndrsa riti me djegie paraqitet si dukuri e rrall. Lnda arkeologjike e zbuluar n kto tuma prbhet nga en qeramike, arm e stoli. Pr tu theksuar sht ngjashmria e formave dhe e dekorit t qeramiks s tumave me ato t zbuluara n vendbanimet bashkkohse, q dshmon jo vetm pr njkohshmrin e tyre, por edhe pr prkatsin e njjt etnike t prdoruesve t tyre. Kjo dukuri konfirmohet m qart n korrelacionin kulturor e kronologjik midis vendbanimit t Hisarit (fazat Hisar IV b-c) dhe t tumave t Shiroks dhe t Dibiakut, pran tij.
39
N periudhn e zhvilluar dhe t von t epoks s hekurit, shtohet dukshm numri i armve prej hekuri, dukuri kjo e prhapur n t gjith territorin ilir. Ato prbhen nga shpata, maja heshtash, maja shigjetash, spata, thika etj. Me fillimin e periudhs II t epoks s hekurit lidhet nj shpat hekuri e tipit Glasinac IV b, e gjetur n varrin m t hershm t tums s lufttarve (varri 18) t Romajs. Periudhs s von t epoks s hekurit, ose gjysms s dyt t shek. VI p. Kr. i takojn dy shpata me dorez n trajt kryqi t varreve 5 dhe 9 t tums s lufttarve t Romajs, si dhe nj shpat e gjetur n Shirok95. N Romaj jan gjetur gjithashtu 2 shpata hekuri t varreve 19 dhe 32 t datuara n shek. VI-V p.Kr., q u prkasin dy tipave t ndryshme, nj prej t cilave, me prdorim t gjer n territorin ilir e veanrisht n at t Glasinacit96. Me kt periudh lidhen edhe disa prkrenare prej bronzi t tipit ilir, t gjetura n Banjn e Pejs etj97. Arti i ksaj periudhe prfaqsohet nga figurina e nj vrapueseje prej bronzi, gjetur n kalan e Prizrenit ose n truallin e ktij qyteti, dhe e datuar n shek. V p. Kr98. Studimet arkeologjike n kt rajon kan dshmuar se Rrafshi i Dukagjinit prfshihet n grupin kulturor Glasinac-Mat99, si nj variant lokal i tij i njohur me emrin Drilon100. Ky grup kulturor shtrihej edhe n Rrafshin e Kosovs, si kan treguar grmimet e tums s Llashtics n afrsi t Gjilanit101. Gjithashtu kto studime kan treguar se Rrafshi i Dukagjinit dhe Rrafshi i Kosovs n prbrje t kompleksit kulturor Glasinac-Mat, prfaqsojn nj grup t veant t kulturs ilire t periudhs s hekurit, t identifikuar si grupi kulturor dardan102, arkeologjikisht i lidhur me kompleksin etno-kulturor t Glasinacit t Ballkanit perndimor dhe historikisht i formuar n hapsirat e sotme t Kosovs, Maqedonis veriore dhe Shqipris verilindore. Kt prcaktim t njjt kulturor e shohim n unitetin e tipareve kryesore t kulturs s tyre, si n ritin e njjt t varrimit tumular, n identitetin e formave dhe t dekorit t poeris, n ngjashmrin e disa formave t objekteve metalike etj. N kt kontekst, ndryshimet q mund t vihen re midis elementeve sekondare e terciare t kulturs s ktyre dy zonave n epokn e hekurit, nuk duhen konsideruar si ndryshime t karakterit etnik, si sht menduar n ndonj rast m par103, por si shfaqje t diversitetit t disa formave kulturore t tyre, t kushtzuara nga pozicioni gjeografik, raportet e diferencuara kulturore me rajonet fqinje, si dhe me ndryshime t natyrs thjesht kronologjike t subjekteve t krahasuara104. Kshtu, Rrafshi i Dukagjinit, n etapa t veanta t zhvillimit t tij, ka qen i
40
Adem Bunguri faktor i rndsishm n jetn politike t rajonit. Pikrisht n kt koh fillon dhe lufta midis dardanve dhe maqedonasve, pr mbrojtjen e Paionis, q u pushtua nga Filipi II n vitin 344-343111. Referenca
1
lidhur m ngusht me variantin Drilon t kulturs ilire t Matit, ndrsa Rrafshi i Kosovs, ka qen m i hapur ndaj ndikimeve kulturore t Moravs jugore. N fundin e shek. V-IV p.Kr., Rrafshi i Dukagjinit hyn n periudhn e zhvillimit historik t tij. Pikrisht me kt periudh lidhen dhe njoftimet e para t autorve antik pr ilirt dardan, si banor t hershm t hapsirs s gjer t Kosovs105. Kultura e ksaj periudhe njihet nga disa vendbanime dhe varreza tumulare. T tilla jan vendbanimi i Vlashnjs (Vlashnj VI) dhe ai i Hisarit (Hisar V a). N Vlashnj kultura e ksaj periudhe sht mir e stratifikuar n shtresn VI t ktij vendbanimi. N kt shtres kulturore, me trashsi 0.801.00 m, dallohen dy horizonte banimi, Vlashnj VI a dhe VI b, t datuara prkatsisht n shek. V-IV p.Kr. dhe shek. IV-I p. Kr. Horizonti I sht prfaqsuar nga materiale t importit grek, midis t cilave vlejn t prmenden hidriet dhe skifosat me ngjyr gri t fundit t shek. V p. Kr. N horizontin e dyt shquhen ent e tryezs, si skifosat, kilikt, pjatat, tasat etj. N kt koleksion gjetjesh, bn pjes edhe nj denar argjendi i kohs republikane, prerje e vitit 55 p.Kr106. Kultura e ktyre dy periudhave sht prfaqsuar edhe n Hisar, n nivelet e siprme t shtress kulturore, por si depozitime t prziera107. N kategorin e poeris s periudhs helenistike, shquhet qeramika gri e importit pelagonas t shek. III-II p.Kr, e prfaqsuar nga kupa, skifosa, kilik etj., e gjetur si n vendbanime (Hisar, Vlashnj)108, ashtu edhe n nekropole tumulare (Romaje)109. Gjetje t ksaj periudhe jan ndeshur gjithashtu edhe n gradishtn e Gexhs, Zatriqit110 etj. Nj shtje q mbetet pr tu sqaruar nga krkimet e ardhshme, sht ajo e urbanizimit t ksaj zone, pr t ciln t dhnat jan ende t pakta. Ne nuk njohim arkeologjkisht n pellgun e Drinit t Bardh ndonj qendr t fortifikuar urbane. Qendra t tilla nuk prmenden as n burimet historike t ksaj periudhe, q do t mund t na orientonin n gjurmimin e tyre arkeologjik. Megjithat, nuk duhet prjashtuar mundsia e zbulimit t tyre n t ardhmen, aq m tepr kur n kt koh, dihet se ekzistonte nj formacion i organizuar shtetror, si ishte ai i mbretris dardane. N nivelin e sotm t njohurive, mund t flitet vetm pr qendra t zhvilluara banimi, me nj status protourban. N kt kategori vendbanimesh do t prfshiheshin Hisari i Suhareks, Hisari i Kastrcit, vendbanimi i Vlashnjs, kalaja e Prizrenit, gradishta e Gexhs, vendbanimi korrelativ i Banjs s Pejs etj., t vendosura pran rrugve m kryesore ekonomiko-tregtare t rajonit. Njoftimet mbi dardant shtohen duke filluar nga mesi i shek. IV p. Kr., kur dardant ishin br
N. Djuri-Slavkovi, Ilirski Tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, f. 537. 2 R. Galovi, Uvod u Praistoriju Kosova i Metohije, GMKM, I, Prishtin 1956, f. 207. 3 Gjat ksaj periudhe, kan dhn kontributin e tyre n fushn e arkeologjis prehistorike arkeologt J. Todoroviq, R. Galoviq, M. Garashanin J. Glishiq, N. Tasiq, N. Djuriq etj. Shih: M. Garaanin, The Vina Cultura and the Adriatic Influences, ATK, 1988, f. 61. Duke filluar nga mesi i viteve 70 t shekullit t kaluar, nj kontribut t vlefshm n studimet prehisorike t Kosovs ka dhn E. Shukriu, K. Luci, H. Mehmetaj etj. 4 M. Garaanin, Praistorija na tlu Srbije I, Beograd 1966, f. 10. 5 M. Ivanovi, Kulturna Batina Kosova i Metohije, (od praistorije do XII veka) Starinar, Kosova i Metohija, Kniga X, Prishtin 1977, f. 10. Stacione paleolitike gjenden n t gjitha viset fqinj t Kosovs, me kushte t njjta ose t ngjashme gjeoklimatike (Shqipri, Mal i Zi, Serbi, Maqedoni etj.). M. Korkuti, Paleoliti n Shqipri, Iliria, 1995, 1-2, f. 5-11; B. Gavela, Paleolitske i mezolitske regije i kultura u Srbiji, I, Sarajevo 1979, f. 373-386; D. Basler, Rad na istraivanju Paleolitskog i Mezolitskog Doba u Bosni i Hercegovini, PJZ, 1976, f. 309355; Po ai, Paleolitske i mezolitske Regije i Kulture u Crnoj Gori, I, f. 387-403; M. Malez, Nalazita Paleolitskog i Mezolitskog Doba u Hrvatskoj, PJZ, I, Sarajevo 1979, f.227276; D. Mihailovi, Novi rezultati istraivanja gornjeg paleolita i mezolita na tlu Srbije i Crne Gore, Rad Dragoslava Srejovia na Istraivanju Praistorije Centralnog Balkana, Kragujevac 27-29 novembar 1997, Kragujevac 1998, f. 39-53; P. Kuzman, Paleolitot vo Makedonija (The Paleolithic in Macedonia), Macedoniae, AA, nr. 13, 1992, Skopje 1993, f. 9-16; Po ai, Podatoci za Paleolitskite Kulturi vo Makedonija, Civilizacii na Povata na Makedonija, Kniga 2, Skopje 1995, f.11-19. 6 A. Benac, Juna Metohija, Prelazna Zona, Neolitsko Doba, PJZ, II Sarajevo 1979, f. 456-460; J. Glii Kosovo nekad i danas, Pritina 1973, M. Garaanin, N. Tasi, N.N. Tasi, The Starevo Culture, ATK and Metohija from the Neolithic to the Earlly Middle Ages, Beograd 1998. f. 35-55; M. Garaanin, The Vina Culture, f. 61-87. 7 Grmimet u zhvilluan n kuadrin e bashkpunimit arkeologjik midis Institutit Arkeologjik t Tirans, Muzeut t Kosovs dhe Institutit Arkeologjik t Kosovs. 8 Ekzistenca e ktij vendbanimi shumshtresor, sht konstatuar q n vitet 60 t shekullit t kaluar. Shih: Raport mbi ekspeditn informative t vitit 1965, Gradisht-Vendbanim shumshtresor, parahistorik, antik dhe mesjetar, AMK, Prishtin. N literaturn arkeologjike ai hyn pr her t par n fundin e viteve 70. Shih: E.Shukriu-Hoti, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria VII-VIII, Tiran 1977-1978, f. 192. 9 M.Garaanin, Centralnobalkanska zona, Starevska grupa, PJZ, II, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, f. 136.
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori

10 34
41
Sipas disa studiuesve, Runiku II i takon neolitit t mesm ballkano-qendror. Shih pr kt: N. N. Tasi, The Starevo Culture, f. 51. 11 F. Prendi, Zh. Andrea, T dhna t reja mbi neolitin n Shqipri, Iliria 1981, 2, f. 18-19, tab.I-III; M. Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria, 1983, 2, f. 47, tab. I-X. 12 Runiku III, sipas N. N. Tasiq, iu prket fazave II-III t neolitit t mesm ballkano-qendror, ndrsa Runiku IV, fazs III a-b t neolitit t mesm t ktij rajoni. Shih: N.N. Tasi, The Starevo Culture..., f. 51. 13 N Runik, n rrethana jo shum t qarta stratigrafike, sht gjetur edhe nj kmb ritoni i zbukuruar me motive t incizuara gjeometrike dhe t inkrustuar me past t bardh, t tipit Reshtan. N kt kontekst sht e vshtir t prcaktohet me siguri pozicioni kronologjik i tij. 14 N. N. Tasi, The Starevo..., f. 49-53; M.Korkuti, Neolithicum und Chalkolithicum in Albanien, Mainz am Rhein 1995, tab. XVIII,15, XIX, 6. 15 A. Benac, Prelazna Zona..., f. 456-460, tab. LXVIII, 1-9, LXIX, 1-8. 16 Nj fragment ritoni i ngjashm sht gjetur bashk me qeramik t tipit impreso cardium n shtresn Blaz II (Mat), q i takon neolitit t hershm (Starev II b) Shih: F. Prendi, Vshtrim mbi kulturat neolitike dhe t epoks s bronzit n Shqipri, SH, 1979, 4, f. 132. 17 A.Benac, Prelazna Zona..., f. 366. 18 J.Todorovi, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd 1963. 19 S. Fidanovski, Z. Nedeljkovi; Hisar-Kastrce, Eneolitsko naselje, ranovizantijsko utvrdjenje i srednjovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana 1987, f. 4-5. 20 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n Vlashnje, AIA, Prishtin. 21 Informacione m t plota pr kto vendbanime jepen n kapitullin Qendra prehistorike t Kosovs, n kt vllim. 22 J.Todorovi, Die Grabung Hisar..., Beograd 1963. 23 Po aty. 24 J.Todorovi, Hisar, Suva Reka, Prizren, AP 3, Beograd 1961, f. 34; Po ai, Die Grabung Hisar..., Beograd 1963. 25 N.Tasi, Bubanj-Salcuta-Krivodol Kompleks, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo 1983, f. 90-92; Po ai, Eneolithic Cultures of Central and West Balkans, Beograd 1995, f. 131132; Po ai, The Eneolithic, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 93-115. 26 ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, Katalog nr. 97. 27 A. Bunguri-Sh. Gashi, T dhna t reja mbi kronologjin e Hisarit, Kosova Arkeologjike 1, Prishtin 2006, f. 11-19. 28 A. Bunguri, Vendbanimi prehistorik i Pogragjs (n kt botim). 29 A. Bunguri-Sh.Gashi, Raport mbi grmimet e shptimit n vendbanimin prehistorik t Korishes, AIA, Prishtin. 30 F. Prendi, La Civilisation Prehistorique de Maliq, SA 1, 1966, f. 255. 31 F. Prendi, La Civilisation Prehistorique de Maliq, tab. XV, 15. 32 M. Garaanin, Ausgraabungen in Bubanj bei Ni (Serbischen Morava gebiecht), Germania Anzeiger Der Romischen germanisch Komission der Deutschen Archaeologischen Instituts, Jahgang, 35, 1957, tab. XII, 2. 33 D.Garaanin, O problematici sekira jadranskog tipa, AA VI, 2, Ljubljana, f, 227, fig. 1.
Rezultatet e grmimit jan t papublikuara. Falndrojm kolegun K.Luci, autor i grmimit, q na mundsoj konsultimin me materialin e ksaj qendre. 35 N.Bodinaku, Varreza tumulare e Pazhokut, Iliria 1982, 1, f. 49-59, 85-89; Po ai, Krkime arkeologjike n rrethin e Prmetit, Iliria 1981, 2, f. 248; Po ai, Migrimet e periudhs s bronzit t hershm dhe roli i tyre n formimin e etnosit ilir, Iliria, 1985, 2, f. 181-189. 36 F. Prendi, Epoka e bronzit n Shqipri, Iliria VII-VIII, 19771978, f. 10-11. 37 K. Luci, The Bronze Age, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 125. 38 M. Garaanin, Rogovo Fushe, Djakovica, AP, 8, f. 40-42; Po ai, Bronzano Doba na Kosova, PJZ, IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1983, f. 754; K. Luci, The Bronze Age..., f. 125. 39 N. Tasi, Boka u Prevu, Optina Klina (Metohija), AP, 15, Beograd 1973, f. 36-38. 40 Tuma me varre qendrore kruspullore n Shqipri (Pazhok, Piskov, Shkrel, Shtoj, inamak, Bujan) jan datuar n bronzin e hershm. 41 N. Djuri, Bronzanodobski nalaz iz Iglareva, GMKM, XIIIXIV, Prishtin 1984, f. 17. 42 K. Luci, The Bronze Age, f. 129. 43 Varrimet n pozicion fjetje jan praktikuar n varret e dysta brenda vendbanimeve n Shqipri q n periudhn e neolitit t hershm (Podgori I a). 44 F. Prendi, Mbi formimin e kulturs dhe t etnosit ilir n territorin e Shqipris gjat epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit, Iliria, 1985, 2, f. 87-88. 45 N. Bodinaku, Varreza tumulare e Dukatit n rrethin e Vlors grmime t viteve 1973-1974), Iliria, 2001-2002, 1-2, f. 73, fig. 27. 46 K.Luci, Relations between Kosova and Mycenae During the Bronze Age, Macedonia and the Neighbouring Regions from 3-rd to 1-st millenium B.C, Struga 1997, f. 92-97; Po ai, The Bronze Age, AB, Beograd 1998, f. 129; Po ai, Dating the Donja-Brnjica Culture Based on Metal finds, The StrumaStrymon River Valley in Prehistory, vol. 2, f. 361. 47 F. Prendi, Mbi formimin e kulturs dhe t etnosit ilir n territorin e Shqipris gjat epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit..., f. 90. 48 Si kan treguar krkimet arkeologjike n Shqipri, varrimet e dysta vazhdojn t prdoren edhe n periudhn e hershme t hekurit e at arkaike (Katundas, Grmenj etj.). 49 K. Luci, The Bronze Age..., f. 141. Prparsia kronologjike e varreve me trupvnie ndaj atyre me djegie sht konstatuar edhe n mjaft tuma t bronzit t hershm n Shqipri. Pr kt shih: F. Prendi, Mbi formimin e kulturs..., f. 90. Shum m i rrall dhe kronologjikisht pak m i von, por gjithnj brenda bronzit t hershm, paraqitet varrimi me djegie n urna n tumn X t inamakut, dhe pa urna n tumat e Shkrelit dhe tumn 2 t Shtojit. Ky biritualizm, i konstatuar pr her t par n tumat e bronzit t hershm t Shqipris s veriut, n Shqiprin jugore shfaqet n fillimet e bronzit t mesm. 50 K. Luci, Relations between..., f. 92-97, fig. 1, 13; Po ai, The Bronze Age..., f. 133. 51 M. Garaanin, Nastanak i poreklo ilira..., f. 32. 51 Po aty, f. 32. Shpatat e tipit evropiano-qendror n shek XIIIXII p.Kr. deprtojn deri n Greqi. 52 K. Kilian, Jahresbericht Frankfurt/Main, f. 113-115, fig. 1. Cituar sipas M. Garashanin, Nastanak, f. 32. 53 Po aty, f. 36. 54 K. Kilian, Prahistorische Zeitschrift 50, f. 41-43.
42
55
Adem Bunguri
F. Prendi, Tumat n fushn e fshatit Vajz, BSHSH, 1957, 2, f. 87, fig. 7; Po ai, Die Bronzezeit..., f. 223, fig. 12, 1, 4. 56 M. Garaanin, Grupa Donja Brnjica - Gornja Straava, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1987, f. 774. Po ai, Nastanak i Poreklo Ilira, f. 47; E njjta shtrirje gjeografike jepet edhe nga K. Luci, i cili prfshin n kt kultur Serbin juglindore, Kosovn dhe Maqedonin veriore. Shih: K. Luci, The Bronze Age, f. 143. 57 M. Garaanin, Nastanak, f. 47. 58 Po aty, f. 48 59 N. Tasi, The Iron Age..., f. 159. 60 N Kosov kjo kultur sht zbuluar n aksin e lugins Morav-Vardar, si n Brnicn e Poshtme (52 varre me urna), n nekropolin e Karagait, n Ljusht, n Keqekoll (49 varre me urna), n Grashtic (56 varre me urna) dhe n Ulpian (9 varre me urna), n Ferizaj si dhe prgjat lugins s Vardarit deri n pellgun e Shkupit n Maqedonin veriore. Shih: M. Garaanin, vep. cit. f. 774; K. Luci, Dating the Donja - Brnjica Culture basen on metal finds, The StrumaStrymon River Valley in Prehistory, vol. 2, 2001, f. 361-371. Shtrirja e ktyre nekropoleve prgjat aksit t tranversales ballkanike Morav-Vardar, t krijon bindjen mbi karakterin stacionar t lvizjeve t bartsve t ksaj kulture, si dhe lidhjen e tyre me migracionet e shek. XIII-XII p.Kr. Ato jan fenomene t izoluara n koh dhe n hapsir, q nuk solln asnj ndryshim t dukshm n strukturn kulturore dhe etnike ilire t popullsis autoktone dardane. 61 M.Garaanin, Bronzano doba na Kosovu, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1983, f. 754; K. Luci, Dating the Donja Brnjica Culture..., vol. 2, 2001, f. 361-371. 62 J.Todorovi, iroko, Suvareka praistorijski tumuli, AP 5, Beograd 1963, f. 47-48; Lj. Dai, Praistorisko Naselje na irokom, GMKM, II, Prishtin 1957, f. 249-256, tab. I-VIII; N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, f. 537-545, tab. I-V; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja parahistorike, Beograd 1975, f. 9-138, tab. I-XXV. 63 J.Todorovi, iroko, Suva Reka..., f. 47-48; Lj. Dai, Praistorisko Naselje na irokom..., f. 249-256, tab. I-VIII; N. Slavkovi-Djuri, Ilirske tumuli..., f. 537-545, tab. I-V; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja..., f. 9-138, tab. IXXV; K. Luci, Relations between..., f. 92-97; Po ai, Hronoloki poloaj nekropole Donja Brnica na osnovu metalnih nalaza, Simpozium Rad Dragoslava Srejovia, (Kragujevac 27-29 novembar 1997), Kragujevac 1998, f. 165-168, tab. 1-18; N.Tasi, Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline, Sahranjivanjie kod Ilira, Beograd 1979; M. Parovi-Peikan, Peka Banja i importovana grka keramika iz kneevskih grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd 1991. 64 S. Fidanovski-Z.Nedelkovi; Hisar-Kastrce, Eneolitsko naselje, ranivizantijsko utvrdjenje i srednjovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana 1987, f. 4-5; E.Shukriu, Fortifikata Hisar n Kastrc t Suhareks, GJA XVI, Prishtin, 1986, f. 7-17 si dhe n Iliria 1989, 1, f. 77-83, tab. I-II. Grmimet n Sukn e Crmjanit jan br nga K.Luci, D.Palokaj n vitin 1987; Shih pr m tepr AMK. 65 M. Garaanin, Nastanak..., f. 52-53. 66 N. Tasi, The Iron Age, f. 188-189, 223, dhe tabela kronologjike e f. 223. 67 E. Shukriu, Dardania Paraurbane, Prishtin 1995, f .23-24. 68 M. Garaanin, Grupa Donja Brnjica..., f. 778. 69 T dhnat e prftuara nga grmimet e reja n Hisar dhe Vlashnj dshmojne pranin e fazs s par t hekurit t shek. XI-IX p.Kr, e prfaqsuar nga disa fragmente ensh
tipologjikisht t lidhura me kt faz kronologjike. Prmendim, prve t tjerash, tasat e zbukuruar me kanelyra t tipit turban-dish, qart t datuara n fazn Mediana III (e datuar n Ha A1 - Ha A2 ose n vitet 1200-1000 p.Kr.), ndrsa n Shqipri t datuara n shek. X-IX p.Kr, ent dyvegjake si dhe tasat me buz trekndshe t prer pjerrtazi n ann e brendshme etj., karakteristike pr kt faz etj. Mendojm se kjo faz duhet t jet e pranishme edhe n Gradinn e Bellaevcit, ku gjenden forma t njjta ensh. 70 A. Bunguri, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n Hisar t Suhareks, AIA, Prishtin; Sh. Gashi, Vendbanimi prehistorik i Hisarit, (Teza e doktoraturs), 2006; A. BunguriSh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n vendbanimin prehistorik t Vlashnjes, AIA, Prishtin. 71 N. Djuri, Gradina..., tab. VI, 1. 72 N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli..., tab. IV, 4. 73 Duhet t shnojm se ky tip ene n Romaj sht shum i plqyer dhe jan 17 ekzemplar ose 57% t sasis s prgjithshme t enve t shek. VII-V p.Kr. Shih: N.DjuriJ.Glii-J.Todorovi, Romaja parahistorike..., tab. I, 13, III, 5, IV, 6, VI, 2, VII, 3, 8, IX, 15, X, 17, XI, 3, XII, 8, 10, 11, XIII, 2, XV, 3, XVII, 12, XIX, 2, XX, 2, XXI, 2, XXV, 3 si dhe fig. 35, 37, 40-44, 47, 448-50, 52, 55-57, 58-59, 62, 67. 74 B. Jubani, Tumat e Krums, Iliria 1986, 2, f. 168-169, Tab. I, 7, IV, 13; VI, 38; VIII, 64; A. Hoti, Tumat e fshatit Knet, Iliria 1981, 1, tab. II, 2-6; Po ai, Tumat V e VI t Knets, Iliria 1986, 2, tab. III, v. 7; IV, v. 12, v. 16; V, v. 17; VII, v. 22, v. 26 etj.; M.Bela, Varreza tumulare e My-Hasit, Iliria 1990, 2, f. 109-110, tab. I, 1, 4, 5, 7, 13; II, 25; III, 33, 35-36; IV, 44, VI, 79, 81; VII, 83, XI, 152 etj. 75 N. Djuri, Gradina..., tab. IV, 4, V, 2. 76 N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli..., tab. IV, 111-3, 5, V, 26. 77 N Romaj gjenden 7 ekzemplar t ktij tipi ene ose 23% t sasis s prgjithshme t enve. Shih: N. Djuri-J.Glii-J. Todorovi, Romaja parahistorike..., tab. III, 5, XIII, 1, XVI, 11, XVIII, 10-11, XXI, 1, XXII, 1 dhe fig. 54, 58, 64, 68, 69. 78 B. Jubani, Tumat e Krums (rrethi i Kuksit), f. 171, tab. VII, 47. 79 A. Hoti, Tumat e fshatit Knet, tab. II, 1; Po ai, Tumat V e VI t Knets, fig. 10, 1, tab. III, v. 15; B. Jubani, Tumat ilire t Knets, f. 99, fig. 18-19, tab. I, 3, 4; III, 21-22; IV, 40-41; V, 49-50; VII, 67, 79 etj. 80 A. Hoti, Varreza tumulare e Bardhocit n rrethin e Kuksit, Iliria 1982, 1, tab. IV, v. 3; tab. VIII, v. 17. 81 B. Jubani, T dhna pr kulturn tumulare t Shqipris verilindore, KSI, (Tiran, 15-20 shtator 1972), I, Tiran 1974, f. 195, tab. VIII, 1. 82 M. Bela, Tumat e My-Hasit..., f. 110, tab. III, 42, VI, 78; IX, 113. 83 E. Shukriu, Grupi kulturor dardan..., f. 31, tab. I, 3-4. 84 N. Djuri, Gradinako Belaevca..., f. 281 vv. 85 Po aty. 86 E. erkov, Kosovo and Metohija in the antique period, GMKM, X, Pritina, 1970, f.11; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja..., f. 106, 110. tab. IV, 7, VIII, 118; M. Parovi-Peikan, Greek Ceramics, ATKM from the Neolitic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 229. 87 M. Peikan, Greek Ceramics..., f. 229. 88 N. Djuri-J.Glii-J. Todorovi, Romaja...., N tumn I t Romajs, 8 varre prmbanin objekte t importuara nga Egjeu (dy shpata t tipit me dy presa) t datuara n gjysmn e dyt t shek. VI p.Kr. 89 M. Peikan, Greek Ceramics..., f. 229.
Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori

90 102 103
43
A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet n Hisar dhe n Vlashnj, AIA Prishtin, 2004. 91 Vlersimin kronologjik t ktij fragmenti e kemi nga N. Ceka, t cilin me kt rast e falnderojm. 92 M.Parovi-Peikan, Greek Ceramics..., f. 241. 93 Po aty, f. 241. 94 N. Tasi, Boka u Prevu, f. 36-38; N.Djuri-J.GliiJ.Todorovi, Romaja..., f. 17. 95 N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja..., tab. IV, 7, VIII, 18; Lj. Dai, Prehistorijsko..., tab. VI, 1; M. Parovi-Peikan, Greek Ceramics..., f. 229. 96 N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, vep. cit., f. 102-103, 110, 114115. 97 ATKM, nr. 222. Prkrenare t ktij tipi jan gjetur n Korish t Prizrenit dhe n Rahovec. 98 M. Shukriu, Prizreni i lasht, Prizren 2002, f. 4, fig. 1. Kjo figurin bronzi ruhet n Muzeun Britanik q prej fundit t shek. XIX. 99 F. Prendi, Kultura ilire e periudhs s hekurit, Iliria III, 1974, f. 128; K. Kilian, Zur Frueisenzeit Albaniens, KSI, Iliria IV, 1975, f. 192; Po ai, Koha e hershme e hekurit n Shqipri, KSI, Tiran 1974, f. 257. sht vendi t cekim se nuk na duket i argumentuar mendimi i B.ovi, sipas t cilit Kosova nuk prfshihej n sfern e kulturs s Glasinacit, kur po sipas tij prfshiheshin t gjitha rajonet fqinje t saj. Citoj: Sfera e kulturs glasinacase prfshin Bosnjn juglindore, Serbin jugperndimore pa Kosovn e Metohin, Malin e Zi, dhe Hercegovinn lindore, si dhe Shqiprin e Mesme e at Veriore. Shih: B. ovi, Srednjobalkanska grupa, Glasinaka Kultura, PJZ, V, Sarajevo 1987, f. 576. N t vrtet, grmimet n tumn e Llashtics, n afrsi t Gjilanit, treguan se kultura tumulare e saj sht e njjt me at Rrafshit t Dukagjinit, Kuksit e Matit, e pranuar si kultur ilire e tipit Mat-Glasinac. Pr m tepr shih: Krkime arkeologjike n Kosov, Iliria 1981, 2, f. 284. 100 N. Djuri-J.Glii-J.Todorovi, vep. cit., f. 130. 101 Krkime arkeologjike n Kosov, Iliria 1981, 1, f. 284-285.
E. Shukriu, Dardania paraurbane, f. 23, shn. 71. M.Garaanin, Bronzano Doba..., f. 758; N. Tasi, The Iron Age, f. 189; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, vep. cit., f. 13, 110, 138; N.Tasi, Boka u Prevu..., f. 36-38; Po ai, Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline (Kosovo), Saranivanje kod Ilira, (Zlatibor 10-12 maj 1976), Beograd 1979, f. 89-97, tav, I-IV. N.Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli..., f. 554; Po ajo, Redeterminacija nekropole u Diboaku kod Suve Reke, Sahranivanje kod Ilira, Beograd 1979, f. 107-112. Karakterin ilir t kulturs s tumave t Shiroks e ka vn n dukje q n vitin 1957 edhe studiuesi J. Glishiq. Shih pr kt: J. Glii, Rezultatet m t reja pr parahistorin e Kosov-Metohis, Prparimi, Revist kulturore, Prishtin, 1857, nr. 11-12, f. 739. N. Tasi, Sahranivanje na nekropoli..., f. 89-97, tab, I-IV; Po ai, The Iron Age, f. 189; F. Prendi, Kritik e bibliografi,Romaja parahistorike, Iliria 1981, 1, f. 265. 104 Disa ndryshime t konstatuara midis tumave t Romajs (Prizren) dhe Prevs (Klin) apo midis tumave t t njjtit grup tumular t Dibiakut dhe t Shiroks (Suharek), jan thjesht t natyrs kronologjike (datimi i tyre n shek. VIIIVII dhe VI-V p.Kr), dhe nuk mund t shrbejn pr dallime grupesh t ndryshme etnike pa lidhje gjenetike midis tyre, si ka qen menduar m par. 105 Herod. Historiae IV, 49. 106 A. Bunguri - Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n Vlashnj, AIA, Prishtin, 2006. 107 A.Bunguri, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n Hisar t Suhareks, Ruhet n AIA, Prishtin 2004. 108 A.Bunguri, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n Hisar t Suhareks, Ruhet n AIA; A. Bunguri, Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n vendbanimin prehistorik t Vlashnjs, AIA, Prishtin 2006. 109 N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, vep. cit., f. 247. 110 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin perndimore, Tiran, 2003, f. 97, fig. 52. 111 Justini, Hist. Philipp. VIII, 6, 3-4.
Adem Bunguri
3. Drini i Bardh area in Prehistory
The researches in the prehistoric archaeological field of Drini i Bardh valley are of a young age and may be divided into three stages: Stage I includes the period between the two world wars (1918-1939). It is considered the year 1918 as its beginning when the Austrians carried out the first archaeological excavations in tumuli of the Iron period in Nepravisht village of Suhareka1. The second important moment of this period is the announcement given for the first time in the scientific literature by the American archaeologist V.Fewkes about the existence of the Iron period tumuli in Rrafshi i Dukagjinit2. The archaeological activity in this region enters in the second stage with the creation of the Kosova Museum in Prishtina (the year 1949) and was intensified during the years 60-80, coinciding with the most important period of researches in the prehistoric field3. During 5 decades of this stage (1949-1999), in Drini i Bardh valley 7 prehistoric settlements, 24 tumuli and a flat cemetery were excavated. The stage III started after the liberation of Kosova (the year 2000 and in progress), when the joint project between Tirana and Prishtina started in the archeological field of excavations in Drini i Bardh valley. A survey was carried out in Hisari of Suhareka (2004), as well as 2 excavation campaigns were conducted in Vlashnja settlement (2002, 2006) and that of Korisha (2002, 2006), as well as the excavation of three tumuli of this valley (Rakovina, Moglica, Rogova) etc., were conducted during this period. The geographical position of Kosova and its free communicative respiration with the neighbor and far away regions, have influenced in the definition of this region with historical and cultural background as an contact area of autochthon culture with the Adriatic, Aegean and Central Balkan. The favorable geo-climatic conditions that Kosova generally gains
and particularly Drini i Bardh have determined their living in the most ancient periods. Drini i Bardh valley, generally coincides with the region of Rrafshi i Dukagjinit. According to the archaeological data, this region had been inhabited since the most ancient periods of prehistory, thanks to its favorable conditions and climatic - terrain.
The Paleolithic period

The most ancient tracks of prehistoric culture in this area belong to the Paleolithic period. The archaeological data gained are poor and insufficient. The question here is about some occasional finds revealed in the surface of Radaci cave evaluated as Paleolithic. They consist of some prehistoric animal remains and a part of the jawbone with caves bear teeth (ursus spelaeus) 4. The traces of this period are encountered in Dema s cave (Pej) and in some other caves in Peja suburbs as in Shpella e Zez (Black cave), Kallaba cave and Shkmbi i Kuq cave and in two caves near Jabllanica e Madh, but unfortunately they are not accompanied with the corresponding archaeological documentation5. The Neolithic period in difference from Paleolithic is better represented and studied; regardless the culture of these settlements is not published yet. The published material, even little, serves as a sufficient documenting base, to know the main features of eneolithic-neolithic of this region and even to have a partial view of the historical-cultural development of this area, since the ancient periods of Neolithic6. This view is completed in a way by the researches conducted in Kosova during the years 2000-2005. The Early Neolithic period of this region is known by 5 settlements. Two of them, respectively Runiku and Rakoshi, are situated in the slops of Drenica plateau in Drini i Bardh, whereas the two
Drini i Bardh area in Prehistory others, Lower upeva and Kramoviku in the lower field area, in the left side of this river. Runiku and Lower upeva have been excavated by J.Glishiq, respectively during the years 19661968, 1984 and 1968-1969. Recently a number of settlements are undertaken as well in the multilayer settlement of Vlashnja7 that was well known before8. Runiku is an open settlement and the most important one of the Early Neolithic. It is situated in the village with the same name, in Drenica plateau. Although geographically it is part of this plateau, it is included in the reservoir of Drini i Bardh. It is excavated during the years 1966-1968 and re-excavated in 1984 by J.Glishiq. The cultural layer with a thickness around 2m, contains 4 dwelling horizons related with the ancient and middle Neolithic. According to the stratigraphic and chronological evaluation Runik culture is developed through 4 phases nominated as Runik I-IV. The phase Runik I-II characterized by the culture of Starev type is included in early Neolithic of Central Balkan. The culture of Runik I phase is defined by the red polished monochrome, barbotine and impresso ceramic. The dwellings of the most ancient horizon have been constructed on the ground, with woody frames, no floor. Considering the chronology of this layer M. Garashanin, thinks that the phase Runik I corresponds to the protostarevo phase, but in this level of our studies, we can not ascertain if it precedes Anzabegovo I phase and is nearer Proto Sesklos, or does it represent a later culture9. Runik II phase10 is characterized by the same elements of precursor phase. It appears for the first time the fine painted ceramic of Starevo type IIa-b (Fig. 3.1 Okarina, musical instrument - Runik). Starevo IIa phase is characterized by white painted ceramic and linear-geometric motifs, whereas II b phase with brown painted ceramic on red background and with geometric and curb linear motifs. The objects related with the spiritual part of Neolithic habitants as the cults tables, the anthropomorphic figurines are the main characteristics for this phase. This phase coincides with the largest expansion of Straevo culture into south direction represented by Runik II, Vlashnja, Kolsh I horizons11 etc. The above analogies show that in this ancient period of prehistoric development all Rrafshi i Dukagjinit region was a part of the wide Central-Balkan area of ancient Neolithic of Starevo I-II type.
45
Runik III phase is characterized by fine brown color painted ceramic with linear and curb linear motifs, while the white color disappears. In Runik IV phase, in coarse ware, it appears the organized barbotine as well the combination of different plastic decorative techniques. The decoration with graphic spiral is presented for the first time in fine painted ware. With these morphologic and decorative elements we believe that Runik III-IV phases should be linked with the ending period of Early Neolithic of Central Balkan. It combines the elements of cultural groups of central-Balkan Neolithic, Adriatic and Thessalonians (Sesklo III a) Vlashnja is the second important settlement of ancient Neolithic of Drini i Bardh valley. It is extinguished for a long habitation continuity since Early Neolithic to Late Antique period. The stratigraphic panorama of this settlement contains these phases 1. Vlashnje I - Early Neolithic Period. 2. Vlashnje II - Middle Neolithic period 3. Vlashnja III - Eneolithic Period 4. Vlashnje IV a - Early Bronze Period. 5. Vlashnje IV b - Middle Bronze Period. 6. Vlashnje IV c - Late Bronze Period. 7. Vlashnje V - Iron Age 8. VlashnjeVI a - Classical period (6-4th B.C) 9. Vlashnje VI b - Hellenistic period (4-1th B.C) 10. Late antiquity period (4-6th A.D) The Middle Neolithic period is known by the systematic excavations in Reshtani settlement (Suhareka), that of Hisari of Suhareka and Vlashnja (Prizren) and by the superficial finds as well in Pogragjes settlement (Klina). In topographic point of view two types of settlements are represented: settlements placed in alluvium fields (Reshtan) and settlements placed in terraces with natural protection (Hisar, Vlashnja, Pogragje). Reshtan settlement is situated in a flat alluvium field, in the left of Topluga River, near Suhareka. It was excavated in 1966-1967 by J.Glisiq. 288 m2 were excavated during the two campaigns. The cultural layer with a thickness of 2m belongs to the Middle Neolithic of Adriatic type12. The physiognomy of the culture is defined by the ceramic where dominates biconical vessels; bowls with S-shape profile as well the bowls with short or long cylindrical neck in grey color and black varnished wares. The main decorations are the plastic ones and those with geometric incision where it is encoun-
46
Adem Bunguri IIb with the early Iron of Bellaevc type (1998)22 later re-named as Hisar IIIa phase23. According to the recent excavations 9 dwelling horizons, chronologically connected with eneolithic period, early Bronze and Iron period are clearly distinguished in Hisar. A layer of Late Neolithic of Reshtan type with a thickness of 0.20m. is distinguished in a limited surface of 2 x 2 m. Some mixed finds of Classical Hellenistic period and that of Late antiquity24 are presented in the above deposits of Hisar cultural layer. The new chronology of the cultural deposits of Hisar settlement is as follows (Fig. 3.3 Eastern profile of II trench): 1. Hisar I - Late Neolithic 2. Hisar II a - Early Eneolithic I 3. Hisar II b - Early Eneolithic II 4. Hisar II c - Late Eneolithic 5. Hisar III a - Early bronze 6. Hisar IV a - Early Iron (11-9 th B.C) 7. Hisar IV b - Second phase of Iron Age (8-7 th B.C) 8. Hisar IVc - Late Iron Age (6-5th B.C). 9. Hisar V a - Classical period (5-4th B.C). 10. Hisar V b - Hellenistic period (4-2nd B.C) 11. Hisar VI - Late antique period (4-6th A.D) According to this chronological scheme, the culture of the most ancient phase of Hisar should be linked with the Late Adriatic Neolithic of Reshtan type.
tered the white incrustation (Fig. 3.2 decorated vessels with Reshtan incision). The altars decorated with incision and other elements of the Adriatic culture13 are the main characteristics of this culture. The culture of Reshtan is closely related with Danilo cultural group of Middle Neolithic. Besides these elements, elements of Vina culture are also present, considering the good geographical position between Reshtan among two cultural simultaneous groups. In this context, Reshtan will represent the eastern border of Danilo culture spreading in Kosova. It again confirms the hypotheses of A. Benac in relation with the Adriatic cultural influences Balkan14.
The Eneolithic period

Eneolithic in Rrafshi i Dukagjinit is better represented in the multilayer settlement of Hisari of Suhareka15. Furthermore the elements of this culture are encountered in a thin layer of Hisari settlement of Kasterci16 as well in the multilayer settlement of Vlashnja (Prizren)17. Few tracks of this culture are recently encountered in Zatriq cavy settlement (Rahovec)18. The settlements of this period are situated in the fluvial terraces with natural protection as well in caves. Hisar is one of the most representative centers of eneolithic in Kosova. The first systematic excavations in this settlement were carried out during the years 1961-196319, followed by those of J.Glishiq of 1978 and by the surveys of 2004 directed by a staff of archaeologists from Albania and Kosova. According to the author of the first excavations, the earlier cultural layer of this settlement goes up to 1.70-1.80m. From the stratigraphic -point of view 4 phases can be distinguished, named Hisar I a-b and II a-b20. The phases Hisar I a-b correspond to the end of I a and I b phase of Bubanj-Hum of southern Morava. Hisar IIa phase coincides with Bubanj-Hum II phase and Baden-Kostolac group of Danube area, whereas Hisar II b phase, firstly considered as belonging to Early Bronze Age of Kritsana of Macedonia type, later is re-evaluated as belonging to Early Iron period21. According to N.Tasiq Hisar Ia phase belongs to Early Neolithic with elements of Late Adriatic Neolithic, whereas Hisar Ib belongs to the newer phase of Bubanj -Salkuca group (phase Salkuca IV). Hisar II a phase is linked with the beginning of Kostolac group, whereas that of Hisar
The Bronze period

The studies on this culture of bronze period are in their beginnings, consequently our knowledge is limited. The information on this culture completely comes by the tumuli cemeteries that make up the main feature of this period. The presence for the first time of bronze culture from the excavations of Rogova tumuli (1966) was later followed by the excavations of Preva tumuli (1973) and the flat necropolis of Glarev (1986), which gave the first material related with the culture of the middle Bronze period. The last years researches (2002-2006) mainly oriented towards the settlements have brought new archaeological data, thus creating a full tabloid on the culture of this region during the bronze period. Besides the well-known settlement of Hisari (Suharek) some new settlements are discovered in Vlashnja (Prizren), Pogragje (Klina) Lower Reti (Rahovec) as well in Zatriq cavy settlement (Raho-
Drini i Bardh area in Prehistory vec) and that of Radac (Peja). The culture of this period is represented in the three stages of its development, even though the data are insufficient to follow the full process of its development in this region. The period of Early Bronze Settlements: The culture of this period is known through the regular excavations by the settlement of Hisari of Suhareka, Vlashnja and Korisha of Prizren, whereas its tracks have been noticed in Pogragje (Klina) and Zatriq cavy settlement (Rahovec). The settlements of this period are placed in terraces with natural protection (Hisar, Vlashnja, Pogragje25, Korisha) and in the caves (Zatriq). Some of them are fortified with stone banks (Korisha, Pogragje) or soil (Hisar of Nashec) even though for the last one there are no secure data. Full stratigraphic data linked with the deposits of this period come from Hisari settlement as well that of Korisha. In Hisar the cultural deposits of Early Bronze (Hisar III-a) were placed above those of Upper eneolithic (Hisar II-c). After a hiatus we noticed the deposits of Early Iron period. (Hisar IV a) In Korisha, the cultural layer of a thickness around 0.70-0.90m, consists of three dwelling horizons, respectively linked with the Early, Middle and Late Bronze period. The floor of the Early Bronze horizon is placed directly on the rock bed of the settlement. The deposits of Early bronze of a thickness 0.30-0.40m are covered by a flooring of middle bronze horizon26. The culture of this period is developed through two particular evolving phases similar with those of early bronze of Maliq in Albania (Maliq IIIa and IIIb) They are represented respectively by Hisar IIIa and Korisha I. The early phase Hisar IIIa is distinguished for its coarse ceramic, worked with clay mixed with soil in grey and light brown firing colors. Its representative dcor consists of different plastic ornaments as simple strips on the rim or under it. The main characteristic for the early phase is the rare usage of the pseudobarbotin decoration similar with that of Maliq IIIa phase. With these morphological and decorating indicators the culture of this phase is clearly differentiated from the precursor eneolithic phase culture (Hisar II c). This stratigraphic difference testifies for a new cultural demonstration that may be linked with the coming through the indo-European invasion of a new
47
population, bearer of this culture, a clearly confirmed stratigraphic phenomenon by the excavations in Maliq III a27. The most developed phase of early bronze represented in the neighbor settlement of Korisha (Korisha I phase) is characterized by a ceramic with relatively high qualities. Its firing is full whereas the dominant colors are ocher to brick red, represented by various forms. Among them we would like to mention the two handled vessels, one handle as flagon shape, neck handled conical cups. In the decoration field it is still preferable the plastic dcor of the precursor phase, except for the pseudobarbotin dcor, which is absent, a phenomena seen even in Maliq III b layer. These elements link the Early Bronze of this area with the culture of Early Bronze of Bubanj-Hum III type of Karagaq and Valla of Mitrovic, as well with that of pelagonian Early Bronze of Macedonia (Armenohori) and that of Southeastern Albania (Maliq III a-b) above mentioned. Starting from this period (Hisar III a) and especially from the following phase Korisha I, the culture of Early Bronze continued during all the after periods of Bronze period. In this sense we should think that the beginnings of the origin of the early Dardan culture should be searched since the early bronze period. The Middle Bronze period The culture of this period is actually been known in Korisha settlement (Korisha II phase), of Hisar (Hisar III b) and Vlashnja (Vlashnja IV b). Elements of middle bronze are encountered as well in the cavy settlement of Radac (Peja). In Korisha, the middle bronze layer (Korisha II phase) follows without interruption with that of Early bronze (Korisha I phase). The pottery of this phase is better technically represented than in the precursor phase. It is in well fired fabric. The predominant colors are copper brown and grey to black. It is distinguished for diversity of shapes, carefully designed and with smooth sides. It is worth mentioning the semispherical bowl with inverted rims, conical body with flat or inclined rims, tongue handled bowls under the rim or in the shoulder, the pots with blade- ax neck handled, vessels in S-shape identical with those of Maliq III b28 or Bubanj-Hum III29 etc. Similar vessels shape are as well encountered in other settlement of this period as in Vlashnja (Vlashnja IVb) phase), Hisar (Hisar IIIb phase) and any of them in the cavy settlement of Radac.
48
Adem Bunguri Up to date 3 tumuli of this period are make evident and excavated: Banjica of Peja tumuli, tumuli I of Rugova and tumuli XIV of Preva. Interesting data were achieved from the excavation of Banjica of Peja tumuli (Fig.3.4 Tumuli of Banjica of Peja). From the excavation rapport31 we learned that was only a central grave (Fig.3.5 The central grave of Banjica of Peja tumuli). The grave was placed in the center of the tumuli, in a simple pit. The body was placed in spine and turned right from the pressure of the soil, a characteristic position for the central graves of Early Bronze tumuli. The skeleton is fully preserved but there is no inventory. With these ritual data this grave is linked with the early bronze graves of a wide Balkan area from the chronological-cultural point of view, as well with the most ancient tumuli of Belotic-Bela-Crkva group of Western Serbia, with some tumuli of Early Bronze of southern Albania (Piskov, Bar, Crruj), the central one (Pazhok, tumuli 1)32 and the north (Shkrel, Shtoji, Knet, inamak, Bujan)33. Supporting these analogies we think that the central grave of Banjica of Peja should be dated as well in the Early Bronze period. In this context Banjica of Peja tumuli will represent the early appearance of the tumuli rites in Kosova area. Tumulus I of Rogova was excavated in 1966. The author of this excavation M. Garashanin, notices three phases of its usage. From these, the earlier phase I is assigned to Middle Bronze. The graves are in the ground forming some triangles stone structures. The predominant rite of the graves is that of body placement, in spine position, and canting sideward by the soil pressure, a burial rite known in early bronze tumuli of Banjica of Peja. The skeleton was placed on slabs pavement, whereas the grave itself was outlined with a row of rectangular stones, oriented north-east or east-west. The placement of the skeletons on a platform of small gravel stones is known by the flat necropolis of Glarevo34 and by some graves of Glasinac IIIa, as well in Vatina variant of western Serbia. This is also encountered in early bronze tumuli in inamak, Knet, Bujan etc. This characteristic classifies it as a ritual event of tumuli burial of early bronze, used as it seems during the Middle Bronze. Their inventory is poor and consists of bronze seal-shaped heads and massive bracelet with opened ends dated in Bronze B2-C of Reinecke degree (1400-1300) B.C. Only two burning graves, which remaining is placed in urns of lower Brnica type35, are found in this necropolis.
These vessel forms are genetically linked with those of the precursor layer of Early Bronze of this area, show for an inner cultural development from one phase to the other. They link Drini i Bardh region with a wider area not only inside Kosova but as well overside, with Maliq III c phase of southern Albania and that of Nezir V, Gajtan II and Zagora I, with Early and middle Bronze of central Adriatic, respectively with the phases A3-B1 of Varvara settlement in western Hercegovina. The Late Bronze period The data from the culture of this period are relatively few and not always secure from their chronological belonging. Stratigraphically it is better distinguished the Late Bronze culture in the respective layer of Korisha settlement (Korisha III). In the pottery of this layer it is distinguished that of middle wrought with brown to red and grey to black colors and smooth surface. Considering the wares shapes, they continue those of the precursor layer as long neck vessels, conic neck and straight rims, cylindrical neck wares or conical and ribbon handle under the rim etc. some new wares forms as small spherical bowls, those with S-shape or with plastic extensions, plates with inverted rims etc. Another new vessel form, characteristic for the late bronze of this cultural layer are the plates with plump and inverted rims, mostly described by fluting pellets and turban - dish type. Similar vessel forms are encountered as well in Hisar settlement (Hisar III-c) that of Vlashnja (Vlashnje IV,c) of Pogragje (Pogragje III phase) as well Lower Retisa (Rahovec). With these forms the culture of Late Bronze of Korisha, links quite well with the cultural group of Moravian Mediana (Mediana III phase) and with many regions of eastern Albanian as in the cavy settlement of Kputa of Mat, in the open settlement of Manasdren and the hilly one of Pesjaka in Dibra, in Maliq III c settlement, in Tren cave, in the tumulary cemetery of Bari of Kora etc dated between 12-11th B.C. An albanian-dalmat type sword found in Sinaja of Istog30 is linked with the late bronze period which actually represents the eastern exemplar of the spread of this sword type in Kosova. Tumuli The tumuli cemeteries have brought additional data of the knowledge of Bronze period in this region.
Drini i Bardh area in Prehistory In the necropolis of Pereva the graves are with stone constructions and the burial rite is the body placement. Due to the inventories, graves 19 and 23 of tumuli XIV belong to Bronze Br-C-D of Reinecke scale (1400-1300 B.C). The graves 13, 15 and 16 and 6 children graves36 belong to the same period, according to the author of the excavations. The most ancient tumuli of this region are dated in the middle period of bronze. On nowadays level of knowledge, we think that this dating will advance in early Bronze, at least considering the chronological evaluation of the central grave of Banjica of Peja tumuli, mentioned above. This grave contains the same constructive and ritual elements (pit graves and the body placed in spine) as the central graves of the tumuli of Early Bronze of Albania37. This chronological evaluation coincides with the general historical-cultural situation created in central and western Balkan, with the invasion of the early bronze population of step, because it appears the rite of tumuli burial. Flat cemeteries This necropolis consisting of two parts named Gllarev I and II. Gllarev I38 includes 39 graves with stone constructions, whereas Gllarev II, 9 graves, 6 of which were graves with the same stone construction as those of Gllarev I, and 3 urns, identical with those of Lower Brnica. Only in one of the graves of Gllarev II, the urn was placed on a horizontal slab surrounded by a ring construction of slabs. The body placement graves are represented with stone construction dominating those with simple pit. The graves of the first type had a northsouth and east-west orientation, whereas those of the second type west-east orientation. It is very interesting the fact that in the simple pit graves of this necropolis, the skeletons were placed in a sleeping position, with scratched legs and hands. These graves do not have inventory, except one case accompanied by a bronze knife39. The hocker position of the body represents an ancient tradition of Neolithic40. It reappears in the early bronze period as a ritual practice as well in the flat cemeteries within the settlement of Maliq IIIa41 phase as well in the pits of the Early Bronze tumuli as it is proved by the central grave (no. 53) of tumuli of Dukat I42. It is worth mentioning here the existence of the bi-ritual burial; that of inhumation and cremation phenomenon. The inhumation burial rite dominates in this necropolis. From 48 graves that Gllarev I-II
49
contains, only 3 cremations, which means containing 6.2 % of the graves (Fig.3.6 a-b The sword of Mycenaean type of Glareva I, b-hybrid sword of Glareva I). It has been testified that inhumation burial are older than cremation43. The same situation has been testified even in the tumuli of the early - period of Bronze of Shtoi and Shkreli (Shkodra) with Adriatic culture of Cetina type, where the inhumation burials in stratigraphic way are earlier that cremation44. The discovery of the flat cemetery testifies that the tradition of the flat cemetery continues even during the middle bronze besides the tumuli burial45. The second important consequence is that the biritual burial in the graves with the culture of the same period, in two cemeteries near each-other shows that their users belong to the maintainers of the same ethnic group. It is archaeologically proved that the usage of two different rites is the direct sequence of social changes that started to appear in this region in Middle Bronze46. The inventory of the graves besides the ceramics and the metallic ornaments consist of some bronze arms as well. Two duel swords of Aegean type, some bronze daggers and lances. These arms are very important to the full knowledge of the culture of this period and the relations of this region with the contemporary civilizations. In this category it is worth mentioning the arms of Aegean type that testify the spreading of the influences of this civilization up to this region of Kosova. The sword of the Mycenae A type discovered in Gllarev I cemetery dated in the 14th B.C47 testifies this, as well two bronze daggers from this period in this necropolis. In the end of the Late Bronze period, the swords of Mycenaean type were not used, gradually replacing those of central European type whereas those of Mycenaean type, consumed from the usage, come under the models of the central European swords48. K.Kilan thinks that these repairing might have been done in the period after HV III a (around the years 1400-1300 B.C) that corresponds to Bronze C of Central Europe49. The second pattern of Gllarev testifies for these central-European influences with a hybrid structure of Aegean type blades and tongue handled of central European type 50 (Harding I-II). The swords of this type are dated in the ending of the Mycenaean civilization in the phase HV III C (around the years 1230-1075)51. Such swords were also found in the southern Albania (Bar, tumuli II, grave 5, Vajz, tumuli I, grave 7)52, even those of the 13-12th BC, infiltrate up to Greece. These cen-
50
Adem Bunguri
tral-European cultural influences are linked with the influences of the first Aegean invasion in Balkan (13-12th B.C). The culture of Late Bronze in Kosova has been treated by some scholars as a culture of lower Brnica type and Upper Strazhava type. This culture lays in southern Morava, in the north up to Sanxhak, Nish, Kosova and Shkup of north Macedonia in the south53. The main characteristic for this culture according to M.Garashanin is the urn burial in flat cemeteries; the urn is placed on a slab and it is covered by a slab and the group of urns is surrounded with a chaplet of stones54. According to him this burial way relates with the lower complex BalkanDanubian with language elements dako-myz55. N. Tasiq thinks that the culture of lower Brnica lays throughout the territory of Kosova56. If the extension of this culture in Rrafshi i Kosovs might be accepted as archaeologically approved57, this can also be said actually for Rrafshi i Dukagjinit, considering the recent data. According to these data, results that the cremation burial and with urns characteristic for the cultural group of Lower Brnica, were not been practiced in Rrafshi i Dukagjinit. The main characteristic of tumuli burials for Rrafshi i Dukagjinit is the inhumation burial predominance, that consist of around 93% of all tumuli and flat burials, on cremation burial that is noticed as a sporadic phenomenon. This occurrence is represented as an isolated appearance in any of Rogova, Preva tumuli and the flat cemetery of Gllarev II58, whereas it missed in Romaj, Dibiak and Gllarev59. It has been noticed that elements of cultural group of Lower Brnica have infiltrated up to the suburban area of Rrafshi i Dukagjinit, respectively in Pereva and Gllareva and rarely in the thoroughfare of Drini i Bardh, respectively in Rogova tumuli, whereas they miss in the field area of Rrafshi i Dukagjinit, in Prizren hollow (Romaja). This means that the culture of Lower Brnic type is linked with the culture of the fields with urns and Panono-Balkan invasion of the 13-12th B.C, did not change the autochthon Dardan culture of this region, besides its suburban influences. To have a clear opinion about this problem, a chart below show all the excavated tumuli, their chronology, the burial rite and the type of used graves, as well the relevant graphics and diagrams (Fig. 3.7 Review of the tumuli state).
Iron period
The culture of Iron period in Rrafshi i Dukagjinit has started to be excavated and studied since the beginning of the 60. The first excavations of after war of the tumuli of Shiroka and Dibiak (1953, 1963) were followed by other investigations in the years 70 ties as a result were excavated 24 tumuli in the composition of 7 tumuli necropolis (Shiroka, Dibiak, Rogova, Romaja, Preva, Banja of Peja, Banjica of Peja), 19 of which were constructed in the II and III60 period of Early Iron. Meanwhile the only settlements excavated of Iron period are Hisari of Suhareka, Hisari of Kastrci, Suka of Crmjani as well gradina of Hereqi. Different opinions exist between the scholars relating the chronology of Iron period. M.Garashanin includes the Iron period in the 13-1st B.C dividing it into 4 periods. The culture of the I period (13-8th BC) called according to him as protodardan, refers to the ethno-cultural substratum dako-myz. The II period (8-6th B.C) considered as the Dardan culture; III period, 6-4th B.C and the IV period the end of the 4th centuryroman domination61. The full chronological system of the Iron period is proposed by N.Tasiq. According to him this period includes the 10-5th B.C, being precedent by a Bronze Iron transition period (13-10th BC). With this period he links the I phase of Lower Brnica culture. In the ethnocultural conception, the culture of this period in Kosova might have followed according to him through 4 horizons; 1. Protodardan horizon (Brnica II, 10-9th B.C), the Dardan horizon I - Bellaevc I (8-7th B.C), Dardan horizon II-Bellaevc II 7-6 th B.C and the Dardan horizon III Karaga-Shiroka62, 5 thB.C. E. Shukriu divides the Iron period into three periods: predardan period (12-9th), Dardan I period (8-4 th B.C with three phases, (phase 1.a 8-7 th B.C; 1.b phase - 6-5 th B.C and 1c phase century 5-4 th B.C) and the Dardan period II (4-1 th B.C)63 In the light of new excavations of these recent years, in the multilayer settlement of Hisari result that the beginnings of the Iron period in Kosova should be searched earlier than the 8th B.C, at least since the end of the 11th B.C. Precisely an early layer of Iron Period refers to this period, that according to the data of our archaeological researches results related with the Dardan culture. Hisar IV b layer, of the Upper Iron period, stratigraphically follows without hiatus that of Hisar IV a, and it is linked with Bellaevc I phase of 8-7th B.C. layer III, Hisar IV-c corresponds to the late period
Drini i Bardh area in Prehistory of Iron linked with the phase Bellaevc II of the centuries 6-5th B.C A number of settlements of gradina type evidenced in Botusha, Hereq, Llapeva, Turjak, Panorc, Zatriq, Cermjan, Gexhe and Gorica e vogel (Vlashnja) belong to the Early period of Iron Age (Hisar IV a). The culture of this period is better presented in Panorci castle (Malisheva). Among the vessel shapes of this settlement the most characteristic are the vessels with swollen body and short cylindrical neck, half spherical bowls with cut neck and thin rims, conical body bowls with triangular rims, shallow bowls decorated with fluting pellets of turban dish type, massive vessels with horseshoe shape handles, flat rims in shelter shape etc. They date the castle of Ponorci to the Early period of Iron Age. In this context, the opinion that there is lack of materials of I phase of iron period in Kosova (11-9th B.C)64, results unargued at least about the Rrafshi i Dukagjinit. The tumuli burial consist an important cultural component of Iron period. During this period the number of used tumuli is grown and the tumuli burial became the most characteristic rite for the Illyrian and Dardan. There are 19 excavated tumuli with typical Illyrian culture in Rrafshi i Dukagjinit, dated in the II and III period of Iron respectively in the 8-7th and 6-5 th B.C, that consist about 80% of the overall number of the prehistoric tumuli excavated in this region. (24 tumuli). Tumuli of the 8-7th B.C are excavated in Shiroka (3), Romaja (2) and Preva (6), whereas the 6-5th B.C in Romaja (1), Dibiak (3) and Banja of Peja (1) etc. The culture of the Upper period of Iron Age (Hisar IV b) is characterized by the typological identity of the pottery discovered in settlements with those of tumuli cemeteries, where as the most important, it is worth mentioning: 1. Two handled conical body vessel and handle that raises over the rim noticed in Hisar, Vlashnja65, Bellaev66 settlement as well in the tumuli of Shiroka67, Romaja68, Malisheva, Kuks69 etc (Fig. 3.8 The table of the burials rites). 2. One handle pitchers often decorated with radlu. Such vessels are discovered in Hisar and in Bellaevc70 as well in the tumuli of Shiroka71, Romaja72, Kruma73, Kneta74, Bardhoc75, inamak76, Has77, etc 3. The half spherical bowls with inverted rims decorated with radlu. Similar vessels are found in Hisar of Suhareka, in Bellaevc, Valla, in the suburbs of Shkup etc and are dated in the 8-7 th B.C78.
51
The technique of decoration with radlu is represented as a new decoration element in the pottery of this phase. This decorative manner is met not only in Fusha of Kosova (Belaevc)79 but as well in Rrafshi i Dukagjinit as in settlements (Hisar, Vlashnja) as well in the tumuli (Shiroka, Dibiak, Preva, Rugova, Romaja). This new decoration technique, characteristic for the dcor of the Dardan pottery80, continues even later in the late period of Iron (6-5th B.C), when it obviously grows. The late period of Iron (6-5th B.C) is characterized by similar features with that of the precursor period, as in the spiritual culture as well in the material one. It still continues the rite of burial in tumuli, which maintain the same architectonic and ritual concepts, compared with the Bronze Period. In the material culture, besides the forms and decorations of pottery of upper iron period including here the decorated vessels with radlu, the wheel made pottery. The presence of the first imports of Greek ceramic of the 6-5th B.C81 is a new occurrence for this period. It is the Point of the Ionian and Atenica82 types discovered in the tumuli cemetery of Romaja83, and Banja of Peja84 as well in the settlements of Hisar and Vlashnja85. A vessel fragment of sub geometric period was found during the excavations of 2006, in Vlashnja that it will advance the beginnings of the Greek imports in Kosova since the second half of the 7 th B.C. The vessels of Ionic import are mainly represented by fragments, craters, lekanes, hydriae and oinochoes. There were also found some pythoi fragments, one of which found in Hisar is imprinted with a Greek letter . There were also discovered some amphora fragments of Kios86. The atikas imports are represented by fragments of three vases with black figurines (Banja of Peja, Vlashnja) of the 5th B.C as kylyk fragments, cups, skypos decorated with black varnish of the 4th B.C87 (Hisar, Vlashnje, Romaje, Banj e Pejs). The majority of Greek imports come from the tumuli cemeteries; the number is grown in the Upper and Late period of Iron, becoming the most characteristic rite for the Dardan population of this period. The tumuli of Iron period as well as those of Bronze, are constructed with stone and soil. (Romaj, Rogov, Shirok, Dibiak, Prev). In the architectonic point of view three types of tumuli constructions are encountered: a- tumuli constructed with soil and central stone cairn (Preva, tumulus 3, 14), b-tumuli with central without surrounding ring (Perev, tumulus 9,10,13) and c-tumuli with
52
Adem Bunguri logically linked with the ethno-cultural complex Glasinacas of western Balkan and historically formed in the today areas of Kosova, north Macedonia and northeast Albania. This similar cultural determination is also noticed in the unity of the main features of their culture, as in the same rite of tumuli burial, in the identity of form and dcor of pottery, in the similarity of some forms of metallic objects etc. In this context, the differences that might be noticed through the secondary and tertiary elements of the culture of these areas in the Iron period should not be considered as differences of ethnic character as it was thought in any upper case96, but as presence of the diversity of some cultural forms conditioned by the geographic position, the differenced cultural rapports with the neighbor regions, as well with chronological differences. In this context, it is verified that Rrafshi i Dukagjinit, in special periods of its development, has been closely linked with Drilon variant of Illyrian culture of Mat, whereas Rrafshi i Kosovs, has been open towards the cultural influences of Southern Morava. In the end of the 5-4th B.C Rrafshi i Dukagjinit enters in its historical development period. The first news of the ancient authors for the dardan Illyrians as the most ancient habitants of the area of Kosova97 is linked with this period. The culture of this period is known by some settlements and some tumulary cemeteries, such as the settlement of Vlashnja (Vlashnje VI) and that of Hisari (Hisar V a). In Vlashnja the culture of this period is well stratified in the IV layer of this settlement. In this cultural layer, of a thickness 0.801.00 m are distinguished two habitation horizons, Vlashnja VIa and VI b, respectively dated in the 54th B.C and 4-1st B.C. The horizon I is represented by materials of grek import, among which is worth mentioning the hydriae and skyfos in grey color of the end of 5th B.C. In the second horizon are distinguished the kitchen vessels as skyphosa, kylyk, plates and bowls, etc. A silver coin of the republican period (the year 55 B.C)98 is present in the recent findings of Helenistik layer. The culture of these two periods is represented even in Hisar, in the upper levels of the cultural layer, but as mixed deposits99. In the pottery category of the helenistik period, it is distinguished the grey ceramic of peloganes import of the 3-2nd B.C, represented from cups, skyphosa, kylyks etc, found as well in the settlements (Hisar, Vlashnja)100 and in the tumuli necropolis (Romaja)101. Findings of this period are also
stone rings and central cairns together (Romaj, tumulus I, Perev, tumulus 8, 17)88. The tumuli of this period are mainly dated in the developed period and that of the Late Iron Age, respectively in the 8-7 th B.C and 6-5 th B.C. In the tumuli of this area two types of burial were used: those of stone limitations and simple hollow (Romaj, Prev, Shirok, Dibiak etc). The dominant rite is that of inhumation, whereas that of burning is presented as a rare occurrence. The archaeological material revealed in these tumuli consists of ceramic vessels, weapons and ornaments. It is worth to emphasize that the similarity of these forms and the dcor of ceramic of the tumuli with those discovered in the contemporary settlements, that testifies not only for their simultaneity but as well for the same ethnic correspondence of their users. This occurrence is clearly confirmed in the cultural correlation between Hisar settlement (Hisar IV b-c phases) and the tumuli of Shiroka and Dibiak near it. In the upper and late period of Iron, it is clearly grown the number of iron weapons, a widespread occurrence throughout the Illyrian territory. They consist of swords, pikes, arrows, axes, knifes etc. An Iron sword of Glasinac type IV b is linked with the beginning of the II period of Iron Age, found in the most ancient grave of fighters tumuli (grave 18) of Romaja. Two swords with cross shape handles of the graves 5 and 9 of the fighters tumuli of Romaja as well as sword found in Shiroka89 belong to the late period of Iron Age or second half of the 6th B.C. Two Iron swords of the graves 19 and 32 dated in the 6-5th B.C belonging to two different types one of which with a wide usage in the Illyrian territory and especially that of Glasinac90, were also found in Romaja. Some bronze helmets of Illyrian type found in Banja of Peja are also linked with this period91. The art of this period is represented by the figurines of a bronze runner, found in Prizren castle or in the terrain of this city, dated in the 5th B.C92. The archaeological studies in this region have testified that Rrafshi i Dukagjinit is included in the cultural group Glasinac-Mat93, as its local variant known as Drilon94. This cultural group lays in Rrafshi i Kosovs as the excavations of Llashtica tumuli near Gjilan have shown. These studies have shown that Rrafshi i Dukagjinit and Fush-Kosova in their structure of the cultural complex Glasinac-Mat represents a particular group of the Illyrian culture of Iron period, identified as the dardan cultural group95. Archaeo-
Drini i Bardh area in Prehistory encountered in gradishta of Gexhe, in that of Zatriq102. A question that needs to be explained from the future researches is that of the urbanization of this area, where tha data are few. We do not know archaeologically any fortified urbdn center in Drini i Bardh. Such centres are not mentioned even in the historical sources of this period that can orientate us in their archaeological investigation. Even though we hope to discover in the future, when it is known that an organized state formation existed there, the Dardan Empire. Considering the nowadays level of knowledge we may talk only for developed habitation centers with a protourban status. In this settlements category will be included Hisari of Suhareka, Hisari of Kastrci, Vlashnja settlement, Prizren castle, Gexhe gradishta, the correlative settlement of Banja of Peja etc, placed near the main economic - trade roads of the region. The announcements about the Dardan grew starting from the middle of IV century B.C, when the Dardans were the most important factor in the political life of the region. Exactly in this period the war between Aardans and Macedonians started for the protection of Paionia that was invaded by Filipi II in the year 344-343103 (Fig. 3.9 The map of the settlements). Notes
1
53
N. Djuri - Slavkovi, Ilirski Tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, p. 537. 2 R. Galovi, Uvod u Praistoriju Kosova i Metojije, GMKM, I, Prishtin. 1956, p. 207. 3 During this period the archaeologist J. Todorovi, R. Galovi, M.Garaanin J. Glii, N. Tasi, N. Djuri have given this contribution in the prehistoric field, see M. Garaanin, The Vina Culture and the Adriatic Influences, ATK, 1988, p. 61. Beginning from the middle of the year 70 of the last year the albanian archeologists E.Shukriu, K.Luci, H.Mehmetaj etc have contributed in the prehistoric studies of Kosova. 4 M. Garaanin, Praistorija na tlu Srbije I, Beograd 1966, p. 10. 5 M. Ivanovi, Kulturna Batina Kosova i Metohije, SKM, Knjiga X, Prishtin 1977, p. 10. 6 A. Benac, Juna Metohija, Prelazna Zona, Neolitsko Doba, PJZ, II Sarajevo 1979, p. 456-460; J. Glii Kosovo nekad i danas, Prishtin 1973, M. Garaanin, N. Tasi, N.N. Tasi, The Starevo Culture, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998. p. 35-55; M. Garaanin, The Vina Culture and the Adriatic Influences, ATK and Metohija, p. 61-87. 7 The excavation was conducted in the framework of the archaeological collaboration between the Archaeological Institute of Tirana and the Museum of Kosova and the Archaeological Institute of Kosova. 8 The existence of this multilayer settlement is been acertain since in the 60 of the last year. See: Raport mbi ekspeditn informative t vitit 1965, Gradisht-Vendbanim shumshtresor, parahistorik, antik dhe mesjetar, AMK, Prishtin. In the archaeological literature it enters for the first time in the end of the years 70-ies. See: E.Shukriu-Hoti, Krkime
arkeologjike prgjat rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria VII-VIII, Tirana 1977-1978, p. 192. 9 M.Garaanin, Centralnobalkanska zona, Starevska grupa, PJZ, II, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, p. 136. 10 According to some scholars Rudnik II belong to the middle central-balkan neolithic See: N. N. Tasi The Starevo Culture, ATKM, from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, p. 51. 11 F. Prendi, Zh. Andrea, T dhna t reja mbi neolitin n Shqipri, Iliria 1981, 2, p. 18-19, tab. I-III; M. Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria 1983, 2, p. 47, tab. I-X. 12 A. Benac, Prelazna Zona, Juna Metohija, PJZ, II, Sarajevo 1979, p. 456-460, tab. LXVIII, 1-9, LXIX, 1-8. 13 A similar riton fragment was found together with the impresso cardium ceramic type in the layer Blaz II (Mat) that belongs to the early neolithic (Starevo II b) see: F. Prendi, Vshtrim mbi kulturat neolitike dhe t epoks s bronzit n Shqipri, Studime historike 1979, 4, p. 132. 14 A.Benac, Prelazna Zona, PJZ, II, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, p. 366. 15 J.Todorovi, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd 1963. 16 S. Fidanovski, Z. Nedeljkovi; Hisar-Kastrce, Eneolitsko naselje, ranivizantijsko utvrdenje i srednovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana 1987, p. 4-5. 17 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n Vlashnje, AAI, Prishtin. 18 Further information for these settlement are given in the chapter Qendra prehistorike te Kosoves, in this volume. 19 J.Todorovi, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd 1963. 20 Ibid. 21 J.Todorovi, Hisar, Suva Reka, Prizren, AP, 3, Beograd 1961, p. 34; The same, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd 1963. 22 N.Tasi, Bubanj-Salcuta-Krivodol Kompleks, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo 1983, p. 90-92; Po ai, Eneolithic Cultures of Central and West Balkans, Beograd 1995, p. 131-132; Po ai, The Eneolithic, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, p. 93-115. 23 ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, Catalog no. 97. 24 A. Bunguri-Sh. Gashi, T dhna t reja mbi kronologjin e Hisarit, Kosova Arkeologjike 1, Prishtin 2006, p. 11. 25 A. Bunguri, Vendbanimi prehistorik i Pogragjes (in this publication). 26 A. Bunguri-Sh.Gashi, Raport mbi grmimet e shptimit n vendbanimin prehistork t Korishs, A IAP. 27 F. Prendi, La Civilisation Prehistorique de Maliq, SA 1, 1966, p. 255 v. 28 F. Prendi, La Civilisation Prehistorique de Maliq, SA 1, 1966, tab. XV, 15. 29 M. Garaanin, Ausgraabungen in Bubanj bei Nis (Serbischen Morava gebiecht), Germania Anzeiger Der Romischen germanisch Komission der Deutschen Archaeologischen Instituts, Jahgang, 35, 1957, tab. XII, 2. 30 D.Garaanin, O problematici sekira jadranskog tipa, Acta Archaeologica VI, 2, Ljubljana, p, 227, fig. 1. 31 The results of the excavation are still unpublished. We thank you the auhtor of the excavation K.Luci that gave us this information.
54
32
Adem Bunguri
53
N.Bodinaku, Varreza tumulave e Pazhokut, Iliria 1982, 1, p. 49-59, 85-89; Krkime arkeologjike n rrethin e Prmetit, Iliria 1981, 2, p. 248; Migrimet e periudhs s bronzit t hershm dhe roli i tyre n formimin e etnosit ilir, Iliria 1985, 2, p. 181-189. 33 F. Prendi, Epoka e bronzit n Shqipri, Iliria VII-VIII, 19771978, p. 10-11. 34 K. Luci, The Bronze Age, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, p. 125 35 M. Garaanin, Rogovo Fush, Djakovica, AP 8, p. 40-42; Po ai, PSRS, Beograd 1973, p. 311; Po ai, Bronzano Doba na Kosova, PJZ, IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1983, p. 754; K. Luci, The Bronze Age, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, p. 125. 36 N. Tasi, Boka u Prevu, Optina Klina, AP, 15, Beograd 1973, p. 36-38. 37 Tumuli with central graves in Albania (Pazhok, Piskov, Shkrel, Shtoj, inamak, Bujan) are dated in the early bronze. 38 N. Djuri, Bronzanodobskih nalaz iz Iglareva, GMKM, XIIIXIV, Prishtin 1984, p. 17. 39 K. Luci, The Bronze Age, p. 129. 40 The burials in sleping position are practised in the flat burials within the settlements in Albania since the early neolithic (Podgori I a). 41 F. Prendi, Mbi formimin e kulturs dhe t etnosit ilir n territorin e Shqipris gjat epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit, Iliria 1985, 2, p. 87-88. 42 N. Bodinaku, Varreza tumulare e Dukatit n rrethin e Vlors grmime t viteve 1973-1974), Iliria 2001-2002, 1-2, p. 73, fig. 27. 43 K. Luci, Relations between Kosova and Mycenae During the Bronze Age, Macedonia and the Neighbouring Regions from 3-rd to 1-st millenium B.C, Struga 1997, p. 92-97; The Bronze Age, AB, Beograd 1998, p.129; Dating the DonjaBrnjica Culture Based on Metal finds, The Struma-Strymon River Valley in Prehistory, In the Steps of James Harvey Gaul, vol.2, p.361. 44 F. Prendi, Mbi formimin e kulturs dhe t etnosit ilir n territorin e Shqipris gjat epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit, Iliria 1985, 2, p. 90. 45 As our archaeological reseaches have shown the flat burials continue to be used even in the early iron and archaic period (Katundas, Grmenj etc). 46 K. Luci, The Bronze Age, ATKM from the Neolithic to the Earlly Middle Ages, Beograd 1998, p. 141. The chronological priority of the bodyplacement graves towards the firing ones is testified in many tumuli of Early Bronze period in Albania. See: F. Prendi, Mbi formimin e kulturs..., p. 90. 47 K. Luci, Relations between osovo and Mycanae during the Bronze Age, Macedonia and the Neighbouring regions from 3-rd to 1-st Milenium B.C, Struga 1997, p. 92-97, fig. 1, 13; The Bronze Age ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, p. 133. 48 M. Garaanin, Nastanak i poreklo ilira..., p. 32. Ibid, p. 32. The swords of central-european type in the 13-12th century B.C infiltrate up to Greece. 49 K. Kilian, Jahresbericht Frankfurt/Main, p 113-115, fig. 1. Cituar sipas M. Garaanin, Nasatanak..., p. 32. 50 There, p. 36. 51 K. Kilian, Prahistorische Zeitschrift 50, p. 41-43. 52 F. Prendi, Tumat n fushn e fshatit Vajz, BSHSH, 1957, 2, p. 87, fig. 7; Die Bronzezeit.....p.223, fig. 12, 1, 4.
M. Garaanin, Grupa Donja Brnjica - Gornja Straava, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1987, p. 774. Po ai, Nastanak i Poreklo Ilira, p. 47; K. Luci, The Bronze Age, p. 143. 54 M. Garaanin, Nastanak i Poreklo Ilira, p. 47. 55 There, p. 48. 56 N. Tasi, The Iron Age, ATKM from the Neolithic to the Earlly Middle Ages, Beograd 1998, p. 159. 57 In Kosova this culture is discovered in Lower Brnica (52 graves with urna), in Karaga, in Ljusht, in Keqekoll (49 urna graves), in Grashtic (56 urna graves) and in Ulpiana (9 urna graves), in Ferrizaj as well along the Vardar valley up to Prilep and in area of Scopia in North Macedonia. See: M. Garaanin, Grupa Donja Brnjica..., p. 774; K. Luci, Dating the Donja-Brnjica Culture basen on metal finds, The Struma-Strymon River Valley in Prehistory, vol. 2, 2001, p. 361-371. 58 M. Garaanin, Bronzano doba na Kosovu, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1983, p. 754; K. Luci, Dating the DonjaBrnjica Culture based on metal finds, The Struma-Strymon River Valley in Prehistory, vol. 2, 2001, p. 361-371. 59 J. Todorovi, iroko, Suva Reka - praistorijski tumuli, AP 5, Beograd 1963, p. 47-48; Lj. Dai, Praistorisko Naselje na irokom, GMKM, II, Prishtin 1957, p. 249-256, tab. I-VIII; N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, p. 537-545, tab. I-V; N. Djuri, J. Glii, J. Todorovi, Romaja parahistorike, Beograd 1975, p. 9-138, tab. I-XXV. 60 J. Todorovi, iroko, Suva Reka - praistorijski tumuli, AP, 5, Beograd 1963, p. 47-48; Lj. Dai, Praistorisko Naselje na irokom, GMKM, II, Prishtin 1957, p. 249-256, tab. I-VIII; N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli..., p. 537-545, tab. I-V; N. Djuri, J. Glii, J. Todorovi, Romaja.., p. 9-138, tab. IXXV; K. Luci, Relations between Kosova and Mycenae during the Bronze Age, Macedonia and the Neighbouring Regions from 3rd to 1st Millenium B.C. Struga 1997, p. 9297; Po ai, Hronoloki poloaj nekropole Donja Brnjica na osnovu metalnih nalaza, Simpozium Rad Dragoslava Srejovia, (Kragujevac 27-29 novembar 1997), Kragujevac 1998, p. 165-168, tab. 1-18; N.Tasi, Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline, Sahranjivanjie kod Ilira, Beograd 1979; M. Parovi-Peikan, Peka Banja i importovana grka keramika iz kneevskih grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd 1991. 61 M. Garaanin, Nastanak i poreklo ilira..., p. 52-53. 62 N. Tasi, The Iron Age, ATKM, p. 188-189, 223, dhe tabela kronologjike e p. 223. 63 E. Shukriu, Dardania Paraurbane, grupi kulturor dardan, Prishtin 1995, p. 23-24. 64 M. Garaanin, Grupa Donja Brnjica-Gornja Straava, PJZ, IV, Bronzano Doba, Sarajevo 1983, p. 778. 65 A. Bunguri, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n Hisar t Suhareks AIA, Prishtin; Sh. Gashi, Vendbanimi prehistorik i Hisarit, doktoratur 2006; A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n vendbanimin prehistorik t Vlashnjs, AIA, Prishtin 2006. 66 N. Djuri, Gradina..., tab. VI, 1. 67 N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, tab. IV, 4. 68 See: N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja parahistorike, Beograd 1975, tab. I, 13, III, 5, IV, 6, VI, 2, VII, 3, 8, IX, 15, X, 17, XI, 3, XII, 8, 10, 11, XIII, 2, XV, 3, XVII, 12, XIX, 2, XX, 2, XXI, 2, XXV, 3 si dhe fig. 35, 37, 40-44, 47, 448-50, 52, 55-57, 58-59, 62, 67. 69 B. Jubani, Tumat e Krums..., p. 168-169, Tab. I, 7, IV, 13; VI, 38; VIII, 64; A. Hoti, Tumat e fshatit Knet..., tab. II, 2-
Drini i Bardh area in Prehistory

90
55
6; Po ai, Tumat V e VI t Knets..., tab. III, v. 7; IV, v. 12, v. 16; V, v. 17; VII, v. 22, v. 26 etj; M. Bela, Varreza tumulare e My-Hasit..., p. 109-110, tab. I, 1, 4, 5, 7, 13; II, 25; III, 33, 35-36; IV, 44, VI, 79, 81; VII, 83, XI, 152 etj. 70 N. Djuri, Gradina..., tab. IV, 4, V, 2. 71 N. Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin, 1964, tab. IV, 111-3, 5, V, 2-6. 72 See: N. Djuri-J.Glii-J. Todorovi, Romaja parahistorike, Beograd 1975, tab. III, 5, XIII, 1, XVI, 11, XVIII, 10-11, XXI, 1, XXII, 1 dhe fig. 54, 58, 64, 68, 69. 73 B. Jubani, Tumat e Krums (rrethi i Kuksit), Iliria 1982, 2, p. 171, tab. VII, 47. 74 A. Hoti, Tumat e fshatit Knet, Iliria 1981, 1, tab. II,1; Po ai, Tumat V e VI t Knets, Iliria 1986, 2, fig. 10, 1, tab. III, v. 15; B. Jubani, Tumat ilire t Knets, Iliria 1983, 2, p. 99, fig. 18-19, tab. I, 3, 4; III, 21-22; IV, 40-41; V, 49-50; VII, 67, 79 etj. 75 A. Hoti, Varreza tumulare e Bardhocit n rrethin e Kuksit, Iliria 1982, 1, tab. IV, v. 3; tab. VIII, v. 17. 76 B. Jubani, T dhna pr kulturn tumulare t Shqipris verilindore, KSI, (Tiran 15-20 shtator 1972 ), I, Tiran 1974, p. 195, tab. VIII, 1. 77 M. Bela, Tumat e My-Hasit, Iliria 1990, 2, p. 110, tab. III, 42, VI, 78; IX, 113. 78 E. Shukriu, Grupi kulturor dardan..., p. 31, tab. I, 3-4. 79 N. Djuri, Gradina kod Belaevca..., p. 281 vv. 80 Ibid. 81 E. erkov, Kosovo and Metohija in the antique period, GMKM, X, Prishtin, 1970, p. 11; N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja..., p. 106, 110. tab. IV, 7, VIII, 118 M. Parovi-Peikan, Greek Ceramics... p. 229. 82 M. Peikan, Greek Ceramics..., p. 229. 83 N. Djuri - J.Glii - J. Todorovi, Romaja..., p. 106. 84 M. Peikan, Greek..., p. 229. 85 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet n Hisar dhe n Vlashnje, AIA, Prishtin 2004. 86 M.Parovi-Peikan, Greek Ceramics..., p. 241. 87 There, p. 241. 88 N. Tasi, Boka..., p. 36-38. N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja.., p. 17. 89 N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja.., tab. IV, 7, VIII, 18, Lj. Dai, Preistorijsko naselje na irokom, BMKM II, 1957, tab. VI, 1; M. Parovi-Peikan, Greek Ceramics.., p. 229.
N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja.., p. 102-103, 110, 114-115. 91 ATKM, Beograd 1998, no. 222. 92 M. Shukriu, Prizreni i lasht, Prizren 2002, p. 4, fig. 1. 93 F. Prendi, Kultura ilire e periudhs s hekurit, Iliria III, 1974, p. 128; K. Kilian, Zur Frueisenzeit Albaniens, KSI, Iliria IV, 1975, p. 192; Po ai, Koha e hershme e hekurit n Shqipri, KSI, Tiran 1974, p. 257. See: B. ovi, Srednjobalkanska grupa, Glasinaka Kultura, PJZ, V, Sarajevo 1987, p. 576. 94 N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja..., p. 130. 95 R.Vasi, Kulturne grupe starijeg gvozdenog doba u Jugoslaviji, SANU, knjiga XI, Beograd 1973; E. Shukriu, Dardania paraurbanep. 23, shn. 71. 96 M.Garaanin, Bronzano Doba na Kosovu, PJZ, IV, Sarajevo 1983, p. 758; N. Tasi, The Iron Age, ATKM from the Neolithic to the Earlly Middle Ages, Beograd 1998, p. 189. N. Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja..., p. 13, 110, 138. N.Tasi,Boka..., AP, 15, 1973, p. 36-38; Po ai, Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline (Kosovo), Saranivanje kod Ilira, Beograd 1979, p. 89-97, tav. I-IV. N.Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM IX, Prishtin 1964, p. 554; Po ajo, Redeterminacija nekropole u Dibiaku kod Suve Reke, Sahranjivanje kod Ilira, Beograd 1979, p. 107-112; N. Tasi, Sahranjivanje..., p. 89-97, tab, I-IV; Po ai, The Iron Age, ATKM from the Neolithic to the early middle ages, Beograd 1998, p. 189; F.Prendi, Kritik e bibliografi, Romaja parahistorike, Iliria 1981, 1, p. 265. 97 Herod. Historiae IV, 49. 98 A. Bunguri-Sh. Gashi, Raport mbi grmimet e vitit 2006 n Vlashnje, AIA, Prishtin 2006. 99 A.Bunguri, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n Hisar t Suhareks, AIA, Prishtin, 2004. 100 A.Bunguri, Raport.., AIA, Prishtin, 2004; A. Bunguri, Sh. Gashi, Raport..., AIA, Prishtin 2006. 101 N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja, p. 247. 102 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin perndimore, Tiran 2003, p. 97, fig. 52. 103 Justini, Hist. Philipp. VIII, 6, 3-4.
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati
4. Qendra prehistorike
N kuadrin e projektit Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005, gjat puns n terren, n fushn e arkeologjis prehistorike, vmendje e veant iu kushtua njohjes s nekropoleve tumulare dardane. Krahas tumave t evidentuara m par n Shirok, Dibiak, Romaj, Kushnin, Rogov, Ujz, Prev etj., nga kjo ekspedit u zbuluan edhe disa tuma t reja, kryesisht n prbrje t grumbullimeve tumulare si n Vollujak, Mirush, Rakovin, Ponoshec, Rudin etj., apo edhe tumave t vetmuara si n Moglic, Irzniq, Lubozhd, Malishev etj. Nj drejtim i rndsishm i puns son ka qen gjurmimi dhe studimi i fortifikimeve prehistorike t periudhs s hekurit t hershm t ktij rajoni, si qyteza e
Batushs, Gorics s Vogl (Vlashnj), kalat e Turjakut, Llapevs, Ponorcit, Zatriqit, Gexhs etj., disa prej t cilave u zbuluan nga kjo ekspedit. Gjithashtu, vmendjen ton e trhoqn edhe disa vendbanime t hapura dhe shpellore, me shtrirje hapsinore n t gjith pellgun e Drinit t Bardh. Puna survejuese n terren u grshetua edhe me sondazhe t vogla e deri grmime t rregullta arkeologjike, ku duhen prmendur ato t Korishs, Vlashnjs dhe t Hisarit t Suhareks. Lnda arkeologjike do t paraqitet e grupuar sipas kategoris s vendbanimeve, varrezave tumulare apo gjetjeve t rastit:
Vendbanime shpellore 4.1. ZATRIQ (RAHOVEC)
Fig. 4.1 (a. harta topografike; b. ortofoto)
58
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati fundore e shpells n ann jugperndimore ka nj dritare t vogl vezake, q komunikon me nj ambient m n thellsi t saj, ku nuk ishte e mundur t hyhet (Fig.4.2). Dyshemeja e shpells q nga fundi i korridorit deri n hyrjen e tij ka nj pendenc t leht zbritse prej 19o dhe disniveli i kuotave t tyre arrin n 1.40 m. Pr tu njohur me kohn e banimit t saj, u kryen disa sondazhe.
Ndodhet n nj masiv shkmbor t njohur me emrin Grgavica n shpatet lindore t gradishts s Zatriit, afr fshatit homonim (Fig.4.1.a-b). Hyrja e shpells e orientuar nga verilindja ka lartsi 3.7 m dhe gjersi 4 m. Korridori i saj me gjersi 3.3-5 m. dhe lartsi 2-7.5 m sht 26 m i gjat. Deri n gjatsin 8.7 m, korridori ruan drejtimin verilindor, pas t cilit ai kthehet 30o nga perndimi, drejtim q e ruan deri n mbyllje t tij. Faqja
Fig. 4.2 Hyrja e shpells
Sondazhet I dhe II, me prmasa 1x1 m dhe 1.5x1 m, t hapura prkatsisht n gjatsit 3 m dhe 11 m t korridorit nuk kishin depozitime kulturore. Nj shtres e holl depozitimesh kulturore me trashsi 0.20 m u fiksua n sondazhin III t hapur n gjatsin 16 m. t korridorit me prmasa 1x1 m (Fig.4.3). Nga fragmentet e enve t gjetura ktu rezulton se shpella ka qen e banuar gjat eneolitit dhe periudhs s hershme t bronzit. Fragmentet e enve eneolitike riprodhojn kupa gjysmsferike me gryk t prer, t punuara me qeramik mesatare bezh me lustr t dobt me ngjyr okr, kupat e vogla t
qeramiks fine t kuqe dhe t zez me shklqim, tipologjikisht t datuara n eneolit. Me kt datim prputhet edhe teknika dekorative e ndeshur n tri parete kupash gjysmsferike. Ato jan zbukuruar me teknikn e grvishtjes para pjekjes me motivin e rombeve t vargzuara (Tab.I 5-9). Teknika dhe motivet dekorative t msiprme jan identike me ato t vazove t qumshtit t Hisarit (Suharek) t datuara n eneolit1. Gjithashtu, nisur nga disa fragmente t qeramiks s vrazhd, t zbukuruara me pseudobarbotin (Tab. 3, 4), rezulton se sht prfaqsuar edhe periudha e bronzit t hershm e fazs Maliq IIIa.
Qendra prehistorike
59
Fig. 4.3 Planimetria - Zatriq
60
4.2 RADAC (PEJ)
Ndodhet n krahun e djatht t burimit t Drinit t Bardh, n kmbt e malit t Rrushulijes, n lartsin mbidetare 625 m. Pozicioni i saj gjeografik prcaktohet nga koordinatat: 42 4412 gjersi gjeografike veriore dhe 20 1841 gjatsi gjeografike lindore (Fig.4.4.a-b)
Njoftimi i par pr kt shpell s bashku me nj planimetri t saj jepet nga J. Petroviq, q e vlerson at m tepr nga ana gjeomorfologjike2 (Fig.4.5).
Fig. 4.5 Hyrja e shpells - Radac
Qendra prehistorike
61
Fig. 4.6 Planimetria - Radac
62
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati nn mbushjet e mvonshme, me trashsi 0.40-0.50 m, n t dy sondazhet, ishin t prziera. Fragmetet e enve t zbuluara i takojn periudhs s bronzit t mesm, periudhs s von antike (shek. V-VI m.Kr.) dhe asaj mesjetare t hershme (shek.IX- XI). (Tab.I,12). Fragmentet e enve, q lidhen me bronzin e mesm, i takojn qeramiks me faktur mesatare me ngjyre kafe t zez dhe gri t zez dhe siprfaqe t lmuar. Ruhet vetm nj buz tasi gjysmsferik me buz t prera pjerrtazi nga brenda. Ky tip ene, karakteristik pr kulturn e fundit t bronzit t hershm dhe t gjith bronzit t mesm t Adriatikut qendror e prapatoks s tij (Varvara A-3, B1-2), ndeshet edhe n kulturat e bronzit t mesm e t von te Shqiprise veriore (Dibr, Mat, Kuks, Shkodr). Ai ka shrbyer pr datimin edhe t pareteve t tjera me faktur t njjt n periudhn e bronzit t mesm4.
M.Garashanin e konsideron kt shpell si vendgjetje t sigurt t epoks s paleolitit, nisur nga gjetja aty e disa eshtrave t kafshve prehistorike dhe t nj pjese t nofulls s ariut t shpells (ursus spelaulus), si dhe disa fragmente qeramike3. Hyrja e shpells e orientuar nga verilindja sht 2.80 m e lart dhe 2.20 m e gjer. Pas nj korridori t ngusht n trajt tuneli, me gjatsi 2.50 m, shpella zgjerohet dhe krijon ambientin e banimit. Hapsira e prshtatshme pr banim sht e gjat 17.50m, e gjer 3-10 m dhe e lart 7-10 m. N pjesn m t gjer t tij, dhoma e banimit ndriohet nga nj dritare natyrore n tavanin e shpells (Fig.4.6). Dyshemeja e shpells ka nj pendenc t lehte zbritse nga fundi i korridorit t saj deri te hyrja e shpells dhe ka shum mbushje t reja. N kt shpell u bn dy sondazhe me prmasa 1x1m dhe 1.15 x 1.15m, prkatsisht n gjatsit 3m dhe 9.80m t korridorit. Depozitimet kulturore t gjetura
4.3. SHPELLA E ZEZ (PEJ)
Shpella e Zez (ose e Karamakazit) gjendet n grykn e Rugovs n krahun e majt t Bistrics s Pejs, n faqen shkmbore t malit t Lipljes (Poklens), pran fshatit Levosh (Fig.4.7.a-b). Hyrja e shpells, e orientuar nga jugu, gjendet n lartsin mbidetare 800 m dhe ka gjersi 21 m dhe lartsi 8-10 m. Pjesa kryesore e hyrjes sht zn nga nj shembje e mvonshme shkmbore. Shpella
sht e gjat 22m dhe prbhet nga dy ambiente banimi A dhe B, me prmasa prkatsisht 6x7x4m dhe 5x7x1.40-2 m, t lidhura nga nj korridor gjatsor, me prmasa 8x2x1.50-2m. Tabani i shpells ka shum mbushje t mvonshme prej gursh karbonatik, aklli, mrzi glqeror etj. Disniveli i ambientit t hyrjes A dhe atij fundor B sht 1.82.00m (Fig.4.8).
Qendra prehistorike
63
Fig. 4.8 Planimetria - Shpella e Zez
N pjerrsin para hyrjes s shpells u gjetn disa parete ensh, pa form dhe shum t konsumuara, tipologjikisht t lidhura me periudhn prehistorike (bronz-hekur?) dhe at mesjetare t von. Gjithashtu n siprfaqen e ambientit fundor B t shpells u gjetn fragmente ensh t punuara me
ark, si pjes kanash dhe amforash, disa prej t cilave t zbukuruara dhe me glazur jeshile, q i takojn mesjets s von. T mbshtetur mbi kto gjetje, rezulton se Shpella e Zez sht e banuar n dy periudha t ndryshme, t lidhura prkatsisht me at prehistorike dhe mesjetare t von.
64
4.4 SHPELLA E DEMS (PEJ)

