STEPHEN HAWKING

& LEONARD MLODINOW

THIT K
V I
STEPHEN HAWKING
& LEONARD MLODINOW
TRN NGHIM dch



T
T
H
H
I
I

T
T
K
K

V
V

I
I

S
S
t
t
e
e
p
p
h
h
e
e
n
n
H
H
a
a
w
w
k
k
i
i
n
n
g
g

L
L
e
e
o
o
n
n
a
a
r
r
d
d
M
M
l
l
o
o
d
d
i
i
n
n
o
o
w
w

T Tr r n n N Ng gh hi i m m d d| |c ch h
( (t tr ra an nn ng gh hi ie em mk kg g@ @g gm ma ai il l. .c co om m) )





T TH HI I T T K K V V I I
Stephen Hawking & Leonard Mlodinow
Trn Nghim dch

1. B n ca s tn ti 1
2. Vai tr ca quy lut 7
3. Thc ti l g 24
4. Nhng lch s khc 42
5. L thuyt ca tt c 60
6. La chn v tr ca chng ta 87
7. Php mu hin hin 105
8. Thit k v i 120
Ch gii 130
Li cm n 133



1



1
B n ca s tn ti


2



i ngi chng ta tn ti nhng ch tn ti trong mt thi gian
ngn, v trong thi gian chng ta khm ph nhng ch
khm ph mt phn nh ca ton b v tr. Nhng con ngi
vn l ging loi hiu k. Chng ta mun bit, v chng ta i tm nhng cu tr
li. Sng trong th gii rng ln phn chia thnh thin v c ny, v sm soi
vo bu tri bt ngt pha trn u, con ngi lun lun nghi vn bit bao nhiu
cu hi: Lm th no chng ta c th tm hiu th gii m chng ta tm thy bn
thn mnh trong ? V tr hnh x nh th no? Bn cht ca thc ti l g?
Tt c nhng ci ny t u m c? V tr c cn mt ng sng to khng? a
s chng ta khng mt nhiu thi gian trong qung i mnh lo ngi v
nhng cu hi ny, nhng hu nh tt c chng ta u lo ngi v chng vo lc
ny hay lc khc.
Thng th y l nhng cu hi dnh cho trit hc, nhng trit hc
khng cn sinh si na. Trit hc khng ui kp cc pht trin hin i trong
khoa hc, c bit l vt l hc. Cc nh khoa hc tr thnh nhng ngi
cm uc khm ph trong cng cuc i tm tri thc ca chng ta. Mc ch ca
cun sch ny l a ra nhng cu tr li m nhng khm ph v tin b l
thuyt gn y xut. Chng dn chng ta n vi mt bc tranh mi ca v
tr v vai tr ca chng ta trong rt khc vi vai tr truyn thng xa nay v
thm ch cn khc vi bc tranh m chng ta c th v ra cch y mt hoc
hai thp k trc. Tuy nhin, nhng phc ha u tin ca quan im mi v
v tr c th ln ngc dng lch s v cch nay gn mt th k trc.
Theo quan nim truyn thng ca v tr, cc vt th chuyn ng trn
nhng l trnh r rng v c lch s xc nh. Chng ta c th ch r v tr chnh
xc ca chng ti mi thi im trong thi gian. Mc d m t thnh
cng cho nhng mc ch hng ngy, nhng vo thp nin 1920, ngi ta nhn
ra rng bc tranh c in ny khng th no m t cho hnh trng c v k
qui quan st thy cp bc nguyn t v h nguyn t ca s tn ti. Thay vo
, iu cn thit l tha nhn mt khun kh khc, gi l vt l lng t. Cc l
thuyt lng t ha ra ht sc chnh xc trong vic tin on cc s kin
nhng cp bc , ng thi cn ti dng cc tin on ca cc l thuyt c in
c k khi p dng cho th gii v m ca cuc sng hng ngy. Nhng vt l
lng t v vt l c in xy dng trn nhng quan nim rt khc nhau ca
thc ti vt cht.
M

3

... V l trit l ca ti
Cc l thuyt lng t c th thit lp theo nhiu cch khc nhau, nhng
ci c l l m t trc quan nht mang li bi Richard (Dick) Feynman, mt
nhn vt a ti lm vic ti Vin Cng ngh California v l mt tay trng
bongo c khi. Theo Feynman, mt h khng ch c mt lch s m c mi lch
s kh d. Khi chng ta i tm nhng cu tr li ca mnh, chng ta s gii thch
cch tip cn ca Feynman mt cch chi tit, v dng n kho st quan im
cho rng v tr t n khng c mt lch s n nht, thm ch khng c mt s
tn ti c lp. iu c v nh mt tng trit , thm ch vi nhiu nh
vt l. Tht vy, ging nh nhiu quan im trong khoa hc ngy nay, n c v
nh vi phm gic quan thng thng. Nhng gic quan thng thng da trn
kinh nghim hng ngy, ch khng da trn v tr nh n h l qua cc thnh
tu ca cng ngh nh cc thnh tu cho php chng ta sm soi vo th gii
nguyn t hoc nhn ngc v v tr s khai.
Cho n khi ra i vt l hc hin i, ngi ta thng ngh rng ton b
kin thc v th gii c th thu c qua s quan st trc tip, rng mi th l
ci nh chng trng nh vy, nh c cm nhn qua cc gic quan ca chng
ta. Nhng s thnh cng ngon mc ca vt l hc hin i, nn khoa hc xy
dng trn cc quan nim nh quan nim ca Feynman xung t vi kinh

4
nghim hng ngy, chng t rng suy ngh nh th l cha ng. Ci nhn cht
phc nh th ca thc ti, do , khng tng thch vi vt l hc hin i.
x l nhng nghch l nh vy, chng ta s chp nhn mt phng php ta gi l
thuyt duy thc ph thuc m hnh. N xy dng trn quan nim cho rng no
ca chng ta gii m tn hiu thu vo bi cc c quan cm gic ca chng ta
bng cch to ra mt m hnh ca th gii. Khi mt m hnh nh vy thnh
cng vic gii thch cc s kin, chng ta c xu hng gn cho n, v cho cc
b phn v khi nim cu thnh nn n, cht lng ca thc ti hay s tht
tuyt i. Nhng c th c nhng phng php khc trong ngi ta c th
lp m hnh tnh hung vt l ging nh vy, vi mi m hnh s dng cc b
phn v khi nim c bn khc nhau. Nu hai l thuyt hay hai m hnh vt l
nh vy tin on chnh xc nhng s kin nh nhau, th ngi ta khng th ni
m hnh ny thc t hn m hnh kia; thay vo , chng ta ty s dng m
hnh no tin li nht i vi mnh.
Trong lch s khoa hc, chng ta v ang khm ph ra mt chui
nhng l thuyt hay m hnh ngy mt tt hn, t Plato n l thuyt Newton c
in n cc l thuyt vt l hin i. Liu chui khm ph ny cui cng c t
ti mt im kt, mt l thuyt ti hu ca v tr, l thuyt s bao gm ht cc
lc v tin on mi quan st m chng ta c th thc hin, hay l chng ta s
tip tc tm thy nhng l thuyt tt hn na mi mi, v khng bao gi c mt
l thuyt no m khng th no ci tin thm na? Cho n nay, chng ta cha
c mt cu tr li dt khot cho cu hi ny, nhng hin ti chng ta c mt
ng c vin cho l thuyt ti hu ca mi th, nu tht s mt l thuyt nh vy
c tn ti, gi l l thuyt M. L thuyt M l m hnh duy nht c mi tnh cht
m chng ta ngh l thuyt ti hu s phi c, v n l l thuyt m phn ln ni
dung tho lun ca chng ta phn sau xy dng trn .
L thuyt M khng phi l mt l thuyt theo ngha thng thng. N l
c mt h gm nhng l thuyt khc nhau, mi mt l thuyt l mt m t tt
ca nhng quan st ch trong mt chng mc no ca cc tnh hung vt l.
N c cht g ging nh mt tm bn . Nh ai cng bit, ngi ta khng
th no th hin ton b b mt ca tri t trn mt tm bn . Php chiu
Mercator bnh thng dng cho bn th gii to ra nhng vng trng mi
lc mt ln hn xa v pha bc v pha nam, nhng khng bao qut Cc Bc
v Cc Nam. lp bn y ca ton b tri t, ngi ta phi s dng
mt tp hp bn , mi bn bao qut mt khu vc hn ch. Cc bn
chng ln nhau, v ni chng chng ln nhau, chng th hin din mo ging
nh nhau. L thuyt M tng t nh vy. Nhng l thuyt khc nhau trong h
hng l thuyt M c th trng rt khc nhau, nhng chng u c th xem l
nhng kha cnh ca cng mt l thuyt c s. Chng l cc phin bn ca l

5
thuyt ch c kh nng p dng trong nhng ngng hn ch - th d, khi nhng
i lng nht nh, nh nng lng, l nh. Ging nh cc tm bn chng
ln nhau trong php chiu Mercator, ni cc vng thuc nhng phin bn khc
nhau chng ln, chng tin on cc hin tng ging nh nhau. Nhng ging
ht nh vic khng c tm bn phng no l i din tt cho ton b b mt
ca tri t, khng c mt l thuyt n l no l i din tt ca cc quan st
trong mi tnh hung.

Bn th gii. C th cn n mt lot nhng l thuyt chng ln ln nhau th hin v
tr, ging ht nh vic cn c nhiu tm bn chng ln nhau th hin ton b b mt
tri t.
Chng ta s m t l thuyt M c th mang li nhng cu tr li nh th
no cho cu hi sng to. Theo l thuyt M, v tr ca chng ta khng phi l
v tr duy nht. Thay vo , l thuyt M tin on rng c rt nhiu v tr
sinh ra t trng rng. S sng to ca chng khng i hi s can thip ca mt
th lc siu nhin hay thn thnh no ht. Thay vo , cc a v tr ny pht
sinh t nhin t quy lut vt l. Chng l mt d on ca khoa hc. Mi v tr
c nhiu lch s kh d v nhiu trng thi kh d nhng thi im sau ny,
ngha l nhng thi im nh hin nay, lu sau s sng to ca chng. a
s nhng trng thi ny s c cht khng ging vi v tr m chng ta quan st
thy v kh khng thch hp cho s tn ti ca bt k dng thc sng no. Ch

6
rt rt t v tr s cho php nhng loi sinh vt nh chng ta tn ti m thi. V
th, s c mt ca chng ta chn ra t v s nhng v tr ny ch nhng v tr
c kh nng tng thch vi s tn ti ca chng ta. Mc d loi ngi chng ta
nh b v yu ui cp bc v tr, nhng chnh iu ny mang li cho chng
ta cm gic mnh l nhng v vua ca to ha.
tm hiu v tr cp su sc nht, chng ta cn phi bit khng
nhng v tr hnh x nh th no, m cn phi hiu ti sao na.
Ti sao li c ci g ch chng phi h v c?
Ti sao chng ta tn ti?
Ti sao li l tp hp nhng quy lut c bit ny ch chng phi nhng
quy lut no khc?
y l Cu hi Ti hu ca Cuc sng, V tr, v Mi th. Chng ta s
c gng tr li n trong quyn sch ny. Khng ging nh cu tr li c trong
cun Tm hiu Thin h ca Hitchhiker, cu tr li ca chng ta s khng n
gin l 42.


7



2
Vai tr ca quy lut


8



Ch si Skoll xua ui Mt trng
Cho n khi ch bay ln Khu rng au bun
Cn si Hati, h Hridvirnir
Th ro rit theo ui Mt tri
Grimnismal Vn th Bng o c



rong thn thoi ca ngi Viking, Skoll v Hati sn ui mt tri
v mt trng. Khi hai con si bt gp nhau, th c mt k nht
nguyt thc. Khi hin tng ny xy ra, mi ngi trn tri t
x i cu mt tri hoc mt trng bng cch la ht cng n o cng tt nhm
xua ui l si. C nhng cu chuyn thn thoi na n nh vy trong nhng nn
vn ha khc nhau. Nhng sau mt thi gian, ngi ta phi thy rng mt
tri v mt trng sm hin ra khi pha nht nguyt thc, cho d h c chy
vng quanh, la ht, v g tung mi th ln hay khng. Sau mt thi gian, h
cng phi thy rng nht nguyt thc khng ch xy ra mt cch ngu
nhin: Chng xut hin u n, vi chu k lp li hn hoi. Nhng chu k lp li
ny d thy nht i vi hin tng nguyt thc v cho php nhng ngi
Babylon c i d bo nguyt thc kh chnh xc mc d h khng nhn ra
c rng chng c nguyn do l bi tri t chn mt nh sng ca mt tri.
Nht thc th kh d bo hn v chng ch c th trng thy nhng di hp
trn tri t rng chng 30 dm thi. Tuy nhin, mt khi hiu thu, th r
rng chu k nht thc khng ph thuc vo thch ty hng ca cc th lc siu
nhin, m b chi phi bi nhng quy lut no .
Bt chp mt s thnh cng bui u trong vic d on chuyn ng
ca cc thin th, a s cc s kin trong t nhin trc con mt ca t tin
chng ta l khng th no d bo trc c. Ni la, ng t, bo t, dch
bnh, v mng chn mc ngc vo trong dng nh xy ra m chng c
nguyn do r rng hay chu k lp li no ht. Vo thi c i, ci ngi ta t
nhin ngh n l quy cc tc ng d di ca t nhin cho mt v thn tinh
nghch hay nhng v cha tri c tnh. Cc tai ha c xem l du hiu ca
vic chng ta lm iu g xc phm n cha tri. Th d, vo khong
T

9
nm 5600 tCN, ni la Mazama Oregon bng n, gieo vi t v tro bi
trong nhiu nm, v dn ti nhiu nm ma ro cui cng gy ngp ming ni
la ngy nay gi l H Ming ni la. Nhng ngi th dn Klamath x
Oregon c mt truyn thuyt ph hp chnh xc vi tng chi tit a cht ca s
kin trn, nhng thm tht mt cht h cu vi vic miu t mt ngi l
nguyn nhn gieo rc tai ng. Ti li ca con ngi l ngi ta lun c th tm
ra nhng cch t khin trch. Nh truyn thuyt k li, Llao, cha t a
ngc, phi lng c con gi xinh p tuyt trn ca mt th lnh Klamath. C
gi c tuyt v cha t, cho nn tr th, Llao mun thiu tri x Klamath
trong bin la. May thay, theo truyn thuyt, Skell, v cha t Thin ng,
thng xt loi ngi v ra tay u sc vi v cha t ci m. Cui cng th
Llao b thng v ri tr vo trong ngn Mazama, li mt ci h khng l,
v ming h y cui cng th cha y nc.

Nht thc. Ngi xa khng bit nguyn nhn gy ra nht thc, nhng h tht s n
s xut hin c chu k ca chng.
S thiu hiu bit trc cc hin tng t nhin a nhng con ngi
thi c i pht minh ra thn thnh v tn vinh cc th lc siu nhin trong mi
mt i sng ca con ngi. C cc v thn tnh yu v chin tranh; thn ma

10
v thn sm; k c thn ng t v thn ni la. Khi cc v thn vui v, th loi
ngi c hng thi tit tt, ha bnh, v khng phi hng chu thm ha
thin nhin v bnh tt. Khi cc v thn bc dc, th xy ra hn hn, chin tranh,
dch hch v cc loi dch bnh. V mi quan h nhn qu trong t nhin khng
hin r trc con mt ca h, nn nhng v thn ny c v tht b him, v loi
ngi sng nh vo lng nhn c ca h. Nhng vi Thales x Miletus
(khong 624 tCN khong 546 tCN), cch nay chng 2600 nm trc, iu
bt u thay i. Quan im ny sinh l t nhin tun th nhng nguyn tc ph
hp c th hiu c. V v th bt u qu trnh lu di l thay th quan nim
v th gii thn thnh bng quan nim v mt v tr b chi phi bi cc quy lut
t nhin, v c to ra theo mt bn thit k m mt ngy no chng ta s
c th c ra c.
Nhn theo tin trnh lch s nhn loi, s thm tra khoa hc l mt n lc
rt mi. Ging loi ca chng ta, Homo sapiens, c gc gc vng h Sahara
thuc chu Phi khong nm 200.000 tCN. Ngn ng vit ch c nin i khong
nm 7000 tCN, l sn phm ca cc x hi qun t xung quanh nhng khu vc
trng ng cc. (Mt s ch khc c thm ch ni v khu phn bia hng ngy
cho php i vi tng ngi dn) Nhng bn vit tay sm nht t nn vn minh
v i thuc Hi Lp c i c nin i vo th k th 9 tCN, nhng nh cao ca
nn vn minh , thi k c in, xut hin vi trm nm sau , bt u u
trc nm 500 tCN. Theo Aristotle (384 tCN 322 tCN), khong thi gian
Thales ln u tin pht trin tng cho rng th gii l c th hiu
c, rng nhng th phc tp din ra xung quanh chng ta c th gin lc
thnh nhng nguyn l n gin hn v gii thch c m khng cn vin dn
nhng yu t hoang ng hoc thn thnh.
Thales c s sch ghi nhn l ngi u tin d bo nht thc xy ra
vo nm 585 tCN, mc d chnh xc ln ca ci ng d on c kh nng
ch l mt s may mn tnh c. ng l mt nhn vt khng r rng tung tch, v
ng chng li bn vit no ca ring ng c. Ngi nh ca ng l mt trong
nhng trung tm tr tu nm trong mt vng gi l Ionia, x x thuc a ca Hi
Lp, v c sc nh hng cui cng lan ta n tn Th Nh K v Italy pha
ty xa xi. Nn khoa hc Ionia l mt thnh tu c nh du bi s say m
cao trong vic h l cc quy lut c bn nhm gii thch cc hin tng t
nhin, mt mc son chi li trong lch s t tng ca loi ngi. Cch tip cn
ca h l duy l v trong nhiu trng hp a n nhng kt lun ging mt
cch bt ng vi ci m cc phng php phc tp hn ca chng ta a chng
ta n ch tin tng nh ngy nay. l mt s khi u v i. Nhng nhiu
th k tri qua, phn nhiu khoa hc Ionia b lng qun thnh thong u
trong lch s, n c khm ph tr li hay pht minh ra tr li.

11
Theo truyn thuyt, cng thc ton hc u tin ca ci ngy nay chng
ta gi l mt quy lut t nhin c t mt con ngi thi k Ionia tn gi l
Pythagoras (khong 580 tCN khong 490 tCN), nhn vt ni ting vi nh l
mang tn ng: bnh phng cnh huyn (cnh di nht) ca mt tam gic vung
bng tng bnh phng ca hai cnh cn li. S sch k rng Pythagoras
pht hin ra mi lin h s hc gia chiu di cc si dy dng trong cc nhc
c v s kt hp hi ha ca m thanh. Theo ngn ng ngy nay, chng ta s
m t mi lin h bng cch ni rng tn s s dao ng trong mi giy
ca mt si dy dao ng di mt sc cng c nh t l nghch vi chiu di
ca si dy. T quan im thc tin, iu ny l gii v sao n ghita bass phi
c dy di hn n ghita thng. Pythagoras c l khng tht s pht hin ra
iu ny v c l ng cng chng khm ph ra nh l mang tn ng nhng
c bng chng cho thy vo thi i ca ng, ngi ta bit ti mt s lin h
gia chiu di dy nhc c v phch. Nu ng nh vy th ngi ta c th gi
cng thc ton hc n gin l th d u tin ca ci ngy nay chng ta gi
l vt l l thuyt.

Ionia. Cc hc gi Ionia c i nm trong s nhng ngi u tin l gii cc hin tng t
nhin qua cc quy lut ca t nhin thay v da trn thn thnh.

12
Ngoi nh lut dy n ca Pythagoras ra, nhng nh lut vt l duy
nht c bit chnh xc i vi ngi c i l ba nh lut c m t chi tit
bi Archimedes (khong 287 tCN khong 212 tCN), nh vt l li lc nht
thi c i. Theo thut ng ngy nay th nh lut n by l gii rng nhng
lc nh c th nng nhng i trng ln v n by khuch i lc theo t s
ca hai khong cch n im ta ca n by. nh lut s ni pht biu rng
mi vt nhng trong mt cht lng s chu mt lc hng ln bng vi trng
lng ca phn cht lng b chim ch. V nh lut phn x nh sng tha
nhn rng gc hp gia mt chm nh sng v gng bng vi gc hp gia
gng v chm tia phn x. Nhng Archimedes khng gi chng l nhng nh
lut, ng cng khng l gii chng theo kiu lin h vi s quan st v o c.
Thay v th, ng xem chng nh th chng l nhng nh l thun ty ton hc,
trong mt h tin ging ht nh ci Euclid sng to cho b mn hnh hc.
Khi h t tng Ionia lan rng, Ionia xut hin nhng con ngi nhn
thy v tr c mt trt t bn trong, mt trt t c th hiu c thng qua quan
st v l gii. Anaximander (khong 610 tCN khong 546 tCN), mt ngi
bn v c l l hc tr ca Thales, cho rng v con ngi lc mi sinh ra khng
c kh nng t tn ti, cho nn nu nhng con ngi u tin bng cch no
c mang n trn tri t lc mi s sinh, th loi ngi chng th sng st.
Trong ci c l l s nhn thc m h u tin v s tin ha ca nhn loi, nh
Anaximander l gii, loi ngi phi tin ha t nhng loi ng vt khc c
con nh mi sinh cng cp hn. Sicily, Empedocles (khong 490 tCN
khong 430 tCN) quan st cng dng ca mt thit b gi l ci ng h
nc. Thnh thong c dng lm mi mc nc, n gm mt qu cu c mt
ci c h v nhng l nh di y. Khi dm trong nc th nc trn y vo
bn trong, v khi nu nh ngi ta y np c li, th c th nng ng h
nc ln m nc bn trong khng chy ra ngoi. Empedocles thy nu
nh bn y np c li trc khi dm n vo trong nc, th nc khng trn
vo bn trong ng h nc c. ng l gii rng mt ci g khng nhn
thy ngn khng cho nc trn qua cc l nh vo trong qu cu ng
khm ph cht liu ngy nay chng ta gi l khng kh.
Cng khong thi gian trn, Democritus (khong 460 tCN khong 370
tCN), qu x thuc a Ionia min bc Hi Lp, th suy ngh v ci xy ra khi
bn p v hay ct mt vt thnh tng mnh. ng cho rng bn khng th no
tip tc qu trnh mt cch v hn. Thay vo , ng cho rng mi th, k c
mi sinh vt sng, cu to t nhng ht c bn khng th no phn tch hay
chia nh ra c na. ng t tn cho nhng ht vt cht ti hu ny l nguyn
t, theo t nguyn Hi Lp c ngha l khng th chia ct. Democritus tin rng
mi hin tng vt cht l sn phm ca s va chm ca cc nguyn t. Theo

13
quan im ca ng, t tn l nguyn t lun, tt c cc nguyn t lin tc
chuyn ng trong khng gian v, tr khi c s tc ng, chng chuyn ng
mi mi thng v pha trc. Ngy nay, quan im c gi l nh lut
qun tnh.
Quan im mang tnh cch mng cho rng chng ta l nhng c dn bnh
thng ca v tr, ch chng phi ging loi c bit hin hu ti trung tm ca
v tr, ln u tin c bo v bi Aristarchus (khong 310 tCN khong 230
tCN), mt trong nhng nh khoa hc Ionia cui cng. Ch mt trong nhng tnh
ton ca ng cn st li, l mt phn tch hnh hc phc tp ca nhng quan
st t m ca ng v kch c ca ci bng ca Tri t in ln trn mt trng trong
mt k nguyt thc. ng kt lun t s liu ca ng rng Mt tri phi ln hn
rt nhiu so vi Tri t. C l ly cm hng t quan im cho rng nhng vt
th nh b phi quay vng xung quanh nhng vt th s ch khng th no
khc i, nn ng tr thnh ngi u tin cho rng Tri t khng phi nm ti
trung tm ca h hnh tinh ca chng ta, m thay vo , n v cc hnh tinh
khc quay xung quanh mt tri ln hn nhiu. l mt tin b nh t s nhn
thc tri t ch l mt hnh tinh bnh thng cho n quan im rng mt tri
ca chng ta chng c g c bit ht. Aristarchus nghi ng vo iu ny v ng
tin rng cc ngi sao m chng ta thy trn bu tri m tht ra chng l g
ngoi nhng mt tri xa.
Quan nim ca ngi Ionia thuc mt trong nhiu trng phi trit hc
Hi Lp c i, mi trng phi c nhng truyn thng khc nhau v thng
mu thun vi nhau. Tht khng may, quan im ca ngi Ionia v t nhin
n c th gii thch qua nhng nh lut tng qut v gin lun thnh mt tp
hp nhng nguyn l n gin ch c sc nh hng mnh trong vi ba th k.
Mt l do l cc l thuyt Ionia thng c v khng c ch dnh cho khi nim
t nguyn hoc mc ch, hay quan nim thn thnh can thip vo s hot ng
ca th gii. y l nhng thiu st ng ch khin nhiu nh t tng Hi
Lp cng nh nhiu ngi ngy nay lo ngi. Nh trit hc Epicurus (341 270
tCN), chng hn, phn i nguyn t lun trn thc t l tt hn nn tin
tng vo thn thoi v cc v thn thay v tr thnh n l cho vn mnh ca
cc nh trit hc t nhin. Aristotle cng phn i khi nim nguyn t v ng
khng th chp nhn rng con ngi sng cu to t nhng th v tri v gic,
khng c linh hn. Quan nim Ionia rng v tr khng phi do con ngi lm
ch l mt mc son trong s hiu bit ca chng ta v v tr, nhng n l mt
quan nim b ngi ta rung b, v khng thm nht li ln na, hay c chp
nhn rng ri, cho n thi Galileo, gn hai mi th k sau .
Mt s suy on ca chng v bn cht v tr tht su sc, nhng a s
quan im ca ngi Hi Lp c i khng ginh c s thuyt phc l nn