Ndodhet disa metra mbi bregun e djatht t Bistrics, afr Patrikans s Pejs dhe prball Shpells s Zez, n lartsin mbidetare 563m. Hyrja sht e orientuar nga veriperndimi. Ajo ka prerje konike me baz 20m dhe lartsi 10-12m. Pr shkaqe tektonike, duket se shpella sht e ndar n dy kate. Ajo ka dy ambiente n katin prdhes, A e B, dhe nj ambient C n katin e siprm. Secili prej tyre ka siprfaqe rreth 30 m5. Dhoma e vrtet e banimit gjendet n katin e dyt t shpells, ku duhet t ngjitesh n nj shkmb me lartsi 5-6m. Ajo ka form rrethore me prmasa 5.5 x 5.5 x 4-5m. Tabani sht i shesht me nj pjerrsi t leht perndimore, ndrsa tavani ka formn e kubes. Hyrja e ksaj dhome sht n ann veriperndimore t saj dhe mbrohet nga nj bordur shkmbore, ku mund t hyhet prmes nj porte natyrore n skajin veriperndimor t saj. Bordura shkmbore me lartsi 1.50-1.60m sht e pjerrsuar nga brenda dhe krijon nj linj t harkuar (Fig.4.9). Tavani i dhoms n ann verrilindore t tij ka nj oxhak prej nga rrjedhin ujrat nntoksore, q mund t ken shplar nj pjes t depozitimeve. Ato rrjedhin n drejtim t ports veriperndimore t dhoms s banimit, q prbn edhe pikn m optimale pr grmime arkeologjike. Gjate verifikimit, nuk u gjetn fragmente ensh apo objekte t tjera. Q n fund t viteve 60 kjo shpell sht konsideruar nga B. Gavella si nj stacion paleolitik, por kjo nuk sht shoqruar me dokumentacionin prkats arkeologjik6.
Fig. 4.9a Pamje - Shpella e Dems
Qendra prehistorike
65
Fig. 4.9b Planimetria - Shpella e Dems
66
4.5 GUVA E VLASHNJS (PRIZREN)

N afrsi t vendbanimit prehistorik t Vlashnjs, koht e fundit, sht zbuluar nj streh shkmbore e pikturuar7. Streha e njohur me emrin Mrizi i Kobit gjendet n veri t fshatit Muradem, n krahun e djatht t Bistrics, pran bashkimit t saj me Drinin e Bardh, n lartsin mbidetare 351m. Ajo gjendet n shkmbin e par t masivit prej tre shkmbinjsh glqeror abraziv dhe n secilin prej tyre krijohet nj streh e vogl shkmbore (Fig. 4.10).
Fig. 4.10 Pamje e prgjithshme e strehs - Vlashnje
Streha e kthyer nga jugu ka form gjysmharkore, me lartsi 1.80-2.00m, gjersi 2-3 m dhe gjatsi 25m. Ajo ruan disa motive t pikturuara me natyr t qart prehistorike. Piktura shkmbore z nj hapsir prej 12m, por shihet se n ant periferike t saj sht e dmtuar nga rrjedhjet e ujrave. Ajo sht realizuar me boj t kuqe n okr t ndezur, mjaft t qndrueshme dhe cilsore. Shkmbi para pikturimit sht lyer me nj substanc tjetr
organike me ngjyr t verdh n gri, sa duket pr lehtsi teknike. Piktura sht realizuar n tri zona, dy n faqen vertikale t shkallzuar dhe nj n tavanin e strehs. Secila nga zonat ndahet nga nj vij horizontale me gjersi 2cm. Motiv baz i kompozimit sht spiralja koncentrike e ndeshur n 15 raste, 9 prej t cilave jan n tavanin e strehs dhe 6 n faqet e saj. Spiralet kan madhsi t ndryshme, me diametr 0.30-0.90m dhe si rregull jan
Qendra prehistorike vendosur prkundruall njra tjetrs n ifte simetrike me madhsi t njjt. Gjersia e vijs s do spiraleje sht 2 cm. N krye t kompozimit sht
67
pikturuar n mnyr skematike nj kaproll me brir t degzuar, simbol i kultit t gjuetis prehistorike.
Fig. 4.11 Pamje e pikturs - Vlashnje
Spiralja koncentrike prfaqson kultin diellor, mjaft i prhapur n periudhat prehistorike. Karakteri prehistorik i pikturs prcaktohet jo vetm nga skenat e gjuetis (kaprolli), por dhe nga boja e kuqe e realizimit t saj, q n prehistori ishte e veshur me
cilsi mistiko-religjioze. Guva e Vlashnjs prfaqson vendin e kultit t banorve t Vlashnjs dhe mund t datohet n harkun kohor nga neoliti i von deri n epokn e bronzit8.
Vendbanime t hapura 4.6 RUNIK (SKNDERAJ)

Runiku, vendbanim i hapur i neolititit t hershm, ndodhet n fshatin me t njjtin emr, grmuar nga J. Glishiq n vitet 1966-68 dhe rigrmuar n vitin 19849. (Fig.4.12).
68
Fig. 4.12 En neolitike nga Runiku
Kultura e fazs Runik I prcaktohet nga qeramika monokrome e kuqe me lustr, nga ajo barbotine dhe impresso. Banesat e horizontit m t vjetr kan qen t ndrtuara me skelete druri. Lidhur me kronologjin e ksaj shtrese, M.Garashanin mendon se kjo faz i korrespondon asaj protostaevo10. Faza Runik II11 karakterizohet nga t njjtat elemente t fazs pararendse. Shfaqet pr her t par qeramika fine e pikturuar e tipit Starev IIa-b. Faza Staev IIa karakterizohet nga qeramik e pikturuar me ngjyr t bardh dhe motive linearogjeometrike, ndrsa faza IIb me qeramik t pikturuar, me ngjyr kafe mbi sfond t kuq, dhe me motive gjeometrike dhe kurbolineare. Karakteristik pr kt faz jan gjithashtu objektet e lidhura me botn shpirtrore t banorve neolitik, si jan tavolinat e kultit, figurinat antropomorfe etj. Kjo faz koincidon me ekspansionin m t madh t kulturs Starev n drejtim t jugut, t prfaqsuara nga horizonti Runik II, Vlashnje, Kolsh I etj12.
Analogjit e msiprme tregojn se n kt periudh t hershme t zhvillimit prehistorik, i gjith Rrafshi i Dukagjinit ishte pjes e arealit t gjer ballkanoqendror t neolitit t hershm t tipit Starevo I-II (Fig.4.13). Faza Runik III13, karakterizohet nga qeramik fine e pikturuar me ngjyr kafe me motive lineare dhe kurbolineare, ndrsa zhduket pikturimi i bardh14. N fazn Runik IV, n poerin e vrazhd, shfaqet barbotini i organizuar, si dhe kombinimi i teknikave t ndryshme plastike dekorative. N qeramikn fine t pikturuar shfaqet pr t parn her spiralja. Me kto elemente morfologjike e dekorative mendojm se fazat Runik III-IV duhen lidhur me nj periudh fundore t neolitit t hershm ballkano-qendror. Ajo, si sht vn n dukje, grsheton elemente t grupeve kulturore t neolitit ballkano-qendror, adriatikas dhe atij thesalian (Sesklo III a)15.
Qendra prehistorike
69
Fig. 4.13 Objekt antropomorf nga Runiku
4.7 RESHTAN (SUHAREK)
70
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati vlersuar nga M.Garashanin16 dhe veanrisht nga A.Benac17. Shtresa kulturore me trashsi rreth 2 m prmban tre horizonte banimi, t lidhura me neolitin e mesm. N Reshtan sht konstatuar nj bashkjetes e elementeve t kulturs Vina dhe asaj Cakran-Danilo (Fig.4.15).
Vendbanim i hapur i neolitit t mesm. Ndodhet n nj tarrac t shesht t Toplugs, n fshatin Reshtan afr Suhareks. Grmimet e sondazhit t vitit 1963 u pasuan nga grmime sistematike n vitet 1967-1968 t drejtuara nga J.Glishiq. sht grmuar rreth 12 % e siprfaqes s prgjithshne t tij, ose 288 m2 nga afro 24.000m2. Kultura e tij sht
Fig. 4.15 En nga Reshtani
Si elemente t kulturs s Vins, prmendim kupat me form bikonike dhe ato me profil S-je, ndonjher t zbukuruara me kanelyra t shkurtra vertikale, ornamente plastike etj. Elementi m i spikatur i sfers adriatikase sht zbukurimi i incizuar dhe i inkrustuar me past t bardh, me motivin e rrjets apo trekndshave t vargzuar, q e lidh Reshtanin me kulturn adriatikase t tipit Cakran-Danilo t neolitit t mesm. Kjo fizionomi adriatikase e Reshtanit pasqyrohet edhe n jetn shpirtrore t prfaqsuar nga ritonet e kultit me 4
kmb, t zbukuruara me incizim dhe t inkrustuara me past t bardh. Megjithat, nuk sht prcaktuar nse sht periudha Vina-Tordosh I apo II. Fakti q ritoni i Reshtanit i takon kohs pas fazs VinaTordosh I si dhe nj fragment i zbukuruar me hulli t incizuara, i ngjashm me fazn Gradac18, tregojn n fakt pr nj dat m t von t Reshtanit, q do t shkonte m mir me fazat Vina-Tordosh IIa-b, por ky sht nj problem q krkon studime m t thelluara.
Qendra prehistorike
71
4.8 GJONAJ (PRIZREN)

Vendbanimi prehistorik ndodhet n tokat aluvionale t fshatit Gjonaj19, n krahun e djatht t Drinit t Bardh dhe rrugs Gjonaj-Prizren. sht gjetur qeramik e neolitit t hershm e tipit Starev II, mjaft e afrt me qeramikn e Vlashnjs, Runikut III, Burimit I, Kolshit I, etj. t ktij grupi kulturor.
4.11 KRAMOVIK (RAHOVEC)

Vendbanim i neolitit t hershm i tipit Starev, i vendosur n nj tarrac t shesht lumore, n krahun e majt t Drinit t Bardh.22
4.12 NISHOR (SUHAREK)

N fshatin Nishor, afr Hisarit t Kastrcit, midis lagjes Bytyi dhe shkolls fillore Bajram Curri, n nj tarrac t gjer t njohur me emrin Arat e Gjata, jan gjetur disa fragmente ensh prehistorike23. Tarraca me nj pjerrsi t leht jugperndimore dhe siprfaqe rreth 0.5 ha ka lartsi mbidetare 561 m. Fragmentet e enve t mbledhura gjat verifikimit n teren, i takojn kryesisht qeramiks me faktur t holl me lustr t zez dhe m pak asaj t holl t kuqerremt. Bashk me ta sht gjetur edhe nj spat-ekan guri i thyer, karakteristik pr eneolitin. N profilet m t ruajtura prmendim kupat me profil n trajt S-je, kupat gjysmsferike, kupat me trashje t profilit n pjesn qendrore etj. Zbukurimet prfaqesohen vetm nga ato plastike, n trajt vijash t lehta n reliev dhe n trajt thimthash konike. N objektet e kultit prmendim nj terrakot zoomorfe. Me kta tregues duket se depozitimet kulturore t ktij vendbanimi i takojn eneolitit.
4.9 UPEVA E POSHTME (KLIN)
20
Vendbanim i hapur i neolitit t hershm i tipit Starevo n afrsi t Klins. Grmuar nga M.Garashanin n vitin 1968 ose 1969.
4.10 RAKOSH (SKNDERAJ)

Vendbanim i neolitit t hershm i tipit Starevo, i vendosur n krahun e majt t Drinit t Bardh, n afrsi t Sknderajt. I vlersuar nga gjetjet siprfaqsore.21
Vendbanime tarracore 4.13 HISAR (SUHAREK)
72
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati fushn me t njjtin nivel t Shiroks, q duhet konsideruar si hendek mbrojts i vendbanimit n epokn eneolitike. N pikpamje gjeografike Hisari shtrihet n pjesn veriore t fushgrops s Prizrenit, ndrsa n pikpamje topografike prfshihet n tipin e vendbanimeve tarracore me mbrojtje natyrore (Fig.4.17).
Vendbanimi prehistorik i Hisarit gjendet n tarracn m t hershme lumore t Toplugs, t vendosur midis Suhareks n veri dhe Shiroks n jug, n krahun e djatht t rrugs Suharek-Prizren. Tarraca bie me shpate t pjerrta n tri an, prve ans lindore, ku me an t nj qafe t leht realizohet komunikimi me zonn prreth. N ann jugore ai ndahet nga nj lugin e thell dhe e ngusht, me
Fig. 4.17 Pamje nga grmimet e vitit 2005 (Hisar, Suharek)
Hisari ka trhequr prej kohsh vmendjen e studiuesve. Grmimet e para arkeologjike jan kryer nga J.Todoroviq n vitet 1961-196324, ndrsa n vitin 1978 J.Glishiq kryen ktu grmime kontrolli n nj fushat gati 3 mujore25. Q nga kjo koh ai bhet nj pik e rndsishme referimi pr studimin e kulturave eneolitike t ksaj hapsire n raport me kulturat bashkkohse t Ballkanit qendror. N vitin 1979, Hisari ritrajtohet shkurtimisht si nj vendbanim shumshtresor, q fillon nga neoliti i mesm deri n periudhn e hekurit, ndrsa disa vjet m
von ai trajtohet n nj monografi mbi kulturat eneolitike t Ballkanit qendror26. Trajtimi m i plot dhe i zgjeruar i kulturs eneolitike t Hisarit deri m tani sht br nga N.Tasiq27. N vitet 2003 dhe 2004, u kryen aty grmime t reja, q solln rezultate shum t mira n plotsim t dokumentacionit stratigrafik t depozitimeve kulturore si dhe n vlersimin arkeologjik t tyre. Siprfaqja e prgjithshme e grmuar n t dy vjett arrin n 67 m2 28 (Fig. 4.18).
Qendra prehistorike
73
Fig. 4.18 En nga Hisari (Suharek)
Grmimet e reja solln t dhna me vler lidhur me kronologjin relative t Hisarit. N stratigrafin vertikale t tij u fiksuan 9 horizonte banimi t lidhura me eneolitin, bronzin e hershm dhe hekurin. Gjithashtu sht prcaktuar stratigrafikisht n nj siprfaqe t kufizuar (2x2m) shtresa e neolitit t von e tipit t Reshtanit (0.20 m) dhe jan veuar tipologjikisht n nivelet e siprme t shtress kulturore, periudhat klasike, helenistike dhe ajo e von antike, si dhe gjetje siprfaqsore m t vona29. M posht po japim periudhat pre e protohistorike t prfaqesuara n kt vendbanim si dhe emrtimet prkatse: Hisar I - Neolit i von Hisar II a - Eneolit i hershm I Hisar II b - Eneolit i hershm II Hisar II c - Eneolit i zhvilluar
Hisar III a - Bronz i hershm Hisar IV a - Hekur i hershm I (shek. XI-IX p.Kr.) Hisar IV b - Hekur i zhvilluar (shek. VIII-VII p.Kr.) Hisar IVc - Hekur i von (shek. VI-V p.Kr.) Hisar V a - Periudha klasike (shek. V-IV p.Kr.) Hisar V b - Periudha helenistike (shek. IV-II p.Kr.) Hisar VI - Periudha e von antike (shek. IV-VI m.Kr). Sipas ksaj skeme kronologjike, kultura e fazs m t hershme t Hisarit duhet lidhur me neolitin e von adriatikas t tipit Reshtan. Gjat grmimeve sht zbuluar nj lnd jashtzakonisht e pasur dhe e larmishme arkeologjike, q prfshin nj gam t gjer artefaktesh, mjaft mir t inkuadruara n grupet kulturore t qytetrimeve eneolitike t Ballkanit qendror.
74
4.14 HISARI I KASTRCIT (SUHAREK)30

Tarraca ku gjendet vendbanimi, me siprfaqe rreth 1.3 ha, sht shkmbore dhe ka nj pozit dominuese mbi zonn prreth. Megjithse castrumi i ndrtuar aty n periudhn romake i ka dhn emrin fshatit t sotm Kastrc, ajo sht banuar q n periudhat m t hershme. Periudha I e banimit t saj sht lidhur me epokn e eneolitit. N epokn e bronzit vendbanimi rrethohet me ledhe prej dheu, q gjenden n pjesn veriore t kodrs. Objekti i vetm arkeologjik i lidhur me kt periudh, sht nj maj heshte prej bronzi, me flet n trajt gjethi t zgjatur dhe tun gypor me prerje rrethore. Megjithse tipologjikisht e datuar n periudhn e hershme t bronzit, n baz t krahasimeve me objekte analoge t Hercegovins lindore dhe zons perndimore t Malit t Zi31, datimi i fortifikimit n kt periudh nuk mbshtetet nga gjetje t tjera. Ne besojm se ky datim sht korrekt, duke pasur parasysh situatn e pasiguris q shkaktuan n Ballkanin qendror e perndimor dallgt e dyndjes s popullsive indoevropiane t bronzit t hershm, si dhe nevojn e ngritjes s fortifikimeve pr tu mbrojtur prej tyre. Periudha III e banimit lidhet me periudhn e hershme t hekurit, kur vendbanimi rrethohet n pjest veriore e lindore me ledhe guri, t ndrtuara sipas nj teknike t njohur gjersisht n viset ilire. Ledhet, me gjersi 1.30m, prbhen nga dy faqet ansore t ndrtuara me gur t papunuar mesatar t lidhur n t that dhe brthama midis tyre e mbushur me gur m t vegjl. Prve fortifikimit t tipit Gajtan, ky datim mbshtetet edhe nga materiali i imt arkeologjik i prbr nga forma t njohura ensh t periudhs s hekurit, ku prmendim tasat me buz t sheshta32, t prhapura n nj hapsir t gjer t territorit ilir, q nga Neziri (Mat), Manasdreni (Dibr), Gajtani (Shkodr), Hisari, Gadimja e Eprme (Kosov) etj.
4.15 HISARI I NASHECIT (PRIZREN)
Hisari i Nashecit prfaqson vendbanimin klasik t fortifikuar me ledhe dheu t ruajtura mjaft mir. Ndodhet mbi nj tarrac kodrinore, midis fshatrave Gjonaj dhe Nashec, n krahun e majt t Drinit t Bardh, n lartsin mbidetare 372m. Vendbanimi ka mbrojtje t shklqyer natyrore si dhe nj pozit mjaft strategjike n kontroll t rrugve q kalonin prgjat ksaj pjese t pellgut t
Drinit t Bardh. Ant perndimore dhe jugperndimore t tij bien me shpate t thepisura e shkmbore mbi bregun e majt t Drinit t Bardh dhe prroin e Nashecit, q i sigurojn atij nj mbrojtje t plot natyrore n kto an. Pjest e tjera t perimetrit rrethues t tarracs mbrohen nga nj fortifikim prej ledhi dheu. Siprfaqja e prgjithshme e Hisarit arrin n afro 6 ha, ndrsa perimetri i tarracs
Qendra prehistorike s tij n 1200m. Gjatsia e vijs shkmbore t tarracs sht 480 m, ndrsa gjatsia e ledhit mbrojts 780m. Ledhi ka prerje trapezoidale me bazn e poshtme 4.40-4.80 m, bazn e siprme 2-3m, dhe lartsi 1.7-2.6m. Ledhi sht ndrtuar trsisht prej
75
dheu, t marr n ann e brendshme t vendbanimit, e cila sot paraqitet e thelluar n trajt kanali prgjat ledhit, lartsia e t cilit sht m e madhe n ann e brendshme t tij (Fig.4.20).
Fig. 4.20 Skic planimetrike - Hisari Nashec
76
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati Ledhe t ngjashme mbrojtse prej dheu gjenden n Hisarin e Suhareks, Hisarin e Kastrcit, Bellaevc, Gadimjen e Eprme etj. Ledhe t tilla mbrojtse konsiderohen si prehistorike33. Mendojm se duhet datuar n periudhn e hershme t bronzit, nisur nga analogjit e shumta t tij me fortifikimin analog t Hisarit t Kastercit, t datuar nga nj maj heshte bronzi e ksaj periudhe dhe e lidhur me fortifikimet me ledhe dheu t tij34.
Lartsia e vogl e tij presupozon prforcimin e ledhit me an t nj sistemi palisadsh. Ledhi e rrethon vendbanimin n ant verilindore, lindore dhe jugore t tij, dhe krijon nj planimetri eliptike. Hyrja kryesore e ledhit, me gjersi rreth 6m, gjendet n ann lindore t vendbanimit e vendosur midis dy tumulave kufizuese prej dheu. Siprfaqja e brendshme e tarracs s Hisarit sht e veshur me drur lisi t zhvilluar dhe vetm n ann lindore dhe verilindore t saj gjenden sheshe n trajt livadhesh, mjaft t prshtatshme pr banim.
4.16 VRANOC (DEAN)

Ndodhet n luginn e Baranit, n krahun e majt t Bistrics s Deanit, n veri t fshatit Vranoc. Vendbanimi prfshin siprfaqen e nj tarrace eliptike, me lartsi absolute 471m dhe relative rreth 40m. Tarraca, me siprin t shesht eliptike dhe diametr lindje-perndim 230m dhe veri-jug 45m, ka siprfaqe rreth 1ha. Nga pikpamja topografike, prfshihet n tipin e vendbanimeve kodrinore me mbrojtje natyrore. N tri an, jug,veri, e perndim, shpatet e saj bien me pjerrsi 70-75 mbi fushn prreth. Vetm n ann lindore, me an t nj qafe t ult n trajt shale, ajo lidhet me vargun kodrinor, q zgjatet drejt lindjes. Prej siprfaqes s saj shihet gjith lugina e Baranit dhe nj pjes e Rrafshit t Dukagjinit perndimor. Depozitimet kulturore ishin shum t cekta (0.20-0.25m), duke gjykuar nga profili i nj transheje ushtarake e hapur n luftn e viteve 19981999, n ann lindore t tarracs. Fragmentet e pakta t enve t gjetura aty ishin shum t coptuara dhe atipike. Megjithat, duke gjykuar nga faktura e qart prehistorike, nga ngjyra e tyre bezh, gri e zez dhe e kuqerremt, si dhe nga topografia e vendbanimit, mendojm paraprakisht se ai i prket epoks s eneolitit.
4.17 VLASHNJ (PRIZREN)
Qendra prehistorike Ky vendbanim gjendet n siperfaqen e nj tarrace trungkonike t njohur me emrin Gradisht, n krahun e djatht t rrugs Prizren-Zhur, pran Urs s Bistrics dhe shkolls 9-vjeare t fshatit Vlashnj. Tarraca, me lartsi relative 20-22m dhe absolute 335m dhe siprfaqe rreth 2 ha, ka mbrojtje t mir natyrore dhe nj pozit mjaft strategjike. N shpatet jugore t Gradishts gjendet nj vendbanim i hapur shumshtresor, i konstatuar q n vitet 60 t shekullit XX35. N literaturn arkeologjike, vendbanimi i Vlashnjs trajtohet pr her t par n vitet 70 t shekullit t kaluar, n kuadrin e publikimit t disa pikave arkeologjike t rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh36.
77
N vitin 2001, n shpatet lindore t tij, me pjerrsi 26o, u grmua sheshi i ndrtimit t nj shtpie t re. Me kt rast vendbanimi u vizitua nga ekipi yn, q mblodhi materialin arkeologjik t zbuluar nga hapja e ktij sheshi si dhe n siprfaqen e vendbanimit. Sheshi, me prmasa 15 x 25 m dhe orientim lindje-perndim, ka prer depozitimet kulturore n ann lindore t vendbanimit, duke na dhn pr her t par t dhna mbi stratigrafin vertikale t tij. Profili perndimor i ktij sheshi arrin thellsin 2.70m, ndrsa shtresa kulturore, me trashsi 1.70-1.80m, rezulton e pastr dhe i prket periudhs s neolitit t hershm dhe atij t mesm37 (Fig.4.22).
Fig. 4.22 Profili perndimor 2002 - Vlashnje
78
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati Periudha e bronzit t hershm, Periudha e bronzit t mesm, Periudha e hekurit t hershm, Periudha helenistike, Periudha e von antike dhe mesjetare.
Nga vlersimi tipologjik i lnds arkeologjike, rezulton se jan prfaqsuar periudhat e mposhtme prehistorike dhe historike: Periudha e neolitit t hershm, Periudha e neolitit t mesm, Periudha e neolitit t hershm Materiali i lvizshm arkeologjik prbhet trsisht nga fragmentet e enve, prve nj spate guri n form kallp kpuce (Tab. II, 2). Fragmentet e enve ndeshen n dy kategori: en me faktur t trash me ngjyr t kuqe, okr dhe bezh, q z rreth 86% t sasis s prgjithshme, dhe en monokrome t kuqe, q prbjne rreth 14% t tyre. Format kryesore t enve kan trup sferik ose gjysmsferik (Tab.II,1, 3-11) dhe rrall konik (Tab. III, 1-4). Zbukurimi i ksaj kategorie ensh mbizoterohet nga barbotini, ndrsa ai me impresso thoji ndeshet vetm n nj rast (Tab. III,7). Barbotini ka reliev t ult dhe ndeshet n dy variante, n at fshesor ose t paorganizuar dhe n at t kanelyrizuar ose me trheqje gishtash dhe shum rrall ndeshet kombinimimi i tij me aplika t ndryshme plastike (Tab. III, 2). Me kta tregues, ai tipologjikisht prfshihet n stilin Starevo IIa t zbukurimit barbotin. Profilet m t ruajtura t enve monokrome t kuqe, riprodhojn tipin e kups me trup sferik, buz Periudha e neolitit t mesm Fragmentet e enve t ksaj periudhe paraqesin ndryshime t dukshme n teknologjin e punimit, morfologjin e enve, si dhe n modelimin dhe zbukurimin e tyre. sht shfaqur tashm qeramika gri e zez dhe e zez e lyer me ajk lmuese, q prcakton kulturn e ksaj periudhe. N format e enve, prdorim m t gjer kan kupat dykonike (Tab.V, 2-4), kupat me profil S-je (Tab. V, 5-6) dhe m rrall ato gjysmsferike me buz t diferencuara leht nga trupi (Tab. V, 1). Disa nga kupat paraqiten t zbukuruara me teknikat karakteristike t neolitit t mesm adriatik, si vija t lehta n reliev (Tab.V, 1) apo pulla sferike (Tab.VI, 5). Kupa me form dhe dekor t njjt ndeshen n Kolsh II (Kuks), Topojan II (Dibr), Blaz III (Mat),40 si dhe n Reshtan (Suharek)41, etj. Zbukurimet jan t pakta dhe prfaqsohen nga ato plastike, t incizuara, me grvishtje dhe ato me ngulitje. Zbukurimet plastike paraqiten n trajtn e pullave sferike n reliev t vendosura n pjesn qendrore t kupave me profil S-je (Tab. V,6;13-14),
t prveshura leht nga jasht, ose t holluara n maj, t zakonshm pr poerin e neolitit t hershm t Kolshit I (Kuks), Burimit (Peshkopi) dhe grupit Starevo n prgjithsi38. Vetm nj prej tyre sht e zbukuruar me pikturim kafe mbi sfond t kuq. Motivi gjeometrik formohet nga nj tuf shiritash, q ulen vertikalisht nga qafa, si dhe nga dy trekndsha dybrinjshm t brendashkruar me baz lart n buzn e kups (Tab.IV,2). Ajo sht e ngjashme me kupa t Kolshit I t zbukuruara me pikturim dhe prfshihet n stilin Starevo IIb39, q i takon fazs fundore t neolitit t hershm. Objektet e kultit prfaqsohen nga nj altar flijimi dhe nj tavolin kulti me 4 kmb (Tab.IV 9-11). Vlashnja prfshihet n grupin kulturor Starevo t Ballkanit qendror dhe i prket fazs Starevo II ab t tij. Karakteri starevian i saj prcaktohet nga qeramika e kuqe trashanike dhe ajo barbotine si dhe qeramika e pikturuar gjeometrike, sipas stilit kafe mbi t kuq, altart dhe tavolinat e kultit etj.
apo kupave t tjera sferike (Tab.V,5) dhe vija t lehta n reliev, q zbukurojn kupat gjysmsferike (Tab. V,1). Zbukurimi i incizuar ndeshet vetm n nj paret ene me lustr t zez. Motivi krijohet nga tufa vijash drejtimesh t ndryshme, q e afron me motivin e meandrave knddrejta t neolitit t mesm adriatikas (Tab.V,7). sht prfaqsuar vetm n nj rast edhe zbukurimi me grvishtje, q i takon nj ene me balt t pastr gri, me pjekje t mir dhe lustr t dobt. Po kshtu, n nj paret t vetm, ndeshet zbukurimi me nj brez ngulitjesh (Tab.V, 15), tipike pr variantin Moravo-jugor-kosovar t zhvilluar t Vins, si dhe n vet Vinn, e njohur dhe nga Reshtani dhe Blazi III (Mat)42. Si shihet, Vlashnja prfshihet n rrethin e kulturs adriatikase, q gjat neolitit t mesm deprton n brendsi t gadishullit Ballkanik, pa mundur t shmang influencat ballkano-qendrore, gj kjo e pritshme pr vet pozitn e saj n nj zon t ndrmjetme midis Adriatikut dhe Ballkanit qendror.
Qendra prehistorike Periudha e bronzit t hershm Fragmentet e enve t ksaj periudhe i takojn kryesisht qeramiks s vrazhd me faktur t trash dhe m pak asaj me faktur mesatare me ngjyr okr n t kuqe, e rrall t kuqrremt, me pjekje t njtrajtshme, por jo t plot, lmim t mir, pa lustr. Format e enve prfaqsohen nga tasat trungkonik me buz t sheshta ose pak t trashzuara nga jasht (Tab. VI, 1-4), ent sferike me gryk t mbledhur nga brenda, t pajisura me vegj thimthore nn gryk dhe t zbkuruara me nj radh gropzimesh gishti nn buz (Tab. VI, 6) etj. Kto forma t njoPeriudha e mesme e bronzit Gjetjet e ksaj periudhe jan mjaft t pakta, por tipologjikisht qart t dallueshme. Nga format e enve vlen t prmendet fragmenti i nj pjate trungkonike me krah t hapur dhe buz t shesht e Periudha e hershme e hekurit (shek. XI- IX p.Kr.) Ksaj periudhe i takojn nj numr shum i kufizuar gjetjesh qeramike me punim t trash e mesatar, me brum t przier me rr t trash dhe m t imt, me ngjyr kafe t hapur dhe t kuqe n t kuqrremt. Jan prfaqsuar ent me qaf t gjat e t lakuar konike dhe buz t trashzuara anash, n trajt strehe (Tab. VI, 7), tasat trungkonik me buz Periudha helenistike (shek.IV I p.Kr.) Gjetjet e ksaj periudhe jan m t pakta, krahasuar me periudhat prehistorike, por m t shumta se ato t periudhave pasuese. Ato prfaqsohen nga disa fragmente ensh t punuara me qark dore, q u takojn tri kategorive t qeramiks: 1. En t punuara me balt gri, me brum shum t pastr, me pjekje shum t mir. Pas modelimit jan zhytur n tretsirn e vernikut t zi dhe nga pjekja e fort kan marr shklqim t shndritshm, q gjithsesi nuk sht i njjt n en t ndryshme. Jan importe pelagonase; Periudha e von antike (shek.V-I m.Kr) N kt periudh, Gradishta e Vlashnjs fortifikohet me mure t lidhura me lla glqeror. Muri sht dmtuar nga punimet e ndryshme bujqsore. Nisur nga gjurmt ekzistuese, muret rrethonin platformn e vendbanimit sipas vijs s izoipsit, n nj sipr-
79
hura nga vendbanimet e bronzit t hershm n Shqipri (faza Shkodr I.b, Nezir IV a) etj43. Me kt periudh lidhen vegjt e tipit gjuh me shtypje n ann e jashtme. Zbukurimet prfaqsohen nga shiriti i gropzuar plastik, q qarkon horizontalisht enn n zonn e supeve dhe t barkut. Vet shiriti sht i zbukuruar me shtypje gishti (Tab.VI, 10-13), dhe thellime bigle, t pjerrta ose t drejta, karakteristike pr kt periudh.
t trashzuar nga jasht, me prerje trekndshe (Tab. VI, 5), si dhe ent me vegj n trajt tehu spate t ngritura mbi buz. Ato jan punuar me qeramik mesatare dhe t holl me lustr t kuqe (Tab. VI, 6).
t trashzuar dhe t shtrir nga jasht, n trajt strehe me diametr 15 cm (Tab. VI, 8) si dhe tasat gjysmsferik me buz t drejta dhe vegj horizontale t tipit gjuh nn buz (Tab.VI, 9). Zbukurimet prfaqsohen vetm nga nj shirit plastik horizontal, i thelluar me maj eliptike bigle (Tab. VI, 14).
2. En me balt shum t pastr e verdh dhe roz n t kuqrremt, t lmuara dhe t lustruara shum mir, pa vernik. Kryesisht importe atikase. 3. En me balt gri, me prmbajtje kokrrizash rnore, me pjekje jo t plot, faqe t lmuara, pa lustr, q i takojn prodhimit vendas. N profilet e ruajtura mund t dallohen vetm dy forma t enve t tavolins, prkatsisht tasat dhe kupat, si dhe disa funde dhe vegj skifosash e amforash (Tab. VII, 1-13).
faqe rreth 2 ha. Trakte t tij t dmtuara, por t lexueshme, duken n ann perndimore t pjess m t lart t tarracs. Nga materiali i imt arkeologjik, ksaj periudhe i takojn disa pjes gypash uji, si dhe fragmente
80
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati ruara n ann e brendshme me glazur jeshile, flasin se ky banim u shfrytzua edhe n periudhn e von mesjetare.
shum t copzuara dinosash dhe ensh kuzhine. Gjithashtu disa fragmente t zbukuruara me shirit plastik, me gropzime gishti dhe funde t zbuku-
4.18 TUMBAT E HAMZ AGS (RAHOVEC)

N krahun e djatht t rrugs q t on n Rahovec, n rrethinn jugperndimore t qytetit, n vendin e quajtur Blato gjenden dy kodra shum t mdha natyrore t njohura me emrin Tumbat e Hamz Ags. Kodrat n trajt tumulash masive kan form eliptike me D- 30-40m dhe d-25-30 m, si dhe lartsi t prafrt 10-15m. Nga t gjitha ant ato bien me shpate t pjerrta mbi fushn prreth. Megjithse shpatet jugore dhe perndimore t tums s madhe jan t mbjellura vresht dhe punohen do vit, gjat vrojtimit ton nuk gjetm gjurm arkeologjike. Sipas informacionit, ktu, n vitin 1953, ka qen gjetur nj pitos masiv, q sot ruhet n qytetin e Rahovecit. Pitosi sht i dmtuar dhe i mungojn gryka dhe buzt. Ka trup sferik dhe fund t ngusht cilindrik. sht i restauruar q n kohn antike, dukuri e zakonshme e fshatit helenistik. N gjysmn e poshtme t tij ende shihen gjurm t kapsve restauruese, prej plumbi t przier me nishadr. Lartsia e ruajtur e pitosit sht 1.65m, diametri i trupit -1.40m, dhe i fundit -0.14m. sht prdorur si depo drithrash n kt rajon bujqsor. Tipologjikisht datohet n periudhn e shek. III-II p.Kr.
4.19 KORISH (PRIZREN)

Vendbanim prehistorik i Korishs prbhet nga dy njsi, q jan vazhdim dhe plotsim i njra-tjetrs: zona e banuar dhe zona e mbrojtur. Zona e banuar gjendet n faqen verilindore t qafs s kalas s Korishs, n krahun e majt t rrugs q t on n Bjeshkt e Kabashit, n lartsi mbidetare 728m. Shpati ku gjendet vendbanimi bie me pjerrsi t theksuar n prroin e Gralishts ose t Kabashit n verilindje. Kjo ka br q shplarja e depozitimeve kulturore nga erozioni t jet e theksuar. Pikrisht n pjerrsit e ksaj faqe jan mbledhur fragmente ensh, t cilat tipologjikisht klasifikohen si t periudhs s hershme, t mesme dhe t von t bronzit. Ndr format m kryesore prmendim tasat gjysmsferik me buz t drejta ose t kthyera nga brenda, tasat trungkonik me buz trekndshe ose t prera pjerrtazi nga brenda, ent me qaf t gjat konike, filxhanat trungkonik njvegjak, ent dyvegjake me vegje mbi buz t tipit Bubanj-Hum III etj. Format e msiprme t enve ndeshen n mjaft vendbanime t s njjts periudh n Kosov (Karaga), Shqipri (Gajtan, Nezir, Maliq III a etj.), Armenohori (Maqedoni), Kastanas (Maqedonia e Egjeut) etj. Zona e mbrojtur gjendet n tarracn afr vendbanimit ku ruhen gjurmt e nj fortifikimi prehistorik. Tarraca me lartsi mbidetare 776m, zgjatet n trajt gjuhze drejt veriut. Ajo ka faqe t pjerrta n tri ant, prve asaj jugore, ku gradualisht shkrihet me kodrat m n thellsi. Tarraca ka nj pjerrsi t leht veriore dhe sht e veshur me vegjetacion shkurresh. N pjesn fundore t saj gjenden gjurmt e nj fortifikimi prehistorik n trajt ledhi t ndrtuar me dhe dhe gur. Ledhi ka trajt kurrizore, me lartsi 0.50-60 m, m t madhe n ann e brendshme dhe gjersi 2.70-3.00m. Ledhi ka perimetr t lexueshm 111m. Krahu lindor i drejt me gjatsi 70m mbyllet n kalim t but n pikn jugore, ndrsa ai perndimor m i harkuar, arrin gjatsin 41m. Ledhi qarkon nj siprfaqe planimetrike afrsisht vezake me diametrat 100 dhe 27m dhe siprfaqe rreth 0.3ha. Megjithse pa gjetje arkeologjike, duket se fortifikimi i msiprm sht ndrtuar gjat epoks bronzit, koh s cils i prkasin depozitimet kulturore t vendbanimit, q gjendet pran tij. Fortifikimi me ledhe prehistorike sht nj dukuri e hasur shpesh n Kosov. Ledhe t ngjashme jan ndeshur edhe n vendbanimin prehistorik t Pogragjs (Klin), at t Teneshdollit (Podujev), si dhe n disa vendbanime t lugins s Preshevs etj.
Qendra prehistorike
81
4.20 POGRAGJ (KLIN)
Ndodhet n jug t fshatit homonim, n nj tarrac t gjer t njohur me emrin Lndina e Madhe. Tarraca me lartsi mbidetare 491 m dhe siprfaqe 4.3 ha ka nj pozit t mbrojtur natyrore. Shpatet e saj bien
pjerrtazi n ant lindore e jugore mbi prroin e Klins, ndrsa n ant veriore e verilindore, pjerrsia e tyre zbutet n drejtim t lagjes Toplane dhe fshatit Pogragj (Fig. 4.24).
Fig. 4.24 Planimetria - Pogragj
82
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati gjendeshin n fillimet e shtress kulturore, ishin vendosur ato t bronzit t hershm, shpesh t trazuara nga punimet bujqsore. Paraprakisht mund t themi se ky vendbanim me siprfaqe t madhe dhe shtres t holl kulturore duhet t ket nj stratigrafi horizontale. Deri m tani ai rezulton t jet banuar n periudhn e neolitit t mesm (Tab. VIII,1-10; IX, 1-11; X, 2-5, 7-13; XI, 1-14) dhe bronzit t hershm (Tab. XII, 1-7), ndrsa sipas disa gjetjeve siprfaqsore edhe n bronzin e von (Tab.X,1). Gjat periudhs s hershme t bronzit, ai fortifikohet me ledhe mbrojtse, si reagim ndaj krkesave mbrojtse q shtronte fillimi i epoks s bronzit e q hapi serin e valve migruese t popullsive stepike. Ledhe fortifikuese t ngjashme, t ndrtuara me gur e dhe t s njjts periudh, jan zbuluar n Korish (Prizren), si dhe n Teneshdoll (Podujev), t datuar n periudhn e von t bronzit.
N siprfaqen e ktij vendbanimi u gjend nj sasi e konsiderueshme fragmentesh qeramike, kronologjikisht t lidhura me periudhn e neolitit t mesm dhe at t bronzit t hershm dhe atij t von. Gjithashtu vija kufizuese e tarracs n ant perndimore, veriore dhe verilindore, sht e prforcuar me nj ledh mbrojts kurrizor, t ndtuar me gur glqeror, pa material lidhs. Ledhi nuk krijon fasade as n faqn e jashtme dhe as n at t brendshme. N boshllqet midis gurve t mdhnj jan hedhur gur t vegjl dhe mesatar dhe i gjith ledhi ka qen i mbuluar me dhe ndoshta i prforcuar me palisade. Ai arrin gjersin m t madhe n ann perndimore: 3.60 - 4.10m, ku ka qen edhe hyrja e vendbanimit. Gjithashtu nga 4 sondazhe t vogla (4 x 4m 2 x 1m 1 x 1m dhe 1 x 1m) t hapura n pika t ndryshme t tij, rezultoi se shtresa kulturore kishte trashsi t vogl, 0.50-0.60m. Mbi depozitimet m t hershme t neolitit t mesm, q
4.21 RETI E POSHTME (RAHOVEC)

N fshatin Reti e Poshtme, n nj tarrac pran shkolls 9-vjeare t fshatit, jan gjetur disa fragmente ensh me faktur prehistorike. Ato kan brum t przier me rr t pasitur, pjekje jo t plot dhe siprfaqe t lmuar, me ngjyr kafe dhe kafe t errt. Format e enve tipologjikisht datohen n bronzin e von.
Vendbanime t fortifikuara 4.22 HEREQ (GJAKOV)

Ndodhet n krahun e djatht t rrugs GjakovDean, n nj kresht shkmbore t quajtur Suk, n jug t fshatit Hereq44. Kreshta, n trajt trungu konik, mbyllet me nj siprfaqe t shesht eliptike, me diametrat 110m dhe 50m, duke arritur nj siprfaqe rreth 0.5ha. N tri an Suka ka rrnj t rrpita, ve ans verlindore ku pjerrsit jan m t buta dhe me an t nj qafe t leht n trajt shale kalohet n sukn tjetr t Baballoqit, q duke u ulur gradualisht prfundon n fushn e fshatit Gramael n lindje. Suka ka nj pozicion t admirueshm strategjik. Prej siprfaqes s saj kontrollohet do lvizje n zonn prreth. Prej aty mund t shihen gradinat e tjera dominuese t Rrafshit t Dukagjinit, si Suka e Crmjanit, Suka e Jabllanics, Gradishta e Zatriqit etj. Suka ruan gjurm t sistemit t dikurshm fortifikues n vijat rrushkulluese t saj, q paraqiten n trajt ledhesh prej gursh t lidhur n t that. Mund t ndiqen dy linja t rrnojave t ktyre ledheve, kryesisht n izoipset e ans lindore, ku rreziku i sulmeve ishte m i madh. Distanca midis dy linjave t ledheve sht 22-24 m. Planimetria eliptike e Suks, mbrojtja e saj nga dy radh ledhesh prej gursh me lidhje t that, q ndjekin vijat kufizuese t saj, mungesa e kthesave t forta n knde etj., i japin Suks s Baballoqit tiparet e nj kalaje ilire t periudhs s hekurit. N Kosov sht e ngjashme me Gradinn e Turjakut, Llapevs (Klin), Ponorcit (Malishev) etj., ndrsa nga Shqipria mund t sillen analogji nga kalat ilire t Trajanit dhe Trenit (Kor), Bardhs dhe Karosit (Himar), Lleshanit (Elbasan), Marshejs dhe Ganjolls (Shkodr) etj.
Qendra prehistorike
83
4.23 TURJAK (KLIN)
Ndodhet n verlilindje t fshatit Ponorc dhe n perndim t fshatit Turjak. Ngrihet n trajt t nj koni me rrafsh t prer dhe form ovale, me siprfaqe afro 0.5ha. (106 m x 46 m = 4876 m2).
Siprfaqja ka formacione t shumta shkmbore. Depozitime kulturore gjenden vetm n nj rrip t ngusht rreth e prqark siprfaqes ovale t Gradins, prreth vijs rrushkulluese (Fig. 4.26a-b).
Fig. 4.26a Pamje e kodrs - Turjak
84
Fig. 4.26b Skic planimetrike - Turjak
Nuk ruhen gjurm muresh apo rrnoja t tyre. N rastin m t mir, mund t ket pasur ledhe gursh me lidhje t that, q jan shembur n pjerrsit e Gradins. U gjetn pak fragmente ensh shum t copzuara, q sipas klasifikimit t prgjithshm tipologjik, u takojn dy periudhave:
1. periudhs prehistorike, gjasisht periudhs s hershme t hekurit, kur fillon jeta n kt gradin; 2. periudhs s von antike (shek.V-VI e.j), gjasisht periudhs s Justinianit.
4.24 LLAPEV (KLIN)

Ngrihet n krahun e majt t lumit t Mirushs, n perndim t fshatit Llapev, midis Vollujakut n veri dhe Mresores n jug. Tarraca, ku sht Tarraca ka mbrojtje natyrore n tri an, me rrnj t pjerrta n lugina t vogla e t thella, ndrsa n lindje, nprmjet nj qafe t ult, realizohet komunikimi me zonat prreth. Ajo ka nj siprfaqe t vogl, rreth 0.3 ha. N vijat e saj rrushkulluese, shihen gjurm muresh me lidhje t that, gjasisht t periudhs s hershme t hekurit. N shpatin jugor t tarracs, u gjetn disa fragmente ensh, kronologjikisht t lidhura me dy periudha: vendosur kalaja, ndodhet 750-1000 m n jug t varrezs tumulare t Vollujakut, me t ciln mund t vendoset q tani korrelacioni i ndrsjell (Fig. 4.27). a-Periudha prehistorike Fragmentet e enve t ksaj periudhe kan faktur mesatare, me ngjyr gri n t zez dhe t kuqe. Mungojn profilet, por nga faktura ato lidhen me periudhn e hershme t hekurit, kur fillon jeta n kt gradin (Fig. 4.28);
Qendra prehistorike b-Periudha e von antike (shek.V-VI) Gjat ksaj periudhe realizohet rifortifikimi i gradins, e cila bhet pjes e sistemit fortifikues t
85
pellgut t Drinit t Bardh. Gjurmt e ktij fortifikimi, prej muresh t lidhura me lla glqeror, shihen n ann jugore t kalas.
Fig. 4.27 Pamja e kodrs - Llapev
Fig. 4.28 Planimetria - Llapev
86
4.25 BATUSH (GJAKOV)
Midis fshtrave Mulliq dhe Batush, n nj varg t but kodrinor ndodhen rrnojat e nj kalaje t quajtur Qyteza e Vogl. Ajo ka nj pozicion dominant mbi fushn q shtrihet n lindje t saj.
Ruan gjurm t fortifikimit prehistorik n trajt ledhi. Fortifikimi ka planimetri eliptike dhe i prshtatet terrenit (Fig.4.30).
Fig. 4.30 Pamje e kodrs - Batush
Qendra prehistorike Ledhi sht ndrtuar prej nj brthame aklli, q mbulohet nga nj kmish gursh natyror t papunuar me madhsi mesatare. Ledhi ka prerje trapezoidale me bazn e madhe posht. Baza e madhe arrin gjersin 4 m, ndrsa ajo e vogl 2-2.5 m. Lartsia e ruajtur e ledhit sht afr 2 m (Fig.4.31).
87
Megjithse pa material t imt arkeologjik, nisur nga tipologjia e fortifikimit, mendojm q kjo qytez i prket periudhs s bronzit t von ose hekurit t hershm.
Fig. 4.31 Planimetria - Batush
4.26 PONORC (MALISHEV)
88
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati gradinn e Crmjanit n veriperndim si dhe gradinat m t aftrta t Turjakut dhe t Llapevs. Kalaja ka nj trajt t rregullt eliptike, me diametr veri-jug 98 m dhe lindje-perndim 75 m, dhe siprfaqe rreth 5500 m2. N pjesn m t lart t saj ruhen gjurmt e nj fortifikimi prehistorik n trajt ledhi. Ai ndjek vijn kufizuese t kreshts n pjesn m t madhe t gjatsis s saj. Perimetri i kodrs sht 302 m, ndrsa gjurmt e ledhit mund t ndiqen n nj gjatsi prej 220m. Ky ledh mungon n gjysmn e ans perndimore me nj gjatsi prej 82m ku terreni sht i thikt dhe shkmbor dhe nuk ka nevoj pr mbrojtje. Pjesa m e ruajtur e fortifikimit gjendet n ann verilindore, ku terreni sht m i shesht. Ky trakt muri ka gjatsi 45 m, lartsi 0.600.80 m dhe gjersi 2.50-3 m (Fig. 4.33).
Gjendet n jug t fshatit Ponorc n nj kresht t lart shkmbore t njohur me emrin Kalaja e Mbretit. Ajo sht vendosur n mes t dy kodrave t tjera konike t vargut kodrinor t Garigrapit, me t cilat lidhet me qafa n trajt shale. Nga ana perndimore dhe veriperndimore, ajo bie me rnie t thikta e shkmbore mbi prroin e thell t Zatriqit, ndrsa nga verilindja e lindja zbret me pjerrsi t zbutur n lndinat e m pas n fushn e fshatit Ponorc. Prve se ka nj mbrojtje t mir natyrore, Kalaja ka edhe nj pozit dominante dhe strategjike. Nga siprfaqja e saj mund t shihet nj hapsir e gjer e Kosovs qendrore q nga mali i Zatriqit n jugperndim deri n malet e Drenics jugore n verilindje. Ajo ka komunikim pamor me Gradishtn e Zatriqit n jugperndim, at t Llapushnikut dhe Llandroviqit n lindje e juglindje,
Fig. 4.33 Planimetria - Ponorc
Qendra prehistorike Teknika e ndrtimit t tij sht tipike prehistorike. Ai sht ndrtuar me gur glqeror t papunuar, me prmasa mesatare e t mdha. Gurt jan vendosur pa ndonj rregull, pa material lidhs dhe nuk krijojn fasad. Ai ka prerje trapezoidale me bazn e madhe 3-3.5 m dhe bazn e vogl 2-2.50 m. Pr nga teknika e ndrtimit ngjason me fortifikimin me ledh gursh t qytezs s Batushs, t Gorics s Vogl etj. Kalaja ka pasur nj hyrje n ann verilindore, q prbn edhe pjesn m t mbrojtur t saj. Pjesa qendrore e siprfaqes s kalas (60x60 m) sht e mbushuir me shkmbinj natyror dhe sht e paprshtatshme pr banim. Por ajo Tuma dhe nekropole tumulare
89
qarkohet n 75% (3/4) t perimetrit t saj nga lndina t buta t vendosura midis shkmbinjve t pjess qendrore t kodrs dhe fortifikimit t saj, n trajtn e rripave t ngusht me gjersi nga 4-8 m deri 15-30 m dhe gjatsi 18-52 m dhe siprfaqe t prgjithshme afro 900-1000 m2. Ato veohen nga shkmbinj natyror, q u japin atyre trajtn e kthinave t mbrojtura, t prshtatshme pr banim. Pikrisht n kto lndina kufizuese t kreshts shkmbore s kalas gjenden fragmente shum t copzuara ensh, kronologjikisht t lidhura me periudhn e hershme t hekurit (Tab. XIII, 1-11, XIV).
4.27 SHIROK (SUHAREK)
N vitin 1953, I.Nikoliq, kustos i Muzeut t Kosovs, filloi grmimin e tumave t Shiroks pran Suhareks. Grmimet u nxitn nga punimet pr mbjelljen e vreshtave, q kishin zbuluar disa objekte arkeologjike, q vinin nga tumat e dmtuara. Megjithse pr kt grmim, mungon dokumentacioni prkats, objektet e mbledhura jan botuar n literaturn arkeologjike, duke i klasifikuar sipas kriterit tipologjik. Ato datohen n fazn e zhvilluar t periudhs s hekurit, ose n Hal.C (shek.VII-VI p.Kr.)45 (Fig. 4.35, 36, 37). Pr interesin shkencor q paraqiste kultura tumulare e ktij rajoni, n vitin 1963, pas grmimeve
n Hisar, J.Todoroviq do t grmonte edhe 2 nga 8 tumat e nekropolit t Shiroks, t datuara n t njjtn periudh46. Tuma I: diametri 13 m, lartsia 0.75 m. Prmbante 5 varre me djegie me inventar ensh qeramike dhe stolish bronzi. Tuma II: diametri 12 m, lartsia 0.75 m. Prmbante 6 varre me djegie me inventar ensh qeramike dhe armsh hekuri. Kjo tum ruante nj pjes t unazs rrethuese. T dy tumat kan n pjesn qendrore nj shtres t trash hiri dhe datohen n Hal. C. Konsiderohen me t drejt si tuma t ilirve dardan47.
90
Fig. 4.35 Objekte nga tumat e Shiroks, 1957
Qendra prehistorike
91
Fig. 4.36 Objekte nga tumat e Shiroks, 1957
92
Fig. 4.37 Stoli nga tumat e Shiroks, 1957
Qendra prehistorike
93
4.28 DIBIAK (SUHAREK)
Grupi tumular prej 8 tumash i Dibiakut gjendet n tarracn prball Shiroks, n krahun e majt t rrugs Suharek-Prizren. N vitin 1963, u grmuan 3 nga 8 tumat e ktij nekropoli. Tuma I: diametri 12 m, lartsia 0.41 m. Prmbante dy varre me konstruksion gursh, me trupvnie, pa inventar. shtresa kulturore me trashsi t vogl, 0.50-0.60 m.
Tuma II: diametri 24 m, lartsia 0.71 m. E shkatrruar nga varrimet mesjetare dhe punimet bujqsore. Tuma III: diametri 12 m. Prmbante 8 varre me konstruksion gursh dhe trajt drejtkndshe. Riti me trupvnie, me inventar ensh qeramike dhe armsh hekuri. Datohen n fazn e zhvilluar t periudhs s hekurit, ose n Hal C-D. Tumat e Dibiakut konsiderohen si tuma t ngritura nga fisi ilir i dardanve48.
4.29 LUBOZHD (ISTOG)

Tuma ndodhet rreth 200m n jug t rrugs automobilistike Istog-Lubozhd. Tuma ka orientim verijug, gjysma perndimore e saj sht shkatrruar deri n taban. Tuma e mbetur ka form eliptike me diametrin veri-jug 19.30m dhe at lindje-perndim 7.30m. Rrezja e pjess s dmtuar sht 7.70m, kshtu q ky diametr sht 15m. Lartsia e tums sht 1.15 m. Ajo sht e ndrtuar me dhe dhe gur. Mbi siprfaqen e saj duken disa gur, me sa duket, i prkasin murans qendrore (Fig. 4.39).
Fig. 4.39 Objekte nga Lubozhda
94
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati arsye mendojm se tuma duhet ti prkas periudhs s halshtatit ilir.
N veri t rrugs automobilistike Istog-Lubozhd, pran ksaj tume, gjendet gradina e Lubozhds, me t ciln mund t lidhet n koh kjo tum. Pr kt
4.30 MALISHEV (MALISHEV)
N qendr t qytetit t Malishevs, n krahun e majt t rrugs jugore, ruhet nj tum ilire. Tuma ka trajt eliptike, me diametrin veri-jug 24 m, lindjeperndim 16 m dhe lartsi rreth 1.20 m. N sektorin jugperndimor dhe n t gjith perimetrin e saj sht dmtuar nga ndrhyrjet e sotme.
Duket se sht ndrtuar kryesisht me dh. Pr afrsin me tumat e Perevs, duhet ti prkas periudhs s hekurit, ndoshta fazs II t saj (shek.VII-VI p.Kr).
Fig. 4.41 Pamje e tums - Malishev
Qendra prehistorike
95
4.31 VOLLUJAK (KLIN)
N jug t fshatit Vollujak, n nj pllaj me siprfaqe rreth 4 ha gjendet nj varrez tumulare e prbr prej 4 tumash t prmasave t ndryshme. Tumat kan diametr 15-30m, diametr t vogl 12.5-30m dhe lartsi t ruajtur 0.70-1.5m (Fig.4.43). Tumat gjenden t larguara 50-60 m nga njra-tjetra. Ato jan t ndrtuara kryesisht me gur dhe pak dh (Fig.4.43).
N jug t fshatit Vollujak, n krahun e djath t rrugs Vollujak-Mirush, n vendin e quajtur Reza gjendet edhe nj grup tjetr tumular, i prbr nga tri tuma. Kto tuma kan ndrtim t njjt dhe prmasa t prafrta me tumat e pllajs s Vollujakut. Njra prej ktyre tumave sht e dmtuar.
Fig. 4.43 Pamje e tums - Vollujak
96
4.32 PREV (KLIN)
N vendin e quajtur Boka e Prevs n vitet 70 ishin evidentuar 19 tuma. Nga ky nekropol ne vitet 1973-1875 jan grmuar 7 tuma49. Tumat ishin t vendosura n grupe prej 3 tumash, n disatanca deri n 300m njri nga tjetri (Fig.4.45). Ato kishin prmasa t prafrta, me diametr 1315m dhe lartsi rreth 0.80-1.00m. Prmasa m t mdha kishin tumat nr.9-10, me diametr 20-22 m dhe lartsi 1.30m. Nga ky nekropol jan grmuar tumat nr. 3, 8, 9, 10, 13, 14 dhe 17. Autori i grmimit ka dalluar 3 tipa tumash: a - Tuma t ndrtuara me dh dhe kalote gursh (3, 14); b - Tuma me kalote gursh pa unaz rrethuese (9, 10, 13); c - Tuma me kalote gursh dhe unaz pllakash guri (8, 17)50. Prej 7 tumave t grmuara, 3 jan riprdorur n mesjet, duke dmtuar varret prehistorike. T dhnat m t hershme kronologjike u regjistruan n tumn XIV. Kjo tum me diameter 18 m dhe lartsi 1 m prmbante gjithsej 24 varre me kostruksion guri dhe trupvnie, prej t cilave, jan konsideruar me siguri si prehistorike varret 19, 23 dhe ka gjasa edhe ato 13, 15, 16 e 17 si dhe 6 varre fmijsh51. Inventari i varrit 19, i prbr prej dy byzylyksh bronzi me
mbaresa n trajt vule, nj gjilpre bronzi me kok piramidale, kapse dhe pulla prej bronzi, si dhe disa rruaza etj., ka shrbyer pr datimin e tij dhe t varreve t tjera t atij horizonti n periudhn fundore t bronzit t mesm ose n fillimin e Br.C (1400-1300 p.Kr.) dhe Br.D (1300-1200 p.Kr.) t sistemit t Reineckes52. T dhna me vler u fituan gjithashtu dhe nga tuma XVII, e cila prmbante vetm nj varr qendror me konstruksion guri, q i takonte nj lufttari ilir t shek. VII-VI p.Kr. Si nga konstruksioni, riti i varrimit me trupvnie, dhe sidomos nga takmi funeral, ai sht i ngjashm me varrin 18 t tums I t Romajs (me shpat t tipit Glasinac IV b), si dhe me varret qendrore t disa tumave ilire t Shqipris s veriut53 (Fig.4.46). Sot n kt nekropol ruhen edhe 19 tuma t tjera, t vendosura si m posht: N krahun e majt t rrugs q t on n Prev, n juglindje t Boks, gjendet nj grup tumular prej 11 tumash. Tumat jan t ndrtuara me gur dhe pak dh. Ato kan form gjysmsferike me diametr 2030m dhe lartsi 1-1.5m. N krahun e dhjatht t rrugs q lidh Prevn me Gllarevn, gjendet nj grup prej 7 tumash. Edhe kto tuma jan te ndrtuara kryesisht me dh dhe pak gur me diametr 14-30m dhe lartsi 0.501.10m.
Qendra prehistorike
97
Fig. 4.45 Planimetria e shprndarjes s tumave t Prevs (sipas, N. Tasiq, 1973)
N fund t livadheve t Prevs gjendet nj tum e vetmuar me diametr 18 m dhe lartsi 0.90m, e ndrtuar me dh dhe pak gur. N ann
perndimore mbi kt tum sht hapur nj grop e madhe me prmasa 3 x 2.5m, q ka dmtuar konstruksionin e saj.
Fig. 4.46 a-En dyvegjake; b-En njvegjake
98
Fig. 4.46 c-En; d-En njvegjake
Qendra prehistorike
99
Fig. 4.46 e-Byzylyk; f-Kapse rrypi; g-Maj heshte - Prev
100
4.33 IRZNIQ (DEAN)

Pran rrugs s ktij fshati, n vendin e njohur me toponimin Selisht, gjendet nj gomurre me diametr afro 20 m, q sa duket i prket nj tume.
4.34 BABAJ I BOKS (GJAKOV)

N vendin e quajtur Livadhet e Egra, dy kodrza t vogla t japin prshtypjen e tumave me prmasa t prafrta 8 x 8 m dhe lartsi 0,30 - 0,50 m.
4.35 MOGLIC (GJAKOV)

Rreth 300 m n veri t rrugs Gjakov-Rae, dhe 200 m n jug t lumit Erenik, gjendet nj tum ilire e njohur n popull me emrin Vorret e Shkreta. Tuma n trajt ksule sferike ka diametrin veri-jug dhe at lindje-perndim 22 m, ndrsa lartsia e prafrt sht 1.50 m. sht e ndrtuar kryesisht me dh54. Rreth 30 m n jug t saj duket se ruhet ende pjesa e poshtme e nj tume tjetr, shtresat e siprme t s cils jan shkatrruar nga punimet bujqsore (Fig. 4.47).
Fig. 4.47 Pamje nga tumat - Moglic
4.36 PONOSHEC (GJAKOV)
Qendra prehistorike N perndim t fshatit Ponoshec, afr ish-ferms s pularis, nj rrafshin e pjerrt me siprfaqe 5-6 ha, njihet me toponimin Arrza. N pjesn fundore t ksaj rrafshine gjenden nj tum e plot dhe dy tuma t dmtuara, ndrsa pak m n perndim edhe nj tum tjetr e dmtuar. Tuma 1, ka trajtn e nj ksule sferike, me diametrin veri-jug 12 m, at lindje-perndim 10 m dhe lartsi t prafrt 0.90-1m. sht e ndrtuar m shum me gur dhe me pak dh. Disa nga gurt q shihen n siprfaqen e saj duken se i takojn murans qendrore. Tuma 2, gjendet 18m n veri-perndim t tums 1. Shtresat e siprme t arkitekturs s tums jan dmtuar. Ka gjithashtu formn e nj ksule sferike me diametr 15x15m dhe lartsi t ruajtur 0.60-
101
0.70m. sht e ndrtuar kryesisht me gur dhe me pak dh. Tuma 3, ndodhet rreth 50 m n veri perndim t tumave 1 dhe 2. sht e dmtuar n pjesn e siprme dhe at ansore. Ruan trajtn e ksules sferike me diametr 6x6 m dhe lartsi 0.50 m. sht e ndrtuar me shum gur dhe pak dh. Tuma 4, gjendet gati n skajin perndimor t rrafshins. Ka t njjtn form si dhe tumat e msiprme, me diametr 6x6 m dhe lartsi 0.60-0.70 m. sht e ndrtuar kryesisht me gur dhe me pak dh. Grumbullimi tumular i Ponoshecit pr nga mnyra e ndrtimit dhe arkitektura e lexueshme e tumave, sht i ngjashm me varrezn tumulare t Rakovins (Gjakov) dhe at t Volujakut (Malishev), me tumat e Bujanit (Tropoj) etj.
4.37 KRALAN (GJAKOV)
N krye t fshatit, pran rrugs automobilistike, ndodhen dy sukza, q pr nga forma dhe prmasat e tyre t japin prshtypjen e tumave. Vendasit pohojn se sukzat kan qen gjithmon t tilla, vetm se
jan zmadhuar nga grumbullimi i gurve gjat pastrimit t arave t tyre. Tumat kan prmasat prkatse: 10 x10 x 1.80 m dhe 10 x 10 x 1 m.
4.38 DRENOC (MALISHEV)

Midis lagjes Mzes t fshatit Drenoc dhe fshatit Caralluk, n vendin e quajtur Brigj ruhen dy mbetje tumash ilire. Shfrytzimi i gjat bujqsor, ka asgjsuar shtresat e siprme t tumave, por nuk i ka zhdukur plotsisht ato. Largsia midis tyre sht 20 m. Tumat kan qen t ndrtuara me dhe. Nuk duken gjurm as t muranave dhe as t unazs. N tumn II shihet vetm nj pllak guri glqeror e sjell nga larg, pjes e konstruksionit t varrit. Prmasat e tumave jan si m posht:
102 Tuma I: D veri-jug 10 m D: lindje-perndim 19 m h 0.90 m Tuma II:
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati D veri-jug 17 m D: lindje-perndim 25 m h1m Largsia midis tyre sht 20 m.
4.39 DRAGOBIL (MALISHEV)

N vendin e quajtur Lugu i Bezbetiit, gjendet nj grup prej 4 tumash. Tumat jan t vendosura pran njra-tjetrs. Prve tyre, n kt zabel gjenden edhe disa tuma t tjera, por vegjetacioni i shpesht i shkurreve nuk lejon lvizjen e lir n pyll. Tumat jan t ndrtuara me gur e me pak dh. Nga pikpamja arkitektonike ato jan t ngjashme me tumat e Bujanit55 (Tropoj). Ato kan trajtn e nj ksule sferike me prmasa t vogla dhe mesatare. Tuma I, ka trajt sferike me diametrin veri-jug, 9.5m dhe at lindje-perndim, 9.5 m dhe lartsi 1 m. sht e ndrtuar kryesisht me gur glqeror. Qendra e saj sht e dmtuar nga nj ndrhyrje moderme me prmasa 4 x 3.5 m. Tuma II, gjendet 15 m n jug t tums I. Ka form sferike me t dy diametrat 6x6 m dhe lartsi 0.40 m. Tuma III, gjendet 12 m n perndim t tums I. Ka prmasa t vogla: diametrat 7x7 m dhe lartsia - 0.50 m. Tuma IV, gjendet rreth 10 m n perndim t tums III dhe ka prmasa t vogla me diametrat 6.5 x 6.5 m dhe lartsia - 0.40 m.
4.40 TRPEZ (MALISHEV)
Midis fshatrave Trpez, Caralluk dhe Lladroc, n zabelin e dushkut t quajtur Rrezet e Lladrocit, gjendet nj grup i vogl i prbr prej 4 tumash (Fig.4.51). Tumat jan vendosur n t dy ant e rrugs s vjetr t Karizit, pjes e rrugs s karvaneve, q lidhte Rrafshin e Dukagjinit (Gjakovn) me Rrafshin e Kosovs. Nga kjo rrug sot ndiqet vetm traseja e saj.
Varreza tumulare prbhet prej 4 tumash, dy t mdha e dy t vogla.Tri prej tyre jan vendosur n jug t rrugs s Karizit ndrsa e katrta n veri t saj. Tumat jan t ndrtuara kryesisht me dhe dhe mbulohen nga vegjetacion dushku. Tuma I, ndodhet ngjitur me rrugn e Karizit n ann jugore t saj. Rruga e zgjeruar n koht moderne, ka prer paksa tumn n ann veriore t
Qendra prehistorike saj. Tuma ka trajtn e nj ksule sferike me diametr lindje-perndim 16 m dhe at veri-jug 15 m (1 m e dmtuar) dhe lartsi deri n 1 m. Tuma II, gjendet 12 m n lindje-perndim t tums I dhe ka prmasa m t vogla: diametri lindjeperndim12 m dhe ai veri-jug 10 m dhe lartsi deri n 0.60 m. Tuma III, gjendet 15 m n jug t tums I dhe sht m e ult. Ka form t rregullt rrethore me t
103
dy diametrat e njjt 11 m dhe lartsi t vogl deri n 0.50m. Tuma IV, gjendet n veri t rrugs TrpezCaralluk 48 m n jugperndim t tums I. sht ndrtuar gjithashtu me dhe. Ka prmasa m t mdha dhe form t rregullt rrethore, me t dy diametrat e barabart 17m dhe lartsi deri n 1.20m. Qendra e dmtuar n nj siprfaqe me prmasa 2x2 m.
Fig. 4.51 Pamje e tumave - Trpez
4.41 RAKOVIN (GJAKOV)

N vendin e njohur me toponimin Boka e Rakovins, n nj pllaj t lart afr fshatit t Rakovins, u konstatuan 7 tuma me prmasa t ndryshme (Fig. 4.52). N Bokn e Rakovins mund t indentifikohen edhe tuma t tjera, t cilat jan t mbuluara nga pylli i dendur me dushqe.
104
Fig. 4.52 Planimetria - Rakovin
Fig. 4.53 Pamje nga grmimet e vitit 2001 - Rakovin
Qendra prehistorike N vendin e quajtur me emrin Potezi i Trojeve, n veri t fshatit Rakovin, n nj lndin t bukur, u identifikuan gjurmt e tri tumave, me prmasa relativisht t vogla, me diametr 7-8 m. dhe me lartsi 1 m. deri n 1.5 m. Tumat e Rakovins jan me konstruksion dheu dhe mbules gursh dhe kan prgjithsisht form t rregullt gjysmsfrike (Fig. 4.53)56. Ato kan prmasa t vogla e mesatare, me diametrat veri- jug 8-11 m dhe 15-25 m, ato lindje perndim 9-11 m dhe 15- 22m. Tuma 1, diametri: - lindje-perndim 10 m; verijug 11 m; lartsia 0.70 m.
105
Tuma 2, diametri: - lindje-perndim 15 m; verijug 15 m; lartsia 0.80 m. Tuma 3, diametri: - lindje-perndim 22 m; verijug 12m; lartsia 1.70 m. Tuma 4, diametri: - lindje-perndim 9 m; veri-jug ...?; lartsia 0.50-0.60 m. Tuma 5, diametri: - lindje-perndim 4.5 m; verijug 5 m; lartsia 0.40 m Tuma 6, diametri: - lindje-perndim 9 m; veri-jug 11 m; lartsia 0.60 m Tuma 7, diametri: - lindje-perndim 9 m; veri-jug 8.50 m; lartsia 0.60 m
4.42 KUSHNIN (PRIZREN)
N veri t fshatit Kushnin t Hasit t Prizrenit, n krahun e djatht t lumit Deshtic gjendet nj nekropol tumular. Tumat gjenden n vendin e quajtur Livadhet e Mdha n nj fush t shesht, me bukuri t spikatur. Nekropoli prbhet nga 4 tuma t plota dhe 3-4 mbetje tumash (Fig.4.55). Tumat jan t ndrtuara trsisht me dh, dhe jan t tipit t Romajs. Ato kan trajt rrethore ose ksule sferike, me prmasa mesatare dhe lartsi, q nuk e kalon metrin.Vetm njra prej tyre, tuma I ose
tuma qendrore, kishte prmasa mbi ato mesatare57. Prmasat e tumave jan si m posht: Tuma I, diametri, 26.60 m; lartsia, 0.97 m. Tuma II, diametri, 17.70 m; lartsia, 0.88m. Largsia nga tuma I- 58 m. Tuma III, diametri 17.20 m; lartsia, 0.89m. Largsia nga tuma I-82m. Tuma IV, diametri 12.80m; lartsia, 0.63m. Largsia nga tuma I-205m.
106
Fig. 4.55 Planimetria e tumave - Kushnin
4.43 ROMAJ (PRIZREN)

Nga nekropoli i dikurshm i Romajs nuk ka mbetur m asgj. Prej 16 tumave t tij, n vitet 1971-197358 qen grmuar vetm 3, ndrsa t tjerat jan rrafshuar me tokn, n vitet e mvonshme. Rezultatet m t mira u prftuan nga tuma e lufttarve me pamje impozante, diametr 40 m dhe lartsi 5 m. Ajo prmbante 38 varre, kryesisht me konstruksion gursh e pllakash guri (Fig.4.57). Nga grmimi stratigrafik u dalluan tri faza t ndrtimit dhe prdorimit t saj: faza I, e lidhur me varrin qendror (varri18) me konstruksion gursh, i takon shek. VII p.Kr, datim i mbshtetur n shpatn e tipit Glasinac (Glasinac IVb) e gjetur n kt varr (Fig.4.58); faza II, m e von prfshin t gjitha varret me konstruksion gursh t tums s lufttarve (24 varre), dhe datohet n shek. VI-V p.Kr. (Glasinac IV-b-c) (Fig.4.59); fazs III, i takojn 4 varre me grop t thjesht, t vendosura aty gjat fazs s braktisjes s tums, n periudhn helenistike (shek. III-II p.Kr.)59 (Fig.4.60).
Fig. 4.56 Foto ajrore e tumave t Romajs
Qendra prehistorike
107
Fig. 4.57 a-b En nga tumat e Romajs
Fig. 4.58 a-b En nga tumat e Romajs
108
Fig. 4.59 Arm nga tumat e Romajs
4.44 ROGOV (GJAKOV)60
Nekropoli prbhet prej 6 tumash relativisht t ruajtura dhe prej gjurmsh t nj numri t madh tumash t shkatrruara. N vitin 1966, M.Garashanin grmoi dy tuma t nekropolit t Ujzs, n
Fush Rogov61, ndrsa n vitin 1973 n vendin e quajtur Kalldrma sht grmuar nj tum nga J.Glishiq62. N nekropolin pran fshatit Ujz, M.Garashanin zbuloi nj tum me varrime me
Qendra prehistorike trupvnie, q i prkiste periudhs s mesme t bronzit, (Bronzi Br-2-C dhe Bronzi C i Reineckes), n t ciln pas nj hedhje t re dheu jan vendosur varre me inventar t ngjashm me Romajn63. N fushn e Rogovs sht zbuluar nj varr me konstruksion dhe inventar identik si ai i Romajs, n
109
nj tum t ngritur mbi kufomn e djegur dhe me inventar, q i prkiste periudhs s mesme t bronzit (Fig.4.61). N zonn ndrmjet fshatit Ujz dhe Urs s Fshejt ndodhet nj tum e vetmuar me dimensione t mdha.
Fig. 4.61 Pamje nga grmimet e vitit 2004 - Rogov
Fig. 4.62 Objekte nga tumat e Rogovs (1966)
110
4.45 RUDIN (GJAKOV)

N livadhet pran ktij fshati, gjendet nj fush e madhe tumulare prej 18 tumash. Tumat kan prmasa mesatare dhe jan t ndrtuara me gur e dh.
4.46 GJINOC (SUHAREK)
N krahun e majt t rrugs Suharek-Prizren, 180 m n lindje t saj, gjendet nj tum e madhe me prmasa monumentale. Tuma ka diametr lindjeperndim 84 m, diametr veri-jug 73 m dhe lartsi 9.80m64 (Fig. 4.63).
sht e ndrtuar kryesisht me dh (Fig. 4.64). Punimet bujqsore pran bazs s saj kan zbuluar disa fragmente ensh t periudhs arkaike, q mund t lidhen me kt tum (Fig. 4.65).
Fig. 4.64 Pamje e tums - Gjinoc
Qendra prehistorike
111
Fig. 4.65 Planimetria e tums - Gjinoc
112
4.47 GLLAREV (KLIN)
Nekropoli i dyst Gjendej pran rrugs Pej-Prishtin, afr Klins. Prbhet nga dy varreza, t emrtuara Gllareva I dhe Gllareva II. Gllareva I u zbulua nga gjetja prej punimeve t rastit e nj shpate dhe nj kame t tipit Mikenas t shek. XIV p.Kr. Ai gjendej pran fshatit Ridev. Prmbante 39 varre me konstruksion gursh dhe inhumacion. Gllareva II gjendej 3 km m n veriperndim, midis fshatrave Gllarev dhe Dobrdol, n fermn Krshine (Fig.4.67). Aty u zbuluan 9 varre, 3 prej t cilave me djegie t vendosura n urna. Vetm nj urn ishte e vendosur n nj konstruksion rrethor gursh. T dy varrezat jan t njkohshme dhe datohen n bronzin e mesm (Reinecke B-C)65. Zbulimi i saj dshmon se riti autokton i varri-meve t dysta vazhdon t praktikohet gjat bronzit t mesm, krahas ritit t ri tumular (Fig.4.68-69-70).
Fig. 4.67 Pamje nga grmimet e vitit 1986 - Gllarev
Qendra prehistorike
113
Fig. 4.68 En nga Gllareva
Fig. 4.69 a-Kapse rrypi; b-Gjilpra
114
Fig. 4.70 a-Salteleon; b-Rruaza qelibari dhe qelqi; c-Byzylyk kmbe; d-Byzylyk; e-Gjilpra gjyzlykore; f-Gjilpra gjyzlykore prej bronzit
Qendra prehistorike
115
4.48 BANJ E PEJS (PEJ)66

Banja e Pejs ndodhet 12 kilometra n veriperndim t Pejs (Fig.4.71-80)67. Lokaliteti ndodhet pran hotelit ku vite m par jan zbuluar varret luksoze ilire68. Lokaliteti gjendet n shpatin lindor t nj kodre me pozicion mbizotrues dhe orientim veriperndim-juglindje. Zbulimi i fragmenteve sht br rastsisht gjat punimeve ndrtimore n oborrin e nj shtpie private. Prve materialit q disponohet, jan ndeshur edhe shum maja heshtash t prmasave t ndryshme, nj helmet, en t ndryshme prej qeramike, arm metali dhe skelet njeriu, t cilat nuk ruhen. Gjat vzhgimit siprfaqsor t lokalitetit u gjetn disa fragmente qeramike, tipologjikisht t ngjashme dhe t prqendruara n t njjtin vend ku jan gjetur objektet e mparshme. Armt: prfaqsohen nga nj hanxhar dhe nj maj heshte. Hanxhari prej hekuri sht me teh t drejt dhe kurriz t prthyer me mjaft gjurm t korrozionit. Gjatsia 44cm, gjersia maksimale, 5,5cm, doreza, 9cm. Doreza sht e fragmentuar, e holl me qyt n trajt konike. N pjesn e holluar t saj ruhen t fragmentuara nga dy unaza kufizuese prej bronzi, ndrsa n pjesn q e ndan nga trupi sht shtuar nj pet hekuri n trajt shiriti me gjersi 10-11cm pr arsye funksionale. Doreza duhet t ket qen e mbshtjellur me material dytsor, sepse n t kundrtn nuk do t ishte e prshtatshme pr prdorim (Tab.XV,1). Datohet n shek. III-I p.Kr.69 Maj heshte prej hekuri shum e korroduar. Gjatsia, 38cm; fleta; 24.5cm; tuni,13.5cm. Fleta e saj sht e gjat me nervur relievore prforcuese n t dyja faqet, q prshkon pr s gjati pjesn qendrore, duke zbritur but n maje. Tuni ka prerje rrethore dhe t ar n njrn an pr t mbshtjellur e pr t shtrnguar pjesn e prparme t trupit t heshts (Tab.XV, 2). Qeramika, prfaqsohet nga nj skifos me ngjyr gri (Tab.XV,3) dhe disa fragmente vegjsh t frymzuara nga modelet atikase t shek. V-IV p.Kr, q vazhduan t prdoren edhe n periudhn helenistike. Nga repertori i ktyre gjetjeve disponohet vetm nj fragment i zbukuruar me shirit plastik horizontal i mbushur me rrath koncentrik t incizuar (Tab.XV, 4). Objektet e msiprme jan pjes e takmit funeral. Karakteri i ktij inventari pasqyron aspekte t ritualit t varrimit, q njihej tek ilirt e q praktikohej pr persona t caktuar, lufttar. N baz t analogjive, kto objekte datohen n shek. III-II p.Kr.
Fig. 4.71 En shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
116
Fig. 4.72 En shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Fig. 4.73 Prkrenare shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Qendra prehistorike
117
Fig. 4.74 Byzylyk shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Fig. 4.75 Byzylyk shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
118
Fig. 4.76 Fibula shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Fig. 4.77 Unaz shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Qendra prehistorike
119
Fig. 4.78 Salteleon shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Fig. 4.79 Gjilpra shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
120
Fig. 4.80 Rruaza qelibari shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs
Gjetje rasti 4.49 PAGARUSH (MALISHEV)

N vendin e quajtur Ligat, pran prroit t els, gjat punimeve bujqsore t vitit 1997, jan zbuluar disa objekte metalike prej hekuri dhe bronzi, prkat-sisht arm dhe stoli, q i prkasin inventarit t dy a m shum varreve t nj tume ilire70. Armt jan prej hekuri dhe prbhen nga tri maja heshtash dhe nj spat n trajt kryqi. Majat e heshtave i prkasin tipit me flet n trajt gjethi, me kuriz t theksuar dhe tun gypor. Jan prfaqsuar dy variante brenda ktij tipi: me flet n trajt gjethe plepi dhe gjethe dafine (Tab.XVI, 1-3). Majat e heshtave t t dy varianteve, pa dallime t dukshme kronologjike, jan t ngjashme me heshta t tilla t zbuluara n tumat e Prevs, Romajs, Shiroks etj. N Romaj heshta analoge datohen nga konteksti i tyre, n fazn II t hekurit t hershm, ose n fazn Glasinac IV b, prkatsisht n shek.VIII-VII p.Kr. (750-625 p.Kr), ashtu si edhe n Shirok71. Spat hekuri n trajt kryqi, me pres t lakuar dhe tun t drejt. sht e ngjashme me ato t zbuluara n tumn I t Romajs ku datohet n shek.VIIIVI p.Kr, ndrsa n tumat e Suhareks n shek.VIII-VII p.Kr72. Stolit e bronzit prbhen nga 4 fibula harkore, 4 rrath gishtash dhe nj vath me form rrethore. Fibulat harkore ndeshen n dy variante: varianti me trup t harkuar dhe kmb katrkndshe ose trapezoidale. Fibula t ktij tipi ose t ngjashme me to, jan gjetur n tumat e Shiroks ku datohen n shek. VIII-VII p.Kr, n kulturn e varrezave tumulare t Kuksit (Bardhoc), ku datohen n shek. VI-V p.Kr73 etj., (Tab.XVII, 1-8). Fibula e variantit II, sht me trup t plot gjysmsferik, prerje rrethore, pa zbukurim. Ato jan vazhdim gjenetik i fibulave harkore me trup t zbukuruar me shtojca plastike n trajt brinjsh. Fibula t ktij tipi, t njohura n varrezat tumulare t Shqipris jugperndimore q nga shek.XI-X p.Kr e sidomos n shek. IX-VIII p.Kr (Patos, Dukat),74 duket se vazhdojn t jen n prdorim edhe gjat dhek. VIII-VII p.Kr apo dhe m von, n shek. VIV p.Kr, si tregojn fibulat e Bardhocit. Rratht e gishtave jan identik me ato t zbuluara n tumat
Qendra prehistorike ilire t Suhareks, t datuara n Halshtad C, ose n fazn Glasinac IVc75, ndrsa n tumn e Prodanit, n Shqiprin juglindore, n shek. VIII-VII p.Kr76. Lnda arkeologjike e paraqitur m lart dhe e klasifikuar tipologjikisht, datohet n shek.VIII-VII
121
p.Kr. Gjat verifikimit q bm n terren, gjetm nj buz tasi turban-dish t tipit Bellaevc I, q prputhet me kt periudh.
4.50 BANJA E MALISHEVS
Disa vite m par, gjat punimeve rrafshuese n fshatin Banj t Malishevs, u zbulua nj en dyvegjake e plot77. Ena sht punuar me dor, sht latuar dhe pjekur mir, dhe sht lyer me nj ajk lmuese me ngjyr kafe n t zez (Fig.4.82). Ajo ka trup me
profil n trajt S-je, me lartsi 0.12 m dhe diametr 0.14 m. Vegjt q kapen n pjesn m t fryr t trupit, ngrihen 3.5 cm mbi gryk. Qafa e ens zbukurohet nga tri hulli t cekta horizontale, po kaq hulli t cekta prshkojn edhe vegjt prgjat trupit t tyre.
Fig. 4.82 En dyvegjake
122
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati dyvegjaken bikonike t Bellaevcit, t datuar n fazn Bellaevc II 78. Profili n trajt S-je i saj, si dhe shoqrimi me nj fibul gjyslykore bronzi, e datojn at n periudhn e zhvilluar t epoks s hekurit. (shek.VII-VI p.Kr)79.
Ent me dy vegj mbi gryk, prfaqsojn nj form tipike pr periudhn e hekurit, q me ndryshime t vogla stilistikore, ndeshen n t gjith hapsirn e Ballkanit qendror e perndimor. Pr ilustrim, po prmendim ngjashmrin e saj me
4.51 IFLLAK (RAHOVEC)