14
khoa hc hp l trong thi hin i. Trc ht, v ngi Hi Lp khng pht
minh ra phng php khoa hc, cc l thuyt ca h khng c pht trin vi
mc tiu xc nhn bng thc nghim. Cho nn, nu mt hc gi khng nh mt
nguyn t chuyn ng theo mt ng thng cho n khi n va chm vi mt
nguyn t th hai v mt hc gi khc khng nh n chuyn ng theo mt
ng thng cho n khi n ri vo con mt hng ca ngi khng l mt mt
[trong thn thoi Hi Lp], th chng c cch no phn gii ai ng ai sai.
ng thi, khng c s khc bit no gia con ngi v cc nh lut vt l.
Chng hn, vo th k th nm tCN, Anaximander vit rng vn vt pht
sinh t mt cht c bn, v tr v vi n, chng ng mang ci tt p v
ci bt li n cho ti li ca chng. V theo nh trit hc Ionia, Heraclitus
(khong 535 475 tCN), mt tri hnh s nh th v nu khng th thn cng
bng s bn h n xung. Vi trm nm sau , trng phi Stoic, mt trng
phi trit hc Hi Lp ra i vo khong th k th ba tCN, tht s a ra mt s
khc bit gia nhng quy lut con ngi v cc quy lut t nhin, nhng chng
li a nhng quy tc lm ngi khi xem xt vn vt th d nh s tn sng
thn thnh v vng li cha m vo nhm cc quy lut t nhin. Ngc li,
chng thng m t cc qu trnh vt l theo ngn t lut php v tin rng
chng cn phi c thc p, mc d cc vt cn phi tun theo nhng quy
lut bt di bt dch. Nu bn ngh rng tht kh khin ngi ta tun th lut giao
thng, th hy tng tng vic thuyt phc mt tiu hnh tinh chuyn ng
trong qu o hnh elip th xem.
Truyn thng ny tip tc nh hng n cc nh t tng k tc Hi Lp
nhiu th k sau . Vo u th k th 13, nh trit l C c Thomas Aquinas
(khong 1225 1274) chp thun quan im ny v dng n bin lun
cho s tn ti ca Cha. ng vit R rng [nhng vt v tri v gic] i ti s
kt thc ca chng khng phi bi s tnh c, m l c mc ch... V th, c
mt nhn vt sng sut no m thng qua bn tay ca ngi mi th trong t
nhin i theo trt t n s kt thc ca n. n tn th k th 16 sau ny, nh
thin vn v i ngi c Johannes Kepler (1571 1630) cn tin rng cc
hnh tinh c s cm th gic quan v tun th c thc theo nhng quy lut
chuyn ng m tr tu ca chng mch bo.
Quan im rng cc quy lut t nhin phi c tun th c thc phn
nh tiu im quan tm ca ngi c i v nguyn do ti sao v tr hnh x
nh th, thay v l gii n hnh x nh th no. Aristotle l mt trong nhng
ngi xng hng u cho cch tip cn nh th, ng bc b quan im
khoa hc xy dng c nguyn tc da trn s quan st. Vo thi c i, php o
chnh xc v tnh ton ton hc trong mi trng hp u l kh. K hiu c s
10 m chng ta thy tin li trong s hc ch mi ra i vo khong nm 700

15
khi ngi Hindu bc nhng si chn v i u tin hng n vic bin ton
hc thnh mt cng c y nng lc. K hiu cho php cng v php tr vn
cha xut hin, mi cho n th k 15. V du bng cng nh nhng chic ng
h c th o thi gian n giy cng khng h c trc th k 16.
Tuy nhin, Aristotle khng nhn thy nhng vn trong o c v tnh
ton l nhng tr ngi cho s pht trin ca mt nn vt l c th mang n
nhng tin on nh lng. Khng nhng vy, ng cn thy khng cn thit
phi lm nh th. Thay vo , Aristotle xy dng nn vt l ca ng da
trn nhng nguyn l thu ht ng v mt tr tu. ng b i nhng thc t m
ng thy khng hp dn v tp trung s n lc ca ng vo nhng nguyn do
m vn vt xy ra, vi cng sc tng i t u t vo l gii chi tit ci g
ang xy ra. Aristotle tht s iu chnh nhng kt lun ca ng khi s mu
thun hin nhin ca chng vi quan st l khng th b qua c. Nhng
nhng iu chnh thng l nhng l gii c bit chng g hn l lp lim i
s mu thun. Theo kiu nh th, cho d l thuyt ca ng c trch bao nhiu so
vi thc ti, ng lun c th iu chnh n va loi b s mu thun. Th
d, l thuyt chuyn ng ca ng cho rng nhng vt nng ri vi tc
khng i t l vi sc nng ca chng. l gii thc t r rng cc vt c th
tng tc khi chng ri, ng pht minh ra mt nguyn l mi rng cc vt
hn hoan hn, v v th tng tc, khi chng cng n gn ch nm ngh t nhin
ca chng, mt nguyn l ngy nay dng nh l s m t thng minh ca
nhng ngi nht nh ch khng phi ca nhng vt v tri v gic. Mc d
cc l thuyt ca Aristotle thng c t gi tr tin on, nhng cch tip cn
khoa hc ca ng thng tr phng Ty trong hn hai nghn nm tri.
Nhng hu du C c ca ngi Hi Lp bc b quan im cho rng v
tr b chi phi bi nhng quy lut t nhin khng khc g nhau. H cng bc b
quan im cho rng con ngi khng gi v tr c tn trong v tr . V mc
d thi trung c khng c mt h trit l kt hp no, nhng din mo chung l
v tr l sn chi ca Cha, v tn gio ng nghin cu hn l cc hin
tng t nhin. Tht vy, vo nm 1277, c gim mc thnh Paris, theo ch d
ca Gio hong John XXI, cng b danh sch 219 sai lm hay d gio phi
kt n. Trong s nhng d gio l quan im rng t nhin tun theo cc quy
lut, v iu ny mu thun vi quyn nng ca Cha. Tht th v l vi thng
sau , chnh Gio hong John qua i v tc dng ca lc hp dn khi mi
trn ta lu i ca ng sp ln ngi ng.

16

Nu ti hc c ci g trong triu i lu i ca mnh,
th l nhit huyt dng trn.
Quan nim hin i v nhng quy lut t nhin xut hin vo th k 17.
Kepler dng nh l nh khoa hc u tin hiu c khi nim theo ngha
khoa hc hin i, mc d nh chng ta ni, ng vn gi quan im duy linh
v nhng i tng vt cht. Galileo (1564 1642) khng s dng khi nim
quy lut trong a s cc tc phm khoa hc ca ng (mc d n xut hin
trong mt s bn dch ca nhng tc phm ). Tuy nhin, cho d ng c dng
t hay khng, th Galileo tht s lm sng t rt nhiu quy lut v ch
trng nhng nguyn l quan trng rng quan st l c s ca khoa hc v mc
ch ca khoa hc l nghin cu mi lin h nh lng tn ti gia nhng hin
tng vt cht. Nhng ngi u tin xc lp r rng khi nim cc quy lut
ca t nhin nh chng ta hiu chng l Ren Descartes (1596 1650).

17
Descartes tin rng mi hin tng vt l phi c gii thch theo s va
chm ca nhng khi lng ang chuyn ng, chng b chi phi bi ba nh
lut tin thn ca nhng nh lut Newton ni ting ca chuyn ng. ng
khng khng rng nhng nh lut t nhin c gi tr mi ni v mi thi
im, v pht biu dt khot rng s tun th nhng nh lut ny khng c
ngha l nhng vt ang chuyn ng ny c tr tu. Descartes cn hiu tm
quan trng ca ci ngy nay chng ta gi l cc iu kin ban u. Nhng
iu kin m t trng thi ca mt h vo lc bt u ca khong thi gian
bt k m ngi ta tm cch a ra nhng tin on. Vi mt tp hp nhng
iu kin ban u cho trc, cc nh lut ca t nhin xc nh mt h s tin
trin nh th no theo thi gian, nhng nu khng c mt tp hp c bit ca
nhng iu kin ban u th s tin trin khng th no nh r c. Chng
hn, nu lc bt u, mt con chim b cu pha trn u chng ta th mt ci g
ra, th ng i ca vt ang ri c xc nh bi cc nh lut Newton.
Nhng kt cc s rt khc nhau ty thuc vo lc bt u con b cu ang
u trn ng dy in thoi hay ang bay ngang qua vi tc 20 dm mi
gi. p dng cc nh lut vt l, ngi ta phi bit mt h c bt u
nh th no, hay t nht l trng thi ca n ti mt s thi im r rng. (Ngi
ta cng c th s dng cc nh lut theo di mt h ngc dng thi gian)
Vi quan im mi hi sinh ny v s tn ti ca cc nh lut ca t
nhin xut hin cng vi nhng n lc mi nhm dung ha nhng nh lut
vi quan nim v Cha, theo Descartes, Cha c th lm thay i s tht hay s
di tr ca nhng tuyn b o c hoc nhng nh l ton hc, ch khng lm
thay i t nhin. ng tin rng Cha ban hnh cc nh lut t nhin nhng
khng h c s chn la cc nh lut t nhin; thay v th, ng a ra chng v
cc nh lut m chng ta tri nghim l nhng nh lut kh d duy nht. iu
ny trng nh l ng chm n quyn nng ca Cha, nhng Descartes n
trnh vn bng cch cho rng cc nh lut l khng th thay i v
chng l s phn nh ca bn cht ring t ca Cha. Nu iu l ng, th
ngi ta c th ngh rng Cha vn c s la chn sng to ra nhng th gii a
dng, mi th gii tng ng vi mt tp hp khc nhau ca nhng iu kin
ban u, nhng Descartes cng ph nhn iu ny. Cho d s sp xp vt cht
lc bt u v tr l nh th no i na, ng tranh lun, th theo thi gian mt
th gii ging nh th gii ca chng ta s tin trin. Ngoi ra, Descartes cm
thy, mt khi Cha a th gii vo hot ng, ngi cho th gii hon
ton t tin trin.
Mt tnh hung tng t (vi mt vi ngoi l) cng c Isaac Newton
(1643 1727) tn thnh. Newton l ngi ginh c s chp thun rng ri
ca khi nim hin i v mt nh lut khoa hc vi ba nh lut ca ng v s

18
chuyn ng v nh lut vn vt hp dn, nh lut gii thch qu o ca tri
t, mt trng v cc hnh tinh, v gii thch nhng hin tng th d nh thy
triu. Mt s phng trnh do ng sng to ra, v khun kh ton hc phc tp
m chng ta suy lun ra t chng, vn c ging dy ngy nay, v c s
dng h khi no mt kin trc s thit k mt ta nh, mt k s thit k mt
chic xe hi, hay mt nh vt l tnh ton phng n phng mt tn la cho h
cnh ln sao Ha. Nh nh th Gio hong Alexander tng ni:
T nhin v cc quy lut t nhin n mnh trong bng m:
Cha ni, Newton hy xut hin! v mi th bng sng
Ngy nay, a s cc nh khoa hc s ni mt nh lut t nhin l mt
quy lut xy dng trn s sp t m ngi ta quan st thy v mang n nhng
tin on vt xa khi nhng tnh hung d thy trc c s ca n. Th d,
chng ta c th thy mt tri mc phng ng mi ngy trong cuc
sng ca mnh, v a ra nh lut Mt tri lun mc hng ng. y l
mt s khi qut ha vt ra khi nhng quan st hn ch ca chng ta v
mt tri mc v a ra nhng tin on c th kim tra v tng lai. Mt khc,
mt pht biu kiu nh My vi tnh trong phng ny c mu en khng phi
l mt nh lut ca t nhin v n ch lin quan n cc my vi tnh trong
phng v khng nu ra tin on no i loi nh Nu phng ti mua thm
my vi tnh mi, n s c mu en.
Kin thc hin i ca chng ta v thut ng nh lut ca t nhin l
mt vn m cc nh trit hc tranh ci lu nay, v n l mt cu hi tinh
t hn ci ban u ngi ta ngh n. Th d, nh trit hc John W. Carroll
so snh cu pht biu Mi qu cu bng vng u c ng knh di mt
dm vi mt pht biu nh Mi qu cu bng uranium-235 u c ng
knh di mt dm. Cc quan st ca chng ta v th gii cho chng ta bit
rng khng c qu cu bng vng no c b rng ln hn mt dm, v chng ta
c th an tm rng s khng h c qu cu no nh vy. Tuy nhin, chng ta
khng c l do g tin rng khng th c mt qu cu nh vy, v v th pht
biu trn khng c xem l mt nh lut. Mt khc, cu pht biu Mi qu
cu bng uranium-235 u c ng knh di mt dm c th xem l mt
nh lut ca t nhin v, theo ci chng ta bit v vt l ht nhn, mt khi
mt qu cu uranium-235 pht trin n ng knh ln hn khong 6 inch, th
n s t phn hy trong mt v n ht nhn. V th, chng ta c th chc chn
nhng qu cu nh th l khng h tn ti. (Chng phi tng hay ho g nu
bn mun th to ra mt qu cu nh vy!) S khc bit ny c ngha quan
trng v n lm sng t rng khng phi mi s khi qut ha m chng ta quan
st thy u c th xem l nhng nh lut ca t nhin, v a s cc nh lut

19
ca t nhin ca tn ti nh l b phn ca mt h thng nhng nh lut bao
qut hn, lin h cht ch vi nhau.
Trong khoa hc hin i, cc nh lut ca t nhin thng c din t
theo ngha ton hc. Chng c th l chnh xc hoc gn ng, nhng chng
phi c quan st ng m khng c ngoi l - nu khng ph qut th t nht
phi ng di mt tp hp quy c gm nhng iu kin nht nh. Th d,
chng ta bit cc iu kin Newton phi thay i nu cc vt chuyn ng
vn tc gn bng tc nh sng. Nhng chng ta vn xem cc nh lut
Newton l nh lut v chng vn ng, t nht l vi s gn ng rt tuyt vi,
trong nhng iu kin ca th gii hng ngy, trong nhng tc m chng
ta gp nh hn tc nh sng rt nhiu ln.
Nu t nhin b chi phi bi cc nh lut, th ba cu hi sau y s pht
sinh:
1. Ngun gc ca nhng nh lut l g?
2. C bt k ngoi l no i vi nhng nh lut hay khng?
3. Phi chng ch c mt tp hp nhng nh lut kh d nht nh?
Nhng cu hi quan trng ny c xem xt vi nhiu phng php
khc nhau bi cc nh khoa hc, nh trit hc, v nh thn hc. Cu tr li
thng c nu ra cho cu hi th nht cu tr li ca Kepler, Galileo,
Descartes, v Newton l nhng nh lut trn l tc phm ca Cha. Tuy
nhin, y chng g hn l mt nh ngha rng Cha l hin thn ca nhng
nh lut ca t nhin. Tr khi ngi ta ph cho Cha mt s c tnh khc no
, th d nh Cha ca kinh Cu c, vic vin dn Cha cho hi th nht n
thun l s thay th mt b n ny bng mt b n khc. Cho nn nu chng ta
mun a Cha vo cu tr li cho cu hi th nht, th rc ri tht s pht sinh
vi cu hi th hai: Liu c ngoi l hay iu thn k no vi cc nh lut hay
khng?
Nhng quan im tr li cho cu hi th hai b phn chia su sc. Plato
v Aristotle, nhng tc gia Hi Lp c i c sc nh hng nht, cho rng c
th chng c ngoi l no i vi cc nh lut. Nhng nu ngi ta nhn theo
quan im Kinh thnh, th Cha khng nhng sng to ra cc nh lut m cn
c nhng ngi cu nguyn khn khon mang li nhng ngoi l - mong
cha ht chng bnh v phng cu cha, mong hn hn mau chm dt, hoc
hi sinh mn croquet l mt mn th thao Olympic. Ngc li quan im ca
Descartes, hu nh mi nh t tng C c gio u gi quan im rng Cha
c kh nng hon cc nh lut thc hin iu thn k. Ngay c Newton cng
tin vo mt s thn k kiu nh th. ng ngh rng qu o ca cc hnh tinh l

20
khng bn v lc ht hp dn ca hnh tinh ny i vi hnh tia kia s gy ra s
nhiu lon qu o ln dn theo thi gian v kt qu l cc hnh tinh s ri vo
mt tri hoc bay ra khi h mt tri. ng tin rng Cha phi m ng vic
lp li qu o, hay thi gi gim st thin th, a n vo n nh. Tuy
nhin, Pierre Simon, hu tc Laplace (1749 1827), thng c gi l
Laplace, cho rng nhng nhiu lon l u n, ngha l c nh du bi
nhng chu k lp li, ch khng tch t. V th, h mt tri s t thit lp li, v
khng cn mt s can thip thn thnh no gii thch v sao n tn ti cho
n ngy nay.
Laplace c bit n vi vinh d l ngi u tin xut r rng
thuyt quyt nh lun khoa hc: Cho bit trng thi ca v tr ti mt thi
im, mt tp hp y cc nh lut s xc nh trn vn c tng lai ln qu
kh ca n. iu ny s loi tr kh nng thn k hay mt vai tr tch cc cho
Cha. Thuyt quyt nh lun khoa hc m Laplace thit lp l cu tr li ca
cc nh khoa hc hin i cho cu hi th hai. Trn thc t, n l c s ca mi
ngnh khoa hc hin i, v l mt nguyn l quan trng trong sut tp sch
ny. Mt nh lut khoa hc khng phi l mt nh lut khoa hc nu n ch
ng khi mt s th lc siu nhin quyt nh khng can thip. Ghi nhn iu
ny, ngi ta n rng Napoleon tng hi Laplace rng Cha s c mt nh th
no trong bc tranh ny. Laplace tr li rng: Tha ngi, ti khng cn n gi
thuyt .
V con ngi sng trong v tr v tng tc vi nhng vt th bn trong
n, nn thuyt quyt nh lun khoa hc cng ng i vi con ngi. Tuy
nhin, nhiu ngi trong khi chp nhn rng thuyt quyt nh lun chi phi cc
nh lut vt l, nhng h ngh vi hnh vi con ngi l ngoi l, v theo h
chng ta c thc. Descartes, chng hn, bo v quan im thc, cho rng
tr tu con ngi l ci g khc vi th gii vt cht v khng tun theo cc
nh lut ca n. Theo quan im ca ng, mt con ngi gm c hai thnh
phn, mt c th v mt linh hn. C th chng khc g nhng my mc bnh
thng, nhng linh hn th khng phi l i tng ca nh lut khoa hc.
Descartes rt quan tm n gii phu v sinh l hc, v ng xem mt c quan
nh xu ti trung tm ca b no, gi l tuyn qu thng, l ni tr ng ca linh
hn. ng tin rng tuyn l ni m mi suy ngh ca chng ta hnh thnh, l
ging ngun thc ca chng ta.

21

Ti ngh ngi nn r rng hn y trong bc hai.
Con ngi c thc hay khng? Nu chng ta c thc, th trong cy
tin ha, n pht trin ch no? To lc-lam hoc vi khun c thc
khng, hay hnh vi ca chng l t ng v nm trong phm vi ca quy lut
khoa hc? C phi ch nhng sinh vt a bo mi c thc, hay ch c loi
th thi? Chng ta c th ngh rng mt con tinh tinh ang rn luyn t duy khi
n chn nhai mt qu chui, hoc mt con mo khi n co rch sofa nh bn,
nhng cn mt loi su c tn gi l Caenorhabditis elegans mt sinh vt n
gin cu to ch t 959 t bo th sao? C l n cha bao gi suy ngh, l
con vi khun hng v qu t m ta tng xi , nhng n cng c mt s a
chung r rng v thc n v n s hoc l c nut ba n chng ngon lnh g
, hoc u tranh i tm ci tt hn, ty thuc vo kinh nghim gn nht ca
n. c phi l bi tp thc khng?
Mc d chng ta cm thy rng chng ta c th chn ly ci mnh lm,
nhng kin thc ca chng ta v c s sinh hc phn t cho thy cc qu trnh
sinh hc b chi phi bi nhng nh lut vt l v ha hc, v do c xc
nh ging nh qu o ca cc hnh tinh. Nhng th nghim gn y v khoa

22
hc thn kinh ng h quan im rng chnh no b vt cht ca chng ta, tun
theo nhng nh lut khoa hc bit, xc nh hnh ng ca chng ta, ch
khng phi nhng tc dng no nm ngoi nhng nh lut . Th d, mt
nghin cu v nhng bnh nhn tri qua phu thut no nhn thc tm thy rng
bng cch kch thch in nhng vng thch hp ca no, ngi ta c th to ra
ngi bnh nim mong mun c ng cnh tay, bn tay, hoc bn chn, hoc
c ng li v ni chuyn. Tht kh m tng tng thc c th hot ng
nh th no nu hnh vi ca chng ta c xc nh bi quy lut vt l, v th
chng ta dng nh chng g hn l nhng c my sinh hc v thc ch l
mt o gic.
Trong khi tha nhn rng hnh vi con ngi tht s c xc nh bi
cc quy lut ca t nhin, ci cng c v hp l l hy kt lun rng kt cc
c xc nh theo mt kiu phc tp v vi qu nhiu bin cho nn khng th
no d on trn thc t. V nh th ngi ta s cn phi bit trng thi ban u
ca mi mt trong hng nghn nghn nghn t t phn t trong c th con ngi
v i gii ngn y s phng trnh. Cng vic s mt vi ba t nm, vy l
kh mun cho ch vt tri khi m ngi th sn ngm nng sng sn ri.
V vic s dng cc nh lut vt l c bn d on hnh vi con ngi
l phi thc t, nn chng ta chp nhn ci gi l l thuyt tc dng. Trong vt l
hc, mt l thuyt tc dng l mt khun kh c to ra lp m hnh nhng
hin tng nht nh quan st thy m khng m t chi tit mi qu trnh c
s n ng sau. Th d, chng ta khng th gii chnh xc nhng phng trnh
chi phi tng tc hp dn ca mi nguyn t trong c th mt con ngi vi
mi nguyn t trong tri t. Nhng trong mi mc ch thc t, lc hp dn
gia mt ngi v tri t c th c m t theo ch vi ba con s, th d nh
khi lng tng cng ca ngi . Tng t nh vy, chng ta khng th gii
nhng phng trnh chi phi hnh trng ca nhng nguyn t v phn t phc
tp, nhng chng ta pht trin mt l thuyt tc dng gi l ha hc cung cp
li gii thch y ca cch thc cc nguyn t v phn t hnh x trong
nhng phn ng ha hc m khng tnh n tng chi tit ca nhng tng tc.
Trong trng hp con ngi, v chng ta khng th gii nhng phng trnh
xc nh hnh vi ca chng ta, cho nn chng ta s dng l thuyt tc dng rng
con ngi c thc. Nghin cu thc ca chng ta, v nghin cu hnh vi
pht sinh t n, l nhim v ca khoa hc tm l hc. Ngnh kinh t hc cng
c mt l thuyt tc dng, da trn quan im thc cng vi gi thit rng con
ngi nh gi nhng kiu hnh ng ca mnh v chn ra ci tt nht. L
thuyt tc dng ch thnh cng khim tn trong vic d on hnh vi v, nh
chng ta u bit, cc quyt nh thng khng da trn l tr hoc da trn s

23
phn tch thiu st ca nhng h qu ca s chn la . l nguyn do v
sao th gii li hn lon nh th.
Cu hi th ba l vn cc nh lut xc nh v tr v hnh vi con
ngi c l mt hay khng. Nu cu tr li ca bn cho cu hi th nht l
Cha sng to ra cc nh lut, th cu hi ny bt ra l Cha c bt k s u
tin no trong vic chn la chng hay khng? C Aristotle v Plato u tin,
ging nh Descartes v Einstein sau ny, rng cc nguyn l ca t nhin tn ti
bn ngoi ci tt yu, ngha l v chng ch l nhng nguyn tc mang li
ngha lgic. Do nim tin ca ng vo ngun gc lgic ca cc nh lut ca t
nhin, nn Aristotle v nhng ngi ng h ng cm thy rng ngi ta c th
suy ra nhng nh lut m khng phi t nhiu ch xem t nhin tht ra
hnh x nh th no. Nim tin , v s tp trung l gii v sao vn vt tun
theo cc quy lut thay v i tm bn cht ca cc quy lut, khin ng nh tnh
cc quy lut ch yu thng l khng ng, v trong mi trng hp khng t
ra hu ch cho lm, mc d chng tht s thng tr t duy khoa hc trong nhiu
th k. Mi rt mun sau ny th nhng ngi nh Galileo mi dm thch thc
uy lc ca Aristotle v quan st xem t nhin tht s lm g, thay v thun
ty l gii v sao n phi hnh x nh th.
Quyn sch ny bn r trong khi nim quyt nh lun khoa hc, hm
rng cu tr li cho cu hi th hai l khng c php thn k, hay cc ngoi l
i vi cc quy lut ca t nhin. Tuy nhin, chng ta s tr li gii p nhng
cu hi su sc th nht v th ba, vn cc nh lut pht sinh nh th no
v chng c l nhng nh lut kh d hay khng. Nhng trc ht, trong
chng tip theo, chng ta s xem xt vn cc nh lut t nhin m t ci
g. a s cc nh khoa hc s ni rng chng l s phn nh ton hc ca mt
thc ti bn ngoi tn ti c lp vi ngi quan st. Nhng khi chng ta cn
nhc cch thc chng ta quan st v hnh thnh nhng khi nim v nhng ci
xung quanh chng ta, th chng ta vp phi cu hi, chng ta tht s c l do
tin rng thc ti khch quan tn ti hay khng?