N lokalitetin e njohur me toponimin Sarosh, n vendin e quajtur Ara e Vades u gjet nj fragment spate neolitike, nj shtyps sferik dhe disa fragmente ensh prehistorike. Spata e thyer i takon tipit t spatave n forme gjuhe, me prerje eliptike. Ruan gjatsin 5 cm dhe diametrat 7 dhe 4 cm. sht punuar prej guri magmatik shum kompakt me ngjyr gri n t errt (Tab.I,1). Shtypsi sferik ka nj faqe t shesht. sht punuar prej dunitesh me prmbajtje rre t imt. Ka prmasa 6 x 5cm, ndrsa faqja e shesht 4 x 5 cm (Tab.I,12). sht prdorur pr shtypjen e farrave t egra pr prgatitjen e ushqimit. Datohet n epokn neolitike s bashku me fragmentet e enve.
4.52 RATKOC (GJAKOV)

N nj vend t paprcaktuar t ktij fshati sht gjetur rastsisht nj spat - ekan i brimuar. sht i punuar prej guri t zi magmatik mjaft kompakt dhe i fort, me siprfaqe shum t lmuar. Spata ka gjatsi 9.2 cm dhe gjersi 4 cm. Vrima eliptike e bishtit ka diametr 2.2 cm dhe 1.8 cm. Datohet n periudhn eneolitike. S bashku me spatn jan gjetur edhe dy rrotulla boshti t plota, t punuara prej guri t tejshpuar.
4.53 TRPEZ (MALISHEV)80

Periudha prehistorike Periudhs s hershme t hekurit i takojn tri rrotulla boshti prej balte t pjekur, t gjetur n vendin e quajtur Rreze. Ato kan gjatsi 3 cm, prerje cilindrike, ndrsa diametri i vrims 0.5-10cm. Amulet guri, gjetur n Lagjen e Bytyve. sht punuar prej dolomiti me ngjyr gri t errt, mjaft kompakt dhe i fort. Ka form eliptike dhe prerje t shesht, me gjatsi 4 cm dhe vrim rrethore n qendr, me diametr 0.5 cm. N t dy ant sht e zbukuruar me gropzime t vogla t incizuara. Gjetur pa material shoqrues. Pr formn e saj eliptike, dekorin e veant dhe vrimn rrethore, mendojm se ka qen prdorur si amulet. Maj heshte hekuri, gjetur n Lumnisht. sht e tipit me flet n trajt gjethi, me bisht t shkurtr tubiform. Fleta ka prerje trekndshe t shtrir. Gjatsia e prgjithshme 21.5 cm, gjatsia e bishtit 2 cm. Rrezja e tunit tubiform 1.5 cm. Form shum e prhapur n viset ilire gjat periudhs s hekurit. Datimi m i mundshm n shek. VI-V p.Kr.
4.54 SINAJ (ISTOG)81

Spat prej bronzi e tipit t evoluar shqiptarodalmat. Objekti sht zbuluar n Sinaj n veri t Istogut (Burimit).
4.55 RRETHINA E SUHAREKS

Thadr eneolitike prej bakri82, gjetur n rrethinn e Suhareks, e periudhs eneolitike. Objekti shte i ngjashm me tipin e thadrs eneolitike t Bemenit dhe Osjekut.
Qendra prehistorike
123
LISTA E QENDRAVE PREHISTORIKE
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
Nr./1 I.1 I.2 I.3 I.4 II.1 II.2 II.3 II.4 II.5 II.6 II.7 II.8 III.1
Tipi i vendbanimit Shpellor Vendb.hapur Vendbanime tarracor shumshtresor Fortifikim me ledhe guri Fortifikim me ledhe dheu Vendb.kodrinor Fort. t tipit gradin
Toponimi Grgavica Radac Sh.Zez Sh. Dems Sarosh (Ara e Vades) Reshtan Runik Rakosh Kramovik upev e Poshtme Dei Livadhet e Gjovit Gradisht
Fshati Zatriq Radac Gr.Rugovs ifllak Reshtan Runik Rakosh Kramovik upev e poshtme Dei Gjonaj Vlashnje
Komuna Rahovec Pej Pej Rahovec Suharek Sknderaj Sknderaj Klin Klin Klin Prizren Prizren
Periudha Eneolit Bronz I Bronz III A. von Prehistorike Mesjetare Prehistorike Neolit Neolit Neolit Neolit Neolit Neolit Bronz I Neolit A.von NeolitBronz I-III Hekur Helenistike A.Von Eneolit-hekur Eneolit-hekur Neolit II Bronz I Bronzi I-II Bronz Eneolit Helenistike Hekur Hekur A. von Hekur A. von Hekur I-II Bronz-hekur Hekur Shek.III-IV
14. 15. 16. 17. 18. 19. 20 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.
III.2 III.3 IV.1 IV.2 V.1 VI.1 VI.2 VII.1 VII.2 VII.3 VII.4 VII.5 VII.6 VII.7 VII.8
Hisar Hisar Lndina e Madhe Gralisht Hisar Kodra e Vranocit Blato
Suharek Kastrc Pogragj Korish Nashec
Suharek Suharek Klin Prizren Prizren Dean Rahovec Prizren Gjakov Gjakov Malishev Malishev Malishev Rahovec Gjakov
Vranoc (lug. Baranit) Kodra e Hamz Ags Gorica e Madhe Vlashnje Qyteza Batush Suka Hereq Gradin Turjak Kalaja Llapev
Kalaja e mbretit Ponorc Hisar Reti e Ult Gradisht Gexh
124 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. VII.9 VII.10 VIII.1 VIII.2 VIII.3 VIII.4 VIII.5 VIII.6 VIII.7 VIII.8 VIII.9 VIII.10 VIII.11 VIII.12 VIII.13 VIII.14 VIII.15 VIII.16 VIII.17 VIII.18 VIII.19 VIII.20 IX.1 IX.2 IX.3 IX.4 X.1 X.2 X.3 X.4 X.5 X.6 X.7 IX.5
Adem Bunguri, Kemajl Luci, Tomor Kastrati Gradisht Gradin Shirok Dibiak Rogov Ujz Romaj Livadhet e mdha ? Boka Volujak Mirush Banj e Pejs Vorret e shkreta Arrza Kralan Livadhet e egra Livadhi i keq Rudin Rreze e Lladrocit Lugu i Bezbetiit Brigje Zidine Gjinoc Livadhi Malishev Banj Ligat ? ? Reze Lagja e Bytyve Lumnisht Selishte ? Zatriq Lubozhd Shirok Dibiak Ura e Fshejt Ura e Fshejt Sakra Kushnin Banj e Pejs Prev Volujak Mirush Banj e Pejs Moglic Ponoshec Kralan Baba i Boks Rakovin Rudin Trpez Dragobil Drenoc Zidine Gjinoc Lubozhd Malishev Banj Pagarush Ratkoc Rakovin Trpez Trpez Trpez Irzniq ? Rahovec Istog Suharek Suharek Gjakov Gjakov Prizren Prizren Pej Klin Klin Klin Pej Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Malishev Malishev Malishev Prizren Suharek Istog Malishev Malishev Malishev Klin Gjakov Malishev Malishev Malishev Dean Suharek Hekur A. von Hekur A. von Hekur II Hekur II Bronz-hekur Bronz-hekur Hekur Hekur Arkaike Hekur Hekur Hekur Arkaike Hekur Mesjetare ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? shek.VII-VI p.Kr. Hekur II Eneolit Neolit Hekur ? sh.VI-V p.Kr. ? Eneolit
Nekropol tumular Tum e vetmuar Gjetje rasti Dyvegjake Heshta-fibula Spat guri Spat-ekan (rrotulla boshti) (amulet guri) (Maj heshte) Tum e vetmuar Thadr bakri
Qendra prehistorike
125
TABELA KRONOLOGJIKE E VENDBANIMEVE
Neolit
I Runik I-IV Rakosh upev Kramovik Vlashnje I Gjonaj II Reshtan Hisar I Vlashnje II Pogragj I
Eneolit
I II I Hisar Hisar Hisar II a-b II c-d III a Kasterc Vlashnje IV a Zatriq Korish I Vranoc Pograde II Nishor Zatriq Kasterc ? Nashec ?
Bronz
II Hisar III b Vlashnje IV b Korish II Radac III Hisar III c Vlashnje IV c Korish III Pogragj III Reti e Poshtme
Hekur
I II Hisar IVa Hisar IV b Vlashnje Vlashnje Va Vb Kasterc Hereq Turjak Zatriq Llapev Gexh Batush Ponorc
12
Romaj Shirok
III Hisar IV c Vlashnje Vc Hisar IV c Romaj Dibiak
VI-V Romaja Pej
Referenca
1
TAKM, Katalog, Beograd, 1998, nr.97. Pr tu njohur m mir me stratigrafin dhe kulturn e ktij vendbanimi duhet t grmohet n ambientin fundor t shpells, ku priten t jen depozitimet kulturore m intensive. 2 J.Petrovi, Radavake peine, Oxrana Prirodej, Beograd, 33/1966, f. 311-325. 3 M.Ivanovi, Kulturna Batina Kosova i Metohije, I Delo (od praistorija do XII veka), Starinar, Kosovo i Metohija, Knjiga X, Prishtin, 1977, f. 10. 4 Shpella e Radacit, ashtu si edhe ajo e Zatriqit, paraqesin interes per studimin e kulturs prehistorike n Rrafshin e Dukagjinit. 5 Ndrmjet hyrjes s shpells dhe lumit t Bistrics shtrihet nj lndin e bukur me siprfaqe rreth 1000 m2 me kushte mjaft t prshtatshme banimi. Nga hapja e nj grope glqereje n sheshin para shpells vite m par jan konstatuar n thellsi depozitime kulturore dhe gjurm djegieje. Informacioni sht dhn nga arkeologu F.Peja (Prishtin). 6 M.Ivanovi, Kulturna, 1977, f. 10. 7 Guva sht vizituar pr her t par nga prof. Edi Shukriu-Hoti n vitin 2005. Gjithashtu ajo sht vizituar edhe nga prof.dr. M. Korkuti n vitin 2006. 8 Eva M.Walderhaug, Changing art in a changing society: the hunters rock-art of western Norway, The Archaeology of Rock-Art (published by Christopher Chippindale-Paul S.C. Tacon), Cambridge 2000, f. 285-299. 9 Lnda arkeologjike ruhet pjesrisht n fondet e Muzeut t Kosovs n Prishtin. 10 M.Garaanin, Centralnobalkanska zona, Starevska grupa, PJZ, II, Neolitsko Doba, Sarajevo, 1979, f. 136. 11 Sipas disa studiuesve, Runiku II i takon neolitit t mesm ballkano-qendror. Shih pr kt: N. N. Tasi The Starevo Culture, ATKM, from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd 1998, f. 51.
F.Prendi, Zh. Andrea, T dhna t reja mbi neolitin n Shqipri, Iliria, 1981, 2, f. 18-19, tab.I-III; M.Korkuti, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria, 1983, 2, f. 47, tab. I-X. 13 Runiku III sipas N. N. Tasiq iu prket fazave II-III t neolitit t mesm ballkano-qendror, ndrsa Rudniku IV, fazs III a-b t neolitit t mesm t ktij rajoni. Shih: N. N.Tasi, The Starevo kulture..., f. 51. 14 N Runik, n rrethana jo shum t qarta stratigrafike, sht gjetur edhe nj kmb ritoni i zbukuruar me motive t incizuara gjeometrike dhe t inkrustuar me past t bardh, t tipit Reshtan. N kt kontekst sht vshtir t prcaktohet me siguri pozicioni kronologjik i tij. 15 N.Tasi, The Starevo Culture, f. 49-53; M.Korkuti, Neolithicum und Chalkolithicum in Albanien, Mainz am Rhein 1995, tab. XVIII, 15, XIX, 6. 16 M. Garaanin, Praistorija na tlu SR Srbije, Beograd 1973, f. 134. 17 A.Benac, Prelazna Zona, PJZII, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, f. 456-460. 18 M.Garaanin, The Vina Culture and the Adriatik Influences, ABKM od Neolita do ranog srednjeg veka, Beograd, 1998, f. 87. 19 E.Shukriu-Hoti, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhs s Poshtme t Drinit t Bardh, Iliria VII-VIII, 1977-1978, f. 192. 20 I papublikuar. 21 I papublikuar. 22 I papublikuar. 23 Informacioni pr kt qendr na sht dhn nga arkeologu Sh. Gashi. 24 J.Todorovi, Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithicum und der Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd, 1963, f. 25-29, tab. I-IV; Gjat tri fushatave t grmimeve sistemtatike nga J.Todoroviq (61-63) u grmua nj siprfaqe prej 350 m2. U realizua nj prerje trthore dhe gjatsore e pjess qendrore t vendbanimit pr kontrollin e profilit me an t treneve me prmasa 2 x 67 m dhe 2 x 42 m, si dhe nj rrjet kuadratik prej 8 kuadratesh me prmasa 4 x 4m. Shtresa kulturore n t gjith zonn e grmuar arriti n 2.80
126
3.20 m, ndrsa n gropat e banesave gjysm t nndheshme arrin deri n 4.70 m. 25 Lnda arkeologjike ruhet ne fondet e Muzeut t Kosovs. E papublikuar. 26 N.Tasi, Bubanj-Salcuta-KrivodolKompleks, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo, 1983, f. 90-92; Po ai, Eneolithic Cultures of Central and West Balkans, Beograd 1995, f. 131-132. 27 Po ai, The Eneolithic, ATKM from the Neolithic to the Early Middla Ages, Beograd 1998, f. 93-115. 28 A.Bunguri, Raport mbi grmimet n vendbanimin e Hisarit, AMK. 29 A. Bunguri, Sh. Gashi, T dhna t reja mbi kronologjin e Hisarit, Kosova arkeologjike, 1, Prishtin 2006, f. 11. 30 S.Fidanovski, Z. Nedeljkovi, Hisar-Kostrce, Eneolitsko naselje, ranovizantijsko utvrdjenje i srednjovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana 1987, f. 4-5; E.Shukriu, Fortifikata Hisar n Kastrc t Suhareks, Iliria, 1989, 1, f. 77-83. 31 E.Shukriu, Fortifikata Hisar n Kastrc t Suhareks..,. 81, shn. 5; B.ovi, Istona Hercegovina i Zapadna Crna Gora, PJZ, IV, Bronzano Doba, Sarajevo, 1983, f. 166, fig. 12, 2. 32 E.Shukriu, Fortifikata, f. 81, shn. 7, tab. I, 1-6. 33 Fortifikimi me ledhe dheu i Hisarit t Nashecit sht vn re edhe nga studiues t tjer. Midis tyre, prmendim V. Jovanoviqin, i cili kundrshton me t drejt pikpamjen e S.Novakoviqit pr lokalizimin n kt fortifikim t Ribnikut, si nj nga tri lokacionet e mundshme t rezidencs verore t Stefan Uroshit (1355-1371) shih: V.S. Jovanovi, Ribnik near Prizren. A contribution to the study of courts of medieval rulers (Engl. sum), Zbornik XXXI,V, Beograd 1995, f. 90. Shnojm se n kt vendbanim nuk sht gjetur as edhe nj fragment i veuar i periudhs mesjetare. 34 E.Shukriu, Fortifikata Hisar .., f. 81. 35 Ekzistenca e ktij vendbanimi shumshtresor sht konstatuar q n vitet 60 t shekullit t kaluar, nga nj ekip arkeologsh, i prbr nga M.Garashanin, J.Kovaevi, E.ershkov dhe J.Glishiq. Shih Raport mbi ekspeditn informative t vitit 1965, Gradisht-Vendbanim shumshtresor, parahistoriik, antik dhe mesjetar, AMK. 36 E.Shukriu-Hoti, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria VII-VIII,Tiran, 19771978, f. 192. 37 Grmimet e viteve 2002 dhe 2006, plotsuan stratigrafin e ktij vendbanimi edhe me shtresn eneolitike dhe at arkaike. 38 M.Korkuti, Vendbanimi, f. 28, tab. III, 5, 9; Po ai, Neolithicum, tab. XVIII, 5; M.Garaanin, Centralnobalkanska Zona, Vinanska grupa, PJZ, II, Neoltisko Doba, Sarajevo, 1979, f. 134-135, tab. XIX, 1-3, XX, 4. 39 M.Korkuti, Vendbanimi, tab. XII, 1, 3, 4, 10-12; Po ai, Neolithicum, LVII, 11, 3, 4, LXVII, 7, 8. 40 A.Bunguri, Vendbanimi neolitik i Topojanit, Iliria 1993, 1-2, tab. VI, 1; tab.VII, 1-12; tab. X, 1-6; F. Prendi, Zh. Andrea, T dhna t reja, tab. VI, 12-13. 41 A.Benac, Prelazna Zona,(Juna Metohija), PJZ II, Neolitsko Doba, Sarajevo, 1979, f. 458, tab. LXVIII, 2,5, LXIX, 7, 8. 42 V.Miloji, South-eastern elements in the prehistoric civilsation of Serbia, Beograd, 1949, fig.4, 7-9; fig.5, 6, fig. 6, 6; A.Benac, Prelazna Zona, Juna Metohija, PJZ II, Neolitsko Doba, Sarajevo 1979, f. 418, tab. LXIX, 3. M. Garaanin, Centralnobalkansko..., PJZ II, f. 1146, 176, tab. XXIX, 4; F.Prendi, Zh.Andrea, T dhna t reja, tab. VI, 5; M.Korkuti, Neolithicum..., tab. LXVII, 1. 43 G.Hoxha, Gjurm t periudhs s bronzit t hershm n kalan e Shkodrs, Iliria 1987, 1, tab. II, 3; Zh.Andrea,
Vendbanimi shpellor i Nezirit, Iliria, 1990, 2, tab. V, 2, XII. 10; tab. XIII, 5, tab. XVI,10. 44 N kt vendbanim kodrinor, t epoks s hekurit dhe periudhs helenistike, jan zhvilluar hulumtime nga M. Garashanin, rezultatatet t pabotuara. Shih: E.Shukriu, Trashgimia arkeologjike n kontekst t ndryshimeve t toponimeve, Toponimia e Gjakovs me rrethin, Gjakov, 2002, f. 46. 45 Lj. Dai, Prehistorijsko naselje na irokom, GMKM, II, Prishtin, 1957, f. 249. 46 J.Todorovi, iroko, AP, 5, Beograd 1963, f. 46-47; N.Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM, IX, Prishtin 1964, f. 538-554. 47 N.Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli.., f. 553-554. 48 Po aty, f. 553-554. 49 N.Tasi, Prevo.., AP 15, Beograd, 1973, f. 36-38; 50 Po ai, Sahranivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline (Kosovo), Saranivanje kod Ilira, (Zlatibor 10-12 maj 1976), Beograd, 1979, f. 89-97, tav, I-IV. 51 Po aty, f. 83-95: K.Luci, Bronzano Doba, The Bronze Age, f. 125-127. 52 Po aty. 53 N.Tasi, Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline..., f. 96-97. 54 Tuma e Moglics sht grmuar n vitin 2002 nga, H.Mehmetaj, M.Valla, B. Raci dhe K.Luci. Shih raportin e grmimit n AMK. 55 Zh. Andrea, Varreza tumulare e Bujanit, Iliria, 1995, 1-2, f. 91-95. 56 N vitin 2001 me ndihmn financiare t Institutit pr Mbrojtjen e Monumenteve, Gjakov filluan hulumtimet e para n njern prej tumave t Rakovins. Grmimet u drejtuan nga K.Luci, A.Bunguri dhe B.Rraci. Shih: Raportin e grmimeve, AMK, Prishtin 2001. 57 E.Shukriu-Hoti, AP 11, 1973: Po ajo, Krkime arkeologjike prgjat rjedhs s Poshtme t Drinit t Bardh.., f.191. 58 N.Djuri-J.Glii-J.Todorovi, Romaja..., f. 24. 59 Po aty, f. 21, 110-116. 60 N vitin 2004 nj ekip drejtuar nga K.Luci dhe B.Rraci filluan grmimet n tumat e Rogovs. Shih: Raportin e grmimeve arkeologjike n tumat e Rogovs, depozituar n AMK, Prishtin 2004. 61 M.Garaanin, Rogova Fushe..., AP, 8, Beograd, 1966, f. 4042. 62 E.Shukriu, Dardania paraurbane, Prishtin, 1996, f.12. 63 M.Garaanin, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo, 1983, f. 757. 64 Me kto prmasa ajo renditet n tumat m t mdha t hapsirs shqiptare, krahas asaj t Kamenics (Kor), Pazhokut (Elbasan), Luarasit (Kolonj) etj. 65 K.Luci, The Bronze Age.., f. 127-129, 133. 66 T.Kastrati, Gjetje rasti nga Banja e Pejs, Kosova arkeologjike 1, Prishtin 2006, f. 135. 67 N.Tasi, The iron age, ATKM, 1998, f. 152; Autori sht bazuar n hulumtimet e dr. J. Glishiq t kryera n Banjen e Pejs. 68 M.Parovi-Peikan, Peka Banja i importovana keramika iz kneevskih grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd, 1990/c. 69 T.Kastrati, Gjetje rasti nga Banja e Pejs.., 135-138. 70 Objektet ruhen n fondet e Muzeut t Kosovs, Prishtin. 71 N.Djuri, J.Glii, J.Todorovi, Romaja..., f. 111, tab. XVI, 9, 10 (varri 19): XVII, 1 (varri 19); XXII, 2, 3 (varri 32); N. SlavkoviDjuri, Ilirski tumuli, Tab.III, 5,6; Lj.Dai, Praistorisko Naselje na irokom, GMKM II, Prishtin, 1957, Tab. V, 1 5.
Qendra prehistorike
72 78
127
N.Djuri, J. Glii, J. Todorovi, Romaja, f. 43,102, 111, tab. IV, 15; N.SlavkoviDjuri, Ilirski..., tab. III, 5, 6. 73 N.Slavkovi-Djuri, Ilirski tumuli, tab. II, 3; A.Hoti, Varreza tumulare e Bardhocit, Iliria 1982, 1, f. 28, tab.VII, 5, 7. 74 N.Bodinaku, Fibulat harkore prej bronzi t hekurit t hershm, Iliria 1984, 2, f. 53, 54, tab. 2, 3, 5; Po ai, Varreza tumulare e Dukatit n rrethin e Vlors (Grmime t viteve 19731974), Iliria, 2001-2002, 1-2, f. 57. 75 N.SlavkoviDjuri, Ilirski.., f. 541-542, tab. I, 1-4. 76 S.Aliu, Tuma e Prodanit, Iliria, 1984, 1, f. 51, tab. II, 16, 18, 20, 23. 77 Ena sht gjetur bashk me nj fibul gjyslykore prej bronzi, e cila nuk ruhet.
R.Vasi, Oblast istonog Kosovo, juna Srbije i severne Makedonije, PJZ, V, Sarajevo 1987, fig. 38, nr. 19. 79 Kufiri kronologjik i fibulave gjyslykore sht i fiksuar midis shek.VII dhe gjysms II t shek.VI p. Kr., kur zvendsohen nga fibulat e tipit palmet , Shih: K.Kilian, Tranchtzubehor der Eisenzeit zischen Agais und Andria, Band 1975; S.Aliu, Varreza e Borovs, Iliria 1994, 1-2, f. 43. 80 N muzeun e shkolls ruhen edhe disa objekte t rndsishme, q u takojn periudhave t ndryshme. 81 Ndodhet n Muzeun Popullor t Beogradit. 82 T..Bykao, akapa kpcaca cekpa ca Kocoa, Bpack ack IX, Bpae 1973, 225; M.ao, Ka aa Kooa Meoxje - I eo (o aoje o XII eka), A KM, X, a 1997, f. 13., fig. 8.
Luan Przhita, Fatmir Peja
5. Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV)
Dekada m par, Emil eshkov botoi nj ndr veprat me rndsi pr periudhn romake n Kosov1. Punimi i tij ende edhe sot pasqyron nj kontribut t muar n fushn e studimeve t ksaj periudhe. Autori, duke iu referuar materialit t publikuar nga Evans2, Budaj3, Vuli4, etj., nj pjes e t cilit ishte botuar n shekullin XX, n Corpus Incsriptionum Latinarum (C.I.L)5, krkimeve siprfaqsore si dhe hulumtimeve n Ulpian dhe Municipium DD n Soanic6, pasqyroi pr her t par nj studim t detajuar pr etapat e zhvillimit kulturor gjat shekujve I-IV n territorin e sotm t Kosovs7. Deri n themelimin e Muzeut t Kosovs (1949), n fushn e hulumtimeve arkeologjike sht ditur shum pak mbi aspektet e jets dhe shtrirjes s vendbanimeve n Dardanin perndimore. Burimi i vetm deri n kt periudh ishte ai me origjin nga autort antik t cilt prmendin disa qytete t Dardanis nga t cilat vetm Ulpiana dhe Vindenis jan t identifikuara. Studime t tjera pr kt periudhe jan br nga Z.Mirdita8, N.Ferri9, E.Dobruna10, F.Peja11, etj., t cilt nprmjet materialit epigrafik apo burimeve t autorve antik kan pasqyruar disa aspekte t jets n kt territor pr shekujt I-IV. Gjithashtu, n vazhdn e krkimeve n kt fush, u publikua pr her t par nga S. Fidanovski12, qeramika e periudhs romake e zbuluar n Ulpian, ndrsa nga M.Parovi-Peshikan kemi tashm nj studim m t detajuar pr hulumtimet arkeologjike t kryera n kt qytet antik13. Gjithsesi, studimet e msiprme jo rrallher anashkalojn territorin e pellgut t Drinit t Bardh, si pasoj e mungess s grmimeve arkeologjike n kt areal. Natyrisht, pr studiuesit e ksaj fushe, kjo situat ka krijuar vshtirsi, kryesisht n evidentimin e tipareve m t rndsishme, q lidhen
me deprtimin romak dhe ecurin e administrimit t ktij territori pr shekujt I-IV. Aktiviteti arkeologjik i viteve 2000-200514, i cili, prve t tjerash, u fokusua n fillimin e grmimeve arkeologjike n vendbanimin e ifllakut,15 si dhe n evidentimin e nj sr qendrash t ksaj periudhe (Dardania Perndimore), ka krijuar nj lnd, e cila, ndonse modeste, t mundson nj klasifikim t par kronologjik rreth shprndarjes s vendbanimeve gjat periudhs romake. Tashm mbi bazn e nj analize t t dhnave arkeologjike mund t synohet evidentimi i disa prej tipareve t zhvillimit t kulturs pr kt territor, pr epokn q prfshin periudhn nga shekulli I e deri n shekullin IV m.Kr. Territori i krkimeve tona, q prfshin pellgun e Drinit t Bardh (Driloni antik), n shekujt e par pas Kr. inkuadrohej n pjesn perndimore, t provincs s sapokrijuar n vitin 86, t Mzis s Siprme. Me gjith diskutimet e shumta t bra nga studiues t ndryeshm pr kufijt administrativ t ksaj province, supozohet se kufiri perndimor ishte pjesa juglindore e Scardus Mons-it (mali i Sharrit), q kalonte npr Bjeshkt e Nemuna pr n vijn e kufirit t sotm t Kosovs me Shqiprin16. Me problematikn q lidhet me prcaktimin e kufirit perndimor t dardanve dhe Dardanis n antikitet, nga Z.Mirdita17 sht br nj studim i detajuar, me gjith debatin shkencor q prmbledh ky problem, ku autori arrin n prfundimin se kufiri perndimor i Dardanis n kohn romake prputhet pothuajse me periudhat pararendse (Fig. 5.1). Pr fazn e par t deprtimit romak n Kosov mungojn burimet historike, si dhe gjetjet epigrafike. Nisur nga materiali i zbuluar deri n vitet 60 t shekullit t kaluar, E. ershkov ka sqaruar disa shtje, q jan t lidhura me tablon e ksaj periudhe18. Megjithse pjes prbrse e provincs
130
Luan Przhita, Fatmir Peja Dardani n munges t burimeve historike dhe deshmive epigrafike ju jemi referuar hulumtimeve arkeologjike si dhe t studimit t lends t br m par nga E. ershkov pr kt periudh19.
s Mzis (Moesia Superior), n fazn e par t shek. I-II, ajo ishte jasht vmendjes s interesave t Roms. Ende edhe sot nuk kemi shnime t qarta pr kohn e deprtimit t romakve n kt territor. N lidhje me kt faze t deprtimit romak n
Fig. 5.1 Harta e provincave shek. IV
Ajo q joshi romakt drejt territorit t dardanve, me sa duket, ka qen pasuria e madhe me minerare dhe fushat pjellore t Rrafshit t Dukagjinit. Minierat, si pik e rndsishme pr shfrytzimin nga Perandoria Romake, u zhvilluan n ato qendra, t cilat prmbanin resurse t tilla20. Tashm kemi, prve qendrave t mdha, edhe krijimin e qendrave t vogla q lidhen me shfrytzimin e mineraleve, si sht shembulli i miniers s Gjegjanit n afrsi t pellgut t Drinit t Bardh (Kuks)21. Nj qendr t ngjashme minerare kt pellg sht konstatuar n fshatin Vollujak (Klin).
Me simbiozn e formave ekzistuese t urbanizimit dhe t atyre q solln romakt, u krijua nj rrjet i gjer vendbanimesh, q kishin forma t ndryshme n organizimin e tyre. Gjat ksaj periudhe, nj rndsi t veant gjat procesit t urbanizimit morn qendrat ekzistuese me origjin nga periudhat prehistorike dhe t mbretris dardane. Politika e urbanizimit, thot ershkov, ka mundur t mbshtetet vetm mbi rrjetin ekzistues t vendbanimeve iliriane22. Infiltrimi i qet i administrats romake n kto vise filloi, me sa duket, nga fundi i shekullit I m. Kr., ndrsa shndrrimi i qen-
Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV) drave t vjetra n njsi t reja t qeverisjes, erdhi dhe u zhvillua shum m ngadal se n vendet e tjera fqinje. Themelimi i kolonive romake u shoqrua me ndryshime n jetn ekonomike dhe politike t dardanve, t cilat u reflektuan jo vetm n qytete, por edhe n rrethinat e tyre. Procesi i urbanizimit nuk u kufizua vetm n riaktivizimin e vendbanimeve, por edhe n krijimin e formave t ndryshme t administrimit t tyre. Kjo form e re, me sa duket, preku esencn e organizimit t qendrave m t hershme, me qllim inkludimin n to t interesave t Roms n tr aktivitetin ekonomik, administrativ etj. Nj varg fortesash, q jan me origjin nga periudha e hekurit, u rishfrytzuan pas pushtimit romak, veanrisht ato q ndodheshin n akset rrugore t rndsishme. Ktu mund t veojm Gexhn (Gjakov), Vlashnjn (Prizren), Zatriqin (Rahovec)23, etj. Duke shqyrtuar shprndarjen e vendbanimeve t shekujve I-IV n pellgun e Drinit t Bardh, vrejm se cekn dhe aspekte t ndryshme t ekonomis, t cilat prcaktojn bazn e themelimit t tyre. Kshtu, gjat ksaj periudhe n kt areal, pjesa m e madhe e qendrave mbshtesin ekzisten-cn e tyre n shfrytzimin e toks. Ndoshta, nj pjes e tyre u krijuan n fazn e dyt t pushtimit romak, por ajo q ne dim me siguri, jan gjurmimet e kryera s fundi n vendbanimin e ifllakut (Rahovec), n t cilin jan vrejtur dy faza t qarta n stratigrafin e grmimit, q prfaqsojn dhe dy etapat e deprtimit t Roms n Dardani24. Boshllku tashm i krijuar mbi qendrat arkeologjike, q flasin pr civilizimin e mbretris dardane, mendojm se vjen si pasoj e mungess s krkimeve n qendra t periudhs romake. Para deprtimit t Roms n Dardani, hulumtimet siprfaqsore n terren si dhe gjetjet t rastit, kan prezantuar disa vendbanime shumshtresore si n Banjn e Pejs25, Vlashnj (Prizren) etj., q prmbajn material kulturor, t datuar n shekujt IIIII p.Kr, duke prezantuar kshtu vendbanimet e para t pafortifikuara, q lidhen kronologjikisht me periudhn e mbretris dardane. Kto qendra, q pasqyrojn nj jet dinamike dhe t pandrprer, formojn nj grup vendbanimesh t shekujve I-IV, me origjin m t hershme. Kjo specifikon pr her t par nj indikacion t drejtprdrejt pr gjurmimin e qendrave t shekujve III-II p.Kr. Natyrisht, panorama sapo ka filluar t sqarohet nga gjurmimet e fundit n disa vendbanime t periudhs romake, t cilat me siguri do t prezantojn n t ardhmen dhe strukturat e para urbane, q lidhen me periudhn e mbretris dardane.
131
Prve vendbanimeve t msiprme, t cilat kohsisht jan m t hershme dhe renditen n periudhn e shek.III-II p.Kr., n kt areal bjn pjes disa qendra t tjera, ku shtresat m t hershme t tyre, n njohjen e deritanishme, prezantojn nj grup vendbanimesh t organizuara, q kronologjikisht integrohen n fazn e paradeprtimit t Roms n kto vise. Kshtu, n klasifikimin e mtejshm t tyre, jemi t prirur q pr shekujt I p.Kr. dhe I m Kr., t vendosim vendbanimin e hapur t Jahocit (Gjakov)26. Nj sondazh grmimi i kryer n kt qendr sqaroi ekzistencn e nj shtrese kulturore, e cila mund t datohet n shekullin I p. Kr., ose dika m hert, duke zgjeruar kshtu stratigrafin e vendbanimeve t periudhs s par para deprtimit romak n Kosov. Zbulimi ktu i disa fragmenteve t nj mozaiku bardhe e zi dhe t fragmenteve t qeramiks dhe nj fibul, mendojm se pr momentin mund ta prfshijm n vendbanimet e ksaj periudhe. Gjithashtu, mbi jetn urbane q ka ekzistuar n kt periudh n kt pjes t Kosovs antike, e cila u ndrpre m pas nga infiltrimi i Roms, flet dhe zbulimi i thesarit t monedhave t shek. I p. Kr. n fshatin Qellopek (Pej)27. Ultsira e ktij areali paraqet disa veori n krijimin e disa mikrofonave, t cilat u shfrytzuan n vendosjen e vendbanimeve. Nj pjes e tyre sht renditur n lugin ose n tarracat aluvionale, kryesisht prgjat rrjedhjes s Drinit t Bardh si p.sh Drsniku, Rogova dhe ifllaku etj. Natyrisht, dendsia m e madhe e vendbanimeve t ktij pellgu mund t klasifikohet n shekujt III-IV. Nj pjes e tyre prezantojn nj faz zhvillimi t mparshm, ndrsa nj pjes tjetr jan ndrtuar t reja. N trajtimin e vijimsis s stratigrafis horizontale t qendrave pr fazn e par t deprtimit romak n rajonin e Drinit t Bardh, mund t veojm shtresn m t hershme t ifllakut, e cila sht datuar paraprakisht n harkun kohor t shekujve I-II m. Kr (Fig. 5.2).
Fig. 5.2 Stratigrafia e vendbanimit ifllak, 2002
132
Fig. 5.3 Harta e vendbanimeve t shek. I-IV
Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV) N territorin e Rrafshit t Dukagjinit sht vrejtur se pothuajse prgjat gjith lugins s Drinit t Bardh pasqyrohet nj dendsi vendbanimesh, (Fig. 5.3) t cilat, nisur nga krkimet siprfaqsore, mund t ndahen n disa grupe: N grupin e par kemi menduar t prfshijm vendbanimet me siprfaqe t mdha, n t cilat jan gjetur objekte cilsore t nj niveli t lart, gjurm ndrtimesh, mbishkrime latine etj., q paraqiten si qendra t organizuara urbane n pellgun e Drinit t Bardh. Ndr to dshirojm t veojm ifllakun (Rahovec), Drsnikun (Klin), Banjn e Pejs, Reanin (Suharek), Vlashnjn (Prizren), Retin e Eprme (Rahovec), Pirann (Prizren), Raushiqin (Pej), Suharekn etj. Karakteristikat kryesore t ktij grupi vendbanimesh lidhen me vendosjen n zonat strategjike t rrugve t kalimit. Kshtu, ifllaku, me nj siprfaqe prej disa hektarsh, q ndodhet buz lugins s Drinit t Bardh, n njrin prej akseve t rrugs Lissus - Naissus. Nj pozit t prafrt ka pak a shum edhe vendbanimi i Drsnikut, i cili sht ndrtuar n kryqzimin e rrugve antike tradicionale, q lidhte kastrumin e Pejs me Ulpiann. Nisur nga zhvillimi i kulturs s ksaj periudhe n kt territor, n literaturn e shkruar nga Evans28, Budaj29, Permerstein, Vuli30, eshkov31 etj., vazhdimisht sht krkuar nj qendr municipale n rajonin ifllak-Drsnik. Ndr to ershkov vren mundsin t dy municipiumeve n pellgun e Drinit t Bardh: nj n afrsi t Pejs dhe nj tjetr n Drsnik. N vitin 1962, n ifllak, u zbulua nj mbishkrim, n t cilin prmendej nj dekurion, nga ku ershkov mendon se Aurelius Cassinus mund t ket qen dekurion n kt qytet, me origjin nga vendbanimi i Drsnikut (Klin). Nisur nga rezultatet shum premtuese arkeologjike t kryera n vendbanimin e ifllakut, gjat viteve 2002, 2004 mendojm se kjo qendr ka qen n kt periudh nj municipium pr rajonin e sotm t Rrafshit t Dukagjinit. Migjithse E. ershkov ka shnuar n rrangun e nj civitates qendra t tilla si Drsniku i Poshtm, Sopi e Eprme dhe Pej, pr munges t hulumtimeve arkeologjike ky konstatim mbetet hipotetik32. Pr periudhn romake, shekujt III-IV, te Tit Livi gjejm tre lloj vendbanimesh si urbes, oppida dhe castella. sht ende hert t pohojm pr ekzistencn e ksaj form urbane n pellgun e Drinit t Bardh, por duhet t theksojm se grmimet arkeologjike, q u kryen n vendbanimin e ifllakut, treguan pr nj jet t zhvilluar urbane dhe kulturore, e cila kohsisht prfshihet n shek I-IV. Nuk e kemi ende t qart nse kjo situat kronologjike
133
prfshin edhe vendbanimet e tjera t mdha, por ajo q duhet theksuar sht se ndr to jan gjetur objekte arkitektonike, gjurm ndrtimesh, q integrohen mjaft mir n shek. III-IV. Nuk sht e rastit q autort romak prmendin t gjitha kto forma vendbanimesh, pasi n krkimet e deritanishme duket qart se n panoramn urbanistike t ksaj periudhe ekzistojn disa qyteza si n Sopi (Prizren), Vlashnj (Prizren), Kusar (Gjakov), Dollc (Klin), Hisarin e Kastrcit (Suharek) etj. Brenda ktij kuadri prfshihet dhe grupi i fortifikimeve t mirfillta romake, si n Pej-kastrumi i Pejs, apo n Gexh t Gjakovs, si dhe n disa fortifikime t tjera (Radac, Kusar, Crmjani Srellci etj.) ershkov, nisur nga fragmentet e nj stele t zbuluar n fshatin Studenic, ka menduar se M.Ulpius, i cili paraqitet si dekurion i nj municipiumi, mund t lidhet me prezencn e nj qendre tjetr municipiale, q ka ekzistuar n zonn e sotme t Pejs. N t mir t ktij mendimi mund t rendisim gjetjet q Budaj Arpad zbuloi n pellgun e Lumbardhs s Pejs, ku do t veojm tri pllaka varri t mdha prej mermeri me mbishkrime latine t shekujve II-III m.Kr., njra prej t cilave sht e nj familje t ciln Aelius Maurur e kishte ndrtuar pr vete, pr djalin Kandidus dhe pr t shoqen. Ndrsa mbishkrimi tjetr, pjes e nj varri familjar, i dedikohet burrit Ulpius Atticus, i cili fitoi t drejtn e qytetaris nga Trajani, vajzs dhe nipit nga nj grua e quajtur Pasades (Fig. 5.4).
Fig. 5.4 Mbishkrim kushtuar Fortuns, ifllak
134
Luan Przhita, Fatmir Peja Pellgut t Drinit t Bardh i prkasin dhe mbishkrimet latine gjetur n Zhur, Xrx, Rahovec, Pej, Prizren, Gjakov, Klin, Pej, Dean etj. N grupin e dyt mendojm t prfshihen vendbanimet, t cilat ndodhen m afr zonave malore, ku mund t veojm at t Nashpalit, Gurit Kuq, Ho e Vogl, Bellacrkva, Rogov (Gjakov) etj. Karakteristik e tyre sht siprfaqja e kufizuar, ndrsa aktiviteti ekonomik, me sa duket, ka qen i lidhur m vitikulturn. Nga krkimet siprfaqsore n kto qendra, ende nuk kemi hasur gjurm ndrtimesh apo banesa t veuara, por sht prezente nj material prej qeramike i bollshm, i datuar nga shekujt e par e deri n shekullin IV. Grupin e fundi e prbejn nj sr vendbanimesh t vogla, q krijohen n luginat e lumenjve si dhe n kodrina, t cilat kan veorit e tyre t zhvillimit ekonomik. Ato shtrihen rrz malsis s Gjakovs dhe Deanit. Gjetjet kryesore jan qeramika ndrtimore, si tullat dhe tjegullat, dhe pak material qeramike, t cilat me t drejt jan klasifikuar si qendra me karakter blegtoral. Zbulimi pr her t par i mbishkrimeve latine, n Gramael (Dean), Ratkoc (Rahovec), Studenan (Therand), Rean (Therand), Gjakov etj., sht nj dshmi me mjaft vler pr periudhn n fjal, pasi q pasqyron n radh t par prdorimin e gjuhs latine n kt trev. Me mjaft interes na duket kontakti q shprehet n t njjtn koh ndrmjet emrave latin dhe emrave grek, q sht shfaqur n steln e gjetur n Pej ku autori ka vrejtur emrin AEL NICEF-orus36. Nj situat e ngjashme koht e fundit sht pasqyruar edhe n nj qendr tjetr t ktij pellgu, n qytezn e Pecs37. Njkohsisht, materiali mbishkrimor paraqet nj risi, q lidhet me organizimin e strukturave administrative t kohs, prezencs s ushtris si dhe akteve t lirimit. Kjo periudh nuk mund t kalonte pa trazira masive, si sht lvizja e madhe e patronve, e dokumentuar si n burimet e autorve antik, ashtu edhe n disa mbishkrime latine t ksaj periudhe. Dukuria e lvizjes s latronve latrones dardaniae38 prbn dhe nj ndr veorit e provincs s asaj kohe t Mzis s Siprme. Ajo u zhvillua gjat shekujve II-III kundr pushtimit romak dhe ishte e kufizuar vetm n Dukagjin39. ershkov shfaq mendimin se gjat sundimit t Mark Aurelit u rekrutuan nga radht e latronve dardan, ushtart pr Cohors II Aurelia Dardanorum. Moscy, ka supozuar se ndr kohortat romake, q kan kryer aktivitetin e tyre ushtarak n Dukagjin, ka qen Cohors I Aurelia Dardanorum40. Mbishkrimi i zbuluar n Rahovec tregon se nj nga vendveprimet
Objekti i tret sht nj stel varri ndrtuar nga Ulpius Aper, mbase edhe pr t shoqen. N fund, ky autor nnvizon nj mbishkrim tjetr, i cili ka kt prmbajtje DASSTPR33. N rrethinat e Pejs (Studenic dhe Vrell), prmenden tri mbishkrime, t cilat i botoi Evans n C.I.L34, t zbuluara n grmadhat e nj kishe. M pas, Budaj zbuloi material ndrtimor t periudhs romake si dhe nj fragment mbishkrimi latin, t cilin ai e konsideron si nj pjes t nj prmendoreje t madhe nga ku mund t lexohet nj Cursus Honorum. Me interes pr krkimet e kryera n kt zon jan dhe gjetjet e disa mbishkrimeve latine n fshatin Zllakuqan, t ornamentuara me shtyllza me baz t rrumbullakt, kompozuar me kapitel dhe varg gjethi n an etj. Tipi i germave sht m shum nga ato q iu prkasin shekujve II-III. Nga teksti kuptohet se Flavius Kapito sht vrar gjat udhtimit t tij nga Dasminia pr n Viminacium. Po ashtu, gjetjet e shumta dhe elemente t tjera q jan vrejtur n vendbanimin e Drsnikut t Poshtm, pran lugins s Drinit t Bardh, ku mund t veojm dy monumente q prmendin dekurionet e nj municipiumi anonim kushtuar Jupiterit, e rendisin dhe kt qendr n grupin e vendbanimeve t rndsishme t ktij areali. Nj mbishkrim zbuluar n vitin 2004 n ifllak35, i prket vitit 233, kohs s sundimit t konsujve MAXIMUS dhe PATERNUS, i cili sht i ngjashm me mbishkrimin e Ulpians, i cili iu kushtohej konsujve MAXIMUS dhe AELIANUS, t cilt sunduan n vitin 223 (Fig. 5.5).
Fig. 5.5 Mbishkrim, ifllak
Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV) e latronve n pjesn veriore t malit t Scardus Mons-it ishte dhe zona prreth Prizrenit. N Dardani ka ekzistuar nj rrjet i gjer stacionesh policore, beneficiare, i cili ka qen m i dendur n pjesn qendrore t Provincs, si n fshatin e sotm Zhur, afr Prizrenit, n veriperndim t Mitrovics dhe n Kaanik. N.Vuliq, shkruan pr mbishkrimin latin t zbuluar n fshatin Shkoz, n afrsi t Prizrenit, i cili i dedikohet nj ushtari t legjionit VII-Klaudian. Po ashtu, pr nj situat t ngjashme flet edhe stela romake e zbuluar koht e fundit n kt lugin, q i kushtohet ushtarit t legjinonit VII t Klaudit (Legio VII Claudia). N disa vendbanime provohet prania e njerzve t lir si n Gjakov, Pej etj41. Ndrmjet mbishkrimeve t cilat jan marr n shqyrtim, vrejm se kemi dhe tre t tilla n pellgun e Drinit t Bardh me origjin nga Gjakova, Peja dhe Klina (Zllakuqan). Stela mbivarrore prej mermeri, e gjetur n Gjakov, i prket Ulpius Cassius, t birit Ulpius Aelius dhe bashkshortes Cinna, e datuar n shekullin III42. Me interes sht dhe nj e dhn q vjen nga vendbanimi i Drsnikut, i cili flet pr skllevr t liruar43. Pr t njohur m mir procesin e romanizimit dhe t prhapjes s kulturs romake n Dardani, natyrisht nj faktor q nxiti dhe stimuloi kt zhvillim ishte ekzistenca n at koh e nj rrjeti rrugor, i cili mundsonte kontaktet kulturore t ksaj krahine me ato t bregdetit Adriatik dhe m gjer. Zhvillimi i jets urbane n territorin e Kosovs pr periudhn romake u diktua n radh t par nga vet pozita gjeostrategjike q kishte kjo provinc n Ballkanin qendror. sht periudha kur via LissusNaissus44 realizonte kontakte direkte me bregdetin Adriatik dhe me Ballkanin, dshmuar kjo nprmjet gjurmimeve arkeologjike t kryera jo vetm n Kosov, por edhe n Shqiprin VL. Jo m pak e rndsishme ishte rruga q vinte nga pellgu i Drinit t Zi, nga minierat e gipsit t Korabit n drejtim t Dardanis, q njkohsisht bnte lidhjet me rrugn Egnatia45. Nisur nga vendosja e qendrave t ksaj periudhe n pellgun e Drinit t Bardh, ershkov flet pr ekzistencn e disa rrugve, q, sipas tij, kalonin n bregun e majt t Drinit t Bardh, duke lidhur vendbanimet e pjess veriore t Rrafshit t Dukagjinit me ato t rrafshit t Prizrenit. N kt kuadr, ai thekson si qendra m t rndsishme vendbanimet n fshatin Ratkoc, ifllak, Drsnik i Poshtm, Klin dhe Zllakuqan. Duke vazhduar krkimet n rrugn e filluar nga Evans, i cili kishte prcaktuar m par drejtimin e rrugs romake n vijimin Lypjan-Prizren-Spas
135
(Creveni)-Puk (Ad Picaria)46, Budaj Arpad ndalon dhe n disa qendra arkeologjike, t cilat jan konstatuar n komunat e sotme t Gjakovs dhe Pejs. Ai prmend ekzistencn e nj rruge romake, e cila duke u nisur nga Gjakova, kalon n Spas e prfundon n Shkodr. Gjurm t tilla u zbuluan gjat hapjes s nj rruge n drejtimin Golaj-Krum, ku u konstatuan gjurm shtresash gursh n form kalldrmi dhe n veri t fshatit Dobrun n drejtim t Gjakovs, t cilat vijn deri n fshatin Lipovec9. Krkimet e fundit t ndrmarra n Gjakov kan zbuluar ekzistencn e nj ure t periudhs romake n fshatin Rogov48. Nga fundi i shekullit II dhe n vazhdim deri n shekullin IV, sht me shum vler dekoracioni plastik i aplikuar n stelat e varreve, q sqaron elemente t artit q popullata e asaj kohe kishte n kt rajon (Fig. 5.6 a-b).
Fig. 5.6 Kapitel, ifllak
136

4
Me kt problem sht marr E. Dobruna, e cila ka vrejtur disa veori n veshjet e paraqitura n objektet plastike t ksaj periudhe. N shekullin IV, ndryshimet bhen m t larmishme n disa lloj stolish si dhe n veshjet tradicionale t popullsis dardane49. N t vrtet, ato i takojn fondit t kulturs materiale provinciale romake, por kan fituar nganjher veti t reja. Artistt i kan punuar n prputhje me ndjenjat e tyre, duke dhn figura t zakonshme njerzish. Tipare t tjera dalluese t tyre jan veshjet popullore dhe stolit q mbajn figurat e skalitura me prejardhje nga fshatra t krahinave dardane. N grmimet arkeologjike dhe nga gjetje t tjera t rastit, qarkullimi monetar, si nj fenomen ekonomik i prgjithshm, ka qen i shtrir pothuajse n tr kt territor. Nga pikpamja gjeografike, t ndihmuara dhe prej nj rrjeti rrugor t zhvilluar, ato kan pasur nj shprndarje t gjer n zonn e Pejs, Rahovecit, Prizrenit etj (Fig. 5.7). Si vrehet, nga kjo panoram e shkurtr, duket qart se shtrirja e vendbanimeve t periudhs romake n pellgun e Drinit t Bardh sht mjaft e dndur me vendbanime dhe gjetje t tjera, t cilat meritojn nj kujdes n krkimet e ardhshme.
mbishkrime latine qendra urbane vendb te tjera gjetje rasti castrume
Fig. 5.7 Grafiku i qendrave t shek. I-IV
Referenca
1
E.erkov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Prishtin, 1972; Po ai, Municipium DD, Pritina-Beograd 1970. 2 A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985. 3 Budaj. A, Rgszeti Kutats Allaniban, Dologozatok az edlyi nemzeti Mzeum rem-s rgisgtrbol II, Kolozvr, 1918.
N.Vuli, Spomnik SKA LXXX, 1931; po ai, Spomnik SAN XCVIII, Beograd 1941-1948; Premerstein. A.V-Vuli.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des osterreischen Archaologischen Institutes in ien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903; 5 A. von. Domascewski, Die Grenze von Moesia superior und der Illyriche, Grenzoill, 1890. 6 E.erkov, Ulpijana, GMKM, IV-V, Prishtin, f. 375-376, po ai, Municipium DD kod Soanice, Beograd, 1970. 7 Po ai, Rimljani na Kosovu, f. 20-23. 8 Z. Mirdita, Studime Dardane, Tiran, 1982, po ai, Antroponimia e Dardanis n kohn romake, 1981. 9 N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve n provincn romake Moesia Superior, Prishtin, 1996. 10 E.Dobruna-Salihi, Plastika dekorative dhe figurative e gurit n Dardani gjat kohs romake (sepulkrale dhe e kultit), Prishtin, 2005. 11 F.Peja, Jedan zanimljiv natpis sa Ulpiane, GMK, XIII-XIV, Prishtin, 1984, f. 59-60. 12 S.Fidanovski, Roman potery of Ulpiana, Beograd, 1990. 13 M. Parovi-Peikan, Ulpiana antique a la lumiere de l,etat actuel des recherches, Starinar, 32, 1981, f. 54-74; Po ai, Neka zapaanja o urbanum razvoju Ulpijana, Lychnid, Ohrid 1989, f. 117-121. 14 L.Przhita, K.Luci, G.Hoxha, A.Bunguri, F.Peja dhe T.Kastrati, Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2002, AIA. Tiran dhe AMK Prishtin. 15 L.Przhita,G.Hoxha, F.Peja, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), Candavia, Tiran, 1, 2004, f. 125-136 16 A.Mocsy, Gesellschaft und Romanization in romischen Provinz Moesia Superior, Budapest 1970, f. 16. 17 Z.Mirdita, Mbi kufirin perndimor t dardanve dhe t Dardanis n antik, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike, 20, 1990, Prishtin, 1991, f. 7-30. 18 E. erkov, Rimljani na Kosovu..., f. 32. 19 E. erkov, Rimljani,; po ai, Municipum DD... 20 Gjat ksaj periudhe u krijuan grupet e prpunimit t metaleve t njohura, shih erkov, Municipum DD.., f. 71. 21 M.Bela, L.Przhita, Harta arkeologjike e zons s Hasit dhe Rrafshit t Lums, Iliria, 1990, 2, f. 237. 22 Po ai, f. 33. 23 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran, 2003, f. 66, 82, 90, 95. 24 L.Przhita, G.Hoxha, F.Peja, Grmime.f. 128-130. 25 T.Kastrati, Gjetje rasti nga Banja e Pejs, Kosova Arkeologjike 1, Prishtin, 2006, f. 135-138. 26 Grmimet n Jahoc u drejtuan nga M.Valla, t cilin e falnderojm q na mundsoi konsultimin me materialin arkeologjik t zbuluar gjat fushats s vitit 2003. 27 P. Popovi, Ostava drahmi Apolonie iz Qellopeka kod Pei, Starinar XXVII, Beograd 1976, f. 1975-1979. 28 A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985. 29 Budaj. A, Regeszeti Kutatas Allaniaban, f. 32. 30 Permerstein. A, Vuli. N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien Jahreshefte des osterreischen archaologischen Institutes VI-Wien 1903. 31 E. erkov, Rimljani, f. 38, 39. 32 E. erkov, Rimljani, f. 39. 33 Budaj.A, vep. cit., f. 32. 34 C.I.L nr. 8292-8294. 35 L.Przhita, F.Peja, Raport i grmimeve t vitit 2004 n ifllak, AIA Tiran, AIA Prishtin. 36 Po aty, f. 151.
Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV)

37 46
137
L.Przhita, Qyteza dardane n Kodrn e Pecs, Tiran, 2006 (dorshkrim). 38 N.Vuli, Spomnik, LXXI, Beograd, 1931, nr. 214. Mbishkrimi prmban: D(is) M (anibus) / SCERVIAE / DVS SITAES / VIX (it) AN (nis) XXX / P(ientissimo) ET SIBI / ET CAIAE DASI / CONIV / G / B (ene) M)erenti) VI / VS F(aciendum) C (uravit). 39 E. erkov Rimljani..., f. 55. 40 A.Mocsy..., f. 195. 41 I till sht Ulp.Casius (Gjakov); Al.Niceforus (Pej) dhe P.Aelius Menander (Rudnic). 42 Po aty, f. 120: shih: N.Vuli, Spomenik SKA LXXI, 1931, p. 53, n. 116; Z. Mirdita, Antroponimia e Dardanis, 1981, p. 256, n. 265. 43 I liruara El. Capito i cili a latronibus atrociasimam mortes perpesus est. 44 T. Miller, IR, 1916, col. 555-558. 45 L.Przhita, T dhna t reja pr fortifikime t shek. IV-VI n luginn e Drinit t Zi, Candavia, 1-2004, f. 57-80.
47
48 49
Nisur nga nj informacion q Evans kishte marr nga fretrit franeskan t Shkodrs, Budaj shnon drejtimin e rrugs nga Puka pr n Kosov. sht nj rrug e gjer, e veshur me bar, n bregun e djatht t Drinit, e cila shkon drejt Toplans pr n Briza, Nikaj dhe Krasniq dhe njihet me emrin Rruga e gjaurit. Evans e ka prcaktuar kt si nj mbeturin t rrugs romake (harta - fig. nr. 17). Ktu aludohet pr ekzistencn e nj ure romake e cila ishte e shmangur nga ura aktuale e Fshejt dhe ajo e Erenikut, t cilat relativisht jan ndrtime t periudhs turke. Autori prmend, sipas vllimit III nr. 8239 t C.I.L, gjetjen n lumin Drin t nj prmendore me mbishkrim t nj varri ushtarak t periudhs romake. L.Przhita, K.Luci, G.Hoxha, etj., Raport..., AIATiran dhe AMK Prishtin. E.erkov, Antika bista ene iz Kllokota, GMKM, 1958, 187-193; E. Dobruna, Veshja e gruas n Dardani dhe krahasimi i saj me at t trevave te tjera ilire, Candavia, 22005, Tiran, 2005, f. 399-408.
5. Some aspects of the cultural development of Western Dardania (1st-4th century)
Around a half century before, Emil eshkov published one of the most important works concerning the Roman period in Kosova1. His work represents a valuable contribution in the research area of this period, drawing on the material published by Evans2, Budaj3, Vuliq4 etc, and on the epigraphic evidence published in the Corpus Inscriptionum Latinorum (C.I.L)5. The surveys and the investigations in Ulpiana and Municipium DD in Soanic6, constituted the first detailed study of the cultural development of the 1st-4th century in the present territory of Kosova7. Other studies for this period have been carried out by Z. Mirdita8, N. Ferri9, E. Dobruna10, F. Peja11, who through the epigraphic material and antique textual sources have looked at aspects of daily life in this territory for the 1st - 4th century. For Ulpiana, Roman period pottery was first published by S.Fidanovski12, although a more detailed study of the archaeological investigations carried out on the antique city was published by M.Parovic-Peshkan 13. The above studies do not mention the territory of Drini i Bardh, owing to a lack of archaeological excavations in the area. This is a problem for archaeologists investigating the area, especially those looking at the Roman evidence, as many of the features relate to the Roman advancement and occupation of the area during the 1st - 2nd and 3rd - 4th centuries. The archaeological activity carried out during 2000-200414, which included the first archaeological excavations in the settlement at ifllaku15, focused on a number of centres of this period. This work has made possible a first archaeological interpretation of settlement during the Roman period. It was hoped that an analysis of the archaeological data would provide evidence for the development of cultural features for this area between the 1st and 4th century.
The study area, including Drini i Bardh area (the ancient Drilon), in the first centuries A.D was within the western part of the new province of Moesia Superior (created in AD 86). It is generally considered that the western administrative border of this province was the south eastern part of Scardus Mons (Sharri Mountain), and that is passed through Bjeshkt e Nemura close to the present day border between Kosova and Albania16. The problem of locating and placing the western border of the territory of the Dardans and Dardania in antiquity was discussed by Z.Mirdita17, who concluded that the western borderline of Dardania during the Roman period was almost identical to the borderline during the previous period (Fig. 5.1 Map of provinces). There is a severe lack of historical sources and archaeological finds for the first phase of Roman occupation in Kosova. Using material from the 1960s E. ershkov made some suggestions relating to the sequence of events for this period18. It appears that during the first half of the 1st - 2nd century parts of the province of Moesia were of no interest to Rome. Even today we do not have a clear indication of the precise period of Roman occupation in this territory. It was the great mineral resources and the fertile fields of Rrafshi i Dukagjinit that attracted Romans towards the Dardans territory. The mines would have been heavily used by the Roman Empire and centres developed in the areas of these resources19. Mining centres and the creation of the small centres, such as the Gjergjan mine near Drini i Bardh (Kuks), relating to the exploitation of minerals were important to Rome20. Another important centre in Rrafsh i Dukagjinit described by Budaj Arpad in Cerkolez, is located exactly where Evans marked the traces of a mine. The author
Some aspects of the cultural development of Western Dardania (1st-4th century) emphasises that in other archaeological traces exist in this village which may date to the Roman period21. A wide network of different settlement types was created, combining the existing forms of urbanization and those brought by Romans. During this period the earlier centres of prehistoric and Dardanian origin were of importance during the urbanization process. As ershkov says, urbanization occurred within the existed system of the Illyrian settlements22. The impact of the Roman authorities in this region started at the end of the 1st century A.D but the transformation of old centres into new centres of governance occurred more slowly than in other neighbouring regions. The establishment of Roman colonies was accompanied with changes in the economical and political life of the Dardans which were reflected not only in the cities but in their suburbs as well. Urbanization was reflected not only in the physical growth of settlements but also in the development of new forms of administration. These new forms of administration also affected earlier centres, in order to advance Romes interests within wider economic activity. A number of fortresses originally from the Iron Age period were reused after the Roman invasion, especially those located on important transport networks. These fortresses included Gexh (Gjakov), Vlashnje (Prizren) and Zatriq (Rahovec)23. It can be seen that different areas of the economy were affected and were influenced by the distribution of 1st - 4th century settlements in the Drini i Bardh region. The main role of these centres during this period was based on the utilisation of the land for agricultural purposes (Fig. 5.2 The map of I-IV century settlements). It is likely that a part of this was created in the second phase of the Roman occupation, however we are quite sure about two clear phases in the excavation stratigraphy that represent the phases of Roman at Dardani24. The absence of archaeological sites of the Dardan civilisation relates to the lack of the research carried out on sites of the Roman period. The initial investigations in the area along with chance finds demonstrate the presence of multi-period settlements in Banja of Peja (Pej), Vlashnje (Prizren). Below the Roman levels these sites show evidence of material culture dated to the 3rd - 2nd century BC, representing the first non-fortified settlements that are linked with the period of the Dardan kingdom. These sites reflect a dynamic and continuous existence, forming a group of settlements belonging
139
to the 1st - 4th century with ancient origins. It seems therefore that these sites have considerable implications for the investigation of other 3rd - 2nd century BC sites. Considering the evidence collected from settlements of a Roman date, we now have a clear idea that the Roman settlements have their origins in pre-existing settlements of the Dardan period. As well as the settlements noted above, most of which are ancient and date to the 3rd - 2nd century BC, other sites have been noted in which the earliest layers seem to represent a group of organised settlements which existed prior to Roman occupation in these areas. This latter group includes the open settlement of Jahovec (Gjakova)25 for the 1st century B.C and 2nd century A.D. A series of excavations carried out at this site confirmed the existence of a deposit which was dated to the 1st century BC pushing the occupation date of the settlement back to the period before the Roman occupation of Kosova. The dating of this important deposit was aided by the discovery of small fragments from a black and white mosaic. Furthermore the find of a coin dating to the 1st century BC in the village of Qellopek (Klin)26 attests to the urban life in this period in this part of ancient Kosova which was disrupted later by the penetration of Rome. This represents some characteristics in the creation of some micro areas used in the settlements establishment. A part of them is classified in the valley or the alluvial terraces, mainly along the Drini i Bardh valley. Naturally the major density of the settlements of this pond might be classified in the 3rd-4th century. Some of them represent a previous development phase whereas the other parts are modern constructions. Handling the continuance of the horizontal stratigraphy of the centres for the first phase of Roman infiltration in Drini i Bardh region, we can distinguish the early layer of ifllak, which is preliminarily dated during the I-II centuries A.D (Fig. 5.3 ifllak settlement stratigraphy). In the Rrafshi i Dukagjinit area it was noticed that the Drini i Bardh valley was densely settled. The initial research allows the identification of various categories of settlement. The first category is characterised by settlements with large surface areas, where high status objects, traces of buildings, Latin inscriptions etc have been found. These represent organised urban centres in the Drini i Bardh area. Of particular note in this context are ifllak (Rahovec), Drsnik (Klina), Banja of Peja, Rean (Rahovec), Vlashnja (Prizren), Upper Retina (Rahovec), Pirana (Prizren), Raushiqi (Dean), Suhareka etc. The main characteristic of this group is their location at strategic points of the
140
Luan Przhita, Fatmir Peja containing Latin inscriptions, which date to the 2nd 3rd century AD. One of the grave stones was built by Aelius Maurus for his son, Candidus and for his wife. A further inscription, a part of the family grave is dedicated by a woman known as Pasades to her husband, Ulpius Atticus who was granted citizenship from Trajan, his daughter and grandson. The third inscription is a grave stele erected by Ulpius Aper, perhaps for his wife. In conclusion the author notes another inscription where it is written DASSTPR31. In the suburbs of Peja (Studenica and Vrell), three inscriptions, which have been published in C.I.L, were revealed in the ruins of a church 32. Subsequently Budaj was able to reveal construction materials relating to the Roman period, as well as a Latin inscription fragment which he considered a part of a great memorial commemorating the Cursus Honorum of an unknown individual. A number of other Latin inscriptions have been found in the village of Zaklluqan, and these are of particular interest in terms of the excavations that have been carried out in the area. The inscriptions are decorated with round pillars with capitals and tendrils of foliage etc. The letters appear to be cut in a style from the 2nd - 3rd century. The text tells us that Flavius Capito was killed during his journey from Dasminia to Viminacium. Other finds and elements were noticed in the settlement of Lower Drsnik, near the Drini i Bardh valley, where we can distinguish two monuments which mention a decurion of an anonymous municipium dedicated to Jupiter (Fig. 5.5 An inscription dedicated to Fortuna-ifllak). An inscription revealed in 2004 at ifllak33 belongs to the period of consulship of Maximus and Severius dating it to the year 233 (Fig. 5.6 ifllak inscription). The inscriptions revealed in Zhur, Xrx, Rahovec, Pej, Prizren, Gjakov, Klin, Pej, Dean etc. belong to the Drini i Bardh valley. It is believed that the settlements located near mountainous areas belong to a second category of site. Among these we can distinguish the sites of Nashpal, Guri i Kuq, Ho e Vogl, Bellcrkva, Rogova (Gjakova) etc. These sites are characterised by their limited surface area and by economic activity related to viticulture. Limited survey at these sites did not locate traces of buildings but did identify ceramic material, dating from the 1st century until the 4th century. The third and final group contains a number of small settlements, found in the river valleys and in the hills. They are located in the valley of the Gjakova and Deani highlands. The most common
road network. Thus iffllaku, with a surface area around 10 ha is situated in the borders of Drini i Bardhe valley, on the main axis of the road that came from the Dardanian Alps towards the castrum at Gexh and further to Ulpiana (Fig 5.4 A view from ifllak baths). The Dersnik settlement, meanwhile, is approximately located at the crossing of the traditional ancient roads which linked the castrum at Peja with Ulpiana. The cultural development of this period in the area, outlined by Evans27, Budaj28, Permerstein, Vuli29, eshkov30, etc has always envisaged an urban centre in the ifllak -Drsnik area. erskov sees the possibility that two self governing cities (municipia), one near Peja and another in Drsnik were located in the Drini i Bardh valley. In 1962 an inscription was revealed at ifllak which mentions a decurion. The author believes that Aurelius Cassinus must have been a decurion in this city originating from Drsnik (Klin). According to the epigraphic material, other organised units in Rrafsh i Dukagjinit within range of a civitates are indicated in the Upper Sopi and the Lower Drsnik. For the Roman period (3rd - 4th century) at Tit Livi we find three types of settlements; urbes, oppida and castella. It is perhaps too early to confirm the existence of this urban form in Drini i Bardh although we should emphasise that the archaeological excavations carried out in the ifllak settlement, show a developed urban and cultural life which was represented as divided into two periods; the 1st - 2nd century and 3rd - 4th century. It is unclear whether or not this chronological evidence relates to other settlements, but it is worth mentioning that architectural objects and construction traces have been found which appear to be indicative of the 3rd 4th century. It is not occasionally that the roman authors mention all these settlement forms because excavations so far are clearly that in the city planning panorama of this period still exist some towns as in Sopi (Prizren), Vlashnje (Prizren), Kusar (Gjakova), Dollc (Klin), Hisari of kastrci (Suhareka) etc. Within these excavations are a group of authentic Roman fortifications as in the castrum of Peja, or in Geige of Gjakova etc. Considering the fragments of a stele excavated in Studenica village ershkov believes that M. Ulpius, who is represented as a decurion of a municipium, is possibly associated with another municipal site that exists today in the region of Peja. In this context we should also note the discoveries of Budaj Arpad in the valley of Lumbardha of Peja, which include three large marble grave stones
Some aspects of the cultural development of Western Dardania (1st-4th century) finds were construction ceramics (bricks and tiles) and a few other ceramic materials, which were classified as belonging to centres of an agricultural nature. The discovery for the first time of the Latin inscriptions at Gramael (Dean), Ratkoc (Rahovec), Studenan (Therand), Rean (Therand), Gjakov etc is extremely important, as it reflects the use of Latin in the region. Furthermore it is worth mentioning the contact between the Latin and Greek names indicated by the stele found in Peja, where the author noticed the name AEL NICEF-orus34. A similar situation has also been recently noted at another site in this region, in the town of Peca35. Contemporary with the emergence of epigraphy as an innovation linked with the organisation of the administrative structures, the army also emerged as an important and influential presence. This period had large scale disorders and the presence of bandits (latrones) is well documented by both ancient authors and Latin inscriptions of the period. The occurrence of the latrones dardaniae36 is one of the distinctive characteristics of the province of Moesia Superior. These disorders took place during the 2nd and 3rd centuries against the Roman invasion and were controlled only in Dukagjin37. ershkov thinks that during the invasion of Marcus Aurelius latrones were recruited as soldiers for Cohors II Aurelia Dardanorum. Moscy has suggested that among the Roman cohorts stationed in Dukagjin one may have been Cohors I Aurelia Dardanorum38. The inscription revealed in Rahovec shows one of the battle grounds against the latrones was Prizren, in the northern part of Scardus Mons Mountain (Fig. 5.7 Capitel, ifllak). A wide network of military camps existed in Dardania, which were most often found in the central part of the province, for example that identified in the village today known as Zhur, near Prizren, in the northwestern part of Mitrovica and in Kacanik. N. Vuliq has commented on the Latin inscription discovered in the village of Shkoze near Prizren, which was dedicated to a soldier of the 7th Claudian legion. Another stele, of this period recently revealed in this valley was dedicated to a soldier of the 7th Claudian legion, attesting to a similar situation. Some settlements are believed to be have been occupied by people, as in Gjakova, Peja, etc39. We have three similar inscriptions from Drini i Bardh originating from Gjakova, Peja and Klina (Zaklluqan)40. The marble stele found at Gjakova, belongs to Ulpius Cassius, the son of Ulpius Aelius and his wife Cinna, dated in the 3rd century41. Another
141
example comes from the Drsnik settlement, in which the inscription talks about freed slaves42. The process of Romanisation and the movement of cultural material and ideas in Dardania would have been made possible by the existence of a network of roads. The cultural centres in the region would have been able to make contact with other areas along the Adriatic coast thereby gaining a better knowledge of a Roman way of life. The development of urban life in Kosovar territory during the Roman period would have been dictated by the central position of this province in the central Balkans. During the Roman period the Lissus Naissus43 road allowed direct links with the Adriatic coast and, judging by the archaeological evidence, seems to have carried on into north-eastern Albania and not simply stopped in Kosova. The road coming from Drini i Zi area, from the gypsum mines of Korabi to Dardania would have linked with the Via Egnatia44. Considering the existence of the sites in Drini i Bardh, ershkov discusses the existence of some roads that according to him passed the left side of Drini i Bardh linking the settlements of the northern part of Rrafshi i Dukagjinit with those of Prizren. Within this framework he emphasises Ratkoc, ifllak, Lower Drsnik, Klin and Zallkuqan as the most significant sites. Following on from the research of Evans, who had determined the direction of the Roman road Lipjan-Prizren-Spas (Creveni)-Puk (Ad Picaria)45, Budaj Arpad notes some other archaeological sites which have been identified in the present day municipalities of Gjakova and Peja. He mentions the existence of a Roman road which starts in Gjakova, passes in Spas and finishes in Shkodr. Such traces were discovered during the opening of a road in Golaj-Krum direction, where its paved surface was clearly identified in the north part of the village of Dobruns coming up to Lipovec46. The last investigations undertaken in Gjakova revealed the existence of a Roman bridge in the village of Rogova47. At this point it is also worth mentioning the sculptural decoration applied in the grave stele that provide some indication as to the style of art between the end of the 2nd century through to the 4th century. E. Dobruna has dealt with this problem and has noticed features on certain items of clothing which are also represented on the sculptural objects of the period. In the 4th century the changes were apparent on some types of decoration and traditional garments of the Dardanian population as well48. These styles belong to the material culture of the Roman province but have also gained new features.
142
The artists seem to have worked in accordance with their indigenous styles, particularly in the area of human figures. Other distinguished features include folk garments and the ornaments of the figures which originate from Dardanian villages. Due to previous archaeological research and chance finds the evidence for widespread monetary circulation is good. Evidence suggests that coinage was in circulation all over the territory. Furthermore, from a they had a wider spread than the Peja, Rahovec and Prizren areas (Fig. 5.8 The graphic of the monuments location in the 1st - 4th centuries). It can be clearly seen therefore that there is a rich assemblage of Roman settlements in the Drini i Bardh area, which deserves further attention and additional excavations. Notes
1 2
E.erkov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Prishtin, 1972. A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985 3 Budaj, A, Rgszeti Kutats Allaniban, Dologozatok az edlyi nemzeti Mzeum rem-s rgisgtrbol II, Kolozvr, 1918. 4 Premerstein, A.V-Vuli.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des osterreischen Archaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903. 5 A. von. Domascewski, Die Grenze von Moesia superior und der Illyriche, Grenzoill, 1890. 6 E.erkov, Ulpijana, GMKM, IV-V, Prishtin, f. 375-376, po ai, Municipium DD kod Soanice, Beograd, 1970. 7 Po ai, Rimljani na Kosovu, f. 20-23. 8 Z. Mirdita, Studime Dardane (Dardan Studies), Tirana, 1982, Z. Mirdita, Antroponimia e Dardanis n kohn romake, (Antroponomia of Dardania in Roman period) 1981. 9 N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve n provincn romake Moesia Superior, Prishtin 1996. 10 E.Dobruna-Salihi, Veshja e gruas ne Dardani dhe krahasimi i saj me ate te trevave te tjera ilire, Candavia, 2-2005, Tiran 2005, f. 399-408. 11 F.Peja, Jedan zanimljiv natpis sa Ulpiane, GMK, XIII-XIV, Prishtin 1984, f. 59-60. 12 S.Fidanovski, Roman potery of Ulpiana, Beograd, 1990. 13 M. Parovi-Peikan, Ulpiana antique a la lumiere de letat actuel des recherches, Starinar, 32, 1981, f. 54-74. 14 L.Przhita, K.Luci, G.Hoxha, A.Bunguri, F.Peja dhe T.Kastrati, Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2002, the archive of Institute of Archaeology and the Archive of Kosovo Museum, Prishtina. 15 L.Przhita, G.Hoxha, F.Peja, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), Candavia, Tiran, 1, 2004, f. 125-136. 16 A.Mocsy, Gesellschaft und Romanization in romischen Provinz Moesia Superior, Budapest 1970, f. 16. 17 Z.Mirdita, Mbi kufirin perndimor t dardanve dhe t Dardanis n antik, Gjurmime albanologjike, Seria e shkencave historike, 20, 1990, Prishtin, 1991, p. 7-30. 18 E. erkov, Rimljani na Kosovu..., p. 32. 19 During this period there were groups of metal processors known as Metalli Ulpiana or later as Metalli Aureliani con-
sisting Metalli Dardanici, see erkov, Municipum DD.., p. 71. 20 M.Bela, L.Przhita, Harta arkeologjike e zons s Hasit dhe Rrafshit t Lums, Iliria, 1990, 2, p. 237. 21 Budaj, A, ibid, p. 29. These include graves, hearths, primitive forms of a cult of Sol, and a structure reminiscent of a columbarium. There was clearly some fresco in light pink colour. The author mentions the ruins of a construction about 50 m long and the width as the 2/3 of the length, which he identifies as a church in which some inscribed crosses were noted. 22 Ibid, p. 33. 23 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran, 2003, p. 66, 82, 90, 95. 24 L.Przhita, G.Hoxha, F.Peja, Grmime..., p. 128-130. 25 The excavations in Jahoc were directed by M.Valla. We thank him for the consult of the archaeological material discovered during the campaign in 2003. 26 P. Popovi, Ostava drahmi Apolonie iz Qellopeka kod Pei, Starinar XXVII, Beograd 1976, f. 1975-1979. 27 A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster, 1985. 28 Budaj. A, Regeszeti Kutatas Allaniaban, f. 32. 29 Permerstein. A; Vuli.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien Jahreshefte des osterreischen archaologischen Institutes VI-Wien 1903. 30 E. erkov, Rimljani, f. 38, 39. 31 Budaj.A, vep. cit., f. 32. 32 CIL nr. 8292-8294. 33 L.Przhita, F.Peja, Raport i grmimeve t vitit 2004 n ifllak, The archive of the Institute of Archaeology in Tirana and the archive IA Prishtina Arkivi. 34 L.Przhita, F.Peja, Raport i grmimeve t vitit 2004 n ifllak, p. 151. 35 L.Przhita, Qyteza dardan n Kodrn e Pecs, Tiran, 2006 (manuscript). 36 N.Vuli, Spomnik, LXXI, Beograd, 1931, nr. 214. D(is) M (anibus) / SCERVIAE / DVS SITAES / VIX (it) AN (nis) XXX / P(ientissimo) ET SIBI / ET CAIAE DASI / CONIV / G / B (ene) M (erenti) VI / VS F(aciendum) C (uravit). 37 E. erkov Rimljani..., f. 55. 38 A. Mocsy..., f. 195. 39 Ulp.Casius (Gjakov); Al.Niceforus (Pej) and P.Aelius Menander. 40 N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve..., p. 120. 41 N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve..., p. 120: see: N.Vuli, Spomenik SKA LXXI, 1931, p. 53, n. 116; Z. Mirdita, Antroponimia e Dardanis, 1981, p.256, n. 265. 42 N.Ferri, Statusi shoqroro-ekonomik i t liruarve..., p. 120. 43 T. Miller, IR, 1916, col. 555-558. 44 L.Przhita, T dhna t reja pr fortifikime t shek. IV-VI n luginn e Drinit t Zi, Candavia, 1-2004, p. 57-80. 45 According to the information that Evans had by Shkodra franeskan, Budaj marks the road from Puka to Kosova. It is a wide road, in the right of Drini which goes towards Toplan to Briza, Nikaj and Krasniq and it is known Rruga e gjauri Evans has defined as a ruin of Roman roade map fig. no. 17). 46 It is thought about the existence of a roman bridge avoided by the actual bridge of Fshejt and that of Erenik, which are Turkish period constructions. The author mentions according to the volume III no. 8239 of C.I.L findings in Drin river of a memorial with an inscription of a military grave of Roman period.
Some aspects of the cultural development of Western Dardania (1st-4th century)