24




3
Thc ti l g


25




i nm trc y, hi ng thnh ph Monza, Italy, cm
nhng ngi nui c vng gi c trong nhng ci bnh cong. H
l gii rng tht l tn nhn nu nui c trong mt ci bnh cong,
v nu nh th, khi nhn ra ngoi, con c s c ci nhn mo m v thc ti.
Nhng lm th no chng ta bit c rng chng ta c bc tranh ng,
khng h mo m, ca thc ti? C l bn thn chng ta cng ang bn trong
mt ci b c cong to ln no v tm nhn ca chng ta cng b mo m bi
mt thu knh khng l no thi? Bc tranh thc ti ca con c vng th khc
vi bc tranh thc ti ca chng ta, nhng chng ta c th m bo rng n
km thc t hn hay khng?
Ci nhn ca con c vng khng ging vi ci nhn ca chng ta, nhng
con c vng vn c th thit lp nhng nh lut khoa hc chi phi s chuyn
ng ca nhng vt th m chng thy trong ci b ca chng. Th d, do s
mo nh, mt vt ang chuyn ng t do m chng ta thy i theo ng
thng th con c s thy i theo ng cong. Tuy nhin, con c c th thit lp
nhng nh lut khoa hc t h quy chiu mo m ca chng lun lun ng v
cho php chng a ra nhng tin on v chuyn ng tng lai ca nhng
vt th bn trong b. Cc nh lut ca chng s phc tp hn cc nh lut
trong h quy chiu ca chng ta, nhng tnh n gin l ty thuc v gic ca
tng ngi. Nu con c vng thit lp c mt nh lut nh th, th chng ta
phi tha nhn rng ci nhn ca con c vng l mt bc tranh c gi tr ca
thc ti.
Mt th d ni ting ca nhng bc tranh khc nhau ca thc ti l m
hnh m Ptolemy (khong 85 165) a ra vo khong nm 150 m t
chuyn ng ca cc thin th. Ptolemy cng b nghin cu ca ng trong mt
chuyn lun di 13 tp sch thng c bit n vi ci tn Arab ca n l
Almagest. Almagest bt u vi vic l gii nhng nguyn do m ngi ta ngh
tri t c dng hnh cu, ng yn, nm ti trung tm ca v tr, v nh ng
k so vi kch c ca bu tri. Bt chp m hnh nht tm ca Aristachus, nim
tin ny n su vo gii hc thc Hi Lp t nht l k t thi Aristotle, ngi
tin v nhng l do b n rng tri t phi nm ti trung tm ca v tr. Trong
m hnh ca Ptolemy, tri t ng yn ti trung tm, v cc hnh tinh v ngi
sao th chuyn ng xung quanh n trong nhng qu o phc tp theo nhng
vng ngoi lun, ging nh cc bnh xe lng trong bnh xe.
V

26

V tr quan Ptolemy. Theo quan nim ca Ptolemy, chng ta sng ti trung tm ca v tr.
M hnh trng c v t nhin v chng ta khng cm nhn rng tri t
di chn mnh ang di chuyn (tr lc ng t hoc nhng thi khc au
bun). Nn hc thut chu u sau ny da trn cc ti nguyn Hi Lp thnh
tu, cho nn quan nim ca Aristotle v Ptolemy tr thnh c s cho nhiu
t tng phng Ty. M hnh v tr ca Ptolemy c Gio hi chp thun v
xem l mt hc thuyt chnh thng trong 14 th k rng. Cho n nm 1543, th
mt m hnh khc mi c Copernicus nu ra trong tc phm ca ng V s
chuyn ng ca cc qu cu thin th, xut bn sau khi ng qua i ng mt
nm (mc d ng nghin cu l thuyt ca mnh trong hng thp k ri).
Copernicus, ging nh Aristachus hi 17 th k trc , m t mt th
gii trong mt tri tnh ti v cc hnh tinh quay xung quanh n trong nhng

27
qu o trn. Mc d quan nim nh th khng c g mi, nhng s tr li ca
n vp phi s tr ngi khng khip. M hnh Copernicus b cho l tri vi
Kinh thnh, ngi ta cho rng quyn kinh ging gii rng cc hnh tinh chuyn
ng xung quanh tri t, mc d Kinh thnh cha bao gi pht biu r rng
nh th. Tht ra, lc Kinh thnh ra i, ngi ta tin rng tri t c dng phng.
M hnh Copernicus dn ti mt cuc tranh lun khc lit rng tri t c
ng yn hay khng, m nh im l nhng th nghim ca Galileo b quy kt
l d gio vo nm 1633 v s bin h cho m hnh Copernicus. ng b kt n,
b qun thc ti nh trong sut qung i cn li, v b buc phi rt li cc
pht biu. ng ta n rng ng vn lm bm nh rng D sao th n vn
quay. Nm 1992, Gio hi La M cui cng tha nhn vic kt n i vi
Galileo l khng ng.
Vy th h thng no ng, h Ptolemy hay h Copernicus? Mc d
khng t ngi ni rng Copernicus chng t Ptolemy sai, nhng iu
khng ng. Nh trong trng hp th gii quan bnh thng ca chng ta so
vi th gii quan ca con c vng, ngi ta c th s dng bc tranh no lm
m hnh ca v tr cng c, v nhng quan st bu tri ca chng ta c th
gii thch bng cch gi nh tri t hoc mt tri ng yn. Khng k n vai
tr ca n trong nhng cuc tranh ci trit l v bn cht ca v tr ca chng
ta, u im tht s ca h thng Copernicus n gin l ch cc phng trnh
chuyn ng s n gin hn nhiu trong h quy chiu trong mt tri ng
yn.
Mt loi thc ti khc na xut hin trong b phim khoa hc vin tng
Ma trn, trong loi ngi ang sng mt cch khng thc trong mt thc
ti o m phng to ra bi nhng my tnh thng minh gi cho h ha bnh
v thnh vng trong khi cc my tnh ht ly nng lng sinh in ca h. C
l iu ny khng cng iu lm, v nhiu ngi vn thch tiu tn thi gian
vo nhng th gii thc ti o m phng nh tr Second Life. Lm th no
chng ta bit c mnh khng phi l nhng nhn vt trong mt v kch do
my tnh to ra? Nu chng ta sng trong mt th gii tng tng tng hp,
th nhng s kin khng nht thit phi c lgic hay ph hp hoc tun theo bt
k quy lut no. Nhng ging loi thng minh nm quyn kim sot c th thy
th v hoc bun ci khi thy nhng phn ng ca chng ta, th d, nu mt
trng b tch ra lm i, hoc mi ngi trong th gii n king pht trin mt
s thm mun khng cng ni trc mn bnh kem chui. Nhng nu nhng
ging loi tht s p phi tun th cc nh lut ph hp, th chng ta khng
c cch no ni c c mt thc ti no khc nm sau thc ti m phng
hay khng. Ngi ta s d dng gi th gii m nhng ging loi ang sinh
sng l th gii thc v th gii tng hp l th gii o. Nhng nu ging

28
nh chng ta nhng sinh vt ang sng trong th gii m phng khng th
nhn vo v tr ca chng t bn ngoi, th s khng c l do g cho chng bc
tranh ring ca chng v thc ti. y l mt phin bn hin i ca quan nim
cho rng chng ta u l s tng tng trong gic m ca mt ngi no .
Nhng th d ny mang chng ta n vi mt kt qu s quan trng trong
tp sch ny: Khng c quan nim c lp hnh nh hay c lp l thuyt ca
thc ti. Thay vo , chng ta s chp nhn mt quan nim m chng ta s gi
l thuyt hin thc ph thuc m hnh: quan nim rng mt l thuyt vt l hay
mt bc tranh th gii l mt m hnh (thng c bn cht ton hc) v mt tp
hp nhng quy tc kt ni nhng thnh phn ca m hnh vi cc quan st.
T y mang li mt khun kh l gii khoa hc hin i.

Cc nh trit hc t Plato tr v sau tranh ci nhiu nm v bn cht
ca thc ti. Khoa hc c in xy dng trn nim tin rng c tn ti mt th

29
gii thc bn ngoi c nhng tnh cht rch ri v c lp vi nh quan st l
ngi cm nhn chng. Theo khoa hc c in, nhng vt nht nh tn ti v
c nhng tnh cht vt l, th d nh khi lng v tc , c nhng gi tr xc
nh. Theo quan im ny, cc l thuyt ca chng ta c gng m t nhng vt
th v nhng tnh cht ca chng, v nhng php o v s cm nhn ca
chng ta tng ng vi chng. C nh quan st v ci c quan st l nhng
b phn ca th gii c s tn ti khch quan, v mi s khc bit gia chng
khng c tm quan trng ngha no ht. Ni cch khc, nu bn nhn thy mt
by nga vn ang tranh nhau ch ng trong nh xe th l v tht s c
mt by nga vn ang tranh nhau ch ng trong nh xe. Tt c nhng nh
quan st khc nhn vo cng s o c nhng tnh cht ging nh vy, v by
nga s c nhng tnh cht cho d ngi quan st c nhn vo chng hay
khng. Trong trit hc, nim tin c gi l ch ngha duy thc.
Mc d ch ngha duy thc c l l mt quan im hp dn, nhng nh
chng ta s thy sau ny, ci chng ta bit v vt l hin i gy ra mt ci kh
m ng h. Th d, theo cc nguyn l ca c hc lng t, l m t chnh
xc ca t nhin, mt ht khng c mt v tr xc nh cng khng c mt vn
tc xc nh tr khi v cho n khi nhng i lng c o bi mt nh
quan st. V th, s khng ng nu ni rng mt php o cho mt kt qu nht
nh v i lng ang c o c gi tr ti thi im ca php o. Tht
vy, trong mt s trng hp, tng vt th thm ch khng c s tn ti c lp
m ch tn ti nh mt b phn thuc mt tp hp nhiu vt th. V nu mt l
thuyt gi l nguyn l ton k t ra chnh xc, th chng ta v th gii bn chiu
ca chng ta c l l nhng ci bng trn ranh gii ca mt khng-thi gian
nm chiu, to ln hn. Trong trng hp , vai tr ca chng ta trong v tr
tng t nh trng hp con c vng m thi.
Nhng ngi theo thuyt duy thc cc oan thng cho rng bng chng
rng cc l thuyt khoa hc biu din cho thc ti nm s thnh cng ca
chng. Nhng nhng l thuyt khc nhau c th m t thnh cng nhng hin
tng ging nhau qua nhng khun kh khi nim khng ging nhau. Tht vy,
nhiu l thuyt khoa hc tng t ra thnh cng sau ny b thay th bi l
thuyt khc, nhng l thuyt thnh cng khng km xy dng trn nhng khi
nim hon ton mi ca thc ti.
Thng thng, nhng ngi khng tn thnh ch ngha duy thc c
gi l ngi theo ch ngha phn duy thc. Nhng ngi theo ch ngha phn
duy thc gi nh mt s khc bit gia kin thc theo kinh nghim v kin
thc l thuyt. H thng cho rng quan st v th nghim l c ngha nhng
nhng l thuyt chng g hn l nhng cng c hu ch khng th hin bt k
s tht su sc no tim n di hin tng quan st. Mt s ngi theo ch

30
ngha phn duy thc cn mun rng buc khoa hc vi nhng ci c th quan
st thy. V l do , nhiu ngi vo th k 19 bc b quan nim nguyn t
trn nhng c s m chng ta cha bao gi thy. George Berkeley (1685
1753) thm ch cn tin xa n mc pht biu rng khng c g tn ti ngoi tr
tu v cc tng ca n. Khi mt ngi bn nhn xt vi tc gi v nh bin
son t in ngi Anh, tin s Samuel Johnson (1709 1784), rng khng nh
ca Berkeley khng th bc b c, ngi ta ni Johnson phn ng li vi
hnh ng i trn mt tng ln, vo n v tuyn b Ti bc b n vy
n. Tt nhin, ci au m tin s Johnson nhn lnh ti bn chn ca ng cng
l ngh trong u ca ng, v th ng khng tht s bc b quan im ca
Berkeley. Nhng hnh ng ca ng tht s minh ha cho quan im ca nh
trit hc David Hume (1711 1776), ngi vit rng mc d chng ta khng
c c s l tr no tin vo mt thc ti khch quan, nhng chng ta cng
khng c s la chn no khc hnh ng nu iu l ng.
Ch ngha duy thc ph thuc m hnh trnh n c ton b lp lun
v tranh lun ny gia trng phi duy thc v phn duy thc.

C hai ngi u c im chung. Tin s Davis th pht hin ra mt ht khng ai tng nhn
thy, cn gio s Higbe th pht hin ra mt thin h khng ai tng nhn thy.
Theo thuyt duy thc ph thuc m hnh, tht v ngha l nu hi mt m
hnh l c tht hay khng, hay ch v n ph hp vi quan st m thi. Nu c

31
hai m hnh u ph hp vi quan st, ging nh bc tranh ca con c vng v
ca chng ta, th ngi ta khng th ni m hnh no thc t hn m hnh no.
Ngi ta c th s dng m hnh no tin li hn trong tnh hung ang xem
xt. Th d, nu mt ngi bn trong b cong, th bc tranh ca con c vng
s l c ch, nhng vi nhng ai bn ngoi, s rt ri rm nu m t nhng s
kin t mt thin h xa xi trong h quy chiu ca mt ci b cong trn tri t,
nht l v ci b s ang chuyn ng khi tri t quay xung quanh mt tri
v quay xung quanh trc ca n.
Chng ta a ra cc m hnh trong khoa hc, nhng chng ta cng a ra
chng trong cuc sng hng ngy. Thuyt duy thc ph thuc m hnh khng
ch p dng cho cc m hnh khoa hc m cn p dng cho nhng m hnh
thc sng sut v tim thc m chng ta sng to ra l gii v tm hiu th
gii hng ngy. Khng c cch no loi b nh quan st chng ta ra khi s
cm nhn th gii ca chng ta, n c to ra qua s x l cm gic ca chng
ta v qua cch chng ta suy ngh v l gii. S cm nhn ca chng ta v do
, nhng quan st m l thuyt ca chng ta xy dng trn l khng phi
trc tip, m n c nh hnh qua mt loi thu knh, cu trc trnh din ca
no ngi ca chng ta.
Thuyt duy thc ph thuc m hnh tng ng vi cch chng ta cm
nhn cc vt. Trong s nhn, no ngi nhn mt lot tn hiu truyn xung dy
thn kinh th gic. Nhng tn hiu khng cu thnh nn dng hnh nh m
bn thu c trn truyn hnh nh mnh. C mt im m ni dy thn kinh th
gic gn vi vng mc, v phn duy nht trong trng nhn ca bn c phn
gii tt l mt vng hp khong chng 1 gc th gic xung quanh tm vng
mc, mt vng c b rng bng ngn tay ci khi vng mc c chiu di bng
cnh tay. V v th d liu th gi ln no l ging nh mt bc tranh gn d
vi mt ci l bn trong n. May thay, no ngi x l d liu , kt hp tn
hiu vo t c hai mt, lp y nhng khong trng trn gi nh rng tnh cht
th gic ca nhng vng ln cn l tng t v c tnh ni suy. Ngoi ra, n c
mt ma trn d liu hai chiu t vng mc v to ra t n tng ca khng
gian ba chiu. Ni cch khc, no b xy dng mt bc tranh tinh thn, hay
mt m hnh.
No xy dng m hnh tt n mc nu mt ngi eo knh lm hnh nh
trong mt h b ln ngc, th no ca h, sau mt thi gian, thay i m hnh
sao cho mt ln na h li nhn thy mi th ng chiu. Nu sau g knh
mt i, h s nhn thy th gii ln ngc trong khonh khc, sau th thch
ng tr li. iu ny cho thy ngha khi ngi no ni Ti nhn thy ci
gh th n thun l ngi s dng nh sng tn x bi ci gh dng
nn mt hnh nh tinh thn hay mt m hnh ca ci gh. Nu m hnh b ln

32
ngc, th vi no ca ngi may mn s hiu chnh n trc khi ngi ngi
ln ci gh.
Mt vn na m thuyt duy thc ph thuc m hnh gii quyt, hay t
nht trnh i, l ngha ca s tn ti. Lm th no ti bit mt ci bn s tn
ti nu ti i ra khi phng v khng nhn thy n na? S c ngha g khi ni
nhng th m chng ta khng nhn thy, nh electron hoc quark nhng ht
c cho l cu thnh nn proton v neutron l tn ti? Ngi ta c th c
mt m hnh trong ci bn bin mt khi ti ri khi phng v xut hin tr
li v tr c khi ti bc vo, nhng iu s tht gng go, v chuyn g
xy ra khi ti ngoi kia, th d nh trn nh sp xung chng hn? Lm th
no, di m hnh ci-bn-bin-mt-khi-ti-ri-khi-phng, ti c th gii thch
cho thc t ln tip theo ti bc vo, ci bn xut hin tr li b gy, di
mnh vn ca trn nh? M hnh trong ci bn vn ch c th n gin hn
nhiu v ph hp vi quan st. l tt c nhng g ngi ta c th hi.
Trong trng hp nhng ht h nguyn t chng ta khng th nhn thy,
electron l mt m hnh hu ch gii thch nhng quan st kiu nh vt tch
trong bung bt v nhng m sng trn ng phng in t, cng nh nhiu
hin tng khc. Ngi ta ni electron c khm ph ra vo nm 1897 bi nh
vt l ngi Anh J. J. Thomson ti Phng th nghim Cavendish trng i
hc Cambridge. ng ang lm th nghim vi nhng dng in bn trong ng
thy tinh rng, mt hin tng c gi l tia cathode. Cc th nghim ca ng
a ng n kt lun chc chn rng nhng tia b n gm nhng tiu th
nh xu l thnh phn cht liu ca nguyn t, khi ngi ta ngh l n v c
bn khng th phn chia ca vt cht. Thomson khng nhn thy electron,
lun c ca ng cng khng phi trc tip hoc c chng minh r rng bi
nhng th nghim ca ng. Nhng m hnh trn t ra quan trng trong nhng
ng dng t khoa hc c bn cho n k thut, v ngy nay tt c cc nh vt l
u tin vo electron, mc d bn khng th nhn thy chng.
Quark, ci chng ta cng khng nhn thy, l mt m hnh gii thch cc tnh
cht ca proton v neutron trong ht nhn nguyn t. Mc d ngi ta ni
proton v neutron cu to t quark, nhng s khng bao gi quan st thy mt
ht quark v lc lin kt gia cc quark tng theo khong cch, v do nhng
ht quark t do, tch ri khng th tn ti trong t nhin. Thay vo , chng
lun lun xut hin thnh nhng nhm ba (proton v neutron), hoc nhng cp
gm mt quark v mt phn quark (meson pi), v hnh x nh th chng c
ni vi nhau bng dy cao su vy.

33

Tia cathode. Chng ta khng th nhn thy tng electron, nhng chng ta c th nhn thy
nhng hiu ng m chng to ra.
Cu hi rng c ngha hay khng khi ni cc quark tn ti trong khi bn
khng bao gi c th tch ri mt ht quark l vn gy tranh ci trong nhiu
nm tri sau khi m hnh quark ln u tin c xut. Quan im rng
nhng ht nht nh c cu to t nhng kt hp khc nhau ca mt vi ht
di-di ht nhn mang li mt nguyn tc c t chc thu v mt li gii thch
n gin v hp dn cho nhng tnh cht ca chng. Nhng mc d cc nh vt
l quen vi vic chp nhn nhng ht ch c suy lun ra l tn ti t nhng
m sng thng k trong d liu cha y s tn x ca nhng ht khc, nhng
tng gn thc ti cho mt ht c l, trn nguyn tc, khng th quan st
c l qu nhiu i vi nhiu nh vt l. Tuy nhin, theo nm thng, khi m
hnh quark a n nhng tin on ngy mt chnh xc hn, th s phn i
nht dn. Chc chn c kh nng mt s ging loi ngoi hnh tinh vi 17 cnh
tay, i mt hng ngoi, v thi quen thi kem cc t l tai ra s lm nhng
quan st thc nghim ging nh chng ta lm, nhng m t chng m khng
cn n quark. Tuy nhin, theo thuyt duy thc ph thuc m hnh, cc quark
tn ti trong mt m hnh ph hp vi nhng quan st ca chng ta v cch
thc nhng ht di ht nhn hnh x.

34
Thuyt duy thc ph thuc m hnh c th cung cp mt khun kh
tho lun nhng cu hi i loi nh: Nu th gii c sng to ra cch nay
mt thi gian hu hn, th ci g xy ra trc ? Mt nh trit l C c gio,
St Augustine (354 430) cho bit cu tr li khng phi l Cha ang chun b
a ngc cho k nu ra nhng cu hi nh vy, m thi gian l mt tnh cht ca
th gii m Cha sng to ra v thi gian khng tn ti trc s sng to ,
ci ng tin rng xy ra cch nay khng lu lm. l mt m hnh c kh
nng, c nhng ngi tn ngng Cha sng th a chung, mc d th gii
c nhng ha thch v bng chng khc trng ln tui hn? (Hay chng xut
hin nh la chng ta?) Ngi ta cng c th c mt m hnh khc,
trong thi gian li ngc 13,7 t nm cho ti Big Bang. M hnh gii
thch hu ht nhng quan st hin nay ca chng ta, trong c bng chng
lch s v a cht, l s m t tt nht ca qu kh m chng ta c. M hnh
th hai c th gii thch ha thch v s liu phng x v thc t chng ta nhn
nh sng pht ra t nhng thin h xa hng triu nm nh sng, v v th m
hnh ny l thuyt Big Bang c ch hn l thuyt th nht. Tuy nhin, khng
th ni m hnh no l thc t hn m hnh no.

Quark. Khi nim quark l mt thnh phn thit yu ca nhng l thuyt vt l s cp ca
chng ta, mc d tng ht quark ring l l khng th quan st thy.