47 48
143
L.Przhita, K.Luci, G.Hoxha, etj., Raport.... The archive of the Institute of Archaeology in Tirana and the Archive of Museum of Kosova.
E.erkov, Antika bista ene iz Kllokota, GMKM, 1958, 187-193; E. Dobruna, vep. cit..., f. 399-408.
6. Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV
Panorama topografike e shtrirjes s vendbanimeve t periudhs I-IV u zgjerua s teprmi si rezultat i krkimeve arkeologjike, q u kryen n Kosov, n kuadrin e ekspeditave prnjohse gjat viteve 20002005. Gjurmimet prnjohse arkeologjike treguan pr nj dendsi vendbanimesh t tipeve t ndryshm, q ndodhen n rajonin e q prfshin pellgun e Drinit t Bardh si dhe degt e tij. Nj pjes e materialit vjen me origjin nga gjetjet e rastit, i cili sht depozituar n Muzeun rajonal t Prizrenit dhe t Pejs, ndrsa pjesa tjetr e tij u regjistrua pr her t par nga ekspeditat tona n terren. Me interes sht zbulimi pr her t par i disa vendbanimeve t rndsishme pr pellgun e Drinit t Bardh, ku do t veonim Jahocin, Peqanin, Pirann, Poslishtin, Raushiqin etj., t cilt prbjn nj potencial me interes, q s bashku me vendbanimet tashm t njohura si ifllaku, Drniku, do t sqaronin shum nga problematika q lidhet me periudhn e shek. I-IV. 6.1 ASTRAZUP-MALISHEV1
Prve vendbanimeve, mjaft rndsi paraqet gjetja pr her t par e mbishkrimeve latine n ifllak, Gramaqel, Ratkoc, Studenan, Reqan, Budisalc, Lubozhd, Gjakov etj. Ato prbjn nj lnd t muar pr studiuesit e ksaj fushe. Mbeten n qendr t interesit shkencor fillimi i hulumtimeve arkeologjike n Banj t Pejs, Vlashnj dhe Jahoc, pasi indikacionet e deritanishme kan pasqyruar, prve periudhs romake, nj faz m t hershme kulturore, q lidhet me shekujt IV-II p.Kr. Vazhdimi i grmimeve arkeologjike n vendbanimet e msiprme dhe fillimi i gjurmimeve t reja n qendra t tjera, do t sqaronin ndjeshm problematikn q lidhet me historin antike t ksaj zone. Gjithsesi krkimet siprfaqsore n kt areal gjeografik, t cilat kishin n qendr t vmendjes evidentimin e qendrave t periudhs n fjal, pasuruan ndjeshm hartn e shprndarjes s vendbanimeve dhe gjetjeve t tjera t shekujve I-IV. Hulumtimet n terren gjat viteve 2000-2005, t cilat po i prezantojm m posht:
146
Luan Przhita, Fatmir Peja zogu t njohura si forma n vendbanimet romake dhe antike t vona. b) Fragmente ensh t periudhs s mesjets s von, t formave si vorba, tasa me balt gri t zez me prmbajtje t shumt thrmiash rre kuarcore apo kana dhe broka t lyer me glazur jeshile, t verdhe dhe kafe t errt. c) Parete t nj pitosi, d) Disa gur shtufor t latuar, q mund t jen prdorur n banesa mesjetare.
Vendbanimi njihet me emrin Arat mbi Shpia. Ai ndodhet pran rrugs automobilistike dhe nj qendre tregtare t fshatit. Arat mbi Shpia, aktualisht prfaqsojn nj tok t punuar bujqsore e vendosur n nj terren t rrafsht. Nga kontrolli i br u gjetn ktu disa objekte arkeologjike: a) Fragmente tjegullash me balt me ngjyr okr n t verdh me formn e njohur t buzs s kthyer n trajt knddrejt apo me profil n trajt sqep 6.2 VERMIC2-PRIZREN - ARAT E GJINIT
Vendbanimi shtrihej n brezaren e formuar mes bregut t djatht t Drinit dhe lumit t Vermics, me nj siprfaqe prej rreth 20 ha. Gjat ekspedits prnjohse t kryer ktu sht vn re prania e materialit ndrtimor, e tjegullave romake, si dhe 6.3 BABAJ I BOKS-GJAKOV
fragmente arkitektonike. U gjetn dhe disa fragmente t qeramiks parahistorike me parete t trasha me mik n siprfaqe dhe jo t pjekura mir. Fragmentet jan amorfe.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.3.a N vendin e njohur me emrin Livadhet e egra vite m par jan gjetur gjurm banesash t vjetra, nj pus, fragmente qeramike shtpiake dhe t ndrtimit si edhe nj byzylyk. Po ashtu sht menduar se gjat Lufts s Par Botrore austriakt kan hulumtuar n kt vend. Nga verifikimi q u krye te Livadhet e Egra, rezultuan gjurm t themeleve t banesave q gjendn n kt pjes t vendbanimit.
147
6.3.b Njkohsisht, n vendin e njohur me toponimin Arat e Shemna jan vn re troje banesash t vjetra. Me interes na duken disa t dhna, q flasin pr kalimin e rrugs pran pusit t vjetr, t zbuluar rreth 100 vjet m par, te tokat e quajtura Duzhne, e cila njihet me emrin Rruga e Bjeshks, q realizonte lidhjet me Malsin e Tropojs.
6.4 BANJ-MALISHEV
N pjesn veriore t fshatit Banj, n t majt t rrjedhjes s lumit t Mirushs ndodhet nj vendbanim i hapur disa hektarsh n vendin e njohur me toponimin Fusha ose Luga e Mullirit. Grmimet e herpashershme bujqsore t kryera ktu kan nxjerr mbi siprfaqe fragmente t shumta qeramike si dhe tulla e tjegulla t shekujve III-IV. Njkohsisht n masn e gjetjeve vrehen fragmente qeramike, t cilat mund t veohen n tri grupe:qeramik fine e punuar prej balte t pastr me ngjyr t elur t kuqe, e cila prfaqsohet nga kupa, tas, pjatanca, vorba etj.(Tab.XVIII),qeramik e tipit gri terrasigillata, e cila, ndonse e fragmentuar datohet
n shekullin III-IV3, si dhe fragmente qeramike t kuzhins, me ngjyr te zez e pjekje t fort, e cila prfaqsohet prej nj fundi kupe, buz vorbash etj. Materialit t zbuluar i shtohen disa fragmente prej hekuri dhe qelqi. Gjat punimit t ksaj zone, ktu her pas her n thellsin 0.70-0.80 m dalin gjurm ndrtimesh, n form katrore (mbase banesa), t ndrtuara me gur t lidhur me lla. N siprfaqe vrehen gjurm llai, i cili, prve rrs dhe glqeres, ka n prbrjen e tij dhe pluhur tulle. Materiali i zbuluar mendojm se e vendos kt vendbanim n shekujt III-IV m. Kr4.
148 6.5 BARAN I ULT-PEJ
Vendbanimi ndodhet n vendin e njohur si Livadhet e buta. Nj sasi fragmentesh t tullave me trashsi 4 cm, tjegullave dhe qeramiks s imt shtpiake gjendn n nj siprfaqe rreth 1 ha. Tjegullat e tipit 6.6 BATUSH-GJAKOV
solene kan nga brenda nj hulli pr kalimin e ujrave t shiut. Materiali i grumbulluar e daton kt vendbanim n harkun kohor t shekujve III-IV.
Me toponimin Cerapoj njihet nga vendasit fusha q ndodhet prgjat rrugs automobilistike pr n fshatin Batush. Ajo kufizohet n lindje nga lumi Erenik dhe z nj siprfaqe afro 10 ha5. Gjat kontrollit t br, n perndim t rrugs, n nj siprfaqe rreth 2 ha, u gjetn fragmente tullash me trashsi 4 cm; tjegullash kalipter dhe pak fragmente ensh. Mendojm paraprakisht se ky vendbanim i prket shek III-IV. N mes t gjetjeve veojm nj
gur mokre, i cili ka trajt rrethore, me diametr 33 cm dhe trashsi 6 cm, me vrimn qendrore me diametr 4 cm, i dmtuar n nj pjes t vogl t harkut periferik. sht i punuar prej guri dunit me prmbajtje t lart silici dhe kuarci. Gjetja e tij n pjesn qendrore t vendbanimit t Ceropojs, na shtyn ta datojm kt objekt n t njjtn periudh me vendbanimin.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.7 BELLACRK-RAHOVEC
149
Gjat punimeve bujqsore n vendin me toponimin Brinj jan ndeshur themele muresh t vjetra dhe gjetje qeramike. Ky vend n perndim t fshatit sht nj shpat i but kodre me siprfaqe 2-3 ha. Aty gjenden ende sot mjaft fragmente ensh qeramike, si vorba, kupa, tasa, en terrasigilata me faktur dhe tipologji t periudhs romake t von. Repertori i enve duket mjaft i ngjashm me ent e zbuluara nga grmimet e ktij viti n dy horizontet e banimit t fshatit ifllak. Disa fragmente ensh t tjera, t mbuluara me glazur me ngjyr jeshile, dshmojn ktu vazhdimsin e banimit n periudha shum m t vonshme. 6.8 BELLANIC-MALISHEV
Po ashtu, n vendin e quajtur Pakidol jan gjetur themele banesash dhe fragmente qeramike. Gjetje t tjera q i prkasin ksaj qendre prfaqsohen nga nj tubacion prej qeramike t zbuluar n vendin e njohur me toponimin Kodra e Zeks. Nj rrug e vjetr e quajtur Kadreme ka vazhduar nga Bellacrk drejt tokave t quajtura Delina dhe ka prfunduar n Drin tek Ura e Vjetr e Rogovs. Gjetjet e enve prej qeramike t periudhs romake t von, n Delina, prball gjurmve t urs, duket se e konfirmojn kalimin e rrugs s vjetr dhe mbshtesin argumentin pr pranin ktu t nj ure t periudhs romake6.
150
Luan Przhita, Fatmir Peja fragmente atipike, tjegulla dhe fragmente metalike t korroduar.
Ndodhet n jug t fshatit e njohur me toponimin Rrahisht. Nga vzhgimi siprfaqsor u hasen pak 6.9 BRNJAK-RAHOVEC
Prball fabriks s Termosistemit, n krahun e majt t rrugs Rahovec-Xrx, nj fush e madhe bujqsore njihet me emrin Brnjak. N nj siprfaqe prej 4-5 ha gjenden fragmente t shumta qeramike ndrtimore, tulla dhe tjegulla, si dhe m pak fragmente ensh. Tjegullat e tipit kalipter me trashsi 2.5 cm kan thellsin e pragut 2 cm, ndrsa ato solene nuk e kalojn trashsin prej 2 cm. N 6.10 BUDISALC-KISHA SHN GJERGJIT
pjesn e brendshme disa fragmente t tjegullave jan t zbukuruara me hulli rrethore. Fragmentet e tullave kan trashsi 3cm. Nga ent masive u gjet nj buz pitosi e shtrir nga jasht me gjersi 6cm dhe e zbukuruar me dy hulli rrethore. Fragmentet e enve jan shum t copzuara, megjithat, paraprakisht mendojm se i takojn shek III-IV.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Fragment stele Korniza ansore e saj sht e zbukuruar n relieve me motivin e gjethes s rrushit. Fusha mbishkrimore sht e shesht ku me vshtirsi mund t lexohen disa germa me madhsi 5,5 cm, n nj siprfaqe prej 28 cm x 25 cm (Fig.6.11). AET OANI ..........V
151
Fig. 6.11 Mbishkrim latin n Budisalc
6.11 BRATOTIN-GJAKOV Gjat punimeve bujqsore, n vendin e quajtur Rrzina jan zbuluar fragmente qeramike dhe themele banesash. Vrojtimet tona siprfaqsore, n kt qenr, konstatuan mbi siprfaqe fragmente t ndryshme tullash, tjegullash, amforash dhe en kuzhine. Pr6.12 IFLLAK-RAHOVEC7 gjithsht, materiali i imt qeramik sht punuar prej nj balte shum t pastr me ngjyr kafe t elur. Zbulimi i herpashershm i disa themeleve t banesave gjat punimeve bujqsore, mesa duket, flet pr nj vendbanim t periudhs s von romake.
152
Luan Przhita, Fatmir Peja Meqen dhe Rakovinn. Vendbanimi shtrihet n pjesn m t madhe t tarracs s krijuar nga veprimtaria lumore n nj fush mjaft pjellore me nj pozicion gjeografik t favorshm (Fig.6.13).
Vendbanimi i ifllakut ndodhet buz lugins s Drinit t Bardh (Kosov), n t djatht t rrjedhjes s tij. Kufizohet n veri me fshatin Kramovik, n lindje me Gurin e Kuq, ndrsa n perndim me
Fig. 6.13 Vendbanimi n fshatin ifllak
Tarraca lumore e Drinit t Bardh kishte krijuar kushte t favorshme pr zhvillimin e jets q n lashtsi. Nuk sht e rastit q n afrsi t ifllakut jan gjetur objekte t periudhs neolitike, si n Sarosh dhe Ratkoc. Pikrisht nga kjo zon, n periudhn q kemi n shqyrtim, realizohej komunikimi ndrmjet Rrafshit t Dukagjinit dhe Rrafshit
t Kosovs pr n drejtim t Ulpians. Ende edhe sot gjejm toponime q flasin pr rrug t vjetra si Rruga e Sallahut, e cila bnte lidhjet e ktij vendbanimi me pjesn prball Drinit dhe Gjakovs, apo Rruga e Dugajs, e cila vijonte prgjat lugins s Drinit t Bardh.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Nga vrojtimet tona n terren kemi konstatuar se lugina e Drinit, ku prfshihet dhe ifllaku, sht shfrytzuar pr ngritjen e trases s rrugs s njohur romake Lissus-Naissus8, e cila kalonte Drinin e Bardh n fshatin e sotm Rogov t Gjakovs dhe vijonte n drejtim t Gexhs, ku jan vrejtur gjurmt e nj castrumi romak9, pr n drejtim t ifllakut. Prreth ktij vendbanimi ndodhn disa fortifikime t tjera t shekujve III-IV dhe VI, ku mund t veojm Gurin e Kuq, Zatriqin (Rahovec), Dollcin (Klin) dhe Crmjanin (Gjakov)10. Kjo, me sa duket, tregon pr rndsin q kishte ky vendbanim si nj nyje e komunikimit rrugor n kt pjes t Dardanis (Rrafshi i Dukagjinit). Gjurm arkeologjike t ksaj periudhe jan dokumentuar tanim edhe n fshatin Drsnik i Poshtm (Klin)11. Zbulimi vite m par i nj altari prej mermeri, q ruhet n Muzeun Arkeologjik t Prizrenit12, shrbeu si nj e dhn me rndsi pr kt qendr. N kuadrin e ekspedits prnjohse n Kosov, gjat vitit 2001, ky ishte nj gjurmim i hollsishm arkeologjik13. Ktu u njoftuam edhe pr zbulimin e nj stele tjetr14. Nga vshtrimi i kujdesshm i kryer n terren, u arrit t zbulohen disa elemente t reja arkitektonike, t cilat na ndihmuan n krijimin e nj tabloje m t plot pr kt vendbanim.15 Prve materialit t msiprm, ishin zbuluar shum gjetje t tjera, si: tullat dhe tjegullat t zbukuruara me an t vijzimeve n formn e germs X, me trashsi 3,6 cm; gur mokre dhe material tjetr arkeologjik16. Me interes t veant pr kt vendbanim ishte gjetja e disa skeleteve dhe e nj grupi blloqesh punuar prej guri n form drejtkndore, t cilat flasin pr ekzistencn n kt vendbanim t nj altari s bashku me neropolin e tij. Pr kt qllim, n vitin 2001 u krye nj grmim kontrolli, n nj siprfaqe 1 x 1 m. Shtresa mbushse kishte nj trashsi prej 0.60 m dhe prbhej nga fragmente t shumta qeramike ndrtimore dhe fragmente ensh t prdorimit t prditshm. N thellsin 0.62 m u zbuluan gjurmt e nj dyshemeje banese, e cila prbhej nga dy shtresa t ndryshme. Shtresa e siprme sht e punuar prej balte argjilore t ngjeshur, t przier me rr lumi t imt dhe mesatare. N prbrje t saj vrehet przierja e glqeres s pjekur mir me pluhur tulle. Shtresa e poshtme, q prfaqson tabanin e dyshemes, sht niveluar prej materiali ndrtimor (tulla dhe tjegulla). Nisur nga t dhnat e msiprme, t cilat ishin mjaft premtuese, n vitin 2002 organizuam ekspeditn e par arkeologjike n kt vendbanim. Grmimet arkeologjike n vendbanimin e ifllakut u prqendruan n dy sektor kryesor, t emuar A dhe B.
153
N t dy sektort e grmimit, grmimet nxorn n drit disa gjurm banesash, t cilat n gjendjen e tanishme ende nuk jan t qarta pr sa i prket planimetris s tyre t plot (Fig.6.14). Por me mjaft interes sht t thuhet, se elementet arkitektonike t zbuluara deri m tani jan t lidhura me nj kontekst stratigrafik mjaft t qart, ka i bn t dallueshme edhe fazat e ndryshme ndrtimore, q u vrejtn dhe u dokumentuan gjat grmimit. Stratigrafia e prftuar nga grmimi n t dy sektort paraqitet e ngjashme. Tek ajo vrehet nj vendosje horizontale e dallueshme qart. Shtresa e par, kap thellsit nga siprfaqja e toks deri n 0,30 m. Kemi t bjm me nj shtres dheu aluvionale, me ngjyr gri n kafe. Nga pikpamja e kulturs arkeologjike ajo prbhet nga materiale t prziera, t cilat jan lvizur nga punimi i vazhdueshm i toks. N kt shtres jan gjetur disa fragmente ensh qeramike, tipologjikisht t periudhave romake dhe antike t von, si dhe mjaft fragmente tjegullash me profilim buz knddrejt, me trashsi 2,5 cm deri 3 cm. Shtresa e dyt, prfshin thellsit nga 0, 30m 0, 60m. dhe paraqet nj situat m t qart. Ajo prfaqsohet nga shembje t baness, kryesisht t atis s saj prej tjegullash, e rn direkt mbi shtrojn e saj (Fig.6.15). Prve tjegullave, ktu gjetjet t rndomta prbjn gozhdt t madhsive t ndryshme me seksion katror, disa fragmente ensh qeramik t kuzhins dhe t tavolins, tipologjikisht t periudhs romake t von t shekujve III-IV pas Kr.; fragmente ensh prej qelqi, disa kocka kafshsh, etj. Kjo shtres kufizohet nga posht me dyshemen e baness prej llai horasan, e cila sht ruajtur n nj gjendje relativisht t mir. Natyrisht, materialet e gjetura n kt kontekst shtresor na ndihmuan pr t kuptuar mjaft elemente ndrtimore dhe konstruktive t atis s kthinave t zbuluara dhe pr datimin e fazs fundore t jets n kto ambiente, e cila mund t lidhet me momentin e shembjes masive t ksaj atie. Shtresa e tret, prfaqson nj horizont me trashsi rreth 0, 30 m, e cila n stratigrafin vertikale prfaqson dyshemen, ndrtuar prej llai t bollshm przier me pluhur tulle. Ajo shtrihet si horizont stratigrafik n kuadratin sondazh, nr. I dhe II n sektorin A dhe n kthinat nr. 1 dhe 3 t sektorit B. Materiali arkeologjik i zbuluar mbi siprfaqen e dyshemes sht relativisht i pasur. Me interes sht t theksojm se gjetjet jan t shoqruara nga monedha t periudhs konstantiniane, q mund t shrbejn si nj terminus ante quem pr datimin e kthinave me dysheme t zbuluara deri m tani.
154
Fig. 6.14 Pamje nga grmimet e vitit 2004
Shtresa e katrt, sht evidentuar n nj siprfaqe relativisht t ngusht dhe respektivisht vetm n nj sondazh me prmasa 0,70 m x 1,28 m n skajin jugor t sektorit A dhe n disa sondazhe posht dyshemeve n sektorin B. Grmimi i kryer deri n thellsin 1,80 m (n sektorin A) tregoi se shtresa prbhej nga dhe i shkrift me ngjyr gri t zez. Aty u gjetn mjaft fragmente ensh qeramike t tavolins dhe t kuzhins t shekujve I-II pas Kr. Gjurmt e disa mureve t banesave, q lidhen me kt koh, prbjn fazn e par n ndrtimet e ktushme dhe, si do t shohim m von, jan m t dobta n krahasim me fazn e dyt ndrtimore.
N sektorin A doln n drit mure banesash, pa arritur ende t kemi nj planimetri t plot. Prandaj, ne po japim prshkrimin e tyre, duke respektuar numrat e vendosur gjat procesit t grmimit. Muri nr.1 ka drejtimin verilindje-jugperndim. Ai sht me trashsi 0, 60 m dhe lartsi t ruajtur rreth 0, 40 m, ndrtuar me gur t madhsive mesatare, t prmasave 0,16 m x 0, 16 m; 0, 13 m x 0, 20 m x 0,12 m; 0, 32 m x 0, 18 m,. etj. Her pas here vrehet se pr nivelimin e rreshtave t murit jan prdorur fragmente tjegullash. Lidhja sht kryer me lla glqereje t cilsis s mir, przier me rr lumi. Muri nr. 1 zgjatet n nj distanc afrsisht rreth 30 m n drejtimin verilindor drejt
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV sektorit B t grmimeve. N fasadn jugore t tij dalin mure t tjera t lidhura organikisht, me t cilat krijojn ambiente n trajtn e dhomave me form katr kndore. Muret nr. 2, nr. 3 dhe nr. 4 jan t lidhura organikisht me murin nr. 1 dhe ruajn po t njjtn teknik ndrtimi. Kto mbyllin nj ambient me form jo t rregullt katrkndore me gjatsi 4, 20 m
155
dhe gjersi 2, 85 m, i cili komunikon me ann e nj porte 1, 20 m t gjer me nj ambient tjetr t ngjashm nga ana verilindore. Ambienti i dyt ka gjithashtu nj port 1,43 m t gjer t vendosur n ann jugore. Nga gjurmt e ngurtsuara qart n shtrojn e baness, rezulton se dy portat kan pasur pragje prej guri t punuar, me gjersi respektivisht, 0, 57 m dhe 0, 42 m.
Fig. 6.15 Shtresa e rrzimit t atis
Grmimi nxori n drit edhe shtrojn e ktij ambienti (sek A) n thellsin 0, 45 m 0, 60 m nga siprfaqja e toks, e cila sht e prbr nga fragmente tullash t vendosura n mnyr horizontale, q jan mbuluar nga lla glqereje t przier me pluhur tulle. sht me interes t theksojm se n t dy ambientet u vrejtn n fasadat e brendshme t tyre, gjurm t qarta afresku punuar me ngjyr t kuqe, t zez dhe kafe.. Grmimet n Sektorin B, paraqesin nj situat disi m t qart nga ana ndrtimore. Siprfaqja e grmuar sqaroi dy faza ndrtimore t vendosura njra mbi tjetrn, q kohsisht jan t ndryshme. Ndrtimet e fazs s par, t cilat kohsisht lidhen me shekujt I-II pas Krishtit, jan prezente n
tr siprfaqen e grmuar t sektorit A dhe B, ndrsa ato t mvonshme t shek. III-IV kan prdorur si bazament t tyre ato paraardhse, t cilat shtrihet pothuajse n tr kt kompleks si n kthinat 1, 2, 3 t sek. B, ashtu dhe n ato t sek. A. Orientimi i ndrtimeve t ksaj faze (shek I-II) sht m n lindje se ato pasardhse. Teknikisht muret e tyre jan t ndryshme. Njkohsisht duken qart ndrhyrjet e fazs s dyt (shek. III-IV), t cilat kan dmtuar muret kufizuese t fazs s par n pjesn lindore dhe perndimore t kthins 1. Ndrtimet e fazs s par jan realizuar me gur lumi t prmasave mesatare, me mbushje mbeturinash t materialit ndrtimor si tulla dhe tjegulla lidhur me argjil, pa glqere. Gjersia e mureve
156
Luan Przhita, Fatmir Peja gjurm afreskesh me t cilat kan qen dekoruar faqet e brendshme t mureve. Nj shtres dyshemeje e zbuluar n kthinn 1 (sek. B) tregon se sht prgatitur prej nj shtrese llai, q n prbrje t saj ka dhe pluhur tulle, e cila prdorej pr hidroizolim. Mjaft i veant paraqitet ndrtimi i dyshemes n kthinn 3 t sek B. Dyshemeja sht punuar prej nj shtrese t bollshme llai, n t ciln jan vendosur n profil tjegulla dhe tulla, fenomen ky q haset pr her t par n ndrtimet e ksaj periudhe n vendbanimet romake t Kosovs (Fig.6.16).
sht vshtir t sqarohet, me prjashtim t linjs perndimore, e cila sht 0, 62 m, pasi n tr linjn e murit ato jan t mbuluara nga ndrtimet e fazs s dyt. Me fazn e dyt t vendbanimit lidhen ndrtimet e kryera mbi konstruksionet e fazs s par. Ato pasqyrohen n tr siprfaqen e grmuar n dy sektort. Muret e ksaj faze jan ndrtuar me gur t punuar e lidhur me lla, i cili prbhet prej glqereje dhe rr lumi t nj cilsie mjaft t lart dhe e suvatuar n faqet e saj. Ka raste q dallohen dhe
Fig. 6.16 Teknika e ndrtimit t dyshemes, sek.B.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Nj teknik e ngjashme e punimit t dyshemes sht zbuluar koht e fundit n Diaporit, e datuar n shekujt III-IV17. Ksaj faze i prkasin dhe disa ndrtime, t cilat kan shrbyer si ambiente ndihmse t vils, si sht rasti i kthins nr 4, n t ciln u zbulua in situ nj depo veglash bujqsore dhe nj sr objektesh metalike. Zbulimi in situ i shembjes s atis, tregon pr mbarimin e jets n kt vendbanim. Paraprakisht mendojm se kjo shembje ka ndodhur n fundin e shekullit IV ose n fillimin e shekullit V, kjo pasqyrohet nga qeramika dhe nga nj kup metalike, prodhim i ksaj periudhe. Duhet t theksojm se kjo situat sht e njjt n tr grmimet e sek. A dhe B. atia e rrzuar prbhet prej tjegullave dhe imbikseve. Gjetja "in situ e gjurmve t djegies s trarve dhe t ganxheve lidhse t tyre, me sa duket, flasin se atia e banesave t ktij kompleksi n shek. III dhe IV ishte ndrtuar me kapriata. Grmimet e vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut dhan nj material relativisht t pasur arkeologjik. N vija t trasha, ai sht i ndar n dy faza t mdha, shekujt I-II dhe shekujt III-IV, periudh q pasqyron dhe historin e jets s vet monumentit. Shumicn e materialit t zbuluar e prfaqson qeramika, e cila diferencohet jo vetm n koh, por edhe n tipologjin e saj. Natyrisht, vendin kryesor e z qeramika e prdorimit t prditshm, ku nuk mungon edhe qeramika e importit. Mund t veojm fragmentet e enve terrasigillata me ngjyr t kuqe dhe gri. Pa e analizuar ende hollsisht materialin qeramik, mund t themi se mjaft forma, faktura, teknika punimi apo zbukurime t enve prej qeramike, veanrisht ato t fazs s par, ngjasojn me en t tilla tanim t publikuara nga vendbanimi romak i Ulpians18. Nj vend me interes e zn fragmentet e enve prej qelqi, si jan disa buz kupe, instrumente prej kocke t prdorura n fushn e mjeksis etj. Nuk mungojn dhe gjetjet prej bronzi, si sht nj ampulet e vogl n formn e nj spate, n t ciln vrehet iniciali X, realizuar me teknikn e incizimit; nj fragment fibule prej bronzi, gjilpra, gozhd t prmasave dhe formave t ndryshme etj. N mes gjetjeve metalike spikat nj depo veglash pune prej hekuri, e gjetur mbi shtrojn e nj ambienti banimi n sektorin B (Fig.6.17). Repertori i veglave t saj na jep t dhna t drejtprdrejta me mjaft interes pr karakterin ekonomik t vendbanimit. Kazmat, parmenda, dart dhe disa vegla t vreshtaris, jan ktu si dshmi t aktivitetit bujqsor. Kt e imponon edhe terreni i favorshm me fusha aluvionale pjellore dhe kodra t
157
prshtatshme pr vreshtari. Tri monedha bronzi t gjetura n sektorin B prfaqsojn njsi t vogla monetare t perandorit Konstantin, t bijve ose niprve t tij. Ato prbjn nj material me vler sidomos pr datimin e konteksteve shtresore ku jan gjetur. Prshtypja e deritanishme mbi gjurmt arkitekturore t zbuluara dhe materialit arkeologjik t nxjerr n drit na on drejt mendimit se kemi t bjm me pjes t nj insule t ktij vendbanimi (Fig.6.18). Gjurm t tjera rastsore arkeologjike, t vrejtura her pas her n arat e fshatit ifllak, dshmojn se vendbanimi duhet t ket pasur nj shtrirje mjaft t gjer. Grmimet e vitit 2004 n ifllak kan treguar pr prezencn e nj terme me prmasa shum t mdha (Fig.6.19). Siprfaqja e grmuar, e cila sht rreth 150 m2 e prqendruar n sektorin C, mundsoi zbulimin vetm t pjess jugore t terms s bashku me nj pjes t ambientit t piscinae. Prbhet prej nj gjysmharku t rregullt, ndrtuar n ann jugore t terms, n qendr t ambientit kryesor. Ndrtimi i harkut sht br me dy teknika: a - opus incertum, me gur t mdhenj masiv lidhur me lla t bollshm, realizuar n dy skajet lidhse t apsids me ambientin kryesor dhe b - opus mixtum, e cila vrehet n pjesn e harkut dhe n vazhdim deri n skajet e apsids. Thellsia e grmimit nuk i kalon 0,30 deri n 0,35 m. Muret ruajn nj gjersi prej 0,96 deri n 0,98 m, duke u zgjeruar rreth 0,30 m m shum se muret e tjera t terms. Kjo pjes e terms sht e prforcuar n tri pik me ann e tri kontraforteve, t cilat jan t vendosura, dy n ant dhe nj n qendr. Kontrafortet lidhen organikisht me muret e tjera, e kjo tregon pr njkohshmrin ndrtimore t tyre. Prmasat e prforcimeve mbajtse jan 0.60 0,63 m, n trajt pak a shum katrore t ndrtuara me tekniks opus mixtum. Muret e ktij ambienti jan trajtuar n pjest e jashtme me nj suva t leht, shum cilsore. Ndrtimet e herpashershme, q jan kryer pr sistemimin e oborrit, kan dmtuar siprfaqen e dyshemes, mbi t ciln kan qen mbjell pem si dhe nga kalojn kanalizimet e ujrave. Megjithat, nga grmimet u zbuluan pjes t ruajtura mir, t cilat flasin pr teknikn e ndrtimit t shtrimit t dyshemes. Teknikisht dyshemeja sht trajtuar si pjest e tjera t terms. Nj przierje llai me rr lumi t situr mir, przier me glqere t stazhionuar s bashku me pluhur tulle. Mbi mbushjen me material qeramik ndrtimi, q sht prdorur pr nivelimin e dyshemes dhe lidhjes s ktij materiali me lla t bollshm, sht shtruar nj cip e holl ajke llai hidroizolues. Prreth, kjo
158
Luan Przhita, Fatmir Peja qeramik si dhe materiali tjetr tregon se funksioni i terms u prket shekujve II, III dhe IV. Shtresa e djegies e konstatuar n kuadratin III t ktij sektori flet m s shumti pr prfundimin e jets n kt monument, q mund t lidhet me fillimin e shekullit V. Natyrisht, studimi i mtejshm i tij si dhe vazhdimi i grmimeve arkeologjike, t cilat do t ndrmerren n t ardhmen, do t sqarojn m shum t dhna pr kt qendr t rndsishme t Rrafshit t Dukagjinit dhe t tr Kosovs.
pjes e terms qarkohet prej nj bordure, e cila mbyll hapsirn ndrmjet dyshemes dhe faqes s brendshme t saj. Bordura sht 4 cm 4,5 cm lartsi dhe 6 cm trashsi, e cila n faqen e brendshme vjen me nj pjerrsi t leht. Deri tani pr nga teknika e ndrtimit, mnyra e shtrimit t dyshemes si nga disa elemente t tjera arkitektonike, terma e ifllakut lidhet n koh me termn e zbuluar n municipin DD t Soanics e datuar n shekullin II. Stratigrafia e grmimit e prftuar mund t paraqes n mnyre paraprake dy faza t mdha, n t cilat evoluoi jeta n kt monument. Materiali
Fig. 6.17 Vegla bujqsore, sek. B.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV
159
Fig. 6.18 Vegla bujqsore, sek. B.
Fig. 6.19 Pamje nga terma, 2004
160 6.13 DAMJAN-GJAKOV
Gjat punimeve bujqsore n tokat e njohura me emrin Leniq, her pas here jan zbuluar tuba ujsjellsi. sht me interes fakti, se aty pran
ndodhet ende sot nj burim uji. Vshtrimet tona n siprfaqe, n kt vend, sqaruan ekzistencn e ktij ujsjellsi.
6.14 DRSNIK19-KLIN
6.14.a N oborrin e kishs s Shna Premtes gjendet nj altar prej mermeri (Fig. 6.21). Ky fragment arkitektonik ka prmasat: lartsia 95 cm, gjersia ballore 41-50 cm dhe gjersia ansore 35-44 cm. N faqen ballore t koks jan gdhendur anash dy palmeta dhe n mes nj svastik diellore, t cilat sot nuk dallohen shum qart.
Fig. 6.21 Altar, Dersnik
Altari ka pasur nj mbishkrim, q sot nuk mund t lexohet, pasi sht araduar. Posht fushs me mbishkrim, n nj fush tjetr m t vogl me prmasa 4,5 cm x 5 cm trajtuar n form kornizash rreth 10 cm m t gjata se trupi normal i altarit. 6.14.b Me interes jan t dhnat q dshmojn se n fushat e fshatit, posht kodrave ndodhet nj vend i njohur me emrin Gradin. Ktu jan gjetur her pas here gjurm muresh t vjetra, fragmente tullash dhe tjegullash si dhe fragmente ensh prej qeramike t prdorimit shtpiak. Duke kaluar pran nj vije uji, q shkon prgjat kodrs s fshatit Drsnik pr n Gradin, u gjetn mjaft fragmente tjegullash t tipit solen me trashsi 2 cm-2.5 cm dhe me buz t profiluar n trajtn e germs L. Po ashtu, ktu u gjetn edhe mjaft fragmente ensh prej balte, q sipas fakturs dhe profileve t tyre mund t datohen n periudhn romake dhe mesjetare. N tokat e quajtura Ndrvade, u gjetn dy fragmente arkitektonike t nj monumenti. 6.14.c Fragmenti i par sht nj bllok prej guri glqeror me form paralelopipedi me prmasa 0.84 x 0.74 x 0.40 m. Blloku duket t jet latuar me nj dalt t trash. N njrn nga faqet e tij m t mdha ishte skalitur nj vrim me prmasa 30 x 26 x 18
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV cm. Fragmenti n fjal duket t jet prdorur si nj bazament pr vendosjen n t nj objekt tjetr, q duhet t ket qndruar n pozicion vertikal e q mund t ishte nj stele varri (Fig. 6.22).
161
me pjesn qendrore t papunuar dhe nj sektor ansor t lmuar mjaft mir (Fig. 6.23). Buzina ansore e tij vjen duke u zgjeruar posht n form t shkallzuar. Forma, prmasat dhe punimi i ktij bazamenti t mermert, na dshmojn ktu pranin e nj monumenti luksoz prej mermeri me prmasa t mdha dhe prpunim mjaft fin, q i shkojn pr shtat nj qendre me civilizim mjaft t zhvilluar n periudhn e sundimit romak.
Fig. 6.22 Fragment bazamenti
6.14.d Fragmenti i dyt sht pjes e nj bazamenti prej mermeri me ngjyr qumshti, q duket se ka pasur form rrethore. Pjesa e ruajtur e bazamentit sht nj fragment rrethor, n t cilin duket qart siprfaqja e siprme n form rrethore
Fig. 6.23 Fragment rrethor prej mermeri
6.15 DUBRAV-SUHAREK
162
Luan Przhita, Fatmir Peja Nga verifikimi n vend t tokave Pllavanica u gjetn mjaft fragmente tjegullash me trashsi 2,5 dhe 3 cm, disa prej t cilave kan profil n trajt sqep zogu. Po ashtu ktu u gjetn disa fragmente ensh qeramike t prdorimit shtpiak, tipologjikisht t periudhs romake t von. Gjetjet n kt qendr ngjasojn me ato t zbuluara n vendbanimin e afrm t Selishtes t Sopis.
N tokat e quajtura Pllavanica, q gjendn midis fshatrave Dubrav dhe Savrov, sht gjetur para rreth 60 vjetsh nj pitos i madh, q ende sot ruhet n nj gjendje t mir. Ai sht punuar me balt shum t fort me ngjyr t kuqrreme, e przier me gurika. Ai ka lartsin 1,30 m, perimetrin 4,25 m, diametrin e gryks 0, 46 m dhe trashsin e paretit 5,5-6 cm. 6.16 GJAKOV-qytet N qytetin e Gjakovs ndrmjet dy lufrave botrore jan gjetur dhe publikuar dy stela t periudhs romake20. 6.16.a Stela sht zbuluar rastsisht gjat punimeve n luginn e Drinit t Bardh. Ajo ruhet n qytetin e Gjakovs21. Stela sht punuar n mermer 6.16.b Stel
t bardh, e ciloa sht tiike pr kt periudh e ngjashme me stelat etjera t ksaj treve. Prbhet prej edikules, fushs mbishkrimore dhe bazamentit (Fig. 6.25). Datimi, fundi i shek. II, fillimi i shek. III22.
DM VLPCAS AEL. LIB VIX. ANN XXXV ET MATRI CINNA FILIO ET VXORI SE VIVO POS Si vrehet, mbishkrimi tregon se Upius Cassius ja ka dedikuar t birit Ulpius Aelius dhe bashkshortes s tij Cinna. Datohet n shekullin III23. Fig. 6.25 Stel
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.17 GREJKOC-SUHAREK
163
Brenesh Vendbanimi ndodhet, ndrmjet fshatit dhe rrugs automobilistike Prizren-Suharek, n nj siprfaqe prej 1.20 hektarsh. Vite m par jan gjetur disa objekte arkeologjike si, gur mulliri, pitos, vegla pune prej metali dhe fragmente ensh prej qeramike. 6.18 GEJLENC-SUHAREK Te Otavat Ky vendbanim ndodhet n veri t fshatit, n t cilin gjat punimeve bujqsore jan shfaqur fragmente ensh e tjegullash, si dhe objekte, ku mund t veojm disa vegla pune prej metali, etj. Gjat 6.19 GLLOGJAN-KLIN vrojtimit siprfaqsor u konstatuan fragmente tjegullash dhe ensh t periudhs romake dhe mesjetare. Gjetjet shtrihen n siprfaqe prej 0.50 hektarsh. Nga vzhgimi siprfaqsor q iu b lokalitetit u konstatuan fragmente t shumta qeramike si tjegulla t tipit kalipter me trashsi t pragut dhe t trupit 2cm dhe tjegulla t tipit solen. Po ashtu, u gjet nj gur pesh e fragmentuar n form piramidale.
164
Luan Przhita, Fatmir Peja gjetura sht ruajtur nj gur i tipit siderit me simbole n siprfaqe. Motivet jan t realizuara me hulli t cekta. Nj e dhn me interes pr jetn n lashtsi t ksaj zone lidhet me dshmin e nj rruge antike, e cila ka kaluar prgjat prroit t fshatit n kt lokalitet.
Me emrin Stanica, njihet nj lndin e gjer, q ndodhet n krahun e djatht t prroit t Gllogjanit. Materiali arkeologjik i prfaqsuar m s shumti nga fragmente qeramike sht i shtrir n nj siprfaqe rreth 5 hektarsh. Po ashtu, si rezultat i ndrtimeve, n kt zon jan konstatuar disa objekte arkeologjike, nga t cilat mund t veojm disa en njvegjake e dyvegjake prej balte. Nga objektet e 6.20 GORAZHDEC-PEJ
Vendbanimi ndodhet n jugperndim t fshatit, n krahun e djatht t rrugs s siprme GorazhdecGraboc, n vendin e quajtur Ara te Zabeli. Gjat punimeve bujqsore n kt zon jan zbuluar objekte t ndryshme arkeologjike. Ktu mund t 6.21 GRAMAQEL-DEAN
veojm nj bazament kolone, si dhe themele banesash t punuara me gur t lidhur me lla. Mendojm se gjetjet arkeologjike t zbuluara n kt vendbanim mund t prfshihen n shekujt IIIIV.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.21.a mbishkrim latin N vendin e njohur me toponimin Potxhake sht zbuluar gjat punimeve bujqsore nj mbishkrim latin. Blloku i gurit, n t cilin sht realizuar mbishkrimi, prbhet prej mermeri me ngjyr t bardh qumshti Ai sht i ruajtur pjesrisht, me prmasa 0.95 x 0.82 x 0.28 m. Faqja drejtkndshe e gurit mbishkrimor me prmasa 0.92 x 0.37 m, prbhet nga bordura e jashtme, korniza e brendshme dhe fusha e mbishkrimit, ku ruhen tre rreshta (Fig. 6.30). Prmbajtja e mbishkrimit sht: STE/ ORIA / (F) ECIT Datohet n shek. III.
165
Fig. 6.30 Fragment mbishkrimor latin
6.22 GRABANIC-KLIN
Vendbanimi ndodhet 2,5 km n krahun e djatht t rrugs Pej-Prishtin. Prfshin nj siprfaqe prej rreth 20 hektarsh, n vendin e njohur me emrtesen Qeremide. Gjat punimeve bujqsore, n kt vend, jan zbuluar her pas here fragmente qeramike si
dhe fragmente t materialit ndrtimor, tulla dhe tjegulla t tipit solen. Mendojm se ky vendbanim ka nj shtrirje t gjer kohore, q z fill q nga shekujt II-IV e deri n mesjet24.
6.23 GREIN-GJAKOV N vendin e njohur me toponimin Sehishte, jan gjetur fragmente qeramike. Nga verifikimi n vend u konstatua se n nj siprfaqe rreth 1 ha, ruhen ende gjurm t pakta qeramike, kryesisht fragmente tullash, t cilat tipologjikisht i prkasin periudhs s von romake.
166 6.24 GURI I KUQ-RAHOVEC
N jug t fshatit, n vendin e quajtur Malladik, rezultoi se aty gjendn mjaft fragmente t qeramiks 6.25 JAHOC-GJAKOV
masive dhe t qeramiks shtpiake, q tipologjikisht mund t datohet n kohn e von romake.
N krahun e majt t lumit Trava (deg e Erenikut), n nj fush me siprfaqe rreth 1.5 ha, jan gjetur themele banesash t vjetra, fragmente qeramike ndrtimore dhe t prdorimit t prditshm54. N siprfaqen e ktij vendbanimi vrehen fragmente tullash dhe tjegulla t tipit kalipter si dhe 6.26 HOQ E VOGL-RAHOVEC
disa fragmente ensh. Paraprakisht duket se kemi t bjm me nj vendbanim t hapur romak t shekujve t par pas Kr. pran t cilit gjendet edhe nekropoli, i s njjts periudh.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.26.a Fushat e njohura me toponimin Izbishte dhe Gurishte shtrihen n pjesn lindore, n nj siprfaqe prej 20 ha. Gjat vzhgimit t terrenit, n fushat q i takojn Izbishteve hasm n fragmente tullash, tjegullash dhe pak fragmente qeramike. Ky material mund t prfshihet n periudhn e von romake IIIIV. 6.27 KARVANSARI-MALISHEV25
167
6.26.b Gjithashtu dhe n pjesn perndimore t fshatit, fushat me emrin e njohur Paskedol dhe n vazhdim t tyre fushat e njohura me emrin Rrenime, q kan nj siprfaqe prej 67 ha, dallojm t njjtin material arkeologjik. Gjat vzhgimit t terrenit kemi hasur n material ndrtimor, tulla dhe tjegulla romake t tipit kalipter.
Rogat e Bunarit jan disa toka t vendosura n jug t lagjes Ramanovi t pozicionuara n mes t fshatrave Pagarush dhe Karvansari. Kto toka jan n nj terren pak t pjerrt me ekspozim nga lindja dhe me siprfaqe rreth 0,5 ha. Nga vzhgimi yn u konstatuan ktu disa gjetje: a) fragmente tjegullash me balt t kuqe t elt apo bezh me trashsi 2,5 deri n 3 cm dhe me profile buzsh n form knddrejt apo sqep zogu, tipike pr periudhn romake dhe antike t von-b) fragmente ensh t kuzhins me baltn tipike ngjyr 6.28 KIEV27-MALISHEV Gradina sht vendosur mbi nj rrafshin n majn e nj kodre t but n perndim t fshatit Kiev. N tokn e punuar t ksaj siprfaqe u gjetn gjurm muresh me lla dhe gur mjaft t dmtuara, fragmente tjegullash me profil knddrejt t cekt. N masn e gjetjeve prfshihen dhe disa fragmente t pakta ensh qeramike si kana dhe vorba me piktura dhe forma tipike n periudhn romake t von (Tab.XX). Po ashtu vrehen dhe disa
gri t zez dhe t kuqrremte me prmbajtje rre kuarcore dhe gjurm t qarta t zjarrit.-c) fragmente m t pakta t enve t tavolins, pjata dhe tasa t punuar kryesisht me nj balt me ngjyr bezh, (d fragmente pitosesh masiv me balt ngjyr kafe t errt me prmbajtje t shumt gurikash. Na krijohet prshtypja e nj vendbanimi t hapur t periudhs romake dhe antike t von. Ky do t ishte nj vazhdim i aktivitetit jetsor n kt rajon, pasi n fshatin e afrm Pagarush jan konstatuar gjurm t jets n periudhat paraardhse26.
fragmente qeramike me glazur ngjyr jeshile. Me interes pr gjurmim t mtejshm jan gjithashtu n kt fshat28 disa vende me toponimi interesante si jan vendi i quajtur Lisat e Vakfit, apo vende t fshatit t njohura me emrin Kalanica. Rruga m e vjetr ktu njihet Rruga e Gjakovs, q kalonte n drejtimin malor Prev-ifllak dhe pastaj kaprcente lumin Drin pr n Gjakov.
168 6.29 KOSURIQ-PEJ
N vendin e njohur me emrin Krahu i Kallamave, i cili sht vazhdim i vendbanimit t zbuluar n Petushe dhe Livadheve t Gllogocit t fshatit Qellopek, ndodhet nj vendbanim i hapur. Ai kufizohet me fshatrat Lugagji dhe Qellopek. Vendbanimet e msiprme prshkohen nga prroi i Behocit. Si u njoftuam, gjat punimit t toks jan zbuluar 6.30 LESHAN-PEJ
her pas here fragmente qeramike. Siprfaqja e ktij vendbanimi sht disa hektarsh. Nga vzhgimet siprfaqsore u zbuluan fragmente t shumta qeramike, t cilat prfaqsohen nga tulla dhe tjegulla dhe qeramik kuzhine. Materiali i zbuluar n kt vendbanim, ndonse siprfaqsor, datohet n shekujt III-IV.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Prgjat ans s majt t Lumbardhs s Pejs, prball kodrs s Rosujs, nj fush e thjesht e fshatit Leshan njihet me emrin Livadhet e Mdha. N nj siprfaqe prej 0.7 ha, gjendn fragmente ensh t prdorimit t prditshm si dhe qeramik ndrtimore (tulla e tjegulla). Tullat prbjn gjetje relativisht t pakta n numr. Ato jan me trashsi 6.31 LOXH-PEJ Ndodhet n zonn kufitare me fshatin Qyshk. Ai prshkohet dhe nga lumi i Lumbardhs, n vendin e njohur si Fusha e Pejs. Si rezultat i punimit intensiv t toks, ktu vite m par29 jan zbuluar objekte t ndryshme me vlera arkeologjike. Gjetjet arkeologjike shtrihen n nj siprfaqe prej 30 ha. Vzhgimet siprfaqsore treguan pr prezencn ktu 6.32 LUBIZHD-MALISHEV
169
deri n 4 cm, ndrsa tjegullat (kalipter) e kan thellsin e pragut 2 m. Nga qeramika shtpiake, mund t prmendim buz tasash, funde t shesht ensh, vegje shiritore amforash etj. Ndrsa nga veglat e puns mund t veojm nj mokr prej guri. Nisur nga materiali i zbuluar, rezulton se ky vendbanim i hapur mund t datohet n shek. III-IV.
t nj materiali arkeologjik, nga i cili mund t dallohen fragmente ensh si, tas, kupa, pjes amfore etj. N kt mas gjetjesh prfshihen dhe fragmente t qeramiks ndrtimore ku bjn pjes tullat dhe tjegullat. Ky vendbanim, nisur nga materiali siprfaqsor, datohet n shekujt III-IV.
Fshati Lubizhd ndodhet n luginn e lumit Mirush, n t djatht t rrjedhjes s tij. Ai kufizohet me fshatrat Domanek, Guri i Bardh etj,. Krkimet siprfaqsore t organizuara n kt fshat flasin pr ekzistencn e nj vendbanimi disa hektarsh, i cili prmbledh toponimet, Oborrishte, Te Kisha pas Kishe, n lagjen e njohur me emrin Mhalla e Latinve.
6.32.a Nga kontrolli q u organizua n vendin e njohur me toponimin Oborrishte u gjetn shum fragmente qeramike t tipave t ndryshm, si en t prdorimit t prditshm, fragmente tullash dhe tjegullash t tipit kalipter, t cilat i takojn shek. III IV dhe VI.
170
6.32.b Fragment stele Buz lumit Mirush, n vendin q ruan toponimin Saradak30, sht zbuluar vite m par nj fragment stele, punuar prej mermeri me ngjyr t bardh qumshti. Fragmenti ruhet vetm n pjesn e qoshes, me nj lartsi 18.5 cm dhe gjatsi prej 34 cm. N profil vrehen punimet n reliev t hardhis s rrushit, i cili sht realizuar n siprfaqe 32 x 9 cm (Fig. 6.38). Vendbanim i hapur i shekujve III-IV ndodhet n vendin e quajtur Nrvade. N kto parcela gjenden vazhdimisht gjurm t fragmenteve t qeramiks s ndrtimit dhe t kuzhins s ksaj periudhe.
Fig. 6.38 Fragment stele
6.33 MALISHEV31 N vendin e njohur me emrin Zabeli i Mekajve u identifikua prezenca e nj vendbanimi me interes arkeologjik, i cili ndodhet n lindje t Malishevs, rreth 1 km larg qendrs s banuar, vendosur n shpatin perndimor t nj kodre t but. Siprfaqja e vendbanimit z sot nj pjes t arave t sapo shpyllzuara dhe shtrihet n drejtimin lindor n zonn ende t pyllzuar t kodrs. Ktu, u gjetn mjaft fragmente tjegullash me profile buzsh knddrejt, q dokumentojn nj vendbanim t qart t periudhs romake t von. Aty-ktu n siprfaqen e toks s punuar ndeshen ende gjurm muresh me gur t lidhur me lla glqereje. Shnojm se vendbanimi i identifikuar ndodhet rreth 500 m larg fshatit Banj, ku jan identifikuar tanim shum gjurm t kohs romake. 6.33.a Fragment stele (Fig. 6.39). Ndodhet n qendr t qytetit t Malishevs, vendosur mbi tumn ilire.
Fig. 6.39 Fragment stele
6.34 MAXHARAJ-MALISHEV Nga kontrolli n arat e njohura me emrin Mahall u gjetn mjaft fragmente ensh qeramike q tipologjiksht iu prkasin dy periudhave:-qeramik romake e von, -qeramik me glazur. Duket se kemi t bjm me t njjtn situat si n vendbanimin e konstatuar n fshatin Astrazub t prshkruar m sipr. Punimet bujqsore kan nxjerr n drit ktu, kmesa hekuri, drapinj, shata, en t vjetra dhe shum tulla e tjegulla. N vizitn q bm n tokat Zemerishte vum re ktu nj livadh t pjerrt t krijuar mes nj peizazhi tipik karstik. Aty-ktu n livadh duken disa sukza t vogla, q fshatart i quajn Gramada dhe q t japin prshtypjen e tumave.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.35 NASHEC-PRIZREN
171
Lokaliteti ndodhet 5 km. larg fshatit, n rrethinat jugore t fushs erozive, n bregun e majt t Drinit. Kjo fush lidhet me grykn epigjenetike t rrjedhs s dikurshme t Lumbardhs s Prizrenit. Vendbanimi prfshin nj siprfaqe prej 15 ar. Pran ktij fshati dikur kalonte rruga romake Lissus-Naissus. 6.36 NGUNCAT-MALISHEV Gjat vzhgimit siprfaqsor u konstatuan mure me forma t parregullta, tjegulla, tulla dhe fragmente atipike t qeramiks. Pjesa drrmuese e gjetjeve N krahun e majt t lumit Erenik, ngjitur me rrugn e ktij fshati, ndodhet nj fush me siprfaqe prej 2 ha, q njihet me toponimin Ara e Ragamit. Gjat kontrollit n siprfaqe u gjetn fragmente tullash 6.38 NASHPAL-RAHOVEC
Dshmi e banimit jan fragmentet e shumta t tjegullave romake, q kan gjurm gishtrinjsh dhe fragmente ensh, q i prkasin prodhimit provincial romak. ishin grumbulluar si rezultat i pastrimit t tokave t punueshme. Ky vendbanim mendojm se mund t prfshihet n periudhn romake32. 6.37 NIKOVC-GJAKOV dhe tjegullash kalipter dhe disa fragmente qeramike. Tullat jan me trashsi 4 cm, ndrsa tjegullat kan trashsin e pragut 2 cm, q paraprakisht mendojm se i prkasin shek III-IV.
172
Luan Przhita, Fatmir Peja varr masiv, prej t cilit ruhet vetm pllaka e mbuless me prmasa 1.7 x 0,5 x 30 cm. Sipas informacioneve q arritm t grumbullojm, msojm se n rrethinat e fshatit jan gjetur her pas here objekte t imta si, rruaza apo en prej qeramike. Nga materiali i grumbulluar, mendojm paraprakisht se ktu kemi t bjm me nj vendbanim t periudhs romake.
Fshati Nashpale ndodhet i vendosur n nj grop t komuns s Rahovecit n afrsi t Patoqanit t Eprm. Krkimet siprfaqsore arkeologjike t kryera n kt qendr na dhan nj material interesant. Kshtu, u gjet nj bazament kolone prej mermeri t pastr me ngjyr t bardh.33 Permasat e bazamentit jan: baza e madhe 31 x 35 x 0,4 cm, rrethi i par 31 cm, ndrsa rrethi i dyt 24,5 cm. N gjetjet e tjera t ktij fshati mund t veojm nj 6.39 PEJ Prezenca e vendbanimit t periudhs romake n qytetin e Pejs sht dokumentuar q n vitet 1917 nga austriaku Budaj Arpad, gjat nj ekspedite prnjohse q zhvilloi n nj pjes t rrjedhjes s Drinit t Bardh34. Autori prmend nj sr objektesh dhe monumentesh t gjetura prej tij n kt qytet, nga t cilat mund t veojm kalaja e Pejs, si shprehet ai pr castrumin e ktij qyteti, dy varre familjare t periudhs romake, mbishkrime latine etj (Fig. 6.42). M pas, gjat viteve 78-79 jan kryer grmime arkeologjike n vendin q sot sht ngritur Fabrika e Baterive35. Po ashtu n Muzeun e Pejs ruhen disa objekte prej mermeri t zbuluara n zonat prreth dhe q lidhen me periudhn n fjal36.
6.39.a Stel37 AEL (ius) NICEFO RVS LIB (ertus) IP SE SIBI ET BAE .......CON (iugi) Mbishkrimi flet se kjo stel sht ngritur nga Niceforus, pr bashkshorten e tij dhe pr vete. Datohet n shekullin III. 6.39.b Stel38 I. O. M P. A E L. CEL SINVS D E C. I. P
Fig. 6.42 Mbishkrim latin
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.40 PEQAN-SUHAREK
173
Me kt toponim njihet vendi q ndodhet n pjesn veriore t fshatit, i cili kufizohet me prroin e ashtuqujtur Reka dhe rrugn q vazhdon pr n fshat. Prball vendit me toponim Te kisha n nj siprfaqe prej 11.5 ha., gjat punimit t toks dhe hapjes s nj vendi pr ndrtim kan zbuluar gjetje arkeologjike si tulla, tjegulla dhe gjurm muresh. Gjat kontrollit n siprfaqe t ksaj fushe t shesht, hasm n fragmente tulla dhe tjegulla romake, si dhe n nj pjes bazamenti kolone t fragmentuar. Njkohsisht u dalluan ktu gjurmt e nj trakti muri t ndrtuar me gur kuadratik me reliev t parregullt, lidhur me lla. Me sa duket, ktu kemi t bjm me nj vila rustica t shek. III-IV39. 6.40.a Altar Punuar prej guri glqeror n mnyr rustike me profilacione mjaft t dobta n t katr ant. Pjesa e siprme-kurora e altarit mungon, ndrsa vihen re gjurm t dekorimeve plastike, q aludojn ekzistencn e dy fletpalmetave s bashku me fletn e palms. Germat kan nj madhsi t njjt prej 12.5 cm (Fig. 6.44).
Fig. 6.44 Mbishkrim latin
174
N fushn mbishkrimore jan t shkruara tri germa. I O M. 6.40.b Pjes arkitektonike sht punuar prej guri glqeror, me fund t zgjeruar, latuar n tri faqet, me prjashtim t pjess s prapme. N pjesn e siprme ka form harkore dhe sht e dekoruar nga dy palmeta t shtrira. Ana e djatht sht e prer n knd prej 45. Element tjetr dekorativ, prve asaj ballore, nuk vrehet n pjest e tjera (Fig. 6.45 a-b). 6.40.c Bllok guri Blloku sht n t tri ant i latuar, pa dekorime, me prjashtim t dy gropzave, q gjenden n pjest fundore t ans s djatht. Ana e majt sht e dmtuar. Guri nuk ka prbrje kompakte Ai sht nj konglomerat i gurve t lumejve dhe atyre glqeror. Ruan kto prmasa: lartsi 0, 68 m; rrethor d-25 cm, q e prshkon objektin nga njra faqe deri n murin e faqes tjetr (Fig. 6.46). Po ashtu jan t aplikuara detaje me bordura. N kt objekt vrehen gjurm t armaturs, q do t thot se ka shrbyer si lidhje me nj objekt tjetr. Guri sht i punuar me teknikn e gdhndjes dhe i takon periudhs s von romake.
Fig. 6.46 Bazament prej guri
b Fig. 6.45 a-b Pjes arkitrau
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.41 PIRAN-PRIZREN N arat e quajtura Qeramide jan vrejtur para disa vitesh mjaft gjurm banesash me mure t gurta. Aty jan gjetur vazhdimisht fragmente ensh, tjegullash dhe tullash, si dhe gur mokre. Vendbanimi ndodhet n tokat aluvionale, n t majt t lumit Drini i Bardh, t cilat sot shfrytzohen intensivisht pr bujqsi.
175
Fig. 6.47 Ortofoto 6.42 PRILEP-DEAN Vendbanimi i hapur i Prilepit ndodhet n afrsi t Bistrics s Lleanit. Shtrihet n nj siprfaqe relativisht t madhe, q arrin hapsirn prgjat rrugs Dean-Pej. Gjat punimeve bujqsore her pas here jan zbuluar gjurm ndrtimesh si dhe themele banesash. Po ashtu n vendin e njohur me toponimin Shtric, jan vrejtur dhe fragmente qera6.43 POLLUZH-RAHOVEC
Sipas gjetjeve, vrejm se vendbanimi shtrihet n nj siprfaqe q i prfshin 10-15 ha. Nga verifikimi u gjetn mjaft fragmente ensh qeramike t prdorimit shtpiak si pitosa, tasa, vorba e pjata tipologjikisht t datueshme n periudhn e von romake (shek. III-IV). Po ashtu ktu vrehet prezenca e qeramiks ndrtimore si fragmente tjegullash t tipave solene me buz t profilizuar n trajt sqep zogu dhe kaliptere. Me mjaft interes na duket zbulimi i nj furre pr pjekjen e qeramiks. Kjo sht e natyrshme, pasi e tr zona prreth sht mjaft e pasur me material, q shrben si lnd e par pr prodhimin e tullave dhe tjegullave. Nj gur peshoreje prej balte me form piramidale t prer, ka dy vula anepigrafike n faqet e tij me form trapezoidi (Tab.XIX). Disa fragmente ensh me glazur t kuqe dhe jeshile dshmojn ktu pranin e popullimit gjat periudhs s sundimit turk. Duket se ktu kemi t bjm kryesisht me nj vendbanim t populluar dendur n periudhn romake t von, ashtu si sht vrejtur edhe n mjaft vendbanime t tilla t shtrira pran brigjeve t lumit Drini i Bardh si n Drsnik (Klin), ifllak (Rahovec), Qerim (Gjakov), Dubrav e Savrov (Suharek), Korish (Prizren) etj.
mike. N tr siprfaqen e ktij vendbanimi t hapur aktualisht dallohen gjurm themelesh si dhe qeramik ndrtimi, e prfaqsuar nga tulla dhe tjegulla. Po ashtu dallojm dhe fragmente ensh t prdorimit t prditshm, t cilat datohen n shekujt III-IV.
176
Luan Przhita, Fatmir Peja 6.43.f Kull vrojtimi Prgjat rrugs ifllak-Polluzh, n vendin e njohur me emrin Kodra e Kulls, n nj vend t ngritur leht, ruhen rrnojat e nj kulle. Mbetjet e rrnojave jan t palexueshme, U gjetn disa fragmente tullash me prmasa, njra 0.19 x 0.12 x 0.05 m dhe tjetra 0.19 x 0.13 x 0.05 m. Apriori mundet q ky objekt t lidhet me nj kull vrojtimi t periudhs turke n roje t rrugs ifllak-Polluzh. Ndrkoh, n arat me misr n lindje t ktyre rrnojave u gjetn disa fragmente ensh t periudhs s von romake (shek III-IV), antike t von (shek V-VI), si dhe t periudhs mesjetare (shek IX-XIII).
6.43.a N vendin e njohur me toponimin Batallina jan gjetur pak fragmente ensh t shek. III-IV. 6.43.b Gjithashtu fragmente tullash dhe tjegullash t ksaj periudhe jan konstatuar edhe n arat, n lindje t Kodrs s Kulls t ktij fshati. 6.43.c Po kshtu, n vendin e quajtur Arat e Jahijes t ktij fshati jan gjetur fragmente tullash e tjegullash t ksaj periudhe. Me sa duket, kemi t bjm me nj vendbanim t hapur t periudhs s von romake.
6.44 POSLISHT-PRIZREN40
Poslishti sht fshati i fundit dhe m verior i zons etnografike t Lums. Kjo zon shtrihet q nga Veleshica n jug, q e ndan at me Dibrn, deri n Poslisht n veri, duke prfshir t gjith krahun e djatht t Drinit t Zi si dhe Tejdrinn (Surroin), deri n bashkimin e tij me Drinin e Bardh, q e ndan at me Hasin. Rreth 300 m n perndim t rrugs Prizren-Zhur, prball gradishts s Vlashnjs, n krahun e djatht t prroit t Poslishts, gjendet varreza moderne e fshatit Poslisht. Ajo ruan brenda saj gjurm rrnojash t palexueshme, q ndoshta iu prkasin mureve t nj kishe mesjetare.
Varret gjenden n pjesn e papyllzuar t kodrs. N lindje t ksaj kodre, u gjetn fragmente tullash me trashsi 3 cm dhe 5 cm dhe gjatsi 28 cm dhe 30 cm si dhe tjegullash solene, me trashsin 2 cm dhe thellsin e pragut-2.5 cm. U gjetn gjithashtu edhe disa fragmente ensh t shek. III-IV etj, si dhe dy pjes rrotulla boshti tezgjahu t gypuara prbrenda. Me sa duket, ktu kemi t bjm me nj vendbanim t hapur romak, me shtrirje q nga prroi i Vlashnjs n perndim deri n prroin e Poslishts n lindje, me siprfaqe rreth 15 ha, i ndar mes pr mes nga rruga nacionale Prizren-Zhur.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.45 QERIM-GJAKOV Gjetje rasti N vendin e quajtur Ara e Molls, jan gjetur fragmente t qeramiks shtpiake. Vite m par aty 6.46 RAC-GJAKOV
177
sht gjetur nj pitos, i cili ruhet aktualisht n Muzeun e Gjakovs.
Midis fshatit Rac n jug dhe lumit Reica n veri, ndodhet nj fush me siprfaqe 20 ha, q njihet me toponimet Arat e Kishs, Arat e Godenit, Ara e Reics dhe Ara e Molls. N t gjith kt siprfaqe, gjat punimeve bujqsore, jan zbuluar her pas here fragmente tullash, tjegullash, themele 6.47 RAHOVEC 41
banesash, gur etj. Gjat vrojtimit siprfaqsor, q u krye n Arn e molls, n nj siprfaqe 1.2 ha, prve gjetjeve t msiprme, u vrejtn mjaft fragmente ensh qeramike, t cilat i prkasin periudhs s von romake.
6.47.a Stel (Fig. 6.52 a-b). Po ashtu ne mes t dy lufrave Botrore jan gjetur n kt zon dhe stela t tjera42. D (is) M (anibus) / POSSIDO / NIVS / BIT / VIXIT/ A / NN (is) LXX/ IVSTA CO/IVNX ET H/ ERES MARI/ TO ET SIBI VI/ VA B(ene) M (erenti) / POSVIT. Fig. 6.51 Ortofoto
178
a Fig. 6.52 a-b Stel - Rahovec 6.48 RASTAVIC-DEAN 6.48.a Gjetje rasti N brigjet e lumit Bistrica t Lleanit, i cili kalon prmes, dhe n fshatin Rastavic, shum her hasen n fragmente mermeri dhe qeramike, veanrisht n brigjet e lumit dhe n vendin e njohur me emrin Arat e Allanit. 6.48.b N qendr t fshatit, n vendin e njohur me toponimin Ulic43, gjat punimeve t rastit u zbulua nj cipus (Fig. 6.53). Cipusi ka formn dhe dekorimin e bocs s pishs. Prgjithsisht ruhen mir, me prjashtim t pjess s majs, e cila sht pak e dmtuar. Ka ngjashmri me cipusin e zbuluar vite m par n Gradinn e Pejs44. Cipusi ruan kto prmasa: diametr-0.90 m, pjerrsia nga baza 0,06 m, pjerrsia nga qafa deri te trupi 0.05 m, diametri i trupit 0,89 m, lartsi 0,56 m. Nisur nga forma si dhe nga krahasimet me cipusin e Pejs, mendojm se ky objekt i takon shek. II-III.
Fig. 6.53 Cipus
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.49 RATKOC-RAHOVEC
179
Stele mbivarrore e periudhs romake, gjetur n lagjen Solve. 6.50 RAUSHIQ-PEJ
Stela ruhet n m tepr se gjysma e saj, pasi pjesa tjetr sht e dmtuar dhe nuk ruhet. Dshifrimi i saj sht ende i vshtir.
6.50.a Varosh - vendbanim i hapur Prfaqson nj ndr vendbanimet m t rndsishme t Lugut t Baranit. Ai shtrihet n nj siprfaqe disa hektarsh. Vazhdimisht, gjat punimeve bujqsore,
jan zbuluar fragmente qeramike, pjes ujsjellsi, monedha etj. Me rndsi sht dhe ekzistenca e nj rruge antike, e cila ka lidhur zonat me njra-tjetrn. Vzhgimet siprfaqsore treguan se, prve gjetjeve t qeramiks, u dalluan dhe gjurm ndrtimore.
180
Luan Przhita, Fatmir Peja cilat jan prdorur pr ndrtimin e hipokaustit si dhe materiali tjetr, me sa duket, flet pr ekzistencn e nj terme t periudhs romake n ket vend. Nga vzhgimi i disa parcelave, hasm n shum fragmente tullash, tjegullash dhe fragmente qeramike. Midis tyre ka qeramik terasigilata me ngjyr t kuqe t shek. III dhe IV.
6.50.b Me interes sht q t shkpusim nga gjetjet e ktij vendbanimi prezencn e nj hipokausti, i cili ndodhej n qendr t ndrtimeve. Hipokausti ishte ndrtuar nga tulla me form katrore t madhsis 21 x 21 cm me nj trashsi prej 7 cm. Tulla kishte nj cilsi mjaft t mir dhe n siprfaqen e saj vrehen gjurm llai45. Gjetja e tullave t 6.51 REQAN-SUHAREK
6.51.a Bazoreliev Me t hyr n rrugn e cila vazhdon pr n fshatin Reqan, n nj largsi prej 200-300 m, sht e murosur nj pllak me reliev46 punuar nga mermeri i glqerizuar. Pllaka sht e ndar n dy fusha: - n pjesn e lart na paraqitet figura e delfinit, kurse n pjesn e poshtme Viktoria (Fig. 6.57 a-b).
b a Fig. 6.57 a-b Bazoreliev me figurn e delfinit
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.51.b Altar Dy altar q jan zbuluar n kishn e fshatit. Sot ruhen n Muzeun e Prizrenit.
181
6.52 RETI E EPRME-RAHOVEC
6.52.a N vendin me toponimin Udha e Govedarit, gjat plugimit t lndinave t papunuara kan dal n drit fragmente t shumta t enve prej balte dhe disa varre me skelete njerzish (Fig. 6.59). N nj rrafshin t rrethuar me pyje u gjetn disa fragmente pitosash me trashsi t paretit 3 cm, disa fragmente ensh tavoline, tipologjikisht t periudhs romake t von. Pr nj koh shum m t vonshme dshmon ktu nj fragment qypi i lyer me gazur me ngjyr ulliri47. 6.52.b N vendin e quajtur Izbishte, q ndodhet mes fshatrave Ho e Madhe, Reti e Eprme dhe Radobrav, jan gjetur shpesh fragmente ensh prej qeramike, q i prkasin nj vendbanimi antik. N mes fshatrave Zeisht, Ho e Madhe, Brestovc dhe Reti e Eprme, ndodhet nj prrua, q njihet me emrin Kovaec. Tradicionalisht n fshat thuhet se aty ka pasur kovahana. Gjithashtu, ktu vazhdojn t gjenden fragmente ensh prej qeramike, tubacionesh uji, gjurm muresh dhe skelete njerzish. Gjetje t tilla ka me shumic edhe n nj kodr aty pran, q njihet me emrin Hisari i Kovaecit.
6.52.c Qyteza Kodra Hisari i Kovaecit ndodhet n veriperndim t fshatit Reti e Eprme. Ajo sht me form konike t prer me lartsi 444 m. Rrafshina e siprme ka nj form rrethore jo fort t rregullt me diametr rreth 80 m. Ajo sht e mbrojtur mjaft mir pothuajse nga t gjitha ant, me prjashtim t ans juglindore, ku terreni paraqitet disi m i but. Vetm rrall nga ana veriore shohim disa gur glqeror, q mund t ken qen prdorur n muret rrethuese t ksaj rrafshine, me sa duket t banuar mjaft dendur. Nga survejimi, n kt vend u gjetn disa gjurm mure banesash t prqendruara kryesisht n pjesn qendrore dhe veriore t ksaj rrafshine. Po ashtu ktu u gjetn mjaft fragmente tjegullash me profil sqep zogu, fragmente pitosash, fragmente t shumta ensh qeramike si tasa, vorba, skifosash, pjatash dhe en t tjera tavoline, tipologjikisht t periudhs romake t von. N shpatet jugore dhe jugperndimore t ksaj kodre njihen me emrin Kovaec, ku gjithashtu jan gjetur gjetje t ngjashme.
182
Fig. 6.59 Pamje e vendbanimit - Reti e Eprme
6.53 ROGOV-GJAKOV Fshati Rogov ndodhet n t djatht t rrugs automobilistike Gjakov-Prizren. Ai sht vendosur n nj fush aluvionale t bukur, rrz Drinit t Bardh, me kushte mjaft t favorshme pr zhvillimin e ekonomis. Vite m par jan evidentuar n kt fshat rrnojat e nj ure t cilsuar si ilire48. 6.53.a Ura romake Pran tokave t njohura me toponimin Sacaranica, n nj kthes t lumit Drini i Bardh, gjendn ende sot gjurmt e nj ure t vjetr (Fig. 6.61). Vrejm ktu se krahu i djatht i lumit, n drejtim t rrjedhjes s tij, prbhet nga nj shkmb i but, i cili e ka ruajtur pr nj koh t gjat konfiguracionin e meandrit lumor n kt vend. Nga kjo ur e vjetr, ruhen ende sot tri pjes t saj; dy pjes n krahun e djatht t lumit dhe nj bazament kmbe ure n krahun e majt. Kmbt e urs jan ndrtuar me gur mesatar dhe t mdhenj, t lidhur me lla glqereje me cilsi t mir. Muri sht ndrtuar me breza t alternuar gursh dhe rrasash guri, mnyr ndrtimi kjo, q t kujton teknikn e njohur opus mixtum, por ktu n vend t rreshtave t tullave, kemi t prdorur rreshtat e rrasave prej guri. Mbas do brezi gursh t mdhenj, t lidhur me nj sasi llai t bollshm, q duket n fugaturat e trasha nga 5 deri n 6 cm., vjen nj brez me 3-4 rreshta rrasash guri glqeror me trashesi 5-6 cm. dhe me fugatura llai m t imta nga 1 deri n 2 cm. Llai i cilsis s lart sht i prbr nga glqere e bardh
Fig. 6.60 Ortofoto
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV dhe zhavorr i imt n fugaturat e rrasave dhe zhavorr i trash lumi, n fugaturat e brezit t gurve. Qndrueshmria ndaj veprimtaris erozive t lumit dshmon pr nj lla mjaft t fort. Trashsia e murit t ruajtur sht 1,80 m. N t dy pjest e ruajtura t murit t urs vrehen ende sot vrima trarsh, q e kan prshkuar murin tej pr tej, t cilat kan prerje kuadratike, me prmasa 15 x 18 cm. Me kalimin e kohs, trart e drurt jan kalbur dhe kan ln si gjurm t tyre vrimat tejshpuese nga njra faqe n faqen tjetr t murit t urs. Kjo ur ndodhet
183
vetm 3-4 km n vij ajrore nga castrum-i i Gexhs dhe ka mundsi t vihet n lidhje me t, duke qen n kontekstin e nj rruge romake, q mund t ket ndjekur rrjedhjen e Drinit t Bardh. Kt hamendje e mbshtesin edhe fakte t tjera. 6.53.b Pran urs s vjetr ndodhen tokat me emrin e origjins latine Sacranica. Po ashtu n tokat e njohura me emrat Plehnishta dhe Deliina, jo larg urs n fjal, jan gjetur nga fshatart gjurm trojesh t vjetra dhe fragmente ensh prej qeramike.
Fig. 6.61 Kmba e urs
6.54 SAMODRAZH-SUHAREK
Altar IOM ......R T A I 6.55 SARADRAN-ISTOG Dy fragmente altari49
6.55.a Fragmenti i par prbhet prej nj pllake mermeri t bardh me prmasa t ruajtura 23 x 15 cm. N pjes t veanta vrehet ndarja e germave me gjethe urthi (haedera destinques). Madhsia e germave sht 4 cm. Lexohet vetm pjesrisht. ...........N ........P. F.. ...............M
184
Luan Przhita, Fatmir Peja 6.56 SEMETISHT-MALISHEV N lagjen m t vjetr t quajtur Katundi, ruhet toponimi Te Pojatat. Vendi ka formn e nj kodre me diametr prej 30 m. Pjesa juglindore e saj sht e dmtuar nga punimet e rastit. Mbi siprfaqe vrehet qart ndryshimi i strukturs dhe ngjyrs s dheut me ngjyr gri. Kjo flet pr przierjen e materialit ndrtimor si dhe t mbetjeve t tjera t llait me dherat e ksaj pjese. Vshtrimi n siprfaqe tregoi pr prezencn e fragmenteve t tullave dhe tjegullave si dhe t materialit ndrtimor. Pjesa tjetr e kodrs ruan gjurmt e nj muri, i cili sht i mbuluar n formn e ledhit me dhe. Materiali arkeologjik, prve qeramiks s ndrtimit, ka n prbrjen e tij dhe fragmente ensh t kuzhins. Par n trsi, mendojm se kjo qendr mund t prfshihet n harkun kohor t shekujve I-IV. Njkohsisht vrejm dhe nj faz t dyt, e cila kohsisht sht m e von se periudha romake.
Paraprakisht mund t mendojm se rreshti i dyt mund t prbj nj Beneficicirius Consularis. Kjo, me sa duket, flet pr ekzistencn e nj stacioni beneficiar n kt zon, pasi n kt areal kalonte nj ndr rrugt antike t kohs. Stacione t ngjashme beneficiare jan zbuluar n Zhur, Mitrovic, etj50. Datohet n shek. II-III pas Kr. 6.55.b Fragment altari MERCVR A LL A T O R VLP. VIAT Ky mbishkrim mund t lexohet pjesrisht MERKUR, ALLATOR, ULP. VIAT, q mund t jet nj detikim pr kultin e Mrkurit, kaq i prhapur n Dardani51, veanrisht n Kosh t Istogut si dhe nga disa figurina prej bronzi t zbuluara n Ulpian. 6.57 STUDENAN-SUHAREK52
6.57.a Stel Stela ruan kto prmasa;- gjatsia 0.69 m; gjersia 0. 73 m; trashsia 0,20 m. Fusha e mbishkrimit sht 0,36 m, ndrsa bordura 0,10.5 m, kanelyra 0,7.5 m; ndrsa prmasat e shkronjave jan 0. 7 x 0, 7 m. Stela sht e zbuluiruar me flet dhe vile rrushi, t aplikuara n reliev. Pjesa e prapme e stels sht e paprpunuar. Teksti pothuajse i lexueshm. Stela datohet n shek. II-III (Fig. 6.63).
185
DM FARINA E V I X I T ANN. . . ..............
Fig. 6.63 Stela
6.57.b Bazament kolone53 Bazamenti kishte kto prmasa: lartsia, 34 cm, diametri. 50 cm x 40 cm. Pjesa e poshtme e bazamentit ka form katrkndshi knddrejt, mbi t ciln jan t gdhendur dy unaza me prerje gjysm rrethore ku e poshtmja vjen m e gjer se pjesa e siprme. N siprfaqen e rrafsht vrehen qart gjurmt mbi t ciln sht vendosur kolona me baz rrethore. Pjesa frontale, n dy ant e kolons, ka form katrkndshi knddrejt me prmasa 28 x 19 cm. 6.58 SOPI-SUHAREK
6.57.c Fusha e njohur me toponim Gramada gjendet n krahun e majt t rrugs s fshatit, e cila vazhdon pr n fshatrat Neprebisht, Shirok, Ternj dhe prroin e fshatit me emrin Toplluha. N kt fush t shesht me nj siprfaqe prej 2 ha., gjat punimit t toks, sht gjetur her pas here material arkeologjik si tulla, tjegulla dhe fragmente qeramike. Nga ajo ka u vzhgua, hasm n disa fragmente qeramike dhe nj fragment qelqi, kryesisht t periudhs romake dhe mesjetare.
186
Luan Przhita, Fatmir Peja mente tullash me trashsi 5 cm, fragmente ensh t prdorimit shtpiak, tipologjikisht t periudhs romake t von. Aty-ktu gjendn edhe fragmente t enve me glazur me ngjyr t kuqe, kafe, jeshile dhe t verdh, dshmi kto t periudhs s sundimit turk.
N tokat e quajtura Selishte, n jugperndim t fshatit Sopi vazhdimisht gjat punimeve bujqsore kan dal n siprfaqe fragmente ensh prej qeramike, tjegullash dhe tullash. Kto toka ndodhen n nj tarrac lumore, n t djatht t lumit t fshatit, i cili njihet vetm me emrin Reka. Nga verifikimi n vend, n tokat selishte u gjetn disa fragmente tjegullash me trashsi 3 cm, frag6.59 SUHAREK-Qytet N varrezat e qytetit t Suhareks, t cilat gjendn n ann veriore, gjegjsisht n drejtim t rrugs pr n fshatrat Leshan-Studenan, hasm n nj element arkitektonik, mbase t nj pjes arkitrau. Ai ka kto prmasa: gjatsi 1,93 m.; gjersi 0, 50m dhe trashsi 0,32 m. sht punuar prej materiali guri. Pjesa ballore sht e profilizuar (Fig. 6.66).
Fig. 6.65 Ortofoto
Fig. 6.66 Pjes arkitrau
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV 6.60 SHISHMAN-GJAKOV
187
N Shishmanin e Eprm, n vendin e quajtur Kunjza, jan gjetur her pas here copa ensh prej balte. Nj vshtrim siprfaqsor q u krye n kt vendbanim tregoi pr ekzistencn e disa fragmenteve t qeramiks s ndrtimit, si jan tullat dhe tjegullat me profil sqep zogu t kohs romake t 6.61 TRPEZ-MALISHEV 6.61.a Ndodhet n vendin e njohur si Pasose. Ai prfaqson nj lugin t bukur n drejtim L-P paksa n veri t fshatit Terpez, anash rrugs q kufizon arat e mbjella me grur, gjendn gur t hequr nga toka bujqsore si dhe fragmente tullash me trashsi 3 cm dhe 5 cm, dhe tjegulla me thellsin e pragut 2 dhe 3 cm. Qeramika e imt (fragmente ensh) sht e pakt. Gjetjet e msiprme mendojm se e vendosin kt vendbanim t hapur n shek. III-IV54. 6.61.b Nj vendbanim tjetr i shekujve III-IV ndodhet n ann perndimore t fshatit pran rrugs automobilistike Malishev-Prishtin i njohur me toponimin Pasovc. Gjat prnjohjes siprfaqsore u konstatuan gjurm t materialit ndrtimor si: gur shtufi, fragmente tjegullash t tipit solen, me trashsi t ndryshme 2-3 cm dhe tulla pr dysheme me trashsi deri 5 cm. 6.61.c Ndr gjetjet mund t veojm nj altar prej guri glqeror, n trajt shtylle me kok t shesht e t modeluar (Fig. 6. 69).
von. Tjegullat jan t dy tipave, solene dhe kaliptere, me trashsi 2 deri n 3 cm dhe me lartsi t buzs 4 deri n 5 cm. N disa vende vrehen fragmente qeramike shtpiake atipike. Me sa duket, kemi t bjm me nj vendbanim t hapur t periudhs romake.
Fig. 6.68 Ortofoto
188
Fig. 6.69 Altar
6.62 VOLLUJAK-KLIN N juglindje t fshatit Vollujak t komuns s Klins ndodhet nj pllaj e zhveshur e mbushur me kodrvarre t periudhs prehistorike (Fig. 6.70). N skajin jugor t ksaj pllaje ndodhet nj kodr shkmbore me lartsi 567 m.
Fig. 6.70 Skic planimetrike - Vollujak
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Maja e ksaj kodre paraqet nj vend t rrafsht, ku ende edhe sot dallohen gjurm t nj fortifikimi me mure. Vendasit e njohin kt kodr me emrin Guri i Stanics. Pozicioni topografik i ksaj kodre lejon q t kontrollohet mir i gjith territori i pllajs, q shtrihet prreth me fshatrat Volujak dhe Prev n ann veriore, fshatrat Bubel, Damanek e Turjak n lindje, dhe fshatrat Zatriq, Ponorc e Llapev nga ana e jugut. Nga krahu jugor t Gurit t Stanics kalon lumi i Mirushs, i cili, duke ar formacionet glqerore, ka krijuar ujvara dhe pellgje uji t mrekullueshme para se t bjer n fush dhe t bashkohet me Drinin e Bardh. Nga fortifikimi i Gurit t Stanics mund t shihen kshtjella t tjera t Turjakut, Ponorcit dhe Llapevs, q ndodhn n afrsi, dhe kshtjella e siprprmendur e Crmjanit, e cila kontrollon t gjith luginn e Drinit t Bardh. Muret e fortifikimit n Gurin e Stanics jan
189
dmtuar shum. Me gjith dmtimet e psuara, aty duken ende qart themelet e mureve, q duke shfrytzuar siprfaqen e rrafsht t majs s kodrs, nuk kan ndjekur izoipset rrethore t saj, por kan nj planimetri n form katrore me prmasa t barabarta 44 m x 44 m. Trashsia e mureve fortifikuese luhatet nga 1.50 m deri n 1.65 m. Ndrsa pr teknikn e ndrtimit t mureve sot mund t gjykohet fare pak, pasi aty kan mbetur vetm themelet. Duket qart se muret kan qen t ndrtuara me gur vendor me madhsi mesatare t lidhur me lla glqereje. Forma e fortifikimit dhe pozicioni i tij t japin prshtypjen e nj pike kontrolli rrugor e themeluar ndoshta q n periudhn romake t von. Vendasit kan trashguar kujtimin se kjo pik kontrolli sht prdorur edhe n periudhn e mesjets e m von, e kjo tregon dhe vet emri Stanica.
6.63 XRX-RAHOVEC55
N themelet e Fabriks s Plasmasit punimet kan nxjerr fragmente ensh prej qeramike. N Arat e Salihit, q ndodhen n mes fshatrave Xrx dhe Bellacrk, fshatart kan konstatuar gjat punimeve bujqsore themele t banesave t vjetra t ndrtuara me gur dhe lla horasan. Ata kan nxjerr ktu nga dheu shum fragmente ensh prej qeramike dhe tulla e tjegulla. Vrojtimi i vendit
tregoi se ende sot, n tokat e mbjella me perime dallohen gjurmt e mureve tanim shum t dmtuara t banesave. Brenda ksaj siprfaqe gjendn gjithashtu fragmente ensh qeramike me faktur dhe tipologji t periudhs romake t von. Po ashtu ktu jan t pranishme edhe fragmentet e tullave dhe tjegullave t njohura me profil n trajtn e sqepit t zogut.
190 6.64 ZAIM-KLIN
Luan Przhita, Fatmir Peja mermeri t punuar ruhen n nj siprfaqe 0,62 x 0, 52 m. Nga mbishkrimi ruhen kto germa: NI..... VIXI..... CVMIN..... VIAN..... ET...... ...................
6.64.a N vitin 1979, n vendin e njohur me toponimin Crvine u gjet nj fragment stele mbivarrore. Mbi siprfaqe nuk ruhet asnj gjurm germe, por dallohet nj fragment mermeri i punuar me siprfaqe 0,62 x 0, 52 m. 6.65 KLIN N kt qytet, n vitin 1977 sht gjetur nj fragment stele e periudhs romake punuar prej mermeri t bardh, e ruajtur pjesrisht. Nj hardhi urthi dallohet n pjesn ballore t saj, e prbr prej tre gjethesh. Dimensionet e ktij fragmenti prej 6.66. ZLLAKUQAN-KLIN 6.66.a Fragment mbishkrimor i zbuluar n fshatin Zllakuqan t komuns s Klins. Prbhet nga korniza, e cila sht e dekoruar n reliev me motive floreale t vargzuar, n nj siprfaqe prej 47 x 8 cm. Mbishkrimi ruhet pjesrisht. Madhsia e germave sht n rreshtin e par 5 cm, rreshtin e dyt 4,5 cm, rreshti i tret 5 cm, rreshti i katrt 5 cm dhe rreshti i fundit 4,5 cm (Fig. 6.72). DAEAE ISIDI EVFRO NIVS VOTVM .................
Fig. 6.72 Fragment mbishkrimor
6.66.b Stel Si vrehet, ky mbishkrim i dedikohet Flavius Kapito nga i ati Flavio Valentino, i cili humbi jetn nga latront n Dasminium56. Datohet n shekullin III. 6.66.c Fragment altari, zbuluar n fshatin Zllakuqan s bashku me nj mbishkrim latin. sht
punuar n nj bllok guri. Ruhet pjesrisht n lartsin 0,68 cm dhe gjersin 0,36 cm. N faqen e rrafsht, ku dhe sht prgatitur bazamenti pr fiksimin e altarit, vrehet nj katror me prmasa 0,18 x 0,21 cm, me thellsi 0,07 m. 6.66.d Pitos, i gdhendur n mermer. Ruhet vetm pjesa e fundit me diametr 20 cm.
191
QENDRA ARKEOLOGJIKE T SHEKUJVE I-IV N PELLGUN E DRINIT T BARDH
Nr. 1.
Tipi Vendbanim i hapur Kastrum Mbishkrime latine Vendbanim shumshtresor Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vndbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Vendbbanim antiko-mesjetar Fragment stele Vendbanim i hapur Mbishkrime latine Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Mbishkrime latine Vendbanim i hapur Gjetje rasti Gjetje rasti Gjetje rasti Mbishkrim latin Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Gjetje rasti
Qendra Pej Astrazup Babaj i Boks Banj Baran i Poshtm Batush Bellacrk Bellanic Brnjak Bishtazhin Bratotin Budakov Budisalc ifllak Damjan Drsnik Dubrav Dujak Gelanc Gjakov Gllogjan Gllogjan Gorazhdec Grabanic Gramaqel Grejkoc Greqin Guri i Kuq Hoq e Vogl Jabllanic Jahoc Karvansari Kiev Kramovik Krushic e Poshtme
Komuna Pej Malishev Gjakov Malishev Pej Gjakov Rahovec Malishev Suharek Gjakov Gjakov Suharek Klin Rahovec Gjakov Klin Suharek Gjakov Suharek Gjakov Klin Pej Pej Klin Decan Suharek Gjakov Rahovec Rahovec Gjakov Gjakov Malishev Malishev Rahovec Suharek
2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35.
192 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Mbishkrim latin Vendbanim i hapur Mbishkrim latin Vendbanim shumshtrsor Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Altar Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Mbishkrim latin Gjetje rasti Fragment mbishkrimor Vendbanim i hapur Gjetje rasti Qyteza Vendbanim i hapur Ur romake Altar Fragmente altari Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Vendbanim i hapur Gjetje rasti Vendbanim i hapur Mbishkrim latin Gjetje rasti Vendbanim i hapur Altar Vendbanim i hapur Kull vrojtuese Vendbanim i hapur Mbishkrim latin Fragment mbishkrimor Fragment mbishkrimor Fragment stele
Luan Przhita, Fatmir Peja Leshan Loxh Lubizhd Malishev Maxharaj Nashec Nashpal Nguncat Pacaj Polluzh Peqan Piran Prilep Qerim Rac Rahovec Rastavic Ratkoc Raushiq Reqan Reti e Eprme Rogov Samodrazh Saradran Semetisht Shishman Sopi Studenan Studenan Studenan Suharek Trpez Trpez Vrmic Vollujak Xrx Zaim Zllakuqan Zllakuqan Zllakuqan Pej Pej Malishev Malishev Malishev Prizren Rahovec Malishev Gjakov Rahovec Suharek Prizren Decan Gjakov Gjakov Rahovec Decan Rahovec Pej Suharek Rahovec Gjakov Suharek Istog Malishev Gjakov Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Malishev Malishev Prizren Klin Rahovec Klin Klin Klin Klin
47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75.
Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Referenca

1
193
Gjithashtu u njoftuam se n vendin e njohur me emrin Hambari i Lacit tradicionalisht mbahet si vend origjina e banorve t fshatit. Atje ka edhe disa shpella q mendohet se jan banuar. Njra prej tyre njihet me emrin Shpella e pllumbave. N vendin e thirrur Ara e gjat para shum vitesh punimet bujqsore kan nxjerr n drit nj parmend prej hekuri. Nj toponim tjetr Vrella e Mhillit dshmon qart pranin e elementit katolik n fshat, i cili sot nuk ekziston. 2 E.Shukriu, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria 7-8, f. 189-196, Tiran. 3 P.Damko, Qeramika T.S Gris n Zaradisht, Iliria 1992, 1-2, f. 313-318. 4 Ktij fshati i prket dhe nj vendbanim tjetr i ksaj periudhe i cili shtrihet n vendin e njohur me toponimin Rrafshi, q sht vazhdim i vendbanimit t msiprm. Ktu u gjetn fragmente qeramike t s njjts periudh. 5 Toponimi Cerapoj vjen nga sllavishtja, q do t thot vend ku gjendn fragmente qeramike. 6 Pr kt ur shih n kt vllim zrin Ura e Rogovs-Gjakov. 7 N kuadrin e bashkpunimit ndrmjet Institutit Arkeologjik t Tirans dhe Muzeut t Kosovs - Prishtin, u organizuan grmimet e para arkeologjike n vendbanimin e ifllakut (komuna e Rahovecit) gjat periudhs 16 qershor-15 korrik 2002. Prve stafit t arkeologve, morn pjes n grmime tekniku Pllumb Naipi, i cili prgatiti dokumentacionin e grmimit, Bedia Rraci (arkeologe n Institutin e Monumenteve t Gjakovs) dhe studenti Milot Berisha (Fakulteti Histori-Filologji, Universiteti i Tirans). Grmimet arkeologjike u organizuan n oborrin e shtpis s zotit Fazli Thai. 8 Tab. Peutig. Miller IR. Col. 555-559. Ilirt dhe Iliria te autort antik, (prgatitur nga S. Islami, F.Prendi, H.Ceka, S. Anamali) Botimi i dyt, Tiran, 2002, f. 311-312. 9 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran, 2003, f. 67-71. 10 E. erkov, Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd, 1966, L.Przhita, G.Hoxha, Les fortifications lantiquite tardive e medevale dans du valle du Drini i Bardh, SA, Tiran 2002. 11 L.Przhita, K.Luci, G.Hoxha, F.Peja, T.Kastrati, Krkime arkeologjike n Kosov - 2000-2002, Tiran, 2003. 12 E.erkov, Rimljani na Kosovu, f. 85. Altari sht gjetur gjat ekspedits prnjohse n luginn e Drinit t Bardh nga arkeolog t Muzeut t Kosovs. Mbishkrimi sht lexuar: Fortunae Do/minae/ Avr(elius) Cas(sinus) dec(urio) p(osuit). 13 L.Przhita, K.Luci, G. Hoxha, e tjer, Krkime arkeologjike, 2003. 14 Raport i krkimeve arkeologjike n Kosov, 2000-2001, AIA Tiran dhe Prishtin, 2002. 15 Kshtu mund t veojm: - Bazament kolone prej mermeri t glqerizuar, punuar me dalt i konceptuar n tri pjes, dy prej t cilave jan katrore, ndrsa baza sht rrethore. Prmasat e tij jan: gjersia 50 cm, lartsia 31,5 cm dhe baza rrethore ka nj diametr prej 30 cm; - Bazament masiv, prej guri glqeror, me vrimn qendrore 13 cm x 11 cm, q ka gjasa t jet prdorur si bazament i nj stele - Bllok mermeri i dekoruar mbi reliev me motivin e gjarprit, punuar nga dy baza, me prmasa 60 cm x 50 cm, me vrimn e hapur n qendr t saj (12 x 11 cm). Blloku nuk ruhet i plot. Ai sht punuar me dalt me mjaft kujdes, n prmasat 50 cm x 56 x 40 cm. N njrn faqe t tij blloku sht dekoruar mbi reliev me motivin e gjarprit, i cili ruan mjaft qart pjesn e koks dhe nj pjes t trupit q vjen i valzuar. Realizimi sht mjaft cilsor; - Bllok mermeri i pastr n ngjyr qymshti i dekuruar, punuar me dalt. Sipas informacionit q morm,
rezulton se ky bllok sht marr nga vendi q njihet me toponimin Sehisht. Prmasat e tij jan 50 cm x 23 cm x 35 cm. N faqen e jashtme vrehet dekoracioni i realizuar mbi reliev n formn e nj zinxhiri t prbr nga 5 trekndsha pothuajse t barabart, me kulm nga posht, t lidhur ndrmjet tyre me nj vij relievore. M posht ktij dekoracioni po me reliev sht realizuar nj motiv n formn e nj gjysm harku. Mendohet paraprakisht se mermeri i bardh sht marr n miniern e Banjs s Pejs ose n Astrazup t Malishevs. 16 Nga punimet bujqsore t kryera n kt territor jan zbuluar her pas her blloqe guri t punuar, t prmasave t mdha n form katrore si dhe nj bazament kolone. N vendin e njohur me toponimin Sehishte pron e Pajazit Thait, n nj siprfaqe prej 0,15 ha, jan gjetur disa objekte arkeologjike si gur mokre mulliri dhe fragmente t ndryshme qeramike. Po n kt vend gjat thatsirs vrehen gjurm banesash, dhe gypa uji prej plumbi. Nj e dhn me interes lidhet me zonn e sotme t varrezave t fshatit, ku n perndim t tyre, rreth 150 m ndodhet vendi ku historikisht jan prgatitur tjegullat dhe tullat si dhe sht br pjekja e tyre. 17 W. Bowden, L.Przhita, Archaeology in the landscape of Roman Empirus; preleminary report on the Diaporit excavations, 2002-03, JRA, Rome, 2004 f. 413-433. 18 S. Fidanovski, Rimska keramika Ulpiane, Beograd 1990. 19 Vendbanimi i Drsnikut njihet n literaturn arkeologjike nga botimi i nj mbishkrimi latin. Shih E.erkov, Rimljani na Kosovu, f. 38, 39, n t cilin flitet pr nj civitates n kohn e sundimit romak. 20 N.Vuli, Spomnik, SKA LXXI, 1931. 21 Stela gjendet n lokalin lllyricum - Gjakov. 22 E.Dobruna, dorshkrim. 23 N.Vuli, Spomnik SKA, 1931, f. 53, nr. 116, Z. Mirdita, Antroponimia e Dardanis, 1981, f. 256, nr. 265, N.Ferri, Statusi shoqro-ekonomik i t liruarve..., f. 150 nr. 31. 24 N kt fshat jan gjetur nga banort vendas fragmente tjegullash t tipit solene dhe tulla me pjekje t mir, si dhe monedha. 54 Materialet e msiprme jan gjetur gjat hapjes s themeleve pr ndrtimin e nj shtpie, n vitin 1996. Jan gjetur njkohsisht, jasht rrethimit t shtpis, edhe disa skelete njerzish, nj prej t cilve ruhet jo i plot n Institutin e Monumenteve t Kulturs n Gjakov. N vitin 2004, filluan hulumtimet arkeologjike n kt vendbanim nga nj ekip i Institutit t Arkeologjis t Kosovs. 25 N vendin me toponimin Rogat e bunarit punimet bujqsore kan nxjerre her pas here qeramike (tjegulla) dhe copa ensh prej balte. 26 N tokat e quajtura Gurina n lagjen Ramanovi jan vrejtur gjithashtu fragmente ensh prej qeramike. 27 N Kiev ekziston nj vend q quhet Gradin. Aty jan gjetur gjurm muresh, copa ensh dhe tjegullash. 28 N vendin e quajtur Te Kroni, jan gjetur tulla t vjetra dhe pjes tubacionesh prej qeramike. 29 N krahun e djatht t rrugs Loxh-Qyshk, sht gjetur nj bazament kolone dhe pjes qemeri. Bazamenti ruhet n fondet e Muzeut t Kosovs. 30 sht zbuluar gjat punimeve bujqsore nj pjes altari. 31 N tokat e vendosura n mes t Malishevs dhe fshatit Banj sht nj vend q quhet Tek Kisha, i cili paraqitet sot si nj grop rreth 20 x 10 m, tek e cila nuk ka gjurm. Aty pran hapja e transhes ka nxjerr nj varr me konstruksion guri. Informohemi gjithashtu se n arat Genmiza jan gjetur dhe themelet e nj kishe. Ndrsa n lagjen e Gurit, t ciln njerzit e quajn ende sot Katund dhe konsiderohet si lagje e
194

46
vjetr e Malishevs mund t ket interes pr gjurmim. Po ashtu n periferin e Malishevs ka edhe ara me emrin Selishte. 32 Kjo pron njihet me emrin Selisht. 33 Gjate punimeve t toks jan gjetur dhe disa gjurm themelesh t banesave. 34 B.Arpad, vep. cit., f. 35. Materiali kryesor i zbuluar nga Budaj Arpad sht prfshir n kt vllim. Nj pjes e mbishkrimeve ruhen sot n Muzeun e Maqedonis n Shkup dhe n Pej. 35 Grmimet arkeologjike u ndrmorn nga Enti pr Mbrojtjen e Monumenteve t Kulturs - Prishtin. Rezultatet e prftuara ende nuk jan publikuar. 36 Nga kto objekte mund t veojm nj cipus n gjendje t plot, si dhe disa pjes arkitektonike t nj kompleksi ndrtimor. 37 Stela sht botuar m par nga N.Vuli, Spomnik, SKA LXXI, 1931, f. 127. Gjendet n oborrin e Patriakans s Pejs. 38 Ruhet n Muzeun Rajonal t Pejs. 39 N Kuvendin Komunal t Suhareks ruhen: nj pjes arkitektonike; nj altar dhe nj bllok guri, me origjin nga vendbanimi Rrafshina. 40 Pr kt vendbanim shih dhe E.erkov, Rimljani..., f. 36. 41 Kjo stela gjendet sot n qytetin Rahovec (Oborrin e Teqes). 42 N.Vuli, nr. 254. 43 Cipusi sht zbuluar gjat rrafshimit t nj bregu n qendr t fshatit. 44 Cipusi i zbuluar n Gradinn e Pejs ruhet n Muzeun Rajonal t qytetit Pej. 45 Ktu gjat punimeve bujqsore jan hasur edhe n gjurm themelesh, pjes ujsjellsi si dhe tulla hipokausti n form t rrumbullakt.
Sipas informatave q morm, kjo pllak me reliev sht gjetur n vendin e njohur me toponimin Te Lugat ose Leska n ann e djatht t fabriks s gomave Ballkan. 47 Fshati Reti e Eprme ka pasur edhe nj kish, e cila ka ekzistuar si e till deri n kohn e lufts s fundit. Sot ajo sht rrafshuar trsisht. Me interes na duket fakti se fshatart pohojn se n muret e ksaj kishe ka pasur nj gur me mbishkrim n gjuhn latine. Ata pohojn gjithashtu se ky gur sht marr prej ksaj kishe nga priftrinj t fshatit Ho e Madhe, t cilt e kan ruajtur diku n kishat e ktij fshati. 48 F. Dranolli, D. Palokaj, Raport i Ekspedits n komunn e Gjakovs i vitit 1990, AIMGJ. 49 Gurt jan marr nga Banjica e Pejs, e kjo mund t shrbej pr origjinn e dy fragmenteve me mbishkrim. 50 Z. Mirdita, Studime dardane, f. 34. 51 E.erkov, Rimljani, f. 43. 52 N vitet 80 n kt fshat jan zbuluar disa objekte arkeologjike, t cilat sot ruhen n Muzeun e Kosovs. 53 Bazamenti ndodhet n oborrin e xhamis s fshatit, i cili sht zbuluar nn rrnojn e shkallve t xhamis s vjetr. 54 Po ashtu ktij fshati i prket dhe nj vendbanim tjetr i ksaj periudhe i cili ndodhet n vendin e njohur me toponimin Livadhi te Vavi(Vau). N t njjtin vend jan hasur edhe themele dhe nj mokr, q ndodhet n muzeun e shkolls s fshatit. Me verifikimin siprfaqsor t terrenit u hasn pak fragmente t qeramiks. 55 Pr kt vendbanim shih dhe E.erkov, Rimljani, f. 29-30. 56 Shih, N.Vuli, Spomnik SKA, LXXVII, 1934 f. 52, D M FL. KAPITONI LIBER TO QVI CASV VIMI NACIVM DASMINIA LATRONIBVS ATRO CISSIMAMORTEM... PESSVS EST FL VA.... MATER FILIO..............S.......... ...........; Z. Mirdita, Antroponomia, f. 261.
Gzim Hoxha
7. Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore
Shekujt IV-VI kan prmbajtjen e nj epoke, n t ciln shfaqen inkursionet e fiseve t ndryshme barbare, q ndikuan deri diku n thellimin e krizs s Perandoris Romake, por njkohsisht ato bn evidente ngritjen e nj sr fortifikimesh pran rrugve t rndsishme t komunikacionit, si sht rasti i Via Lissus-Naissus. Studimi i qendrave t fortifikuara dhe vendosja e tyre pran vijave t komunikacionit prcjell jo vetm vlera t veanta historike, por dhe unike pr urbanizimin e trevs n fjal. Lnda kryesore e ktij punimi sht prpjekje e par q bhet n fushn e fortifikimeve t shek. IV-VI pr pjesn perndimore t provincs s Dardanis (Fig.7.1). Studimi kshtjellave dhe prshkrimi i disa vendbanimeve prreth tyre, kryesisht pr zona q jan pak t njohura n literaturn e sotme, ku mund t veojm sistemin fortifikues t lugins s Drinit t Bardh, areal q historikisht ka pasur nj rndsi specifike n lidhjet e Ballkanit qendror me bregdetin Adriatik, si e vetmja nyje lidhse e ktyre trevave, do t plotsoj deri diku boshllqet e veanta, q kan t bjn me prcaktimin kohor t ngritjes s fortifikimeve, fizionomin dhe karakterin e tyre, e kjo do ti kontribuoj tablos urbane pr nj periudh t rndsishme t historis dardane (Fig.7.2). Kjo nism, mendojm se ka plotsuar boshllkun e krijuar pr qendra t vona antike, pasi studimet e kryera n fushn e pre dhe protohistoris ilire kan sjell tashm nj tablo t qart mbi dinamikn e zhvillimit kulturor n lashtsi t ktij rajoni, duke dhn rezultate me rndsi shkencore. Puna e kryer krijoi mundsin q t fitohet nj tablo m e qart pr trevn n shqyrtim, n t ciln vrehen tashm disa veori ende t panjohura pr kulturn e von antike, periudh e cila prkon n koh me ndarjen e Perandoris Romake n shek. IV. Gjurmimi i kshtjellave t periudhs antike t von n rrjedhjen e mesme dhe t siprme t Drinit
t Bardh, ka filluar t kryhet n vitet e fundit, prandaj gjendja e studimeve n kt fush vazhdon t jet ende n hapat e saj fillestar. Por, nuk duket t ket qen dika e rastit apo nj fantazi e individit fakti q n shekullin VI, autori bashkkohs i perandorit Justinian, Prokopi i ezares, shnon pr provincn e Dardanis 69 kshtjella, 8 t reja dhe 61 t rinovuara1. Kushtet e favorshme gjeostrategjike t pellgut t Drinit t Bardh kan luajtur nj rol t dors s par pr krijimin e marrdhnieve ekonomiko-tregtare mes provincs s Dardanis dhe provincave t tjera fqinje. Ata kan prcaktuar dukshm edhe topografin e fortifikimeve t ndrtuara n rajonin e Dardanis Perndimore, t trajtuara n kt punim. Krkimet e kryera n dekadat e kaluara dhe ato t reja, t marra s bashku, ofrojn nj tablo ende t paqart mbi zhvillimin e fortifikimeve gjat shek. IV-VI. T dhnat e siguruara nga grmime t veanta dhe nga ekspeditat prnjohse t viteve t fundit n Kosov, na lejojn t arrijm n disa prfundime, t cilat i konsiderojm si nj hap t par n drejtim t studimit sistematik t ktyre kshtjellave. Natyrisht, ndrtimet e ksaj periudhe kishin si pararendse t tyre mjaft qendra t konsoliduara q nga periudhat m t hershme, ku dallohen veanrisht ato t shekujve I-IV. Drejtimet baz n t cilat u zhvillua kjo veprimtari ndrtimore ishin rifortifikimi i disa qendrave me origjin nga periudha e hekurit t hershm, si jan fortifikimet e gjurmuara n Bardhoc, Rosuj, Zatriq, Gexh etj. Nj pjes tjetr e ktyre fortifikimeve paraqesin faza zhvillimi t mtejshm n periudhn e shek IVII p.Kr. Qendrbanimet e ksaj kohe jan ende shum pak t njohura n territorin dardan. Por shembujt e qytezave t grmuara n mnyr sistematike t Rosujs dhe Pecs jan mjaft domethnse dhe nxitse pr t vazhduar krkimin n kt drejtim.
196
Gzim Hoxha
Fig. 7.1 Harta e fortifikimeve (Dardania Perndimore)
Nga rezultatet e ekspedits prnjohse, t realizuar vitet e fundit n kt rajon, ka shenja t kulturs s ksaj periudhe edhe n vendbanimet e fortifikuara n Gexh (Gjakov), Zatriq (Rahovec), Korish (Prizren), Hisarin e Kastrcit (Therand) etj., t cilat do t prbnin nj fush me mjaft interes pr grmimet e ardhshme.
N periudhn e hershme romake n kt rajon nuk pati ndonj prkujdesje t veant pr fortifikimet. Gjurmimet tregojn se n kt koh zhvillohen mjaft vendbanimet e hapura t vendosura n fusha pjellore pran brigjeve t Drinit t Bardh apo degve t tij, si jan shembujt e ifllakut, Drsni-
Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore kut t Poshtm, Rogovs, Pirans, Studenanit, Reanit t Poshtm, Sopis etj2. Dyndjet barbare solln n prgjithsi nj situat t re, e cila ndikoi n krijimin e nj sistemi t ri fortifikues, n prputhje me nevojat imediate t mbrojtjes. Ky aktivitet gjen fillesn e tij edhe n trevn ton, me ndrtimet e tipit castrum, n Bushat apo Pej, dhe kulmon m tej n shekullin VI me prfundimin e nj rrjeti t dendur fortifikues t kohs s Justinianit. Prmendja nga Prokopi i ezares e nj sr ndrtimesh apo rinovimesh t kshtjellave, t kryera n provincn e Dardanis, flet pa dyshim pr nj aktivitet ndrtimor t epoks s hershme bizantine3. Kto fortifikime na paraqiten si pjes e programit t madh t ndrtimeve dhe rindrtimeve, q u kryen nga Justiniani n tr Perandorin Bizantine. N rajonin e marr n shqyrtim, ky aktivitet shtrihet si n qendrbanimet e mdha dhe n zona t tjera prreth, pran rrugve t komunikacionit, n luginat e lumenjve apo n brendsi t vendit n zonat malore. Nj rndsi t veant mori n kt periudh ruajtja dhe mbikqyrja e rrugve t rndsishme tradicionale t komunikacionit dhe e pikave strategjike t trases s njohur Lissus-Naissus, e cila shfrytzonte luginn e Drinit, pr t deprtuar n hapsirn e Kosovs dhe nprmjet lugins s Koanics dhe Toplics arrinte deri n luginn e Moravs dhe Vardarit. Kjo rrug kanalizonte qarkullimin jo vetm t bregdetit, nga Lisi dhe Scodra, por t nj territori m t gjer, q shtrihej nga Tivari deri n Dyrrah. Ky aks kryesor rrugor, q lidhte Adriatikun me brendsin e kontinentit, lidhej ktu edhe me rrug t tjera, q kalonin drejt jugut, n drejtim t Egjeut. N t njjtn koh vrejm se veprimtaria fortifikuese u shtri dhe n akset rrugore t dors s dyt. N kto raste nuk kemi t bjm me ngritjen e kshtjellave t mdha, por me rrethime t thjeshta, q zotronin pikat mbizotruese t luginave dhe q komunikonin mjaft mir me njra-tjetrn. Si t tilla ato krijojn sisteme mbrojtse dhe vzhguese pr njsi m t vogla gjeografike, si jan dokumentuar tanim n pellgun e Drinit t Bardh dhe t Zi4. Densiteti i ktyre fortifikimeve n nj siprfaqe relativisht t reduktuar n kt rajon sht refleks i organizimit ushtarak. Ai pasqyron prezencn e nj sistemi mbrojts t programuar dhe mjaft efikas, q vrehet edhe n rajone t tjera me veanti strategjike t disa provincave, ku mund t veojm ato t rrugs Egnatia5. Gjurmimet e kryera kan sqaruar se, ndr tiparet m karakteristike t periudhs s von antike sht
197
ndrtimi i qytezave dhe kshtjellave sipas skemave planimetrike t ndryshme, t cilat iu prgjigjen nevojave mbrojtse dhe formave topografike t relievit, shpeshher t prforcuara nga nj kull n form katrore me planimetri t rregullt, q i adaptohet konfiguracionit t terrenit, flasin qart se n ndrtimin e tyre jan pasur mir parasysh kshillat e teoricienit bizantin anonim t shek. VI, i cili fikson rregullat kryesore pr ndrtimin e nj kshtjelle, q duhet t jen: nj lartsi me pjerrsi shum t madhe, eventualisht e mbrojtur nga nj lum, me planimetri n prputhje me terrenin, dhe me komunikim direkt me fortesat fqinje6. Si kemi vrejtur, kshtjellat n pellgun e Drinit t Bardh jan vendosur mbi majat e kodrave, pothuajse t paarritshme, me pamje t hapur ndaj njra-tjetrs dhe kundrejt vijave t rndsishme t komunikacionit. Funksioni i kshtjellave, pa dyshim, sht i shumanshm, por ne mund t veojm ktu zgjidhjen e nevojave lokale t mbrojtjes, kontrollin e vijave t qarkullimit rrugor dhe strehimin e popullats n raste rreziku. Nisur nga grmimet dhe vzhgimet n terren, mendojm t japim nj tablo kronologjike pr fortifikimet e ksaj pjese t Dardanis, e cila, natyrisht, krkon hulumtime t mtejshme pr tu saktsuar n t ardhmen. Kshtu, mund t veohen kshtjella t shekujve III-IV, t prfaqsuara nga fortifikimet n Bushat, Pej dhe Gexh, t cilat na paraqiten si fortifikime t tipit castrum, me planimetri n form katrore, vezake apo trapezoidi, me kulla me forma t rregullta gjeometrike si drejtkndore, rrethore, apo n formn e germs U. Ato kan porta t mbrojtura nga dy kulla t tipit propugnaculum dhe nj far via principalis, q vihet re veanrisht n castrum-in e Pejs. T tria kto fortifikime kan nj siprfaqe q luhatet nga 0.70 ha n Bushat, deri n 1,3 ha n Pej dhe Gexh, t destinuara pr strehimin e kohortave t ushtris romake. Nj grup tjetr e formojn kshtjella t shekujve IV-VI, q kan tiparet e qytezave, si jan fortifikimet n Rosuj, Pec, Radavc, Dollc, Korish, etj. Kto na paraqiten me dy apo m shum rrethime, n t cilat dallohet nj lloj citadele n pikn m lart t fortifikimit. Interes paraqet ndrtimi i disa kishave paleobizantine, t cilat pasqyrojn pr her t par organizimin e nj tipi qyteze paleobizantine n kt territor. Siprfaqja e ktyre qytezave t fortifikuara sht shpeshher edhe m e madhe se 1 ha, q jepte mundsin pr t banuar nj komunitet i konsiderueshm banorsh.
198
Gzim Hoxha Si sht vrejtur, ky proces nuk sht shtrir vetm n qendra t mdha, Ulpian, Scup, Justiniana Prima, por n t gjith hapsirn e ksaj province, pran rrugve t komunikimit Lissus- Naissus, apo t akseve rrugore t dors s dyt, q lidhnin provincn e Dardanis me at t Macedonia Secunda dhe Praevalis15. Natyrisht, ky aktivitet pasqyron nj sistem mbrojts t programuar, q njihet mjaft mir edhe n limesin danubian16. Nj dukuri me rndsi pr ndrtimet e ksaj periudhe jan qytezat e fortifikuara, t cilat ruajn skema planimetrike t ndryshme, q iu prgjigjen mjaft mir nevojave t mbrojtjes duke shfrytzuar pozitn e tyre strategjike. Ato jan t prhapura n akset kryesore t komunikimit t kohs si n pjesn perndimore17, ashtu dhe n at qendrore t provincs s Dardanis. Ndonse nj pjes e tyre kan gjurm ndrtimi m t hershme, q vijn n koh nga periudhat prehistorike, n kto qyteza vihen re mjaft qart rindrtimet e bra n shekullin VI, t cilat dallohen nga ndrtime objektesh religjioze paleobizantine, t cilat na prezantojn s bashku me muret rrethuese, organizimin e nj tipi qyteze t periudhs paleobizantine18. sht me mjaft rndsi t prmendim zbulimet e bra m par n fushn e arkitekturs paleokristiane19, si dhe nj sr rezultatesh t reja, q jan arritur gjat viteve t fundit n Kosov20. Grmimet e reja arkeologjike t ndrmarra gjat viteve 2002, 2004 n qytezn e fortifikuar t Korishs (Prizren) kan sqaruar, prve sistemit fortifikues, dhe nj kish t periudhs paleokristiane, duke e vendosur kt qytez n grupin e monumenteve t shekullit VI n Dardani. Ndrtimi i nj sr objektesh kulti n territorin tashm t hulumtuar, si jan ato t Vrmics, Banja afr Pejs, apo gjurm t nj abside, t zbuluara gjat hapjes s rrugs Pej-Banj, t cilat datohen n shekujt IV-V. Po ashtu, kisha e Bela Crkvs dhe ajo e Studenics jan ngritur mbi struktura m t hershme, t cilat datohet n shekullin VI. Ktij grupi bazilikash i shtohet dhe ajo e Shn Angjelit n Prizren, ndonse e datuar n shekujt X, nga skulptura dekorative dhe fragmentet arkitektonike mund t datohet n periudhn paleokristiane. Nj aktivitet i tille plotsohet mjaft mir edhe nga burimet e kohs, t cilat flasin pr nj korrespodenc t plot me kishn e krishter t asaj kohe21. Dokumenti i par i shkruar, q flet pr organizimin e kristianizmit n provincn dardane, sht ai i Koncilit t Par, organizuar nga perandori Konstandin n vitin 325, ku prmendet emri i peshkopit t metropolit t Dardanis22.
Grupin e tret mendojm se e prbjn kshtjellat t shekullit VI, ku futn Jabllanica, Ujmiri, Pogragja dhe Guri i Kuq, t cilat na paraqiten kryesisht si kshtjella malore t ngritura me shpejtsi, pr mbrojtjen e popullsis n rast rreziku sulmesh t papritura. Me mjaft interes sht reminishenca, q vrehet n konceptimin ndrtimor t disa kshtjellave t cilat shfaqen n planimetrit t njjta t Jabllanics, Pogragjs dhe Ujmirit. Nj fenomen i till haset gjat ksaj periudhe n fortifikimet e limesit danubian7. Ndrtimi i ktyre kshtjellave duket se sht br n prputhje edhe me situatat historike. Kshtu, n vija t prgjithshme, mund t thuhet se n shekujt III-IV, kur ende nuk ishte zhdukur jehona e Pax romana, u ndrtuan castrum-et fushore n Bushat, Gexh dhe Pej. Me fillimin e trazirave historike n Ballkan e m gjer, t njohura si dyndje barbare8 apo m von sllave9, fortifikimet ndrtohen n terrene t ngritura malore, me nj mbrojtje t konsiderueshme natyrore. Rinovimet justiniane, t mvonshme, synonin m tepr pr nj qndrueshmri n situatn ushtarake, sesa pr t restauruar nj prosperitet ekonomik10. Nga pikpamja e integrimit strategjik, vrejm se kto fortifikime kan qen vazhdimisht t lidhura n nj sistem, q kishte pr qllim mbrojtjen e vendbanimeve dhe t rrugs, q kalonte pran Drinit t Bardh. S bashku me fortifikimet tashm t gjurmuara n territorin e sotm t shtetit shqiptar, kto fortifikime prbnin kurorn mbrojtse t rrugs s rndsishme Lissus- Naissus dhe t arterieve t tjera rrugore q bashkoheshin me t. Disa monumente paleobizantine, qyteza apo fortifikime, prbjn nj lnd me rendsi pr kt epok. Studimi i tyre ka filluar t hedh nj pamje t re mbi arkeologjin dhe arkitekturn paleokristiane n Kosov. Krkimet e viteve t fundit po tregojn se qendrat e fortifikuara t shekujve IV-VI prcjellin vlera shpeshher unike mbi urbanizimin e ksaj treve gjat sundimit t Justinianit11. Qytetet kryesore t provincs si Justiniana Prima12, Justiniana Secunda13, Scupi, etj., si dhe qendra t tjera m modeste, q ndodhen n zona t brendshme larg qyteteve t mdha, rezultojn si pjes e fortifikimeve t rinovuara me origjin prehistorike, romake t von14 etj., ose t ndrtuara ex novo. Prmendja e nj sr ndrtimesh t kryera n kt provinc, flet pa dyshim pr aktivitetin ndrtimor t ksaj epoke, q ishte pjes prbrse e programit t madh fortifikues t realizuar nga Justiniani n tr Perandorin Bizantine.
Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore
199
Fig. 7.2 Harta e fortifikimeve t antikitetit t von dhe mesjets (Pellgu i Drinit t Bardh)
200
Gzim Hoxha kjo e Pejs, e cila shnohet n listn e Prokopit me emrin castrum. Prve qytezave, ksaj periudhe i prkasin dhe ndrtime t tjera, n trevn perndimore t Dardanis, nj pjes e t cilave jan rinovime, ndrsa nj pjes tjetr paraqiten si ndrtime t reja. Karakteristika themelore e tyre sht ndrtimi n pikat strategjike, me siprfaqe q nuk i kalon 0,6 ha. Shpeshher vrehet q n disa prej kshtjellave sht zbatuar e njjta planimetri, si sht shembulli i Jabllanics, Ujmirit dhe Pogragjs etj. Ky fenomen sht i njohur edhe n limesin danubian, e kjo tregon se ndrtimi i kshtjellave sht br n baz t programeve t orientuara nga Perandoria. Duke i br nj vshtrim t prgjithshm tablos urbane n kt areal t gjer gjeografik pr shek. VI, vrejm se n disa zona t veanta ishin formuar njsi administrativo-ekonomike dhe fetare, q do ti prkisnin organizimit t ri administrativ midis ktyre territoreve dhe kryeqendrave provinciale. Nj tregues tjetr me vler sht se, pavarsisht se n shek. VI, fortifikimet dhe qendrat e tjera shtrihen n provincn e Dardanis, nga analiza e br, qoft kjo arkeologjike apo arkitektonike, rezulton se ktu na pasqyrohet nj kultur unitare, e kjo dshmon se n kuadrin e Perandoris Bizantine, ndarjet provinciale nuk prbnin dhe ndarje apo veime kulturore. Qendrat administrative, fortifikimet e prhapura n zonat e thella malore, larg rrugve kryesore, do t shrbenin njkohsisht edhe si tregues i deprtimit dhe pranis bizantine n kt areal gjeografik. Materiali q paraqitm sht bazuar n njohjen e deritanishme t monumenteve. Me siguri krkimet e reja, q do t ndrmerren, do t na japin t dhna t reja m interesante, t cilat do ta plotsonin edhe m mir tablon e fortifikimeve pr kto treva. Referenca
1
Megjithat, burime t ndryshme flasin se territori dardan kishte prqafuar shum m hert idet e krishterimit. Nj tregues mjaft sinjifikativ pr kt sht dhe prmendja e martirve dardan Florit dhe Laurit, t cilt kan zhvilluar aktivitetin e tyre n Dardani n mesin e shekullit II23. Po ashtu rezulton se n Konsilin e Nics, ishte dhe peshkopi i dardanve Dacus Dardaniae. Nj qendr tjetr, me rndsi pr zhvillimin e fes s krishter n Dardani, prve Scupit, ishte Ulpiana, e cila n shekullin IV dokumentohet n rangun e nj selie peshkopate. N organizimin e saj Dardania prgjat shekujve IV dhe V ka pasur disa dioqeza si n Scup, Ulpian, Neutina, Diokletiana, Mariana, Justiniana Prima, Stobi etj24. Sipas Prokopit t ezares, n veprn e tij De bello gotico shprthyen n Dardani revolta t mdha fetare n qytetin e Ulpians, si shkak i vendimit pr Tria Capitula gjat viteve 552-559. Nj fenomen i till n at periudh lidhet me mospajtueshmrin e drejtuesve t fes dardane me vendimin e paps Virgjili25. Kjo, me sa duket, shpreh n radh t par krijimin e strukturave t qndrueshme t fes kristiane dardane dhe politikn e saj me rndsi q kishte ajo n hierarkin n prgjithsi, pasi, si dihet tashm, ato nuk nnshkruan n koncilin q mbajti papa Virgjili pr dnimin e Tria Capitula. Por ky dokument ka nj rndsi t madhe, pasi aty prmendet e gjith peshkopata dardane26. N listn e Prokopit, pr kt provinc jan renditur si ndrtime apo rindrtime t Justinianit edhe qytezat e lartprmendura, megjithse identifikimi i tyre me rrnojat n terren paraqitet ende i vshtir. Me interes paraqitet qyteza n fshatin Hisar t Suhareks e njohur me toponimin Kastrc. Studimet e kryera ktu kan evidentuar prezencn e disa fazave kulturore. Rrethimi karakteristik pr shekujt IV-VI, gjetjet e ksaj periudhe, kryesisht monedha t perandorit Justinian, stoli dhe objekte t tjera prej qeramike etj., dshmojn pr prezencn e shekullit VI n kt monument27. Me mjaft gjasa, toponimi Kastrc rrjedh nga emrtimi i fortifikimeve t njohura t periudhs romake - castrum, e cila sht shnuar edhe n listn e Prokopit mbi ndrtimet n Dardani28. Austro-hungarezi, B.Arpad29, dokumentoi n territorin e Rrafshit t Dukagjinit (Pej) nj castrum n form katrore, fortifikuar nga katr kulla gjysm rrethore n an dhe prej nj porte, me siprfaqe rreth 1.2 ha. Nisur nga forma e saj, mendojm se ndr kshtjellat e rindrtuara n Dardani mund t jet dhe
Proc. De Aedificis, IV, 4 Ilirt dhe Iliria tek autort antik, Tiran, 1965, f. 441. 2 L.Przhita, G. Hoxha, F. Peja, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), Candavia, 12004, f. 125-136. Njkohsisht gjat hulumtimeve n terren, n Reanin e Poshtm (Therand) jan zbuluar gjurm banesash dhe mjaft objekte arkitektonike, t cilat flasin pr nj qendr tjetr t rndsishme t ksaj periudhe me mjaft interes pr grmimet e ardhshme. 3 Proc. De Aed., f. 439-441. 4 L.Przhita, Kshtjella t periudhs antike t von prgjat rrugs Lissus-Naissus, Monumentet 1992-1999, f. 85-112. 5 N.Ceka, Fortifikimet e vona antike pran rrugs Egnatia, Monumentet 7-8, 1974, f. 84. 6 Anon. XI, 1, 4, 6 etj. 7 P. Petrovi, Zidinac, Speculum antique tardif, Starinar, 19941995, f. 55-66.
Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore

8 9 20
201
Euseb. Epist. XL, 16. P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l poque romaine jusq au VIII- e siecl, Revue Historique, nr. 211, f. 290-308, Paris 1954; V. Popovi, Les temoins aecheologiques des invasions avaro-slaves dans l Illyricum Byzantin, MEFR, Tome 87, 1975, 1, f. 445-504. 10 B. Bavant, La ville dans le nord de l Illyricum (Pannonie, Mesie I, Dacie et Dardanie), Ville et Peuplement dans l Illyricum Protobyzantin, (Actes du colloque organize par l Ecole Francaise de Rome, Rome, 12-14 mai 1982. Rome 1984, f. 286. 11 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI, f. 120-122. 12 N.Duval, V.Popovi, Carin Grad I, Beograd-Rom 1984. 13 M.Parovi-Peikan, Ulpiana antique la lumiere de letat actuel des recherches, Starinar 1981, f. 57-74. 14 Rreth ksaj eshtje nga E.erkov, specifikohet q qytete t tilla si Ulpiana apo Scupi n periudhn romake ishin stacione rrugore t via Lissus-Naissus dhe qendra t rndsishme pr zhvillimin ekonomik t provincs (Ulpiana mines): E.erkov, Kosovo and Metohia in the antique peroid, GMK, X, 1070, Prishtin 1070, f. 11-24. Po ashtu rreth origjins s fortifikimeve t vona antike pr kt trev shih: L.Przhita, G.Hoxha, Recherches sur les forteresses de la basse antiquit dans le territoires de Dardanie Occisidentale, f. 475, fig. 10. 15 L.Przhita, Typologie et chronologie des fortifications de la basse antiquite sur la voie Lissus-Naissus, SA, 20004, 2, f. 107-126. 16 B.Bavant, La ville dans le nord de lIiyricum (Pannonie, Msie I, Dacie et Dardanie), f. 286. 17 L.Przhita, G.Hoxha, vep. cit., f. 122. 18 Po aty.., f. 122-123. 19 E.erkov, Municipium DD kod Soanice, Prishtin-Beograd, 1970 tab. IV; M.Parovi-Peikan, Ulpiana antiquite..., f. 54-74, si dhe zbulimin e nj kishe paleokristiane n Vrmic (Prizren), dokumentacioni i s cils ruhet n AI MP.
G.Hoxha, Raport mbi grmimet e kontrollit n kalan e fshatit Korish (komuna e Prizrenit), viti 2002, po ai, Raport mbi grmimet earkeologjike n kishn paleokristiniane t fshatit Korish, (Prizren), material i depozituar n AIA Tiran dhe Prishtin, 2002 dhe 2004. G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren npr shekuj, Prishtin, 1992, f. 64-69, n t ciln jan prmbledhur t gjitha letrat e ruajtura pr kishn dardane. 22 E. Honigmann, Recherches sur le listes des Peres de Nices et de Constantinopol, Byzantiun 11, 1936. 23 Autori i ka kushtuar nj vmendje t veant historis s ktyre dy martirve, duke dhn njkohsisht dokumentacion me mjaft vler, nj pjes e t cilit publikohet pr her t par. Ai shprehet se n Acta Sanctorum prmendet atdheu i martirve q sht Dardania si dhe vendi i martirizimit Ulpiana. Ndrsa n lidhje me kohn e vdekjes s tyre ky autor shpreh mendimin se ajo duhet t ndryshohet, pasi, sipas tij, ngjarja e ndodhur nuk duhet t lidhet me perandorin Licin, por me administratorin dardan Licini, si thuhet edhe n Aktet Ambroziane. 24 G.Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren..., f. 56. 25 Proc. Caesares, De bello gotico, VIII, (IV) 25, 13. 26 G.Gjini, vep. cit., f. 35. Aty shnohen prfaqsuesit nga Dardania si argjipeshkvin e Justinians s Par, Benenatin, Sabini nga Zapara, Profekti nga Naissusi dhe ipeshkvi i Justiniana Secunda, Pali. 27 E.Shukriu, Fortifikata Hisar n Kastrc t Suhareks, Iliria 1989, 1, f. 80. 28 Proc. IV, 4. 29 B.Arpad, Rgszeti Kutats Allaniban, Dolgozatok az edlyi nemzeti Muzeum rem-s rgisgtrbol II, Kolozvr 1918.
Gzim Hoxha
7. Overview of IV-VI century fortifications in the territory of Western Dardania
The investigation of the 4th- to 6th-century fortresses in Kosova during 2000-2005 was one of the most important scientific studies conducted at the time. The analysis allowed the identification of a series of features that were common to all the fortresses from the Roman invasion until the 6th century AD. The distinctiveness of these fortifications contributes to a new understanding of the developments that occurred during Late Antiquity. The 4th-6th centuries represent an epoch in which the barbarian tribes appear, deepening the crises of the Roman Empire. Despite this fact a number of fortifications were built near important roads as in the case of Via Lissus Naissus. The study of those fortified centers and their placement near the lines of communication shows that they are not only of historical value in themselves but also provide a context that is unique to the urban areas of this region (Fig.7.1 Map of the fortifications). This work is the first of its kind1 to be attempted in this field and will serve as a starting point for future archaeological investigations, which will be important in determining the nature of these fortifications. The investigation involved the study of the fortresses, and the settlements that surrounded them, that made up the fortified system in the Drini i Bardh valley, mainly those areas that are less known in the literature. The valley has always had an important role in communication between the Central Balkans and the Adriatic Sea. Study may shed light on the construction, form and character of their fortifications, which will in turn help in developing an overall picture for this important period (Fig.7.2 The map of Lissus-Naissus fortifications). The investigation of the Late Antique fortresses in the middle and upper valley of Drini i Bardh has
only recently begun, so our studies in this field are still fairly preliminary. Nonetheless the investigation created a clearer picture of the region and uncovered a number of previously unknown Late Antique features. In the 6th century, the author Procopius of Caesarea, writing during the reign of the Emperor Justinian, records for the Drini i Bardh province of Dardania 69 fortresses, 8 of which were newly built and 61 of which were renovated2. Many modern place names still include terms such as gjytet, gradisht, gradina, kala, kull, stanica, kalaja e leks3 etc, which is clearly of relevance in this context. The archaeological potential of this region has been known for some time but little scientific work has ever been conducted. An expedition was undertaken by the Museum of Kosova between 1975 and 1976 and articles, often accompanied by illustrations, were published. Some effort was made to describe the walls of the castles, or gradinas4 but the lack of detailed information meant that further investigation was required5. The preliminary analysis of the material that was complied in the recent investigations has allowed the development of new ideas concerning the fortifications. The favorable geo-strategic conditions of Drini i Bardh valley played an important role in the creation of economic-trade relations between the province of Dardania province and other neighboring provinces. They have clearly determined the topography of the fortifications constructed in the region of Western Dardania that are treated in this paper. Despite the quantity of information concerning Late Antique fortifications that has been gathered over the last decade the progress of their develop-
Overview of IV-VI century fortifications in the territory of Western Dardania ment during the 4th 6th centuries is still unclear. However, the data from the specialized excavations conducted in Kosova over the last few years has allowed us to come to some conclusions which are the first step towards a systematic study of the fortresses. These fortified centers were preceded by a number of settlements of the 1st-4th centuries that also had their origins in the Iron Age. These include the fortifications investigated in Bardhoc, Rosuj. Zatriq, Gexh etc. Some of the fortifications investigated were attributed to the period between the 4th 2nd centuries B.C. Less is known about the centers in Dardania in this period but the cities of Rosuja and Peca have been systematically excavated and have provided enough information to inspire future research in this direction. Results of expeditions carried out in recent years in this region have shown traces of Iron Age occupation as well in the fortified settlements in Gexh (Gjakov), Zatriq (Rahovec), Korish (Prizren), Hisarin e Kastrci (Therand) etc which constitute an interesting field for future research. The investigations have shown that in the Early Roman period little attention appears to have been given to the fortifications in the region. Most of the activity consisted of the establishment of open settlements in the fields near the coast of Drini i Bardh and near the branches of the river including ifllak, Lower Drsnik, Rogova, Pirana, Studenan, Lower Reani, Sopis6. The barbarian invasions brought about the need for immediate protection and a new system of fortifications was created accordingly. The system originally consisted of constructions of castrum type and culminated in the 6th century with the completion of a dense network of fortifications of the Justinianic period. The author Procopius of Caesarea mentions both the construction and renovation of fortresses in the Dardanian province at this time7. These fortifications represent just a part of a major programm of constructions and reconstructions carried out by Justinian in the whole Byzantine Empire. In the region investigated this activity is located in the major centers, in the areas near communication routes and in the river valleys and mountainous areas. Of great importance in this period were the protection and the observation of the most important traditional roads and the strategic points along the main Lissus Naissus road. These roads could be used to penetrate Kosova and then Koani and Toplica valley and finally up in to the Morava and Vardari valley. They allowed interaction bet-
203
ween an area of the coast from Lissus to Scodra but also a wider territory reaching from Tivari up to Dyrrhachium. This main axis linked the Adriatic with the continent and connected here with the other roads that lead south to the Aegean. We also noticed simpler fortification construction on a smaller scale in relatively less important areas of the region. These sites were situated in visible points in the valleys and could communicate well with each other. Therefore they created an observation and protection system for smaller geographical units as documented in the Drini i Bardh and Drini i Zi regions8. The density of these fortifications in a relatively limited area in the region is a reflection of military organization. It is an efficient protection system, which can also be seen in other provinces of strategic importance, such as those found on the Via Egnatia9. The investigations have revealed that the characteristic feature of Late Antique fortifications is the construction of the fortress and its settlement according to a scheme that is based on the need for protection and the topography of the landscape. The earlier fortifications of the 6th century AD are also modest in terms of surface area, they often include a square tower and are adapted to the terrain on which they are built. Their construction features appear to have been taken into consideration the advice the anonymous Byzantine theoretician of the 4th century AD who states that the main rules of construction for a castle should be; sloping altitude, eventual protection by a river, a plan that conforms to the terrain and within direct communication distance of a neighboring fortress10. The castles in the Drini i Bardh valley are situated on top of hills with a good view of each other, creating the possibility of communication between them. The function of these fortresses, though almost certainly varied, was typified by local needs, the control of lines of communication and the housing of the population in times of danger. The surveys and excavations have provided significant information but to create a clearer chronological picture of this part of Dardinia further investigation is needed. The fortresses of the 3rd 4th centuries can be identified as fortifications of the castrum type, in square, oval or trapezoidal plans with rectangular, circular or U shaped towers. Fortifications such as these can be seen in Bushat, Peja and Gexh. They have gates that are protected by two towers of the propugnaculum type and a kind of via principalis that can be seen most distinctly at Peja.
204
Gzim Hoxha Prima16, Justiniana Secunda17, and Scupi) as well as many other more modest centers that are located away from the large cities in the inner area are the result of the renovation of prehistoric or Late Roman fortifications or those of ex novo construction. As noted above, Procopius of Caesarea, in his work De Aedificis mentions 69 fortresses for the Dardania region, 8 of which are new and 61 renovated. The construction activity mentioned was part of the great fortification programme realized by the emperor Justinian. This process can be seen not only in the big centers Ulpiana, Scupi and Justiniana Prima but in all areas of the province near the Lissus-Niassus road and the secondary roads which link Dardania with the provinces of Macedonia, Secunda and Praevalis18. This activity reflects a protective system of a type that is well known from the Danubian limes19. The fortified towns provide an important insight into the construction that took place in this period and the how the people of the time utilized the different strategic positions of the fortifications to meet the required protection needs. They are extended in the main communication axes in the western part20 as well in the central area of the Dardanian province. A part of the fortifications in some of these towns originated in the prehistoric periods and the 6th century reconstructions can be easily distinguished. The fortifications and the Early Byzantine religious buildings point to an Early Byzantine type organization of the cities 21. Recent discoveries in the field of Early Christian architecture are also worth noting22, as well as a number of recent discoveries in from Kosova23. The new archaeological excavations undertaken during the years 2002, 2004 in the fortified town of Korisha (Prizren) have noted an Early Christian church, as well as a system of fortifications meriting this towns inclusion in the group of 4th-century monuments of Dardania. Other cult sites noted include those of Vrmica, Banja near Peja and traces of apses discovered during the opening of the road Pej-Banj, which are dated in the 4th-5th century. The churches of Bela Crkves and Studenica were built over structures dated to the 4th century. To this group of basilicas can be added that of Saint Angjel in Prizren. Although the building has been dated to the 10th century, the presence of earlier decorative sculptures and architectonic fragments suggest an Early Christian predecessor. This is supported by contemporary sources that indicate an Early Christian presence in Prizren24.
The area put aside for the accommodation of the Roman soldiers ranges from 0.70 ha in Bushat to 1.3 ha in Peja and Gexh. A second group is formed by the castles of the 4th th - 6 centuries such as those found in Rosuja, Pec, Radac, Dollc and Korish. These are represented with two or more circuit walls with a kind of citadel in the highest point of the fortification. It is worth noting the construction of some Early Christian churches which reflect for the first time the organization of Early Christian settlement in this territory. These fortified towns often cover an area bigger than 1 ha which allows for the accommodation of a considerable number of inhabitants. The 6th-century castles constitute the third group of fortifications such as those at Jallanica, Ujmira, Pogrgje and Guri i Kuq. These fortifications are mainly situated in the mountains and were quickly constructed for the protection of the populace against unexpected attacks. It is of note that the plans of the castles are reminiscent of those of Jabllanica, Pogragje and Ujmira. These mountain fortifications are also encountered during this period in the fortifications of Danubian limes11. The reasons for the construction of these castles can be found in the historical circumstances. The first group of fortifications, those of the castrum type, were built when the area was still under direct Roman control. The beginning of the disruption in the Balkans caused by barbarian invasions12 and later by Slav invasions13, brought about the construction of fortifications in the mountainous terrain to enhance the natural protection afforded by the mountains themselves. The later Justinianic restorations were aimed intended as military defenses rather than as attempts to restore economic prosperity14. From a strategic view point we noted the fortifications were associated with a system of which the purpose was to protect the settlements and roads that existed near Drini i Bardh. Together with the fortifications investigated in Albania they form the protective crown of the Lissus-Naissus road and those that are linked to it. Early Christian monuments, towns and fortifications start to become important in this period and their study has allowed a new perspective on the Early Christian archaeology and architecture of Kosova. The researches of the recent years show that the fortified centers of the 4th-6th centuries sometimes give important information regarding the urbanization of this region during the Justinianic invasion15. The main cities of the province (Justiniana
Overview of IV-VI century fortifications in the territory of Western Dardania The first written document that speaks of the organization of Christianity in Dardania province is that of Council of Nicea of 325, which mentions the name of the bishop of the Dardanian metropolis25. However different sources suggest the spread of Christianity in Dardania in earlier periods, indicated by the martyrdoms Florus and Laurus, who lived in the 2nd century A.D26. Another important center for the growth of Christianity besides Scupi was Ulpiana which was documented as an episcopate in the 4th century. During the 4th and 5th centuries, bishoprics were attested in Scupi, Ulpania, Neutina, Dioclentina, Marinana, Justiniana Prima and Stobi.27 According to Procopius, in the Gothic Wars, the controversy caused by the so-called Three Chapters episode caused religious revolts in the city of Ulpiana during the years 552 559. The revolt was connected to the disagreements the religious leaders of the time were having concerning the decisions of Pope Virgilius to condemn the Three Chapters.28 Other documentary sources relating to this episode are of great importance because they mention all the Dardanian bishops29. Procopius also mentions the constructions or reconstructions of Justinian in the above mentioned towns but the identifications of the ruins within the landscape is still difficult. However interesting elements can be noted in the village of Hisar of Suhareka known as Kastrc. The wall circuit is characteristic of the 4th 6th centuries and the finds from this period, mainly coins of Emperor Justiniani, ornaments and ceramic objects also testify to the use of the monument during the 4th century30. The toponym Kastric may have come from the word castrum and may be mentioned in Procopius list of constructions in Dardania31. The Austro-Hungarian Budja Arpad32 documented a quadratic shaped castrum at Peja in the area of Rrafshi i Dukagjinit. It was fortified by four semicircular towers and enclosed an area of 1.2 ha. Its shape makes it distinctive and it may be one of the fortresses mentioned by Procopius. In the western part of Dardania construction and reconstruction was also taking place. The main characteristic is the construction of fortifications at strategic points that do not exceed 0.6 ha. Some of the castles studied have the same plan as those at Jabllanica, Ujmiri and Pogragjen and shows that there may have been certain specifications that the castles were built to. A general overall view of the urban structure of this wide geographical area in the 4th century shows that in some zones administrative-economic and
205
religious units were formed that belonged to the new administrative organization among the territories and provincial centers. However, archaeological and architectural evidence shows that the provincial divisions do not constitute cultural divisions or separations. The administrative centers and widespread fortifications even into the mountain areas serve as an indicator of the penetration of the Byzantine Empire into this geographical area. The material discussed here is based on the present knowledge of the monuments but hopefully future research undertaken in this area will help to improve the insight into the fortifications of the region. Notes
1
L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikimet e shekujve 4-6t n Dardanin Perndimore, Tiran 2003. L.Przhita, G.Hoxha, Rechercher sur les forteresses de la basse antiquite et du moyen age dans le basin de Drini i Bardh, SA, 2002, f. 133-156, L.Przhita, G.Hoxha, Recherches sur les forteresses de la basse antiquit dans le territories de Dardanie Occisidentale, LIlyrie Mridionale et lEpire dans lantiquit IV, Acts du IV Colloque International de Grenoble (10-12 octobre 2002), Paris, p. 475, fig. 10. 2 Proc. De Aedificis, IV,4. Ilirt dhe Iliria tek autort antik Tiran 1965, 3 These terms always mean settlement, city, castle, etc in the Albanian, Turkish and Slavic languages. 4 See reports of the expeditions of Kosova Museum, 1975-1976. 5 R. Novakovi, Oko problemu prouavanja gradina na Kosovu, BMK, XIII-XIV, 1984, p. 99-111. 6 L.Przhita, G. Hoxha, F. Peja, the archaeological excavations of the year 2002 in ifllaku settlement (Kosova) Candavia, 1-2004, f. 125-136. In the same time during the investigations in Reanin e Poshtm (Theranda) a number of settlement traces and many architectural fragments were found which suggest another important center of this period. 7 Proc. De Aed., f. 439-441. 8 L.Przhita, Kshtjella t periudhs antike t von prgjat rrugs Lissus-Naissus, Monumentet 1992-1999, p. 85-112. 9 N.Ceka, Fortifikimete e vona antike pran rrugs Egnantia, Monumentet 7-8, 1974 p. 84. 10 Anon.XI, 1, 4, 6 etc. 11 P. Petrovi, Zidinac, Speculum antique tardif, Starinar, 19941995, p. 55-66. 12 Euseb. Epist. XL, 16. 13 P. Lemerle, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l poque romaine jusq au VIII- e siecl, RH, nr. 211, f. 290-308, Paris 1954; V. Popovi. Les temoins aecheologiques des invasions avaro-slaves dans l Illyricum Byzantin, MEF, Rome, Tome 87, 1975, 14 B. Bavant, La ville dans le nord de l Illyricum (Pannonie, Mesie I, Dacie et Dardanie), Ville et Peuplement dans l Illyricum Protobyzantin, (Actes du colloque organize par l Ecole Francaise de Rome, Rome, 12-14 may 1982. Rome 1984, p. 286. 15 L.Przhita,G.Hoxha, Fortifikime t shekujve IV-VI , p. 120-122. 16 N.Duval, V.Popovi, Cariin Grad I, Beograd-Rom 1984.
206
17
Gzim Hoxha
25
M.Parovi-Peikan, Ulpiana antique la lumiere de letat actuel des recherches, Starinar 1981, p. 57-74. 18 L.Przhita, Typologie et chronologie des fortifications de la basse antiquite sur la voie Lissus- Naissus, SA, 2004, 2, p. 107-126. 19 B.Bavant, La ville dans le nord de lIiyricum (Pannonie, Msie I, Dacie et Dardanie), p. 286. 20 L.Przhita, G.Hoxha, as above., p. 122. 21 Ibid..., p. 122-123. 22 E.erkov, Municipium DD kod Soanica, PrishtinBeograd, 1970 tab. IV; M.Parovi-Peikan, Ulpiana antiquite..., p. 54-74, as well as the discovery of a Early Christian church in Vrmic (Prizren), its documentation is preserved in the archive of the Institute of Monuments of Prizren. 23 G.Hoxha, Raport mbi grmimet e kontrollit n kalan e fshatit Korish 2002, G.Hoxha, Raport mbi grmimet arkeologjike n kishn paleokristiane t fshatit Korish (Prizren), the material deposited in the archive of the Institute of Archeology in Tirana and Museum of Kosova, 2002 and 2004. 24 G. Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren npr shekuj, Prishtina, 1992, p. 64-69 where are all the letters kept for Dardanian church.
E. Honigmann, Recherches sur le listes des Peres de Nices et de Constantinopol, Byzantiun 11, 1936. 26 The author paid attention to the history of these martyrs giving simultaneously valued documentation, a part published for the first time. Acta Sanctorum is mentioned the country that is Dardania and the place Ulpiana. In considering the time of their death this author says that the event is not linked with the emperor Licinius but with Dardan administrator Licinius, as it is mentioned in the Ambrosian Acts. 27 G. Gjini, Ipeshkvia Shkup-Prizren..., p. 56. 28 Proc, De bello gotico, VIII, (IV) 25, 13. 29 G.Gjini, op.cit., f. 35. There are mentioned the representatives from Dardania as episcopate of Justiniana the first, Benenati, Sabini from Zapara, Profekti from Naissusi and Pali of Justiana Secunda. 30 E.Shukriu, Fortifikata Hisar n Kastrc t Suhareks, Iliria 1989, 1, p. 80. 31 Proc. IV, 4. 32 B.Arpad, Rgszeti Kutats Allaniban, Dolgozatok az edlyi nemzeti Muzeum rem-s rgisgtrbol II, Kolozvr 1918.
Luan Przhita, Gzim Hoxha
8. Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare
Gjurmimi i kshtjellave t shekujve IV-VI n territorin e Kosovs prbn nj ndr drejtimet m t rndsishme t aktivitetit krkimor-shkencore gjat viteve 2000-2005 n Kosov. Prcaktimi dhe dokumentimi i gjurmve t kshtjellave t periudhs antike t von n Rrafshin e Dukagjinit mundsoi q t arrijm t veojm disa tipare t prgjithshme t vrejtura kryesisht pr periudhn pas pushtimit romak e deri n shek. VI m.Kr. N vetdijen popullore t banorve t fshatrave t Kosovs ruhen kudo t freskta toponimet gjytet, gradisht, gradin, kala, kull, stanic, kalaja e Leks1 etj (Fig.8.1). Ambienti shkencor i vendit ka qen i vetdijshm pr kt pasuri arkeologjike, por n rastin m
t mir, sht mjaftuar me regjistrimin e vendndodhjes s tyre, pa e pasur mundsin pr t ndrmarr pun konkrete pr dokumentimin shkencor, klasifikimin tipologjik apo kronologjik t ktyre kshtjellave. Veimi i ktyre fortifikimeve n zhvillimin e prgjithshm t kulturs s von antike prbn pa dyshim nj ndihmes, n pasqyrimin sa m t plot t nj konceptimi t ri, q lidhet me zhvillimin kulturor t ksaj periudhe (Fig.8.2). Natyrisht, botimi i rezultateve t para2 n kt fush shnon fillimin e nj pune shkencore, q do t shrbejn si shtys pr gjurmimet e ardhshme arkeologjike, t cilat jan mjaft t rndsishme n prcaktimin dhe saktsimin kronologjik-funksional t ktyre fortifikimeve.
Fig. 8.1 Harta e fortifikimeve (Dardania Perndimore)
208
Fig. 8.2 Harta e fortifikimeve n Pellgun e Drinit t Bardh
Kshtjella t shekujve IV-VI