35
Mt s ngi ng h m hnh trong thi gian li ngc xa hn c Big
Bang. Vn khng r l mt m hnh trong thi gian tip tc li ngc qua
Big Bang c gii thch nhng quan st hin nay tt hn hay khng, v dng
nh cc nh lut pht trin ca v tr b ph v ti Big Bang. Nu ng nh
vy, th s khng c ngha khi sng to ra mt m hnh vt thi gian qua
trc Big Bang, v ci tn ti khi s khng c nhng h qu c th quan st
hin nay, v v th chng ta tm hi lng vi quan im Big Bang l s sng to
ca th gii.
Mt m hnh l tt nu nh n:
1. tao nh
2. cha mt vi thnh phn ty hoc c th iu chnh
3. ph hp vi v gii thch c mi quan st hin c
4. a ra d on chi tit v nhng quan st trong tng lai c th bc
b hoc chng minh m hnh sai nu nh chng khng ra i.
Th d, l thuyt ca Aristotle rng th gii cu to gm bn nguyn t,
t, khng kh, la, v nc, v cc vt hot ng tha mn mc ch ca
chng l tao nh v khng cha nhng thnh phn c th iu chnh. Nhng
trong nhiu trng hp, n khng a ra nhng tin on dt khot, v khi nh
vy, nhng tin on khng phi lun lun ph hp vi quan st. Mt trong
nhng tin on ny l nhng vt nng s ri nhanh hn v mc ch ca chng
l ri xung. Dng nh chng ai thy nn kim tra tin on ny, mi cho n
thi Galileo. C mt cu chuyn k rng ng kim tra tin on bng
cch th nhng qu nng t thp nghing Pisa. y c l l cu chuyn ngy
to, nhng chng ta bit ng tht s cho ln nhng qu nng khc nhau
xung mt mt phng nghing v nhn thy chng u thu vn tc vi tc
nh nhau, tri vi tin on ca Aristotle.
iu kin trn r rng l ch quan. Tnh tao nh, chng hn, khng phi
l ci g d dng o c, nhng n c cc nh khoa hc nh gi cao v
cc nh lut ca t nhin mun thu hp hiu qu mt s trng hp c bit
thnh mt cng thc n gin. Tnh tao nh gi n dng thc ca mt l
thuyt, nhng n c s lin h gn gi vi s thiu nhng thnh phn c th
iu chnh, v mt l thuyt c nhiu yu t v vn th khng tao nh cho lm.
Tm li, mt l thuyt nn cng n gin cng tt, ch khng n gin hn.
Ptolemy b sung thm ngoi lun cho qu o trn ca cc thin th m hnh
ca ng c th m t chnh xc chuyn ng ca chng. M hnh trn c th
lm cho chnh xc hn bng cch b sung thm ngoi lun cho nhng ngoi
lun, hay thm ch b sung thm ngoi lun cho nhng ngoi lun mi b sung

36
thm na. Mc d s b sung phc tp nh th c th lm cho m hnh ny
chnh xc hn, nhng cc nh khoa hc xem mt m hnh b bp mo khp
vi mt tp hp c bit ca nhng quan st l khng tha ng, n thuc v
mt danh mc d liu hn l mt l thuyt c kh nng tiu biu cho bt k
nguyn l hu ch no.
Chng ta s thy trong chng 5 rng nhiu ngi xem m hnh chun,
m hnh m t s tng tc ca cc ht s cp ca t nhin, l khng tao nh.
M hnh thnh cng hn nhiu so vi cc ngoi lun ca Ptolemy. N tin
on s tn ti ca mt vi ht mi trc khi chng c quan st thy, v m
t kt qu ca v s th nghim trong vi thp nin qua vi chnh xc cao.
Nhng n cha hng t nhng thng s c th iu chnh c gi tr phi sa i
ph hp vi quan st, thay v c xc nh bi bn thn l thuyt .
Nh vi yu cu th t trn, cc nh khoa hc lun lun n tng khi
m nhng tin on mi v bt ng t ra chnh xc. Mt khc, khi ngi ta thy
mt m hnh cn thiu ci g , phn ng thng thng l ngi ta ni th
nghim khng ng. Nu khng chng minh c trng hp , ngi ta
vn cha chu t b m hnh m c cu ly n qua nhng ci tin. Mc d cc
nh vt l tht s kin tr trong nhng n lc ca h nhm cu ly nhng l
thuyt m h ngng m, nhng khuynh hng sa i mt m hnh phai nht
dn n mc nhng sa i tr nn mang tnh nhn to hoc cng knh, v
v th khng tao nh na.
Nu nhng sa i cn thit cho ph hp vi nhng quan st mi tr
nn qu l bch, th c ngha l cn c mt m hnh mi. Mt th d ca trng
hp mt m hnh c phi nhng b di sc p ca nhng quan st mi l
quan nim v tr tnh ti. Vo thp nin 1920, a s cc nh vt l tin rng v
tr l tnh ti, hoc khng thay i kch c. Sau , vo nm 1929, Edwin
Hubble cng b nhng quan st ca ng cho thy v tr ang dn n. Nhng
Hubble khng quan st trc tip thy v tr ang dn n. ng quan st nh
sng do cc thin h pht ra. nh sng mang mt du hiu c trng, hay
quang ph, da trn thnh phn ca mi thin h, n thay i i mt lng bit
c nu thin h ang chuyn ng tng i so vi chng ta. V th, bng
cch phn tch quang ph ca nhng thin h xa, Hubble c th xc nh
vn tc ca chng. ng trng i tm thy s thin h ang chuyn ng ra xa
chng ta nhiu nh s thin h ang chuyn ng n gn chng ta. Nhng ci
ng tm thy l hu nh tt c cc thin h u ang chuyn ng ra xa chng
ta, v nu chng cng xa th chng chuyn ng cng nhanh. Hubble kt lun
rng v tr ang dn n, nhng nhng ngi khc, c gng bm ly m hnh
c, n lc gii thch nhng quan st ca ng trong khun kh ca v tr tnh.
Th d, nh vt l Caltech Fritz Zwicky xut rng mt phn nh sng v l do

37
no cha r c th t t mt nng lng khi n truyn i nhng khong cch
xa. S gim nng lng nh th ny s tng ng vi s thay i trong quang
ph ca nh sng, ci Zwicky cho rng c th ging vi nhng quan st ca
Hubble. Nhng m hnh t nhin nht l m hnh ca Hubble, m hnh ca mt
v tr ang dn n, v n tr thnh mt m hnh c mi ngi chp nhn.
Trong cng cuc truy tm ca chng ta nhm tm ra nhng nh lut chi
phi v tr, chng ta thit lp mt s l thuyt hoc m hnh, th d nh l
thuyt bn nguyn t, m hnh Ptolemy, l thuyt nhin liu chy, l thuyt Big
Bang, v vn vn. Vi mi l thuyt hoc m hnh, quan nim ca chng ta v
thc ti v nhng thnh phn c bn ca v tr thay i. Chng hn, xt l
thuyt nh sng. Newton ngh rng nh sng gm nhng ht nh hay tiu th.
M hnh ny gii thch c ti sao nh sng truyn i theo ng thng, v
Newton cng dng n gii thch ti sao nh sng b b cong hay b khc x
khi n i t mi trng ny sang mi trng khc, th d t khng kh vo thy
tinh hoc t khng kh vo nc.

S khc x. M hnh nh sng ca Newton c th gii thch ti sao nh sng b b cong khi
n i t mi trng ny sang mi trng khc, nhng n khng th gii thch mt hin tng
khc m ngy nay chng ta gi l vng Newton.

38
Tuy nhin, l thuyt ht khng th dng gii thch mt hin tng m
chnh Newton quan st thy, ci gi l cc vng Newton. t mt thu knh ln
trn mt tm phn x phng v chiu ln n mt nh sng n sc, th d nh
sng n natrium. Nhn t trn xung, ngi ta s thy mt di vng sng v ti
c tm l ni thu knh tip xc vi mt phng bn di. Hin tng ny kh
gii thch bng l thuyt ht nh sng, nhng n c th gii thch c trong l
thuyt sng.
Theo l thuyt sng nh sng, cc vng sng v ti c nguyn nhn l
mt hin tng gi l giao thoa. Mt sng, th d sng nc, gm mt di
nhng nh sng v hm sng. Khi cc sng chm trn vi nhau, nu nhng
nh sng v hm sng xut hin tng ng, th chng s tng cng ln
nhau, mang li mt sng ln hn. Hin tng gi l giao thoa tng cng.
Trong trng hp , ngi ta ni cc sng cng pha vi nhau. Trong trng
hp ngc li, khi cc sng gp nhau, nh ca sng ny trng vi hm ca
sng kia. Trong trng hp , cc sng trit tiu nhau v ngi ta ni chng
ngc pha vi nhau. Tnh hung c gi l giao thoa trit tiu.
Trong cc vng Newton, nhng vng sng nm nhng khong cch
n tm, ni chia tch gia thu knh v bn phn x, sao cho sng nh sng t
thu knh lch vi sng phn x t bn phng mt s nguyn (1, 2, 3...) ln
bc sng, to ra s giao thoa tng cng. (Bc sng l khong cch gia hai
nh sng hoc hai hm sng lin tip ca mt sng) Mt khc, nhng vng ti
nm nhng khong cch n tm ni chia tch gia thu knh v bn phng
mt s bn nguyn (1/2, 1
1/2
, 2
1/2
,...) ln bc sng, gy ra s giao thoa trit tiu
sng phn x t thu knh trit tiu vi sng phn x t bn phng.
Vo th k th 19, s giao thoa xc nhn bn cht sng ca nh sng
v chng t l thuyt ht l khng ng. Tuy nhin, vo u th k 20, Einstein
trnh by rng hiu ng quang in (ngy nay dng trong ti vi v camera k
thut s) c th gii thch bi mt ht hay mt lng t nh sng va chm vi
mt nguyn t v nh bt ra mt electron. Nh vy, nh sng hnh x va l
sng va l ht.


39


S giao thoa. Ging nh con ngi, khi cc sng gp nhau, chng c xu hng tng cng
nhau hoc trit tiu nhau.

40
Khi nim sng c l i vo t duy con ngi v ngi ta nhn thy
i dng, hoc mt vng nc nh sau khi mt hn cui ri vo n. Tht
vy, nu bn tng th hai hn si vo mt vng nc nh, c kh nng bn
nhn thy s giao thoa, nh trong hnh bn di. Ngi ta cng quan st thy
nhng cht lng c kiu hnh x tng t, c l ngoi tr ru nu nh bn
qu chn. Khi nim ht th quen thuc t nhng hn , hn si v ht ct.
Nhng s lng tnh sng/ht ny quan nim cho rng mt vt c th c
m t bng mt ht hoc mt sng cn xa l vi kinh nghim hng ngy,
ging nh l bn c th ung mt khoanh sa thch vy.

S giao thoa trong vng nc. Khi nim giao thoa th hin trong cuc sng hng ngy
trong nhng vt cha nc, t nhng vng nc nh cho n i dng.
Nhng s lng tnh nh th ny nhng tnh hung trong hai l
thuyt rt khc nhau u m t chnh xc cng mt hin tng ph hp vi
thuyt duy thc ph thuc m hnh. Mi l thuyt c th m t v gii thch
nhng tnh cht nht nh, nhng khng th ni l thuyt ny l tt hn hay thc
t hn l thuyt kia. V nhng nh lut chi phi v tr, ci chng ta c th ni
l nh th ny: Dng nh khng c mt m hnh ton hc hay mt l thuyt
n c no c th m t mi phng din ca v tr. Thay vy, nh cp

41
trong chng m u, dng nh c mt h thng l thuyt gi l l thuyt M.
Mi l thuyt trong h thng l thuyt M m t tt nhng hin tng trong mt
phm vi nht nh. H khi phm vi ca chng chng ln nhau, th nhng l
thuyt khc nhau trong h thng u ph hp, nn c th ni tt c chng l
nhng b phn ca cng mt l thuyt. Nhng khng c mt l thuyt n c
no trong h thng c th m t mi phng din ca v tr - tt c nhng lc
ca t nhin, nhng ht chu nhng lc tc dng, v c cu ca khng gian
v thi gian m chng trnh hin. Mc d tnh hung ny khng tha mn gic
m ca cc nh vt l truyn thng v mt l thuyt thng nht chung, nhng n
c th chp nhn c trong khun kh thuyt duy thc ph thuc m hnh.
Chng ta s tho lun thm v s lng tnh v l thuyt M trong chng
5, nhng trc chng ta hy chuyn sang mt nguyn l c bn trn quan
im hin i ca chng ta v t nhin c xy dng: thuyt lng t, v c
bit l phng php tip cn thuyt lng t gi l nhng lch s thay th. Theo
quan im , v tr khng c mt s tn ti hay mt lch s duy nht, m mi
phin bn khc nhau ca v tr tn ti mt cch ng thi trong ci gi l s
chng cht lng t. iu nghe k quc ging nh l l thuyt trong ci
bn bin mt h khi no chng ta ri khi phng, nhng trong trng hp ny l
thuyt vt qua mi php kim tra thc nghim m ngi ta tng th qua.


42


4
Nhng lch s khc


43
o nm 1999, mt i gm cc nh vt l ngi o bn mt
lot nhng phn t hnh qu bng v hng mt ro chn.
Nhng phn t , mi phn t gm su mi nguyn t carbon,
thnh thong c gi l bng bucky v kin trc s Buckminster Fuller xy
dng nn cu trc c hnh dng . Nh vm o c ca Fuller c l l nhng
vt hnh qu bng ln nht tng tn ti. Nhng qu bng bucky th l nh
nht. Ro cn m cc nh khoa hc nhm bn ti c hai khe nh bng bucky
c th bay qua. Pha sau bc tng, cc nh vt l b tr ci tng ng ca
mn nh pht hin v m s phn t i qua.


Bng bucky. Bng bucky trng nh nhng qu bng cu to t nhng nguyn t carbon.
Nu chng ta b tr mt th nghim tng t vi nhng qu bng tht
s, chng ta cn mt cu th khng hay lm nhng c kh nng st bng
theo tc m chng ta chn. Chng ta s ngi cu th ny ng trc mt
bc tng c hai khe h. pha sau tng, v song song vi n, ta t mt
mng li rt di. a s nhng c st ca cu th s va vo tng v di tr li,
nhng mt s s i lt qua khe ny hoc khe kia, v i vo li. Nu hai khe ch
hi ln hn qu bng mt cht, th pha ng sau s hin ra hai dng chun
V

44
trc cao. Nu hai khe rng ra thm cht na, th mi dng bng s loe ra mt
cht, nh th hin trong hnh bn di.
rng nu chng ta ng mt khe li, th dng bng tng ng s
khng cn i qua, nhng iu ny khng nh hng g n dng bng kia. Nu
chng ta m khe th hai ra tr li, th iu ch lm tng s lng qu bng
chm t bt k im no pha ng sau, khi chng ta s c tt c nhng
qu bng i qua khe vn cn m, cng vi nhng qu bng i t khe mi m.
Ni cch khc, ci chng ta quan st thy vi c hai khe m bng tng nhng
ci chng ta nhn thy vi mi khe trn tng m c lp. l thc t m
chng ta tch ly c trong cuc sng hng ngy. Nhng khng phi l
ci cc nh nghin cu ngi o tm thy khi h bn nhng phn t ca h.

Cu mn hai khe. Mt cu th st bng vo hai khe trn tng s to ra mt kiu phn b r
rng.
Trong th nghim ca ngi o, vic m ci khe th hai tht s lm tng
s phn t i ti mt s im nht nh trn mn nh, nhng n lm gim s
phn t i ti mt s im khc, nh th hin trong hnh bn di. Tht vy, c
nhng im khng c qu bng bucky no tip t trong khi hai khe vn m,
nhng c nhng im cc qu bng tht s tip t khi ch c khe ny hoc khe

45
kia m. iu trng rt k l. Lm th no vic m khe th hai c th lm
gim s phn t i ti nhng im nht nh?

Cu th bng bucky. Khi bn nhng qu bng phn t vo hai khe, trn mn hnh thu c
kiu phn b phn nh nhng nh lut lng t xa l.
Chng ta c th i tm manh mi cho cu tr li bng cch kho st tng
chi tit. Trong th nghim trn, nhiu qu bng phn t tip t ti mt im
nm ngay chnh gia ni bn mun chng tip t nu cc qu bng i qua khe
ny hoc khe kia. Xa im chnh gia cht na th c rt t phn t i ti,
nhng xa im chnh gia thm cht na, th cc phn t li thy xut hin.
Kiu phn b ny khng bng tng ca nhng phn b khi m tng khe c
lp, nhng bn c th nhn ra n t chng 3 l kiu phn b c trng ca
sng giao thoa. Nhng ch khng c phn t no i ti tng ng vi nhng
vng trong nhng sng pht ra t hai khe i ti ngc pha vi nhau, v to
ra s giao thoa trit tiu; nhng ch ni nhiu phn t i ti tng ng vi
nhng vng trong cc sng ti cng pha, v to ra s giao thoa tng cng.
Trong hai nghn nm u tin hay tng ng nh th ca t duy khoa
hc, kinh nghim i thng v trc gic l c s cho s l gii l thuyt. Khi
chng ta dn ci tin cng ngh ca mnh v m rng phm vi ca hin tng
m chng ta c th quan st, chng ta bt u nhn thy t nhin hnh x theo

46
nhng kiu mi lc mt khc vi s tri nghim hng ngy ca chng ta, v v
th vi trc gic ca chng ta, nh va chng minh vi th nghim vi nhng
qu bng bucky. Th nghim l in hnh ca loi hin tng khng th no
dung cha bi khoa hc c in, m c m t bi ci gi l vt l lng t.
Tht vy, Richard Feynman tng vit rng th nghim hai khe ging nh ci
chng ta va m t trn cha ng mi b n ca c hc lng t.
Cc nguyn l ca c hc lng t c pht trin trong hai thp nin u
ca th k 20 sau khi ngi ta nhn thy l thuyt Newton khng cn tha ng
m t t nhin cp nguyn t - hoc di nguyn t. Cc l thuyt vt l
c bn m t cc lc ca t nhin v cch thc cc vt tng tc vi chng. Cc
l thuyt c in nh l thuyt Newton xy dng trn mt khun kh phn nh
kinh nghim hng ngy, trong cc i tng vt cht c s tn ti ring, c
th nm nhng v tr xc nh, i theo nhng qu o nht nh, v vn vn.
Vt l lng t cung cp mt khun kh tm hiu t nhin hot ng nh th
no cp nguyn t v di nguyn t, nhng nh chng ta s thy chi tit
hn phn sau, n i hi mt gin khi nim hon ton khc, trong v
tr, ng i ca mt vt, v thm ch c qu kh v tng lai ca n, khng
c xc nh mt cch chnh xc. Cc l thuyt lng t ca nhng lc nh
lc hp dn hoc lc in t c xy dng bn trong khun kh .
Liu nhng l thuyt xy dng trn mt khun kh xa l vi kinh nghim
hng ngy cng c th gii thch nhng s kin ca kinh nghim hng ngy
c lp m hnh chnh xc bi vt l c in hay khng? Chng c th, v
chng ta v mi trng xung quanh chng ta l nhng cu trc phc hp, cu
to t v s nguyn t, s nguyn t cn nhiu hn c s ngi sao trong v
tr c th quan st. V mc d cc nguyn t thnh phn tun theo cc nguyn
l ca c hc lng t, nhng ngi ta c th chng minh rng mt tp hp ln
nguyn t to nn qu bng , hoa tulip, ci vi con voi v c chng ta tht
s s trnh c s nhiu x qua hai khe. Cho nn, mc d cc thnh phn cu
to ca nhng vt th hng ngy tun theo vt l lng t, nhng cc nh lut
Newton to nn mt l thuyt tc dng m t rt chnh xc cch thc hnh x
ca nhng cu trc phc hp hnh thnh nn th gii hng ngy ca chng ta.
iu nghe c v l lm, nhng c nhiu trng hp trong khoa hc
trong mt tp hp ln hnh x theo kiu khc vi hnh trng ca tng thnh
phn c l. Phn ng ca mt neuron n l kh bo trc phn ng ca no
b, bit v mt phn t nc bn cng chng th ni g nhiu v hnh trng ca
mt ci h. Trong trng hp vt l lng t, cc nh nghin cu vn ang tm
hiu cc chi tit xem cc nh lut Newton xut hin nh th no t a ht
lng t. Ci chng ta bit l thnh phn ca mi vt tun theo cc nh lut

47
ca vt l lng t, v cc nh lut Newton l s gn ng tt m t cch
thc hnh x ca vt v m cu to t nhng thnh phn lng t .
V th, cc tin on ca l thuyt Newton ph hp vi ci nhn thc ti
m chng ta pht trin khi chng ta tri nghim th gii xung quanh mnh.
Nhng tng nguyn t v phn t hot ng theo mt kiu khc hn vi kinh
nghim hng ngy ca chng ta. Vt l lng t l mt m hnh mi ca thc
ti mang li cho chng ta mt bc tranh ca v tr. N l mt bc tranh trong
nhiu khi nim c bn i vi s hiu bit trc gic ca chng ta v thc ti
khng cn ngha na.
Th nghim hai khe trn c thc hin ln u tin vo nm 1927 bi
Clinton Davisson v Lester Germer, nhng nh vt l thc nghim ti Bell Labs
ang nghin cu cch thc mt chm electron nhng i tng n gin hn
bng bucky nhiu tng tc vi mt tinh th nickel. Thc t nhng ht vt
cht nh electron hnh x ging nh sng nc l loi th nghim bt ng
truyn cm hng cho vt l lng t. V hnh trng ny khng c quan st
thy cp v m, cho nn t lu cc nh khoa hc t hi khng bit nhng
vt bao ln v phc tp ra sao th c th v vn biu hin nhng tnh cht kiu
sng nh th. S c mt cht xo trn trong cuc sng nu hiu ng trn c
chng minh vi con ngi hoc con h m, nhng nh chng ta ni, ni
chung, nhng vt cng ln th nhng hiu ng lng t cng km r nt v xc
thc. Cho nn s khng c kh nng cho bt k con th nui no thot ra ngoi
qua cc thanh chn lng nht ca chng bng hnh trng i qua kiu sng. Tuy
nhin, cc nh vt l thc nghim quan st thy hnh trng sng vi nhng
ht c kch c ngy mt tng dn. Cc nh khoa hc hi vng mt ngy no
s ti dng c th nghim bng bucky vi virus, n khng to hn bao nhiu
nhng vn c mt s ngi xem l sinh vt sng.
Ch c mt vi kha cnh ca vt l lng t cn thit hiu nhng lp
lun m chng ta s nu ra nhng chng sau. Mt trong nhng c im
then cht l lng tnh sng/ht. Nhng ht vt cht hnh x ging nh sng
khin mi ngi bt ng. nh sng hnh x ging nh sng th khng cn
khin ai bt ng na. Hnh trng kiu sng ca nh sng dng nh l t nhin
i vi chng ta v c xem l mt thc t c chp nhn trong gn hai
th k qua. Nu chiu mt chm nh sng vo hai khe trong th nghim trn, hai
sng s l ra v gp nhau trn mn hng. Ti mt s im, nhng nh sng
hoc hm sng ca chng s trng nhau v to ra mt m sng; ti mt s
im khc th nh sng ca chm ny gp hm sng ca chm kia, trit tiu
chng, v li mt vng ti. Nh vt l ngi Anh Thomas Young tin
hnh th nghim ny hi u th k 19, thuyt phc mi ngi rng nh sng l
mt sng v khng phi gm nhng ht nh Newton tin tng.