8.1 GEXH-GJAKOV
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare N krahun verior t kanionit t Drinit t Bardh, n Fshej, ngrihet nj kodr e prbr nga shkmbinj glqeror me formn e nj koni t prer (Fig.8.4).
209
Pjesa m e lart e saj formon nj siprfaqe t rrafsht, mbi t ciln duken ende sot gjurmt e nj fortifikimi.
Fig. 8.4 Pamje e kodrs - Gexh
Q n rrzn jugperndimore t kodrs, u vrejtn trakte t veuara muresh. Ato jan punuar me gur t vegjl dhe mesatar, t lidhur me lla glqereje t cilsis mjaft t mir dhe me prdorim t shpesht t tjegullave dhe tullave, si element pr nivelimin e rreshtave dhe pr forcimin e lidhjes s murit. Nga pjesa m e lart, kodra komunikon n pamje vizuale me peisazhin gjeografik prreth, si me fushat dhe kodrat e fshatrave Fshej, Bistrazhin, Marmull, Gexh dhe Xrx. Ajo kontrollon m s miri luginn e Drinit t Bardh, veanrisht nga ana veriore, ku vshtrohet qart vendbashkimi i Drinit t Bardh me lumin Erenik dhe m tej n horizont fushat e rrethins s Gjakovs, t Deanit dhe t Pejs (Fig.8.5). Ndrsa, nga ana jugore, shpaloset pamja e hapsirs s krijuar pas kanionit t thell t Fshejt, n drejtim t fshatrave t sotme Xrx dhe
Rogov, nga ku rruga tradicionale kryente lidhjen me Prizrenin dhe nprmjet Qafs s Morinit me Kuksin e m gjer. Ky komunikim rrugor dshmohet edhe nga gjurmt e nj ure n fshatin Rogov. Nga pikpamja e integrimit strategjik mund t themi se fortifikimi n Gexh lidhet shum mir, n linj pamore, me fortifikimet e identifikuara n Sukn e Crmjanit, Kodrn e Hereqit, Gradinn e Gurit t Kuq dhe n verilindje me Gradishtn e Zatriqit. N rrafshinn e siprme t kodrs n fjal, duken ende qart gjurmt e fortifikimit n form prafrsisht trapezoidi me prmasa 150 x 90 m3. Nga nj vshtrim siprfaqsor, mund t ndiqet vetm traseja e mureve, e cila ruhet sot n formn e nj ledhi. Sidoqoft, vrehet qart planimetria e fortifikimit, e cila sht prafrsisht trapezoidale dhe gjurmt e disa kullave, pr formn e t cilave nuk mund t jemi plotsisht t sigurt (Tab. XXI).
210
Fig. 8.5 Planimetria - Gexh
Krahu jugor i ktij fortifikimi sht 150 m i gjat. Ai fillon nga kulla nr. 2, me form gjysm rrethore dhe me diametr 7 m. Pas nj linje muri 70 m t gjat pasojn kullat nr. 3 dhe nr. 4, t cilat mbrojn hyrjen e vetme t fortifikimit t konstatuar deri m tani. Dy kullat n fjal, kan pasur prafrsisht forma drejtkndore apo formn e germs U, me prmasa 12 x 8 m. Kullat futen rreth 3 m n brendsi t linjs s fortifikimit dhe formojn mes tyre nj siprfaqe 8 x 8 m, q ka shrbyer si hyrje kryesore pr fortifikimin. Mund t supozohet se kjo hyrje ka kaluar nprmes dy
portave, t cilat rrethojn nj oborr t brendshm midis dy kullave (propognaculum ?). Pas kulls nr. 4 linja e murit jugor zgjatet edhe 45 m t tjera n drejtimin lindor, pr tu ndrprer nga kulla nr. 5 me form gjysm rrethore dhe me diametr rreth 7 m. Kjo kull skajore shrben si piknisje pr linjn lindore t murit fortifikues, i cili sht i gjat rreth 90 m. N kt pjes vrehen dy kulla t tjera. Kulla nr. 6, e distancuar rreth 45 m nga kulla nr. 5, ka form planimetrike drejtkndore dhe prmasa 8 x 6 m. Kulla nr. 7 paraqitet po ashtu e baraslarguar 45 m. nga
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare kulla nr, 6 dhe ka form planimetrike rrethore, me diametr rreth 7 m. Te kulla nr. 7 linja e murit pson nj shmangie n drejtim t veriperndimit. Pas nj intervali n vazhdim rreth 36 m t gjat, duket nj devijim tjetr i linjs s murit, q drejtohet nga perndimi, ku fillon edhe linja e krahut verior t fortifikimit. N traktet e murit verior dallohen gjurmt e dy kullave. Kulla nr. 8 ka form planimetrike drejtkndore dhe prmasa 8 x 6 m. Ndrsa kulla pasuese nr.9, e distancuar 37 m larg kulls nr. 8, ka form planimetrike rrethore me diametr rreth 8 m. Kulla nr. 9 sht ndrtuar n pjesn skajore, q ndan krahun verior nga krahu perndimor i fortifikimit. Linja e murit perndimor me gjatsi rreth 70 m, zgjatet nga kulla nr. 9 deri te kulla nr.2. Kulla nr.1 ndodhet rreth 35 m n jug t kulls nr.9 dhe ka forme planimetrike drejtkndore me prmasa 8 x 6 m. Kulla skajore nr.2, e prshkruar m lart, ndan krahun perndimor t murit nga krahu jugor, duke mbyllur njkohsisht rrethin e mureve n kt fortifikim. sht pr tu vn n dukje se linja e mureve n intervalin e kullave nr. 1 dhe nr.2 dhe kullave nr.7 dhe nr.8 sot nuk mund t dallohet as nga prania e ledhit, i cili n pjest e tjera t fortifikimit sht m i qart. Nisur nga gjurmt t cilat vrehen mbi siprfaqe, kullat skajore t fortifikimit duket se kan pasur forma t harkuara rrethore apo freskore me diametr, q luhatet nga 7 deri n 8 m. Ndrsa kullat n gjatsin e mureve rrethuese, duket t ken pasur form drejtkndore me prmasa 8 x 6 m. Kullat nr. 3 dhe nr. 4, q mbrojn hyrjen, paraqiten me form planimetrike drejtkndore apo n formn e germs U me prmasa pak m t mdha, 12 x 8 m. 8.2. PEJ
211
Mendojm q fortifikimi sht zhvilluar n ann veriore dhe veriperndimore, prgjat tarracs s shesht, q shtrihet deri mbi shkmbinjt e thepisur t kanionit t Drinit t Bardh, i cili prbn nj mbrojtje natyrore t shklqyer. Dy mure q zgjaten nga hapsira e fortifikimit maj kodrs drejt shkmbinjve, e zgjerojn vendbanimin n trajtn e nj varoshi. Gjat kontrollit q u b n tarracn pran kanionit dhe n brendsi t fortifikimit u gjetn mjaft fragmente ensh prej qeramike, tjegulla t tipit solen, me profile t varianteve t ndryshme dhe tjegulla kalipter, me trashsi 2.5 deri n 3.5 cm. Po ashtu, ktu jan t pranishme gjetjet e tullave me trashsi 5.5 deri n 6 cm. Ent e gjetura t qeramiks dshmojn pr nj vendbanim shumshtresor. Mjaft profile ensh prej balte trashanike t kuqrreme apo nj qeramik e punuar mir, me ngjyr gri n t zez, duket se jan dshmi t periudhave prehistorike, t kohs s bronzit apo edhe t periudhs s par t hekurit, si sht edhe materiali i tumave t grmuara n vitet 60 n fshatrat fqinje Fshej, Ujz dhe Rogov. Gjithashtu, ktu u gjetn n siprfaqe mjaft fragmente ensh qeramike shtpiake, q mund t datohen n periudhn antike t von, koh s cils duket se i prket edhe fortifikimi me mjaft elemente planimetrik t nj castrum-i. Sipas t dhnave, kjo kshtjell, me elemente t qarta t nj castrum-i, mund t jet ndrtuar ndoshta n kohn e tetrarkis apo pak m von, pasi paraqet nj form planimetrike pak a shum t rregullt. Nj castrum t till e shnon edhe B. Arpad n qytetin e Pejs4. Prandaj, fortifikimi n Gexh iu shtohet fortifikimeve t tilla, t njohura deri m tani n territorin e Kosovs, n Pej dhe n Ulpian5.
212
Luan Przhita, Gzim Hoxha midis rrugs, q t on drejt Mitrovics dhe lumit t Bistrics n veri t saj.7 Terreni, n t cilin ishte vendosur ky fortifikim, duhet t ket qen me siguri i shesht. Kt e vrtetojn prshkrimet e tij, kur pohon se toka brenda fortifikimit ishte e mbjell, n mes t s cils kalonte edhe nj kanal uji, paraqitur edhe n skicn planimetrike t botuar. Me mjaft kujdes, Budaj na njofton se muri ishte ruajtur m mir n ann veriore. Ai kishte nj lartsi prej 3 m, trashsi 1 m dhe gjatsi 112 m. Ndrsa distanca tjetr veri-jug e murit fortifikues arrinte 120 m. Pra, fortifikimi n fjal kishte nj siprfaqe 13.440 m2 (112 x 120 m) (Fig.8.7).
Studiuesi hungarez Budaj Arpad, i cili ka vizituar Rafshin e Dukagjinit n periudhn e Lufts s Par Botrore, na ka ln shnime mjaft interesante (nj skic planimetrike dhe disa fotografi me mjaft vler), n lidhje me nj fortifikim t vzhguar asokohe n qytetin e Pejs. Kto t dhna kan sot nj rndsi t veant, pasi ndrtimet e gjysms s dyt t shek. XX tashm kan mbuluar dhe zhdukur plotsisht gjurmt e fortifikimit n fjal6. Grmadhat e Pejs s dikurshme, shkruan Budaj Arpad m 17 qershor 1917, gjenden mbi nj siprfaqe t rrethuar mir n form katrkndshi t rregullt, me kulla t rrumbullakta n qoshe, sikurse tregohet n skic. Grmadhat jan n afrsi t drejtprdrejt t qytetit, n ann veriore t tij,
Fig. 8.7 Planimetria (sipas, Budaj. A., 1917)
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare N murin verior mendohet t ket qen nj port dhe nj kull gjysmrrethore me gjersi 4 m dhe thellsi 3 m, 36 m e distancuar nga kulla e skajit verilindor. N skajin veriperndimor sht ndrtuar nj kull rrethore me diametr rreth 20 m. Po ashtu form t njjt kan pasur edhe kullat e skajeve t tjera t fortifikimit. Pran kulls jugperndimore duket se ka ekzistuar edhe nj port tjetr e vendosur n mes dy kullave, q kishin nj diametr rreth 9 m. N ann perndimore dallohet edhe nj kull tjetr me form rrethore, e distancuar 48 m nga kulla e skajit jugperndimor. Muri prbhej nga dy faqe t punuara me gur t mdhenj dhe emplektoni n mes tyre, i prbr nga akull dhe gur lumi t przier me lla glqereje t bollshm. Ktu jan prdorur her pas here copa tullash dhe tjegullash, q, sipas autorit, t kujtojn opus incertum-in romak8. Po ashtu, lidhja e murit prforcohej nga trar, t vendosur n mnyr trt8.3 RAHOVEC
213
hore dhe gjatsore, ka na kujton nj ngjashmri t vrejtur koht e fundit n mjaft fortifikime antike t vona t territorit t Shqipris9. N pjesn e brendshme verilindore t fortifikimit, autori ka vrejtur disa grumbuj gursh, pr t cilt mendon se jan gjurm t banesave t dikurshme. Ndr gjetjet e vrejtura ktu, prmenden mjaft fragmente tjegullash me trashsi 2,5 deri n 3 cm, tulla t periudhs romake me prmasa 37 x 22 x 5 cm, tri stela romake me mbishkrime, q datohen n gjysmn e dyt t shekullit II pas Krishtit etj. Nga prshkrimet e besueshme, skica planimetrike dhe t dhn t tjera, si sht materiali arkeologjik i gjetur brenda dhe n afrsi t fortifikimit, ne kemi arsye t besojm edhe gjykimin e autorit pr kohn e ndrtimit t ktij fortifikimi, klasifikuar prej tij si nj kamp i periudhs romake t von.
Me emrin Kalaja e Durmanit njihet nga banort vendas nj fortifikim, q ndodhet n lindje t qytetit t Rahovecit10. Fortifikimi gzon nj pozit gjeostrategjike shum t rndsishme. Ai zotron nj kndvshtrim t gjer n arealin e vet gjeografik dhe ka pika shikimi reciproke me kshtjellat e tjera prreth, si me Zatriqin, Crmjanin, n ann veriore; Vraniqin dhe Korishn n krahun juglindor; ndrsa Karashngjergjin dhe Vlashnjn n ann jugperndimore. Ai sht i vendosur n nj linj paralele me fortifikimet e Zatriqit dhe Gurit t Kuq, t vendosur
po ashtu n kurrizin malor q mbyll nga ana verilindore luginn e mesme te Drinit te Bardh, e cila paraqet nj zon fushore kodrinore n veri t qytetit t Prizrenit dhe me rrethinat e qytetit t Gjakovs. Ky areal gjeografik kontrollohet mjaft mir nga kjo linj fortifikimesh, q duket e integruar nga pikpamja strategjike. N mes fortifikimit t Rahovecit dhe Gradishts s Zatriqit kalonte edhe rruga e njohur me emrin Rruga e Gjakovs, prgjat s cils kemi vrejtur mjaft gjurm arkeologjike t periudhs romake dhe antike t von.
214
Luan Przhita, Gzim Hoxha gjithsisht muret e kshtjells ruhen mir mbi siprfaqe. Kjo m s miri vrehet n ant jugore dhe lindore, ku lartsia e tyre arrin deri n 1,10 m. N pjest e tjera, veriore dhe perndimore, muret kan formn e nj traseje mbi siprfaqen e toks, ndrsa n ekstremin jugperndimor ka vende, ku ata mungojn (Fig.8.9).
Kshtjella, e vendosur mbi dy kodra me lartsi respektive 722 dhe 702 m, ka nj form t zgjatur, q i prshtatet jo rrall her konfiguracionit t terrenit11. Pjesa gjatsore e fortifikimit me orientim lindje-perndim sht rreth 200 m, ndrsa gjersia luhatet nga 44 m n ekstremin veriperndimor deri n 55 m n at juglindor. Brenda ktij perimetri muresh rrethohet nj siprfaqe rreth 0,60 ha. Pr-
Fig. 8.9 Planimetria - Rahovec
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Muret rrethuese ruajn nj teknik ndrtimi uniform pr t gjith fortifikimin. Faqet ansore t mureve jan punuar me gur drejtkndor, dhe jo rrall me rrasa guri duke ruajtur me prpikri fugat e drejta, gjersia e t cilave sht 2,5 cm. Lidhja e gurve sht realizuar me lla t nj cilsie relativisht t mir, me prbrje glqereje t shuar mir t przier me rr t trash lumore (Fig.8.10). Hapsira mes faqeve t murit sht plotsuar me nj mbushje t prbr nga gur me madhsi mesatare dhe akull t przier me llain e glqeres, e cila rrit qndrueshmrin e strukturs s murit.
215
Nga ana e tekniks ndrtimore, muret e kshtjells s Rahovecit paraqesin nj realizim disi m cilsor, q diferencohet nga ndrtimet e tjera fortifikuese t gjurmuara n pellgun e mesm t Drinit t Bardh. Pjesa jugore e murit rrethues me gjatsi rreth 200 m, ruhet mir mbi siprfaqe. Trashsia e murit ktu arrin n 1.40 m, ruajtja n lartsi luhatet nga 0,20 0,45 m n pjesn qendrore, deri n 1,10 m n afrsi t kulls nr.1 (Fig.8.11).
Fig. 8.10 Teknika e ndrtimit t mureve
Fig. 8.11 Muri rrethues
Ky krah i mureve t kshtjells sht i fortifikuar me 5 kulla, q paraqesin tipa planimetrik t ndryshm, n form patkoi (kullat nr. 1 dhe 5), katrore (nr. 2 dhe 4) dhe drejtkndore (kulla nr. 3). Ndrsa n pjest e tjera t kshtjells, me nj mbrojte natyrore t konsiderueshme, ndrtuesit jan mjaftuar vetm me ndrtimin e linjs mbrojtse t mureve, pa prdorur elemente fortifikuese.
Kulla nr.1, me form patkoi, sht ndrtuar n ekstremin juglindor t kshtjells12. Ajo ruhet mir mbi siprfaqe n lartsin 0,96 m dhe teknikisht sht e ngjashme me ndrtimet e mureve rrethuese. Dy kraht e kulls, me gjatesi 1.40 m., lidhen organikisht me murin rrethues (Fig.8.12).
216
Fig. 8.12 Planimetria e kullave
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Balli i ksaj kulle, n formn e nj harku, del jasht murit rrethues rreth 4 m, duke ruajtur n pjesn ballore gjersin prej 1,78 m. Brenda mureve t ksaj kulle krijohet nj ambient i brendshm me prmasa 2,20 x 2,10 m. Hyrja e kulls, me hapsir drite 1,10 x 1, 80 m. paraqitet e spostuar nga qendra. Kulla t tilla jan t njohura n ndrtimet e periudhs s von antike n pellgun e Drinit t Zi, si sht kulla nr.1 e castrumit t Bushatit (Kuks)13. Kulla nr. 2 ndodhet n gjatsin e linjs jugore, 45 m larg kulls nr.1 Ajo ruhet mjaft dobt mbi siprfaqe, e kjo vshtirson nj prshkrim t hollsishm t saj. Nga gjurmt t cilat ruhen aktualisht, mundm t marrim nj planimetri t prafrt t saj, e cila sht n forme katrore, me siprfaqe afrsisht 5 x 5 m, dhe trashsi muresh 1,65-1,70 m. Kulla nr.3, ndryshe nga kullat e msiprme, ruhet m mir dhe t jep mundsin e prcaktimit t nj planimetrie me t sakt t saj. Ajo ndodhet n linjn jugore t kshtjells, rreth 35 m n distanc nga kulla nr.2. Orientimi i kulls nr.3 pson nj ndryshim n raport me dy kullat e tjera, duke u spostuar n drejtim m lindor. Ajo paraqitet me form planimetrike drejtkndore, me siprfaqe t jashtme 5, 20 x 3, 80 m. Dy kraht e kulls lidhen organikisht me murin rrethues. Dalja ballore e kulls jasht mureve arrin distancn 3,8 m. Pjesa juglindore e saj sht e dmtuar, por, megjithat, gjurmt e themeleve sqarojn jo vetm formn planimetrike t saj, por dhe gjersin e mureve t kulls, q jan 1. 35 m t gjera. Kulla me prmasa t tilla si dhe me planimetri t njjt jan takuar n fortifikimet fqinje t Gexhs (Gjakov), Crmjan, Radavc, etj. datuar n shekujt III-IV14. Kullat nr. 4 dhe nr. 5 me form katrore dhe patkoi jan ndrtuar n ekstremin e ksaj linje muri, pikrisht aty ku muri rrethues krijon nj kthes t fort me an t nj harku n pikn me t lart t kodrs. Ato nuk ruhen mir dhe vetm nga rrnojat e tyre u arrit q t prfitohet forma planimetrike. Fortifikimi i pjess jugore me 5 kullat e siprprshkruara, siguronte nj mbrojtje aktive n pjesn m pak t mbrojtur t kodrs, t ekspozuar
217
kundruall territorit fushor dhe kodrinor t komuns s sotme t Suhareks, mjaft t pasur me gjurm vendbanimesh t periudhes romake dhe antike t von. Muri rrethues n pjesn juglindore krijon nj kthes t fort, duke iu prshtatur me rigorozitet izoipsit t kodrs. Ai ruhet mjaft mir n gjatsin 11 m dhe lartsin 0,56- 0,98 m, me gjersi muri 1,80 m. Ashtu si dhe n pjest e tjera t murit rrethues, sht ndrtuar me tekniken opus incertum, por me ndryshimin se materiali lidhs i prdorur sht i nj cilsie m t mir. Ktu sht gjetur dhe nj tjegull, e cila ruan n siprfaqe inicialin -X-. Nga kjo an e kshtjells vendosen relacionin me Gradishtn e Zariqit. Pjesa tjetr e mureve rrethuese ruhet mjaft dobt si n ann perndimore, ashtu dhe n at jugperndimore. Ato vijojn duke ndjekur konfiguracionin e terrenit me nj rnie t leht. Nj struktur e veant muri ndars, q veon kodrn me kuot m t lart 722 m, duket t jet nj ndrtim m i von n raport me murin rrethues. Kjo duket n teknikn e tij m t shkujdesur t punimit t gurve faqor dhe n prdorimin pa kursim t llait. Kt mur do ta konsideronim si nj dor t dyt ndrtimi n brendsin e fortifikimit, pa pasur mundsi pr t gjykuar me saktsi kohn e ndrtimit t tij, ka do ta sqaronte nj grmim sistematik n kt vend. Mbshtetur n teknikn e ndrtimit t mureve rrethuese, formn planimetrike t kullave dhe n elemente t tjera, mendojm se kshtjella e Rahovecit i prket nj fortifikimi me karakter vrojtues ushtarak n kt pjese t trases q lidhte zonat malore me qendrn e rndsishme t Ulpians. Vendbanimet e shumta prreth ktij fortifikimi, t cilat kohsisht jan t shekujve III-IV, t ndodhura n kmbt e kshtjells; gjetja e disa mbishkrimeve latine si dhe e shum pjesve arkitektonike, flasin pr rndsin q kishte kjo zon n kt periudhe. Ekzistenca e rrugve t komunikacionit, si ishte traseja Lissus-Naissus prgjat ksaj treve, me siguri solli si nevoj ndrtimin e ktij fortifikimi me karakter ushtarak me qllim vrojtimi t zons dhe ruajtjen e ksaj arterie lidhse ekonomike. Muri ndars brenda fortifikimit dshmon nj vazhdimsi t jets s ktij fortifikimi, s paku edhe n dy shekujt e mvonshm V dhe VI.
218 8.4 RADAC-PEJ
N afrsi t burimit t Drinit t Bardh, banort vendas njohin nj vend me toponimin Kodra e Gjytetit. Kjo kshtjell sht vizituar pr her t par nga nj grup arkeologsh t Muzeut t Kosovs (1974), t cilt kan br nj prshkrim t monumentit. Njkohsisht n kt informacion t shkurtr nuk sht dhn ndonj mendim lidhur me datimin e kshtjells15. Fortifikimi sht ndrtuar mbi nj kodr me nj pozit gjeostrategjike t rndsishme pr pellgun e Rrafshit t Dukagjinit. Horizonti i shikimit prfshin ktu, n ann lindore, Banjn e Pejs, Vrelln e deri n Istog te Bjeshkt e Thata. N perndim jan Bjeshkt e Ruselis (pjes e Bjeshkve t Nemuna), ndrsa n veri ka prpara Bjeshkt e Zhelebit, Sejlovs etj. Nga ana jugore dhe juglindore hapet nj horizont shikimi i gjer, q prfshin vijn ZatriqBjeshkt e Prizerenit dhe Prekupjes. Kjo e fundit prbn kufirin ndars t Rrafshit t Dukagjinit me Rrafshin e Kosovs (Fig.8.14). Kshtjella e Radacit merr nj rndsi t veant, pr sa i prket pozicionit t saj n lidhje me fortifikimet e tjera t ktij pellgu. Ajo ka kto pika shikimi reciprok; n verilindje me Jabllanicn e Madhe, n jug me qytezat e Pogragjs dhe Dollcit (Klin), Crmjanit (Gjakov), Gurit t Kuq dhe Zatriqit (Rahovec). Fortifikimi sht vendosur mbi nj kodr konike me baz t gjer, me lartsi 665,5 m. mbi nivelin e detit, pikrisht prball lugins s Zhelepit dhe Gryks s Rozhajs, nprmjet tyre realizohej
komunikimi me territoret e provincave fqinje. Kjo trase tradicionale tregtare ka qen e njohur me toponimin Rruga e Karvaneve. Kshtjella ka form pak a shum t nj trapezi, n t ciln muret rrethuese ndjekin izoipsin e kodrs, si sht rasti i linjs jugore dhe jugperndimore. Ndrsa n pjest e tjera, veriore dhe verilindore, muret rrethuese i shmangen vijimit t izoipseve, duke i ndrprer ato. Pastrimet e kryera dhe disa grmime t vogla kontrolli, na ndihmuan sadopak pr sqarimin e tekniks s ndrtimit t mureve rrethuese (Fig.8.15). Kto mure jan t punuara me teknike t njjt opus incertum, realizuar me gur mesatar t punuar lidhur me lla, i cili sht prgatitur nga nj przierje t glqeres me rr t imt lumi. N disa raste, n gjatsin e murit rrethues, vrehen copa tullash dhe tjegullash, t futura n materialin lidhs. Si bazament pr muret rrethuese, jan shfrytzuar masivet shkmbore, sidomos kjo spikat n ann jugore t fortifikimit. Rilevimi topografik tregoi se kshtjella e Radacit kishte nj siprfaqe prej 2,6 ha. N planin ndrtimor, ajo sht e ndar n dy pjes, t cilat lidhen organikisht me njra-tjetrn. Muret rrethuese jan prforcuar nga katr kulla t vendosura dy n pjesn perndimore, nj n at lindore dhe kulla qendrore. Pika m e lart e kshtjells sht fortifikuar nga nj kull n form katrore, me prmasa 5 x 5 m. Ajo sht punuar me t njjtn teknik si edhe muret rrethuese. Kulla ka nj pozicion mbizotrues n tr
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare siprfaqen e fortifikimit. N an t veanta jan krijuar disa nivele muresh, n form tarracash, t cilat zbresin deri n 50 m. Njkohsisht nga kulla rrethore zbresin paralel dy linja drejtvizore muresh
219
rrethuese, n ann veriperndimore dhe verilindore. Kto linja muresh prcaktohen nga vet pozicioni mjaft i pjerrt i terrenit n kto dy an.
Fig. 8.14 Pamje e kodrs - Radac
Muri veriperndimor, 55 m i gjat, nuk ruhet mir mbi siprfaqe, por ai mund t ndiqet n disa pjes t veanta. M pas, me an t nj kthese, muri rrethues merr drejtimin jugor, me pak shmangie nga perndimi. Nga krkimet e kryera n kt pjes t fortifikimit, vrejm se muri rrethues ruan t njjtn teknik t prshkruar m lart, dhe ka gjersin 1,651,70 m. Nga gjurmt e konstatuara n siprfaqe, pjess perndimore t fortifikimit, i prkasin dy kulla (nr. 2 dhe nr. 3). Gjurmt e tyre ruhen n lartsit 0,30-0,40 m, n form muresh jo t rregullt, t dmtuar n faqet e jashtme, e kjo nuk t lejon prcaktimin e gjersis s tyre. Njkohsisht dhe pjesa ballore e kullave sht e dmtuar. Por duke u nisur nga konfiguracioni i terrenit si dhe i disa gjurmve t shkputura t mureve, mendojm se kullat nr. 2 dhe nr. 3 duhet t ken pasur form katrkndore.
Pas kulls nr. 3, e cila mbyll skajin perndimor, muri rrethues ndjek me besnikri izoipsin e kodrs me gjatsi 200 m me drejtim nga lindja. Her-her si bazament n ndrtimin e tij sht shfrytzuar masivi shkmbor i ksaj ane. Nga muri lindor shkputet nj linj tjetr, por tashm me drejtim verior, i cili mbyll rrethimin e plot t fortifikimit deri te kulla rrethore nr. 1, n pjesn m t lart t kshtjells. Ndrsa linja e murit jugor, vijon me gjatsi 50 m, pr tu mbyllur me nj kull n form katrore (nr. 4), me prmasa 5 x 5 m. Ndrtimi i kulls nr. 4, n kt pjes t kshtjells, e cila pr nga konfiguracioni i terrenit prbn ann m t but t kodrs, shrbente, me sa duket, pr fortifikimin e hyrjes s kshtjells, nga ku kryhej komunikimi me ambientin prreth. Krkimet siprfaqsore n brendsi t fortifikimit, treguan pr pranin e disa ndrtimeve, ku mund
220
Luan Przhita, Gzim Hoxha qendr bn pjes n grupin e fortifikimeve t datuara n shek. III-IV. N mbshtetje t ktij datimi paraprak vijn edhe disa analogji ndrtimore t vrejtura n disa qyteza t tjera bashkkohore t provincs dardane, si n Pec (Kuks), Rosuj (B. Curri)16 etj.
t veojm muret e tarracimeve dhe disa banesa. Njkohsisht u grumbullua nj material arkeologjik, i cili, ndonse jo shum i pasur, prmban n vetvete elemente datues. Kta vijn kryesisht nga disa fragmente ensh kuzhine prej qeramike, tulla me trashsi 0,04 m. etj. Nisur nga teknika e ndrtimit t qytezs, si dhe nga materiali i imt arkeologjik, mendojm se kjo
Fig. 8.15 Planimetria - Radac
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare 8.5 DOLLC-KLIN
221
N t majt t rrugs automobilistike q t on nga Klina n Prishtin ngrihet nj kodr shkmbore, e cila njihet me emrin Kshtjella e Jerins. Fortifikimi ndodhet vetm 3-4 km larg n vij ajrore nga Kulla
e Jerins n fshatin Pogragj (Fig.8.17). Ai sht prshkruar nga ekspedita e Muzeut t Prishtins e vitit 1977, por nuk sht shoqruar me material ilustrues17.
Fig. 8.17 Pamje e fortifikimit t Dollcit
222
Fig. 8.18 Planimetria - Dollc
Kodra shkmbore bie thik n ant veriperndimore, veriore dhe verilindore dhe ka nj pjerrsi m t but nga ana jugore. Ajo ka nj pamje veanrisht t hapur nga ana jugore, duke pasur lidhje direkte pamore me kshtjelln e Crmjanit. Mbi kt kodr sht ndrtuar nj fortifikim, i cili na dshmon sot pr disa faza ndrtimore (Fig.8.18). Faza e par ndrtimore dshmohet kryesisht n ann perndimore t kodrs. Ajo prbhet nga trakte muri, q jan sonduar relativisht von dhe gjurmt e dy kullave, pr formn e t cilave nuk jemi t sigurt. Muret e ksaj faze jan t ndrtuar me nj teknik t njohur, me dy kmisha ansore me gur mesatar dhe me mbushje t prbr nga gur m t vegjl, akull dhe derdhje llai t bollshm. N vendin ku ishte sonduar ky mur, u gjetn disa fragmente qeramike, nj pjes e t cilave mbanin zbukurimin tipik
me krehr t datuar n periudhn antike t von (Fig.8.19). Faza e dyt ndrtimore dallohet kryesisht n pjesn jugore t kodrs dhe sht nj faz e restauruar disa vite m par nga Enti i Mbrojtjes s Monumenteve t Kosovs. Muri i ksaj faze ndrtimore sht ruajtur m mir n kulln katrore pran hyrjes. Teknika e ndrtimit t fazs t dyt ndrtimore dallon nga faza e par nga prdorimi i nj llai m cilsor dhe nga prdorimi i trarve gjatsor dhe trthor si prforcues pr lidhjen e murit. Vrimat e trarve gjatsor kan nj seksion katror me prmasa 0.20 x 0.20 m dhe 0.30 x 0.20 m., ndrsa trthorazi murit vrehen vrima t tejprtejshme me seksion rrethor me diametr 0.070.08 m. Duke u mbshtetur te t dhnat e msiprme, sipas mjaft gjasave, ktu kemi t bjm me nj mur t periudhs mesjetare (Fig.8.20).
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare
223
Fig. 8.19 Teknika e mureve (faza e par)
Fig. 8.20 Muret e periudhs mesjetare
224
Luan Przhita, Gzim Hoxha Pr t pasur nj ide m t sakt pr arkitekturn dhe aktivitetin e ksaj kshtjelle me jetgjatsi t madhe nga antikiteti i von deri n kohn e re, do t ishte e nevojshme kryerja e disa punimeve t mtejshme si: nxjerrja n drit e murit antik t von dhe brja e disa sondazheve me qllim t vjeljes s materialit t lvizshm arkeologjik.
Ndrsa faza e tret ndrtimore prkon me rrethimin e oborrit t kishs t ndrtuar n pjesn veriore t fortifikimit aty nga fillimi i shekullit t 17-t. Kjo kish dhe oborri i saj duket se kan qen n prdorim deri n kohn ton18. sht pr tu vrejtur se tri fazat ndrtimore prputhen me njra-tjetrn n ann veriore t fortifikimit, aty ku pjerrsia e madhe shkmbore nuk ka ofruar mundsi tjetr ndrtimi, prvese linjs s murit q ekziston ende sot. 8.6 CRMJAN-GJAKOV
N qendr t fushs s Rrafshit t Dukagjinit, n ann veriore t fshatit Crmjan (Gjakov), ngrihet nj kodr me form konike t rregullt, me lartsi 503 m, mbi t ciln sht e vendosur nj nga kshtjellat m t njohura nga tradita gojore e vendit. Kodra e dominon dukshm peizazhin natyror rreth saj. Nga maja e saj shkmbore vrehet mjaft mir e gjith lugina e Drinit t Bardh. N veri shihet Klina dhe t gjitha fushat e kodrat rreth saj me kshtjellat e Dollcit dhe t Jerins n fshatin Pogragj. N veriperndim, tejet n largsi, duket Peja, Qafa e Rugovs dhe kshtjellat e Radacit e t Jabllanics, ndrsa n jugperndim qyteti i Gjakovs. N verilindje dhe n lindje vihen re qart zona kodrinore e Volujakut dhe Ponorcit, me fushat me tuma, si edhe fortifikimet e Stanics dhe Llapevs dhe m tej t Gurit t Kuq dhe Zatriqit. Ndrsa n jug shtrihet fshati Crmjan dhe nj zon e tr e but kodrinore dhe fusha, q t lejojn t vshtrosh deri n bjeshkt e Pashtrikut (Fig.8.22).
Kodra e kshtjells s Crmjanit ka nj maj shkmbore dhe rreth saj nj siprfaqe me pjerrsi m t but, q i ka dhn mundsi krijimi nj siprfaqeje t banuar. Muret fortifikuese ndjekin izoipsin m t thyer t kodrs duke rrethuar nj siprfaqe rreth 1.3 ha n trajt prafrsisht vezake me gjatsi lindje-perndim. Sot kto mure ruhen n nj gjendje mjaft t shkatrruar, e kjo vshtirson ndjekjen e tyre n siprfaqe (Fig.8.23). Pr t krijuar nj ide rreth tekniks s ndrtimit dhe disa prmasave t ktij muri, u b nj sondazh i vogl n nj trakt muri t ans jugore t fortifikimit n nj gjatsi rreth 2 m. Muri rrethues i sonduar n nj thellsi rreth 0.50 ka nj trashsi prej 2 m. Ndrsa n disa vende t tjera u vrejt se kjo trashsi sht m e vogl, rreth 1.85 m. Ai sht ndrtuar me gur me origjin magmatike, me ngjyr t kuqe tulle, t nxjerr nga shkmbinjt natyror, q ndodhen n vendin prreth dhe brenda siprfaqes s fortifikuar. Dallohen qart dy faqet e murit dhe
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare mbushja n mes tyre. N gurt e faqes s jashtme duket se ka nj prkujdesje m t madhe pr tu latuar dhe pr t krijuar forma t prshtatshme pr fasadn e murit. Po ashtu vrehen edhe prpjekjet pr t krijuar rreshta horizontal gursh n kt fasad, por jo gjithmon ky qllim sht realizuar me nj gur t vetm. Disa nga prmasat e gurve t
225
matur n fasadn e pastruar t murit jan: 0.34 x 0.25 m, 0.23 x 0.15 m, 0.17 x 0.05 m etj. Pr arsye t madhsis s ndryshme t gurve, shpeshher jan prdorur pr nivelim gur me trashsi m t holl dhe n ndonj rast edhe copa tullash e tjegullash.
Fig. 8.22 Pamje e kodrs - Crmjan
Lidhja e murit sht kryer me nj lla glqereje me cilsi t dobt, me prmbajtje t shumt zhavorri lumor. Madje n disa an t pjess jugore t fortifikimit sht vrejtur, se gurt jan lidhur n t that ose ka raste kur si mjet lidhje duket t jet prdorur argjila e vendit. Brthama e murit prbhet nga gur t vegjl e mesatar dhe mjaft akull. Atyktu duket se jan prdorur edhe mbeturina t copave t tullave dhe tjegullave. N ant lindore dhe jugore t fortifikimit duken gjurmt e tri kullave t shembura, pr formn e t cilave mund t gjykohet pasi t bhen punime pastrimi n kt vend. Hyrja e fortifikimit sot nuk ruhet, por sipas mjaft gjasave ajo duhet t ket qen vendosur n skajin
verilindor t tij. Pikrisht n kt vend ekziston mundsia e hyrjes, pasi shpati i kodrs sht m i but dhe kan ekzistuar mundsit pr lidhjen me ann e nj rruge, t vendosur n ann veriore t kodrs s kshtjells. Ndrsa maja e kodrs s fortifikuar sht trsisht shkmbore dhe pa gjurm ndrtimesh t vjetra. N nj tarrac t shesht, q gjendet n pjesn verilindore, brenda murit rrethues, u vrejtn mbetje t mureve t banesave me trashsi 0.60-0.70 m. Gjat survejimit ton n kshtjell u gjetn vetm disa fragmente atipike t qeramiks t prdorimit shtpiak, q n vija t prgjithshme, mund t datohet n kohn antike t von dhe mesjetare. Po ashtu ktu
226
Luan Przhita, Gzim Hoxha ksaj kshtjelle nj linj pamore mjaft t gjer dhe lidhje direkte pothuajse me t gjitha kshtjellat e tjera bashkkohse. Kjo pozit na bn t mendojm se kshtjella ka luajtur nj rol t rndsishm strategjik n sistemin fortifikues t antikitetit t von dhe mesjetar pr gjith Rrafshin e Dukagjinit dhe n prgjithsi pr territorin e Kosovs.
u gjet edhe nj en shtrydhjeje ose shtypjeje t drithrave prej guri e kohs s mesjets. Nga sa prshkruam m lart, krijohet ideja se kemi t bjm me nj vendbanim t fortifikuar, q e ka zanafilln n periudhn e von antike dhe q e vazhdon jetn edhe n mesjet. Pozicioni i shklqyer gjeografik dhe topografik, n mes t fushs s Rrafshit t Dukagjinit, i lejonte
Fig. 8.23 Planimetria - Crmjan
8.7 KUSAR-GJAKOV Me kt toponim njihet nj kodr me zgjatim verilindje-jugperndim, q ndodhet n mes fshatrave Lipovec dhe Kusar t komuns s Gjakovs19. Ky vendbanim shtrihet n dy kodra me siprfaqe t vogl, t cilat lidhen me njra-tjetrn nprmjet nj qafe. Pozicioni i vendosjes s ktij vendbanimi sht mjaft me rndsi, pasi sht i mbrojtur nga errat e ftohta t veriut dhe kontrollon rrugn e vjetr, q lidhte fushat e pellgut t Drinit t Bardh t ksaj zone me brendsin e territorit perndimor dardan. Me sa duket, n kt zon kalon nj deg sekondare e trases s rrugs antike Lissus-Naissus, q krijonte mundsin e komunikimit t ktyre zonave me ato t Hasit t sotm. E rrethuar nga toka mjaft pjellore si dhe nga dy burime uji natyror, e fshehur ndaj
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare korrenteve t ftohta t veriut, kjo kodr ofron kushte mjaft t favorshme pr banim. Nga vrojtimet n terren rezultoi se qyteza ishte e fortifikuar me mure, t cilat qarkojn izoipsin e fundit t kodrs. Ndrsa n pikn m t lart vrehen gjurmt e nj rrethimi unazor t ndrtuar me mure t lidhura me lla me prbrje t shumt glqereje dhe rre shtufi e marr n kodrn prball. Prgjithsisht muret e qytezs vrehen me vshtirsi mbi siprfaqe. Kshtu vetm n ann lindore situata ishte pak m e qart. Aty dallohej nj linj e dobt muri, e prbr prej nj radh gursh mesatar, t punuar, t lidhur me lla. N qendr t qytezs, jo larg murit rrethues, sht kryer nj grmim20, ku 8.8 ZATRIQ-RAHOVEC
227
sht hapur nj transhe me siprfaqe 5 x 3 m dhe thellsi 0,80 m. N dherat e nxjerra u gjetn shum fragmente tullash dhe tjegullash, t cilat n profil jan me form sqepi zogu dhe kalipter t prdorura pr mbulesn e baness. Materiali tjetr prej qeramike prfaqsohet nga fragmente ensh kuzhine dhe qilari (dinosa). Shum me rndsi sht t theksojm, se disa nga fragmentet e qeramiks s kuzhins dhe t qilarit kan n siprfaqen e tyre motivin e njohur me emrin fshesor, motiv ky i prhapur n mjaft vendbanime bashkkohse antike t vona t Shqipris s Veriut, ku sht datuar n intervalin e shekujve IV- VI21.
Banort e fshatit Zatriq njohin dy kodra, t vendosura n verilindje t fshatit, me emrtimet Gradishta e Madhe dhe Gradishta e Vogl. Gradishta e Vogl rezulton t jet vetm nj maj shkmbore pa gjurm fortifikimi apo gjetjesh arkeologjike. Ndrsa Gradishta e Madhe ruan ende sot gjurm fortifikimi. Ky fortifikim ndodhet n majn e kodrs me kuot 1039 m. Vendbanimi i fortifikuar sht i vendosur n veriperndim t majs shkmbore t kodrs, n nj tarrac n form trekndshi. Nga maja e kodrs shihet mjaft mir vargmali, q ndan Rrafshin e Kosovs me Rrafshin e Dukagjinit. Nga ktu vshtrimi sht i hapur drejt zonave t Llapu-
shs, Volujak-Prevs, Klins, Istogut dhe Pejs. Nga jugu shihen gjithashtu fushat e Rahovecit, Gjakovs deri n kufirin me Prizrenin. Rreth 700800 m. n vij ajrore nga veriu, ndodhen edhe gjurmt e nj fortifikimi tjetr t Okovanit (Fig.8.26). Muret rrethuese n formn e nj trekndshi ndjekin prgjithsisht izoipset e terrenit. N disa raste ato plotsojn hapsirat midis shkmbit natyror, si kemi vrejtur edhe n fortifikimin fqinj t Gurit t Kuq. N pjesn m t but t terrenit, n ann veriperndimore t fortifikimit vrehen gjurmt e nj hyrje nga e cila realizonte komunikimin me pjesn e poshtme t Gradishts.
228
Fig. 8.26 Pamje e kodrs - Zatriq
Muret dallohen me vshtirsi mbi siprfaqe, gj q nuk lejon prcaktimin e prmasave t tyre. Megjithat, n disa vende u arrit t konstatohen elemente teknike t murit rrethues. N brendsi t fortifikimit, afr shkmbit, q prben pikn m t lart t tij, duken gjurmt e nj muri rreth 1,50 m t gjer. Muri sht punuar me gur mesatar t lidhur me lla glqereje t cilsis mesatare, n prbrje t t cilit ka gur t imt t thyer, t marr, me sa duket, nga masivi shkmbor aty pran. Kjo teknike, me sa duket, ka qen prdorur edhe n muret rrethuese, q sot jan n nj gjendje shum t dmtuar (Fig.8.27). Fortifikimi me siprfaqe rreth 0,2 ha, ka posht vetes edhe nj tarrac t dyt n form trekndshi, mbi t ciln vrehen ende gjurm banesash extra muros. N t gjith siprfaqen e fortifikuar, si edhe n arat dhe tarracat jasht saj, t njohura me emrin Arat e Gradishts, gjenden mjaft fragmente ensh prej balte, q dshmojn pr nj vendbanim shum-
shtresor. Nga faktura vrejm se ktu ka en balte t periudhs prehistorike, t prbra nga disa fragmente me punim trashanik dhe disa t tjera me siprfaqe t patinuar me ngjyr gri n t zez (Tab.XXII). Disa fragmente ensh me balte gri t elur si dhe dy tre vegja, t lyera me vernik t zi, dshmojn ktu periudhn helenistike. Mjaft fragmente amforash pitosash dhe shtambash si dhe disa tjegulla t tipave solene dhe kaliptere flasin pr prezencn e nj vendbanimi t banuar intensivisht n periudhn antike t von. Ndrsa disa fragmente tasash dhe brokash t lyera me glazur e shtyjn periudhn e banimit n kt vend deri n mesjet (Tab.XXIII). Dendsia e gjetjeve qeramike dhe disa gjurm banesash, t vrejtura n tarracat dhe arat t ann jugore t kodrs s fortifikuar, t bjn t mendosh pr nj vendbanim t hapur, t vendosur pran fortifikimit t siprprshkruar.
229
Fig. 8.27 Planimetria - Zatriq
230 8.9 KORISH-PRIZREN
N juglindje t fshatit Korish ngrihet nj varg kodrash q njihen nga banort vendas me emrat Gralisht apo edhe Kodra e Kalas. Her pas here n kt vend dhe n rrethinat e afrta t tij, jan gjetur fragmente ensh prej qeramike, tullash, tjegullash, pjes t tubacioneve prej qeramike, gjurm t zgjyrave metalike, si edhe nj prkrenare prej metali, t cilat deri n ditt tona kishin mbetur t pavlersuara nga specialistt22. Vendbanimi paraqitet i vendosur n majat e dy kodrave me lartsi respektivisht 728 dhe 760 m, q lidhen n mes tyre me nj qaf t but, duke t kujtuar topografin tipike t vendbanimeve ilire t tipit Gajtan t mirnjohura prej kohsh n territorin e Shqipris. N kodrn me lartsi 760 m, n nj siprfaqe t rrafsht vrehen gjurm ledhi prehistorik t prbr nga gur e dhe. Po ashtu n qafn e but t kalas dhe n nj shpat t pjerrt me orientim verilindor u gjetn fragmente ensh prej qeramike me forma dhe faktur, q i prgjigjen mjaft mir tipologjis s kohs s bronzit dhe periudhs s par t hekurit. Kodra e kalas me lartsi 728 m ka nj form konike t prer (Fig.8.29). Ajo e zotron ambientin natyror, q shtrihet n perndim dhe jugperndim t saj. Q ktu shihet tr lugina e ult e Drinit t Bardh, duke filluar nga Qafa e Morins e qyteti i Prizrenit n jug, n zonat kodrinore fushore t Rahovecit e Suhareks, e deri n fushat e Gjakovs e t Deanit n veriperndim dhe zonn kodrinore t Malishevs n veri. Kodra
ka linj pamore direkte me fortifikime tashm t njohura t Hisarit t Suhareks, t dy Hisarve n Reti t Poshtme dhe t Eprme (Rahovec), me fortifikimin romak t von t Rahovecit, me fortifikimet e njohura n Zatriq, Gurin e Kuq, Crmjan, Hereq, Gexh, Batush e Popoc (Gjakov), Karashngjergj (Has) e deri n vendbanimin e njohur shumshtresor t Vlashnjs. Rrafshina me form prafrsisht elipsoidi e Kodrs s kalas ka nj siprfaqe rreth 0,3 ha. N izoipsin me thyerjen m t madhe, q e kufizon qart kt hapsir, duken gjurmt e nj fortifikimi. Nj sondazh i vogl, i kryer n ann juglindore t fortifikimit, na ndihmoi pr t gjykuar mbi teknikn ndrtimore t ktij fortifikimi. Muri rrethues i kshtjells sht ndrtuar prej dy faqesh ansore t punuara me gur glqeror dhe minerale me madhsi mesatare, t latuar me kujdes veanrisht n faqen e jashtme t tyre. Me gjith prmasat e ndryshme t gurve t prdorur, duket qart tendenca pr t krijuar rreshta t qndrueshm, nprmjet przgjedhjes s gurve, latimit dhe nivelimit t vazhdueshm. Fugatura horizontale n mes rreshtave ka nj trashsi mesatare prej 2-3 cm. Disa nga prmasat e gurve t fasads jan 21 x 32 cm, 20 x 12 cm, 9 x 14 cm etj. Gurt jan t lidhur me lla t bollshm glqereje, i cili ka n prmbajtjen e vet nj sasi t konsiderueshme t zhavorrit te imt lumor dhe mjaft gurika t thyera nga gurt mineral t vendit. Trashsia e murit luhatet nga 1.4 deri n 1.8 m.
231
Fig. 8.29 Pamje e vendbanimit - Korish
Brthama e murit nuk ndryshon shum nga fasada e tij. Ajo sht e prbr gjithashtu nga gur glqeror dhe mineral t madhsive mesatare t palatuar dhe t lidhur me nj sasi llai t bollshm. N ann verilindore t fortifikimit duken gjurmt e nj kulle me form katrkndore, e cila, me sa duket, ka mbrojtur hyrjen e vetme t vrejtur deri m tani. Edhe logjika topografike e kodrs e lejon hyrjen n kt vend, pasi buz shkmbinjve natyror dhe murit rrethues pran tyre duket ende sot nj trase rruge, e cila normalisht lejon nj ngjitje normale pr n brendsi t fortifikimit. Disa pirgje t tjera, q vrehen aty-ktu n mbetjet e murit rrethues, t ln prshtypjen e kullave fortifikuese, por pa ndrmarrjen e punimeve pastruese sht e pamundur t gjykohet forma planimetrike e tyre. Karakteristik e veant e ktij fortifikimi jan katr mure me gjatsi nga 25-40 m, t cilat dalin respektivisht nga ant jugperndimore, veriperndimore, verilindore dhe juglindore t fortifikimit, duke u zgjatuar n shpatet e kodrs konike dhe duke prfunduar me nga nj pirg, q ndoshta mund t jet nj kull rrethore, apo n masiv t paarritshm shkmbor, si sht rasti i murit zgjatues verilindor (Fig.8.30).
Te muret zgjatuese t ans veri- dhe jugperndimore vrehet qart se pirgjet fundore t tyre lidhen me nj mur tjetr n trajt t harkuar, i cili formon n faqen e tarracuar t kodrs nj lagje t jashtme n trajtn e nj varoshi. Kt mendim na e prforcon edhe gjetja e disa gjurmve t banesave me mure guri si dhe mjaft gjetje t qeramiks ndrtimore dhe shtpiake t dala n drit nga ndrtimi i nj rruge t kohve t fundit aty pran. Po ashtu, n qafn e kalas mbi shpatin e pjerrt me gjetjet prehistorike t prmendura, veprimtaria erozive e ujrave ka nxjerr n drit gjurmt e nj muri prej gursh mesatar, t lidhur me lla balte, i cili t jep prshtypjen e nj kulle fortifikuese. Gjat vshtrimit siprfaqsor t terrenit t ktij vendbanimi jan gjetur fragmente pitosi me gjurm t krehrit t trash nga brenda ens, fragmente t shumta tullash me trashsi respektivisht 4, 5 dhe 6 cm, fragmente tjegullash solene me buz n form sqep zogu dhe mjaft kaliptere n trajt ulluku t harkuar, pjes tubacioni prej qeramike me trashsi t fragmentit 1, 2 cm me diametr 16-17 cm dhe me kanelyra rrethore nga pjesa e brendshme, si dhe mjaft fragmente ensh t prdorimit shtpiak, tipologjiksht t periudhs romake t von dhe t mesjets.
232
Fig. 8.30 Planimetria - Korish
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Prshtypja e krijuar mbi vendbanimin e Korishs sht se ktu kemi t bjm me nj vendbanim shumshtresor, i cili z fill n periudhn prehistorike dshmuar nga prania e ledhit prehistorik dhe e gjetjeve qeramike t kohs s bronzit dhe t hekurit t hershm e deri n mesjet. N siprfaqen e fortifikuar brenda kshtjells dhe n disa pjes t shpateve t fortifikuara t kodrs, duken gjurm banesash t ndrtuara me mure guri. Dy gjurm t tilla n trajt grope t mbushura me gur dhe fragmente tullash, t ndodhura pran murit gjatsor veriperndimor, t japin prshtypjen e sterrave t ujit. Nga kto ndrtime brenda sht mundur t pastrohet njra prej tyre, q ndodhet n pjesn verilindore t vendbanimit, pran hyrjes pr n brendsi t fortifikimit. Planimetria e saj e dal n drit trsisht tregon nj bazilik t tipit paleokristian me prmasa t konsiderueshme. Muret kan kudo nj trashsi prej 0,70 m. dhe jan ndrtuar me gur glqeror apo mineral t lidhur me lla glqereje dhe t punuar me kujdes sidomos n faqen e jashtme dhe n paturat e dyerve. Bazilika sht e orientuar saktsisht nga lindja n perndim dhe ka nj gjatsi t prgjithshme prej 20, 7 m. Apsida e saj me form gjysmrrethore ka nj rreze t fasads s jashtme prej 3,80 m. Naosi paraqitet n form drejtkndore me prmasa t jashtme 9,20 x 16 m. Ndrsa narteksi, po ashtu me form drejtkndore, ka prmasat 4,70 x 13,40 m. Hyrja kryesore sht e vendosur n mnyr asimetrike n raport me fasadn ballore, me gjersi 1,85 m. Ndrsa hyrja pr n naos, e vendosur saktsisht n mnyr simetrike n raport me naosin, sht e gjer 1,70 m.
233
Narteksi paraqitet i ndar n tri pjes, n ambientin kryesor t hyrjes dhe dy kthina n ann veriore dhe jugore t tij. Kthina e ans veriore ka nj siprfaqe t brendshme 2,90 x 3,30 m dhe nj hyrje me gjersi 1 m, t vendosur n mes murit jugor t saj dhe murit perndimor t naosit. Kthina e ans jugore ka nj siprfaqe t brendshme 3, 60 x 3,30 m. Ajo ka nj hyrje analoge me kthinn veriore, por me gjersi m t madhe rreth 1,15 m. Nj hyrje tjetr me e vogl me gjersi 0,80 m komunikon me fasadn e jashtme t narteksit. Sondazhi i kryer n zonn pran altarit t baziliks (1,50 x 2 m) arriti deri n thellsin 0,80 m, nxori n drit nj pjes t shtrojs prej llai horasan t dyshemes s naosit. N planimetrin e ksaj bazilike vrehen disa asimetri t vogla, q na duken normale pr nj ndrtim t till, kryesisht n vendosjen e absids n raport me naosin, nga ku hyrja kryesore sht e spostuar nga aksi qendror i baziliks, me qllim q rituali i cili zhvillohej n naos t mos shikohej nga pronaosi. Nj dukuri e till sht vrejtur edhe n kishn paleokristiane t Pecs23. Natyrisht, zbulimi i ktij objekti kulti paleokristian n Korish pasuron hartn e godinave me karakter religjoz t shek. VI n trevn perndimore dardane s bashku me bazilikn fqinje t Vrmics (Prizren). Disa gjetje qeramike siprfaqsore, t dala n drit gjat pastrimit t mureve, dshmojn m shum pr periudhn e braktisjes s ktij monumenti se sa pr kohn e ndrtimit t tij. N munges t grmimeve, mund t thuhet vetm se monumenti sht braktisur q n periudhn paraturke. Mund t thuhet me siguri se tanim ky monument sht gati pr t kryer grmime sistematike arkeologjike, q do t jepnin mundsin e nj studimi komplet t arkitekturs dhe historis s tij.
8.10 VRANIQ-SUHAREK N ann lindore t fshatit Vraniq ngrihet nj kodr, q njihet nga banort vendas me emrin Gradin. Legjenda tregon se, dikur aty ka qen nj qytet, i cili pasi u shkatrrua, nuk u ngrit m. Popullsia e ktij qyteti zbriti pr t jetuar n fusha. Kodra ndodhet n mes fshatrave Vraniq dhe Maitev. Ajo sht mjaft e pjerrt pothuajse nga t gjitha ant, duke ofruar kushte t prshtatshme natyrore pr mbrojtje. N ant jugore dhe jugperndimore at e qarkon Prroi i Goleshit, kurse n ann lindore e qarkon prroi i njohur me emrin Roga e Lajthis. N juglindje, nj qaf e ngusht e lidh kt kodr me zonn malore, q vazhdon drejt fshatit Maitev pr tu ngjitur m pas n bjeshkt prreth. N jug kodra ngrihet pjerrtas mbi fshatin Vraniq, duke e zotruar dukshm peizazhin gjeografik fushor e kodrinor t komunave t Suhareks dhe t Rahovecit (Fig.8.31).
234
Fig. 8.31 Pamje e kodrs - Vraniq
Siprfaqja e majs s kodrs ka nj form t zgjatuar nga veriperndimi drejt juglindjes me prmasa 143 x 25 m. Ky terren prbhet nga dy kodra t buta, q lidhen me njra-tjetrn nga nj qaf. Kjo siprfaqe duket se ka qen prdorur pr hapsirn e brendshme t nj fortifikimi. N izoipsin m t thyer shihen gur t rn dhe nj pirg gjatsor n form ledhi, i cili prmban n vetvete themelet e murit rrethues t ktij fortifikimi. N disa vende vrejm se muri ka qen ndrtuar me gur glqeror me form rrasash t marra nga formacionet shkmbore aty pran. Aty-ktu, sidomos nga ana lindore, muret duket se kan shfrytzuar edhe shkmbinjt e thikt, si mbrojtje e gatshme natyrore (Fig.8.32). N ann juglindore t fortifikimit vrehen mbetjet e nj muri, q zgjatet nga siprfaqja e fortifikuar drejt shpatit t pjerrt t kodrs, dhe prfundon me nj pirg t gjer, q t jep prshtypjen e nj kulle, duke na kujtuar mure t tilla t ngjashme me fortifikimin e Kodrs s Kalas n Korish. Te ky mur, vrejm qart prdorimin e llait t glqeres si mjet lidhs. Te nyja e bashkimit t murit t zgjatur me murin rrethues duket t ket pasur nj hyrje t vogl n trajt
poterne, pasi edhe sot, aty trasohet nj rrug kmbsore zigzage, q t mundsonte hyrjen e fsheht n kt vend. Duket se edhe muri zgjatues dhe kulla n fundin e tij kan mbrojtur m s miri kt potern. N ann veriperndimore t fortifikimit duket nj ndrprerje e murit rrethues, q t l prshtypjen e nj hyrjeje kryesore t fortifikimit, pasi edhe topografia e terrenit e lejon nj gj t till. Disa gjurm t qarta muresh t rrnuara vrehen aty-ktu brenda siprfaqes s fortifikuar, ka dshmon se kjo siprfaqe ka qen banuar. Po ashtu n brendsi t siprfaqes s fortifikuar u gjetn disa fragmente tjegullash me trashsi 1,8 cm. Jo shum larg nga hyrja, pran rrnojave t murit fortifikues u gjetn disa fragmente ensh qeramike tipologjikisht t periudhs romake t von, t ngjashme me fragmente t tilla t gjetura n fushat prball, n fshatrat Piran dhe Sopi. Jasht hapsirs s fortifikuar, n shpatin veriperndimor t kodrs, pjesrisht t zhveshur dhe pjesrisht t pyllzuar, u konstatuan edhe gjurm varresh me konstruksion prej pllakash guri glqeror, t ngjashme pr nga forma me varret e Kulturs s Komanit.
235
Fig. 8.32 Planimetria - Vraniq
236 8.11 KASTRC-SUHAREK
Fshati Kastrc ndodhet 11 km n veriperndim t Therands s Dukagjinit. Aty sht gjurmuar nj fortifikim i ndrtuar n disa faza ndrtimore, publikuar nga E. Shukriu24. Duke u bazuar n kt publikim, po japim nj panoram t shkurtr t fortifikimit, duke e vn theksin kryesisht n periudhn e von antike (Fig.8.33).
Me mjaft gjasa toponimi Kastrc rrjedh nga emrtimi i fortifikimeve t njohura t periudhs romake: castrum. Qenien e vendbanimit n periudhn romake e dshmojn disa gjurm t qarta t ksaj periudhe, t cilat jan gjetur n jugperndim t fshatit, n kodrn e quajtur Hisar.
Fig. 8.33 Pamje e vendbanimit - Kastrc
Kodra, mbi t ciln ndodhet fortifikimi, sht shkmbore dhe e rrpirt n pjesn e saj jugore dhe perndimore, me sa duket nuk ka pasur nevoj pr fortifikim (Fig.8.34). Gjat grmimeve n kt vend, jan dokumentuar tri faza ndrtimore n sistemin fortifikues: Faza e par, prbhet nga nj ledh prej dheu t ngritur n pjesn veriore dhe lindore t kodrs. Nj kanal i gjer sht hapur nn ledhin verior, i cili ka shrbyer edhe pr fazat pasuese t fortifikimit. Ndrtimi i ksaj faze sht datuar ne shekujt VIII-V para e. son.
Faza e dyt, prfaqsohet nga nj mur i ngritur prsri n ann veriore dhe lindore t kodrs. Muri sht ndrtuar me gur t papunuar, n t cilin dallohen qart dy faqet ansore t punuara me gur mesatar dhe mbushja e mesit e prbr nga gur t vegjl. Ky konstruksion muri sht lidhur n t that dhe ka nj trashsi prej 1. 30 m. Pr kronologjin e ksaj faze ndrtimi autorja sht shprehur e pasigurt. Fazn e tret e prbn nj mur tjetr, i ndrtuar me gur dhe i lidhur me lla glqereje, i datuar n periudhn antike t von dhe mesjetn e hershme25.
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare N fazn e tret ndrtimore jan datuar edhe themelet e nj godine t madhe, e ndrtuar me mure prej guri t lidhura me lla, pr rreth s cils ka gjurm edhe t godinave t tjera m t vogla me planimetri n trajt katrore. Gjetja e dy kryqeve prej ari brenda fortifikimit e ka uar autoren n mendimin se ktu ka ekzistuar nj qendr kishtare, e cila ka filluar jetn q n periudhn e von antike dhe ka vazhduar deri n mesjetn e hershme.
237
Pr kt faz dshmojn edhe mjaft objekte arkeologjike si en prej qeramike (tab. II, 4 fig 6, 34), nj monedh prej ari, solidus i perandorit Arkad (395-408) e prer n Konstantinopol, nj monedh tjetr prej bronzi e periudhs s hershme bizantine dhe nj spat me tehun n trajt latushe dhe tunin n trajt ekani.
Fig. 8.34 Planimetria - Kastrc (sipas E. Shukriut, 1989)
238 8.12 JABLLANIC-PEJ
N veri t fshatit, rreth 3-4 km. larg, n vijim t shpateve lindore t maleve t Rusolis, ngrihet nj maj mali me form konike me lartsi 885 m. N kulmin e prer t majs s malit ndodhet nj rrafshin me form ovale, mbi t ciln sht ngritur nj vendbanim i fortifikuar. Fshatart e njohin kt vendbanim me emrin Gjytet dhe majn e malit me emrin Kodra e Gjytetit. Me interes na u duk edhe nj e dhn tjetr, sipas s cils thuhet se dikur ky vendbanim i vjetr ka qen quajtur Kalaja e Gjenovizit26. Nga ana veriore, Kodra e Gjytetit ndahet nga shpati malor Lugu i Bunarit dhe Qafa e Lucs me ann e prroit t Shtogishts, i cili furnizohet vazhdimisht me uj nga prania e disa krojeve. Nga ana veriperndimore dhe perndimore ndodhen respektivisht mali i Hamshurit dhe vargmali i njohur masiv i Rusolis. N kt krah Kodra e Gjytetit kufizohet me malet e siprprmendura nga prroi i Stubics, n gjatsin e t cilit ndodhet nj shpell e njohur karstike me emrin Shpella e Hoxhs. Rreth 3-4 km. larg n vij ajrore mund t dallohet qyteza tjetr e fortifikuar e Radacit. N verilindje ndodhet Mali i That, kreshta e t cilit largohet n drejtimin verilindor. Ndrsa n ann lindore ndodhet nj shpat i but malor, q kufizohet nga vazhdimi i prroit t Shtogishts. N kt shpat, prkundruall ans lindore t Kodrs Gjytetit ndodhet nj shkmb masiv, i cili njihet nga banort vendas me emrin Guri i Limes. Ky emrtim popullor na duket mjaft me interes, pasi na bn t mendojm pr pranin e nj limes-i t dikurshm. Nga ana jugore prball,
gjendet Qafa e Polluzhs npr t ciln ka qen realizuar komunikimi me Rozhajn dhe territorin e sotm t Malit te Zi. N ant lindore, juglindore dhe jugore Kodra e Gjytetit sheh nj panoram t gjer, q fillon me fshatrat Jabllanic e Madhe, Jabllanic e Vogl, Radac, Kalian, si dhe mjaft fusha pjellore t Rrafshit t Dukagjinit, nga komuna e Pejs dhe m tej komuna e Istogut. Rreth 6 km n vij ajrore duket q ktu Banja e Pejs, nj vend i njohur pr gjetjet e ndrtimeve t kohs romake. Nga jugu, horizonti i shikimit shtrihet deri n kodrn konike t qytezs s vjetr t Crmjanit n komunn e Gjakovs. Rruga m e prshtatshme pr tu ngjitur n majn e Kodrs s Gjytetit shkon n drejtimin lindor, prgjat prroit t Shtogishts, n t majt t Gurit t Limes dhe nprmjet qafs s Gjytetit, e cila ndodhet n ann veriore t kodrs dhe futet gradualisht n ann perndimore, brenda vendbanimit t fortifikuar. Mbi majn e Kodrs s Gjytetit ndodhet nj siprfaqe relativisht e rrafsht me form ovale, me nj pendenc t leht nga veriu n drejtim t jugut. N izoipsin m t thyer t ksaj ovaleje sht ndrtuar muri rrethues i ktij vendbanimi. Pr arsye t bimsis q e mbulon, dhe t dmtimeve nga koha, ky mur rrethues ruhet sot n formn e nj pirgu gjatsore gursh, ku nuk dallohen qart faqet e tij t jashtme dhe teknika ndrtimore. Kjo linj e murit rrethues ndiqet n t gjitha ant e siprfaqes s rrethuar, por sht ruajtur n nj lartsi m t madhe n ann veriore, ku pirgu e arrin lartsin maksimale 4.5- 5 m.
239
Fig. 8.65 Teknika e ndrtimit t mureve
Pr t krijuar nj ide m t qart mbi teknikn e ndrtimit t ktij muri rrethues, u b nj pastrim n ann jugore t fortifikimit. Gjat ktij pastrimi u arrit t sqarohet nj trakt muri me gjatsi 8.30 m. T gjith gurt e murit jan marr nga shkmbinjt e vendit, q duken kryesisht me origjin magmatike me ngjyr t kuqe n kafe deri n uthull, dhe me pak shkmbinj glqeror (Fig.8.36). Lartsia e ruajtur e ktij trakti muri ishte 60-70 cm dhe trashsia 2 m. Muri sht ndrtuar me nj teknik t njohur, ku dallohen qart faqet dhe mbushja n mes tyre. Faqja e jashtme e murit sht e ndrtuar me gur t thyer t nj madhsie mesatare me prmasa: 0.30 x 0.23 m, 0.27 x 0.50 m, 0.25 x 0.17 m, 0.57 x 0.15 m etj. N prpunimin e gurve dallohet qart nj prpjekje pr t latuar n mnyr t veant faqen e jashtme t tyre. Duket t jen br prpjekje pr t krijuar rreshta gursh, por kjo nuk sht arritur pr shkak t prdorimit t gurve me prmasa t ndryshme. Kjo pamje e fasads s murit t kujton teknikn e njohur opus incertum. Emplektoni prbhet kryesisht nga gur t madhsive m t vogla dhe akull, mbi t cilt sht derdhur nj sasi e konsiderueshme llai glqeror. N kt emplekton nuk u vrejtn frag-
mente tullash apo tjegullash si n muret rrethuese t kshtjells s Radacit. Lidhja e gurve sht realizuar me lla glqereje t bollshm, q mbush fugaturat, i cili ka shum prmbajtje glqereje, pak rr dhe mjaft zhavorr lumi dhe duket se sht i nj cilsie e fortsie mesatare (Fig.8.37). Siprfaqja ovale e kshtjells sht ndar n dy pjes kryesore N ann veriore, ku ndodhet dhe kuota m e lart e kodrs (885 m), sht ndrtuar nj trajt kryekull me form vezake, me siprfaqe rreth 120 m, e cila integrohet mjaft mir n trsin e fortifikimit t kshtjells. Nga tri ant, veriore lindore dhe perndimore, kjo kryekull mbrohet nga nj masiv shkmbor i thikt, kurse nga ana jugore lidhet mjaft mir, n mnyr organike, me pjesn tjetr t fortifikimit. Rrethimi i dyt, me siprfaqe rreth 1100 m, merr nj pjerrsi n drejtim jugor dhe paraqet zonn m t prshtatshme pr banim. N pjesn e bashkimit t dy rrethimeve t siprprmendura u vrejtn gjurm muresh t banesave, planimetria e t cilave sht e vshtir t sqarohet n gjendjen aktuale t monumentit.
240
Luan Przhita, Gzim Hoxha djen ekzistuese si dhe pastrimin e siprprmendur t nj trakti t murit rrethues. Nuk arritm t prcaktojm ktu ndonj gjetje arkeologjike, q t na ndihmonte m tej pr ndonj datim t prafrt. Sidoqoft, teknika e ndrtimit t mureve rrethuese, forma planimetrike e saj dhe elemente t tjera fortifikuese, pozicioni gjeostrategjik n relacion me fortifikimet e tjera prreth, na mundsojn q kt fortifikim ta shohim me mjaft gjasa si t shekullit VI.
Prgjat pirgut t mbetur t mureve rrethuese, vrehen aty-ktu dalje nga jasht t grumbujve t shembur t gurve, q shpeshher t ln prshtypjen e pranis s kullave fortifikuese. Duke u udhhequr nga logjika e fortifikimit, mendojm se vendi m i prshtatshm pr hyrje ndodhet n ann perndimore t fortifikimit, aty ku prfundon edhe rruga gjarpruese m e mundshme pr ngjitjen n majn e Kodrs s Gjytetit. Gjat vizits son n kt kshtjell, ne arritm t realizojm nj planimetri t mureve rrethuese n gjen-
Fig. 8.37 Planimetria - Jabllanic
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare 8.13 POGRAGJ-KLIN
241
N lindje t qytezs se sotme t Klins nj masiv kodrash t pyllzuara rrethon fshatin Pogragj. N njrn prej tyre me lartsi 553 m ndodhet kodra, q njihet nga banort vendas me toponimin Kulla e Jerins. Emrtimi vjen nga nj legjend, personazh i s cils ishte nj grua me emrin Jerina (Fig.8.39). Kodra n fjal karakterizohet nga nj pjerrsi e madhe n ant lindore, jugore dhe perndimore, t cilat rrethohen nga lugina e thell e lumit t Klins, i cili gjarpron rreth ksaj kodre dhe pastaj del n fush pr tu bashkuar me Drinin e Bardh. Nga ana veriore ajo lidhet me ann e nj lugu t but me kurrizin e kodrs, q shtrihet n vazhdim. Kjo topografi siguron nj mbrojtje natyrore t mjaftueshme, pasi nga kuota m e lart e kodrs hapet nj panoram e gjer e territorit prreth. Kshtu nga veriperndimi mund t shikohen kshtjellat e Jabllanics dhe t Radacit dhe venbanimi romak i Banjs s Pejs. N perndim dhe jugperndim shtrihen me radh qyteti i Pejs, Deanit dhe tej n horizont qyteti i Gjakovs. N jug ka prpara kshtjelln e Crmjanit dhe kodrat e fshatrave Volujak dhe Prev, ndrsa n lindje, afr lumit t Klins vazhdon nj vargzim kodrash t tjera me lartsi t prafrt, q pengojn shikimin e largt nga kodra e Kulls s Jerins. Pr fortifikimin n fjal ekziston nj prshkrim i shkurtr i ekspedits t vitit 1977, kryer nga Muzeu i Kosovs27. N majn e kodrs, me lartsi 553 m, vrehen gjurmt e nj kulle t fortifikuar, e cila duket se sht n form drejtkndore me prmasa 13 x 16.6 m. Muret e
kulls n gjendjen aktuale jan t shkatrruara, ndonse nisur nga nj trakt i tij vihet re se pr ndrtimin e murit jan prdorur gur mesatar t lidhur me lla glqereje t bollshm. Nga vshtrimi i terrenit prreth, veanrisht n ann jugore t kulls, vrehen gjurm muresh t tjera, q na japin prshtypjen se kemi t bjm me nj vendbanim t fortifikuar me prmasa t prafrta 80 x 120 m.28 sht pr tu theksuar se muret fortifikuese shpeshher kan shfrytzuar pranin e shkmbit natyror, i cili sht plotsuar me mbathje muri t lidhur me lla glqereje. Vendbanimi i fortifikuar, ashtu si dhe n fortifikimin e Jabllanics, sht i organizuar n dy pjes kryesore:pjesa e siprme, q prbhet nga kryetulla, dhe pjesa e banuar, e cila shtrihet prgjat shpateve jugore t kodrs, organizuar n form tarracash, t cilat veohen njra nga tjetra nga mure ndarse t brendshme. Shpeshher n kto tarraca vrehen gjurmt e disa banesave me planimetri katrore, t ndrtuara me mure prej guri. Karakteristik e tyre sht futja pjesrisht n dhe, fakt q dshmohet nga prania e shpesht e gropave n t gjitha tarracat e vendbanimit. N hapsirn e ktyre tarracave u gjetn edhe mjaft copa tjegullash me trashsi 3 cm dhe copa tullash me trashsi 4.5-5 cm. Disa fragmente atipike t qeramiks s kuzhins jan ende t pakta pr t dshmuar n drejtim t datimit t vendbanimit t fortifikuar. N faqen veriore t Kodrs s Jerins gjenden edhe rrnojat e nj kishe t vjetr t Shn Gjergjit me gjurm afreskesh, e cila ka vazhduar t adhurohet deri n koht tona.
242
Fig. 8.39 Skic planimetrike - Pogragj
8.14 UJMIR-KLIN
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare N veriperndim t fshatit Ujmir ndodhet nj kodr me toponimin Kodra e Kishs. Emrtimi i kodrs vjen nga nj kish, muret e s cils ruhen ende sot n majn e rrafsht t ksaj kodre me form konike. Nga lartsia maksimale kodra ka nj pamje t hapur vetm nga ana e saj jugperndimore e jugore, ndrsa ant e tjera rrethohen nga kodra t tjera, t cilat rrisin aftsin mbrojtse t kshtjells. N lindje t kodrs kalon prroi i Ujmirit, q sht rezultat i bashkimit t tri degve t quajtura Lugu i Butares, Lugu i Daliqeve dhe Lugu i Lisave Binak, kurse ana verilindore e Kodrs s Kishs lidhet nprmjet nj lugu t thelluar 20-25 m. me vazhdimin e kodrave t tjera m t larta, q quhen Rrashet. Pjset veriperndimore e perndimore jan mjaft t pjerrta dhe bien n prroin e Osojs, i cili derdhet n lumin e Klins. N majn e Kodrs s Kishs sht nj siprfaqe e rrafsht me prmasa 50 x 30 m, n skajin jugor t s cils gjenden muret e kishs s restauruar Shn Pjetri, n nj gjendje relativisht t mir29. 8.15 GURI I KUQ-RAHOVEC
243
Ndrsa, n lindje t kishs, q njkohsisht sht dhe pika m e lart e kodrs, vrehen ende sot muret e nj kryekulle me prmasa 23 x 16 m. nga e cila zgjaten edhe mure t tjera, q shtrihen n faqet perndimore t kodrs, duke formuar kshtu tri radh muresh fortifikuese. Teknika e ndrtimit t mureve sht e thjesht:rrasa guri ranor t nxjerra nga shkmbinjt natyror t shtreszuar, t vendosur n rreshta relativisht t rregullt, t palidhur me lla. N ndryshim nga fortifikimet e tjera, ashtu si dhe n fortifikimin e Jabllanics, nuk vrejtm prdorimin pr ndrtim t fragmenteve t tullave dhe t tjegullave. N shpatin perndimor, ku shtrihet vendbanimi i organizuar n nivele t ndryshme tarracash, dallohen aty-ktu gjurm banesash me mure guri30. Nj bazament kollone dhe veanrisht nj kapitel gjetur n brendsi t mureve t kishs, na bjn t mendojm se ndrtimi i ksaj banese kulti ndoshta duhet t lidhet n fillimet e saj me periudhn paleokristiane. Sidoqoft, kjo do t mund t sqarohej me punime t mtejshme n kt vend.
N veriperndim t fshatit t sotm Guri i Kuq, mbi kodrn e njohur me emrin Gradina gjenden gjurmt e qarta t nj fortifikimi. Maja e kodrs ka pamje vizuale me ambientin prreth, me fushat nga Istogu, Klina, Peja, Deani, Gjakova dhe Prizreni (Fig.8.42). Fortifikimi n majn e kodrs ka form vezake me prmasa 50 x 65 m (0,35ha). Ai sht i prbr nga dy rrath fortifikues, q prbjn respektivisht
pjesn e kshtjells dhe citadeln e saj. Kjo mnyr fortifikimi, si u vrejt, sht mjaft e prhapur n kshtjellat e ktij rajoni si n Jabllanic, Pogragj, Dollc, etj. Citadela prbhet nga mure me form vezake, me prmasa rreth 35 x 25 m. Ana perndimore rrethohet nga shkmbinj, t cilt jan mbathur atyktu me mure, t lidhur n t that, teknik q sht
244
Luan Przhita, Gzim Hoxha e murit jan tanim t dmtuara dhe t mbuluara nga bimsia e dendur. N pjesn lindore t citadels, ku terreni sht m i but, u konstatuan gjurmt e nj hyrjeje t thjesht, krijuar nga ndrprerja e murit rrethues.
hasur edhe n Pogragj. Nga veriu, vargu shkmbor ndiqet n vazhdim nga nj mur i ruajtur deri m sot n trajtn e nj ledhi t gjer 2-3 m, i cili prbhet nga gur t vegjl e mesatar, me sa duket t lidhur me nj lla mjaft t dobt glqereje, pasi me vshtirsi duken aty-ktu shenjat e horasanit. Faqet
Fig. 8.42 Planimetria - Guri i Kuq
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Prreth fortifikimit citadel, n maje t kodrs, rreth 30-40 m distanc nga jasht, n ant veriore, perndimore dhe jugore, ndodhet muri rrethues i kshtjells, i ndrtuar me gur mesatar e t vegjl, t cilt kan qen t lidhur me lla t dobt glqereje. Ky mur shpeshher sht i plotsuar nga shkmbinj t thepisur, t cilt prbjn nj mbrojtje natyrore mjaft t sigurt. Teknika mjaft e dobt e ndrtimit dhe adoptimi ndaj terrenit, duke i u prshtatur shkmbinjve natyror, na bjn t mendojm pr nj ndrtim t shpejt, i cili duhet t jet prdorur n raste emergjence.
245
Nga kontrolli n siprfaqen e fortifikuar, nuk u gjetn objekte q na ndihmojn pr datimin e kshtjells, me prjashtim t nj tjegulle me buz t profiluar n formn e sqepit te zogut. Teknika e shkujdesur dhe mjaft e nxituar n ndrtimin e mureve rrethuese, ndoshta lidhet me shfrytzimin e nj fortifikimi m t hershm n koh q ka ekzistuar ktu, pasi forma planimetrike e saj sht tipike pr periudhn prehistorike. Megjithat, ndrtimi i mureve rrethuese me lla, ndonse t nj cilsie t dobt, flet qart pr shfrytzimin e saj si vend strehimi nga banort edhe n periudhn antike t von.
8.16 BRRUT-PRIZREN Kjo kala gjendet n siprfaqen e nj kodre konike me lartsi mbidetare rreth 1000 m, t vendosur midis fshatrave Brrut dhe Brez t zons s Opojs dhe n nj kuadr m t gjer gjeografik, midis Koritnikut n perndim dhe masivit t Sharrit n lindje. Kalaja ka nj pozit dominuese n kontroll t rrugs s vjetr t karvaneve ose Udhs s Shehrit, q lidh Opojn, d.m.th Lumn e Eprme me Prizrenin, nga njra an, dhe Tetovn e Gostivarin (Pollogun), nga ana tjetr. N trasen e ksaj rruge antike sht ndrtuar rruga moderne, q t on n kt kala. N verilindje t kalas, me an t nj qafe t but, ajo lidhet me vargun kodrinor q zgjatet m n thellsi, ndrsa nga sheshi q hapet n veri t saj, shihet e gjith fushgropa e Prizrenit (Fig.8.43). Fortifikimi ruhet n trajtn e nj ledhi t rrnuar, i cili kalon n vijn rrushkulluese t kodrs dhe qarkon t gjith siprfaqen e saj. Ai krijon nj planimetri eliptike, pa knde dhe kthesa t forta. Kalaja ka orientim verilindje-jugperndim. Ajo sht pajisur me dy hyrje me gjersi rreth 4m n ann verilindore dhe at veriperndimore t saj. Secila prej tyre shoqrohet me nga nj kull mbrojtse, me form afrsisht gjysmrrethore. Muri rrethues sht ndrtuar me gur glqeror, me prmasa mesatare, t papunuar, t lidhur me lla glqeror. Llai sht br me glqere t pashuar i cilsis s dobt, sa mezi dallohet. Ai sht ruajtur n trajt t kokrrizave glqeror dhe mungon n linjn e murit. Muri ka gjersi 2.40-2.50 m dhe lartsi t ruajtur 0.35-0.55 m. Fortifikimi ka perimetr 245 m dhe lexohet qart n nj gjatsi prej 210 m. Ai ruhet m mir n ann perndimore t tij, ku n nj trakt me gjatsi 10 m, shihen n faqen e brendshme t tij, 2-3 radh gursh. Siprfaqja eliptike e kalas, me diametrat prkats 100 m dhe 60 m, arrin n afro 0.5 ha. N siprfaqen e brendshme t saj ruhen gjurm t ndrtimeve t godinave t banimit dhe njra prej tyre, ndoshta, duhet lidhur me ndonj godin kulti. Ato kan planimetri drejtkndshe me mure me gjersi 1.50 m. Muret jan ndrtuar me gur glqeror, t lidhur me lla t dobt glqeror. Fortifikimi sht prforcuar edhe me elemente t tjera mbrojtse. Kshtu, n ann verilindore, aty ku pjerrsia e terrenit sht m e vogl dhe kalaja sht m shum e ekspozuar ndaj sulmeve, muri rrethues prforcohet nga nj zgjatim verior i drejt me gjatsi 80 m. N kt distanc, n bazn rrethore t kodrs, n ann verilindore t kalas, shihet prania e nj muri t dyt rrethues, q qarkon bazn e kodrs vendosur 80 m larg murit rrethues n trajt ledhi. Ai ka gjatsi rreth 50-60 m dhe sht pjes e proteizms s ksaj kalaje. Rreth 6 m jasht ktij muri, n qafn q hapet n verilindje t kalas, ruhen gjurmt e nj banese me prmasa 9.50 x 6m me gjersin e mureve 0.60 m, me dy ambiente banimi, t ndara nga nj murr me gjersi 0.40 m. Gjurm ndrtimesh t tilla ruhen edhe n pjes t tjera t faqes veriore t ksaj qafe, q duket se lidhet me ndrtime shum t vona t staneve verore. N ann jugperndimore, jasht ledhit fortifikues, u gjetn disa fragmente atipike ensh, kohsisht t lidhura me periudhn prehistorike, ngjashm me periudhn e hekurit dhe at mesjetare. T bazuar n planimetrin eliptike t kalas, karakteristike pr fortifikimet prehistorike, si dhe n gjetjet qeramike, paraprakisht mendojm se kemi t bjm me nj kala t periudhs s hekurit, t rifortifikuar edhe n periudhn mesjetare. Kjo sht periudha kryesore dhe m mir e dokumentuar pr kt kala. Por duhet thn se vendosja e saj n nj mjedis alpin me orientim blegtoral, si dhe varfria e madhe e gjetjeve, na shtyn t besojm se ajo ka pasur vetm prdorim sezonal veror dhe sht shfrytzuar nga popullsia blegtorale e ktij rajoni. Gjithashtu ajo ka shrbyer si rezidenc e banorve n situata t rrezikshme kritike, si dhe si fortes n kontroll t rrugs s shkurtr verore Prizren-Opoj-Tetov. Pr nga planimetria dhe mnyra e fortifikimit, kjo kala sht e ngjashme me kalan e Korishs, me t ciln ka edhe disa ndryshime n teknikn e ndrtimit t mureve.
246
Fig. 8.43 Planimetria - Brrut
8.17 KALAJA E KLEKS-MALISHEV
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Mbi fshatin Lladrovi, n lindje t tij, ndodhet nj kodr konike e njohur me emrin Kalaja e Lladroviit. Historiku i krkimeve pr kt monument ka vetm nj t dhn, e cila konsiston n
247
zbulimin e nj altari t shekujve II i riprdorur n kt kala. Ne arritm t fiksojm t vetmin trakt muri, rreth 2,5 m t gjat, i cili ruhet 2-4 radh gursh (Fig.8.45).
Fig. 8.45 Pamje e prgjithshme e kodrs - Kalaja e Kleks
Mbi siprfaqen e kalas u gjetn fragmente qeramike, t cilat prfaqsohen nga:- buz dhe fund dinosash, t punuar prej balte t papastr t przier me grimca rre n ngjyr kafe t elur (Tab.XXIV); - buz vorbash me vendin pr vendosjen e kapakut, me parete mesatare; - buz tasi t drejt, si dhe disa funde vorbash dhe vegje, t cilat flasin pr periudhn e antikitetit t von (Fig.8.46). Pr datimin paraprak t kalas na vijn n ndihm disa gjetje rasti, q ruhen n fshatin Bellanic31,
t prfaqsuara nga nj monedh e perandorit Justinian, nj gryk amfore e shekujve VI, si dhe dy objekte prej hekuri (nj kmes dhe nj dorez) t ksaj periudhe. Si vrehet, materiali i grumbulluar n siprfaqen e kalas si dhe ai i zbuluar rastsisht flet m s shumti pr shekujt IV-VI. Disa fragmente me glazur ngjyr jeshile, kafe etj., me sa duket, flasin pr nj prdorim t saj edhe n periudhn mesjetare.
Fig. 8.46 Monedh e shek. VI
248 8.18 STRELLC I EPRM-DEAN Gradina
Ndodhet n perndim t fshatit n nj kodr konike dhe vazhdon prmes nj qaf kodre, q lidhet me Majn e Strellcit ne veriperndim dhe n nj kodr m t ult pran saj n jug. N jugperndim kufizohet me prroin e Rahovecit. Ana lindore, perndimore dhe veriore e kodrs, kan mbrojtje natyrore, pr shkak t pjerrtsis s theksuar. Traseja e fortifikimit nuk mund t kapej pr arsye t shfrytzimit t gurve t gatshm pr nevoja ndrtimore t fshatarve dhe vegjetacionit t dendur. Pjesa m e lart e kodrs ka konfiguracion t shesht
me pak oshilime t terrenit. Pjesa jugore ka gjurm fortifikimi n nj gjatsi prej rreth 40m t ndrtuar me gur t papunuar t sjell nga lugina e prroit t Behovcit dhe me prdorim t horasanit, q vshtir dallohet, si material lidhs. Kjo an e kodrs ka pjerrtsi m t but prej nga mund t pritet t ket qen edhe hyrja. Orientimi i trases sht juglindjeveriperndim. Nga kodrat q kan fortifikime vrehet Suka e Crmjanit n juglindje dhe Jabllanica e Madhe n veriperndim.
Kshtjella mesjetare
8.19 KOSHARE-GJAKOV
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare sht e vendosur n nj kodr t vogl, me form t zgjatuar, q kufizohet nga prroi i Gushs, q buron nga bjeshkt e Padeshit (Tropoj) dhe zbret n fshatin Botush. Kodra kontrollon mir nj gryk relativisht t ngusht malore, nga e cila shihen fushat e krahins s Gjakovs. N nj lug gjatsor t krijuar n majn e ksaj kodre, me shpate mjaft t thepisura, sht ndrtuar nj fortifikim, i cili ruan konturet e terrenit. Kshtu, sht krijuar nj rrethim gjatsor, nga lindja drejt perndimit, i cili ka nj mbrojtje t sigurt natyrore pr raste rreziku (Fig.8.49). Prmasat e siprfaqes s fortifikuar jan: gjatsia rreth 190 m dhe gjersia luhatet nga perndimi drejt lindjes 2-3 m, 7-8 m, 1214 m dhe 18-20 m.
249
Me sa duket, kemi t bjm me nj fortifikim t lart malor, q sht prdorur n raste emergjencash jo vetm n koht e vjetra, por edhe deri n koht moderne. Veanrisht n ann perndimore t fortifikimit, ku edhe mundsia e ngjitjes sht dika m e madhe, vrehen gjurm muresh shum t shkatrruara, t lidhura me lla glqereje t dobt, t cilat duket t ken pasur m tepr formn e nj ledhi sesa t nj muri t rregullt me dy faqe. Aty-ktu u gjetn edhe disa copa tullash dhe fragmente shtambash uji mjaft t vona. Me materialin e deritanishm n dispozicion, sht e vshtir pr t gjykuar saktsisht pr datn e ndrtimit t ktij fortifikimi.
Fig. 8.49 Planimetria - Koshare
250 8.20 KRAMOVIK-RAHOVEC Kull vrojtuese
N vendin e njohur me emrin Kodra e Kulls, buz Drinit t Bardh, ngrihet nj kodr shkmbore, e cila kontrollon mjaft mir luginn e Drinit dhe kalimet natyrore n t dy ant e saj. Kodra e formuar nga formacione shkmbore metamorfike ka pamje vizuale me kshtjellat e identifikuara n Crmjan, n Gurin e Kuq (Petroviq) dhe n Zatriq. Faqet e thepisura t kodrs s kulls, q bien mbi Drin dhe mbi prroin e Kulls, i japin asaj nj pozicion dominues mbi terrenin prreth dhe nj mbrojtje natyrore mjaft t sigurt n ant lindore, perndimore dhe jugore. N majn e kodrs gjendet nj siprfaqe e rrafsht rreth 60 x 30 m. Ndrsa, n ann lindore t ktij rrafshi u konstatua nj trakt muri jo fort i sigurt. Vendosja e Kodrs n pozicion q kontrollon Drinin dhe rrugt natyrore, q kalojn aty pran, t japin prshtypjen e nj kulle q ka mbrojtur kto rrug. Kjo ngjason mjaft me funksionin q ka luajtur
Kulla e Stanics n fshatin Volujak. Aty-ktu n siprfaqen e rrafsht t Kodrs s Kulls u gjetn fragmente atipike t disa tjegullave, q nuk t japin mundsi pr datim. Duke marr parasysh se vendbanimi romak i von n Ndrbreg esht vetm disa qindra metra larg, mund t thuhet me hamendje se kjo kull t ket qen n prdorim qysh n at koh. Te fshatart ruhet n kujtes se Kodra e Kulls ka qen Stanica e Bugarit. Po ashtu prball Kodrs s Kulls nga ana lindore gjendet gjithashtu nj kodr tjetr me nj kull fortifikuese, themelet e s cils duken ende sot. Themelet e mureve t mbetura nuk t japin mundsi pr ndonj datim t prafrt. Po ashtu nuk mundm t gjejm gjetje qeramike apo material tjetr arkeologjik. Mesa duket, t dy kullat kan mbrojtur n periudhn mesjetare vendkalimin e Drinit dhe rrugve t komunikacionit me drejtim Dollcin.
8.21 POLLUZH- RAHOVEC Kull vrojtimi N krahun e majt t rrugs ifllak-Polluzh, n vendin e quajtur Kodra e Kulls, n nj vend t ngritur leht, ruhen rrnojat e nj kulle. Mbetjet e rrnojave jan t palexueshme. Mbi siprfaqe u gjetn disa fragmente tullash me prmasa, 0.19 x 0.12 x 0.05 m dhe 0.19 x 0.13 x 0.05 m. Apriori 8.22 MAZREK-PRIZREN mundet q ky objekt t lidhet me nj kull vrojtimi t periudhs turke n roje t rrugs ifllak-Polluzh. Nderkoh, n arealin prreth, n lindje t rrnojave u gjetn disa fragmente ensh t periudhs s von romake (shek III-IV) dhe antike t von (shek VVI), si dhe t periudhs mesjetare (shek IX-XIII).
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare N juglindje t fshatit Mazrek t Hasit t Prizrenit, n vendin e quajtur Bzboc, n nj pllaj shkmbore t veshur me vegjetacion dushku, dhe lartsi mbidetare rreth 800m, shtrihen edhe disa livadhe t orientuara nga jugu. Pikrisht n kt ambient kullotash ruheshin gjurmt e disa ndrtimeve me planimetri t veant. Fjala sht pr tri banesa, t vendosura simetrikisht njra pran tjetrs, thuajse n t njjtin aks. Banesat kan orientim veri-jug, planimetri ovale dhe hyrje t orientuar nga lindja. Ato jan t ndrtuara me gur glqeror t terrenit me prmasa mesatare e t mdha, t lidhur n t that. Muret, me gjersi 1.201.50 m, ruhen deri n lartsin 1.50 m. Banesat kan prmasa t njjta ose t prafrta, me gjatsi 20-22 m, gjersi 16-18 m dhe hyrje me gjersi 1.50 m. Ajo q i bn interesante kto ndrtime, jan disa elemente arkitektonike t panjohura nga literatura e mparshme. E till paraqitet ndrtimi i nj muri t dyt rrethues, duke krijuar n fakt nj oborr t brendshm t fortifikuar. Po ashtu me interes sht ndrtimi i depove t thelluara nn tok, si dhe lidhja e tyre me dromose prej kalldrmi. Pjesa m e rndsishme dhe m e fortifikuar e baness, duket se sht dhoma e banimit me planimetri 8.23 ZITZA-PRIZREN Rreth 500 m. m n lindje nga Vorret e Carokve, ruhen disa konstruksione muresh t quajtura Zitza, n nj siprfaqe rreth 1000 m2. Hapsira midis tyre, quhet Oborri i Zitzs, n fund t t cilit gjendej pusi. Muret kan qen t lidhura me balt. 8.24 KARASHNGJERGJ-PRIZREN
251
ovale, dhe prmasa 16-18 m x 7-8 m. N fundin e ans s djatht t tyre, ato kan nga nj depo t thelluar n shkmb, me prmasa 6-7 m x 2.5-3 m dhe thellsi t lexueshme 1.50-2.00 m. Secila prej ktyre depove ose kthinave t nndheshme kishte hyrje m vete, t orientuar nga jugu, me gjersi 2-2.50 m, q komunikonte direkt me oborrin e fortifikuar. Ndrkaq, oborri i brendshm i fortifikuar duket se sht prdorur si vendstrehim i bagtive. Paraprakisht, ndrtimet e msiprme i mendojm si mbetje t nj stani veror, pron e nj bashksie fisnore, jo shum t madhe. Konstruksionet e msiprme t banesave nuk duhet t ken pasur lartsi mbi 2 m, pr mbulimin e tyre me ati, pr vet teknikn e ndrtimit me gur t renditur n t that, q nuk siguron lartsi t qndrueshme. Kto stane fisnore, mendojm se i prkasin periudhs s von mesjetare, duke gjykuar vetm nga teknika e ndrtimit t mureve, pa pasur ndihmn e gjetjeve qeramike. Stane t ngjashme jan zbuluar edhe n malsit e Krums, n Has, n faqen tjetr t Pashtrikut32.
Objekte qeramike nuk u gjetn. Mendojm se i prkasin fshatit mesjetar t Mazrekut, me t cilin duhet t lidhet edhe stani veror i Bzbocit, i paraqitur m lart.
252
Luan Przhita, Gzim Hoxha pjesrisht mbi siprfaqe. Ato kapin nj gjatsi prej 120m. Teknikisht muret rrethuese jan ndrtuar me gur mesatar, t lidhur me lla t nj cilsie jo shum t mir (Fig.8.52). Mbi siprfaqe u gjetn fragmente vorbash, t bra nga nj brum jo shum i pastr me przierje t imta rre, q kan ngjyr t zez. Ato jan me buz t shprvjelura nga jasht t zbukuruara me shirit n reliev t gropzuar n buz t ens. Ky motiv paraqitet i vendosur horizontalisht dhe mbi shpatull ose n qafn e ens n poerin mesjetare t Shqipris, datuar n harkun kohor q prfshin shekujt IX-XI. Nisur nga materiali i zbuluar n siprfaqe si dhe nga teknika e punimit t mureve, mendojm paraprakisht se ky fortifikim mund t prfshihet n periudhn mesjetare.
Kalaja e Karashngjergjit sht ndrtuar n nj pik strategjike t rrugs malore, q lidhte zonn e Hasit nprmjet malit t Pashtrikut. Ajo n lindje komunikon me Hisarin e Brutit - Prizren, Goricn e Vlashnjs dhe me kalan e Prizrenit. N veri ka prpara kshtjelln e Korishs dhe tr fushn e Prizrenit. Po ashtu n drejtim t Gjakovs ka pika shikimi me Zatriqin, ndrsa n perndim lidhet me zonn e Kuksit. sht ndrtuar n nj lartsi prej 1032m. dhe zotron mbi fushn e Dukagjinit. Pr her t par kjo kshtjell sht vizituar nga nj grup arkeologsh t Muzeut t Kosovs, gjat viteve 7033. M pas u publikua nj informacion pr kt fortifikim n kuadrin e harts arkeologjhike t rrjedhjes s mesme t Drinit t Bardh34. Nga vrojtimet q ne realizuam n kt monument, gjat vitit 2005, vrejtm se muret rrethuese ruhen
Fig. 8.52 Skic planimetrike - Karashngjergj
Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare 8.25 KALAJA E PRIZRENIT
253
Kalaja e Prizrenit mshiron n vetvete nj pjes mjaft t rndsishme t historis s lasht dhe mesjetare t ktij qyteti. Pozicioni i saj topografik dominues mbi qytetin, peisazhi natyror mjaft trheqs dhe konfigurimi arkitektonik i menduar mir e bjn kt objekt me vlera t padiskutueshme arkeologjike, historike dhe turistike (Fig. 8.54). Vazhdimisht sht treguar nj interes i veant n drejtim t valorizimit t ktij monumenti t vyer t qytetit. sht synuar n shfrytzimin sa m pozitivisht t vlerave t tij historike, kulturore dhe turistike. Pr t br nj vlersim t gjendjes dhe pr t par mundsit m t mira pr grmimet arkeologjike, u krye nj vzhgim siprfaqsor i interierit t Kalas dhe i mureve t saj rrethuese35. Pas ktij aktiviteti prnjohs n terren, u hartua dhe u zbatua projekti pr grmime arkeologjike me karakter kontrolli n kt vend36. Fushata e grmimeve u zhvillua n periudhat 10-20 shtator dhe 11- 21 tetor 200437. N realizimin e ksaj fushate grmimi38 u muar parasysh gjendja reale e studimeve, hulumtimeve dhe restaurimeve t derisotme t Kalas s Prizrenit. Ato konsistojn kryesisht n rezultatet e ekspeditave me karakter pastrimi, vlersimi arkitektonik, fotografimi dhe dokumentim teknik, t ndrmarra nga Enti i Monumenteve t Prizrenit deri n vitin 197039. Nga shqyrtimi i ktij materiali dokumentar rezultoi se, q n at koh ka qen shtruar nevoja pr t kryer n kt vend sondazhe arkeologjike, pr t
qartsuar m tej mjaft probleme arkeologjiko-historike, gj e cila kishte mbetur e pa realizuar. Prandaj edhe projekti i ktij grmimi me karakter kontrolli parashikonte q t arrihej n rezultate t tilla si: a) dokumentimi i sakt i shtresave kulturore dhe sigurimi i nj profili stratigrafik pr her t par pr Kalan e Prizrenit; b) vjelja e nj kulture arkeologjike t datueshme, q vjen nga kontekste arkeologjike; c) Gjetja e mundshme e fazave m t hershme t jets n kala n krahasim me ato q njiheshin; d) krijimi i nj prerjeje m t plot t historis arkitekturore t kalas. Pr t pasur mundsit maksimale t verifikimit stratigrafik u fiksuan dy pika fillestare, t cilat u konsideruan edhe si dy sektort e grmimeve, A dhe B. Sektori A u fillua me nj kuadrat q mbshtetej n faqen e brendshme t murit rrethues t kalas, i vendosur pran niche-s s par n t djatht t hyrjes kryesore. Sipas arsyetimit ton fillestar, ky vend paraqiste kta avantazhe pr krkimin: S pari, pr gjat mureve rrethuese t ksaj pjese t kalas, n themelet, duken nga jasht disa trakte muri t ndrtuar me teknikn e njohur opus mixtum, e cila na intrigoi pr ta verifikuar nse sht nj konstruksion i periudhs turke apo nj bazament m i hershm mbi t cilat jan vendosur muret mesjetare t kalas.
254
Fig. 8.54 Pamje ajrore - Kalaja e Prizrenit
S dyti, pozicioni topografik ka br q n kt vend t depozitohen shtresat me t trasha kulturore arkeologjike; S treti, shtresat e depozituara, t krijonin mundsin pr t vzhguar raportet e tyre kronologjike me murin rrethues; S katrti, ktu ne patm edhe mundsin pr t verifikuar t dhnat, q jan raportuar nga punimet me karakter sondazhi dhe pastrimesh t vitit 1969. Duke punuar n nj siprfaqe m t zgjeruar ne arritm t veojm nga ky kuadrat gjetjet e mbushjeve t vona dhe gjetjet q vinin nga shtresa e mirfillt arkeologjike. Duke u thelluar deri n tabanin shkmbor ne arritm t verifikojm saktsisht se
deri n far niveli kan arritur punimet e mparshme n kt vend (Fig.8.55). Fillimisht kuadrati kishte prmasat 5 x 4 m. Por, pr arsye t daljes n drit t mbetjeve t shumta t arkitekturs, ky kuadrat u reduktua n nj siprfaqe n form trapezi me prmasat baz 3,6 x 3,6 m, e cila u grmua deri n tabanin shkmbor. Sektori B u fillua me nj kuadrat me prmasa 4 x 4 m, i vendosur n skajin m jugperndimor t oborrit m t lart t kalas (akropoli) pran nj sondazhi t kryer nga grmimet e vitit 1969. Ky vend paraqitej n dukje mjaft i prshtatshm, pasi prfaqson kuotn m t ult t ktij oborri dhe kishte depozitime t shumta. Ky kuadrat u grmua deri n thellsin 3,20 m, deri n tabanin natyror.
255
Fig. 8.55 Grmime t vitit 2004 (sektori A)
Megjithse n nj siprfaqe mjaft t kufizuar, grmimet e kontrollit n Kalan e Prizrenit gjat muajve shtator-tetor 2004, na dhan mundsin pr t krijuar nj tabllo shum m t plot, pr historin e fillimeve t jets dhe vazhdimsin e saj. Pr her t par u dokumentuan ktu dshmi materiale t nj vendbanimi prehistorik t datueshm paraprakisht n epokn e bronxit dhe periudhn e par t hekurit (Fig.8.56). Mbetet q krkimet e ardhshme, n nj shkall m t gjr t arrijn t identifikojn shtrirjen topografike dhe t prcaktojn m sakt kronologjin si dhe karakterin e ktij vendbanimi, i cili me sa duket deri m tani, ka shrbyer si brthama e par e jets n kt vend. Po ashtu, pr her t par, grmimi n sektorin A dha gjurm t arkitekturs dhe dshmi t materialit t lvizshm arkeologjik, t datueshm n periudhn romake dhe antike t von. Veanrisht pr periudhn antike t von, gjurmt e deritanishme, japin shanse pr t krkuar me tej mbetjet e mundshme t fortifikimit t ksaj periudhe (Fig.8.57).
Ky mendim mund t mbshtetet edhe nga e dhna mjaft me interes e Prokopit t esares, i cili prmend n mes t kshtjellave t rifortifikuara t Dardanis Petrizen-in40, q me mjaft gjas mund t jet Prizreni i sotm41. Periudha e mesjets, e posarisht shekujt XI-XV, na dshmohet e banuar dndur, ka rikonfirmon edhe rezultatet e krkimeve t kryera m par. Gjat periudhs s zotrimit turk, Kalaja e Prizrenit ka njohur nj lulzim t banimit t saj dhe aktivitetin m intensiv t ndrtimeve n muret fortifikuese dhe banesat brenda kalas. Rezultatet e prftuara nga grmimet e kontrollit na japin sigurin pr t pohuar se vazhdimi i krkimeve m intensive arkeologjike n Kalan e Prizrenit do t na shpjer drejt nj njohje shum m t thelluar pr kt objekt arkeologjik dhe historik me nj vjetrsi, tanim t dokumentuar, m tepr se tremijvjeare dhe me vazhdimsi jete deri n ditt tona. Si e till, kjo Kala prbn nj nga pikat m interesante pr hulumtim t mtejshm shkencor dhe pr promovimin e vlerave t turizmit historik n territorin e Kosovs.
256
Fig. 8.56 Fragmente t qeramiks prehistorike
Fig. 8.57 Fragmente ensh qeramike t antikitetit t von
257
LISTA E QENDRAVE T VONA ANTIKE DHE MESJETARE
NR 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
FORTIFIKIMI Gexh Pej Rahovec Radac Dollc Crmjani Kusar Zatriq Korish Vraniq Kastrc Jabllanic Ujmir Pogragj Guri Kuq Lladrovi Brrut Strellci i eprm Koshare Kramovik Polluzh
TOPONIMI Arat mbi shpia Gradisht Kalaja e Durmanit Kodra e xhytetit Kshtjella e Jerins Suk Xhytet Gradisht Gralisht Gradin Hisar Kodra e xhytetit Kodra e kishs Kulla e Jerins Gradina Gradisht Hisar Gradin
QENDRA Gexh Pej Rahovec Radac Dollc Crmjan Kusar Zatriq Korish Vraniq Kastrc Jabllanic Ujmir Pogragj Guri Kuq Lladrovi Brrut Strellc Koshare
KOMUNA GJAKOV GJAKOV RAHOVEC PEJ KLIN GJAKOV GJAKOV RAHOVEC PRIZREN SUHAREK SUHAREK PEJ KLIN KLIN RAHOVEC MALISHEV PRIZREN DEAN GJAKOV RAHOVEC RAHOVEC
Kull Kodra e Kulls
Kramovik Polluzh
258 Referenca
1
Kto emrtime t prziera nga gjuht shqipe, turke dhe sllave kan kurdoher kuptimin vendbanim, qytet, kshtjell stacion rrugor, etj. 2 L.Przhita, G.Hoxha, Fortifikimet e shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran, 2003, po aty, Rechercher sur les forteresses de la basse antiquite et du moyen age dans le basin de Drini i Bardh, SA, 2002, f. 133-156, po ata, Recherches sur les forteresses de la basse antiquit dans le territoires de Dardanie Occisidentale, LIlyrie Mridionale et lEpire dans lantiquit IV, Acts du IV Colloque International de Grenoble (10-12 octobre 2002), Paris, f. 475, fig. 10. 3 N nj koh t mparshme duket qart se kto mure jan sonduar n mnyr masive, pr t cilat ne nuk kemi ende informacionin e duhur. 4 B. Arpad, vep.cit., f. 8-14. Shih edhe planimetrin, fig. 2, f. 9; f. 77-80. 5 B. Arpad, vep. cit..., f. 14; Parovi-Peikan, Ulpiana antique la lumiere de letat actuel des recherchs, 1981, f. 57-74. 6 Ndrtimi i Fabriks s Baterive n Pej dhe mjaft ndrtime t tjera aty pran i kan fshir nga siprfaqja gjurmt arkeologjike. 7 B. Arpad, vep. cit..., f. 77-80. 8 B. Arpad, vep. cit..., f. 79. 9 G. Hoxha, Muri rrethues i periudhs s von antike n qytetin e Shkodrs, Iliria 1-2, 1994, f. 231-241; po ai, Philon von Byzanz und die sptantiken Befestigungen in Albanien, AK, Band 31, Helf 4 Mainz am Rhein, 2001, f. 601-616. 10 N literaturen e pakt q ekziston pr fortifikimet e Kosovs, si dhe n dokumentacionin shkencor t depozituar n arkivin e Muzeut t Kosovs, kshtjella e Rahovecit nuk prmendet n fortifikimet e ktij rajoni. Nisur nga rrnojat e konstatuara mbi siprfaqe, si dhe nga gjendja relativisht e mir e ruajtjes s tyre, pr hr t par realizuam rilevimin topografik t kshtjells si dhe prgatitm nj dokumentacion modest paraprak t gjendjes aktuale t ktij munumenti. 11 Nga vrojtimet n terren, ndonse t penguar nga nj bimsi shum e zhvilluar, u arrit q t prgatitet planimetria e kshtjells si dhe t bjm nj prshkrim t ktij monumenti. 12 N kt kull jan kryer pastrime nga Drejtoria e Kulturs s komuns s Rahovecit, gjat muajit prill t vitit 2002. 13 L. Przhita, Kshtjella e Pecs n periudhn e antikitetit t von dhe mesjet(rrethi i Kuksit), Iliria 1990, 1, Tiran 1990, f. 192, fig. 4. 14 L. Przhita, K. Luci, G. Hoxha, A. Bunguri, F. Peja dhe T. Kastrati, Raport i ekspedits prnjohse n Kosov, 20002005, AIAT dhe Muzeut t Kosovs. 15 Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1974 (Shih, AMK). 16 L.Przhita, Kshtjella e Pecs..., f. 204; B.Jubani, N.Ceka, Grmime n qytezn ilire t Rosujs, Iliria I, Tiran, 1971, f. 49-58. 17 Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1977 (AMK). 18 M.Ivanovi, Crkva Preobraena u Budisavcima, SKM I, Prishtin, 1961, p. 204: P. Rajki, Seoske crkve u dolini Belog Drima, SK M I, Prishtin, 1961, p. 171: P. Rajki, Seoske crkve XVI i XVII veka na Kosovu, GMK, XIII-XIV, Prishtin, 1984, p. 131: B. Todi, Crkva Sv. Petra kod Ujmira, SK IX, Prishtin 1990, p. 5-34. 19 N komunn e Gjakovs ndodhen dhe fortifikime t tjera si sht Suka e Hereqit, e cila ndodhet n mes t fshatrave Hereq dhe Baballoq. Fshatart pohojn se atje ka pasur mure t vjetra, t cilat jan zhdukur nga punimet ushtarake t kryera n koht m t vona. Supozohet ktu prania e nj
fortifikimi, pasi edhe n fushat e fshatit Hereq ka ende sot gjetje t qeramiks shtpiake dhe asaj t ndrtimit t periudhs romake t von dhe mesjetare.Fshatrt njoftojn pr nj vend t njohur me emrin Kalaja e Kaurri ose Kalaja e Leks, n fshatin Popoc, ku jan konstatuar gjurm muresh dhe jan gjetur qynga prej balte. 20 N kt qendr ishin br grmime t pakontrolluara pr nevoja jashtshkencore. 21 B. Jubani, Qeramika e zbukuruar me motiv vijash paralele, Iliria 1, 1990, f. 247. 22 Pas marrjes t ktij informacioni mjaft interesant, m 19.7.2002, nj grup i ekspedits prnjohse t vitit 2002 n Kosov, me L.Przhita, G.Hoxha, L. Kobashliu dhe M. Berisha u ngjitm n kodrat e siprprmendura dhe vrejtm vendshtrirjen e nj vendbanimi shumshtresor, q n disa faza t jets s tij ka qen i fortifikuar. 23 L.Przhita, L eglis byzantine a nef unique de Peca (Albanie), Cahiers Archeologiques 48, p. 11-18, Paris 2000, f. 14. 24 E. Shukriu, Fortifikata Hisar n Kasterc t Suhareks, Iliria 1, Tiran 1989, f. 77- 85. 25 Datimi i tri fazave ndrtimore respekton mendimin e autores Shukriu, 1989, f. 78. 26 Prve ktyre t dhnave, ekziston edhe nj prshkrim mjaft i shkurtr i ktij vendbanimi t fortifikuar, pa material ilustrues, nga ekspedita informative arkeologjike e Muzeut t Kosovs e vitit 1975. 27 Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1977. 28 Paraqitja e nj planimetrie t sakt t mureve rrethuese ishte e pamundur pr shkak t bimsis s dendur t zhvilluar n faqen jugore t kodrs ku sht shtrir vendbanimi i fortifikuar. Prandaj ne u mjaftuam me prpilimin e nj skice planimetrike, sa pr t dhn nj ide t prgjithshme t forms planimetrike t ksaj kshtjelle. 29 B.Todi, vep. cit..., p. 5-34. 30 Banort vendas na njoftuan se n shpatet e kodrs prball, n ann juglindore jan verejtur gjurm banesash me mure prej guri si dhe fragmente qeramike shtpiake.Nga kontrolli i shpejt n kt vendabanim ne nuk arritm t gjejm material arkeologjik, q t na ndihmonte n datimin e prafrt t fortifikimit. 31 Materiali ruhej n shkolln fillore t fshatit fqinj me Lladroviin, Bellanic. 32 M.Bela, L.Przhita, Harta arkeologjike e zons s Hasit dhe rrafshit t Lums(Rrethi i Kuksit), Iliria, 1990, 2, Tiran 1990, f. 237. 33 Shih, AMK. 34 E. Shukriu, Krkime arkeologjike prgjat rrjedhjes s poshtme t Drinit t Bardh, Iliria 7-8, Tiran, 1977-1978, f. 189-196. 35 Vzhgimi sht kryer gjat muajit qershor 2004 nga arkeologt Gzim Hoxha, Luan Kobashliu dhe Shafi Gashi. 36 Projekti me titull: Grmime arkeologjike me karakter kontrolli n Kalan e Prizrenit sht hartuar nga G. Hoxha dhe Habib Ahmetaj. Ruhet n Arkivin e Institutit pr Mbrojtjen e Monumenteve, Prizren. 37 Realizimi i projektit n dy periudha kohore te ndara u b pr arsye se disa koleg dhe student ishin t angazhuar njkohsisht edhe n projektin e Institutit Arkeologjik t Kosovs n prnjohjen rreth Prishtins n afatin 20 shtator 10 tetor 2004. 38 Grmimet u drejtuan nga Prof. ass. dr. Gzim Hoxha nga Instituti i Arkeologjis Tiran n bashkpunim me arkeologt Fatmir Peja kustos n Muzeun e Kosovs, Prishtin dhe Luan Kobashliu, arkeolog i Institutit pr Mbrojtjen e Monumenteve n Prizren. N grmimet morn pjes edhe