48

Th nghim Young. Kiu phn b bng bucky nhn quen thuc t l thuyt sng nh sng.
Mc d ngi ta c th kt lun rng Newton sai khi ni nh sng
khng phi l sng, nhng ng cng ng khi ni nh sng c th tc dng nh
th n gm nhng ht nh. Ngy nay, chng ta gi chng l photon. Ging nh
chng ta c cu to t s lng ln nguyn t, nh sng m chng ta thy trong
cuc sng hng ngy l mt phc hp theo ngha n gm rt nhiu photon
mt bng n 1 watt pht ra mt t t photon trong mi giy. Cc photon c
thn thng khng hin hin, nhng trong phng th nghim chng ta c th to
ra mt chm nh sng m nht n mc n gm mt dng photon c thn m
chng ta c th pht hin tng ht ging nh vic chng ta pht hin ra tng
electron hoc bng bucky. V chng ta c th lp li th nghim Young s dng
mt chm photon tha cho ti mi thi im c mt photon i ti ro
chn, vi mt vi giy phn cch gia mi ln i ti. Nu chng ta lm c
nh th, v ri cng gp tng tc dng ring l m mn nh ghi li pha sau
mn chn, chng ta s thy chng cng xy dng nn kiu vn giao thoa ging
vi kiu vn nu chng ta thc hin th nghim Davisson Germer, nhng
chiu cc electron (hoc bng bucky) tun t tng ht mt. i vi cc nh vt
l, l mt pht hin ng ch : Nu cc ht n l t giao thoa vi chng,

49
th bn cht sng ca nh sng l mt tnh cht khng ch ca chm sng hoc
ca mt tp hp ln nhng photon m cn ca tng ht n l.
Mt trong nhng nguyn l ch cht khc na ca vt l lng t l
nguyn l bt nh, do Werner Heisenberg thit lp vo nm 1926. Nguyn l
bt nh cho chng ta bit rng c nhng gii hn i vi kh nng ca chng
ta o ng thi nhng d liu nht nh, th d nh v tr v vn tc ca mt
ht. Theo nguyn l bt nh, chng hn, nu bn nhn sai s trong php o v
tr ca mt ht vi sai s trong php o xung lng ca n (khi lng nhn vi
vn tc ca n), th kt qu khng bao gi nh hn mt i lng c nh nht
nh, gi l hng s Planck. l mt vn hc ba, nhng ni dung chnh
ca n c th pht biu n gin nh sau: Bn o tc cng chnh xc bao
nhiu, th bn o v tr cng km chnh xc by nhiu, v ngc li. Chng hn,
nu bn chia i sai s v v tr, th bn phi tng gp i sai s v vn tc.
iu cng quan trng nn lu l, so vi nhng n v o hng ngy nh mt,
kilogram v giy, hng s Planck l rt nh. Tht vy, nu tnh theo nhng n
v , n c gi tr vo khong
6/10.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000. H qu l nu bn nh v
mt vt th v m nh mt qu bng , vi khi lng mt phn ba kilogram,
trong c li 1 mm tnh theo mi chiu, th chng ta c th vn o vn tc ca n
vi chnh xc ln hn nhiu so vi mt phn t t t ca 1 km/h. l v, o
theo nhng n v ny, qu bng c khi lng 1/3, v sai s v tr l
1/1.000. C hai gi tr khng gii thch cho ton b nhng con s khng
trong hng s Planck, v v th sai s v vn tc l khng xc ng. Nhng
cng tnh theo nhng n v , mt ht electron c khi lng
0,000000000000000000000000000001, nn i vi electron tnh hung c hi
khc. Nu chng ta o v tr ca electron vi chnh xc i khi tng ng
vi kch c ca mt nguyn t, th nguyn l bt nh yu cu rng chng ta
khng th bit tc ca electron chnh xc hn khong cng hoc tr 1000
km/h, ngha l rt cuc th khng chnh xc cho lm.
Theo vt l lng t, cho d chng ta thu nht c bao nhiu thng tin
hay kh nng in ton ca chng ta mnh n mc no, th kt cc ca cc qu
trnh vt l khng th no d on trc chc chn v chng khng c xc
nh chc chn. Thay vo , cho trc trng thi ban u ca mt h, t nhin
xc nh trng thi tng lai ca n qua mt qu trnh v c bn l khng chc
chn. Ni cch khc, t nhin khng i hi kt cc ca bt k qu trnh hay th
nghim no, ngay c trong tnh hung n gin nht. Thay vo , n cho php
mt s kt cc khc nhau, mi kt cc c mt kh nng nht nh c hin
thc ha. Ngha l, mn li Einstein, c nh th Cha tung xc xc trc khi
quyt nh kt cc ca tng qu trnh vt l. Quan im khin Einstein bt

50
an, v mc d ng l mt trong nhng ngi cha ca vt l lng t, nhng
sau ny ng l ngi ch trch n.


Nu nh iu ny ng, th mi th m chng ta ngh l sng tht ra l ht, v mi th
chng ta ngh l ht tht ra l sng.
Vt l lng t dng nh lm xi mn quan nim cho rng t nhin b
chi phi bi nhng quy lut, nhng iu khng ng. Thay v th, n a
chng ta n ch chp nhn mt dng quyt nh lun mi: Cho trc trng thi
ca mt h ti mt thi im no , cc nh lut t nhin xc nh xc sut
ca nhng tng lai v qu kh khc nhau thay v xc nh tng lai v qu
kh mt cch chc chn. Mc d quan im gy kh chu cho mt s ngi,
nhng cc nh khoa hc phi chp nhn nhng l thuyt ph hp vi thc
nghim, ch khng phi nhng quan nim nhn thc ca ring h.
Ci khoa hc tht s yu cu mt l thuyt l n c th kim tra c.
Nu bn cht xc sut ca nhng tin on ca vt l lng t c ngha l khng

51
th no xc nhn nhng tin on , th cc l thuyt lng t s c xem l
l thuyt c gi tr. Nhng bt chp bn cht lng t ca nhng tin on ca
chng, chng ta vn c th kim tra cc l thuyt lng t. Chng hn, chng ta
c th lp li mt th nghim nhiu ln v xc nhn tn sut ca nhng kt cc
khc nhau ph hp vi nhng xc sut tin on. Xt th nghim bng
bucky. Vt l lng t cho chng ta bit rng khng c ci g nm ti mt v tr
xc nh, v nu nh n th bt nh xung lng s l v hn. Tht vy,
theo vt l lng t, mi ht c mt xc sut no c tm thy ti mt ni
no trong v tr. V th, cho d c hi tm thy mt electron cho trc bn
trong thit b hai khe l rt cao, nhng vn c c hi cho n c tm thy
u pha bn kia ngi sao Alpha Centari hoc trong ming bnh rn ti nh
n cng s ca bn. Kt qu l nu bn mt qu bng bucky lng t v cho
n bay i, th chng c k nng hay kin thc no cho php bn ni chnh xc
n s tip t ch no. Nhng nu bn lp li th nghim nhiu ln, th d
liu bn thu v s phn nh xc sut tm thy qu bng nhng v tr nht nh,
v cc nh thc nghim xc nhn kt qu ca nhng th nghim nh th ph
hp vi tin on ca l thuyt.
iu quan trng nn nhn ra l xc sut trong vt l lng t khng ging
nh xc sut trong vt l Newton, hoc trong cuc sng hng ngy. Chng ta c
th hiu r iu ny bng cch so snh hnh nh dng nn bi mt dng u
n gm nhng qu bng bucky bn vo mt mn hng vi hnh nh nhng ci
l dng nn bi nhng vn ng vin nhm vo hng tm trn bng phng phi
tiu. Tr khi vn ng vin ung qu nhiu bia, ch c hi cho ci phi tiu
chm vo gn tm l ln nht, v c hi gim i khi bn tin ra xa. Nh vi
bng bucky, mi ci phi tiu cho trc c th chm trng bt k ch no, v
theo thi gian hnh nh nhng ci l s phn nh xc sut xy ra. Trong cuc
sng hng ngy, chng ta c th phn nh tnh hung y bng cch ni rng mt
ci phi tiu c mt xc sut nht nh chm trng nhng ch khc nhau; nhng
chng ta li ni rng, khng ging nh trng hp bng bucky, ch l v kin
thc ca chng ta v nhng iu kin phng ca n l khng y . Chng ta
c th ci thin s m t ca mnh nu nh chng ta bit chnh xc cch thc
ngi chi phng phi tiu, gc ca n, chuyn ng quay, v vn vn. Khi ,
trn nguyn tc, chng ta c th d on ci phi tiu chm ch u vi
chun xc nh chng ta mong mun. Chng ta thng s dng khi nim xc
sut m t kt cc ca nhng s kin trong cuc sng hng ngy, v th, l
mt phn nh khng phi ca bn cht ni ti ca qu trnh, m l s b qua ca
chng ta i vi nhng phng din nht nh ca n.
Xc sut trong l thuyt lng t th khc. Chng phn nh mt tnh ngu
nhin c bn trong t nhin. M hnh lng t ca t nhin cha ng nhng

52
nguyn l mu thun khng nhng vi kinh nghim hng ngy ca chng ta m
cn vi quan nim trc gic ca chng ta v thc ti. Nhng ai thy nhng
nguyn l l lm v kh tin tng l thuc mt nhm v i, nhm gm
nhng nh vt l ln nh Einstein v c Feynman, ngi c m t ca thuyt
lng t m chng ta s sm tm hiu ti. Tht vy, Feynman tng vit nh th
ny, Ti ngh mnh c th pht biu mt cch an ton rng chng c ai hiu ni
c hc lng t. Nhng vt l lng t ph hp vi quan st. N cha bao gi
tht bi trong mt kim tra no, v n c kim tra nhiu hn bt k l thuyt
no khc trong khoa hc.
Vo thp nin 1940, Richard Feynman c mt ci nhn su sc n bt
ng v s khc bit gia th gii lng t v th gii Newton. Feynman b kch
thch bi cu hi hnh nh giao thoa trong th nghim hai khe pht sinh nh th
no. Hy nh li kiu phn b chng ta tm thy khi chng ta bn cc phn t
vo c hai khe m khng bng tng nhng phn b m chng ta tm thy khi
cho chy th nghim hai ln, mt ln ch cho khe ny m, v mt ln ch cho
khe kia m. Thay vo , khi c hai khe u m chng ta tm thy mt lot di
sng v ti, di ti l nhng vng trong chng c ht no tip t ht. iu
c ngha l cc ht s tip t ch di ti nu, ni th d, ch mt khe c
m, khng tip t khi c hai khe cng m. iu trng nh l, u trn
hnh trnh ca chng t ngun n mn hng, cc ht cn c thng tin v c hai
khe. Loi hnh trng nh th khc hon ton vi phng thc nhng vt khc
hnh x trong cuc sng hng ngy, trong mt qu bng s i theo mt qu
o xuyn qua mt trong hai khe v khng b nh hng bi tnh trng khe
bn kia.
Theo vt l hc Newton v theo hng th nghim s xy ra nu chng
ta thc hin n vi nhng qu bng thay cho cc phn t - mi ht i theo
mt l trnh rch ri t ngun ca n n mn hng. Trong bc tranh ny
khng c ch cho mt con ng vng trong ht n ving lng ging ca
tng khe trn hnh trnh . Tuy nhin, theo m hnh lng t, ngi ta ni ht
khng c v tr xc nh trong thi gian n nm gia im xut pht v im
ch. Feynman nhn ra rng ngi ta khng phi gii thch iu c ngha l
ht khng c qu o khi chng i gia ngun v mn hng. Thay vo , ht
s c mi qu o kh d ni gia nhng im . Feynman khng nh y l
ci lm cho vt l lng t khc vi vt l Newton. Tnh hung xy ra c
hai khe bi v, thay v i theo mt qu o xc nh, ht nhn ly mi qu o,
v i qua hai khe ng thi! iu nghe ta nh khoa hc vin tng, nhng
khng phi vy. Feynman thit lp mt biu din ton hc php ly tng
Feynman theo lch s phn ng quan nim ny v ti dng tt c cc nh lut
ca vt l lng t. Trong l thuyt Feynman, c s ton hc v bc tranh vt l

53
khc vi dng nguyn bn ca vt l lng t, nhng cc tin on th ging
nh nhau.
Trong th nghim hai khe, quan im ca Feynman l cc ht nhn ng
i ch qua khe ny hoc ch qua khe kia; ng i ri qua khe th nht, i v
qua khe th hai, v sau qua khe th nht tr li; ng i n nh hng phc
v mn tm c ri xong sau quay quanh Mc tinh vi vng ri tr v nh;
thm ch ng i bng qua c v tr ri tr v. Theo quan im ca Feynman,
iu ny l gii lm th no ht cn thng tin v khe no ang m nu mt khe
ang m, th ht chn ng i qua khe . Khi c hai khe ang m, th nhng
ng i trong ht chuyn ng qua khe ny c th giao thoa vi nhng
ng i trong ht chuyn ng qua khe kia, gy ra s giao thoa. Nghe c v
k quc, nhng vi mc ch ca a s lnh vc vt l ht c bn ngy nay v
vi nhng mc ch ca tp sch ny th cch l gii ca Feynman t ra c ch
hn cch l gii ban u.

ng i ca ht. Nn tng thuyt lng t ca Feynman mang li mt bc tranh l gii ti
sao cc ht nh bng bucky v electron to ra hnh nh giao thoa khi chiu chng qua hai khe
ln mt mn hng.

54
Quan im thc ti lng t ca Feynman l quan trng trong vic tm
hiu nhng l thuyt chng ta s sm ni ti sau y, v th chng ta nn dnh
thi gian c mt cht cm nhn xem n hot ng nh th no. Hy tng
tng mt qu trnh n gin trong mt ht bt u ti v tr A no v
chuyn ng t do. Theo m hnh Newton, ht s i theo mt ng thng. Sau
mt thi gian chnh xc nht nh tri qua, chng ta s tm thy ht ti mt v tr
B chnh xc no trn ng thng . Theo m hnh Feynman, mt ht
lng t nhn mi ng i ni t A n B, thu mt con s gi l pha cho mi
ng i. Pha biu din v tr trong chu k ca mt sng, ngha l sng
ang nh hay hm, hay mt v tr lng chng no . Gin ton hc
ca Feynman tnh ra pha cho thy khi bn cng ht cc sng t mi ng
i, bn thu c bin xc sut m ht, bt u t A, s i ti B. Khi ,
bnh phng ca bin xc sut cho bit xc sut ng ht s i ti B.
Pha m mi ng i ng gp vo tng Feynman (v do gp vo xc
sut i t A n B) c th hnh dung l mt mi tn c chiu di c nh nhng
c th hng theo mi chiu. cng hai pha, bn t vector biu din pha ny
vo cui vector biu din pha kia, c mt mi tn mi biu din tng vector.
Lu khi hai pha cng chiu th mi tn biu din tng c th kh di. Nhng
nu chng hng theo chiu khc nhau, th chng c xu hng trit tiu nhau
khi bn cng chng, cho mt mi tn tng khng di cho lm. Quan im c
minh ha trong hnh bn di.
thc hin gin Feynman tnh bin xc sut m mt ht bt u
ti v tr A s i ti v tr B, bn cng cc pha, hay cc mi tn, i cng vi mi
ng i ni gia A v B. C mt s v hn ng i, lm cho c s ton hc
hi phc tp mt cht, nhng hon ton tnh c. Mt s ng i c minh
ha trong hnh bn di.
L thuyt ca Feynman mang li mt bc tranh c bit r rng l gii
lm th no bc tranh th gii Newton c th pht sinh t vt l lng t, ci
trng rt khc bit. Theo l thuyt Feynman, pha i cng vi mi ng i ph
thuc vo hng s Planck. L thuyt Feynman tuyn b rng v hng s Planck
l qu nh, nn khi bn cng s ng gp t nhng ng i gn nhau, cc
pha thng bin thin rt nhiu, v v th, nh th hin trong hnh trn, chng
c xu hng cng li bng khng. Nhng l thuyt trn cng cho bit c nhng
ng i nht nh vi chng cc pha c xu hng cng chiu nhau, v v th
nhng ng i c u tin; ngha l chng cho s ng gp ln hn i
vi hnh trng quan st thy ca ht. Ha ra i vi nhng vt ln, nhng
ng i rt ging vi ng i do l thuyt Newton tin on s c pha ging
nhau v cng li s cho ng gp ln nht i vi tng, v ch ch n no c
xc sut hiu dng ln hn khng l ch n tin on bi l thuyt Newton, v

55
ch n c xc sut rt gn bng mt. V th, nhng vt ln chuyn ng
ging ht nh l thuyt Newton tin on chng s chuyn ng nh vy.


Cng cc ng i Feynman. Tc dng ca nhng ng i Feynman khc nhau c th
tng cng hoc trit tiu ln nhau ging nh cc sng vy. Nhng mi tn mu vng biu
din pha c cng. Nhng ng mu xanh biu din tng ca chng, mt ng t ui
ca mi tn th nht n ngn ca mi tn sau cng. Trong hnh bn di, cc mi tn
hng theo nhng chiu khc nhau nn tng ca chng, ng mu xanh, rt ngn.

56

Nhng ng i t A n B. ng i c in gia hai im l mt ng thng. Pha
ca nhng ng i nm gn ng i c in c xu hng tng cng nhau, cn pha ca
nhng ng i xa n c xu hng trit tiu nhau.
Cho n y, chng ta trnh by quan im ca Feynman trong ng
cnh ca th nghim hai khe. Trong th nghim , cc ht b bn v pha mt
bc tng c hai khe h, v chng ta o v tr, trn mt mn hng t pha sau
tng, m cc ht s i ti. Tng qut hn, thay cho mt ht n l, l thuyt
Feynman cho php chng ta d on nhng kt cc kh d ca mt h, c
th l mt ht, mt tp hp ht, hoc thm ch ton b v tr. Gia trng thi
ban u ca h v php o sau ca chng ta v nhng tnh cht ca n,
nhng tnh cht din tin theo mt s kiu, ci cc nh vt l gi l lch s
ca h. Chng hn, trong th nghim hai khe, lch s ca ht n gin l ng
i ca n. Ging nh trong th nghim hai khe, kh nng quan st thy ht tip
t bt k im no cho trc ph thuc vo mi ng i c th a n n
, Feynman cho bit rng, i vi mt h tng qut, xc sut ca bt k quan
st no c xy dng t mi lch s kh d c th a n quan st . V th
phng php ca ng ca ng c gi l ly tng theo lch s hay gin
nhng lch s khc ca vt l lng t.
Gi chng ta c mt s cm nhn v cch tip cn vt l lng t ca
Feynman, n lc kho st mt nguyn l lng t ch cht khc m chng

57
ta s s dng sau ny nguyn l rng vic quan st mt h phi lm bin i
tin trnh ca n. C phi chng ta khng th quan st kn o m khng quy
ry, nh chng ta lm khi thy c vn ca mnh c dnh m tng t trn cm?
Khng. Theo vt l lng t, bn khng th ch vic quan st ci g . Ngha
l, vt l lng t cng nhn rng thc hin mt quan st, bn phi tng tc
vi vt m bn ang quan st. Th d, nhn mt vt theo ngha truyn thng,
chng ta chiu nh sng ln n. Chiu nh sng ln mt qu b ng tt nhin s
c cht tc ng ln n. Nhng cho d chiu nh sng m nht ln mt ht
lng t nh xu tc l bn photon ln n tht s c tc dng ng k, v
nhng th nghim cho thy n lm thay i kt qu ca th nghim ging nh
cch vt l lng t m t.
Gi s, nh trc y, chng ta gi mt dng ht v pha ro chn trong
th nghim hai khe v thu d liu v triu ht u tin i qua. Khi chng ta v
th s ht i ti nhng im pht hin khc nhau, d liu s mang li hnh
nh giao thoa, v khi chng ta cng dn cc pha i cng vi nhng ng i c
th c t im xut pht A ca mt ht n im pht hin B ca n, chng ta
s thy xc sut chng ta tnh cho s i ti nhng im khc nhau ph hp
vi d liu .
Gi hy gi s chng ta lp li th nghim trn, ln ny l chiu nh sng
ln hai khe sao cho chng ta bit mt im trung gian, C, qua ht i qua.
(C l v tr ca mt trong hai khe) y gi l thng tin ng i no v n cho
chng ta bit tng ht i t A n khe 1 n B, hay i t A n khe 2 n B. V
gi chng ta bit mi ht i qua khe no, nn cc ng i trong php ly
tng ca chng ta cho ht gi s ch bao gm nhng ng i truyn qua
khe 1, hoc nhng ng i truyn qua khe 2. N s khng bao gi bao gm c
nhng ng i qua khe 1 v nhng ng i qua khe 2. V Feynman gii thch
hnh nh gioa thoa bng cch ni rng nhng ng i qua khe ny giao
thoa vi nhng ng i qua khe kia, cho nn nu bn bt bng n xc nh
khe no m cc ht i qua, t loi tr la chn kia, bn s lm cho hnh nh
giao thoa bin mt. V tht vy, khi th nghim c thc hin, vic bt
bng n lm thay i kt qu t hnh nh giao thoa n mt hnh nh ging
nh th! Hn na, chng ta c th thay i th nghim bng cch s dng nh
sng yu n mc khng phi tt c cc ht u tng tc vi nh sng. Trong
trng hp , chng ta c th thu c thng tin ng i no ch cho mt s
tp con ca cc ht. Sau , nu chng ta chia d liu v im ti ca ht theo
hoc khng theo thng tin ng i no m chng ta thu c, chng ta nhn
thy d liu gn lin vi tp con m chng ta khng c thng tin ng i no
s to ra mt hnh nh giao thoa, v tp con d liu i lin vi nhng ht m
chng ta c thng tin ng i no s khng th hin s giao thoa.

58
Quan im ny c nhng hm quan trng cho khi nim qu kh ca
chng ta. Trong l thuyt Newton, qu kh c cho l tn ti di dng mt
chui hu hn nhng s kin. Nu bn nhn thy ci l bn mua Italy hi nm
ngoi nm v trn sn nh v a con mi chp chng bit i ca bn ang
ng nhn n mt cch ngng ngng, th bn c th ln ngc cc s kin dn
ti s ri ro : nhng ngn tay b xu mn m, ci l ri xung v v thnh c
nghn mnh. Tht vy, cho trc ton b d kin v hin ti, cc nh lut
Newton cho php ngi ta tnh ra mt bc tranh hon chnh ca qu kh. iu
ny ph hp vi trc gic ca chng ta rng, cho d au kh hay hn hoan, th
gii c mt qu kh r rng. C th chng c ai ang quan st, nhng qu kh
tn ti chc chn nh th bn c mt lot nh chp nhanh ca n. Nhng ngi
ta khng th ni mt qu bng bucky lng t nhn mt ng i r rng t
ngun pht n mn hng. Chng ta c th nh v tr ca qu bng bucky bng
cch quan st n, nhng trong khong gia nhng quan st ca chng ta, n
nhn ht mi ng i. Vt l lng t cho chng ta bit rng cho d quan st
ca chng ta v hin ti c trit nh th no, th qu kh (cha quan st),
ging nh tng lai, l khng xc nh, v ch tn ti di dng mt ph xc
sut. Theo vt l lng t, v tr khng c mt qu kh, hay mt lch s n
nht.
Thc t qu kh c dng khng r rng ngha l nhng quan st bn thc
hin trn mt h trong hin ti nh hng n qu kh ca n. iu c
nhn mnh hn bi mt loi th nghim tng tng do nh vt l John Wheeler
ngh ra gi l th nghim chn-tr. Di dng gin , th nghim chn-tr ta
nh th nghim hai khe m chng ta va m t, trong bn phi chn quan st
ng i m ht nhn, ngoi tr ch trong th nghim chn-tr bn hon a
ra quyt nh ca mnh nn quan st hay khng quan st ng i cho n
ngay trc lc ht chm ti mn hng.
Nhng th nghim chn-tr mang li d liu ging vi d liu chng ta
thu c khi chng ta chn quan st (hoc khng quan st) thng tin ng i
no bng cch nhn vo chnh hai khe. Nhng trong trng hp ny, ng i
m mi ht chn ngha l qu kh ca n c xc nh lu sau khi n i
qua hai khe v c l phi quyt nh i qua ch mt khe, khng to ra giao
thoa, hoc i qua c hai khe, to ra giao thoa.
Wheeler cn xt mt phin bn v tr ca th nghim trn, trong cc
ht l nhng photon pht ra bi nhng quasar mnh xa hng t nm nh sng.
nh sng nh th c th b tch thnh hai ng i v tp trung tr li v pha
tri t bi s hi t hp dn ca mt thin h nm gia. Mc d th nghim
trn nm ngoi tm vi ca cng ngh hin nay, nhng nu chng ta c th thu
gom s photon t nh sng ny, th chng phi to ra mt h vn giao thoa.

59
Nhng nu chng ta t mt dng c o thng tin ng i no ngay trc
khi pht hin, th h vn s bin mt. S chn la i theo mt ng hay c
hai ng trong trng hp ny c tin hnh cch nay hng t nm, trc
khi tri t, hoc c l trc c mt tri ca chng ta hnh thnh, v vi s quan
st ca chng ta trong phng th nghim, chng ta s ang lm nh hng n
s chn la .
Trong chng ny, chng ta minh ha nn vt l lng t bng th
nghim hai khe. Trong phn tip theo, chng ta s p dng gin Feynman
ca c hc lng t cho ton b v tr xt nh mt tng th. Chng ta s thy
rng, ging nh mt ht, v tr khng h c mt lch s n nht, m mi lch
s u l c th, mi lch s c mt xc sut ring ca n; v nhng quan st
ca chng ta v trng thi hin nay ca n lm nh hng n qu kh ca n
v xc nh nhng lch s khc nhau ca v tr, ging ht nh nhng quan st
ht trong th nghim hai khe lm nh hng n qu kh ca ht. Phn tch
s cho thy cc nh lut ca t nhin trong v tr ca chng ta pht sinh nh
th no t Big Bang. Nhng trc khi chng ta kho st nhng nh lut
pht sinh nh th no, chng ta nn ni mt cht xem nhng nh lut l g
v mt s b n m chng khu nn.


60



5
L thuyt ca tt c


61

Ci kh hiu nht v v tr l n c th hiu c.
- Albert Einstein

tr l c th hiu c v n b chi phi bi nhng nh lut
khoa hc; l, ni th d, hnh trng ca n c th c lp m
hnh. Nhng nhng nh lut hay nhng m hnh ny l g? Lc
u tin c m t theo ngn ng ton hc l lc hp dn. nh lut vn vt
hp dn ca Newton, cng b vo nm 1687, pht biu rng mi vt trong v
tr ht ly mi vt khc vi mt lc t l vi khi lng ca n. N to ra mt
du n ln i vi s sng thng minh thuc k nguyn ca n v n ln u
tin cho thy rng t nht mt phng din ca v tr l c th c lp m
hnh chnh xc, v n xc lp c s ton hc lm nh th. Quan im l c
nhng nh lut t nhin mang li nhng vn tng t nh nhng vn m
v chng Galileo b kt n d gio hi 50 nm trc . Chng hn, Kinh thnh
k li cu chuyn Joshua cu nguyn cho mt tri v mt trng dng li trn
qu o ca chng ng c thm nh sng ban ngy hon thnh trn u vi
ngi Amorite Canaan. Theo sch v ca Joshua, mt tri ng li trong thi
gian khong mt ngy. Ngy nay, chng ta bit rng iu s c ngha l tri
t ngng quay. Nu nh tri t dng li, th theo cc nh lut Newton, nhng
th khng gn lin vi mt t bn di s vn chuyn ng tc ban u
ca tri t (1100 dm mi gi ti xch o) mt ci gi cao phi tr cho mt
tri ln mun. Khng c ni dung no trong s ny khin bn thn Newton lo
lng, v nh chng ta ni, Newton tin rng Cha c th v tht s can
thip vo s hot ng ca v tr.
Nhng phng din tip theo ca v tr m mt nh lut hay m hnh
khm ph ra l lc in v lc t. Nhng lc ny hnh x ging nh lc hp
dn, vi s khc bit quan trng l hai in tch cng du hoc hai nam chm
cng loi th y ln nhau, cn nhng in tch tri du hoc nam chm khc
loi th ht nhau. Lc in v lc t mnh hn lc hp dn nhiu ln, nhng
chng ta thng khng n chng trong cuc sng hng ngy v mt vt
th v m cha s lng in tch dng v in tch m gn nh bng nhau.
iu ny c ngha l lc in v lc t gia hai vt v m gn nh trit tiu ln
nhau, khng ging nh lc hp dn, chng lun cng dn li.
Quan nim hin nay ca chng ta v in v t c pht trin trong
thi gian khong mt trm nm t gia th k 18 n gia th k 19, khi cc nh
vt l mt s nc tin hnh cc nghin cu thc nghim chi tit v lc
in v lc t. Mt trong nhng khm ph quan trng nht l lc in v lc t
V

62
c lin quan vi nhau: Mt in tch ang chuyn ng tc dng mt lc ln
nam chm, v mt nam chm ang chuyn ng tc dng lc ln in tch.
Ngi u tin nhn ra c mt s lin h l nh vt l ngi an Mch Hans
Christian rsted. Trong khi chun b cho mt bi ging ti trng i hc vo
nm 1820, rsted thy dng in do ngun m ng ang s dng lm lch
mt kim nam chm gn . ng sm nhn ra rng mt dng in ang chy
gy ra mt lc t, v t ra thut ng lc in t. Mt vi nm sau , nh
khoa hc ngi Anh Micheal Faraday l gii rng ni theo ngn ng hin
i nu mt dng in c th gy ra mt t trng, th mt t trng s c th
to ra mt dng in. ng chng minh hiu ng vo nm 1831. Mi bn
nm sau , Faraday cn pht hin ra mt mi lin h gia in t trng v
nh sng khi ng chng minh rng t trng mnh c th nh hng n bn
cht ca nh sng phn cc.
Faraday khng c hc hnh g nhiu. ng sinh ra trong mt gia nh
th rn ngho kh gn London v phi ngh hc lc 13 tui i lm cu b sai
vt v th ng sch ti mt ca hng sch. Theo nm thng, ti ca hng
ng hc khoa hc bng cch c nhng quyn sch m ng gia cng, v
bng cch tin hnh nhng th nghim n gin v r tin trong thi gian rnh
ri. Cui cng, ng c nhn lm tr l trong mt phng th nghim ca nh
ha hc v i, Humphry Davy. Faraday lm vic trong 40 nm cuc i
v, sau khi Davy qua i, ni nghip Davy. Faraday gp kh vi ton hc v
cha bao gi hc nhiu v ton, nn ng phi vt v hnh thnh bc tranh l
thuyt ca hin tng in t k l m ng quan st thy trong phng th
nghim ca mnh. Tuy nhin, ng lm c.
Mt trong nhng i mi t duy v i nht ca Faraday l quan nim
cc trng lc. Ngy nay, nh sch v v phim nh v nhng ngi ngoi hnh
tinh mt li cng phi thuyn v tr ca h, a s mi ngi quen thuc vi
thut ng trn, nn c l ng s c tn dng ng mc. Nhng vo nhng
th k lng chng gia Newton v Faraday, mt trong nhng b n ln ca vt l
hc l nhng nh lut ca n dng nh cho thy cc lc tc dng xuyn qua
khng gian trng rng phn cch nhng vt ang tng tc. Faraday khng
thch iu . ng tin rng di chuyn mt vt, phi c ci g i ti tip
xc vi n. V v th ng tng tng khng gian gia cc in tch v nam
chm ang cha y nhng ci ng v hnh lm cng vic ht v y. Faraday
gi nhng ci ng l trng lc. Mt cch d hnh dung trng lc l tin
hnh mt th nghim trnh din trong lp hc trong mt tm thy tinh c
t trn mt thanh nam chm v ri mt st ln trn tm thy tinh. Vi vi ci
g nh thng lc ma st, mt st di chuyn nh th b thc bi mt sc mnh
khng nhn thy v t sp xp li thnh nhng cung i t cc ny ca nam

63
chm n cc kia. Hnh nh l mt bn ca lc t khng nhn thy trn
ngp khp khng gian. Ngy nay, chng ta tin rng tt c cc lc c truyn
bi trng lc, cho nn n l mt khi nim quan trng trong vt l hin i
cng nh trong truyn khoa hc vin tng.

Trng lc. Trng lc ca mt thanh nam chm, nh minh ha bi tc dng ca mt st.
Trong hng thp k, kin thc in t hc ca chng ta vn gim chn ti
ch, thc cht khng g hn ngoi kin thc v mt vi nh lut theo li kinh
nghim: gi rng lc in v lc t c lin quan gn gi, nu khng ni l b
n; quan nim rng chng c mt lin h g vi nh sng; v nhng quan
im s khai v khi nim trng. t nht c n 11 l thuyt in t hc tn ti,
mi mt trong s chng u c k h. Sau , trong thi gian tnh theo n v
nm trong thp nin 1860, nh vt l ngi Scotland James Clerk Maxwell
pht trin suy ngh ca Faraday thnh mt khun kh ton hc gii thch mi
lin h mt thit v b n gia in, t v nh sng. Kt qu l mt h phng
trnh m t lc in v lc t di dng nhng b mt khc nhau ca cng mt
thc th vt l, l trng in t. Maxwell cn thng nht lc in v lc t
thnh mt lc. Ngoi ra, ng cn chng minh rng trng in t c th truyn

64
i trong khng gian di dng sng. Tc ca sng b chi phi bi mt
con s xut hin trong nhng phng trnh ca ng, ci ng tnh ra t s liu
thc nghim o trc vi nm. Trc s ngc nhin ca ng, tc m
ng tnh c bng vi tc ca nh sng, gi tr khi c bit trn thc
nghim vi sai s 1%. ng pht hin ra bn thn nh sng l mt sng in
t!
Ngy nay, cc phng trnh m t in trng v t trng c gi l
h phng trnh Maxwell. Mt s ngi nghe ni v chng, nhng c l
chng l nhng phng trnh thng mi quan trng nht m chng ta bit.
Chng khng nhng chi phi s hot ng ca mi th t in gia dng n
my vi tnh, m chng cn m t nhng sng khc ngoi nh sng ra, th d nh
vi sng, sng v tuyn, nh sng hng ngoi, v tia X. Ton b nhng sng ny
ch khc vi nh sng nhn thy mt phng din l bc sng ca
chng. Sng v tuyn c bc sng mt mt tr ln, cn nh sng nhn thy c
bc sng vi phn chc triu ca mt mt, v tia X th c bc sng ngn hn
mt phn trm triu ca mt mt. Mt tri ca chng ta pht ra mi bc sng,
nhng bc x ca n c cng mnh nht nhng bc sng m chng ta
c th nhn thy. C l khng c g bt ng khi m nhng bc sng m chng
ta c th nhn thy bng mt trn l nhng bc sng m mt tri pht ra mnh
nht: C l mt ca chng ta tin ha vi kh nng pht hin ra bc x in
t trong ngng mt cch chnh xc v l vng bc x c di do nht
trc chng. Nu chng ta bt gp sinh vt sng trn nhng hnh tinh khc, th
c l chng s c kh nng nhn bc x bc sng m mt tri ca chng
pht ra mnh nht, bin i theo nhng c trng chn sng ca bi v cht kh
c mt trong kh quyn ca chng. V th, nhng ngi ngoi hnh tinh tin
ha trong s c mt ca tia X c th c s khi nghip tt trong lnh vc an
ninh hng khng.
H phng trnh Maxwell i hi sng in t truyn i tc khong
300.000 km/s, hay khong 670 triu dm/gi. Nhng nu bn nu ra mt gi tr
tc thi th s l v ngha tr khi bn nu r h quy chiu tng i m tc
c o. khng phi l ci bn thng ngh ti trong cuc sng hng
ngy. Khi bin bo tc gii hn ghi 60 dm/gi, th ngi ta hiu rng tc
ca bn l o tng i so vi mt ng, ch khng phi so vi l en ti tm
ca Di Ngn h. Nhng ngay c trong cuc sng hng ngy, thnh thong vn
c nhng trng hp trong bn phi nu r h quy chiu. Th d, nu bn
mang mt tch c ph ln gian bn ca mt my bay phn lc ang bay, th bn
c th ni tc ca bn l 2 dm/gi. Tuy nhin, mt ai trn mt t c
th ni bn ang chuyn ng tc 572 dm/gi. bn ng ngh rng
ngi hoc mt ngi quan st no khc c s khng nh ng hn vi

65
thc ti, hy nh trong u rng v tri t quay xung quanh mt tri, nn mt
ngi ang nhn bn t b mt ca thin th s khng tn thnh vi c hai v
s ni bn ang chuyn ng tc chng 18 dm/gi, l cha ni ti s
thm mun c hng mt nh bn. Trong nh sng ca nhng bt ng nh
th, khi Maxwell khng nh pht hin ra tc nh sng hin ra t nhng
phng trnh ca ng, cu hi t nhin xut hin l tc ca nh sng trong
h phng trnh Maxwell o tng i so vi ci g?


Bc sng. Vi sng, sng v tuyn, nh sng hng ngoi, tia X v nhng mu sc khc
nhau ca nh sng ch khc nhau bc sng ca chng.
C mt l do na tin rng thng s tc trong h phng trnh
Maxwell l tc o tng i so vi tri t. Ni chung, h phng trnh ca
ng p dng c cho ton b v tr. Mt cu tr li khc tng c xt n l
h phng trnh ca ng xc nh tc nh sng tng i so vi mt mi
trng trn ngp v tr, trc y cha pht hin ra, gi l te truyn sng, hay
gi cho n gin l te, l tn gi do Aristotle t cho cht liu m ng tin
rng chon y v tr bn ngoi cc thin th. te gi thuyt ny s l mi

66
trng qua sng in t truyn i, ging nh m thanh truyn trong khng
kh. Nu te tn ti, th s c mt chun ng yn tuyt i (ngha l ng yn
so vi te) v v th s c mt phng php tuyt i nh ngha s chuyn
ng. te s cung cp mt h quy chiu u tin trong ton ci v tr, da trn
ngi ta o tc ca mi vt. Cho nn vic te c cho l tn ti trn
khun kh l thuyt khin mt s nh khoa hc i tm cch nghin cu n, hay
t nht l xc nhn s tn ti ca n. Mt trong nhng nh khoa hc l bn
thn Maxwell.
Nu bn chy trong khng kh v pha mt sng m, th sng i ti
bn nhanh hn, cn nu bn chy ra xa th n i ti bn chm hn. Tng t
nh vy, nu nh c te, th tc ca nh sng s thay i ph thuc vo
chuyn ng tng i ca bn so vi te. Tht vy, nu nh sng hot ng
theo kiu ging nh sng m, th ging ht nh ngi trn my bay siu
thanh s khng bao gi nghe thy bt k m thanh no pht ra t pha sau ca
my bay, cho nn mt ngi chy nhanh trong te s c th b sng nh
sng li ng sau. T nhng xt on nh vy, Maxwell xut mt th
nghim. Nu nh c te, th tri t phi chuyn ng trong n khi quay xung
quanh mt tri. V v tri t ang chuyn ng trong thng 1 hng khc vi
hng chuyn ng trong thng 4 hoc thng 7 chng hn, nn ngi ta c th
quan st mt s khc bit nh v tc nh sng nhng thi im khc nhau
ca nm xem hnh bn di.
Maxwell tranh ci ti cng vic cng b tng ca ng trn tp san
Bin nin ca Hi Hong gia vi bin tp vin ca tp ch, ngi khng ngh
rng th nghim trn s hot ng. Nhng vo nm 1879, khng bao lu trc
khi qua i v chng bnh ung th d dy y au n, Maxwell c gi mt l
th nu vn trn vi mt ngi bn. L th c cng b mun trn tp ch
Nature, v n c c bi nhiu nh vt l, trong c mt ngi M tn l
Albert Michelson. c truyn cm hng bi lp lun ca Maxwell, vo nm
1887. Michelson v Edward Morley tin hnh mt th nghim rt nhy c
thit k o tc tri t chuyn ng trong te. tng ca h l so snh
tc ca nh sng hai hng khc nhau, vung gc vi nhau. Nu tc
nh sng l mt con s c nh so vi te, th php o s cho thy cc tc
nh sng khc nhau ph thuc vo hng ca chm tia. Nhng Michelson v
Morley quan st khng thy s khc bit no ht.


67

Chuyn ng trong te. Nu chng ta ang chuyn ng trong te, th chng ta phi c th
pht hin ra chuyn ng bng cch quan st s bin thin tc nh sng theo ma.
Kt qu ca th nghim Michelson v Morley r rng mu thun vi m
hnh sng in t truyn i trong te, v khin m hnh te b nghi ng. Nhng
mc ch ca Michelson l o tc ca tri t so vi te, ch khng chng
minh hoc bc b gi thuyt te, v ci ng tm thy khng a ng n kt
lun rng te khng tn ti. Cng chng c ai khc a ra kt lun . Tht
vy, nh vt l ni ting William Thomson (hun tc Kelvin) pht biu vo
nm 1884 rng te l cht liu duy nht chng ta tin tng v mt ng lc
hc. Mt ci chng ta chc chn, l thc ti v tnh thc cht ca te truyn
sng.
Lm th no bn c th tin vo te bt chp cc kt qu ca th nghim
Michelson-Morley? Nhng nh chng ta ni thng xuyn xy ra, ngi ta
c gng bo v m hnh c bng cch chp v hoc b sung c bit. Mt s
ngi cho rng tri t ko te theo cng vi n, cho nn chng ta khng tht
s chuyn ng so vi n. Nh vt l ngi H Lan Hendrik Antoon Lorentz v
nh vt l ngi Ireland George Francis FitzGerald xut rng trong mt h
quy chiu ang chuyn ng so vi te, c l do mt s hiu ng c cha bit,

68
nn thi gian s chm i v khong cch th co li, v th ngi ta s o nh
sng c tc nh c. Nhng n lc nh th nhm cu ly khi nim te tip
tc din ra trong gn hai mi nm cho n khi xut hin mt bi bo ni bt
ca mt vin th k tr khng tn tui ti mt s cp bng sng ch Berne, tn
gi l Albert Einstein.
Vo nm 1905, Einstein mi 26 tui khi ng cng b bi bo ca mnh
V in ng lc hc ca nhng vt ang chuyn ng. Trong bi bo ,
ng nu ra gi thuyt n gin rng cc nh lut vt l v c bit l tc
nh sng s xy ra nh nhau i vi mi nh quan st ang chuyn ng u.
Quan nim ny, ha ra, thc y mt cuc cch mng nhn thc ca chng
ta v khng gian v thi gian. thy nguyn do, hy tng tng hai s kin
xy ra ti cng mt v tr, nhng nhng thi im khc nhau, trn mt my
bay phn lc. i vi mt ngi quan st trn my bay, s c khong cch
bng khng gia hai s kin . Nhng i vi mt ngi quan st th hai
trn mt t, th hai s kin cch nhau bng qung ng m my bay i c
trong thi gian gia hai s kin . iu ny cho thy hai ngi quan st ang
chuyn ng tng i vi nhau s khng thng nht v khong cch gia hai
s kin.
By gi gi s hai ngi quan st cng quan st mt xung nh sng
truyn i t ui ca my bay n mi ca n. Ging nh trong th d trn, h
s khng thng nht v qung ng m nh sng i t lc pht ra n ti
ui my bay n lc n i ti mi my bay. V tc l qung ng i chia
cho thi gian i, cho nn iu ny c ngha l nu h thng nht v tc cc
xung truyn i tc nh sng th h s khng thng nht v khong thi
gian gia lc pht v lc nhn.
Ci lm cho k l l mc d hai ngi quan st o thi gian khc nhau,
nhng h ang quan st cng mt hin tng vt l. Einstein khng c gng xy
dng mt li gii thch nhn to cho hin tng ny. ng nu ra kt lun hp l,
nu khng ni l sng st, rng php o thi gian din ra, ging nh php o
qung ng i, ph thuc vo ngi quan st ang thc hin php o. Hiu
ng l mt trong nhng ni dung then cht cho l thuyt trong bi bo nm
1905 ca Einstein, ci sau ny tr nn ni ting l thuyt tng i hp.


69

My bay phn lc. Nu bn cho bt mt qu bng trn my bay, th mt ngi quan st trn
my bay c th xc nh n chm sn ng ti ch c sau mi ln ny ln, cn mt ngi
quan st trn mt t s o c nhng khong cch ln hn gia nhng im ny ln .
Chng ta c th thy phn tch ny c th nh hng nh th no i vi
nhng dng c o thi gian nu chng ta xt hai ngi quan st ang nhn vo
mt ci ng h. Thuyt tng i hp cho rng ng h chy nhanh hn
i vi ngi quan st ang ng yn so vi ng h. i vi ngi quan st
khng ng yn so vi ng h, chic ng h chy chm hn. Nu chng ta v
mt xung nh sng truyn t ui n mi ca my bay vi ting g ca mt
chic ng h, th ta thy i vi mt ngi quan st trn mt t, ci ng h
chy chm i v chm nh sng phi i mt qung ng ln hn trong h quy
chiu . Nhng hiu ng trn khng ph thuc vo c ch hot ng ca ng
h; n ng i vi mi ng h, k c ng h sinh hc ca chng ta.

70

Thi gian dn n. ng h ang chuyn ng th chy chm i. V hiu ng ny cng p
dng vi ng h sinh hc, nn nhng ngi ang chuyn ng s gi i chm hn, nhng
bn ng hi vng g nhiu nh - tc hng ngy, khng c ng h bnh thng no o
c s khc bit .
Cng trnh ca Einstein cho thy rng, ging nh khi nim ng yn,
thi gian khng th l tuyt i nh Newton ngh. Ni cch khc, khng th
gn cho mi s kin mt thi gian m mi nh quan st u thng nht. Thay
vo , mi nh quan st c mt s o thi gian ring ca h, v thi gian o
bi hai nh quan st ang chuyn ng tng i vi nhau s khng thng nht.
Quan nim ca Einstein i ngc li vi trc gic ca chng ta v nhng ng
ca chng khng th nhng tc m chng ta gp trong cuc sng
hng ngy. Nhng chng nhiu ln c th nghim xc nhn. Th d, hy
tng tng mt ng h ng yn ti tm ca tri t, mt ng h khc trn
mt t, v mt ng h th ba t trn my bay, bay cng chiu hoc ngc
chiu quay ca tri t. Tham chiu vi ng h ti tm tri t, ng h t
trn my bay ang chuyn ng v pha ng theo hng quay ca tri t
ang chuyn ng nhanh hn ng h trn mt t, v v th n chy chm i.
Tng t, tham chiu vi ng h ti tm tri t, ng h t trn my bay
ang bay v hng ty ngc chiu quay ca tri t ang chuyn ng

71
chm hn ng h trn mt t, ngha l ng h s chy nhanh hn ng h
trn mt t. V chnh l ci quan st thy khi, trong mt th nghim thc
hin vo thng 10 nm 1971, mt ng h nguyn t rt chnh xc bay vng
quanh th gii. V th, bn c th ko di cuc sng ca mnh bng cch lin
tc bay v hng ng vng quanh th gii, cho d bn c mt mi khi phi
xem ht nhng b phim chiu trn . Tuy nhin, hiu ng l rt nh, khong
180 nghn t ca mt giy trn mt vng bay (v n c phn nh hn tc dng
ca s chnh lch hp dn, nhng chng ta khng cn i su y).
Do bi bo ca Einstein, cc nh vt l nhn ra rng bng cch tha nhn
tc nh sng l nh nhau trong mi h quy chiu, l thuyt in t ca
Maxwell i hi khng th xem thi gian c lp vi ba chiu khng gian.
Thay vo , thi gian v khng gian ha quyn vo nhau. N c phn ging
nh l b sung thm mt chiu th t qu kh/tng lai vo cc chiu thng
thng tri/phi, trc/sau v trn/di. Cc nh vt l gi s se duyn ny ca
khng gian v thi gian l khng-thi gian v v khng-thi gian c mt
chiu th t, nn h gi n l c bn chiu. Trong khng-thi gian, thi gian
khng cn tch ri vi ba chiu khng gian v, ni i khi, ging nh vic
nh ngha tri/phi, trc/sau hoc trn/di ph thuc vo s nh hng ca
ngi quan st, hng ca thi gian cng thay i ty thuc vo tc ca
ngi quan st. Nhng ngi quan st ang chuyn ng nhng tc khc
nhau s chn nhng chiu khc nhau cho thi gian trong khng-thi gian. Do
, l thuyt tng i hp ca Einstein l mt m hnh mi, bc b hon ton
khi nim thi gian tuyt i v s ng yn tuyt i (tc l ng yn so vi
te bt ng).
Einstein sm nhn ra rng vic lm cho s hp dn tng thch vi thuyt
tng i l mt thay i na cn thit. Theo l thuyt hp dn ca Newton, ti
mt thi im bt k cho trc, cc vt b ht vo nhau bi mt lc ph thuc
vo khong cch gia chng lc . Nhng l thuyt tng i bc b khi
nim thi gian tuyt i, nn chng c cch no xc nh khi no th nn o
khong cch gia cc khi lng. Bi vy, l thuyt hp dn ca Newton khng
tng thch vi thuyt tng i hp v cn phi ci tin. S mu thun trn
nghe nh l mt kh khn k thut n thun, nhng khng phi vy. Ha ra th
khng g c th tin xa hn s tht.
Trong 11 nm tip sau , Einstein pht trin mt l thuyt mi ca s
hp dn, ci ng gi l thuyt tng i tng qut. Khi nim hp dn trong
thuyt tng i tng qut khng c cht g ging vi quan nim Newton ht.
Thay vo , n xy dng trn mt xut mang tnh cch mng rng khng-
thi gian khng phng, nh trc y gi nh, m b cong v bin dng bi
khi lng v nng lng c trong n.