40 41
259
39
studentt Pleurat Kabashi, Rexhep Ahmetaj, Arben Muaj dhe Linda Kobashliu nga Universiteti i Prishtins dhe Genta Kosturi e Klajdi Mato nga Universiteti i Tirans. Shih raportin me kolektiv autorsh me drejtues arkeologun Univ. Prof. dr. Jovan Kovaevi Investicioni program za valorizaciju kulturnog nasledja grada Prizrena u savremene privredno-turistike svrhe. Prizrenska Kalaja. Turistiki Punkt, 1970. Ruhet n arkivin e Institutit pr Mbrojtjen e Monumenteve, Prizren.
Proc. De Aed. IV, 4, 3. L. Przhita, Vlera kronologjike e t dhnave t Prokopit mbi ndrtimet e Justinianit n provincn e Dardanis, CANDAVIA, 2, Tiran, 2005, f. 11.
Gzim Hoxha
9. Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare
N ekspeditn prnjohse organizuar gjat viteve 2000-2005 n luginn e Drinit t Bardh dhe respektivisht n komunat Istog, Pej, Klin, Dean, Gjakov, Rahovec, Suharek dhe Prizren, krahas materialeve dhe gjurmve t tjera arkeologjike jan evidentuar edhe mjaft gjurm kishash dhe varrezash. Gjurmt m t hershme t ktyre monumenteve kristiane fillojn q n periudhn antike t von dhe bhen m t dendura gjat periudhs s Mesjets. Shum prej gjurmimeve tona jan evidentuar edhe m par nga udhtar apo studiues, q kan kryer ekspedita prnjohse ne kt rajon1, ku dallojm
veanrisht hulumtimet e kryera nga ekspedita prnjohse e Muzeut t Kosovs e realizuar gjat viteve 1975-1977, n komunat Istog, Pej, Klin dhe Rahovec2, si edhe n mjaft artikuj t veant, t botuar n periodik t ndryshm n lidhje me kishat dhe varrezat e ktij rajoni3. Duhet shnuar se n mjaft raste ne kemi identifikuar edhe gjurm apo toponime kishash t vjetra, t cilat nuk jan prmendur n botimet apo informimet e mparshme, gj e cila sipas mendimit ton shnon nj hap t mtejshm n hulumtimin arkeologjik t lugins s Drinit t Bardh.
Pamje e kishs paleokristiane t Vrmics (E. Shukriu, 2004)
262
Gzim Hoxha
Fig. 9.1 Harta e kishave dhe varrezave
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare
263
Kishat
PEJ 9.1 Jabllanic e Madhe
Disa banor t moshuar t fshatit pohojn se kan dgjuar nga m t moshuarit vendas se nn themelet e xhamis s sotme t fshatit gjenden themelet e nj kishe, e cila ka qen prdorur shum m hert. Kt nuk e pohojn m banort m t rinj t ktij fshati,
pasi shpeshher ata i lidhin kishat me pranin e popullsis serbe4. Nga vzhgimi q ne kryem n kt vend nuk mundm t konstatojm ndonj gjurm t dukshme t pranis s nj kishe n themelet e xhamis.
9.2 Qellopek
264
Gzim Hoxha themelesh t ngjashme ende sot dalin nga punimet n fshatin Nepolje. Nga vzhgimi i vendit nuk u arrit t konstatohen kta themele t vjetra.
N vendin i cili ruan toponimin Arat e kishs5 kan ekzistuar themelet vjetra t nj kishe. N vitin 1948 kur u fillua me lvrimin e tokave kan dal n drit themele, t cilat dukeshin mbi siprfaqe. Gur 9.3 Llozhan N kodrn e Zabelit mendohet se ndodhej vendi i kishs buz nj prroi t vogl, q quhet Lugu i Gerqarit. Pas vzhgimit t nj siprfaqeje t kufizuar arritm t mbledhim disa fragmente t KLIN 9.4 Pogragj N varrezat e popullsis serbe t fshatit, gjendet nj kapel e vendosur n skajin m jugor t varrezs, e cila ka qen e zbukuruar me afreske t cilat jan prshkruar n informacionin e ekspedits s vitit 1977 t Muzeut t Prishtins. Botuar s pari n vitin 19346, dhe m von, n vitin 1984 kjo kish sht njohur me emrin Donja crkva dhe sht datuar n shekullin e XIV7. N ann jugore t varrezave t popullsis shqiptare katolike t fshatit, n mes nj pylli mjaft t dendur, gjendet nj kish e vjetr, q fshatart e njohin me emrin e Shn Gjergjit. 9.5 Ujmir N veriperndim t fshatit Ujmir, n majn e nj kodre me siprfaqe t fortifikuar, gjenden ende sot muret e nj kishe me themele mjaft t lashta. Informohemi se kisha q shihet sot sht ndrtuar mbi themele t nj kishe m t vjetr. Kisha ka vazhduar t prdoret nga banort ortodoks serb deri para rreth 20 vjetsh. Ndrsa vitet 60-t, kisha sht restauruar nga Enti i Monumenteve t Kosovs. Kjo kish e njohur me emrat e shenjtrve Pjetr dhe Pal ka qen objekt i disa publikimeve t cilat e datojn at n shekujt XIII-XIV dhe deri n gjysmn e dyt t shekullit XVI11. Kisha q shohim ktu sht e vendosur n skajin juglindor t rrafshit m t lart t t prfshir n rrethin e tret t fortifikimit. N gjendjen e sotme ajo paraqitet me nj absid, me prmasa 19.70 x 6.20 m (Fig.9.4). Lartsia e ruajtur e mureve n fasadn jugore arrin 3.40 m n skajin lindor dhe 5.50 m n skajin perndimor. Kisha e restauruar ndahet n tri pjes q shtrihen n mnyr gjatsore dhe q lidhen me dyer njra me tjetrn. Ndrtimi i mureve t kishs sht kryer me
qeramiks me glazur e cila i takon periudhs mesjetare. Duket se kemi t bjm me nj vendbanim mesjetar ku tradita gojore e banorve ruan edhe kujtimin e nj kishe t vjetr.
Ndrsa n literatur kisha sht prshkruar si kish e shenjtrve Kozma dhe Damjan dhe ka qen objekt studimi pr disa studiues q e kan datuar n gjysmn e dyt t shekullit t XVI8. Grmadhat e mureve t kishs ruhen ende sot. Madje n fasadn e brendshme lindore t kishs vrehen edhe gjurme afresku. Kjo kish sht shnuar edhe n informacionin e ekspedits s Muzeut t Kosovs e vitit 1977. Planimetria dhe prshkrimi i ksaj kishe gjendet e botuar n nj artikull t Dj. Boshkovi9 dhe e prmendur prsri m von nga P. Rajki10.
gur ranor t nxjerr nga shkmbejt e shtreszuar t vendit. Aty ktu duket se jan prdorur edhe spolie t nj ndrtimi m t vjetr, q prbhen nga gur glqeror me nje prpunim mjaft t mir (Fig.9.5). Trashsia e mureve ansore t kishs luhatet nga 1.10-1.5 m. ndrsa e mureve t brendshme luhatet nga 0.80 - 1 m. N fasadn e jashtme veriore t pjess s dyt, dallojm nj mur m t vjetr q sht prdorur si bazament pr ndrtimin q shohim sot, ka konfirmon t dhnat pr ekzistencn e nj kishe m t vjetr. Kt fakt e prforcon edhe gjetja n pjesn e tret t t kishs t tre fragmenteve arkitektonike prej mermeri, t nj bazamenti kollone, nj kapiteli dhe nj fragmenti dekorues arkitektonik (Fig.9.6). Fshatart dshmojn se ne kt kish jan gjetur edhe mjaft fragmente t tjera arkitektonike. N fasadn e jashtme t murit, q ndan pjesn e par me pjesn e dyt vrehen ende sot gjurm afresku m ngjyra kryesisht t kuqe, t bardh dhe t zez.
265
Fig. 9.4 Planimetria e kishs - Ujmir
Fig. 9.5 Pamje e kishs
266
Gzim Hoxha
Fig. 9.6 Fragment kapiteli
sht m mjaft interes t bhen sondazhe n kt vend pr t sqaruar vlern historike e arkitektonike t ksaj kishe dhe pr t vendosur lidhjet e saj me 9.6 Potr i Eprm Pran shkolls fillore t fshatit, ndodhet vendi i njohur me emrin Livadhi i Kishs. Ktu informohemi se gjat punimit t toks, jan hequr themele prej gursh me lidhje llai glqereje. Kontrolli siprfaqsor i ushtruar n kt vend konstatoi mbi siprfaqe fragmente tullash dhe gjurm DEAN 9.7 Strellc i Eprm
fortifikimin me tri radh muresh t Kodrs s Kishs12.
llai, i cili ishte prdorur n ndrtim. Por gjithsesi, tashm sht mjaft e vshtir q t prcaktojm datimin e ktij objekti, q sipas mjaft gjasave duhet t ket qen nj kish.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare N krahun e majt t rrugs Strellc-Pej, n largsi prej rreth 500 m n nj kodr t ult me emrin Suka e Zabllait informohemi pr pranin e nj varreze. 9.8 Gramael
267
Krahas varrezs mesjetare, tradita gojore ruan ktu edhe kujtimin e nj kishe t vjetr.
N afrsi t fshatit Gramael, n nj kodr t quajtur me emrin Kodra e kishs gjenden rrnojat e nj kishe mesjetare. Ajo ka qen e ndrtuar me gur, lla glqereje t dobt, me prmasa afrsisht 15 x 20 m. Disa gur shtufor t latuar dshmojn ktu pranin e qemerve t dikurshm t ktij objekti. Kisha sht e rrethuar si me varre t vjetra ashtu edhe t ditve t sotme. Informohemi se deri ne vitin 1979 nuk kishte varrime n kt zon. M pas ka GJAKOV 9.9 Lipovec
filluar varrimi, gj q ka sjell dmtime t objektit, ku me kt rast kan dal n siprfaqe pjes t vogla afresku. N lidhje me objektin n fjal lidhen edhe toponimet ekzistuese n fshat si Kisha, Qafa e kishs apo Livadhi i kishs. N livadhin e kishs duket se ka qen edhe vendbanimi, i cili dshmohet n nj siperfaqe m t madhe se 2 ha, ku ende sot gjenden fragmente t shumta tjegullash dhe themele banesash.
268
Gzim Hoxha dhjen e mureve t kishs dhe fragmete tullash apo tjegullash, q tipologjikisht mund t lidhen me periudhn e von antike. N t gjith kt territor ekzistojn disa toponime si Fushat e kishs t cilat ndodhen n kmbt e malit t kishs dhe prroi i kishs aty pran. Me sa duket, gjurmt ndrtimore, materiali arkeologjik dhe toponimia, flasin pr ekzistencn ktu t nj kompleksi kishtar.
N vendin e njohur me toponimin Mali i kishs, i cili ndodhet n pjesn perndimore t fshatit Lipovec, mbi nj kodr me zgjatim lindje-perndim, ndodhen rrnojat e nj kishe. N gjendjen aktuale t ruajtjes vrehet nj shesh i vogl me prmasa 5 x 5 m. Ndonse muret ruhen ende mbi siprfaqe, dendsia e pyllit e bn t pamundur sqarimin e planimetris s kishs. Megjithat n nj siprfaqe rreth 0,1 ha u vrejtn disa mbeturina ndrtimore, ku do t veojme mjaft copra llai t prdorura pr li9.10 Damjan
N vendin e njohur me toponimin Gurra, jan zbuluar vite m par, disa varre t cilat momentalisht sht vshtir t dallohen mbi siprfaqe. N lagjen Guci, n vendin e njohur me emrin kisha 9.11 Jahoc
jan zbuluar themelet e nj banese, mbase t nj kishe. N gjendjen aktuale n kt vend jan br ndrtime t shumta, t cilat kan mbuluar themelet e ktyre banesave m t vjetra.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare Rreth 3 km n perndim t Gjakovs, n veri t fshatit Jahoc, gjendet vendi me toponimin Kodra e kishs. Banort vendas ruajn edhe emrin e Shn Gjergjit, t cilit i ka qen kushtuar kjo kish e vjetr. Vendndodhja e ksaj kishe sht mbuluar me bimsi shum t zhvilluar dushqesh dhe shkurresh, q pengojn t kryesh ktu vrojtime t hollsishme. Mund t shihet vetm konfigurimi i rrnojave t mureve, t cilat tregojn se kisha ka patur orientim lindje-perndim dhe nj planimetri drejtkndshe me prmasa t prafrta 15x10 m. Konfigurimi i harkuar n ann lindore dshmon ktu pranin e nj abside. Ktu u gjetn gjurm llai glqeror si dhe gur t mbuluar nga dherat dhe myshqet. N ann 9.12 Batush Fusha e kishs prfaqson nj toponim, q ruhet n nj kodr t vogl, n krahun e djatht t prroit t Batushs, aty ku ai takohet me fshatin homonim. Mbi kt kodr duhet t ket qen nj kish e vjetr, 9.13 Kisha e Pjetrshanit
269
jugore u gjetn disa gur dhe tulla, t grumbulluara me sa duket nga pastrimi i dikurshm i pyllit. Tullat e hedhura kan trashsin 4-6 cm ndrsa tjegullat e kan thellsin buzs s tyre 2 cm. Nisur nga kto mund t mendojm se kisha ka qen e ndrtuar nga mure guri t lidhura me lla glqereje, ku jan prdorur edhe tullat. atia ka qen mbuluar me tjegulla. Gjetja e tjegullave t tipit kalipter na shtyn t mendojm se kjo kish duhet t jet ndrtuar n mesjetn paraturke, ndoshta edhe n periudhn paleokristiane. Do t ishte me interes edhe gjurmimi i problemit se kur kjo kish sht pagzuar me emrin e Shn Gjergjit.
gjasisht e mesjets paraturke, q sot ruan vetm toponimin, pa asnj gjurm tjetr planimetrike apo t konstruksionit t saj.
N perndim t prroit t fshatit dhe t kishs s sotme, ndodhet nj kodr e vogl, q thrritet me emrin kish. Kodra n trajt eliptike me orentim lindje-perndim ka diametrin lindje-perndim 35 m dhe at veri jug 6 m. Konfigurimi i harkuar n ann
lindore t kujton formn e absids. N ann veriperndimore kodra e kishs lidhet me nj kodr tjetr m t vogl. Nuk kemi ende elemente q t japim nj opinion pr kohn e ekzistencs t ktij objekti kishtar.
270 9.14 Kisha e Ras
Gzim Hoxha
Kisha e Ras gjendet n krahun e majt t rrugs Gjakov-Pjetershan. Ajo sht e vendosur n nj kodr me trajt trungkonike me siprfaqe t shesht eliptike me diametr respektivisht 30 dhe 15 m. Ajo ka orientim lindje-perndim. N siprfaqen e saj nuk 9.15 Crmjan Mbi nj kodr t vogl trunkonike, n lindje t shkolls s fshatit, gjenden gjurmt e nj kishe t vjetr. Kodra me siprfaqe prafrsisht 150-200 m katror sht e pyllzuar nga thanishte, nn t ciln gjenden gjurm gursh si mbetje t mureve t kishs 9.16 Kralan
lexohet asnj gjurm planimetrike me prjashtim t disa gropave t hapura n nj koh t von. Megjithse pa element datues arkeologjik, t dhnat gojore t banorve vendas t bjn t mendosh pr nj kish q i prket periudhs mesjetare paraturke.
dhe t mjaft varreve t vendosura pran saj. Fshatart nuk mbajn mend se e kujt ka qen kjo kish. Por njkohsisht vendi vazhdon t konsiderohet i shejt dhe i paprekshm.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare N vendin e quajtur Te Kisha ndodhet nj varrez e vjetr. Fshatart nuk kan dijeni mbi bartsit e ksaj varreze. Konstruksioni i varreve sht n trajt grope t rrethuar me gur dhe n trajte arkze prej pllakash guri glqeror. Vendvendosja e varrezs pran kishs s vjetr, n majn e kodrs s pyll9.17 Bardhaniq N vendin e quajtur Livadhet e egra kan qen themelet e nj kishe t vjetr me varret afr saj. Pran kishs ka pasur edhe nj krua, q prej s momi 9.18 Shishman i Boks N nj kodr t pyllzuar, pran vendit t njohur me emrin Livadhet e Priftit, gjenden ende sot rrnojat e nj kishe nj nefshe, me gjrsi rreth 6m dhe gjatsi reth 11 m. Pozicioni i kishs n kodrn n perndim t fshatit, e mbizotron terrenin e tij. Kisha paraqitet sot nj rrnoje e plot, q ka ruajtur vetm formn drejtkndore t saj. Ndrtimi ka qen kryer me gur mesatar t zgjedhur, por jo t punuar posarisht. Trashsia e mureve duket t jet rreth 0,80 m. Lartsia e ruajtjes s mureve arrin nga 0,5 deri n 1 m (Fig.9.16).
271
zuar, ka nj pamje vizuale t shklqyer, q komunikon me fortifikimet e identifikuara n fshatrat Volujak (fortifikimi n Stanic), Llapev, Guri i Kuq, Crmjan dhe me fushat e Klins, Pejs dhe m tej t Istogut.
sht quajtur Kroni i ilirve. Sipas nj gojdhne t vendit, pran ktij kroi kan qen fshehur thesare me monedha t vjetra.
Fig. 9.15 Ortofoto
Fig. 9.16 Planimetria - Shishman i Boks
272
Gzim Hoxha vshtir q t konstatojm gjurm t dyshemes. Vetm disa rrasa guri, t gjetura n hapsirn e brendshme t kishs, t bjn t mendosh, se ajo ka qen shtruar me rrasa guri. Tipologjikisht, mund t themi se kisha ngjason me kishat e datuara n shekujt XI-XV, t hulumtuara n territorin e Shqipris.
Vrehen gjurmt e ndarjes s apsids me altarin. N ann perndimore, muret jan m t dmtuara dhe hyrja nuk mund t shihet qart. N pjesn e jashtme t apsids vrehen gjurmt e dy kontrafortave me gjatsi rreth 60-70 cm. Gjat vshtrimit ton siprfaqsor nuk arritm t gjejm objekte datuese. Njkohsisht n gjendjen ekzistuese ishte e 9.19 Dobriqe N mes t varrezave t krishtera dhe musulmane, n vendin e thirrur Jagoz, ka ekzistuar nj kish 9.20 Rracaj
shum e vjetr. Gjurmt shum t rrnuara t ksaj kishe mund t vrehen ende sot.
N vendin e thirrur Tek kisha, mbi nj kodr t pyllzuar n ann veriore t fshatit, t vendosur n mes t lumit Trav dhe Prroit t Zi, ndodhen gjurmt e disa varreve me konstruksion gursh glqeror. N ann lindore t kodrs u vrejtn edhe disa MALISHEV 9.21 Carallug N vendin q ruan toponimin Arat e kishs, gjat punimit t toks kan dal her pas here themele banesash. Nga vzhgimi q iu b ksaj zone vrejtm grumbuj gursh t cilt kan qen t lidhur me lla t cilsis mjaft t mir. Mbi siprfaqe u
copa tullash me trashsi nga 5 deri n 5,5 cm. dhe me zbukurime vijash, t bra me gishta n siprfaqen e tyre. Nuk arritm t konstatojm gjurmt e mureve t kishs s vjetr, pr t pasur nj ide pr planimetrin apo kohshmrin e saj.
gjeten fragmente qeramike tipike pr periudhn mesjetare t shek.XII dhe XIII. Qeramika vazhdon t gjendet edhe n Arat e lisit i cili sht vazhdim i Arave t kishs. Mendohet se ky vendbanim ka qen i shtrir n disa hektar.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.22 Gumcat
273
Fshatart njohin nj vend, q ruan toponimin Te kisha e Syls. Sipas informacioneve, deri para 30 vitesh, mbi siprfaqen e toks ruheshin muret e kishs me nj lartsi deri 0.70 m. Njkohsisht, n afrsin e ksaj kishe jan gjetur shpesh skelete njerzore, q nuk lidhen me banoret e sotm t fshatit. Pas vzhgimit q iu b zons, n nj lndin t bukur me nj ngritje jo aq t madhe pran s cils 9.23 Janisht
kalon nj prrua i vogl uji, vrehet qart ledhi i mureve t objektit i mbuluar me dhe. Nga ajo q vrejtem nuk mundem t konstatojm as madhsin, as hyrjen dhe as mnyrn e ndrtimit t tij. Nga vet toponimi duket se kemi t bjm me nj objekt t kultit kristian pr kohn e t cilit nuk mund t gjykojm me saktsi.
274
Gzim Hoxha me gjetjen ktu t fragmenteve t tjegullave dhe vorbave.Themele t vjetra shtpish jan konstatuar edhe n vendin me toponimin Lama e Spahive apo Seishte.
N vendin e njohur me emrin Qeste fshatart ruajn kujtimin e pranis s grmadhave t nj kishe t vjetr, pran s cils ka qen edhe nj burim uji i njohur. Kroni i vogl sht nj toponim i fshatit, q lidhet me prezencn e nj burimi t hershm dhe 9.24 Karvansari
Rreth 200 m n veri t shkolls s fshatit, n tokat e njohura me toponimin Mbaskishe duken ende sot rrnojat e nj kishe t vjetr, n nj siprfaqe rreth 10 x 16 m. Orientimi i rrenojs ka drejtimin lindjeperndim dhe t krijon prshtypjen e pranis ktu t nj kishe njnefshe, pr kohn e s cils sht e 9.25 Dragobil N vendin e thirur Rrezja, n mes kufirit t fshatrave Malishev dhe Dragobil, gjenden gjurmt e nj kishe me orientimin e sakt lindje-perndim. Deri para rreth 20 vitesh muret e saj t gurta t lidhura me lla glqereje, kan qen ende t ruajtur rreth 60 cm deri n 1 m. mbi tok. Grmadhat e kishes 9.26 Bubavec Gjat punimeve n nj vend q quhet Te Kisha, vendosur n arn me emrin Seishte, kan dal n drit themelet e kishs. Prej aty ka dal nj gur i latuar me vrima n form katrore. Guri ka pasur edhe mbishkrim latin-romak (?). Prej ktej pohohet se edhe kisha sht mjaft e vjetr dhe i prket periudhs parasllave
vshtir te gjykohet vetm nga vzhgimi siprfaqsor. Esht pr tu shnuar se pozicioni i kishs duket i zgjedhur mjaft mir. Ky vend ka nj komunikim direkt me disa kisha te tjera t fshatrave pr rreth si edhe me fortifikimin e njohur t Kleks, q ndodhet n drejtimin verior.
shihen ende sot vetm n trajtn e nj grope q ka prmasat 14 x 12 m. Pran kishs dallohen edhe gjurmt e mjaft varreve. Arat n lindje t objektit njihen me emrin Arat e Kishs. N kt fshat ruhet dhe nj kish tjeter n vendin e njohur me emrin Dardhishta.
Nga verifikimi i informacionit t msiprm ne mundm t vrejm vetm disa gjurm t pakta t mbetjeve t mureve t kishs n fjal. Kisha duhet t ket qen me planimetri njnefshe me prmasa 8 x 15 m. me orientim t sakt lindje-perndim. Sot sht e vshtir t kuptohet arkitektura e saj.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.27 Mlean
275
N vendin e njohur me emrin Te kisha vrehen gjurmt e nj kishe. Po ashtu pran saj ndodhet dhe toponimi Arat e Kishs, n t ciln gjenden akoma sot gjetje arkeologjike. Grmadhat e kishs shihen ende sot n nj kodrin t vogl n juglindje t fshatit. Ajo paraqitet nj kish e vogl me prmasa 5,20 x 11,6 m. Muret e saj me trashsi rreth 0,80 m ruhen n gjendje rrnoje. Ndrtimi sht realizuar me gur t prmasave t ndryshme me gur shtufor me ngjyr kafe e elt. Lidhja e murit sht realizuar me lla glqe9.28 Lladroc
reje, t przier me zhavor lumi. Absida sht m e ruajtur deri n treerek lartsin e saj. N Arat e Kishs dhe tokat e quajtura Pllugisht, pran saj u gjetn fragmente qeramike me glazur dhe vorbash mesjetare, t cilat, me sa duket dshmojn edhe vendbanimin mesjetar q ndodhej n ann jugore t kishs. sht me interes t thuhet se kisha ka shrbyer m shum si vend kulti i respektuar edhe nga besimtart jo kristian, t cilt e kan vizituar vazhdimisht kt kish.
276
Gzim Hoxha prroi i fshatit. Nga vzhgimi siprfaqsor, q u realizua n ket vend, u verejtn gjurm muresh n formn e nj ledhi t cilt ishin t lidhur m lla13. Duket se kemi t bjm me nj tip kapele ose kishe nj nefshe t prmasave t vogla.
N lagjen e quajtur me emrin Tanashec gjendet toponimi Vendi i Kishs. Jo shum larg Vendit t kishs, n ann tjetr t bregut, sht vendi i ashtuquajtur Guri i kishs (Tab.XXVI). Kto dy bregore i ndan nj lugin n aksin e s cils kalon 9.29 Banj N ann e majt t rrugs automobilistike Malishev-Banj, gjendet vendi q ruan toponimin Te kisha. Sipas nj vzhgim q iu b vendit, nga ana 9.30 Lubizhd Krahas gjurmve t siprprmendura arkeologjike n fshatin Lubizhd, n luginn e lumit Mirushe, na trhoqn vemendjen toponimet te kisha dhe pas kishe, t ndodhura n lagjen me emrin Mhalla e latinve. Konfiguracioni i vendit ka formn e nj kodre t vogl me nj maje pak a shum t rrafsht, me siprfaqe reth 30 x 30 m. N siprfaqen e ksaj kodre jan vrejtur her pas here gjurmt e nj ndrtimi t vjetr n trajtn e themeleve t mureve. Me interes sht gjetja ktu e dy fragmenteve arkitektonike, si dshmi t nj ndrtimi me vlera t veanta. Nj volut e stilit jonik e gdhendur n gur, me prmbajtje mermeri t gelqerizuar dhe pjesa e nj kapiteli t punuar n gur gelqeror, shrbejn si dshmi me rndsi, q flasin pr pranin ktu t nj kishe, ashtu si na e kujtojn edhe dy toponimet e siprprmendura (Fig.9.24). N gjurmimet e kryera n siprfaqen e kodrs dhe pr rreth saj, u grumbullua nj material i bollshm arkeologjik. Po prmendim ktu materialet ndrtimore, si jan tullat dhe tjegullat t tipit solene apo kaliptere me trashsi 4 cm dhe me thellsi t buzs s profiluar 2 cm. Njkohsisht u gjetn fragmente tullash me trashsi 6,5 cm, me balt t nj cilsie shum t mir, me ngjyr t kuqe t fort. Ato jan zbukuruar shpesh her me motive n trajt rrathsh, n trajtn e germs X apo n trajt kryqi, t realizuara me gishtrinjt e dors (Tab.XXV). Kt situat gjetjesh arkeologjike e plotson m mir edhe prania e nj varreze tanim t dmtuar, ku ende sot mund t verehen gjurm varresh. Duket qart se varret e ndrtuara me rrasa guri n pjeset ansore t tyre kan orientimin lindje-perndim. Pa dyshim, ktu kemi nj ndrtim kishtar, por sht e vshtir t gjykohet pr kohn e ndrtimit t tij. Nse fragmentet arkitektonike apo materiali ndrtimor i siprprmendur jan prdorur ktu s pari, ather do t kishim ktu nj ndrtim paleokristian. Por ka mundsi t kemi ktu edhe nj ndrtim
perendimore duken shum pak gjurm muri. Me sa duket kemi t bjm me nj objekt t kultit t krishter, gjurmt e t cilit pothuajse jan zhdukur.
mesjetar, ku riprdoren materialet e periudhave t meparshme t dokumentuara qart n kt fshat. Kjo eshtje do t mund t sqarohej vetem me krkime t mtejshme.
Fig. 9.23 Ortofoto
Fig. 9.24 Fragment volute
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare RAHOVEC 9.32 Pastasel
277
Fig. 9.25 (a. harta topografike; b. ortofoto) Nga vrojtimet e kryera gjat ksaj ekspedite u konstatuan gjurmt e nj monumenti religjoz, i njohur nga vendasit me toponimin Bregu i Kishs14. Ai i ndodhet n jug t fshatit, i vendosur n nj kodr dominuese pr tr zonn pr rreth. N gjendjen aktuale t ruajtjes s kishs sht shum e vshtir t krijohet nj ide e qart e planimetris s saj, pasi ktu, n mnyr t vazhdueshme jan br punime bujqsore, t cilat kan cnuar dhe dmtuar siprfaqen e saj. Megjithat, ky monument, me orientim lindje-perndim ruhet n dimensionet e prgjithshme 15 x 10 m. Muret ansore jan t dmtuara dhe mund t ndiqen vetm si linj. Kurse n ann jugore, muri i ruajtur me trashsi 0,65 m, 9.33 Ratkoc sht punuar me gur mesatar t lidhur me lla glqereje t mir, ku vrehet edhe prdorimi i pluhurit t tulls. N disa raste, pr nivelimin e mureve, jan prdorur fragmente tullash. N ann lindore mund t prvijohet me vshtirsi apsida. Me sa duket kjo kish ka qen tre nefshe. Materiali arkeologjik i mbledhur n siprfaqe prfaqsohet m s shumti nga fragmente tullash dhe tjegullash si dhe pak fragmente qeramike, q tipologjikisht i prkasin periudhs antike t von. N afrsi t kishs, u vrejtn gjurm kalldrmi t rrugs n nj gjatsi prej 20-25 m, shtruar me gur lumi deri n tre rradh.
278
Gzim Hoxha cm t vendosur n nj shtres argjile e cila sht e przier me gur t vegjl. Kisha ruhet mbi siprfaqe n formn e nj grumbulli dheu, gj q e vshtirson shum sqarimin e planimetris. Nga vzhgimi i kti terreni duket se kisha ka pasur prafersisht prmasat 8 x 19 m dhe orientimin e sakt lindje-perndim.
N vendin e njohur me toponimin Te kisha, vite m par, gjat hapjes s rrugs automobilistike u zbuluan n siperfaqe shum skelete t nj varreze, q mendojm se lidhen me kishn. Nga nj vrojtim i kujdesshm mund t konstatohen edhe aktualisht gjurm t shumta skeletesh n profilin e rrugs gjat krahut lindor t saj. Ato gjenden n thellsin 0,90 9.34 Guri Kuq N verilindje t fshatit Guri i Kuq, n shpatet e nj kodre me mjaft pamje ndodhet vendi me toponimin Tek kisha. Fshatart e vjetr mbajn mend ktu gjurmt e mureve t nj kishe te vjeter. Nga verifikimi n vend nuk arritm t gjejm themelet e kishs. Por n disa mure ndars t tokave aty pran duken qart gurt e marrun nga themelet e kishs s dikurshme t skalitur n formen e blloqeve kuadratike. Aty ktu duken edhe gjurmt e mbetura t horasanit tek keta gur. Rreth 500 m n jug t tokave t njohura me emrin Dagun, n mes t fshatrave Polluzh dhe Guri i Kuq, ndodhen gjurmt e nj kishe tjetr dhe t nje varreze t ndodhur pran saj. Kisha dhe varret ndodhen sot n mes t nj lndine t bukur t ekspozuar nga ana jugore15. 9.35 Bellacrk N vitin 1966, ekspert nga Beogradi kan kryer grmime n kishn, q fshatart e njohin me emrin Listenolle. Megjithse nga kto grmime sht botuar planimetria dhe t dhna t rndsishme pr
Fig. 9.27 Ortofoto
arkitekturn e kishs16, sot n kt vend nuk ka mbetur asnj gjurm e saj (Fig.9.28). Duket se ky objekt kulti ka qen me nj rndsi t veant pasi i ka dhn edhe vet emrin vendbanimit Bellacrkva .
Fig. 9.28 Planimetria - Bellacrk (sipas Nikollajeviq, 1978)
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.36 Reti e Eprme Fshati Reti e Eprme ka pasur edhe nj kish, e cila ka ekzistuar si e till deri n kohn e lufts s fundit (v. 1999). Sot ajo sht rrafshuar trsisht. Me interes na duket fakti se fshatart pohojn se n muret e ksaj kishe ka pasur nj gur me mbishkrim SUHAREK 9.37 Sopi N t majt t lumit t fshatit, rreth 500 m larg tokave selishte nj bregore e pyllzuar dendur njihet me emrin kishevica. Kto toka kan qen prdorur tradicionalisht vetm si vreshta t mome. Ndrsa posht bregores, tokat pran lumit 9.38 Vraniq sht i njohur n fshat nj vend qe thirret Te kisha. Po ashtu, n vendin e njohur me emrin Ledina e mejtepit dshmohet pr pranin e dikurshme t grmadhave t nj kishe t vjetr, t ruajtura rreth 40 cm mbi tok. Punimet e herpashershme n kt 9.39 Bukosh N veri t fshatit, n vendin e njohur me emrin Vojnic, mendohet se ka qen nj kish mjaft e vjetr. Prroi q kalon aty pran quhet ende sot Prroni i kishs.
279
n gjuhn latine. Ata pohojn gjithashtu se ky gur sht marr prej ksaj kishe nga priftrinj t fshatit Ho e Madhe, t cilt e kan ruajtur diku n kishat e ktij fshati.
njihen me emrin cerkvina. Fshatart dshmojn se,n majn e bregores, vite m pare kan rrafshuar rrnojat e nj kishe. Posht bregores s kishs ndodhet ende sot nj burim, i cili m par ka qen njohur me emrin Burimi i Mujs.
vend kan nxjerr n drit prve rrnojave t mureve edhe mjaft varre me skelete njerzish, q kan pasur edhe inventar, si pr shembull unaza me zbukurime etj.
M n veri t bregores me varre shtrihet nj rrafshir e njohur me emrin Zabeli i vakfit. N mes t ktij zabeli fshatart mbajn mend mjaft mir rrnojat e nj kishe, gurt e s cils kan qen riprdorur pr ndrtime t tjera17.
9.40 Budakov N vendin e njohur me emrin Livadhi i Bals, gjat punimeve pr pastrimin e pyllit jan gjetur copa ensh dhe tjegullash antike. Ende sot, aty n mes t nj pylli n juglindje t fshatit, ne vrejtm gjurmet e rrnojave t nj banese me prmasa 10 x PRIZREN 9.41 Korish N juglindje t fshatit Korish ngrihet nj varg kodrash, q njihen nga banort vendas me emrat Gralisht apo edhe Kodra e kalas. Prej kohsh punonjsit e Muzeut t Prizrenit kan pasur informacione pr gjetje rastsore arkeologjike. Her pas here n kt vend dhe n rrethinat e afrta t tij, jan gjetur fragmente ensh prej qeramike, fragmente tullash, tjegullash, pjes t tubacioneve prej qeramike, gjurm t zgjyrave metalike e madje edhe nj prkrenare prej metali, te cilat deri n ditt tona kishin mbetur t pavlersuara nga syri i specialistit. Si brenda fortifikimit ashtu edhe n siprfaqen e 15 m (ndoshta nj kish) t ndrtuar me mure gursh me madhsi mesatare te lidhur me lla. N kta rrenoja u gjet edhe nje fragment tjegulle me trashsi 3 cm.
280
Gzim Hoxha Nga ndrtimet brenda fortifikimit t Kodrs s Kalas sht mundur t pastrohet nj ndrtes prej tyre, q sht nj bazilik e vendosur n pjesn verilindore t tij, pran hyrjes pr n brendsi t kalas.
shpateve t rrethuara me mure t Kodrs s Kalas, u vrejtn gjurm ndrtimesh me karakter banimi dhe me karakter kultik (Fig.9.29).
Fig. 9.29 Pamje e kishs - Korish
Planimetria e saj e dal n drit trsisht tregon nj bazlik njnefshe t tipit pleokristian me prmasa t konsiderueshme. Muret e saj kan kudo nj trashsi prej 0,70 m. dhe jan ndrtuar me gur gelqeror apo mineral t lidhur me lla glqere dhe t punuar me kujdes sidomos n faqen e jashtme dhe n paturat e dyerve. Bazilika sht e orientuar saktsisht nga lindja n perndim ka nj gjatsi t prgjithshme prej 20, 7 m (Fig.9.30). Apsida e saj me form gjysmrrethore ka nj rreze t fasads s jashtme prej 3,80 m. Naosi paraqitet si nj drejtkendsh me prmasa t jashtme 9,20 x 16 m. Ndrsa narteksi po ashtu me form drejtkndore, ka prmasat 4,70 x 13,40 m. Hyrja kryesore e vendosur n mnyr asimetrike ne raport me fasadn ballore, ka nj gjersi prej 1,85 m. Ndrsa hyrja pr n naos e vendosur saktsisht n mnyr simetrike n raport me naosin, sht e gjr 1,70 m.
Narteksi paraqitet i ndar n tri pjes, hollin kryesor t hyrjes dhe dy kthina n ann veriore dhe jugore t tij. Kthina e ans veriore ka nj sipfaqe t brendshme 2,90 x 3,30 m dhe nj hyrje me gjresi 1 m, t vendosur n mes murit jugor t saj dhe murit perendimor t naosit. Kthina e ans jugore ka nj siprfaqe t brendeshme 3, 60 x 3,30 m. Ajo ka nj hyrje analoge me kthinn veriore por me gjersi m t madhe rreth 1,15 m. Nj hyrje tjetr me e vogl me gjrsi 0,80 m komunikon me fasadn e jashtme t narteksit. N planimetrin e ksaj bazilike vrehen disa asimetri t vogla, q na duken normale pr nj ndrtim t till. Asimetri te tilla duken n vendosjen e absides n raport me naosin, paksa djathtas, prmasat e katrkndorit t naosit zgjerohen rreth 0, 10 m pran absids, narteksi sht rreth 0, 35 m m i gjat n ann veriore. Po ashtu, hyrja kryesore nuk
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare qndron n nj aks me hyrjen n naos, muret e kthinave nuk jan rigorozisht drejtkndore etj. Disa gjetje prej qeramike, t dala n drit gjat pastrimit t mureve dshmojn m tepr periudhn e braktisjes s ktij monumenti se sa kohn e ndrtimit t tij. Me sa duket monumenti sht braktisur q n periudhn paraturke. Kjo gj mund t spjegoj edhe faktin se tek banort vendas nuk ekzistonte m par, qoft edhe n form legjendare, vetdija pr nj monument kulti kristian n kt vend. Ndrkoh fshatart flasin pr gjurmt dhe pranin e disa kishave t tjera, t ndodhura si n fshatin e sotm Korish ashtu edhe n luginn e reks s Korishs
281
drejt fshatit malor, tanim pothuajse t shpopulluar t Kabashit. Nj sondazh 1,50 x 2 m, i kryer n zonn pran altarit t baziliks arriti deri n thellsin 0,80 m, ku doli n drit shtroja prej llai horasan e naosit. Ktu nuk doln n drit gjetje domethnse pr t na dhn nj ide me t sakt pr kohen e ndrtimit t ktij monumenti. Grmimet e ndrmarra n kt objekt n vern e vitit 200418 kan nxjerr n drit rreth nj t tretn e ksaj kishe n pjesn lindore. Deri m tani kisha mendohet se sht nj ndrtim i shekullit t VI, e cila ka vazhduar funksionin e vet deri n mesjet.
Fig. 9.30 Planimetria e kishs - Korish
282 9.42 Kushnin
Gzim Hoxha 9.43 Vlashnje Shn Koll Prball lokalitetit t lartprmendur, n ann e majt t Bistrics dhe mbi rrugn Prizren-Zhur, ndodhen grmadhat e kishs mesjetare, e cila, sipas toponimit i sht kushtuar Shn Kollit (Fig. 9.32). Kisha ishte mbuluar nga shkurre t shpeshta kshtu q, prve horasanit q mund t dallohej, nuk qe e mundur t merreshin t dhna t tjera mbi t.
N mes t fshatrave Kabash e Kushnin, mu n rrzat e malit Pashtrik, ndodhen grmadhat e nj kishe mesjetare ne vendin e njohur me toponimin Dushku i Shn Gjergjit. Si e tregon vet toponimi, kisha i sht kushtuar Shn Gjergjit. Themelet q ruhen deri sot kan form katrkndshi me prmasa 9,80 x 6,60m. Si material lidhs sht prdorur horasani. Kto themele qndrojn n mes t themeleve tjera q kan form elipsoide (prmasat 30 x 20 m) me trashsi t mureve prej 1,50m (Fig.9.31).
Fig. 9.31 Planimetria (sipas, E.Shukriu 1977-1978)
Fig. 9.32 Planimetria (sipas, E.Shukriu 1977-1978)
DRAGASH 9.44 Dikanc N vendin e njohur me emrin Dordove e kuqe gjat eljes s themeleve jan ndeshur themele t vjetra q njihen me emrin Crkvishte. N lindje t fshatit, n ann e majt t rrugs q t on pr n fshatin Brod dhe krahun e djatht shkmbor t lumit Leva reke duket nj vend shum i prshtatshm pr objekt kulti. Gjat verifikimit t ktij terreni vrejtm rrnoja gursh, fragmente qeramike dhe lla glqereje.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.45 Kukulane N mes vendit t ashtuquajtur Gradesh dhe lumit t fshatit, gjendet vendi me toponimin Crkvishte. Banort vendas ruajn ende sot kujtimin e nj kishe t dikurshme. Pas vzhgimit t terrenit u arrit t vrehen ktu ledhet e mureve t mbuluara nga dheu. Mund t pohohet se ky ndrtim ka pasur nj orientim t sakt lindje-perndim me prmasa t prafrta 7 x 11m. Edhe n pjesn veriore te Vendit te kishs, n nj largsi prej 150-200 m. vrehen gjurm muresh t tjera t mbuluara. Duket se kemi t bjm me nj objekt tjetr q lidhej me vendbanimin. 9.46 Lubovishte N lagjen e ashtuqujtur Jadrashpci ka ekzistuar nj ndrtim kishtar. Tani ktu nuk sht ruajtur asnj gjurm e dukshme. 9.47 Leshtane N vendin me toponimin Crkov gjat punimeve pr ndrtimin e shtpive kan dal n drit gjurm muresh t vjetra dhe mbetje skeletore nga nj varrez tanim e zhdukur. Mbi bregun e ult t ktij vendi mund t vrehen sot vetm pak gjurm t mureve t dikurshme.
283
ve, varret e turqve, varret e shkjaut, varret e Jogecit, varret e hasallekut, varret e mdha, varri i hairatit, varri i Hans etj. N kompleksitetin e tyre kohor dhe tipologjik ne po i paraqesim t gjitha kto objekte t renditura sipas radhs s tyre t gjurmimit n komunat prkatse, duke dhn vetm nj prshkrim t shkurt, q del nga vzhgimi siprfaqsor. Duke menduar se procesi i zhvillimit urban dhe bujqsor do krijon premisa pr zhdukjen e ktyre gjurmve, informacionet q ne japim pr ta, mbeten me vler pr sot dhe veanrisht pr t ardhmen. ISTOG 9.48 Nabrxhan N Lagjen e Brbatve t ktij fshati, njoftohemi se jan vrejtur gjurmt e nj varreze t vjetr, q nuk i prket banorve t sotm t fshatit. Banor t ksaj lagjeje na dshmon se varret ktu kan pasur gur me kryqe t gdhendur, por sot jan zhdukur. Siprfaqa e varrezs n fjal sht sot nj shesh i bukur i mbuluar me bar, n mes t t cilit ndodhet nj lis i vjetr. Aty ktu duken gjurmt e varreve, por n gjendjen e tanishme sht e pamundur tu bhet nj prshkrim vetm me vshtrim siprfaqsor. Po ashtu, informohemi se mbi varrezat e sotme t fshatit gjenden edhe mjaft varre t vjetra, q jan quajtur Varret e Spahive pr t cilat qarkullon edhe gojdhna e njohur shpesh n kto an, sipas s cils dy pal krushq jan ndeshur me njra tjetrn dhe kan ln si dshmi kta varre. 9.49 Ruhot N mes fshatrave Ruhot dhe Tresenik ndodhet nj vend me toponimin e njohur Varret e Spahis. Ky vend shtrihet n Arat e Shaljanve dhe njihet edhe me emrin Lluga e Spahis. Nga verifikimi q bm n kt vend verejtm nj terren t pyllzuar me dru dhe shkurre, n t cilin dallohen ende sot disa varre me konstruksion gursh glqeror (Foto).Varret jan ndrtuar n trajt arke dhe kan zakonisht dy gur m t mdhej, t vendosur vertikalisht tek koka dhe tek kmbt. Orientimi i tyre sht verilindje-jugperndim. Varret duken mjaft t ngjashme me ata t pjess perndimore t varrezs s siprprshkruar n fshatin Dubov (Drilon).
Varrezat
Gjat ekspedits 5-vjeare (2000, 2001, 2002, 2004 dhe 2005) jan ndeshur edhe nj sasi e konsiderueshme varresh apo varrezash. N masn m t madhe ato kan mbetur deri m sot jasht vmendjes s studiuesve. Ato jan varre apo varreza t kohve t ndryshme, q fillojn q nga mesjeta e hershme e vijn deri n periudhn e sundimit turk. Kta varreza jan t pranishme pothuajse n t gjith luginn e Drinit t Bardh. Mund t prmendim ktu varreza t tilla n fshatrat Dubov, Nabrxhan, Ruhot, Saradran, Trubohovc, Zall, Jabllanic e Madhe, Damjan, Rakovin, Gramael, Zhdrell, Batush, Rogov, Smolic, Kralan, Vrajak, Bratotin, Xrxe, Spaniq, Celin, Nagavc, Strellc i Eprm, Bukosh, Vraniq, Sopi, Dubrav, Savrov, Budakov, Krushic e Ult etj. Popullsia vendase i njeh kta varre me emrtime t ndryshme si: varret e latinve, varret e krushqve, varret e shei-tve, varret e spahive, varret e shkreta, varret e dasmorve, varret e vjetra, varret e tartar-
284
Gzim Hoxha bujqsore, kan dal n drit varre t vjetra t panjohura nga banort vendas.
Po ashtu informohemi se n tokat e fshatit t njohura me emrin Stambollije, gjat punimeve 9.50 Saradran N jug t fshatit, pran varrezave t sotme ndodhet nj varrez mjaft e madhe e njohur me emrin Vorret e Shkreta e nganjher edhe me emrin Varret e Dasmorve, emrtim ky q lidhet me gojdhnn e siprprmendur n prshkrimine varrezs n fshatin Nabrxhan (Kelmend). Vorret e Shkreta jan vizituar disa dekada me pare nga studiues te Muzeut te Kosoves19. Vendi i Vorreve t Shkreta sht sot nj terren i pyllzuar me lisa dhe dushqe, t cilt shpesh her kan vegjetuar mbi siprfaqen e vet varreve. Siprfaqja e varrezs sht me shtrirje t madhe, q i
kalon 0.3-0.4 hektar. Karakteristike sht ktu se varret e sotme t fshatit shpesh her kan ndrhyr ndrmjet varreve t vjetra dhe ky fenomen vazhdon ende sot. Vorret e Vjetra jan me prmasa t mdha, q t japin prshtypjen e varreve kolektive si edhe varri i ans juglindore n varrezn e fshatit Dubov (Drilon). Njri prej varreve tipike ka prmasat 2.20 X 3.40 m (Fig.9.33). Ndrtimi i varreve sht kryer kurdoher me rrasa guri brek dhe konglomerat, t vendosura vertikalisht n dhe n trajtn e nj arke t madhe apo dhomze me planimetri ovale t zgjatur apo drejtkndore.
Fig. 9.33 Planimetria e varrit - Saradran
Orientimi i ktyre varreve ruan gjithmon drejtimin lindje-perndim. N skajet lindore dhe perndimore shihen gjithmon dy rrasa guri me prmasa me t mdha, t cilat qndrojn t ngulura vertikalisht n tok. N siprfaqen e ashpr dhe plot vrima t gurve t varreve nuk vrejtm shkrime apo
gdhendje t tjera simbolike. Ketu informohemi se para 7-8 vjetsh, duke hapur nj varr t ri ktu sht gjetur nj gur mermeri i bardh me nj mbishkrim, i cili sht ln prsri i mbuluar me dh. Prmasat e mdha t varreve t krijojn prshtypjen e varrimeve kolektive t kryera n raste
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare emergjencash, qe lidhen me koh luftrash apo tragjedit e epidemive t smundjeve masive. Mendimin e fundit e prforcon edhe fakti se tek fshatart e sotm sht trashguar gojdhna, se nj smundje kolere e kishte prfshir popullsin e vendit, e cila pati shkaktuar shum t vdekur. Vorret e Shkreta jan nj varrez me siprfaqe shum t madhe, me varre masive, q dshmon pr nj popullsi shum t madhe numerikisht. Po ashtu t bn prshtypje ndrtimi i varreve me gur, n nj ambient gjeografik ku gurt nuk gjenden n afrsi t 9.51 Trubohovc N t hyr t fshatit ndodhet nj vend me toponimin Lisi i Kishs. Ky vend sht sot nj shesh i vogl me siprfaqe paksa t ngritur, me prmasa 25 x 25 m. N qendr t ktij sheshi t mbuluar me bar, ka lshuar rrnj nj lis madhshtor, i cili i ka dhn edhe emrin vendit20. Sipas toponimit dhe kujtess s fshatarve, dikur ktu ka qen edhe nj kish, gjurmt e s cils nuk 9.52 Zall Nga fshatart informohemi se pran varrezs s sotme t fshatit, ndodhen edhe disa varre t vjetra t njohura me emrin Varret e Turqve. Po ashtu n informacionin e vitit 1975 t Muzeut t Kosovs PEJA 9.53 Dubov
285
varrezs. N pamjen e saj siprfaqsore, varreza t l prshtypjen e prdorimit te saj n periudhn e mesjets. Kjo mbetet pr tu saktsuar nga krkime t mtejshme n kt vend. Po ashtu ne informohemi se, n vendin e quajtur Krekca, pran kshtjells s Leks, aty ku jan ndrtuar shtepiat e reja t fshatit, ka pasur edhe nj varrez tjetr t vjetr, t njohur me emrin Vorreza e Tartarve e cila lidhet edhe me nj gojdhn pr luftn kundr tyre.
duken sot gjkundi. Vetm nga ana jugore e ktij sheshi, duken aty-ktu gjurm gursh t varreve, mbi t cilt sht rritur lisi shumshekullor. Pr t gjykuar mbi kohn e varreve dhe t kishs s prmendur n kt vend do t duheshin ndrmarr krkime t mtejshme arkeologjike.
sht shnuar se n kt fshat ndodhen edhe disa varre t vjetra t sllavve dhe nj kish me prmasat 9 x 4 m21.
286
Gzim Hoxha gursh m t vegjl, shpesh her lumor, t cilt kan nj orientim tjetr nga pjesa perndimore e varrezs, at lindje-perndim. N prgjithsi dendsia e varreve n varrez sht e madhe.Varret jan vendosur rreth 1.5 m n afrsi t njri tjetrit. N skajin m juglindor t varrezs vrehet me lehtsi konstruksioni i nj varri masiv me siprfaqe 2.5 x 3 m. Varri sht ndrtuar me konstruksion pllakash guri glqeror t cilat jan t vendosura n mnyr vertikale. Nuk siguruam t dhna pr gjetje rastsore t ksaj varreze pr t gjykuar sadopak mbi kohn e prdorimit t saj. Na u krijua prshtypja se dy pjest e varrezs me orientim dhe konstruksion t ndryshm varresh prfaqsojn varrime t periudhave t ndryshme, q sidoqoft mbeten brenda kuadrit kohor t mesjets.
N veri t shkolls s fshatit, n mes fshatrave Dubov (Drilon) dhe Osdrin, gjendet nj varrez e vjetr, t ciln banort vendas e njohin me emrin Varret e Sheitve. Nga vizita e kryer n kt vend rezulton t jene ktu nj tog varresh n nj varrez me siprfaqe 30 x 40 m22. Vrejm se n ann perndimore t varrezs, varret jan t ndrtuara me gur glqeror ansor n trajt arke dhe kan t vendosur tek koka dhe tek kmbet dy gur t mdhej n pozicion vertikal. Gurt nuk kan mbishkrime apo shenja t tjera. Drejtimi kryesor i ktyre varreve sht verilindjejugperndim. Ndrsa prmasat jan gjatsia 1.70-2.5 m. dhe gjrsia 0.80-1 m. N ann lindore t varrezs vrejm nj hapsir tjetr me varre n trajt arke, me konstruksion 9.54 Jabllanic e Madhe N qendr t fshatit jan ruajtur disa gjurm varresh t ndrtuar me gur glqeror me konstruksion n trajt arke. Tek kta varre nuk jan vrejtur mbi9.55 Qyshk N nj siprfaqe prej 0.30 ha, shtrihet nj varrez e cila ruan toponimin Varret latine t cilat shum pak duken mbi siprfaqe. Nje prej vareve m t ruajtura ka keto permasa: 2.10 m x 1.10 m. Ai sht i konturuar me gur lumi dhe te koka ka t vendosur 9.56 Pavlan N hyrje t fshatit, porsa kthehesh prej rrugs nacionale, gjendet nj varrez me sip. 0.2-0.3 ha. N t ruhet nj numr i konsiderueshm i varreve, t cilt shum pak duken mbi siprfaqe. Tek koka e t ndjerit varret kan t vendosura pllaka prej guri 9.57 Qellopek Banort njohin n fshat nj varrez t vjetr me emrtimin Varret e Hasallakut. Pr bartsit e varrezs nuk mbahet mend as nj lloj identiteti. Si ndodh rndom n raste t tilla, thuhet se kto varre i takojn kohs kur ka pasur nj epidemi farosse t mortajs. 9.58 Gllogjan N vendin e njohur me toponimin Lisi i varreve sht nj varrez e vjetr, e cila mezi duket n sipr-
shkrime. Sipas informacionit te vitit 1975 t dhen nga ekspedita e Muzeut t Prishtins kta varre kan qen t njohura me emrtimin Varret e latinve23.
nj pllak guri me perberje shtufore. Lartsia e pllaks sht 0.50 m x 0.60 m me nj trashsi 0.16 m dhe ka form kryqi. Orientimi i varreve sht lindje-prendim. Tani kjo varrez ka filluar t riprdoret nga popullata rome.
shtufor t punuara ne trajt kryqi me madhsi mbi 1 m. N nj largsi prej 500 m gjendet vendi i kishs. Si u njoftuam, themelet e ksaj kishe kan ekzistuar deri para disa vitesh. Tani mbi siprfaqe nuk duket asgj.
Varreza e mbuluar sot nga nj pyll mezi mund t dallohet n siprfaqe nga bimsia. Ajo paraqitet disi m ndryshe nga varrezat tjera. Vrejme se varret jan ndrtuar me gur lumi dhe kan orientim lindje-prendim.
faqe. Varret jan ndrtuar me gur lumi dhe kan orientim lindje-prendim.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.59 Nepole N kt fshat ndodhet gjithashtu nj varrez e vjetr pa identitet, e ndrtuar me gur lumi. N afrsi t koks dhe t kmbve, varret kan nga nj gur lumi me madhsi m t madhe se gurt tjer rrethues. 9.60 Qeskov N vendin me toponimin Qafa e varreve gjendet nj varrez e vjetr, identike si varret n fshatrat Nepole, Gllogjan dhe Qellopek. Orientimet e varreve jan saktsisht lindje-prendim. Ktu dallohen tre 9.61 Llozhan N qendr t fshatit, n vendin e ashtuqujtur Kodra e livadheve, gjat hapjes s rrugs ka dal n drit 9.62 Turjak
287
Ktu kemi nj varr, i cili dallon nga t tjert. Tek koka sht vendosur nj kryq guri shtufor, i gdhendur, me madhsi mbi 1 m. N prgjithsi varret kan orientim lindje-prendim.
varre me konstruksion gursh t mdhej, q njihen nga fshatart si Varret e mira. Kto varre vazhdojn t nderohen edhe sot nga fshatart t cilt vazhdojn t ndezin qirinj n kt vend.
nj varrez, tek e cila sot nuk kan mbetur gjurm t dukshme.
Vorret e Turjaks ndodhen n krahun e djatht t rrugs Turjak-Rosuj. Pran ksaj varreze kalon rruga pr Baran24. Tipi i varreve mesjetare sht me rrasa guri n ant e shkurtra dhe mbuluar me dh. Prmasat e varreve jan t ndryshme dhe kan
orientim lindje-perndim. Pr t krijuar nj ide t prafrt po japin ktu prmasat e nj varri: gjatsia 2.70 m; gjersia 0.70 m, lartsia e rrasave 1.10 m; trashsia e rrasave luhatet 0.18-0.47 m.
288 KLINA 9.63 Grabanic - Klin
Gzim Hoxha
Vorret e Lam Bajrushit ndodhen n krahun e djatht t fillimit t rrugs Grabanic-Bokshiq (Tab.XXVII). Vareza e ka marr emrin nga familja q banon posht varrezs. N brendi t siprfaqes me varrime, dallohen varre me mbules prej nj pllake t vetme guri natyror t papunuar. Orientimi i varreve sht lindje-perndim. Pr t krijuar nj prshtypje m t plot pr varrezn, po japim prDEANI 9.64 Gramael Tek Kodra e kishs s lartprmendur, n nj siprfaqe t madhe rreth e qark saj, ruhet toponimi Vorret e Jogecit. Prve varreve t vjetra ka edhe varre t reja, q duket se kan filluar n dy dekadat e 9.65 Strellc i Eprm Me toponimin Suka e Zabllait njihet zona q shtrihet n pjesn verilindore t fshatit. Ajo prbhet nga dy kodrina, q lidhen ndrmjet tyre dhe q aktualisht jan mbushur me shkurre. Sipas tregimit t vendasve aty gjenden mbeturinat e disa varreve t vjetra. Gjat vshtrimit t terrenit u konstatua nj nekropol, ku dallohen qart konturet e varreve, t rrethuara me pllaka guri t papunuara, t vendosura vertikalisht. Varret kan prgjithsisht orientimin lindje-perndim. U gjetn shtate varre, t mbuluar me pllaka dhe gur t papunuar, me gjatsi deri n nj metr. Nga vshtrimi fizik i tyre na krijohet pershtypja e nj varreze t periudhs s mesjets s mesme, gj kjo q mbetet pr tu verifikuar. 9.66 Prapaqan Vorret e Prapaqanit ndodhen n dalje t fshatit, n rrugn q lidh Prapaqanin me fshatin Izniq. Gjat vzhgimit u konsatuan varre t konturuara me gur mesatar me orientim lindje-perendim. Kjo varrez 9.68 Maznik Vorret e Hasallkut ndodhen n nj vend t pyllzuar, n perndim t fshatit, n krahun e djatht t rrugs Maznik-Bardhaniq me orientim lindjeperndim. Ata jan me dy tipe konstruksionesh: Tipi
masat e dy varreve t ruajtura m mir: Varri 1: gjatsia e pllaks:1,15 m, gjrsia 0,28-0,45 m, trashsia 0,15 m. Varri 2: gjatsia 1,48 m, gjrsia0,30-0,60 m, trashsia 0,10-0,18 m. Po ashtu n malin e fshatit Grabanic, banort mbajn mend pranin e disa varreve mjaft t hershme, t cilat mbeten pr tu verifikuar.
fundit. Disa prej varreve t vjetra kan t skalitur kryqin tek guri i koks. Varret e ktushme kan prgjithsisht orientim lindje-perndim.
Gjithashtu edhe n pjesn veriperndimore te Strellcit t Eprm, n t djatht t prroit t Biharrit, ndodhet nj vend i njohur me toponimin Toplik. Ky vend prfshin pjerrsit e kodrs s veshur me dushkaj. Nga gjurmt siprfaqsore t varrezes vihen re konturet e varreve, me orientim lindjeperndim q kan nga nj pllak guri t papunuar, t vendosur vertikalisht tek koka dhe tek kmbt. Vzhgimi yn na krijon prshtypjen se kjo varrez duhet t prfshihet n periudhn e vone mesjetare, ka do t prbnte nj faz t dyt varrimesh pr fshatin Strellc i Eprm.
me siprfaqe prej rreth 1 hektar, tani ka filluar t riprdoret. Varret e vjetra ktu mbeten me interes pr tu gjurmuar.
I sht me rrasa prej guri vetm n ant e gjersis. Tipi II: varre t konturuara me gur t rrumbullakuar. Vrejm se tek te dy tipet e varreve dheu sht i ngritur paksa mbi siprfaqen e toks.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.69 Lluka e Eprme N krahun e djatht t lumit Bistric, tek Ura e Haxhive, q ndan kt fshat me Isniqin ndodhet nj varrez n siprfaqe prej rreth nj hektari. Banort e fshatit e njohin kt nekropol me emrin Vorret e Mome. Ndrtimi i varreve sht me rrasa prej guri t larta e t gjra t vendosura n ant e ngushta. Orientimi i tyre sht verilindje-jugperndim. Po japim t dhna pr dy varre m karakteristike. Varri 1: Ndrtimi: rrasa guri n ant e ngushta dhe gur lumi t vegjl q konturojn ant e gjata. GJAKOV 9.70 Damjan Vite m par n kt fshat n vendin e njohur me toponimin Gurra, jan zbuluar disa varre me ndrtim gursh. Sot sht vshtir t dallohen gjur9.71 Rakovin N vendin e quajtur Mahalla e Hasanve gjenden varre t vjetra, t cilat kan dal n drit nga punimet, q po kryhen pr ndrtimin e nj ure t re mbi Drinin e Bardh. 9.72 Zhdrell N pjerrsit lindore t fshatit Zhdrell, tek vendi i njohur me toponimin Vorret e Krushqve, gjendet nj varrez mesjetare. Ktu shihen ende qart gurt 9.73 Vogov
289
Gjatsia 3 m; gjersia: 1.55 m; lartsia: rrasa e par 0.80 m; rrasa e dyt 0.40 m. Rrasat jan t gdhendura dhe harkore n pjesn e siprme. Varri 2. Ndodhet n ann m juglindore t varrezs. Kufizohet vetm n ant e ngushta e rrasa t larta prej guri. Orientimi jugperndim-verilindje. Gjatsia 3.15 m; gjersia: 1.75 m; lartsia e rrass s par 1.60 m dhe gjersia 0.45 m; lartsia e rrass s dyt 0.80 m dhe gjrsia 0.45 m.
m t tyre mbi siprfaqen e toks s mbuluar me bimsi.
N krahun e djatht t rrugs Rakovin-Kralan, njohur me emrin Mali i vogl ekzistojn mbeturinat e nj varreze mesjetare, q n baz t dshmive ishin ndrtuar me rrasa guri.
kufizues n ant e ngushta t varreve, t cilat jan me orientim lindje-perndim25.
290
Gzim Hoxha gjata. Ka rreth 30 varre me gjatsi nga 2.20-2.50 m, me orientim lindje- perndim. Nj varr m i spikatur, i cili tradicionalisht njihet me emrin Varri i nuses ka n ann e koks nj pllak t prej guri glqeror me prmasa 1.10 x 1.30 m26.
N dalje t fshatit Vogov, n dy ant e rrugs automobilistike pr n Qaf t Prushit gjndet nj varrez e madhe e njohur me emrin Vorret e kushqve. Varret jan ndrtuar me gur t medhnj n ant e ngushta dhe gur me t vegjl n ant e
9.74 Batush (Gjakov) N krahun e majt t rrugs Cerapoje-Junik n vndin e quajtur Urijel gjndet nj varrez e vjetr, q thirret nga vndasit me emrin Vorret e hasallkut. Varret jan t konturuara me rrasa guri n ant e ngushta, me lartsine 1.5 m ndrsa n ant e gjata konturimi sht br me gur t zakonshem. Ata kan gjatsi mjaft t madhe, nga 2.90-3.50 m, dhe jan me orientim lindje perndim. Pamja unike e varreve na bn t besojm se kjo varrez sht e njkohshme.
9.75 Smolic N jug t fshatit Smolic, prgjat rrugs q t on n Stubll, gjendet nj varrez e vjetr e njohur me emrin Vorret e mullinit. Varreza ndodhet n nj pyll lisash n nj hapsir prej 2 ha. Varret jan ndrtuar n ant e ngushta me gur m t mdhenj t ngulur vertikalisht n tok. Ndrsa n ant e gjata jan konturuar me gur t zakonshm. Varret me orientim lindje-perndim kan gjrsi 1.20-1.40 m dhe gjatsi 2.50-2.80 m. Nuk ka element datues, por supozohet t jen varre mesjetare. Kjo varrez sht mjaft e ngjashme me varrezn e Saradranit (Istog).
9.76 Kralan N varrezn e sotme t fshatit Kralan, t vendosur n mes t nj pylli me lisa n ann jugore t fshatit, ka disa varre me mbishkrime n gjuhen arabe. N ann lindore t ksaj varreze, n nj lndin t bukur, nn nj lis, sht vendosur nj gur glqeror i gdhendur me kujdes. Ai ka prmasat 1.25 x 0.65 x 0.35 m. dhe shrben ende sot si nj tip altari pr vendosjen e kufoms dhe kryerjen e lutjes para varrimit. Po ashtu, n vendin e quajtur Te Kisha ndodhet nje varrez e vjetr e cila nuk prdoret nga banort e fshatit si ndodh me varrezn tjetr, ku vrehen varre t periudhs turke n varrezen e fshatit, gj q tregon se varret e vendosura Te Kisha jan m t hershme se t tjerat. Ndrtimi i varreve sht n trajt grope t rrethuar me gur dhe n trajt arkze prej pllakash guri glqeror. Vendvendosja e varrezs, pran kishs s vjetr, n majn e kodrs s pyllzuar, ka nj pamje vizuale t shklqyer q komunikon me Vollujakun, Stanicn, Llapevn, Gurin e Kuq, Crmjanin dhe fushat e Klins, Pejs dhe m tej t Istogut.
9.77 Jabllanic N vendin e njohur me emrin Varri i Hairatit gjendet nj varrez e vendosur n nj zabel t shesht me siprfaqe rreth 400-500 m2. Mbi varrez jan rritur lisa mjaft t vjetr, q kan dal mbi varret, si dshmi e vjetrsis s tyre. Varret jane ndrtuar me rrasa guri glqeror n trajt grope apo arkze, t cilat nuk kan mbishkrime apo shenja t tjera t skalitura. N pjesn veriore t varrezs gjendet nj konstruksion prej guri, me prmasa 0.70 x 0.70 m, me trajt t lugt e cila shrben si pagzimore. Fshatart me besim mysliman e njohin si tyrbe27. N vendin e njohur me emrin Zabeli i Gojanit, afr xhamis se re t fshatit n mes t varrezave t sotme, gjenden edhe mjaft varre me mbishkrime t kohs turke.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.78 Rogov Pran shkolls 8-vjeare t fshatit ndodhet nj varrez mjaft e madhe, q njihet me emrin Vorret e Mdha. Ata jan varre t ndrtuara me gur, ku spikasin n mnyr t veant dy pllaka guri mjaft t mdha, t vendosur tek koka dhe kmbt e t varosurit. Ka raste kur kta pllaka guri arrijn lartsin deri n dy metra mbi tok. Gurt jan trsisht glqeror dhe nuk kan mbishkrime apo shenja t skalitura ne siprfaqen e tyre. 9.79 Bardhaniq N vendin e quajtur Jagoz gjenden disa varre, t cilave nuk iu dihet prkatsia. Po kshtu n arn Ledina e Shkodrs ka gjithashtu varre t vjetra t njohura me emrin Varret e Kastratit. 9.80 Dujak Afr tokave t quajtura Troje n Dujak ndodhet ende sot nj varri i vjetr, q njihet me emrin Vorri i mir. Tek ky varr dallojm n siprfaqen e toks nj pllak guri glqeror t latuar trash, me prmasat 1.50 x 0.85 x 0.11 m. Orientimi i varrit sht saktsisht lindje-perndim. Ky varr vazhdon t nderohet ende sot nga fshatart e zons. 9.81 Dobrosh
291
Varre me konstruksion gursh, q e kan humbur identitetin, gjenden edhe n fshatin Dobrosh, n vendin e njohur me toponimin Tek vneshta. 9.82 Shishmani i Boks N veri t Livadheve t priftit dhe gjurmve t nj kishe mesjetare, q e kemi siprprshkruar, gjenden Varret e mome. Kta varre jan ndrtuar me grop dhe dy gur, q ngrihen vertikalisht tek koka dhe tek kmbt. Ka raste kur ktu jan prdorur edhe pllakat prej guri glqeror. Orientimi i varreve duket i qart lindje-perndim, me shmangje t lehta drejt veriut apo jugut. Nuk e dim n se kta varre mund t vihen n lidhje edhe me kishn e siprprshkruar. Por na trheq prsri vemendjen fakti se fshatart nuk e din se t kujt jan kta varre, ata mjaftohen me emrtimin varri i mir. 9.83 Pataan i Eprm N vendin e quajtur me toponimin Kodra, gjat hapjes s rrugs automobilistike jan zbuluar rastsisht gjurmt e nj varreze. Nga vzhgimet tona n kt vend, konstatuam gjurmt e mbetura t nj varreze mesjetare. Varret me orientim lindjeperndim, duket se kan qen t tipit cist. Duken vetm pllakat e anve t ngushta t nj varri me gjatsi 1.80 m.
RAHOVEC 9.84 Kramovik
292
Gzim Hoxha gursh glqerore me madhsi mesatare, q rrethojn nj grop. Gjurmimi i metejshm i tyre do t ishte me interes pr t prcaktuar se me ciln faz t vendbanimit lidhet kjo varrez.
N fshatin Kramovik n nj gjuhz kodrinore t quajtur Ndrbreg, rreth 200-300 m n lindje t vendbanimit, t gjurmuar romako-mesjetar, ndodhen disa varre t vjetra, q gjenden n nj lndine t vogl mbuluar me lisa. Ato kan konstruksion 9.85 Zatriq N varrezat e sotme t fshatit Zatriq, t cilat jan t vendosura n nj kodr n jugperndim t tij, ka mjaft varre t vjetra. Ata jan t punuar mir me gur mermeri t vendosur n trajtn e nj arke dhe 9.86 Zhabel N vendin e quajtur Lugu i varreve, t vendosur n nj shpat kodre, gjenden edhe sot Varret a Hasallkut. Ktu ka mjaft varre, me barts t pa9.87 Grgoc N vendin e njohur me emrin Varri i Muhaxhirit, t ndodhur n tokat e quajtura Ledina e malsorve, gjenden mjaft varre me konstruksion gursh glqerore, t cilve u ka humbur identiteti. 9.88 Vrajak N kt fshat ekziston toponimi Varret e vjetra. Gjat hapjes s rrugs automobilistike, ktu jan zbuluar shum skelete, gjurmt e t cilve vrehen ende sot. Orientimi i varreve sht verilindjejugperndim, ndrsa dimensionet e tyre luhaten n gjatsi nga 1.9-2 m. Varret jan t ndrtuara me 9.89 Nashpal Ndrmjet fshatit Nashpal dhe Sapniq, n vendin e njohur me toponimin Mrize, gjenden gjurm varresh me konstruksion gursh. Anketimi i bano9.90 Bratotin N vendin e njohur me toponimin Varreza, ndodhen varre t shumta, t cilat tipologjikisht paraqiten t ndar n dy grupe: a) Varre t thjeshta, t ndrtuara me gur glqeror t prmasave mesatare. Verehet se ata kan orientimet lindje-perndim dhe verilindje-jugperndim,
nganjher jan zbukuruar me ornamente floreale dhe gjeometrike. Shpeshher aty shihen edhe mbishkrime t shkruar n gjuhn osmanisht.
njohur nga fshatart vendas. Tek disa nga varret vrehen edhe mbishkrime n gjuhn osmanishte.
Ky fakt i njohur ne mjaft varreza t ngjashme na bn t mendojm n mnyr analoge pr nj vjetrsi relative t tyre.
rrasa guri t punuar. N dy ekstremitetet, kokkmb, vrehet vendosja e dy pllakave masive, ndrsa mbulesa sht trajtuar me rrasa guri por tashm t prmasave m t vogla, q ngjasojn pr nga konstruksioni me varret e kulturs s Komanit.
rve t fshatit t krijon prshtypjen se s paku kta varre shtyhen kohsisht deri n periudhn mesjetare t von.
b) Varre monumentale, t cilat kan n kok dhe kmb pllaka guri me prmasa 1.6 x 1 x 1.15 m. Gjatsia e varreve sht e ndryshme, ajo luhatet nga 1,60 deri n 2.75 m. Orientimi i ktij grupi varresh sht verilindje-jugperndim. E gjith siprfaqja e varrezs q sot ndodhet n nj zon t pyllzuar, sht afrsisht 80 x 60 m.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.91 Sapniq N vendin e njohur me emrin Mrizi, erozioni i prroit aty pran, ka nxjerr disa varre me konstruk9.92 Krush e Madhe Pran varrezs s sotme t fshatit, krahas varreve bashkkohore ka edhe mjaft varre t vjetra, pr identitetin e t cilve fshatart e sotm nuk din t thon asgj. Ata pohojn se fshati i sotm ka banor 9.93 Celin N hyrje t fshatit Celin, ndodhet nj kodr e njohur me emrin Brzhe Brde. N shpatin jugor t ksaj kodre gjenden ende sot disa varre t njohura me emrin Vorret e shkaut. N nj siprfaqe prafrsisht 0,2 ha duken rreth 20 varre me konstruksion gursh. Dy gur gelqeror vertikal ndodhen
293
sion gursh dhe me skelete, t cilat nuk dihet se t kujt jan.
jo shum t vjetr dhe shumica e t cilve kan ardhur nga krahina e Hasit e posarisht nga Karashngjergji.
tek koka dhe kmbt e varreve t orientuara prgjithsisht verilindje-jugperndim. N dy prej ktyre varreve gurt e koks jan t skalitur mir dhe kan t gdhendur nga nj kryq, q pr nga forma ngjason me kryqin e tipit maltez (Fig. 9.38).
Fig. 9.38 Kryq 9.94 Nagavc
294
Gzim Hoxha Rreth 100 m m n verilindje t varreve t spahive gjenden gjithashtu varre t tjera me konstruksion prej pllakash t mdha prej guri gelqeror, t ngashme me ato t fshatit Bratotin etj, t cilave nuk u njihen bartsit.
N krahun verilindor t varrezave t fshatit t sotm gjenden disa varre t vjetra me gur t gdhendur, nganjher edhe me nga nj turban karakteristik pr varrezat e periudhs turke. Edhe emrtimi varret e spahive duket se shpreh mjaft mir bartsit e ktyre varreve. MALISHEV 9.95.1 Banj
Varreza e mesjets hershme mbi tum N vendin e quajtur Trojet e vjetra t telakve t gurit gjendet nj kodrvarrez me form t ult konike me diametrin e bazs rreth 23 m. dhe lartsin m t madhe 1.60 m. Mbi siprfaqe duken gjurm varresh t ndrtuar me rrasa guri t vendosura n trajt arkze. Varret kan orientim t ndryshm ku mbizotrojn ata me aksin e orientuar jugperndim-verilindje dhe lindje-perndim. Gjat kontrollit siprfaqsor u gjetn ktu mjaft fragmente qeramike shtpiake, e cila ka nj faktur t ngjashme me ent e periudhs mesjetare. Grmimet e vitit 2005 t organizuara nga Muzeu i Kosovs (Fig.9.41) n krkim t varreve te periudhes prehistorike, nxorrn n drit edhe disa varre te periudhes mesjetare28.
Fig. 9.41 Pamje nga grmimet e vitit 2005 - Banj-Malishev
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare Inventari i ktyre varreve paraqitet me interes t veant (Fig.9.42). Disa unaza prej bronxi me mbishkrime n fushn e tyre jan mjaft t ngjashme
295
me unaza t tilla t gjetura n varreza t mesjets s hershme n territorin e Shqipris dhe jasht tij29.
a Fig. 9.42 Objekte t hershme mesjetare - Banj-Malishev
Byzylykt dhe disa kryqe na kujtojn gjithashtu repertorin e stolive mjaft t njohura t mesjets s hershme. Kjo dukuri e riprdorimit t kodrvarreve 9.95.2 Mahalla e Shurdhanve N verilindje t fshatit Banj n vendin me toponimin Mahalla e Shurdhanve ndodhen gjurmt e nj varreze. Varret paraqiten me orientime t ndryshme. Ata jan t ndrtuar me pllaka guri, t vendosura anash dhe jan mbuluar po ashtu me pllaka guri. T bjn prshtypje disa prmasa t veanta pllakash. Madhsia e nj pllake varri mbi siprfaqe, e cila mbulon trsisht varrin sht 0.1 x 2.30 m. N kt varrez vrehet nj grup tjetr varresh, t ndrtuar me blloqe guri, t mbuluar me rrasa guri t trashsis 0.12 m. Varreza sht shkatrruar nga 9.96 Buble N t djatht t rrugs s vjetr t ashtuqujtur Udha e Gjakovs, n mes fshatit Bubl dhe Sferk,
me materiale nga prehistoria sht e njohur dhe prbn nj objekt krkimi t mtejshm me mjaft interes.
hapja e rrugs automobilistike, e cila e ndan varrezn n dy pjes. N trsi, varreza ka nj siprfaqe 30 x 40 m. Nga shoqruesit vendas msojm se nj gur altari i periudhs romake, i cili sot gjendet n qendr t qytezs s Malishevs, sht zbuluar pikrisht n kt varrez. Nj varrez e ngjashme ndodhet n hyrje t fshatit Banj, prball ujrave termale. Varret jan ndrtuar me pllaka guri me lartsi deri n dy metra. Ato kan orientim lindje-perendim. Mendojm se ky grup varresh i prket periudhs mesjetare.
gjendet nj varrez q ruan toponimin Varret e krushqve. Varreza ka nj siprfaqe t konside-
296
Gzim Hoxha varreve ka nj gjatsi 2.20 m dhe gjrsi prej 0.500.70 m. Lartsia e pllakave sht 0.60-0.70 m. Duket se kjo varrez mund t inkuadrohet n periudhn mesjetare.
rueshme q arrin afrsisht me nj siprfaqe prej 0.5 ha. Varret jan t ndrtuara me pllaka t mdha guri dhe kan orientim t ndryshm, lindje-perndim dhe verilindje-jugperndim si sht vrejtur dhe n zonat e tjera t Rrafshit t Dukagjinit. Njri prej 9.97 Mirush Varret e krushqive paraqiten nj varrez e vjetr, e ndrtuar me rrasa guri n trajt arke. Mbulesa e varrit gjthashtu sht br me pllak guri. Nga bimsia e shkurreve dhe dushqeve varret duken shum 9.98 Gurabardh N varrezat e vjetra t fshatit q mbajn toponimin Arnica vrejtm dy lloje varresh. Varre t ndrtuara me rrasa guri, q t japin prshtypjen e varreve te mesjets. Disa varre t tjera me gdhendjet tipike 9.99 Carallug N vendin q ruan toponimin Bregu i Bunarit gjendet nj varrez e vjetr e ashtuqujtur Varret e Drellovcit. Varret kan prgjithsisht orientim lindje- prendim, por vrehen edhe varre t tjera me pak shmangje nga jugu. Varret jan t ndrtuar me rrasa guri n pjest e tyre ansore. Gjatsia e nj 9.100 Lladroviq N hyrje t fshatit n krahun e djatht t rrugs ndodhet nj varrez me varre t vjetra dhe t reja. Varret e vjetra jan t konturuara n ant e gjata me rrasa prej guri n nivelin e toks dhe n ant e 9.101 Temeqin N hyrje t fshatit t sotm ndodhet nj varrez mjaft e madhe. Varret paraqiten me konstruksion rrasa gursh, t vendosur te koka dhe kmbt e t varrosurit. N prgjithesi ata ruajn orientimin lin9.102 Gumcat N hyrje t fshatit ndodhet nj varrez e ngjashme me varrezn e fshatit Temeqin. Edhe ktu varret jan me konstruksion rrasa gursh, t vendosur tek koka dhe tek kmbt e t varrosurit. Nuk kan mbi-
pak mbi siprfaqe. Ata kan orientim lindje-perndim. Madhsia e varrit arrin 2.20 x 0.60-0.70 m. Supozohet t jet mesjetare30.
te gurve dshmojn se i takojn kohs turke. Me sa duket kjo varrez ka vazhduar t prdoret edhe n kohrat e m vonshme.
varri arrin deri n 2.55 m dhe gjrsia e tyre luhatet nga 0.65 m 0.80 m. Madhsia e rrasave t gurit sht 0.40 m - 0.45 m me nj trashsi q varion nga 0.04 0.11 m. N vija shum te trasha mund t gjykojm se varret i takojn grupit t varrezave mesjetare si n shum fshatra t tjer.
shkurtra me rrasa t larta. Orientimi i varreve sht lindje perendim. Varret e vjetra nuk mbahen mend si origjine as nga banort m t vjetr t fshatit.
dje-perndim. Nuk vrejtm q gurt e varreve t ken mbishkrime apo shenja t skalitura n siprfaqen e tyre.
shkrime apo shenja t skalitura n siprfaqen e tyre. Varret kan orientim lindje-perndim, nganjher me pak shmangie.
Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare 9.103 Senik N vendin e njohur Vakf, q ndodhet n hyrjen jugore, n krahun e djatht t rrugs, ndodhet nj varrez e vjetr. Varret kan tek koka dhe kmbt 9.104 Shkoz N vendin e quajtur Nfush jan gjetur fragmente ensh qeramike, q nuk mund t lidhen me aktivitetin e banorve t sotm t fshatit. Po ashtu n vendin e quajtur Zabeli i Varreve ka gjurm varresh me konstruksion guri glqeror, q nuk lidhen 9.105 Karvansari N afrsi t kishs s siprprshkruar t fshatit vrehen ende sot gjurm varresh, t cilat kan konstruksion prej gursh t zakonshm por edhe konstruksion n trajt arkze prej pllakash guri glqeror. Vet emri i fshatit me baz emrin e origjins turke karvan, sht mjaft intrigues pr t 9.106 Bubavec Pran varrezave t fshatit ka edhe disa varre t vjetra, pa identitet t sakte, t cilat jan ndrtuar me 9.107 Dragobil N vendin Dheu i Bardh, pran rrugs automobilistike n kufirin mes Malishevs dhe Dragobilit ndodhet nj kodr e pyllzuar me varre me konstruksion gursh tek koka dhe kmbt. 9.108 Drenoc Varret e Drellocit t vendosura n lagjen Mzez ndodhen n nj zabel n ann lindore t fshatit. Aty ne vrejtm rreth 20-30 varre me konstruksion pllakash guri, t vendosura tek koka dhe tek kmbt, me orientim kryesisht lindje-perndim. Rrasat e gurta jan prdorur disa her edhe pr t krijuar arkn e varrit. Pllakat e gurta glqerore paraqiten me nj trashsi mesatare nga 10 deri n 15 cm. Prmasat e varreve jan pothuajse normale, por ka edhe varre t mdha me prmasa 3 x 1m. SUHAREK 9.109 Vraniq N shpatin veriperndimor t kodrs s fortifikuar t fshatit, pjesrisht t zhveshur dhe pjesrisht t pyllzuar, u konstatuan edhe gjurm varresh me konstruksion prej pllakash guri glqeror, t ngja-
297
rrasa prej guri glqeror me lartsi mbi nj metr. Orientimi i ktyre varreve sht veriperndim-juglindje dhe lindje-perndim.
me banort e fshatit t sotm. Fshatart pohojn se njri varr ka qen prej mermeri. Sot tek kta varre sht zhvilluar nj pyll i dendur prej lisash shekullor.
kerkuar ktu nj arterie qarkullimi rrugor. Tradita gojore ruan ende sot jehonn e nj rruge mjaft t njohur e cila kalonte ktej duke ardhur nga Ferizaj n drejtim t Gjakovs pr t vazhduar m pas deri n Shkodr.
gur glqeror t mdhej. Si shpeshher ndeshet n kt rajon, ata emrtohen Varret e krushqve.
Po ashtu tek Kroni i Mules gjenden Varret e rrypit. Ato jan t ndrtuara me gur. Tek kmbt dhe koka e varreve vrehen gur m t mdhenj t vendosur vertikalisht.
N lagjen Shurdhant jan verejtur edhe disa varre q thirren Varret e Shkjeve. Ndrsa tek Zabeli i Despotit ka mjaft varre t tjera q njihen me emrin Varret e Krushqve. Nga verifikimet e kryera rreth ketij informacioni t marr rezultojn keta gjurm arkeologjike. Vendi Varret e Krushqve, n lagjen Lacaj, rezulton sot nj luadh i ult pa gjurm konkrete. Megjithse fshatart i mbajn mend kta varre, sot ata jan zhdukur dhe nuk vrehet asgj.
shme pr nga forma me varret e kulturs s Komanit. N mes t fshatrave Vraniq dhe Buzhal ka disa toka q njihen me emrin Vorret e krushqve.
298 9.110 Savrov
Gzim Hoxha
Pran vendit t njohur me toponimin Te kisha, t vendosur n mes t fshatit t sotm Savrov ka varre t vjetra me konstruksion gursh t mdhej glqeror, veanrisht tek koka dhe kmbt. Si n mjaft raste t tjera analoge, kta varre njihen ende 9.111 Bukosh Pran varrezs s sotme t fshatit Bukosh, ka gjithashtu mjaft varre t vjetra me konstruksion guri glqeror. Fshatart i emrtojn kta si varret e mome, pa e ditur se kujt i prkasin ata. Po ashtu, pran shkolls s sotme t fshatit ka edhe nj vend q thirret Vorri i shkaut. Nga vzhgimi q kryem aty pran rezultoi se n nj bregore n trajt 9.112 Budakov Disa varre t vjetra me gur t gdhendur kan qen t vendosur buz nj prroi, pran vendit t njohur me emrin Bahja e Nezirit. PRIZREN 9.113 Mazrek Rreth 500 m n perndim t vendbanimit mesjetar me konstruksione muresh t quajtur Zitza ndodhen Vorret e Carrokve. Si vendbanimi dhe DRAGASH 9.114 Belograd N lindje t fshatit gjendet nj varrez e vjetr me emrin Grobishte. Varret nuk mbahen mend prej banorve. Ato kan orientim lindje-perndim dhe 9.115 Dikance N fshatin Dikance informohemi pr pranin n fshat t disa toponimeve q na trheqin vmendjen dhe q meritojn gjurmim t mtejshm. Toponime t tilla jan Kaursko groblje, Crkvishte, Solishte, Dordove kuqe dhe Orlov kamen. Na duket shum ngacmues fakti, se n shumicn drrmuese t rasteve, banort vendas, pranojn se nuk kan lidhje me kta varreza. Por shpeshher ata i respektojn ato. Madje, n mjaft raste tregojn
sot me emrin varret e krushqve. Po ashtu edhe pran varrezs s sotme t fshatit ka varre t vjetra, pr t cilat fshatart nuk e din se kush jan bartsit e tyre.
gjuhze, q krijohet nga meandrimi i prroit, gjenden mjaft varre me konstruksion gursh glqeror, t vendosur veanrisht tek koka dhe kmbt. Varret kishin kryesisht orientimin verilindje-jugperndim. Edhe gjat punimeve kanalizuese, q jan kryer vite m par kan dal n drit mjaft skelete njerzish.
varreza mendojm se i prkasin fshatit mesjetar t Mazrekut, me t cilin duhet t lidhet edhe stani veror i Bzbocit.
jan t shoqruar me nga nj pllak guri tek koka dhe tek kmbt.
edhe adhurim pr varre t veanta, duke i emrtuar me emra t till si varri i mir, varri i nuses etj. Nj interes t veant paraqesin pr ne varreza t tilla, q pr nga konstruksioni i varreve me pllaka guri glqeror ngjasojn me varret e mesjets se hershme n Shqipri. Si t tilla mund t prmendim varrezat n Vrajak (Rahovec) dhe Vraniq (Suharek) varret mesjetare n tumn e Malishevs etj.
299
Referenca
A.J.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, Archaeologia, 49, 1885, f. 63-67 (Ulpiana, Deani); B.Arpad, Regeszeti kutatas Abaniaban, Dolgopzatok az Erdelyi Nemzeti Muzeum Erem-Es Regisegtarabol, Kolozsvar, 1918. 2 Raportet e ekspedits prnjohse t Muzeut t Kosovs n vitet 1975-1977 ndodhn n AMK. Ato jan t shkruara n gjuhn serbokroate dhe ruhen n trajtn e dorshkrimit. 3 Dj.Bokovi, Beleke sa putovanja, Starinar VIII-IX, Beograd, 1933-1934; I.Nikolajevi-Stojkovi, Ranovizantijska arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori, Beograd, 1957; S. Nenadovi, Bogorodica Levika, Beograd, 1963; J.Kovaevi, Bela Crkva u Metohiji, Arhitektonski objekti VI veka i nekropola s kraja XII veka, AP, 8, Beograd, 1966; Kosovo nekad i danas, Beograd, 1966; V.S.Jovanovi, Banjica kod Pei, ostaci kultnog ranohrianskog zdanja, AP, 9, Beograd, 1967; V.Kora, Studenica Hvostanska, Beograd, 1976; I.Nikolajevi, Sahranjivanje u ranihrianskim crkvama na podruju Srbije, AV, XXIX, 1978, f. 678-693; Blago na putevima Jugoslavije, Beograd, 1983; P.Rajki, Seoske crkve XVI i XVII veka na Kosovu, GMK, XIII-XIV, Pritina, 1984, f. 123-142, Zadubine Kosova, Prizren-Beograd, 1987; Al. Loma Sutjelica, Toponimski tragovi latinskog hrianstva u unutranjosti prednemanjike Srbije. Historiski Glasnik, 1-2, Beograd, 1987; V.S.Jovanovi, Arheoloka istraivanja i nalazita na Kosovu, Zbornik Okruglog, stola o naunom istraivanju Kosova, SANU, Beograd, 1988; M.upi, Nasilje iza paravana vlasti, Pritina, 1989; B.Todi, Crkva sveti Petar kod Ujmira, SK, IX, Pritina, 1989-1990, f. 5-34: M. Ivanovi, Kulturna batina Kosova i Metohije, I, Deo, (od prahistorije do XII Veka) (The cultural heritage of Kosovo and Metohija, I Part, startin with prehistory up to the XII century), SKM, Kniga, 10, Pritina, 1997, f. 9-29. 4 Kisha sht prmendur gjithashtu edhe nga Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1975. Material dorshkrim i pabotuar q ruhet n Arkivin e Muzeut t Kosovs. Ky material i ekspeditave t ktij muzeu t kryera n vitet 1975, 1976 dhe 1977 do t citohet shpeshher edhe m posht. 5 U njoftuam gjithashtu se n kt fshat ka ekzistuar m par nj kish e vjetr. 6 Dj. Bokovi, Beleke sa putovanja, Starinar, VIII-IX, Beograd, 1933-34, f. 291. 7 P.Rajki, Seoske crkve XVI i XVII veka na Kosovu, GMK, XIII-XIV, 1984, f. 131. 8 V. Petkovi, Pregled crkvenih spomenika kod srpskog naroda, Beograd, 1950, f. 257, fig. 790: P. Balabanovi, Konservacija ivopisa donje crkve sv. Dimitrija u Pogradju kod Pei, S KM, IV-V, Pritina 1968, f. 437-440. 9 Dj. Bokovi, vep. cit., f. 291, foto 18. 10 P.Rajki, vep. cit., f. 131-132. 11 M.Ivanovi, Crkva Preobraenja u Budisavcima, SKM I, Prishtin, 1961, f. 204: P.Rajki, Seoske crkve u dolini Belog Drima, SKM I, Prishtin, 1961, f. 171: P.Rajki, 1984, vep. cit., f. 131: B. Todi, Crkva Sv. Petra..., f. 5-34.
1
12 13
Pr fortifikimin shih: L. Przhita, G.Hoxha, 2003, f. 109. Para shum vitesh disa metra larg ktij vendi sht zbuluar nj pitos, i cili sot ruhet n Prishtin. 14 Sipas t dhnave t banorve t fshatit, n ann perndimore t Bregut t kishes, ku ndodhet Kroi Madh, vite m par gjat punimeve pr riparimin e tij jan gjetur fragmente qeramike t nj ujsjellsi. 15 Njoftime pr toponime si kishe ose vendi i kishs n kt zon kemi dhe n fshatrat, Pataan i Eprm dhe Bratotin. 16 Kisha sht e botuar nga: J. Kovaevi, Bela Crkva u Metohiji, Arhitektonski objekti VI vijeka i nekropola s kraja XII vijeka, AP, 8, Beograd, 1966; I. Nikolajevi, Sahranjivanije u ranihrianskim crkvama na podruju Srbije, AV, XXIX, 1978, f. 682 dhe fig. 2, f. 683-693. 17 Kta informacione ne i kemi marr prej banorve vendas t cilt na njoftojn se para rreth 10-15 vjetsh tek Prroni i kishs sht kryer nj vizit nga disa punonjs t Muzeut t Kosovs, t cilt kan mbajtur shnime pr kt vend. 18 Shih: G. Hoxha, Raport mbi grmimet e vitit 2004 n kishn e fshatit Korish (Prizren), ruhet n AIA Tiran. 19 N Muzeun e Kosovs jan ruajtur shnimet e Ekspedits s ktij Muzeu n vitin 1975, ku shnohen rreth 4 varreza t shprndara n vende t ndryshme t fshatit Saradran. 20 Varreza sht vizituar dhe prshkruar shkurt nga Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1975. 21 Shnimet ndodhen t rujatura n AMK. 22 Varreza sht vizituar dhe prshkruar edhe nga Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1976. 23 Varreza sht vizituar dhe prshkruar gjithashtu edhe nga Ekspedita e Muzeut t Kosovs e vitit 1975. 24 Varreza prdoret edhe n ditt tona pr varrime. 25 Sipas legjends s njohur n traditn shqiptare, ktu jan ndeshur dy pal krushq midis tyre. Varret e dy nuseve jan br t dallueshme nga varret e krushqve, t cilat vrehen nga gurt me prmasa t mdhenj q jan vn tek koka. Ruhet vetm guri i koks s varrit. Varret e tjera i kan gurt kufizues m t vegjl. 26 Legjenda i lidh kto me ndeshjen e vrasjen e dy pal krushqve si e kemi ndeshur edhe n raste t tjera. 27 Ky konstruksion prej guri respektohet ende sot si vend i shenjt. Aty ndezen vazhdimisht qirinj n krkim t shrimit t smundjeve t ndryshme dhe pr supersticion n lidhje me dshira t tjera t paplotsuara. 28 K.Luci, Grmime arkeologjike t vitit 2005 n varrezn e Banjs s Malishevs, shih AMK, Prishtin. 29 H. Spahiu, Unaza t reja me mbishkrim nga Komani, Iliria, XV, 1985, Nr. 1, f. 230-243. Shih edhe literaturn e cituar aty. 30 N vendin me toponimin Lisi i kishs gjendet nj tum e shkatrruar nga punimet bujqsore, pastaj varret e vjetra q ruajn toponimin Varret e krushqive dhe potezin Glavica n t ciln gjendet tuma me emrin Tuma e Gllavics s Lubizhds t cilat i takojn fshatit Lubizhd.
Gzim Hoxha
Summary
In the survey organised during the years 2000-2001, 2002, 2004 and 2005 in Drini i Bardh valley, and respectively in Istog, Peja, Klina, Dean, Gjakova, Rahovec, Suharek and Prizren regions, besides other archaeological materials and traces are highlighted many churches and necropolis tracks The earlier tracks of this Christian monuments have started in the Late Antique period and later during the Medieval period they were more frequent. A lot of our tracks were evidenced by scholars and travellers that have carried out expeditions in this region, where we can especially distinguish the investigations carried out by the expeditions in Kosovo Museum realised during the years 1975-1977, in Istog, Peja, Klina and Rahovec regions, and as well many specific articles published in various periodics relating the churches and cemeteries of this region. It is worth mentioning that in many cases we have identified tracks or ancient churches toponyms, which are not mentioned in previous publications or informations, according to our opinion marks a further step in the archaeological investigations of Drini i Bardh valley.
Cemeteries
During the survey (2000-2005) are encountered a considerable number of graves and necropolis. In the
major part that have still remained out of the scholars attention. Thy are graves or necropolis of different periods starting from ancient medieval until the Ottoman invasion period. These cemeteries are present in almost all Drini i Bardh valley. We can mention here such necropolis as in Dubova, Nabrxhan, Ruhot, Saradan, Trubohovc, Zall, Jabllanic e madhe, Damjan, Rakovin, Gramaqel, Zhdrell, Batush, Rogova, Smolica, Kralan, Vrajak, Bratotin, Xrx, Spaniq, Celina, Nagavc, Upper Strellc, Bukosh, Vraniq, Sopi, Dubrava, Savrova, Budakova, Krushica Lower etc. People know this graves with different denominations as varret e latinve, varret e krushqve, varret e sheitve, varret e spahive, varret e shkreta, varret e dasmorve, varret e vjetra, varret e tartarve, varret e turqve, varret e shkjaut, varret e Jogecit, varret e hasallekut, varret e mdha, varri i hairatit, varri i Hans etc. In their time complexity and typology we will represent all the objects classified according to their investigation in the respective communes, giving a short description from the superficial investigation. Considering that the process of urban and agricultural progress would eliminate a lot from these tracks, information will remain valuable today and especially in the future.
APENDIKS 1.
Katalogu i qendrave arkeologjike sipas komunave
Luan Przhita
302
Luan Przhita
Fig. 1.1 Territori i krkimeve arkeologjike 2000-2005
Apendiks 1
303
Fig. 1.2 Qendrat arkeologjike t pellgut t Drinit t Bardh
304
Luan Przhita
Qendrat arkeologjike t komuns Gjakov
Fig. 1.3 Pamje ajrore - qyteti Gjakov
TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS GJAKOV
Nr.
1. 2. 3. 4.
Shenjat konveksionale
Qendra arkeologjike
BABAJ I BOKS BABALLOQ BARDHANIQ BATUSH
Tipi
tum vendbanim fortifikim kish fortifikim vendbanim kish varrez
Periudha
prehistorike mesjetare prehistorike mesjetare prehistorike I-IV mesjetare mesjetare
Apendiks 1
5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.
305
vendbanim fortifikim kish vendbanim vendbanim fortifikim vendbanim varrez vendbanim kish fortifikim tum kish varrez fortifikim kish tum vendbanim varrez kish tum vendbanim vendbanim vendbanim kishe tum varrez tum ure vendbanim varrez kish vendbanim kish varrez vendbanim varrez IV-VI IV-VI mesjetare mesjetare mesjetare IV-VI I-IV mesjetare I-IV mesjetare mesjetare prehistorike mesjetare mesjetare IV-VI IV-VI prehistorike I-IV mesjetare mesjetare prehistorike mesjetare I-IV I-IV mesjetare mesjetare prehistorike mesjetare prehistorike I-IV I-IV mesjetare mesjetare IV-VI mesjetare mesjetare mesjetare mesjetare
BRATOTIN CRMJAN DAMJAN DUJAK GEXH GREIN JABLLANIC JAHOC KOSHARE KRALAN KUSAR LIPOVEC MOGLIC NIKOVAC PATAAN I EPRM PJETRSHAN PONOSHEC POPOC QERIM RAC RAKOVIN ROGOV RRACAJ SHISHMAN I BOGS JABLLANIC SMOLIC
306
31. 32. 33. 34.
Luan Przhita
STANICA GLLOGJAN VOGOV VRANJAK ZHDRELL
vendbanim varrez varrez varrez
I-IV mesjetare mesjetare mesjetare
Shpjeguesi prehistori shek. I-IV shek. IV-VI mesjet
prehistori shek.I-IV shek.IV-VI mesjeta
Fig. 1.4 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Gjakov)
Apendiks 1
307
Fig. 1.5 Harta arkeologjike - komuna Gjakov
308
Luan Przhita
Qendrat arkeologjike t komuns Pej dhe Dean
Fig. 1.6 Pamje ajrore - qyteti Pej
Fig. 1.7 Pamje ajrore - qyteti Dean
Apendiks 1 TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS PEJ DHE DEAN Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. Shenjat konveksionale Qendrat arkeologjike
DOBRDOL BARAN I ULT DUBOV GLLOGJAN GORAZHDEC GRABOC GRAMAEL IRZNIQ ISNIQ JABLLANICA E MADHE JUNIKU KOSURIQ KRUSHEC LEBUSH LESHAN LLOZHAN LLUKA E EPRME LOXH MAZNIK NEPOLE PAVLAN PRILEP PEJ RADAC RASTAVIC
309
Tipi
vendbanim vendbanim varrez vendbanim varrez vendbanim vendbanim vendbanim kish varrez tum varrez kshtjell kish varrez kshtjell vendbanim kish gjetje rasti vendbanim kish varrez vendbanim varrez varrez varrez vendbanim kastrum vendbanim stel vendbanim shpellor kshtjell vendbanim
Periudha
mesjetare I-IV mesjetare I-IV mesjetare I-IV I-IV I-IV mesjetare mesjetare prehistori mesjetare IV-VI mesjetare mesjetare mesjetare I-IV mesjetare I-IV I-IV mesjetare mesjetare I-IV mesjetare mesjetare mesjetare I-IV I-IV I-IV II-III prehistorike IV-VI I-IV
310 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.
Luan Przhita
RAUSHIQ QESKOV QOLLAPEK QYSHK SHPELLA DEMS SHPELLA E ZEZ STRELLC
vendbanim varrez thesar monedhash varrez vendb. shpellor vendb. shpellor kshtjell varrez
I-IV mesjetare III-II p.Kr. mesjetare prehistorike prehistorike IV-VI mesjetare
Shpjeguesi prehistori shek. I-IV shek. IV-VI mesjet stel thesar monedhash
prehistori shek.I-IV shek IV-VI mesjeta
Fig. 1.8 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Pej dhe Dean)
Apendiks 1
311
Fig. 1.9 Harta arkeologjike - komuna Pej
312
Luan Przhita
Fig. 1.10 Harta arkeologjike - komuna Dean
Apendiks 1
313
Qendrat arkeologjike t komuns Malishev
Fig. 1.11 Pamje ajrore - qyteti Malishev
TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS MALISHEV

Nr. 1. 2. 3. 4. 5.
Qendrat arkeologjike BANJ BELLANIC BERISH BUBAVEC BUBLE
Tipi tum vendbanim varrez vendbanim gjetje rasti kish vendbanim
Periudha prehistorike I-IV mesjetare I-IV I-IV mesjetare mesjetare
314
Luan Przhita
6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.
CARALLUK CARRAVRAN DOMANEK DRAGOBIL DRENOC GUMCAT GURBARDH JANISHT LLADROVI Kalaja e Kleks KARVANSARI KIEV LLADROC LUBIZHD
tum kish varrez kish? vendbanim vendbanim tum kish tum varrez kish varrez varrez rrug kish kshtjell vendbanim gradina kish tum vendbanim vendbanim tum stel vendbanim vendbanim tum kish vendbanim vendbanim kalaja e Ponorcit vendbanim vendbanim varrez varrez tum gjetje rasti vendbanim
prehistorike mesjetare mesjetare mesjetar mesjetar i von prehistorike mesjetare prehistorike mesjetare mesjetare mesjetare mesjetare IV-VI I-IV IV-VI mesjetare prehistorike III-IV mesjetar prehistorike II-III I-IV I-IV prehistorike mesjetar I-IV prehistorike I-IV mesjetare mesjetare prehistorike II-III I-IV
19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.
MALISHEV MAXHARRAJ MIRUSH MLEAN (RREZOR) NGUNCAT PONORC SEMETISHT SHKOZ TEMEQIN TERPEZ VRANOC
Shpjeguesi prehistori shek. IV-VI shek. I-IV mesjet
Apendiks 1
315
prehistori shek.I-IV shek.IV-VI mesjete
Fig. 1.12 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Malishev)
316
Luan Przhita
Fig. 1.13 Harta arkeologjike - komuna Malishev
Apendiks 1
317
Qendrat arkeologjike t komuns Prizren dhe Dragash
Fig. 1.14 Pamje ajrore - qyteti Prizren
Fig. 1.15 Pamje ajrore - qyteti Dragash
318
Luan Przhita
TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS PRIZREN-DRAGASH
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.
Qendrat arkeologjike BELOGRAD BRRUT DIKANCE DOBRUZHD GJONAJ KORISH KUSHNIN LESHTANE LUBOVISHT MILAJ MAZREK NASHEC PIRAN POSTLISHT RADESH VLASHNJE ZIDINE ZGATAR ZHUR
Tipi varrez rrug fortifikim kish kull vendbanim vendbanim fortifikim tum kish kish vendbanim vendbanim vendbanim fortifikim vendbanim vendbanim vendbanim fortifikim fortifikim vendbanim vendbanim kish vendbanim vendbanim mbishkrim vendbanim
Periudha mesjetare mesjetare prehistori IV-VI mesjetare mesjetare I-IV prehistori mesjetar prehistorik IV-VI prehistorike mesjetare mesjetare prehistorik I-IV mesjetar prehistorik I-IV I-IV I-IV mesjetare prehistorik prehistorik I-IV mesjetare IV-VI mesjetare II-III I-IV
Shpjeguesi prehistori shek. I-IV shek. IV-VI mesjet stel
Apendiks 1
319
prehistori vendbanime shek.IV-II vendb.I-IV vendbanime IV-VI mesjete
Fig. 1.16 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Prizren dhe Dragash)
te germuara te pagermuara
Fig. 1.17 Raporti ndrmjet qendrave t grmuara dhe t pagrmuara
320
Luan Przhita
Fig. 1.18 Harta arkeologjike - komuna Prizren
Apendiks 1
321
Fig. 1.19 Harta arkeologjike - komuna Dragash
322
Luan Przhita
Qendrat arkeologjike t komuns Klin dhe Rahovec
Fig. 1.20 Pamje ajrore - qyteti Klin
Fig. 1.21 Pamje ajrore - qyteti Rahovec
Apendiks 1
TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS KLIN DHE RAHOVEC
323
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.
Qendrat arkeologjike BELLACRK BRNJAK BRATOTIN BRESTOVC CELIN IFLLAK DRSNIK DUGAJEV DOLLC GLLAREV GRABANIC GURI I KUQ KLIN KRAMOVIK KRUSH E MADHE POGRAGJ PREV POLLUZH POTR I EPRM NAGAVC NASHPAL RAHOVEC RATKOC
Tipi vendbanim vendbanim vendbanim kull kish varrez varrez vendbanim vendbanim mbishkrim vendbanim stel kish fortifikim kish varrez vendbanim vendbanim vendbanim kshtjell kish mbishkrim vendbanim kull varrez vendbanim varrez vendbanim mbishkrim kshjtell kish tum vendbanim vendbanim varrez vendbanim mbishkrim kshtjell kish varrez gjetje rasti kish
Periudha I-IV I-IV I-IV mesjetare mesjetare mesjetare mesjetare prehistorike I-IV II-III I-IV II-III mesjet IV-VI mesjetare prehistorike I-IV mesjetare I-IV IV-VI mesjetare II-III I-IV mesjetare mesjetare I-IV mesjetare prehistorik II-III IV-VI mesjetare prehistorike I-IV mesjetare mesjetare I-IV II-III IV-VI mesjetare mesjetare prehistorike
324
24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.
Luan Przhita
RETI E EPRME RETI E ULT SAPNIQ UJMIR VOLLUJAK XRX ZATRIQ ZLLAKUQAN
vendbanim vendbanim varrez kshtjell kish varrez tum kshtjell vendbanim vendbanim vendb. shpellor kshtjell mbishkrime
I-IV IV-VI IV-VI mesjetare IV-VI mesjetare mesjetare prehistorike IV-VI I-IV mesjetare prehistorike IV-VI II-III
Shpjeguesi prehistori shek. I-IV shek. IV-VI mesjet stel
prehistori shek I-IV shek.IV-VI mesjetare
Fig. 1.22 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Klin dhe Rahovec)
Apendiks 1
325
Fig. 1.23 Harta arkeologjike - komuna Klin
326
Luan Przhita
Fig. 1.24 Harta arkeologjike - komuna Rahovec
Apendiks 1
327
Qendrat arkeologjike t komuns Suharek
Fig. 1.25 Pamje ajrore - qyteti Suharek
TABELA E QENDRAVE ARKEOLOGJIKE T KOMUNS SUHAREK
Nr. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Qendrat arkeologjike BRNJAK BUDAKOV BUKOSH DIBIAK DUBRAV GEJLENCE
Tipi vendbanim kish ? varrez tum vendbanim vendbanim vendbanim
Periudha I-IV mesjetare mesjetare prehistorike I-IV I-IV mesjetare
328
7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.
Luan Przhita
GREJKOC KASTRC KRUSHIC E ULT NEPRAVISHT PEQAN REQAN SOPI STUDENAN SUHAREK SHIROK HISAR LLESHAN VRANIQ
vendbanim qytez varrez vendbanim varrez tum vendbanim stel gjetje rasti vendbanim mbishkrim vendbanim gjetje rasti tum vendbanim tum kshtjell
I-IV prehistorike mesjetare mesjetare I-IV mesjetare prehistorike I-IV II-III II-III I-IV II-III I-IV IV-VI I-IV prehistorike prehistorik prehistorike IV-VI
Shpjeguesi prehistori shek. IV-VI stel shek. I-IV mesjet
prehistori shek.I-IV shek.IV-VI mesjeta
Fig. 1.26 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Suharek)
Apendiks 1
329
Fig. 1.27 Harta arkeologjike - komuna Suharek
APENDIKS 2.
Paraqitja hartografike e qendrave arkeologjike
Fitim Humolli
332
Fitim Humolli
Apendiks 2
333
Paraqitja hartografike e qendrave arkeologjike
Prmbajtja e materialit hartografik

Me qllim evidentimin, konkretizimin si dhe pasqyrimin sa m t sakt t qendrave arkeologjike n kuadr t komunave, regjioneve dhe m gjer sht prgatitur ndrmjet t tjerave dhe materiali hartografik i cili prfshin pikat arkeologjike n veanti si dhe tablon e tyre n prgjithsi pr territorin e hulumtimeve arkeologjike. Materiali hartografik sht fokusuar n dokumentimin sipas metodave bashkkohore e t gjith qendrave arkeologjike sipas ksaj prmbatje: - pamje t 209 qendrave arkeologjike nga hartat topografike, - pamje t 209 qendrave arkeologjike nga ortofotot, - 10 (dhjet) ortofoto-harta t qyteteve t Rrafshit t Dukagjinit - 10 (dhjet) harta me qendra arkeologjike t komunave q jan prfshir n projektin e hulumtimeve arkeologjike t viteve 20002005 si jan harta e komuns s Dragashit, Deanit, Gjakovs, Istogut, Klins, Malishevs, Pejs, Prizrenit, Rahovecit dhe Suhareks, - Harta e Kosovs me qendrat arkeologjike n projektin e sipr prmendur. - N kt list prve emrit t qendrave arkeologjike, gravitimit t saj n nj komun administrativo-politike dhe komun kadastrale kemi paraqitur edhe dy lloje koordinatash si jan koordinatat gjeografike (, ) dhe koordinatat kilometrike (x, y) pr seciln qendr arkeologjike. Agjencia Kadastrale e Kosovs (AKK) duke qen institucioni m i lart i kadastrs, hartografis etj. n Kosov, mori obligimin pr dhnien e ortofotove dhe hartave topografike (vetm pjest e ortofotove dhe hartave topografike ku gravitojn qendrat arkeologjike) pr t ndihmuar n realizimin me sukses t Harts Arkeologjike t Kosovs. Gjithashtu AKK-ja ka kontribuar me potencialin e vet n
realizimin e t gjith ktij proesi nprmjet GIS-it dhe GPS.
Metodologjia e paraqitjes hartografike t qendrave arkeologjike