72
Mt cch hay hnh dung ra s cong l ngh ti b mt ca tri t. Mc d b
mt tri t ch l hai chiu (v c hai chiu trn thi, th d bc/nam v
ng/ty), nhng chng ta s dng n lm th d v mt khng gian hai chiu
cong th d hnh dung hn l mt khng gian bn chiu cong. Hnh hc ca
khng gian cong nh b mt tri t khng phi l hnh hc Euclid m chng ta
quen thuc. Th d, trn mt t, khong cch ngn nht gia hai im ci
chng ta gi l on thng trong hnh hc Euclid l ng ni hai im
theo ci gi l vng trn ln. (Vng trn ln l vng trn bao trn mt t c
tm trng vi tm tri t. ng xch o l mt th d ca vng trn ln, v
bt k vng trn no thu c bng cch quay xch o xung quanh ng knh
ca n cng l mt vng trn ln).
Hy tng tng, ni th d, bn mun i t New York ti Madrid, hai
thnh ph gn nh cng mt v . Nu nh tri t phng, th l trnh ngn
nht s l thng tin v hng ng. Nu i nh th, bn s ti Madrid sau khi
vt qua 3707 dm. Nhng do s cong ca tri t, nn c mt ng i trn
tm bn phng trng nh b cong v v th di hn, nhng tht ra l
ng i ngn hn. Bn c th i ti ni vi 3605 dm ng nu bn i theo
l trnh vng trn ln, trc tin i thng hng ng bc, sau t t r sang
ng, ri sau i xung ng nam. S khc bit v qung ng gia hai l
trnh l do s cong ca tri t, v l mt du hiu ca c s hnh hc phi
Euclid ca n. Cc hng hng khng bit r iu ny, v trn thc t lun sp
xp cho phi cng ca h bay theo nhng vng trn ln.
Theo cc nh lut chuyn ng ca Newton, nhng vt nh n pho,
bnh sng b, v cc hnh tinh chuyn ng theo ng thng, tr khi b mt
lc tc dng, nh lc hp dn chng hn. Nhng s hp dn, trong l thuyt
Einstein, khng phi l mt lc ging nh nhng lc khc; m n l h qu ca
mt thc t l khi lng lm mo khng-thi gian, to ra s cong. Trong l
thuyt Einstein, cc vt chuyn ng trn ng trc c, l ci gn vi
ng thng nht trong khng gian cong. Cc ng thng l ng trc c
trn mt phng, v cc vng trn ln l ng trc c trn b mt tri t. Khi
khng c mt vt cht, ng trc c trong khng-thi gian bn chiu tng
ng vi nhng ng thng trong khng gian ba chiu. Nhng khi c mt vt
cht, lm bin dng khng-thi gian, th ng i ca cc vt trong khng gian
ba chiu tng ng b cong theo kiu trong l thuyt ca Newton gii thch bng
s ht hp dn. Khi khng-thi gian khng phng, ng i ca cc vt dng
nh b cong, mang li n tng c mt lc ang tc dng ln chng.

73

ng trc c. Khong cch ngn nht gia hai im trn b mt tri t dng nh b
cong khi v trn mt tm bn phng.
Thuyt tng i tng qut ca Einstein ti dng li thuyt tng i hp
khi khng c mt s hp dn, v n a ra nhng tin on gn nh ging vi l
thuyt hp dn ca Newton trong mi trng hp dn yu ca h mt tri ca
chng ta nhng khng yu cho lm. Tht vy, nu khng tnh n thuyt
tng i tng qut trong cc h thng nh v v tinh GPS, th sai s v v tr
ton cu s tch ly tc chng mt kilo mt mi ngy! Tuy nhin, tm
quan trng tht s ca thuyt tng i tng qut khng phi l s ng dng
ca n trong nhng dng c ch dn bn ti nhng nh hng mi m, m n l
mt m hnh rt khc ca v tr, n tin on nhng hiu ng mi nh sng
hp dn v l en. V v th thuyt tng i tng qut bin vt l thnh hnh
hc. Cng ngh hin i nhy cho php chng ta tin hnh nhiu php
kim tra nhy ca thuyt tng i tng qut, v n ln lt vt qua tng php
kim tra mt.
Mc d u lm cch mng ha nn vt l hc, nhng thuyt in t ca
Maxwell v thuyt hp dn ca Einstein thuyt tng i tng qut u
ging nh vt l hc Newton, l nhng l thuyt c in. Ngha l, chng l
nhng m hnh trong v tr c mt lch s n nht. Nh chng ta thy
trong chng trc, cp nguyn t v di nguyn t, nhng m hnh ny
khng ph hp vi quan st. Thay vo , chng ta phi s dng cc l thuyt
lng t trong v tr c th c mi lch s bt k, mi lch s c ln hoc
bin xc sut ring ca n. Vi nhng tnh ton thc t lin quan n th
gii hng ngy, chng ta c th tip tc s dng cc l thuyt c in, nhng
nu chng ta mun hiu r hnh trng ca cc nguyn t v phn t, chng ta
cn mt phin bn lng t ca l thuyt in t Maxwell; v nu chng ta
mun tm hiu v tr s khai, khi ton b vt cht v nng lng trong v tr co

74
li trong mt th tch nh xu, chng ta phi c mt phin bn lng t ca
thuyt tng i tng qut. Chng ta cng cn nhng l thuyt nh th v nu
chng ta i tm mt kin thc c bn ca t nhin, th s l khng hay nu mt
s nh lut l c tnh lng t trong khi nhng nh lut khc l c in. Do
, chng ta phi i tm nhng phin bn lng t ca tt c cc nh lut ca
t nhin. Nhng l thuyt nh th c gi l l thuyt trng lng t.
Cc lc bit ca t nhin c th chia thnh bn loi:
1. Lc hp dn. y l lc yu nht trong bn lc, nhng n l lc
tm xa v tc dng ln mi th trong v tr di dng lc ht.
iu ny c ngha l i vi nhng vt th ln lc hp dn c th
cng gp li v tr nn ln t so vi nhng lc khc.
2. Lc in t. y cng l lc tm xa v mnh hn nhiu so vi
lc hp dn, nhng n ch tc dng ln nhng ht c in tch, l
lc y gia nhng in tch cng du v lc ht gia nhng in
tch tri du. iu ny c ngha l lc in gia nhng vt th ln
trit tiu ln nhau, nhng cp nguyn t v phn t, chng l
lc t tri. Lc in t l nguyn nhn gy ra mi hin tng ha
hc v sinh hc.
3. Lc ht nhn yu. Lc ny gy ra s phng x v gi vai tr
thit yu trong s hnh thnh ca cc nguyn t trong cc ngi sao
v v tr s khai. Tuy nhin, chng ta khng tip xc vi lc ny
trong cuc sng hng ngy ca mnh.
4. Lc ht nhn mnh. Lc ny lin kt cc proton v neutron bn
trong ht nhn nguyn t li vi nhau. N cng lin kt bn thn
cc proton v neutron, iu cn thit v chng c cu to t
nhng ht nh b hn na, cc ht quark chng ta ni ti
chng 3. Lc mnh l ngun gc nng lng cho mt tri v in
ht nhn, nhng, ging nh trng hp lc yu, chng ta khng
tip xc trc tip vi n.
Lc u tin m mt phin bn lng t to ra l lc in t. L thuyt
lng t ca trng in t, gi l in ng lc hc lng t, hay vit tt l
QED, c pht trin vo thp nin 1940 bi Richard Feynman v nhng nh
khoa hc khc, v tr thnh mt kiu mu cho mi l thuyt trng lng t.
Nh chng ta ni, theo cc l thuyt c in, lc c truyn i bi cc
trng. Nhng trong cc l thuyt trng lng t, trng lc c hnh dung
c cu to gm nhng ht s cp khc nhau gi l boson, chng l nhng ht
mang lc bay ti lui gia cc ht vt cht, trung chuyn cc lc. Nhng ht vt
cht c gi l fermion. Electron v quark l th d ca fermion. Photon,

75
hay ht nh sng, l th d ca boson. Chnh boson l ht truyn lc in t. Ci
din ra l mt ht vt cht, th d mt electron, pht ra mt boson, hay ht lc,
v git li li, ging ht nh mt khu i bc git li sau khi khai ha mt qu
n pho. Ht lc sau va chm vi mt ht vt cht khc v b hp th, lm
thay i chuyn ng ca ht . Theo QED, mi tng tc gia cc ht tch
in cc ht chu lc in t c m t theo s trao i photon.
Cc tin on ca QED c kim tra v tm thy ph hp vi cc kt
qu thc nghim vi chnh xc cao. Nhng vic thc hin nhng php tnh
ton hc m QED i hi c th tht kh. Vn l, nh chng ta s thy di
y, khi bn cng khun kh trao i ht trn th yu cu lng t l phi tnh
n mi lch s m mt tng tc c th xy ra th d, mi cch thc m cc
ht lc c trao i cc php tnh tr nn tht phc tp. May thay, vi vic
pht minh ra nhng lch s thay th phng php ngh v nhng l thuyt
lng t m t chng trc Feynman cn pht trin mt phng php
trc quan d hiu tnh n nhng lch s khc , mt phng php ngy nay
khng ch p dng cho QED m cho mi l thuyt trng lng t.
Phng php hnh ha ca Feynman cung cp mt cch hnh dung mi
s hng trong tng ly theo lch s. Nhng hnh ha , gi l gin
Feynman, l mt trong nhng cng c quan trng nht ca vt l hin i. Trong
QED, tng ly theo mi lch s kh d c th biu din di dng mt tng trn
gin Feynman ging nh hnh bn di, hnh biu din mt s cch hai
electron tn x ln nhau qua lc in t. Trong nhng gin ny, nhng
ng lin nt biu din electron v nhng ng gn sng biu din photon.
Thi gian c hiu l tin trin t di ln trn, v nhng ch ni cc ng
giao nhau tng ng vi nhng photon c pht ra hoc hp th bi mt
electron. Gin (A) biu din hai electron ang tin n gn nhau, trao i
mt photon, v sau tip tc hnh trnh ca chng. l cch n gin nht
trong hai electron c th tng tc in t, nhng chng ta phi xt n mi
lch s c th din ra. V th, chng ta cng phi xt n nhng gin nh
gin (B). Gin cng biu din hai ng tin v nhau hai electron
ang n gn v hai ng i ra xa nhau hai electron tn x nhng trong
gin ny, cc electron trao i hai photon trc khi bay ra xa nhau. Nhng
gin v trong hnh ch l mt vi trong s nhng kh nng; tht ra, c v hn
s lng gin , iu phi tnh n trn phng din ton hc.

76

Gin Feynman. Nhng gin ny gn lin vi mt qu trnh trong hai electron tn
x ln nhau.
Gin Feynman khng ch l mt phng php trc quan nhm hnh
dung v phn loi nhng tng tc c th xy ra nh th no. Gin Feynman
i cng vi nhng quy tc cho php bn c ra, t cc ng v cc nh trong
mi gin , mt biu thc ton hc. Th d, xc sut m nhng electron ti,
vi mt xung lng ban u cho trc no , cui cng s bay ra vi mt
xung lng nht nh no , khi c tnh bng cch ly tng nhng ng
gp t mi gin Feynman. Cng vic c th tn nhiu cng sc, v nh
chng ta ni, c mt s v hn gin . Ngoi ra, mc d cc electron ti v
electron i ra c gn cho mt nng lng v xung lng nht nh, nhng
nhng ht trong phn khp kn phn trong ca gin c th c nng lng
v xung lng bt k. iu l quan trng v khi ly tng Feynman, ngi ta
phi ly tng khng ch trn mi gin m cn trn mi gi tr ca nng
lng v xung lng.
Gin Feynman mang li cho cc nh vt l s h tr to ln trong vic
hnh dung v tnh ton xc sut ca nhng qu trnh m QED m t. Nhng
chng khng cha ni mt thiu st quan trng m l thuyt trn gnh chu: Khi

77
bn cng nhng ng gp t v s nhng lch s khc nhau, bn c mt kt qu
v hn. (Nu nhng s hng lin tip trong mt tng v hn gim nhanh, th
c kh nng tng l hu hn, nhng tht khng may, iu khng xy ra
y) c bit, khi cng ht cc gin Feynman, cu tr li dng nh ng
rng electron c mt khi lng v in tch v hn. iu ny l v l, v chng
ta c th o khi lng v in tch , v chng l hu hn. x l nhng v
hn ny, mt th thut gi l chun ha li c pht trin.
Qu trnh chun ha li bao gm vic tr nhng i lng c xc nh
l v hn v m theo mt kiu sao cho, vi s tnh ton thn trng, tng ca
nhng gi tr m v hn v nhng gi tr dng v hn pht sinh trong l thuyt
hu nh trit tiu nhau, li mt kt qu nh, nhng gi tr hu hn quan
st thy ca khi lng v in tch. Nhng th thut ny nghe ging nh l
loi cng vic bn lm mt lp lu ban do hc ton km, v s chun ha li
tht s m h v mt ton hc. Mt h qu l nhng gi tr thu c bi
phng php ny cho khi lng v in tch ca electron c th l mt con s
hu hn bt k no . Ci tin li l cc nh vt l c th chn nhng v hn
m theo mt kiu mang li cu tr li hp l, nhng ci bt li l khi lng v
in tch ca electron, do , khng th tin on t l thuyt. Nhng mt khi
chng ta c nh khi lng v in tch ca electron theo kiu ny, th
chng ta c th s dng QED a ra nhiu tin on rt chnh xc khc,
chng u cc k ph hp vi quan st, nn s chun ha li l mt trong nhng
thnh phn thit yu ca QED. Th d, mt thnh tu sm ca QED l s tin
on rt chnh xc ci gi l lch Lamb, mt s thay i nh nng lng
ca mt trong nhng trng thi ca nguyn t hydrogen pht hin ra vo
nm 1947.
Thnh cng ca s chun ha li trong QED khch l nhng n lc i
tm nhng l thuyt trng lng t m t ba lc cn li ca t nhin. Nhng s
phn chia cc lc t nhin thnh bn loi c l mang tnh nhn to v l mt h
qu ca s thiu hiu bit ca chng ta. V th, ngi ta i tm mt l thuyt ca
tt c s thng nht bn nh lc thnh mt nh lut duy nht tng thch vi
thuyt lng t. y s l mn chn thnh ca vt l hc.


78

Gin Feynman. Richard Feynman tng li mt chic xe hi ni ting vi nhng gin
Feynman v bn ngoi xe. Hnh trang tr ny c v th hin nhng s ni trn.
Mc d Feynman qua i hi nm 1988, nhng chic xe vn cn n trong nh kho gn
Caltech Nam California.
Mt du hiu rng s thng nht l cch tip cn ng n t l thuyt
ca lc yu. L thuyt trng lng t m t lc yu theo kiu ring ca n
khng th chun ha li c; ngha l n c nhng v hn khng th no trit
tiu bng cch tr mt s v hn nhng i lng nh khi lng v in tch.
Tuy nhin, vo nm 1967, Abdus Salam v Steven Weinberg, mi ngi c
lp nhau, xut mt l thuyt trong lc in t c thng nht vi lc
yu, v nhn thy s thng nht cha tr c cn bnh cc v hn. Lc
thng nht y c gi l lc in yu. L thuyt ca n c th chun ha li, v
n d on ba ht mi gi l W
+
, W
-
v Z
0
. Bng chng cho Z
0
c pht
hin ra ti CERN Geneva hi nm 1973, Salam v Weinberg c tng Gii
Nobel nm 1979, mc d ht W v Z cha c quan st trc tip, mi cho n
nm 1983.
Lc mnh c th chun ha li theo kiu ring ca n trong mt l thuyt
gi l QCD, hay sc ng lc hc lng t. Theo QCD, proton, neutron v

79
nhiu ht s cp khc ca vt cht c cu to t cc quark, chng c mt tnh
cht ni bt m cc nh vt l gi l mu (v th c tn gi sc ng lc hc
mc d cc mu quark ch l nhng ci nhn hu ch ch khng c lin h g
vi mu sc nhn thy). Quark c ba ci gi l mu, , lc v lam. Ngoi ra,
mi quark c mt phn ht, v mu ca nhng ht c gi l phn-,
phn-lc, v phn-lam. Quan im l ch nhng kt hp khng c mu ton
phn mi c th tn ti di dng ht t do. C hai cch thu v nhng kt hp
quark trung ha nh th. Mt mu v phn mu ca n trit tiu nhau, nn mt
quark v mt phn quark to ra mt cp khng mu, mt ht khng bn gi l
meson. ng thi, khi c ba mu (hay phn mu) ha li, th kt qu l khng
c mu. Ba quark, mi quark thuc mt mu, to ra nhng ht bn gi l
baryon, trong s proton v neutron l th d (v ba phn quark to ra nhng
phn ht ca baryon). Proton v neutron l baryon cu to nn ht nhn nguyn
t v l c s ca ton b vt cht bnh thng trong v tr.
QCD cn c mt tnh cht gi l t do tim cn, ci chng ta ni ti,
nhng cha gi tn, trong chng 3. T do tim cn c ngha l lc mnh gia
cc quark l nh khi cc quark gn nhau, nhng lc s tng ln nu chng
xa nhau, na n nh c lin kt bi nhng dy cao su vy. T do tim cn gii
thch ti sao chng ta khng nhn thy cc quark c lp trong t nhin v
khng th to ra chng trong phng th nghim. Tuy nhin, mc d chng ta
khng th quan st tng quark mt, nhng chng ta chp nhn m hnh trn v
n hot ng kh tt vic gii thch hnh trng ca proton, neutron, v nhng
ht vt cht khc.
Sau khi thng nht lc yu v lc in t, cc nh vt l thp nin 1970
i tm mt phng php mang lc mnh vo trong l thuyt . C mt s
ci gi l l thuyt thng nht ln hay GUT thng nht lc mnh vi lc yu v
lc in t, nhng chng ch yu d on rng proton, cht liu cu to nn
chng ta, s phn hy, tnh trung bnh, sau khong 10
32
nm. l mt khong
thi gian rt di, bit rng v tr ch mi khong 10
10
nm tui. Nhng trong
vt l lng t, khi chng ta ni thi gian sng trung bnh ca mt ht l 10
32

nm, th khng c ngha l chng ta ni rng a s cc ht sng xp x 10
32

nm, mt s ht c th sng lu hn hoc ngn hn mt cht. Thay vo , ci
chng ta mun ni l, mi nm, mt ht c xc sut phn hy l 1 phn 10
32
.
Kt qu l nu bn quan st mt b cha 10
32
proton ch trong vng vi nm,
bn phi c th nhn thy mt s proton phn hy. Khng qu kh xy dng
mt b nh vy, v 10
32
proton ch cha trong mt nghn tn nc. Cc nh
khoa hc tin hnh nhng th nghim nh th. Ha ra vic pht hin ra cc
phn hy v phn bit chng vi nhng s kin khc gy ra bi nhng tia v tr
lin tc tun ln chng ta chng phi d dng g. gim thiu s nhiu, cc th

80
nghim phi tin hnh su di lng t nh Qung Kamioka v qung ca
cng ti Smelting nm su 3281 foot bn di mt ngn ni Nht Bn, su
phn no che chn bt cc tia v tr. L mt kt qu ca nhng quan st vo
nm 2009, cc nh nghin cu kt lun rng nu nh rt cuc proton c phn
hy, th thi gian sng ca proton l ln khong 10
34
nm, l tin khng hay
cho nhng l thuyt thng nht ln.

Baryon v meson. Baryon v meson cu to bi cc quark lin kt vi nhau bng lc mnh.
Khi nhng ht nh th va chm, chng c th tro i quark, nhng khng th quan st tng
quark ring l.
V bng chng quan st trc cng khng ng h ni GUT, nn a s
cc nh vt l chp nhn mt m hnh c bit gi l m hnh chun, m hnh
gm l thuyt thng nht ca lc in yu v QCD l mt l thuyt ca lc
mnh. Nhng trong m hnh chun, lc in yu v lc mnh tc dng c lp
v khng tht s thng nht. M hnh chun rt thnh cng v ph hp vi mi
bng chng quan st hin nay, nhng rt cuc n khng tha mn v, ngoi ch
khng thng nht lc in yu v lc mnh, n cn khng tnh n lc hp dn.
C l tht kh nho nn lc mnh vi lc in t v lc yu, nhng
nhng tr ngi chng l g so vi vn hp nht lc hp dn vi ba lc kia,
hoc thm ch to ra mt l thuyt lng t c lp ca s hp dn. Nguyn

81
nhn m mt l thuyt lng t ca s hp dn kh to ra c l v phi lm
vic vi nguyn l bt nh Heisenberg, ci chng ta ni ti chng 4.
Khng c g r rng, nhng ha ra khi xt n nguyn l , gi tr ca mt
trng v tc bin thin ca n gi vai tr ging nh v tr v vn tc ca
mt ht. Ngha l, i lng ny c xc nh cng chnh xc bao nhiu, th
i lng kia c th xc nh km chnh xc by nhiu. Mt h qu ca nguyn
l ny l khng h c ci g ta nh khng gian trng rng. l v khng gian
trng rng c ngha l c gi tr ca mt trng ln tc bin thin ca n u
chnh xc bng khng. (Nu tc bin thin ca trng khc khng, th khng
gian s khng cn trng rng na) V nguyn l bt nh khng cho php gi tr
ca trng v tc bin thin ca trng l chnh xc, cho nn khng gian
khng bao gi trng rng. N c th c mt trng thi nng lng ti thiu, gi
l chn khng, nhng trng thi l i tng cho ci gi l nhng thng
ging lng t, hay thng ging chn khng nhng ht v trng thot n
thot hin.