Pr t arritur deri tek paraqitja hartografike e qendrave arkeologjike sht kaluar nprmjet disa fazave: 1. N prcaktimin e zons s hulumtuar arkeologjike t paraqituar n kt vllim ku prfshihet marrja e informacionit shkencor mbi koordinatat e qendrs arkeologjike (pozita n nivelin komunal; n nivelin e komuns kadastrale; pozitn m t ngusht relative dhe ndonjher edhe pozitn absolute). 2. Grumbullimi i t dhnave nga terreni, klasifikimi dhe ndarja e tyre pr njohjen e mtutjeshme. 3. Krijimi i Bazs t t Dhnave me GIS (Geographical Information System) si mbshtetje e tr puns me GIS. N kt faz t puns mundsohet n do koh nj korrelacion ndrmjet t dhnave grafike (vektoriale e rasterike) dhe t dhnave tekstit (alfanumerike) duke prdorur teknologjin e GIS-it. 4. Hedhja e t dhnave arkeologjike (t dhnat mbi pozicionin e qendrave arkeologjike) dhe prcaktimi i sakt i lokacionit t qendrave arkeologjike n hartat topografike dhe ortofoto. 5. Klasifikimi i qendrave arkeologjike pr paraqitje n kt botim sht: - qendra urbane, - qendra t przgjedhura dhe qendrat tjera. 6. Prerja e hartave topografike dhe ortofotove me qendrn arkeologjike n mes dhe prgatitja e tyre n Layout pr eksportim, me qllim t prdorimit t tanishm. sht kjo nj pamje q mundson nj prfytyrim m
334
Fitim Humolli real t pozits s qendrs arkeologjike n zonn e caktuar. Tek Harta Arkeologjike e Kosovs sht br pun e mir dhe e menur q ka pas nj ide pr t materializuar inventarin arkeologjik pr qendrat apo lokalitetet arkeologjike me pamje hartografike, n rastin konkret qendrat arkeologjike shnohen, si shihen n libr, me pjes t hartave topografike t shkalls 1:25 000 dhe ortofotot ma t reja n vend, t vitit 2004 t nj shkalle 1: 6000 dhe 1:10 000. Mendojm se pamja e vet qendrs arkeologjike dhe rrethins s saj krijon para lexuesit automatikisht nj prfytyrim m real t lokacionit t ksaj qendre. Ndrsa dhnia e informacionit mbi pozitn absolute (koordinatat e saj) vetm sa e detalizon lokacionin e qendrs arkeologjike dhe pr t interesuarit kjo lehtson punn dhe e shkurton kohn e gjetjes s qendrs arkeologjike. Pr shfrytzuesit e teknologjis GPS (Global Positioning System) n momentin q kan lexuar ko-rdinatat, ata t themi kushtimisht, kan gjetur lokacionin e sakt t qendrs arkeologjike. Pr institucionet prgjegjse n zonat ku gjenden qendrat arkeologjike kto t dhna hartografike flasin n drejtim t edukimit t qytetart pr ruajtjen e atyre zonave dhe njkohsisht u japin prgjegjsi institucioneve kadastrale, atyre t prons, t zhvillimit urban dhe institucioneve tjera, q n nj mnyr apo tjetrn jan prgjegjse pr ruajtjen e lokaliteteve arkeologjike t prcaktuara me ligj. Paraqitja e qendrave arkeologjike n nivelin e komunave kadastrale, t komunave administrativopolitike dhe n nivelin e Kosovs i jep nj rndsi edhe m t madhe ktij projekti, sepse n kt form shohim t gjitha qendrat arkeologjike prnjher, shtrirjen e tyre, koncentrimin si dhe bjm krahasimin midis tyre, etj.
Natyrisht, madhsia e rrethins ku jan paraqitur qendrat arkeologjike ndryshon n varsi nga prioriteti klasifikues q sht br. Qendrat e przgjedhura prfshijn m shum hapsir ndrkaq qendrat tjera jan m t vogla. Pas eksportimit t t dhnave nga Layout-t fillon faza e fundit, prkatsisht finalizimi i tr puns me GIS dhe puns hartografike, q nnkupton rishikimin e tr materialit t prgatitur, puns pr prgatitjen e materialit dhe nj panoram m shum vizuale, pr ti larguar dilemat rreth ndonj gabimi eventual t lshuar gjat fazave t ndryshme t puns. Si prfundim mund t themi se metodologjia e puns s prdorur pr kt projekt kaq t rndsishm, ka qen e imponuar nga logjika e puns me GIS, metodologji kjo q prdoret gjithandej ku punohet me teknologjin e Sistemit t Informacioneve Gjeografike.
Rndsia e paraqitjeve hartografike

sht shum normale dhe e preferuar q do gj q ka kuptim hapsinor t paraqitet n harta ose n ndonj form tjetr grafike. Sido q t jet nj hart flet shum, nj hart eliminon shum dobsi q shum her jan verbale dhe rutinore, nj hart paraqet rezultate t shumta statistikore. Harta tregon pr lokacionin e objekteve, pr pozitn e tyre pr dendsin, pr shtrirjen, formn, madhsin e sa e sa t dhna tjera. Harta mund t themi se ka nj qllim, tendencn q t bj nj vizur reale t realitetit gjeografik.
LISTA E KOORDINATAVE PR QENDRAT ARKEOLOGJIKE

Gjatsia gjeografike () 20:17:00.2 20:17:22.1 20:19:46.5 20:20:43.4 20:21:55.2 20:22:09.9 20:19:07.5 7441173.48 7441675.83 7444894.12 7446184.65 7447823.07 7448158.99 7444013.07 4715408.56 4715860.68 4706596.5 4705358.00 4705037.92 4705098.13 4707519.56
Nr. 1 2 3 4 5 6 7
Komuna Dean Dean Dean Dean Dean Dean Dean
Komuna kadastrale Strellci i Eprm Strellci i Eprm Rastavica Baballoq Gramoqel Gramoqel Prilep
Emri i qendrs arkeologjike Fortifikim IV-VI Varrez mesjetare Vendbanim I-IV Vendbanim prehistorik Gjetje rasti Kish mesjetare Vendbanim III-IV
Gjersia gjeografike () 42:34:34.0 42:34:48.8 42:29:49.4 42:29:09.6 42:28:59.6 42:29:01.7 42:30:19.1
Apendiks 2
8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Dean Dean Dean Dean Dean Dragash Dragash Dragash Dragash Dragash Dragash Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Maznik Lluka e Eperme Isniq Gllogjan Irzniq I Bellobrad Dikanc Kukulan Leshtan Lubovisht Radesh Babaj Boks Batush Batush Kashare Cermnjan Cermnjan Cermnjan Cermnjan Rracaj Shishman Shishman Shishman Popoc Ponoshec Jahoc Jahoc Qerim Ujz Rogov Rogov Rogov Damjan Grein Lipovec Petrushan Petrushan Ra Ra Moglic Gjakova jasht qyteti Nivokaz Jabllanic Varrez Varrez Varret e Prapaqani Vendbanim I-IV Tum Fortifikim IV-VI Vendbanim mesjetar Kish Kish Kish Fortifikim mesjetar Tum Vendbanim I-IV Fortifikim prehistorik Fortifikim mesjetar Fortifikim IV-VI Kish Varrez mesjetare Tumat e Rakovins Kish Vendbanim I-IV Kish mesjetare Varrez mesjetare Vendbanim mesjetar Tum Vendbanim I-IV Kish Gjetje I-IV Tum Tum Varrez mesjetare Ur III-IV Gjetje rasti mesjetare Gjetje rasti I-IV Kish Fortifikimi i Kusarit Kish Vendbanim I-IV Gjurm Kishe Tum Stel II- III Vendbanim I-IV Varrez 42:32:39.2 42:32:54.1 42:33:25.6 42:30:28.2 42:31:16.7 42:07:24.9 42:00:47.5 42:02:58.2 42:02:45.0 42:03:24.5 42:03:06.7 42:22:26.9 42:27:10.1 42:26:43.8 42:27:27.5 42:29:27.8 42:28:19.5 42:29:25.2 42:30:10.5 42:25:09.2 42:22:10.9 42:22:00.6 42:21:59.2 42:23:01.1 42:24:11.6 42:23:31.6 42:23:00.4 42:24:21.4 42:20:56.9 42:19:49.9 42:19:58.3 42:19:49.2 42:17:51.3 42:17:58.2 42:19:11.9 42:19:27.1 42:20:29.4 42:20:57.2 42:21:01.1 42:21:37.5 42:22:46.7 42:26:21.0 42:32:35.7 20:25:51.8 20:18:24.6 20:19:16.4 20:21:37.4 20:20:50.2 20:40:35.0 20:41:13.1 20:38:57.5 20:40:55.7 20:39:46.8 20:42:50.9 20:20:16.1 20:15:50.1 20:16:01.7 20:12:17.0 20:27:49.8 20:28:34.9 20:30:44.4 20:29:50.8 20:20:52.1 20:18:25.1 20:18:30.1 20:18:28.6 20:17:23.0 20:16:46.0 20:23:26.7 20:24:04.8 20:26:13.5 20:32:34.3 20:34:16.9 20:34:29.8 20:35:07.1 20:31:12.1 20:29:32.1 20:28:14.2 20:27:23.2 20:26:47.9 20:27:42.8 20:27:44.9 20:26:32.3 20:25:18.0 20:17:05.8 20:28:57.1 7453270.83 7443072.25 7444261.45 7447436.54 7446370.88 7473243.94 7474073.83 7470970.69 7473686.29 7472105.99 7476337.35 7445463.76 7439455.86 7439713.45 7434591.40 7455925.63 7456941.99 7459911.29 7458697.21 7446326.95 7442921.64 7443032.69 7442998.04 7441514.42 7440686.26 7449838.53 7450704.34 7453665.20 7462336.08 7464675.04 7464971.40 7465824.00 7460422.57 7458133.40 7456364.51 7455200.10 7454404.69 7455665.80 7455715.65 7454060.74 7452374.23 7441170.97 7457498.12
335
4711772.74 4712310.84 4713272.69 4707773.26 4709277.78 4664949.23 4652684.33 4656729.03 4656311.62 4657534.96 4656970.24 4692939.00 4701726.58 4700912.48 4702307.39 4705849.65 4703737.14 4705745.59 4707150.45 4697938.05 4692463.23 4692145.55 4692103.20 4694024.93 4696207.29 4694902.36 4693934.34 4696412.80 4690050.80 4687971.72 4688227.05 4687944.37 4684335.68 4684560.28 4686844.57 4687321.79 4689250.16 4690097.55 4690217.18 4691353.69 4693497.19 4700197.54 4711637.51
336
51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Gjakov Istog Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Klin Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Kralan Kralan Smolic Vogov Zhdrell Lubov Dollc Dollc Drsnik Klin Klin Klin Klin Klin Zllakuqan Dush Dush Vulljak Grabanic Grabanic Poterq i Eprm Ujmir Gllarev Gllarev Prev Dugajev Budisallc Zajm Zajm upev Pagarush Banj Banj Banj Banj Bellanic Tumiqin Guncat Guncat Senik Lladrovi Terpez Kish Tum
Fitim Humolli
42:31:28.3 42:31:30.0 42:23:51.4 42:20:53.2 42:27:58.9 42:43:41.0 42:35:40.1 42:35:41.5 42:36:34.1 42:37:08.9 42:37:24.6 42:38:11.8 42:37:22.9 42:37:52.7 42:39:35.8 42:32:22.2 42:32:01.0 42:32:06.3 42:35:02.8 42:35:01.1 42:36:29.0 42:37:16.6 42:35:18.2 42:35:32.0 42:33:27.5 42:35:47.4 42:39:52.9 42:36:07.3 42:35:40.5 42:33:38.4 42:25:07.9 42:27:54.4 42:28:08.0 42:28:01.8 42:28:05.7 42:27:14.6 42:26:13.9 42:27:21.6 42:27:13.5 42:28:47.9 42:28:44.8 42:31:20.6 20:31:22.5 20:30:30.6 20:19:02.8 20:24:08.7 20:26:13.0 20:23:25.0 20:36:12.7 20:36:12.3 20:35:37.2 20:34:35.0 20:36:47.7 20:37:41.3 20:37:10.2 20:36:31.7 20:32:29.6 20:35:30.8 20:35:17.5 20:35:15.3 20:32:32.6 20:32:53.4 20:29:19.5 20:43:12.8 20:40:20.1 20:40:36.8 20:37:51.6 20:30:20.9 20:29:18.6 20:33:57.8 20:33:28.1 20:34:08.0 20:44:24.9 20:47:24.4 20:46:19.5 20:47:40.5 20:47:22.6 20:49:05.5 20:49:33.6 20:50:39.8 20:50:35.0 20:49:58.2 20:51:03.1 20:49:45.0 7460804.09 7459618.97 7443809.04 7450764.31 7453697.98 7450069.92 7467462.72 7467454.62 7466662.45 7465249.13 7468275.64 7469502.94 7468788.82 7467913.84 7462416.59 7466479.23 7466172.29 7466121.13 7462438.92 7462912.76 7458052.98 7477048.42 7473100.78 7473482.14 7469699.93 7459443.71 7458070.52 7464390.86 7463710.77 7464599.93 7478623.86 7482739.68 7481258.31 7483108.35 7482699.47 7485045.53 7485684.67 7487200.94 7487091.07 7486256.70 7487739.16 7485964.88 4709538.36 4709599.43 4695559.62 4690007.81 4703121.97 4732216.99 4717276.01 4717317.97 4718945.1 4720026.62 4720496.52 4721946.4 4720440.87 4721363.14 4724571.42 4711173.53 4710519.85 4710684.69 4716147.94 4716093.08 4718832.68 4720214.58 4716574.62 4717000 4713173.83 4717541.17 4725125.4 4718127.77 4717305.24 4713535.03 4697726.15 4702851.57 4703273.86 4703079.47 4703200.13 4701618.21 4699745.26 4701829.22 4701580.17 4704493.66 4704394.92 4709204.64
Varrez mesjetare Varrez mesjetare Varrez Nekropoli i B_Pejs Kshtjell IV-VI Kish Vendbanim I-IV Gjetje rasti Kshtjell IV-VI Gjetje rasti Vendbanim prehistorik Kish Mbishkrim II-III Tuma Fortifikim Varrez mesjetare Varrez mesjetare Vendbanim I-IV Gjurm vendbanimi Kshtjell IV-VI Gjetje parahistorike Varrez parahistorike Tuma Gjurm kishe Fragment stele Vendbanim prehistorik Gjetje rasti Vendbanim neolitik Gjetje t periudhs t hekurit Gjetje t periudhs t hekurit Vendbanim I-IV Tum Varrez mesjetare Vendbanim I-IV Varrez mesjetare Varrez mesjetare Kish Varrez Fortifikim IV-VI Gjetje rasti
Apendiks 2
93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Malishev Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Pej Prizren Prizren Terpez Berish Mleqan Carralluk Malisheva Malisheva Malisheva Ostrozub Karvansari Ponorc Lladrovc Janisht Turjak Lubizhd Lubizhd Lubizhd Lubizhd Bubl Carravran Pej Pej Pej Brzhenik Gorozhdec Raushiq Leshan Baran Radac Radac Jabllanic e Madhe Jabllanic e Madhe Jabllanic e Vogl Pej Pej allopek Llozhan Dubov e Madhe Gllogjan Kosuriq Turjak Kryshefc Prizren Prizren Tum Gjetje rasti I-IV Kish Vendbanim mesjetar Tum Stel II-III Vendbanim I-IV 42:30:54.1 42:31:56.8 42:34:05.3 42:30:45.4 42:29:00.8 42:29:03.7 42:28:59.6 20:49:42.4 20:51:06.0 20:45:29.0 20:46:08.3 20:44:44.6 20:44:47.3 20:45:19.0 20:42:36.7 20:46:27.9 20:38:10.9 20:49:04.2 20:43:54.4 20:39:13.9 20:42:04.7 20:42:04.9 20:42:04.6 20:42:08.0 20:38:34.2 20:41:08.1 20:19:02.8 20:16:37.4 20:17:45.6 20:19:54.9 20:21:25.5 20:18:45.3 20:26:28.8 20:25:14.3 20:18:22.6 20:18:26.9 20:19:03.7 20:19:26.0 20:19:34.5 20:15:20.7 20:14:58.4 20:26:35.2 20:21:46.4 20:21:57.4 20:29:32.2 20:27:40.0 20:25:16.0 20:21:21.7 20:44:43.3 20:44:09.2 7485903.84 7487815.29 7480135.65 7481015.44 7479094.58 7479157.72 7479880.63 7476160.93 7481438.68 7470103.47 7485028.30 7477929.38 7471552.09 7475453.53 7475456.31 7475449.36 7475528.28 7470657.67 7474148.39 7444038.27 7440732.31 7442279.88 7445215.17 7447271.59 7443610.25 7454174.25 7452439.98 7443196.86 7443294.84 7444151.52 7444661.52 7444864.67 7438986.92 7438484.43 7454284.67 7447733.37 7448060.93 7458314.98 7455762.00 7452488.65 7447136.09 7478973.64 7478192.59
337
4708388.09 4710318.68 4714302.98 4708130.90 4704909.80 4704999.48 4704871.55 4701250.59 4699177.73 4704789.76 4707482.85 4699079.87 4707412.30 4707569.09 4707532.97 4707476.00 4707246.76 4709788.02 4703908.06 4724000.00 4724643.02 4724115.99 4722773.16 4721815.63 4720362.49 4720904.33 4715538.63 4733203.62 4733046.41 4735589.13 4735795.92 4737195.41 4724810.34 4725557.03 4715303.81 4719826.33 4730076.42 4714222.46 4715404.27 4716799.46 4715433.77 4674469.57 4674706.53
Vendbanim antiko-mesjetar 42:27:01.9 Vendbanim antiko-mesjetar 42:25:55.2 Fortifikim prehistorik Gjurm kishe Gjurm kishe Vendbanim prehistorik Tum e shkatrruar 42:28:55.8 42:30:24.7 42:25:51.7 42:30:21.0 42:30:26.6
Vendbanim antiko-mesjetar 42:30:25.4 Gjurm kishe Gjetje rasti II-III Varrez Varrez Vendbanim_I-IV Gjetje rasti Kastrum i zhdukur Vendbanim I-IV Gjetje rasti Vendbanim i hapur I-IV Vendbanim i hapur I-IV Vendbanim i hapur I-IV Vendbanim shpellor Fortifikim IV-VI Varrez mesjetare Varrez mesjetare Fortifikim IV-VI Vendbanim shpellor Vendbanim shpellor Thesar monedhe Vendbanim mesjetar Varrez mesjetare Varrez mesjetare Varrez mesjetare Varrez mesjetare Kish Kalaja Muzeu Arkeologjik 42:30:23.6 42:30:16.2 42:31:37.9 42:28:27.8 42:39:13.2 42:39:33.2 42:39:16.5 42:38:33.8 42:38:03.3 42:37:15.2 42:37:35.3 42:34:41.0 42:44:11.3 42:44:06.2 42:45:28.8 42:45:35.7 42:46:21.1 42:39:38.1 42:40:02.2 42:34:33.8 42:36:58.9 42:42:31.2 42:33:59.6 42:34:37.4 42:35:21.9 42:34:36.4 42:12:34.2 42:12:41.8
338
136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Prizren Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Poslisht Vlashnje Vlashnje Vlashnje Nashec Zhur Vermic Vermic (Dobruzhd) Gjonaj Mazrek Karashngjergj Mazrek Romaj Romaj Tupec Pirana Dedaj Korish Korish Kushnin Kramovik Kramovik ifllak ifllak Petkovi Petkovi Petkovi Poluzh Pastasell Drenovc Drenovc Nashpal Ratkovc Ratkovc Gexh Xrx Bellacerkva Bellacerkva Brnjak Celin Hoqa e Vogl Vendbanim
Fitim Humolli
42:11:06.6 42:11:42.7 42:11:58.4 42:12:26.8 42:14:21.8 42:09:39.1 20:40:16.4 20:39:09.0 20:39:50.1 20:39:06.4 20:38:58.7 20:37:28.4 20:33:45.2 20:35:23.9 20:37:38.1 20:36:35.3 20:35:04.6 20:37:16.9 20:35:47.0 20:36:03.4 20:40:05.6 20:41:01.5 20:33:38.4 20:47:58.1 20:47:57.0 20:32:43.4 20:31:40.3 20:31:19.3 20:32:07.3 20:31:11.1 20:33:53.7 20:33:34.2 20:33:29.5 20:34:20.6 20:35:17.4 20:35:52.1 20:35:48.1 20:35:59.1 20:32:37.1 20:32:19.8 20:32:30.2 20:34:31.9 20:35:51.7 20:35:43.0 20:37:06.6 20:38:01.7 20:40:03.7 7472843.11 7471301.24 7472245.67 7471245.91 7471085.30 7468976.18 7463854.07 7466130.39 7469239.98 7467793.95 7465719.22 7468750.77 7466718.31 7467094.32 7472626.28 7473917.95 7463768.35 7483453.88 7483427.68 7462505.07 7461184.61 7460702.42 7461782.81 7460502.34 7464230.30 7463776.41 7463669.36 7464834.06 7466122.94 7466906.54 7466816.62 7467056.41 7462435.07 7462046.21 7462247.25 7465026.63 7466860.58 7466659.41 7468574.38 7469821.56 7472622.96 4671788.94 4672907.87 4673388.80 4674270.91 4677818.67 4669104.93 4669438.85 4671507.23 4678734.27 4677305.16 4678363.23 4677780.50 4684084.98 4683945.49 4680191.78 4682982.18 4683133.21 4679086.45 4678823.06 4682446.91 4705156.92 4704678.68 4701779.54 4702392.31 4704827.79 4703436.15 4703123.56 4702562.62 4701179.54 4698991.44 4699179.85 4696948.93 4696522.24 4697408.51 4690991.16 4689436.87 4691290.76 4690902.29 4691014.21 4688253.46 4690281.74
Vendbanim prehistorik Vendbanim I-IV Fortifikim Vendbanim I-IV Gjetje rasti
Vendbanim antiko-mesjetar 42:09:49.1 Gjetje rasti Vendbanim prehistorik Vendbanim mesjetar Kshtjell mesjetare Vendbanim mesjetar Tum Vendbanim I-IV Vendbanim prehistorikomesjetar Vendbanim I-IV Grumbullim tumular n Kushnin Fortifikim IV-VI Vendbanim prehistorik Kisha e Shngjergjit Vendbanim I-IV Kull mesjetare Vendbanim prehistorik Vendbanim I-IV Kshtjella e Gurit t Kuq Vendbanim I-IV Gjurm kishe Vendbanim III-IV Kish Vendbanim i Bratotinit IV-VI Gjurm kishe Gjetje rasti I-IV Gjetje rasti Gjurm vendbanimi mesjetar Kshtjell IV-VI Vendbanim I-IV Vendbanim I-IV Kish Vendbanim I-IV Varrez Vendbanim I-IV 42:10:56.5 42:14:51.2 42:14:04.7 42:14:38.7 42:14:20.2 42:17:44.3 42:17:39.8 42:15:38.9 42:17:09.5 42:17:13.0 42:15:04.2 42:14:55.6 42:16:50.5 42:29:06.3 42:28:50.7 42:27:17.0 42:27:36.6 42:28:56.2 42:28:11.0 42:28:00.8 42:27:42.9 42:26:58.2 42:25:47.4 42:25:53.5 42:24:41.3 42:24:26.7 42:24:55.3 42:21:27.4 42:20:37.5 42:21:37.8 42:21:25.2 42:21:29.1 42:19:59.8 42:21:05.9
Apendiks 2
177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Rahovec Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Suharek Brestovc Reti Reti Nagavc Sopniq Vranjak Zatriq Zatriq Rahovec Rahovec Peqan Peqan Suharek Reshtan Studenan Studenan Kastrc Nishor Sopi Suharek Neprbisht Suharek Suharek Suharek Gjinovc Gelanc Rean Rean Bukosh Dubrav Grejkovc Krushic Semetisht Varrez mesjetare Vendbanim IV-VI Vendbanim I-IV Varrez Varrez Varrez mesjetare Vendbanim prehistoriko mesjetar Vendbanim shpellor Gjetje I-IV Kshtjell I-VI Shpell mesjetare Vendbanim I-IV Gjetje I-IV Vendbanim neolitik Mbishkrim latin II-III 42:21:22.0 42:21:20.7 42:21:30.1 42:20:21.5 42:22:41.3 42:24:47.0 42:26:44.3 42:27:07.0 42:24:07.0 42:24:50.5 42:23:01.4 42:22:37.4 42:21:28.0 42:21:20.5 42:21:18.2 20:40:03.6 20:41:34.1 20:41:40.6 20:38:43.1 20:35:18.8 20:33:58.2 20:38:05.7 20:38:15.4 20:39:23.6 20:40:12.1 20:49:27.2 20:48:53.7 20:49:37.6 20:47:41.5 20:45:44.4 20:45:30.9 20:47:24.6 20:47:01.7 20:50:20.9 20:49:09.2 20:44:33.4 20:49:47.9 20:49:01.3 20:49:18.5 20:48:25.8 20:47:27.0 20:52:00.4 20:51:49.0 20:53:11.9 20:51:22.7 20:48:43.7 20:53:46.3 20:48:00.0 7472622.96 7474693.08 7474844.28 7470773.66 7466116.81 7464294.28 7469967.12 7470191.93 7471728.75 7472841.51 7485526.89 7484758.33 7485758.51 7483100.14 7480420.72 7480110.14 7482730.52 7482206.79 7486744.06 7485106.42 7478791.18 7485993.54 7484924.98 7485321.64 7484107.31 7482754.06 7489026.95 7488765 7490658.11 7488157.59 7484509 7491449.18 7483533.3
339
4690778.07 4690729.20 4691016.98 4688917.24 4693251.60 4697140.73 4700731.04 4701431.64 4695870.40 4697210.46 4693803.94 4693066.96 4690924.48 4690698.12 4690634.95 4689697.94 4697075.52 4697075.52 4688213.18 4689813.84 4689170.71 4690325.95 4690184.28 4691171.9 4687397.71 4684426.79 4691116.11 4691387.41 4688472.74 4687185.15 4683662.15 4690875.25 4695092.26
Vendbanim antiko-mesjetar 42:20:47.8 Varrez mesjetare Histari i Kastrcit Vendbanim I-IV Tumat e Shiroks Tumat e Neprbishtit Tumat e Dibiakut Vendbanim prehistorik Gjetje II-III Tum Vendbanim antiko mesjetar Gjetje II-III Gjetje II-III Varrez mesjetare Gjetje rasti Vendbanim I-IV Vendbanim I-IV Vendbanim I-IV 42:24:47.2 42:24:47.2 42:20:00.2 42:20:52.0 42:20:30.6 42:21:08.7 42:21:04.0 42:21:36.0 42:19:33.6 42:17:57.2 42:21:34.4 42:21:43.2 42:20:08.8 42:19:27.0 42:17:32.6 42:21:26.8 42:23:43.0
APENDIKS 3.
Interpretimi dhe deshifrimi i artit shkmbor t Kosovs
Iliaz Thaqi
342
Iliaz Thaqi
Apendiks 3
343
Interpretimi dhe deshifrimi i artit shkmbor t Kosovs
Shkrimi i Zatriqit
Njerzit n koht e lashta jan frymzuar nga natyra, n kt mnyr e kan msuar njri-tjetrin. Ata kan shnuar msimet e tyre, duke shpikur shkrimin, gjurmt e tyre n gur, jan fakte q na flasin neve. Kshtu shenjat duket se kan qen n heirarkin e referencave, prmes t cilave njerzit kan mundur t pasqyrojn nj proces universal t principeve pr ekzistenc ose jet (burimi i t gjitha gjrave) ekzistenca e shpirtit (perndia, fuqia e shenjt), i cili krijon dhe sht aktiv n procesin elementar t natyrs. Nga shenjat dhe simbolet komplekse t ideogrameve e psikogrameve, t strukturuara mund t shohim kombinime dhe permutacion q gjeneojn forma ritualesh ose urdhra, nga ana tjetr, prmes tyre ne mund t msojm shum pr organizimin social e religjioz t asaj shoqrie. Ky sht zbulimi m i rendsishm n Kosov, invecion i njerzve t ktij vendi, rreth 5000 vjet para epoks s re, kultur e veant dhe trashgimi q do t zr vend n arealin e trashgimis botrore (Fig. 3.1-3.6). Dshifrimi i shenjave dhe simboleve t Zatriqit do tu jap prmbajtje preokupimeve t tyre. Prof. E.Anati mendon se preokupimi i shoqris nuk ka ndryshuar nga kohrat e lashta deri m tani, nevojat e prditshmris jan po ato t njjta n esenc, jan tri nevoja t domosdoshme q e kan preokupuar njeriun vazhdimisht qysh nga ekzistenca e tij n tok; seksi, ushqimi dhe territori.
Nj vend tjetr i rndsishm Vorret e Mdha, si quhet nga banort e saj, por q ka destinim tjetr t ceremonis mortore, sht Aqareva e Sknderajt. Nj mikrounivers baz e t gjitha religjioneve t mvonshme. Kjo sht karakteristik e kohs s neolitit e shpikjeve t mdha ideologjike, arkitektonike. Dy jan ritualet, prkushtimet dhe nderi q u bhen t vdekurve. Ritualit me nderime me gur t mdhenj pa prshkrime dhe ritualet me prshkrime. sht shum i rendsishm prshkrimi q hasim n kta dy ekzemplar t gurve, yjet, brthama, shenja t origjins, lindja, pastrami, brezi dhe kthimi n tok, n brthamn prej nga edhe kemi dal. Gramatika dhe stili jan karakteristik e epoks s neolitit. N t dy gurt qendror n varrezat e Aqarevs shenjat dhe simbolet kufizohen n lutje. Ritualet e varrimit n kt koh shnojn pikn m t lart t respektit ndaj antarve t komunitetit. Ngritja e varrezave madhshtore me gur t mdhenj dhe me prshkrime tregon pr arritjen e madhe t prsosshmris s arkitekturs dhe t respektit social n bashksi. Nga ana tjetr invencioni i shenjave vizuale t komunikimit shnon shkalln m t lart t arritjes intelektuale. Prdorimi i shenjave t tilla nuk sht rast vetm n ceremonit mortore, por edhe n planifikim e koncepteve strategjike t zhvillimit t grupeve. Mund t themi se sistemi i shenjave t Varreve t Aqarevs shnon nj nga zbulimet me interes t madh pr trashgimin kulturore botrore.
Kosova rock art interpretation and decodification

On the basis of resources produced by international studies of rock art, we have developed a fairly good attempt of interpretation and decodification of Kosovo rock art. Many of the oldest traditional engravings we found in different locations were for prehistoric people a way to express their preoccupations on rock surfaces. Symbols of rites of passage and more signs and symbols engraved on open-air rock surfaces in Zatriqi suggest association with fertility (sex symbols), interconnection (marriage-exchange), energy (prayers for growing up healthy and strongest), territoriality, hope for future, such as rituals bringing good fortune. We will interpret the graphemes engraved in rock art and decode them in a context of association, superimposition and accumulation. In this way we generate a three-dimensional interpretation of graphemes to construct possible concepts concerning sex,
344
Iliaz Thaqi to present some of these rock art items for discussion (XXII Symposium 2007, (18-24 maggio 2007 Valcamonica (Bs), p. 493-503).
territory subdivision, and ceremonial devotion. By analyzing these graphemes we would like to present some cognition examples analogues to those obtained with the study of earlier cultures. We would like
Fig. 3.1 a-b-c-d-e-f Shenjat shkmbore prehistorike t Zatriqit
TABELAT
346
347 Tab. I
348 Tab. II
349 Tab. III
350 Tab. IV
351 Tab. V
352 Tab. VI
353 Tab. VII
354 Tab. VIII
355 Tab. IX
356 Tab. X
357 Tab. XI
358 Tab. XII
359 Tab. XIII
360 Tab. XIV
361 Tab. XV
362 Tab. XVI
363 Tab. XVII
364 Tab. XVIII
365 Tab. XIX
366 Tab. XX
367 Tab. XXI
368 Tab. XXII
369 Tab. XXIII
370 Tab. XXIV
371 Tab. XXV
372 Tab. XXVI
373 Tab. XXVII
Lista e ilustrimeve sipas kapitujve
1. N vend t parathnies Fig. 1.1 En neolitike nga Runiku Fig. 1.2 Gjetje argjendi nga Banja e Pejs Fig. 1.3 Prkrenare nga Banja e Pejs Fig. 1.4 Ekipi i prbashkt n Llashtic Fig. 1.5 Pamje nga tuma e Llashtics Fig. 1.6 En e kulturs s Matit 2. Krkime Arkeologjike n Kosov 2000-2005 Fig. 2.1 Harta e shteteve ballkanike Fig. 2.2 Tabula Peutingeriana Fig. 2.3 Harta e fiseve dhe shteteve ilire Fig. 2.4 Territori i krkimeve n pellgun e Drinit t Bardh Fig. 2.5 Harta e qendrave prehistorike Fig. 2.6 Harta e qendrave t shekujve IV-VI Fig. 2.7 Grmime n tumat e Rogovs 2004, Gjakov 3. Pellgu i Drinit t Bardh n prehistori Fig. 3.1 Instrument muzikor neolitik (Okarina) nga Runiku Fig. 3.2 En kulti - Reshtan Fig. 3.3 Profili lindor i kuadratit II, 2004 (Hisar-Suharek) Fig. 3.4 Pamje e tums s Banjics s Pejs, 1979-1980 Fig. 3.5 Varri qendror i tums s Banjics s Pejs, 1979-1980 Fig. 3.6 Shpata t tipit miken dhe disa arm nga Gllareva, 1986 Fig. 3.7 Pasqyr e gjendjes fizike t tumave - Pellgu i Drinit t Bardh Fig. 3.8 Pasqyr e riteve t varrimit Fig. 3.9 Hart e vendbanimeve t periudhs prehistorike (Drini i Bardh) 4. Qendra prehistorike Fig. 4.1 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Zatriq Fig. 4.2 Hyrja e shpells Fig. 4.3 Planimetria - Zatriq Fig. 4.4 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Radac Fig. 4.5 Hyrja e shpells - Radac Fig. 4.6 Planimetria - Radac Fig. 4.7 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Shpella e Zez Fig. 4.8 Planimetria - Shpella e Zez Fig. 4.9a Pamje - Shpella e Dems Fig. 4.9b Planimetria - Shpella e Dems Fig. 4.10 Pamje e prgjithshme e strehs - Vlashnje Fig. 4.11 Pamje e pikturs - Vlashnje Fig. 4.12 En neolitike nga Runiku Fig. 4.13 Objekt antropomorf nga Runiku
376
Fig. 4.14 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Reshtan Fig. 4.15 En nga Reshtani Fig. 4.16 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Hisar Fig. 4.17 Pamje nga grmimet e vitit 2005 (Hisar, Suharek) Fig. 4.18 En nga Hisari (Suharek) Fig. 4.19 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Hisari i Nashecit Fig. 4.20 Skic planimetrike - Hisari Nashec Fig. 4.21 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Vlashnje Fig. 4.22 Profili perndimor 2002 - Vlashnje Fig. 4.23 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pogragj Fig. 4.24 Planimetria - Pogragj Fig. 4.25 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Turjak Fig. 4.26a Pamje e kodrs - Turjak Fig. 4.26b Skic planimetrike - Turjak Fig. 4.27 Pamja e kodrs - Llapev Fig. 4.28 Planimetria - Llapev Fig. 4.29 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Batush Fig. 4.30 Pamje e kodrs - Batush Fig. 4.31 Planimetria - Batush Fig. 4.32 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ponorc Fig. 4.33 Planimetria - Ponorc Fig. 4.34 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Shirok Fig. 4.35 Objekte nga tumat e Shiroks, 1957 Fig. 4.36 Objekte nga tumat e Shiroks, 1957 Fig. 4.37 Stoli nga tumat e Shiroks, 1957 Fig. 4.38 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Dibiaku Fig. 4.39 Objekte nga Lubozhda Fig. 4.40 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Malishev Fig. 4.41 Pamje e tums - Malishev Fig. 4.42 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Vollujak Fig. 4.43 Pamje e tums - Vollujak Fig. 4.44 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Prev Fig. 4.45 Planimetria e shprndarjes s tumave t Prevs (sipas, N. Tasiq, 1973) Fig. 4.46 a-En dyvegjake; b-En njvegjake Fig. 4.46 c-En; d-En njvegjake Fig. 4.46 e-Byzylyk; f-Kapse rrypi; g-Maj heshte - Prev Fig. 4.47 Pamje nga tumat - Moglic Fig. 4.48 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ponoshec Fig. 4.49 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kralan Fig. 4.50 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Trpez Fig. 4.51 Pamje e tumave - Trpez Fig. 4.52 Planimetria - Rakovin Fig. 4.53 Pamje nga grmimet e vitit 2001 - Rakovin Fig. 4.54 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kushnin Fig. 4.55 Planimetria e tumave - Kushnin Fig. 4.56 Foto ajrore e tumave t Romajs Fig. 4.57 a-b En nga tumat e Romajs Fig. 4.58 a-b En nga tumat e Romajs Fig. 4.59 Arm nga tumat e Romajs Fig. 4.60 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Rogov Fig. 4.61 Pamje nga grmimet e vitit 2004 - Rogov Fig. 4.62 Objekte nga tumat e Rogovs (1966) Fig. 4.63 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gjinoc Fig. 4.64 Pamje e tums - Gjinoc
Lista e ilustrimeve sipas kapitujve Fig. 4.65 Planimetria e tums - Gjinoc Fig. 4.66 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gllarev Fig. 4.67 Pamje nga grmimet e vitit 1986 - Gllarev Fig. 4.68 En nga Gllareva Fig. 4.69 a-Kapse rrypi; b-Gjilpra Fig. 4.70 a-Salteleon; b-Rruaza qelibari dhe qelqi; c-Byzylyk kmbe; d-Byzylyk; e-Gjilpra gjyzlykore; f-Gjilpra gjyzlykore prej bronzit Fig. 4.71 En shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.72 En shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.73 Prkrenare shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.74 Byzylyk shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.75 Byzylyk shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.76 Fibula shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.77 Unaz shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.78 Salteleon shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.79 Gjilpra shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.80 Rruaza qelibari shek. VI-V p.Kr nga Banja e Pejs Fig. 4.81 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Banj-Malishev Fig. 4.82 En dyvegjake 5. Mbi disa tipare t zhvillimit kulturor n Dardanin Perndimore (shek. I-IV) Fig. 5.1 Harta e provincave shek. IV Fig. 5.2 Stratigrafia e vendbanimit ifllak, 2002 Fig. 5.3 Harta e vendbanimeve t shek. I-IV Fig. 5.4 Mbishkrim kushtuar Fortuns, ifllak Fig. 5.5 Mbishkrim, ifllak Fig. 5.6 Kapitel, ifllak Fig. 5.7 Grafiku i qendrave t shek. I-IV 6. Qendra dhe gjetje arkeologjike t shekujve I-IV Fig. 6.1 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Astrazup Fig. 6.2 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Vrmic Fig. 6.3 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Babaj i Boks Fig. 6.4 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Banj-Malishev Fig. 6.5 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Baran i Ult Fig. 6.6 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Batush Fig. 6.7 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Bellacrk Fig. 6.8 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Bellanic Fig. 6.9 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Brnjak Fig. 6.10 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Budisalc Fig. 6.11 Mbishkrim latin n Budisalc Fig. 6.12 (a. harta topografike; b. ortofoto) - ifllak Fig. 6.13 Vendbanimi n fshatin ifllak Fig. 6.14 Pamje nga grmimet e vitit 2004 Fig. 6.15 Shtresa e rrzimit t atis Fig. 6.16 Teknika e ndrtimit t dyshemes, sek. B. Fig. 6.17 Vegla bujqsore, sek. B. Fig. 6.18 Vegla bujqsore, sek. B. Fig. 6.19 Pamje nga terma, 2004 Fig. 6.20 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Drsnik Fig. 6.21 Altar, Dersnik Fig. 6.22 Fragment bazamenti Fig. 6.23 Fragment rrethor prej mermeri Fig. 6.24 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Dubrav
377
378
Fig. 6.25 Stel - Gjakov Fig. 6.26 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Grejkoc Fig. 6.27 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gllogjan Fig. 6.27 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gorazhdec Fig. 6.29 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gramaqel Fig. 6.30 Fragment mbishkrimor latin Fig. 6.31 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Grabanic Fig. 6.32 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Jahoc Fig. 6.33 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Hoq e Vogl Fig. 6.34 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Karvansari Fig. 6.35 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kosuriq Fig. 6.36 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Leshan Fig. 6.37 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Lubozhd Fig. 6.38 Fragment stele Fig. 6.39 Fragment stele - Malishev Fig. 6.40 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Nashec Fig. 6.41 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Nashpal Fig. 6.42 Mbishkrim latin - Pej Fig. 6.43 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Peqan Fig. 6.44 Mbishkrim latin Fig. 6.45 a-b Pjes arkitrau Fig. 6.46 Bazament prej guri Fig. 6.47 Ortofoto - Piran Fig. 6.48 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Polluzh Fig. 6.49 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Poslisht Fig. 6.50 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Rac Fig. 6.51 Ortofoto - Rahovec Fig. 6.52 a-b Stel - Rahovec Fig. 6.53 Cipus - Rastavic Fig. 6.54 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ratkoc Fig. 6.55 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Raushiq Fig. 6.56 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Reqan Fig. 6.57 a-b Bazoreliev me figurn e delfinit Fig. 6.58 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Reti e Eprme Fig. 6.59 Pamje e vendbanimit - Reti e Eprme Fig. 6.60 Ortofoto - Rogov Fig. 6.61 Kmba e urs Fig. 6.62 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Studenan Fig. 6.63 Stela Fig. 6.64 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Sopi Fig. 6.65 Ortofoto - Suharek Fig. 6.66 Pjes arkitrau Fig. 6.67 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Shishman Fig. 6.68 Ortofoto - Trpez Fig. 6.69 Altar Fig. 6.70 Skic planimetrike - Vollujak Fig. 6.71 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Xrx Fig. 6.72 Fragment mbishkrimor - Zllakuqan 7. Vshtrim mbi fortifikimet e shek. IV-VI n territorin e Dardanis Perndimore Fig. 7.1 Harta e fortifikimeve (Dardania Perndimore) Fig. 7.2 Harta e fortifikimeve t antikitetit t von dhe mesjets (Pellgu i Drinit t Bardh)
Lista e ilustrimeve sipas kapitujve 8. Fortifikime t periudhs s von antike dhe mesjetare Fig. 8.1 Harta e fortifikimeve (Dardania Perndimore) Fig. 8.2 Harta e fortifikimeve n Pellgun e Drinit t Bardh Fig. 8.3 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gegj Fig. 8.4 Pamje e kodrs - Gegj Fig. 8.5 Planimetria - Gegj Fig. 8.6 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pej Fig. 8.7 Planimetria (sipas, Budaj. A., 1917) Fig. 8.8 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Rahovec Fig. 8.9 Planimetria - Rahovec Fig. 8.10 Teknika e ndrtimit t mureve Fig. 8.11 Muri rrethues Fig. 8.12 Planimetria e kullave Fig. 8.13 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Radac Fig. 8.14 Pamje e kodrs - Radac Fig. 8.15 Planimetria - Radac Fig. 8.16 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Dollc Fig. 8.17 Pamje e fortifikimit t Dollcit Fig. 8.18 Planimetria - Dollc Fig. 8.19 Teknika e mureve (faza e par) Fig. 8.20 Muret e periudhs mesjetare Fig. 8.21 (a. harta topografike; b. ortofoto) Fig. 8.22 Pamje e kodrs - Crmjan Fig. 8.23 Planimetria - Crmjan Fig. 8.25 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Zatriq Fig. 8.26 Pamje e kodrs - Zatriq Fig. 8.27 Planimetria - Zatriq Fig. 8.28 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Korish Fig. 8.29 Pamje e vendbanimit - Korish Fig. 8.30 Planimetria - Korish Fig. 8.31 Pamje e kodrs - Vraniq Fig. 8.32 Planimetria - Vraniq Fig. 8.33 Pamje e vendbanimit - Kastrc Fig. 8.34 Planimetria - Kastrc (sipas E. Shukriut, 1989) Fig. 8.35 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Jabllanic Fig. 8.65 Teknika e ndrtimit t mureve Fig. 8.37 Planimetria - Jabllanic Fig. 8.38 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pogragj Fig. 8.39 Skic planimetrike - Pogragj Fig. 8.40 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ujmir Fig. 8.41 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Guri i Kuq Fig. 8.42 Planimetria - Guri i Kuq Fig. 8.43 Planimetria - Brrut Fig. 8.44 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kalaja e Kleks Fig. 8.45 Pamje e prgjithshme e kodrs - Kalaja e Kleks Fig. 8.46 Monedh e shek. VI Fig. 8.47 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Strell i Eprm Fig. 8.48 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Koshare Fig. 8.49 Planimetria - Koshare Fig. 8.50 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Mazrek Fig. 8.51 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Karashngjergj Fig. 8.52 Skic planimetrike - Karashngjergj Fig. 8.53 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kalaja e Prizrenit Fig. 8.54 Pamje ajrore - Kalaja e Prizrenit
379
380
Fig. 8.55 Grmime t vitit 2004 (sektori A) Fig. 8.56 Fragmente t qeramiks prehistorike Fig. 8.57 Fragmente ensh qeramike t antikitetit t von 9. Gjurm t monumenteve t kultit t krishter dhe t varrezave mesjetare Fig. 9.1 Harta e kishave dhe varrezave Fig. 9.2 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pej Fig. 9.3 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Qellopek Fig. 9.4 Planimetria e kishs - Ujmir Fig. 9.5 Pamje e kishs Fig. 9.6 Fragment kapiteli Fig. 9.7 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Strellc i Eprm Fig. 9.8 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gramael Fig. 9.9 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Lipovec Fig. 9.10 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Damjan Fig. 9.11 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Jahoc Fig. 9.12 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pjetrshan Fig. 9.13 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ra Fig. 9.14 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kralan Fig. 9.15 Ortofoto - Shishman i Boks Fig. 9.16 Planimetria - Shishman i Boks Fig. 9.17 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Rracaj Fig. 9.18 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Gumcat Fig. 9.19 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Janisht Fig. 9.20 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Karvansari Fig. 9.21 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Mlean Fig. 9.22 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Lladroc Fig. 9.23 Ortofoto - Lubizhd Fig. 9.24 Fragment volute Fig. 9.25 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Pastasel Fig. 9.26 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Ratkoc Fig. 9.27 Ortofoto - Guri Kuq Fig. 9.28 Planimetria - Bellacrk (sipas Nikollajeviq, 1978) Fig. 9.29 Pamje e kishs - Korish Fig. 9.30 Planimetria e kishs - Korish Fig. 9.31 Planimetria (sipas, E.Shukriu 1977-1978) Fig. 9.32 Planimetria (sipas, E.Shukriu 1977-1978) Fig. 9.33 Planimetria e varrit - Saradran Fig. 9.34 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Dubov Fig. 9.35 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Turjak Fig. 9.36 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Vogov Fig. 9.37 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Kramovik Fig. 9.38 Kryq Fig. 9.39 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Nagavc Fig. 9.40 (a. harta topografike; b. ortofoto) - Banj-Malishev Fig. 9.41 Pamje nga grmimet e vitit 2005 - Banj-Malishev Fig. 9.42 Objekte t shek. VI-VIII - Banj-Malishev APENDIKS 1. Katalogu i qendrave arkeologjike sipas komunave KOMUNA GJAKOV Fig. 1.1 Territori i krkimeve arkeologjike 2000-2005 Fig. 1.2 Qendrat arkeologjike t pellgut t Drinit t Bardh
Lista e ilustrimeve sipas kapitujve Fig. 1.3 Pamje ajrore - qyteti Gjakov Fig. 1.4 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Gjakov) Fig. 1.5 Harta arkeologjike - komuna Gjakov KOMUNA PEJ DHE DEAN Fig. 1.6 Pamje ajrore - qyteti Pej Fig. 1.7 Pamje ajrore - qyteti Dean Fig. 1.8 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Pej dhe Dean) Fig. 1.9 Harta arkeologjike - komuna Pej Fig. 1.10 Harta arkeologjike - komuna Dean MALISHEV Fig. 1.11 Pamje ajrore - qyteti Malishev Fig. 1.12 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Malishev) Fig. 1.13 Harta arkeologjike - komuna Malishev PRIZREN DHE DRAGASH Fig. 1.14 Pamje ajrore - qyteti Prizren Fig. 1.15 Pamje ajrore - qyteti Dragash Fig. 1.16 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Prizren dhe Dragash) Fig. 1.17 Raporti ndrmjet qendrave t grmuara dhe t pagrmuara Fig. 1.18 Harta arkeologjike - komuna Prizren Fig. 1.19 Harta arkeologjike - komuna Dragash KLIN DHE RAHOVEC Fig. 1.20 Pamje ajrore - qyteti Klin Fig. 1.21 Pamje ajrore - qyteti Rahovec Fig. 1.22 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Klin dhe Rahovec) Fig. 1.23 Harta arkeologjike - komuna Klin Fig. 1.24 Harta arkeologjike - komuna Rahovec SUHAREK Fig. 1.25 Pamje ajrore - qyteti Suharek Fig. 1.26 Grafiku i qendrave arkeologjike sipas periudhave (komuna Suharek) Fig. 1.27 Harta arkeologjike - komuna Suharek Tabela qeramike TAB. I - ZATRIQ, RAHOVEC, SAROSH TAB. II - VLASHNJ TAB. III - VLASHNJ TAB. IV - VLASHNJ TAB. V - VLASHNJ TAB. VI - VLASHNJ TAB. VII - VLASHNJ TAB. VIII - POGRAGJ TAB. IX - POGRAGJ TAB. X - POGRAGJ TAB. XI - POGRAGJ TAB. XII - POGRAGJ TAB. XIII - PONORC TAB. XIV - PONORC TAB. XV - BANJA E PEJS TAB. XVI - PAGARUSHA
381
382

Lista e ilustrimeve sipas kapitujve TAB. XVII - PAGARUSHA TAB. XVIII - BANJA E MALISHEVS TAB. XIX - PIRAN TAB. XX - KIEV TAB. XXI - GEXH TAB. XXII - ZATRIQ TAB. XXIII - ZATRIQ TAB. XXIV - KLEKA TAB. XXV - LUBIZHD TAB. XXVI - LLADROC TAB. XXVII - GRABANIC
Indeksi i emrave t qendrave arkeologjike
A Arat e Gjinit-Vrmic-Prizren, 146 Astrazup-Malishev, 145
C Carallug-Malishev, 272, 296 Celin-Rahovec, 293 Crmjan-Gjakov, 8, 19, 37, 38, 224, 270
B Babaj i Boks-Gjakov, 100, 146 Banja e Pejs-Pej, 4, 8, 32, 36, 39, 40, 115, 131, 198 Banj-Malishev, 121, 147, 279, 294 Baran i Ult-Pej, 148 Bardhaniq-Gjakov, 271, 291 Batush-Gjakov, 8, 19, 38, 57, 86, 148, 269, 290 Bellacrk-Rahovec, 134, 149, 198, 278 Bellanic-Malishev, 149 Belograd-Dragash, 298 Brnjak-Rahovec, 150 Bratotin-Gjakov, 151, 292 Bellaevc, 37, 76 Bardhoc, 38, 195 Brrut-Prizren, 245 Bubavec-Malishev, 274, 297 Buble-Malishev, 295 Budakov-Suharek, 279, 298 Budisalc-Klin, 150 Bukosh-Suharek, 279, 298 Brnic e Poshtme, 33, 34, 35, 38 Bushat, 198 ifllak-Rahovec, 8, 19, 122, 131, 135, 151, 196 upeva e Poshtme-Klin, 71 inamak, 38
D Damjan-Gjakov, 160, 268, 289 Drsnik-Klin, 19, 131, 135, 160, 196 Dibiak-Suharek, 3, 36, 38, 39, 57, 93 Dikanc-Dragash, 282, 298 Dobriqe-Gjakov, 272 Dobrosh-Gjakov, 291 Dollc-Klin, 8, 19, 133, 221 Dragobil-Malishev, 102, 274, 297 Drenoc-Malishev, 101, 297 Dubov-Pej, 285 Dubrav-Suharek, 161 Dujak-Gjakov, 191
G Gadime, 3, 74, 76
384
Indeksi i emrave t qendrave arkeologjike J Jabllanic-Gjakov, 290 Jabllanic-Pej, 8, 19, 27, 198, 238, 263, 286 Jahoc-Gjakov, 131, 166, 268 Janisht-Malishev, 273 Jerin, 8
Gexh-Gjakov, 8, 19, 20, 38, 40, 57, 131, 195, 196, 198, 208 Grgoc-Rahovec, 192 Gorazhdec-Pej, 164 Grabanic-Klin, 165, 288 Gramaqel-Dean, 134, 164, 267, 288 Grein - Gjakov, 165 Grejkoc-Suharek, 163 Gejlenc-Suharek, 163 Gllogjan-Klin, 16, 286 Gumcat-Malishev, 173, 296 Gurabardh-Malishev, 296 Guri i Kuq-Rahovec, 19, 20, 134, 166, 198, 243, 278 Guva e Vlashnjs-Prizren, 66, 67 Gllarev, 30, 33, 34, 35, 112
K Kalaja e Prizrenit, 21, 40, 253 Kalaja e Kleks-Malishev, 246 Karashngjergji - Prizren, 251 Karvansari-Malishev, 167, 274, 297 Kastrc-Suharek, 236 Knet-Kuks, 38 Kiev-Malishev, 167 Kisha e Pjetrshanit-Gjakov, 269 Klin-Qytet, 190 Korish-Prizren, 21, 27, 30, 31, 80, 196, 198, 230, 279 Koshare-Gjakov, 20, 248 Kosuriq-Pej, 168 Kralan-Gjakov, 101, 270, 290 Kramovik-Rahovec, 28, 71, 250, 291 Krush e Madhe-Rahovec, 293 Krum-Has, 38 Kuks, 38, 78 Kukulane-Dragash, 283 Kusar-Gjakov, 19, 20, 133, 226 Kushnin-Prizren, 57, 105, 282
GJ Gjakov-Qytet, 162 Gjinoc-Suharek, 110 Gjonaj-Prizren, 71
H Hereq-Dean, 8, 19, 37, 38, 82 Hisar-Suharek, 3, 8, 21, 27, 29, 30, 31, 32, 37, 38, 39, 40, 57, 72, 73, 76 Hisar i Kastrcit-Suharek, 18, 37, 40, 74, 76, 133, 196 Hisari i Nashecit-Prizren, 74 Hoq e Vogl-Rahovec, 134, 166
L I Irzniq-Dean, 57, 100 Leshan-Pej, 168 Leshtan-Dragash, 283 Lipovec-Gjakov, 267 Loxh-Pej, 169 Lubizhd-Malishev, 276 Lubovisht-Dragash, 283
Indeksi i emrave t qendrave arkeologjike Lubozhd-Malishev, 57, 93, 169
385
LL Lladroc-Malishev, 275 Lladrovi-Malishev, 296 Llapev-Klin, 38, 57, 84 Llozhan-Pej, 264, 287 Lluka e Eprme-Dean, 289
Pej-Qytet, 172, 198, 211 Peqan-Suharek, 173 Prev-Klin, 3, 30, 35, 38, 39, 57, 96 Piran-Prizren, 175, 197 Pogragj-Klin, 18, 19, 20, 29, 32, 81, 198, 241, 264 Polluzh-Rahovec, 250 Ponoshec-Gjakov, 57, 100 Poslisht-Prizren, 176 Potr i Eprm-Klin, 266 Prapaqan-Dean, 288 Prilep-Dean, 175
M Q Malishev-Qytet, 38, 57, 94, 170 Maxharraj-Malishev, 170 Maznik-Dean, 288 Mazrek-Prizren, 250, 298 Mirush-Malishev, 57, 296 Mlean (Rrezor)-Malishev, 275 Moglic - Gjakov, 8, 19, 21, 27, 57, 100 Qerim-Gjakov, 177 Qeskov-Pej, 187 Qellopek-Pej, 8, 263, 286 Qyshk-Pej, 286
R N Nabrxhan-Istog, 283 Nagavc-Rahovec, 293 Nashec-Prizren, 171 Nashpal-Rahovec, 134, 292 Nepole-Peja, 287 Nguncat-Malishev, 171 Nikovc-Gjakov, 171 Nishor-Suharek, 71 Rac-Gjakov, 177, 270 Radac-Pej, 8, 18, 19, 20, 60, 218 Rahovec-Qytet, 80, 177, 213 Rakovin-Gjakov, 8, 19, 21, 27, 57, 103, 289 Rakosh, 2, 71 Rastavic-Dean, 178 Ratkoc-Malishev, 122, 134, 135, 179, 277 Raushiq-Pej, 179 Reqan-Suharek, 134, 180, 197 Reshtan-Suharek, 2, 69, 70, 73, 78 Reti e Eprme-Malishev, 32, 279 Reti e Poshtme-Rahovec, 82, 181 Rogov-Gjakov, 8, 19, 21, 27, 30, 33, 35, 38, 39, 57, 108, 131, 134, 182, 197, 291 Romaj-Prizren, 35, 36, 38, 39, 57 Rudin-Gjakov, 57, 110 Runik-Sknderaj, 2, 3, 27, 67, 68 Ruhot-Istog, 283
P Pagarush-Malishev, 120 Ponorc-Malishev, 38, 57, 87 Pastasel-Malishev, 277 Pataqan i Eprm-Gjakov, 291 Pavlan-Pej, 286
386 RR Rracaj-Gjakov, 272
Indeksi i emrave t qendrave arkeologjike U Ujmir-Klin, 198, 242, 264 Ujz-Gjakov, 57 Ulpiana, 129
S Samodrazh-Suharek, 183 Sapniq-Rahovec, 293 Saradran-Istog, 183, 284 Sarosh-Rahovec, 8, 122 Savrov-Suharek, 298 Semetisht-Malishev, 184 Senik-Malishev, 197 Sinaj-Istog, 122 Smolic-Gjakov, 290 Sopi-Suharek, 133, 185, 197, 279 Soanic, 129 Studenic, 198 Strellc i Eprm-Dean, 134, 184, 197 Studenan-Suharek, 134, 184, 197 Suharek-Qytet, 3, 186 V Valla, 38 Vrmic-Prizren, 198 Vlashnj-Prizren, 8, 18, 21, 27, 29, 31, 32, 38, 39, 40, 57, 76, 79, 131, 282 Vogov-Gjakov, 289 Vollujak-Klin, 8, 57, 95, 188 Vrajak-Rahovec, 292 Vraniq-Suharek, 233, 279, 297 Vranoc-Dean, 76
X Xrx-Rahovec, 189
SH Z Shirok-Suharek, 36, 38, 39, 57, 89 Shishman i Boks-Gjakov, 187, 271, 291 Shkoz-Malishev, 297 Shpella e Dems-Pej, 64 Shpella e Zez-Pej, 62, 63 Zaim-Klin, 190 Zall-Istog, 285 Zatriq-Rahovec, 8, 18, 19, 20, 29, 38, 40, 57, 58, 131, 195, 196, 277, 292 Zitza-Prizren, 251
T ZH Temeqin-Malishev, 296 Trpez-Malishev, 102, 122, 187 Tjerrtore, 1 Trubohoc-Istog, 285 Turjak-Klin, 38, 57, 83, 287 Zhabel-Rahovec, 292 Zhdrell-Gjakov, 289 Zllakuqan-Klin, 134, 135, 190
Bibliografia
Shkurtimet
AAM AIAT AIMMGJ AIMP AIW AK AMK ANUBH AP ATKM AV AY BSHSH BUSHT CPM GMK GMKM GSKD GJA IR JAI JRA KA KSI MEFR PJZ SA SKM Acta Archaeologica, Macedoniae Arkivi i Institutit Arkeologjik, Tiran Arkivi i Institutit t Mbrojtjes s Monumenteve, Gjakov Arkivi i Institutit Monumenteve, Prizren Archaologischen Institutes in Wien Archologisches Korespondenzblatt Arkivi i Muzeut t Kosovs Akademija Nauka i Umjetnosti, Bosne i Hercegovine Arheoloki Pregled The Archaeological Treasures of Kosovo and Metohija Archeoloki Vestnik Archaeologica Yugoslavica Buletini i Shkencave Shoqrore Buletin i Universitetit Shtetror t Tirans Civilizacii na Povata na Makedonija Glasnik Muzeja Kosova Glasnik Muzeja Kosova i Metohije Glasnik Srpskog Kraljevskog Drutva Gjurmime albanologjike Itineraria Romana Jahreshefte des sterreichischen archologischen Institut Journal of the Roman Archaeology Kosova Arkeologjike Kuvendi I i Studimeve Ilire Mlanges de lcole Franaise de Rome Praistorija Jugoslavenskih Zemalja Studia Albanica Starine Kosova i Metohije
Monografi ANDREA, ZH. 1985, BOU, A. 1854, BUDAJ, A. 1918, ERKOV , E. 1970, ERKOV, E. 1969, CIGLENEKI, S. 2000, UPI, M. 1989, Kultura ilire e tumave n pellgun e Kors, Tiran, Recueil ditineraires dans la Turquie, Tome I, Vienne. Rgszeti Kutats Allaniban, Dolgozatok az edlyi nemzeti Mzeum rem-s rgisgtrbol II, Kolozvr. Municipium DD kod Soanice, Beograd. Rimljani na Kosovu i Metohiji, Beograd. Tinje nad Loku pri usmu, Ljubljan. Nasilje iza paravana vlasti, Pritina
388 DOBRUNA-SALIHU, E. 2005,
Bibliografia
Plastika dekorative dhe figurative e gurit n Dardani gjat kohs romake, Prishtin. DOMASZEVSKY, A. 1890, Die Grenze von Moesia superior und der illyriche, Grenzoll. DJURI, N-GLII, J-TODOROVI, 1975, Romaja parahistorike, Beograd. DUVAL, N. - POPOVI, V. 1984, Carin Grad I, Beograd-Roma. EVANS, A. 1885, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX, Westminster. Statusi shoqro-ekonomik i t liruarve n provincn romake Moesia SupeFERRI, N. 1996, rior, Prishtin. FIDANOVSKI, S. 1990, Roman potery of Ulpiana, Beograd. Praistorija na tlu Srbije, Beograd. GARAANIN, M, 1973, HAHN, J. 1869, Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar, Wien. Scodra dhe Praevalis, Tiran. HOXHA, G. 1996, HOXHA, SH. 1998, Gjurmime toponimike, Tiran. Abritus, I. Sofia. IVANOV, T. 1980, Stara Srbija i Albania, Beograd. JASTREBOV, J. 1904, KANITZA, F. 1892, Rmische Studien in Serbien. Studenica Hvostanska, Beograd. KORA, V. 1976, Neolithicum und Chalkolithicum in Albanien, Mainz am Rhein. KORKUTI, M. 1995, MAYER, Die Sprache, I, II. Studime Dardane, Tiran. MIRDITA, Z. 1982, Bogorodica Ljevika, Beograd, NENADOVI, S. 1963, PRZHITA, L. - HOXHA, G. 2003, Fortifikimet e shekujve IV-VI n Dardanin Perndimore, Tiran. PREMERSTEIN, A.V - VULI, N. 1903, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des osterreichischen Archaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien. Eneolithic Cultures of Central and West Balkans, Beograd TASI, N. 1995, Dardania paraurbane, Prishtin. SHUKRIU, E. 1992, Kosova antike, Prishtin SHUKRIU, E. 2004, SHUKRIU, M, 2002, Prizreni i lasht, Prizren Forschungen zur albanischen Frhgeschichte, Wiesbaden. STADTMLLER, G. 1966, WEISS, J. 1913, Bauinschrift aus Troesmir, Jahreshefte des sterreichischen archologischen Institut, XVI, Beiblatt.
Artikuj A. VON. DOMASCEWSKI, 1890, Die Grenze von Moesia superior und der illyriche, Grenzoill. Rrugt e Shqipris gjat pushtimit turk, BShSh, III, f. 24, Tiran. ADAMI, I. 1953, Varreza e Borovs, Iliria, 1-2. ALIU, S. 1994, ALIU, S. 1984, Tuma e Prodanit, Iliria, 1. ANAMALI, S dhe SPAHIU, H. 1979-1980, Varreza arbrore e Krujs, Iliria IX-X, f. 59, Tiran. ANAMALI, S. 1986, Proese shndrrimi n trevn jugore ilire n shek.I-IV, Iliria 1, f. 16, Tiran. Vendbanimi i Zagores, Iliria, 2. ANDREA, ZH. 1996, ANON.XI. 1,46, 1965, Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran. ATONOVA-GEORGIEVA, I. 1974, Le quadriburgim de la fortesse Castra Martic en Dacie, Actes du IX Congres International dtude sur les frontires romaines (Mamaia, 6-7 septembre), f.167, fig. 1-2, Bucares-Kln-Wien.
Bibliografia
389
BAE, A dhe PAPAJANI, L. 1983, Kshtjella dhe monumente t tjera n rrethet Puk, Tropoj dhe Kuks, Monumentet 1, f. 128-132, Tiran. Kshtjella e Vigut, arkitektura, konstruksioni dhe restaurimi i saj, MonuBAE, A. 1977, mentet 14, f. 75-100,Tiran. BAE, A. 1980, Banjot romake t shekujve t par n Shqipri, Monumentet, BAE, A. 1981, Kshtjella e Paleokastrs, Iliria 2, f. 180, Tiran. Konzervacija ivopisa donje crkve sv. Dimitrija u Pograu kod Pei, SKM, BALABANOVI, P. 1968, IV-V, Prishtina, f. 437-440. BARATTE, F. dhe PRZHITA. L. 2000, La lampe de Peca (Albanie), Cahiers Archeologiques 48, p.19-34, Paris. Paleolitske i mezolitske Regije i Kulture u Crnoj Gori, PJZ, I, Sarajevo. BASLER, D. 1979, BASLER, D. 1979, Rad na istraivanju Paleolitskog i Mezolitskog Doba u Bosni i Hercegovini, PJZ, I, Sarajevo. BAVANT, B. 1984, La ville dans le nord de lIllyricum (Pannonie, Msie I, Dacie et Dardanie), Villes et Peuplemment dans lIllyricum Protobyzantin, (Actes du colloque organis par lcole Franaise de Rome, Rome, 12-14 mai, 1982), f. 286, Rom. BELA, M. dhe PRZHITA. L. 1990, Harta arkeologjike e krahins s Hasit dhe rrafshit t Lums (rrethi i Kuksit), Iliria 2 f. 237, fig.8, Tiran. Tumat e My-Hasit, Iliria, 2. BELA, M. 1990, Prelazna Zona, Juna Metohija, PJZ,I, Neolitsko Doba, Sarajevo BENAC, A. 1979, BODINAKU, N. 1984, Fibulat harkore prej bronzi t hekurit t hershm, Iliria, 2. Krkime arkeologjike n rrethin e Prmetit, Iliria 2. BODINAKU, N. 1981, BODINAKU, N. 1985, Migrimet e periudhs s bronzit t hershm dhe roli i tyre n formimin e etnosit ilir, Iliria 2. Varreza tumulare e Dukatit n rrethin e Vlors (Grmime t viteve 1973BODINAKU, N. 2001-2002, 1974) Iliria. BODINAKU, N. 1982, Varreza tumulare e Pazhokut, Iliria, 1. Beleke sa putovanja, Starinar VIII-IX, f. 291, Beograd. BOKOVI, DJ. 1933-34, BUNGURI, A.GASHI, SH., 2006, T dhna t reja mbi kronologjin e Hisarit, Kosova Arkeologjike 1, f.11. Vendbanimi ilir i Psjaks, Iliria, 1-2. BUNGURI, A. 1994, BUNGURI, A. 1989, Arm ilire n krahinn e Dibrs, Iliria, 1. BUNGURI, A. GASHI, SH., 2004, Raport mbi grmimet e shptimit n vendbanimin prehistorik t Korishs, AIAK. akapa kpcaca cekpa ca Kocoa. Bpack ack IX, Bpae. BYKAO, T. . 1973, CEKA, H dhe ANAMALI, S. 1961, Mbishkrime latine t pabotuara t Shqipris, BUSHT, I, f. 104-124, Tiran. Vshtrim arkeologjik mbi rrethin e Elbasanit, Monumentet 3, f. 14-16, CEKA, N. 1972, Tiran. CEKA, N. 1974, Fortifikimet e vona antike pran rrugs Egnatia, Monumentet 7-8, f. 84, Tiran. ABEJ, E. 1974, Problemi i vendit t formimit t gjuhs shqipe, KSI (Tiran 15-20 shtator 1972), II, f.7-26, Tiran. ERKOV, E. - GARAANIN, M. - KOVAEVI, J. - GLII, J. 1965, Vlashnje-gradishte, vendbanim shumshtresor, AMK, Prishtin. ERKOV, E. dhe POPOVI, LJ. 1958, Ulpiana, kratak izveaj o arheolokim istraivanjima u 1957.g. GMM III, f. 275-280, Prishtin. Ulpiana, GMKM IV-V, f. 375-376, Prishtin. ERKOV, E. 1959-1960, ERKOV, E. 1970, Kosovo and Metohia in the antique peroid, GMK X, f.11-24, Prishtin. Zapadna Hercegovina, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo. OVI, B. 1983,
390 OVI, B. 1983, OVI, B. 1987, DAI, LJ. 1957, DJURI, N. 1965, DJURI, N. 1970, DJURI, N. 1984, DOBRUNA, E. 1982,
Bibliografia
Istona Hercegovina i Zapadna Crna Gora, PJZ, Bronzano Doba, Sarajevo. Srednjobalkanska grupa, Glasinaka Kultura, PJZ V, Sarajevo. Preistorijsko naselje na irokom, GMKM II, Prishtin. Iliski tumuli kod S.Reke, GMKM IX, Prishtin. Gradina kod Belaevca, GMKM, X, Prishtin. Bronzanodobski nalaz iz Iglareva, GMKM, XIII-XIV, Prishtin. Mbi disa toponime t kohes antike n Kosov, Shqiptart dhe trojet e tyre f. 168-169, Tiran. Veshja e gruas n Dardani dhe krahasimi i saj me at t trevave t tjera DOBRUNA, E-SALIHU, 2005, ilire, Candavia 2, Tiran. DRANOLLI, F. PALOKAJ, D. 1990, Raporti i ekspedits arkeologjike n komunn e Gjakovs, AIMMGJ. EUSEB. EPIST. XL, 16. Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran. EVA M. WALDERHAUG, 2000, Changing art in a changing society: the hunters rock-art of western Norway, The Archaeology of Rock-Art (published by Christopher ChippindalePaul S.C. Tacon), Cambridge. FIDANOVSKI, S.NEDELJKOVI, Z. 1987, Hisar-Kostrce, Eneolitsko naselje, ranivizantijsko utvrdjenje i srednjovekovna nekropola, AP 1986, Ljubljana. GABROVEC, S. - OVI, B. 1987, Periodizacija i hronologija, PJZ V, eljezno Doba, Sarajevo. Uvod u praistoriju Kosova i Metohije, BMKM, I, Prishtin. GALOVI, R. 1956, GARAANIN, D. 1958, O problematici sekira jadranskog tipa, Povodon sekire is Sinaja na Kosmetu, Archeoloski Vestnik, AA VI, 2, Ljubljana. GARAANIN, M. 1983, Bronzano Doba na Kosovu, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo. Rogova Fushe Djakovica, Praistorija nekropola sa humkama, AP 8. GARAANIN, M. 1966, Centralnobalkanska zona, Starevska grupa, PJZ, Neolitsko Doba, SaraGARAANIN, M. 1979, jevo. GARAANIN, M. 1988, Nastanak i poreklo Ilira, Iliri i Albanci, Beograd. The Vina Culture and the Adriatik Influences, ATKM from the Neolithic to GARAANIN, M. 1998, the Early Middle Ages, Beograd. GARAANIN, M. 1983, Grupa Donja Brnjica-Gornja Straava, PJZ IV, Bronzano Doba, Sarajevo. GAVELA, B. 1979, Paleolitske i mezolitske regije i kultura u Srbiji, PJZ I, Sarajevo Pojava ranih Bronzanodopskih kultura na Kosovu i Metohiji, GMKM, VI, GLII, J. 1961, Prishtin. Rezultatet m t reja pr parahistorin e Kosov-Metohis, Prparimi, GLII, J. 1957, Revist kulturore, Prishtin nr. 11-12. Recherches sur le listes des Peres de Nices et de Constantinopol, Byzantiun HONIGMANN, E. 1936, 11. HOTI, A. 1981, Tumat e fshatit Knet, Iliria, 1. Varreza tumulare e Bardhocit n rrethin e Kuksit, Iliria, 1. HOTI, A. 1982, HOXHA, G. 1994, Muri rrethues i periudhs s von antike n qytetin e Shkodrs, Iliria 1-2, f. 231-245, Tiran. HOXHA, G. 2001, Philon von Byzanz und die sptantiken Befestigungen in Albanien, n AK, Band 31, Heft 4 f. 601-616, Mainz am Rhein. Raport mbi grmimet e kontrollit n kalan e fshatit Korish (komuna e HOXHA, G. 2002, Prizrenit, Prizren. IVANOV, T.1967 Arheologieski prouvanjima u Panonii, Archeologia, f.48, Sofia. Crkva Preobraenja u Budisavcima, SKM I, p. 204, Prishtin. IVANOVI, M. 1961, IVANOVI, M. 1997, Kulturna batina Kosova i Metohije, I, Deo, (od prahistorije do XII Veka) (The cultural heritage of Kosovo and Metohija, I Part, startin with prehistory up to the XII century), SKM, Knjiga, 10, f. 9-29, Prishtin.
Bibliografia JOVANOVI, S. V. 1995,
391
Ribnik near Prizren. A contribution to the study of courts of medieval rulers (Engl. Sum), Zbornik XXXI, V, Beograd. JOVANOVI, V. S. 1967, Banjica kod Pei, ostaci kultnog ranohrianskog zdanja, A P 9, Beograd. Arheoloka istraivanja i nalazita na Kosovu, Zbornik Okruglog stola o JOVANOVI, V. S. 1988, naunom istraivanju Kosova, SANU, Beograd. JOVANOVI, B. 1979, Rudarstvo i metalurgija eneolitskog perioda Jugoslavije, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo. JUBANI, B. dhe CEKA, N. 1971, Grmime n qytezn ilire t Rosujs, Iliria I, f. 49-65, Tiran. T dhna pr kulturn tumulare t Shqipris verilindore, KSI, JUBANI, B. 1974, (Tiran 15-20 shtator 1972), I, Tiran. JUBANI, B. 1985, Tipare t kulturs ilire n trevn e Dardanis, Iliria 2, f. 211, Tiran. Plotsime pr hartn arkeologjike t Shqipris s Veriut, Monumentet 1, f. JUBANI, B. 1986, 135-141, Tiran. JUBANI, B. 1990, Qeramika e zbukuruar me motiv vijash paralele, Iliria 1, f. 247, Tiran. JUBANI, B. 1972, Qeramika ilire e qytezs s Gajtanit, Iliria II. Tumat ilire t Knets, Iliria 2. JUBANI, B. 1983, Philipp. VIII. JUSTINI, HIST. KARAISKAJ, GJ. 1971, Kalaja e Elbasanit, Monumentet 1, f.61-67, Tiran. KARAISKAJ, GJ. dhe LERA, P. 1974, Fortifkimet n pellgun e Kors, Monumentet 7, f. 103, Tiran. KILIAN, K. 1974, Koha e hershme e hekurit n Shqipri, KSI, Tiran. Tranchtzubehor der Eisenzeit zwischen Agais und Andria, Band KILIAN, K. 1975. Zur Frueisenzeit Albaniens, KSI, Iliria IV. KILIAN, K. 1975. KOMATA, D. dhe KOKA, A. 1976, T dhna nga lugina e mesme e Drinit, Iliria VI, f.110, Tiran. KORKUTI, M. 1983, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria 2. Paleoliti n Shqipri, Iliria, 1-2. KORKUTI, M. 1995, Vendbanimi neolitik i Kolshit, Iliria VII-VIII, f.11-75, Tiran. KORKUTI. M, 1977-1978, KOVAEVI, J. 1966, Bela Crkva u Metohiji, Arhitektonski objekti VI veka nekropola s kraja XII veka, AP 8, Beograd. Zonat etnografike t Kosovs, Shqiptaret dhe trojet e tyre, f. 515-524, KRASNIQI, M. 1982, Tiran. KURTI, K. 1987, Tumat IV , V ,VI, VII t Burrelit, Iliria 1. KUZMAN, P. 1993, Paleolitot vo Makedonija (The Paleolithic in Macedonia), Macedoniae, AAM, nr. 13, 1992, Skopje. Podatoci za Paleolitskite Kulturi vo Makedonija, CPM Kniga 2, Skopje. KUZMAN, P. 1995, LEMERLE, P. 1954, Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de lpoque romaine jusquau VIII-e scicle. Revue Historique, nr. 211, f. 290-308. Paris. Hronoloki poloaj nekropole Donja Brnjica na osnovu metalnih nalaza, LUCI, K. 1998, Simpozium Rad Dragoslava Srejovia, (Kragujevac 27-29 november 1997), Kragujevac. Dating the Donja-Brnjica Culture basen on metal finds, The StrumaLUCI, K. 2001, Strymon River Valley in Prehistory. LUCI, K. 1997, Relations between Kosovo and Mycenae during the Bronze Age, Macedonia and the Neighbouring Regions from 3rd to 1st Millenium B.C., Struga. The Bronze Age, ATKM, Beograd. LUCI, K. 1998, Nalazita Paleolitskog i Mezolitskog Doba u Hrvatskoj, PJZ I, Sarajevo. MALEZ, M. 1979. METCALF, D. 1991, Avar and slav invasions in to the Balkan Penisule (c.575-625): the nature of the numismatic evidence. JRA, vol. 4, f. 139-148, Rom. Novi rezultati istraivanja gornjeg paleolita i mezolita na tlu Srbije i Crne MIHAILOVI, D. 1979, Gore, PJZ I. MILLER, K. 1916, IR, col. 555.558. tek Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran, 1965. MINI, D. 1984, Gospodjin Vir, site antique et medioval, Starinar, Beograd.
392 MIRAJ, F. 1980,
Bibliografia
Pr nj interpretim t ri t monogrameve n tullat e murit t rrethit t Durrsit, Monumentet 20, f. 127, Tiran. MIRDITA, Z. 1990, Mbi kufirin perndimor t dardanve dhe t Dardanis n antik, GJA, Seria e shkencave historike, 20, f. 7-30, Prishtin. MOCSY, A. 1970, Gesellschaft und Romanization in romischen Provinz Moesia Superior, f.16, Budapest. MUAJ, S. 1990, Sistemi fortifikues i qytetit t Bylisit n antikitetin e von, Iliria 1, f. 170-190, Tiran. NIKOLAJEVI-STOJKOVI, I. 1957, Ranovizantijska arhitektonska dekorativna plastika u Makedoniji, Srbiji i Crnoj Gori, Beograd. Sahranjivanije u ranihrianskim crkvama na podruju Srbije, AV XXIX, f. NIKOLAJEVI, I. 1978, 678-693, Pritina. NOVAKOVI, R. 1984, Oko problema prouavanja gradina na Kosovu, (Mbi problemin e studimit t fortifikatave t Kosovs). BMK XIII-XIV, f. 99-111, Prishtin. Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, ANUBH knj. XXX, SaraPAPAZOGLU, F. 1969, jevo. PAPAZOGLU, F. 1978. The Central Balkan Tribes in pre-Roman times, Amsterdam. PAROVI-PEIKAN, M. 1998. Greek Ceramics, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd. PAROVI-PEIKAN, M. 1991. Peka Banja i importovana grka keramika iz kneevski grobnica, Starinar XL-XLI, Beograd. PAROVI-PEIKAN, M. 1981, Ulpiana antique la lumiere de l etat actuel des recherches, Starinar, 32. f. 57-74, Beograd. PEJA, F. 1984 Jedan zanimljiv natpis sa Ulpiane, GMK, XIII-XIV, f.59-60, Prishtin. Kshtjella e Pecs n periudhn e antikitetit t von dhe mesjets(rrethi i PRZHITA, L. 1990, Kuksit), Iliria 1, f. 201-241, Tiran. PRZHITA, L. 1996, Gjetje nga varreza e Bicajve, Iliria 1-2, f. 166-171, tab. I, Tiran. Raport i ekspedits prnjohse n Shqiprin Verilindore. Ruhet n AIAT. PRZHITA, L. 2000, PRZHITA, L. - HOXHA, G. - PEJA, F. 2004, Grmime arkeologjike t vitit 2002 n vendbanimin e ifllakut (Kosov), Candavia 1, f. 125-136. PRZHITA, L. - HOXHA, G. 2002, Rechercher sur les forteresses de la basse antiquite et du moyen age dans le basin de Drini i Bardh, SA, f 133-156, Tiran. PRZHITA, L. - HOXHA, G. 2002, Recherches sur les forteresses de la basse antiquit dans le territoires de Dardanie Occisidentale, LIlyrie Mridionale et lEpire dans lantiquit IV, Actes du IV Colloque International de Grenoble (10-12 octobre, 2002), Paris, f. 475, fig.10. PRZHITA, L. - LUCI, K. - HOXHA. G. - BUNGURI, A. - PEJA, F. - dhe KASTRATI, T. 2000-2002, Raport i Ekspedits Prnjohse n Kosov 2000-2002, AIAT dhe MKP. PRZHITA, L. 1986, Kshtjella e Bushatit, Iliria 2, f. 187-208, Tiran. PRZHITA, L. 1992-1999, Kshtjella t periudhs antike t von prgjat rrugs Lissus-Naissus, Monumentet, f. 85-112, Tiran. Gradishta e Bardhocit, Iliria 1-2, 219-240, Tiran. PRZHITA, L. 1993, PRZHITA, L. 2000, Lglise byzantine a nef unique de Peca (Albanie), Cahiers Archeologiques 48, p. 11-18, Paris. Typologie et chronologie des fortifications de la basse antiquite sur la voie PRZHITA, L. 2004, Lissus-Naissus, SA 2, f. 107-126, Tiran. PRZHITA, L. 2004, T dhna t reja pr fortifikime t shek. IV-VI n luginn e Drinit t Zi, Candavia 1, f. 57-80,Tiran. PRZHITA, L.1995, Kshtjella e von antike e Domajve (Ujmisht), Iliria 1-2, f. 267-277, Tiran.
Bibliografia PETKOVI, V. 1950, PETROVI, P. 1984, PETROVI, P. 1994-1995,
393
Pregled crkvenih spomenika kod srpskog naroda, f. 257, fig. 790, Beograd. Zidinac, Speculum antique tardif, Starinar, Beograd. Les forteresses de la basse antiquit dans la rgion du Haut Timok, Starinar, f. 55-66, Beograd. PETROVI, J. 1966, Radavake peine, Beograd, 33/ f. 311-325. tek Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran 1965. PLINI, XLIV, 31.5, POPOVI, V. 1975, Les temoins archologiques des invasions avaro-slaves dans lIllyricum Byzantin, MFR, Tome 87. 1, f. 445-504, Rom. Epoka e bronzit n Shqipri, Iliria VII-VIII, Tiran. PRENDI, F. 1977-1978, PRENDI, F. 1979-1980, Nj varrez e kulturs arbrore n Lezh, Iliria IX-X, f. 133, Tiran. Kritik e bibliografi, Iliria, 1. PRENDI, F. 1981, Mbi formimin e kulturs dhe t etnosit ilir n territorin e Shqipris gjat PRENDI, F. 1985, epoks s bronzit dhe fillimit t asaj t hekurit, Iliria,2. PRENDI, F. 1974, Vshtrim mbi kulturn e periudhs s pare t epoks s hekurit, Iliria III. PRENDI, F.-ANDREA, A. 1974, T dhna t reja mbi neolitin n Shqipri, Iliria 1981,2. Kultura ilire e periudhs s hekurit, Iliria III. PRENDI, F. 1974, De Aedificis, IV,4 Ilirt dhe Iliria tek autort antik, Tiran, 1965, f. 441. PROC. CAESARES, PROC. CAESARES, De bello gotico, VIII, (IV) 25, 13 Ilirt dhe Iliria tek autort antik Tiran. Seoske crkve u dolini Belog Drima, SKM I, p. 171, Pritina. RAJKI, P. 1961, Seoske crkve XVI i XVII veka na Kosovu, GMK, XIII-XIV, p. 131, Prishtin. RAJKI, P. 1984, SHTYLLA, V. 1983, T dhna mbi rrugt dhe urat e vjetra n Kosov, Monumentet 1, f.25, Tiran. Krkime arkeologjike prgjat rrjedhs s poshtme t Drinit t Bardh, SHUKRIU, E. 1977-1978, Iliria 7-8, f. 189-196, Tiran. Fortifikata Hisarn Kastrec t Suhareks, Iliria 1, f. 80,Tiran. SHUKRIU, E. 1989, SHUKRIU, E. 1999-2000, Mbretria dardane, Iliria 1-2, f. 7-27, Tiran. SLAVKOVI-DJURI, N. 1979, Redeterminacija nekropole u Duboaku kod Suve Reke, Sahranjivanje kod Ilira, Simpozium, Zlatibor (10-12.05.1976), Beograd. SLAVKOVI-DJURI, N. 1964, Ilirski tumuli kod Suve Reke, GMKM IX, Prishtin. tek Ilirt dhe Iliria te autort antik, Tiran 1965. STRABONI VII, 5, 3, 10, Karaga and the problem of ethnogenesis of Dardaniens, Balcanica IV, f. STREJOVI, D. 1975, 55, Beograd. SUTJELICA, AL. 1987, Toponimski tragovi latinskog hrianstva u unutranosti prednemanjike Srbije, Beograd. TASI, N. 1973, Boka u Prevu, Optina Klina (Metohija), AP 15. Bubanj-Salcuta-Krivodol Kompleks, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo. TASI, N. 1983, TASI, N. 1983, Kostolaka kultura, PJZ III, Eneolitsko Doba, Sarajevo. Sahranjivanje na nekropoli Boka u Prevu kod Kline (Kosovo), SahranjiTASI, N. 1979, vanje kod Ilira, (Zlatibor 10-12 maj 1976), Beograd. TASI, N. 1998, The Iron Age, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, Beograd. The Starevo Culture, ATKM from the Neolithic to the Early Middle Ages, TASI, N. 1998, Beograd. TODI, B. 1990, Crkva Sv. Petar kod Ujmira, SK IX, 1989-1990, p. 5-34, Prishtin. Die Grabung Hisar und ihre verhaltnisse zum Aeneolithikum und der TODOROVI, J. 1963, Fruhen Bronzezeit, AY IV, Beograd 1963. TODOROVI, J. iroko, Suva Reka - praistorijski tumuli, AP 5, Beograd f. 47-48. Oblast Istonog Kosova, June Srbije i Severne Makedonije, PJZ V, eljeVASI, R. 1987, zno Doba, Sarajevo. VULI, N. 1925, Glasnik Srpskog Kraljevskog Drutva, CXIV, Beograd. Spomenik SKA LXXI, p. 53, n. 116. VULI, N. 1931,
LUAN PRZHITA KEMAJL LUCI GZIM HOXHA ADEM BUNGURI FATMIR PEJA TOMOR KASTRATI HARTA ARKEOLOGJIKE E KOSOVS I Botues AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVS AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPRIS Lektor: Sheremet Krasniqi Redaktor teknik: Valon Fetahu Realizimi kompjuterik: ASHAK Radhits: Mirishe Shala Ilir Ademi Madhsia: 25 tabak shtypi Tirazhi: 1000 cop Formati: 29,7 x 21 cm Shtypi: GRAFOPRINT Prishtin Katalogimi n botim (CIP) Biblioteka Kombtare dhe Universitare e Kosovs 903/904(496.51)(084.3) Harta arkeologjike e Kosovs = The archaelogical map of Kosova / Luan Przhita ...[et al.]. - Prishtin : Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs ; [Tiran] : Akademia e Shkencave e Shqipris, 2006 (Prishtin : Grafoprint). libra ; 30 cm. [Libri] I. - X, 394 ; ilustr. me ngjyra N vend t parathnies / Muzafer Korkuti : f. 1-8. - Preface : f. 9-13. - Indeksi i emrave...: f. 383-386. - Bibliografia : f. 387-393 1. Przhita, Luan ISBN 978-9951-413-59-6

Harta Arkeologjike e Kosoves I

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Harta Arkeologjike e Kosoves I

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

AKADEMIA E SHKENCAVE DHE E ARTEVE E KOSOVS AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPRIS

HARTA ARKEOLOGJIKE E KOSOVS

KOSOVA ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS THE ACADEMY OF SCIENCES OF ALBANIA

THE ARCHAELOGICAL MAP OF KOSOVA

HARTA ARKEOLOGJIKE E KOSOVS THE ARCHAELOGICAL MAP OF KOSOVA

Recensues: Prof. Dr. Muzafer Korkuti Prof. Dr. Sknder Muaj

Redaktor: Akademik Hivzi Islami

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Njohja me pasurit arkeologjike t Dardanis

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 1.1 En neolitike nga Runiku

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Varreza ilire n Banjat e Pejs

Fig. 1.2 Gjetje argjendi nga Banja e Pejs

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 1.3 Prkrenare nga Banja e Pejs

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 1.4 Ekipi i prbashkt n Llashtic

Projekti pr krkime n Kosov 2000-2005

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 1.5 Pamje nga tuma e Llashtics

Instituti i Monumenteve t Prizrenit, si dhe m pas Instituti Arkeologjik i Kosovs.

Fig. 1.6 En e kulturs s Matit

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

The Illyrian cemetery in Banja of Peja

Harta arkeologjike e Kosovs I

Research projects in Kosova 2000-2005

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Luan Przhita, Kemajl Luci

2. Krkime arkeologjike n Kosov 2000-2005

Fig. 2.1 Harta e shteteve ballkanike

Harta arkeologjike e Kosovs I

Luan Przhita, Kemajl Luci

Fig. 2.2 Tabula Peutingeriana

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 2.3 Harta e fiseve dhe shteteve ilire

Harta arkeologjike e Kosovs I

Luan Przhita, Kemajl Luci

Fig. 2.4 Territori i krkimeve n pellgun e Drinit t Bardh

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 2.5 Harta e qendrave prehistorike

Fig. 2.6 Harta e qendrave t shekujve IV-VI

Harta arkeologjike e Kosovs I

Fig. 2.7 Grmime n tumat e Rogovs 2004, Gjakov

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

Luan Przhita, Kemajl Luci

Harta arkeologjike e Kosovs I

Luan Przhita, Kemajl Luci

2. Archaeological Research in Kosova, 2000-2005

Harta arkeologjike e Kosovs I

Harta arkeologjike e Kosovs I

The archaeological excavations