Ti e l c ng khung n li cng khng to ra mt l thuyt thng nht u.
Ngi ta c th ngh nhng thng ging chn khng l nhng cp ht
xut hin cng nhau ti mt thi im no , chuyn ng ra xa nhau, sau

82
tin n gn nhau v hy ln nhau. Theo ngn ng ca gin Feynman, chng
tng ng vi nhng vng khp kn. Nhng ht ny c gi l ht o. Khng
ging nh ht tht, ht o khng th quan st thy trc tip bng my d ht.
Tuy nhin, nhng hiu ng gin tip ca chng, nh nhng bin thin nh trong
nng lng qu o ca electron, l c th o c v ph hp vi nhng tin
on l thuyt vi chnh xc n bt ng. Vn l cc ht o c nng
lng, v v c mt s v hn nhng cp ht o, nn chng s c mt lng
nng lng v hn. Theo thuyt tng i tng qut, iu ny c ngha l
chng s lm cong v tr n mt kch c nh v hn, iu r rng khng
xy ra!
Thm ha v hn ny tng t vi vn xy ra trong nhng l thuyt
ca lc mnh, lc yu v lc in t, ngoi tr l trong nhng trng hp ,
s chun ha li loi tr cc v hn. Nhng nhng vng khp kn trong gin
Feynman i vi lc hp dn to ra nhng v hn khng th no hp th bi
s chun ha li v trong thuyt tng i tng qut khng c cc thng s
chun ha li (nh cc gi tr ca khi lng v in tch) loi b tt c
nhng v hn lng t ra khi l thuyt. V th, chng ta cn li mt l thuyt
ca lc hp dn tin on nhng i lng nht nh, nh cong ca khng-
thi gian, l v hn, nh th khng c cch no iu hnh mt v tr c th
c. iu c ngha l kh nng duy nht thu v mt l thuyt nhy bn s l
lm cho mi v hn bng cch no trit tiu i, m khng cn sp xp li s
chun ha li.
Vo nm 1976, mt p n c th c cho bi ton c tm thy.
N c gi l siu hp dn. Tip ng siu c thm vo khng phi v
cc nh vt l ngh siu l l thuyt ny ca s hp dn lng t c th hot
ng tht s. Thay vo , t siu hm n s i xng m l thuyt c, gi
l siu i xng.
Trong vt l, mt h c ni l c mt i xng nu nh nhng tnh cht
ca n khng b nh hng bi mt php bin i nht nh nh php quay n
trong khng gian hoc ly nh qua gng ca n. Th d, nu bn lt mt ci
bnh rn ln, n trng y nh c (tr khi n c mt ming chocolate pha trn,
trong trng hp tt hn ht l hy n n i). Siu i xng l mt loi i
xng tinh vi hn khng th i cng vi mt php bin i ca khng gian bnh
thng. Mt trong nhng ng quan trng ca siu i xng l nhng ht lc
v nhng ht vt cht, v do lc v vt cht, tht ra ch l hai mt ca mt
th. Ni thc t, iu c ngha l mi ht vt cht, nh mt quark, phi c
mt ht i tc l mt ht lc, v mi ht lc, nh mt photon, phi c mt ht
i tc l ht vt cht. Yu cu ny c tim nng gii quyt bi ton cc v hn
v ha ra cc v hn t nhng vng khp kn ca nhng ht lc l dng, cn

83
cc v hn t nhng vng khp kn ca nhng ht vt cht l m, cho nn cc
v hn trong l thuyt pht sinh t nhng ht lc v nhng ht vt cht i tc
ca chng c xu hng trit tiu nhau. Tht khng may, nhng php tnh cn
thit tm ra c v hn no cha trit tiu hay khng trong siu hp dn l qu
di v kh, ng thi c kh nng xy ra sai st khng ai khc phc ni chng.
Tuy nhin, a s cc nh vt l tin rng siu hp dn c l l cu tr li ng
cho bi ton thng nht lc hp dn vi nhng lc khc.
C l bn ngh rng gi tr ca siu i xng l ci c th d kim tra
ch vic xc nh tnh cht ca nhng ht hin c v xem chng c ghp cp
hay khng. Khng c ht i tc no nh vy tng c quan st thy. Nhng
nhng php tnh khc nhau m cc nh vt l thc hin cho bit nhng ht
i tc tng ng vi nhng ht m chng ta quan st phi nng gp 1000 ln
proton, nu khng nng hn nhiu. Khi lng qu nng cho nhng ht nh
th c nhn thy trong bt k th nghim no tnh cho n nay, nhng c hi
vng l nhng ht nh th cui cng s c to ra ti My Va chm Hadron
Ln Geneva.
Quan nim siu i xng l yu t then cht cho s sng to siu hp
dn, nhng khi nim trn tht ra c nhiu nm trc vi nhng nh l
thuyt ang nghin cu mt l thuyt chim non mi n gi l l thuyt dy.
Theo l thuyt dy, cc ht khng phi l nhng im, m l nhng dng dao
ng c chiu di nhng khng c chiu cao hoc chiu rng ging nh
nhng si dy v hn. L thuyt dy cng dn ti nhng v hn, nhng ngi ta
tin rng trong phin bn thch hp, chng s trit tiu nhau ht. Chng c mt
c im khc l na. Chng ch thch hp nu khng-thi gian c mi chiu,
thay v bn chiu quen thuc. Mi chiu nghe c v th v y, nhng chng
s gy ra nhng tr ngi tht s nu nh bn khng nh mnh xe u.
Nu nh chng hin din, th ti sao chng ta khng n nhng chiu b
sung ny? Theo l thuyt dy, chng cun li thnh mt khng gian c kch c
rt nh. hnh dung khng gian ny, hy tng tng mt mt phng hai
chiu. Chng ta gi l mt phng hai chiu v bn cn hai con s (th d, ta
ngang v dc) nh v bt k im no trn n. Mt khng gian hai chiu l
b mt ca mt ng ht. nh v mt im trn khng gian , bn cn bit
im nm u theo chiu di ca ng ht, v im nm u theo
chiu vng trn ca n. Nhng nu ng ht l rt mng, bn s c mt v tr gn
ng rt tt ch s dng ta theo chiu di ca ng ht, v th bn c th b
qua chiu vng trn. V nu ng ht c ng knh bng mt phn triu triu
triu triu triu ca mt inch, th bn s khng cn n chiu kch trn ca
n na. l bc tranh m cc nh l thuyt dy c v nhng chiu b sung
chng b un cong hoc xon li n c nh n mc chng ta khng nhn thy

84
chng. Trong l thuyt dy, cc chiu b sung cun li thnh ci gi l khng
gian ni, tri vi khng gian ba chiu m chng ta tri nghim trong cuc sng
hng ngy. Nh chng ta s thy, nhng trng thi ni ny khng ch l nhng
chiu n giu bn di tm thm ph - m chng cn c ngha vt l quan
trng.
Ngoi cc chiu b sung, l thuyt dy cn c mt vn kh khn na:
Dng nh c t nht nm l thuyt khc nhau v hng triu cch nhng
chiu b sung cun li, v tnh trng kh bi ri cho nhng ai ng h l thuyt
dy l l thuyt c nht v nh ca mi th. Sau , khong nm 1994, ngi
ta bt u pht hin ra cc i ngu rng nhng l thuyt dy khc nhau, v
nhng cch cun nhng chiu b sung khc nhau, n gin l nhng cch khc
nhau m t cng mt hin tng trong khng gian bn chiu. Ngoi ra, h nhn
thy siu hp dn cng lin quan n nhng l thuyt khc theo kiu nh vy.
Ngy nay, cc nh l thuyt dy b thuyt phc rng nm l thuyt dy khc
nhau v siu hp dn ch l nhng gn ng khc nhau cho mt l thuyt c
bn hn, mi l thuyt c gi tr trong nhng tnh hung khc nhau.
L thuyt c bn hn c gi l l thuyt M, nh chng ta nhc ti
phn trc. Dng nh chng ai bit ch M l k hiu cho ci g, nhng n
c th l master (l thuyt ln), miracle (php mu) hay mystery (b n).
C th n c c ba ngha. Ngi ta hin vn ang c gng gii m bn cht
ca l thuyt M, nhng iu dng nh l khng th. C kh nng l s
trng i lu nay ca cc nh vt l trc mt l thuyt n nht ca t nhin l
khng th tr vng c, v khng tn ti mt dng thc l thuyt n nht no
nh th. C l m t v tr, chng ta phi s dng nhng l thuyt khc nhau
trong nhng tnh hung khc nhau. Mi l thuyt c th c phin bn thc ti
ring ca n, nhng theo thuyt duy thc ph thuc m hnh, iu l c th
chp nhn min l cc l thuyt khp vi nhau trong nhng tin on ca chng
h khi no chng chng ln ln nhau, ngha l h khi no chng c th c p
dng ng thi.
Mun bit l thuyt M tn ti di dng mt dng thc n nht hay mt
h thng, chng ta phi bit mt s tnh cht ca n. Trc tin, l thuyt M c
11 chiu khng-thi gian, ch khng phi 10. Cc nh l thuyt dy lu nay
nghi ng rng s tin on 10 chiu c th phi iu chnh, v nghin cu
gn y cho thy tht ra cn mt chiu na b b st. ng thi, l thuyt M
c th cha khng ch nhng dy ang dao ng m c nhng ht im, nhng
mng hai chiu, nhng thy ba chiu, v nhng vt th khc kh hnh dung hn
v chim gi nhiu chiu khng gian hn, ln ti 9. Nhng vt ny c gi l
p-brane (trong p chy t 0 n 9).

85

ng ht v ng thng. Mt ci ng ht l hai chiu, nhng nu ng knh ca n
nh - hoc n c nhn t mt khong cch xa th trng n ta mt chiu, ging nh
mt ng thng.
Cn v v s cch cun li thnh nhng chiu nh xu th sao? Trong l
thuyt M, nhng chiu khng gian b sung khng th cun li theo nhng
cch bt k. C s ton hc ca l thuyt hn ch kiu trong cc chiu ca
khng gian ni c th b cun li. Hnh dng chnh xc ca khng gian ni xc
nh gi tr ca nhng hng s vt l, nh in tch ca electron, ln bn cht
ca nhng tng tc gia cc ht s cp. Ni cch khc, n xc nh cc nh
lut biu kin ca t nhin. Chng ta ni biu kin v chng ta mun ni ti
cc nh lut m chng ta quan st thy trong v tr ca mnh cc nh lut
ca bn lc, v nhng thng s nh khi lng v in tch m t c trng cc
ht s cp. Nhng nhng nh lut c bn hn l nhng nh lut ca l thuyt
M.
Do , cc nh lut ca l thuyt M cho php nhng v tr khc nhau
vi nhng nh lut biu kin khc nhau, ty thuc vo khng gian ni b cun
nh th no. L thuyt M c nhng nghim cho php nhiu khng gian ni khc
nhau, c l nhiu ti 10
500
, ngha l n cho php 10
500
v tr khc nhau, mi v
tr c nhng nh lut ring ca n. c nim rng con s ln nh th
no, hy suy ngh nh sau: Nu mt s sinh vt c kh nng phn tch nhng
nh lut c tin on cho mt trong nhng v tr ch trong mt mili giy
v bt u lm vic t hi Big Bang, th hin nay sinh vt ch mi
nghin cu c 10
20
trong s chng. V con s th chng thm vo u.
Hng th k trc, Newton chng minh rng nhng phng trnh ton
hc c th mang li mt m t chnh xc n bt ng ca cch thc cc vt

86
tng tc, c trn tri t ln trn bu tri. Cc nh khoa hc i ti ch tin
rng tng lai ca v tr c th xc lp c, ch cn chng ta bit l thuyt
thch hp v c sc mnh tnh ton. Ri n bt nh lng t, khng
gian cong, quark, dy, v cc chiu b sung, v kt qu chung ca sc lao ng
ca h l 10
500
v tr, mi v tr c nhng nh lut khc nhau, ch mt trong
s chng tng ng vi v tr m chng ta bit. Hi vng ban u ca cc nh
vt l l to dng mt l thuyt n nht gii thch cc nh lut biu kin ca v
tr ca chng ta l h qu c o c th c ca mt vi gi thuyt n gin c
l phi t b. Vy th iu a chng ta n u? Nu l thuyt M cho php
10
500
tp hp cc nh lut biu kin, th lm th no chng ta i ti v tr ny,
vi nhng nh lut hin hin trc chng ta? V cn nhng th gii kh d
khc na th sao?


87



6
La chn v tr ca chng ta


88

heo ngi Boshongo min trung chu Phi, lc khi nguyn ch
c bng m, nc, v thn Bumba v i. Mt ngy n, Bumba,
trong cn au bng d di, nn ra mt tri. Khi y, mt tri
lm kh mt phn nc, li t lin. Nhng Bumba vn tip tc au v nn
ra thm na. n lt mt trng, cc ngi sao, v ri mt s ng vt: bo gm,
c su, ra, v cui cng l con ngi. Ngi Maya Mexico v Trung M
thut li mt thi im tng t trc sng th, khi tt c nhng g tn ti l
bin, nc v ng sng th. Trong thn thoi Maya, ng sng th, khng hi
lng v chng c ai ca tng ngi, to ra tri t, ni non, cy ci v a s
ng vt. Nhng ng vt th khng bit ni, nn ngi quyt nh to ra con
ngi. Trc tin, ngi to ra chng t bn t, nhng chng ch ni nhng
iu v ngha. Ngi cho chng tan ra tr li v th ln na, ln ny l ngi
g. Nhng ngi g c n n. Ngi quyt nh ph hy chng, nhng
chng trn thot vo trong rng, vn b hng hc cht t, to ra ci ngy nay
chng ta gi l loi kh. Sau tht bi , cui cng ng sng th i n mt
cng thc hot ng, v xy dng nn nhng con ngi u tin t ht ng
cc trng v vng. Ngy nay, chng ta sn xut ru t ng cc, nhng c l
nguyn vng ca ng sng th khng phi l to ra nhng con ngi ung
ru!
Nhng cu chuyn thn thoi sng th nh th ny u c gng tr li
nhng cu hi m chng ta nu ra trong tp sch ny: Ti sao li c v tr, v
ti sao v tr li hnh x nh th? Kh nng x l nhng cu hi nh th ca
chng ta pht trin u n trong hng th k qua k t thi Hi Lp c i,
ng k nht l trong th k trc. c trang b nn tng ca nhng chng
trc, gi th chng ta sn sng nu ra cu tr li cho nhng cu hi ny.
Mt cu hi hin hin ngay trong thi k s khai l v tr mi c
sng to ra gn y, hay l con ngi ch mi tn ti trong mt khonh khc
nh ca lch s v tr. l v nhn loi pht trin tri thc v cng ngh
nhanh n mc nu loi ngi hin din trong hng triu nm qua, th nhn
loi tin xa hn nhiu trong s u th ca mnh.
Theo Kinh Cu c, Cha sng to ra Adam v Eve ch trong vng
su ngy. Bishop Ussher, c tng gim mc ton Ireland t nm 1625 n
1656, t ra ngun gc ca th gii mt cch chnh xc hn, vo lc 9 gi
sng ngy 27 thng 10 nm 4004 trc Cng nguyn. Chng ta chn mt quan
im khc: loi ngi mi ra i gn y, nhng bn thn v tr th bt u
sm hn nhiu, khong hi 13,7 t nm v trc.
T

89
Bng chng khoa hc tht s u tin rng v tr c mt s khi u
c t thp nin 1920. Nh chng ta ni trong chng 3, l lc khi a s
cc nh khoa hc tin vo mt v tr tnh lun lun hin hu. Bng chng
cho iu ngc li l gin tip, da trn nhng quan st do Edwin Hubble thc
hin vi chic knh thin vn 100 inch Mount Wilson, trn vng i ni thng
vng Pasadena, California. Bng cch phn tch quang ph nh sng do chng
pht ra, Hubble xc nh c rng hu nh ton b cc thin h u ang
chuyn ng ra xa chng ta, v cng xa th chng chuyn ng cng nhanh.
Vo nm 1929, ng cng b mt nh lut lin h tc li xa ca chng
vi khong cch ca chng n chng ta, v kt lun rng v tr ang gin n.
Nu iu l ng, th v tr trong qu kh phi nh hn hin nay. Tht vy,
nu chng ta ngoi suy n qu kh xa xi, th ton b vt cht v nng lng
trong v tr s tp trung trong mt vng rt nh c mt v nhit khng
th tng tng ni, v nu chng ta li ngc xa, th s c mt thi im
khai sinh ra mi th - s kin ngy nay chng ta gi l Big Bang (V n ln).
Quan nim rng v tr ang dn n c mt cht tinh vi. Th d, chng ta
khng c ni l v tr ang dn n theo kiu, ni th d, ngi ta c th m
rng nh ca ca mnh, bng cch ph tng v t mt b tm mi ti ni
trc y tng c mt cy si hng v no . Chnh xc th bn thn khng
gian ang m rng, ngha l khong cch gia hai im bt k bn trong v tr
ang tng dn. Quan im xut hin vo thp nin 1930 gia ln sng tranh
lun, nhng mt trong nhng cch tt nht hnh dung ra n l mt php n d
do nh thin vn hc trng i hc Cambridge, Authur Eddington, nu ra
vo nm 1931. Eddington hnh dung v tr l b mt ca mt qu kh cu ang
dn n, v tt c cc thin h l nhng im trn b mt . Hnh nh minh ha
r rng v sao nhng thin h cng xa th li ra xa cng nhanh so vi nhng
thin h gn. Th d, nu bn knh ca qu kh cu tng ln gp i trong mi
gi, th khong cch gia hai thin h bt k trn kh cu s tng ln gp i sau
mi gi. Nu ti mt thi im no , hai thin h cch nhau 1 inch, v mt
gi sau chng cch nhau 2 inch, v chng dng nh ang chuyn ng tng
i vi nhau tc 1 inch/gi. Nhng nu ban u chng cch nhau 2 inch,
th mt gi sau chng s cch nhau 4 inch v s dng nh ang chuyn ng
ra xa nhau tc 2 inch/gi. chnh l ci Hubble tm thy: mt thin h
cng xa, th n ang li ra xa chng ta cng nhanh.
iu quan trng nn nhn ra l s dn n ca v tr khng nh hng
n kch c ca nhng i tng vt cht nh thin h, sao, qu to, nguyn t,
hay nhng vt th khc c gi li bi mt loi lc no . Th d, nu chng
ta quay trn mt m thin h trn qu kh cu ni, th vng trn s khng
n ra ging nh qu kh cu n ra. M bi v cc thin h c lin kt bng

90
lc hp dn, cho nn vng trn v cc thin h vn gi nguyn kch c v
s sp xp ca chng khi qu kh cu n ra. iu ny l quan trng v chng ta
ch c th pht hin ra s dn n nu nhng thit b o ca chng ta c kch c
c nh. Nu vn vt t do dn n, th chng ta, ci thc trong tay chng ta,
phng th nghim ca chng ta, v vn vn s u dn n t l nhau v chng ta
s khng thy bt k s khc bit no c.

Qu kh cu v tr. Nhng thin h xa li ra xa chng ta nh th v tr ang trn b
mt ca mt qu kh cu khng l.
Chnh v tr ang dn n l ci mi m i vi Einstein. Nhng kh
nng cc thin h ang li ra xa nhau c xut vi nm trc nhng bi
bo ca Hubble trnh by nn tng l thuyt pht sinh t phng trnh ca ring
Einstein. Nm 1922, nh vt l v ton hc ngi Nga Alexander Friedmann
nghin cu ci xy ra trong mt m hnh v tr da trn hai gi thuyt n gin
ha cao v mt ton hc: l v tr trng ging ht nhau theo mi hng,
v n trng nh th t mi im quan st. Chng ta bit rng gi thuyt th
nht ca Friedmann l khng ng cho lm v tr tnh c khng ng u
mi ni! Nu chng ta ngc nhn v mt hng, chng ta c th trng thy
mt tri; theo hng khc, th thy mt trng hoc mt by on tiu hnh tinh.
Nhng v tr tht s trng hi na n nhau theo mi hng khi nhn quy m

91
ln hn ln hn c khong cch gia cc thin h. iu c phn ta nh
vic nhn xung mt cnh rng. Nu bn n gn, bn c th phn bit tng
chic l, hay t nht l tng cy, v khng gian gia chng. Nhng nu bn
cao, bn c ci nhn bao qut c mt dm vung rng cy, th cnh rng s hin
ra l mt tn xanh ng u. Chng ta ni rng, quy m , cnh rng l
ng u.
Da trn nhng gi thuyt ca mnh, Friedmann c th tm ra mt
nghim cho cc phng trnh Einstein trong v tr dn n ra theo kiu m
Hubble sm pht hin l ng. c bit, v tr m hnh ca Friedmann bt
u vi kch c zero v dn ra cho n khi lc ht hp dn lm cho n chm li,
v cui cng lm cho n co li ln chnh n (Ha ra c hai loi nghim cho
nhng phng trnh Einstein ng thi tha mn nhng gi thuyt ca m hnh
Friedmann, mt nghim tng ng vi mt v tr trong s dn n tip tc
mi mi, mc d n tht s c n chm i mt cht, v nghim kia l mt v tr
trong tc dn n chm dn xung zero, nhng khng bao gi t ti
zero). Friedmann mt vi nm sau khi a ra cng trnh nghin cu ca
mnh, v nhng quan im ca ng phn ln vn khng c bit ti cho n
khi c khm ph ca Hubble. Nhng vo nm 1927, mt gio s vt l v l mt
thy tu Thin cha La M tn l Georges Lemaitre xut mt quan im
tng t: Nu bn ln ngc dng lch s v tr v hng qu kh, n tr nn
cng lc cng nh b cho n khi bn i ti mt s kin sng th - ci ngy nay
chng ta gi l v n ln.
Khng phi ai cng thch bc tranh Big Bang. Tht vy, tn gi Big
Bang c nu ra vo nm 1949 bi nh thin vn vt l Cambridge, Fred
Hoyle, ngi tin vo mt v tr dn n mi mi, v t ra tn gi trn l mt
m t mang tnh ch giu. Nhng quan st trc tip u tin ng h cho quan
im trn khng xut hin mi cho n nm 1965, vi mt khm ph rng c
mt phng nn vi sng m nht trong ton khng gian. Bc x nn vi sng v
tr ny, hay CMBR, ging vi bc x trong l vi sng ca nh bn, nhng nng
lng th yu hn nhiu. Bn c th t quan st CMBR bng cch chuyn ti vi
sang mt knh khng c i pht mt vi phn trm hnh tuyt lm m bn
thy trn mn hnh l do n gy ra. Bc x trn c khm ph ra mt cch tnh
c bi hai nh khoa hc Bell Labs c gng loi tr tn hiu nhiu ra khi
anten thu vi sng ca h. Ban u h ngh s nhiu c th l do phn chim
b cu bm trn thit b ca h, nhng ha ra tr ngi ca h c mt ngun gc
th v hn CMBR l bc x cn st li t v tr s khai rt nng v rt c
tn ti khng bao lu sau Big Bang. Khi v tr dn n, n ngui dn cho n
khi bc x trn ch cn l tn d yu t m ngy nay chng ta quan st thy.
Hin nay, bc x vi sng ny ch c th lm nng thc n ca bn n 270

92
C bng 3 trn khng tuyt i, v khng c ch cho lm trong vic rang
n ht bp.
Cc nh thin vn cn tm thy nhng du hiu khc ng h cho bc
tranh Big Bang ca mt v tr s khai nng bng, nh xu. Th d, trong mt
hai pht u tin, v tr s nng hn c tm ca mt ngi sao in hnh. Trong
khong thi gian , ton b v tr tc dng nh mt l phn ng nhit hch
ht nhn. Cc phn ng s dng li khi v tr dn n v ngui i mc,
nhng l thuyt d on rng nh th s li mt v tr gm ch yu l
hydrogen, nhng cn c khong 23% helium, cng vi vt tch ca helium (tt
c nhng nguyn t nng hn u c to ra mun hn, bn trong cc ngi
sao). Tnh ton ph hp tt vi lng hydrogen, helium v lithium m chng
ta quan st thy.
Nhng php o hm lng helium v CMBR cung cp bng chng
thuyt phc nghing v bc tranh Big Bang ca v tr rt s khai, nhng mc
d ngi ta c th ngh bc tranh Big Bang l mt m t hp l ca nhng thi
khc s khai y, nhng tht sai lm nu ly Big Bang ngh ti l thuyt
Einstein ang mang li mt bc tranh tht s ca ngun gc ca v tr. l v
thuyt tng i tng qut d on phi c mt im trong thi gian ti
nhit , mt , v cong ca v tr u l v hn, mt tnh hung m cc
nh ton hc gi l mt k d. i vi nh vt l, iu ny c ngha l l thuyt
ca Einstein v ti im v v th khng th s dng n d on v tr
bt u nh th no, m ch d on c n din tin nh th no sau
. Cho nn, mc d chng ta c th s dng cc phng trnh ca thuyt tng
i tng qut v nhng quan st bu tri ca chng ta tm hiu v v tr
mt thi k rt non tr, nhng s l khng ng nu mang ton b bc tranh Big
Bang li ngc n lc khi u.
Chng ta s sm ni ti vn ngun gc ca v tr, nhng trc ht
hy dnh vi li ni v pha u tin ca s dn n. Cc nh vt l gi l n l
pha lm pht. Tr khi bn sng Zimbabwe, ni tc lm pht tin t gn
y vt qu 200.000.000%, th thut ng trn nghe chng c g gh gm
lm. Nhng theo nhng c tnh d l bo th nht, trong pha lm pht v tr
ny, v tr dn n n 1.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 ln trong
0,00000000000000000000000000000000001 giy. Ni v von l ging nh mt
ng tin ng knh 1 centi mt t ngt n ra n bng mi triu ln b
rng ca Di Ngn h. iu nghe nh vi phm thuyt tng i, l thuyt
i hi khng c g c th chuyn ng nhanh hn nh sng, nhng gii hn tc
khng p dng cho s dn n ca bn thn v tr.

93
Quan im cho rng mt s bng n lm pht nh th tng xy ra ln
u tin c xut vo nm 1980, da trn nhng quan st vt ngoi thuyt
tng i tng qut ca Einstein v xt n cc mt ca thuyt lng t. V
chng ta khng c mt l thuyt lng t hon chnh ca s hp dn, nn cc
chi tit v ang c tm hiu, v cc nh vt l khng m bo chc chn s
lm pht xy ra nh th no. Nhng theo l thuyt trn, s dn n do lm
pht gy ra s khng hon ton ng u, nh bc tranh Big Bang truyn thng
d on. Nhng bt thng ny s to ra nhng bin thin nh trong nhit
ca CMBR trong nhng hng khc nhau. Nhng bin thin l qu nh
quan st thy trong thp nin 1960, nhng chng c pht hin ra ln u
tin vo nm 1992 bi v tinh COBE ca NASA, v sau ny c o bi thit
b k nhim ca n, v tinh WMAP, phng ln vo nm 2001. H qu l ngy
nay chng ta chc chn rng s lm pht tht s tng xy ra.
Tht tr tru, mc d nhng bin thin nh trong CMBR l bng chng
cho s lm pht, nhng mt nguyn do khin lm pht l mt khi nim quan
trng l s ng u gn nh hon ho ca nhit ca CMBR. Nu bn lm
cho mt phn ca mt vt nng hn xung quanh n v ch i, th sau m
nng s ngui dn v xung quanh ca n th nng ln cho n khi nhit ca
vt l ng u. Tng t nh vy, ngi ta trng i v tr cui cng s c
mt nhit ng u. Nhng qu trnh ny i hi thi gian, v nu s lm
pht cha tng xy ra, th s khng c thi gian trong lch s ca v tr cho
nhit nhng vng cch xa nhau san bng, gi s tc truyn nhit b gii
hn bi tc nh sng. Mt khong thi gian dn n rt nhanh (nhanh hn tc
nh sng nhiu) l gii php cu cha v s c thi gian cho s cn bng
xy ra trong mt v tr s khai tin lm pht cc k nh b.
S lm pht gii thch ting n trong Big Bang, t nht theo ngha rng s
dn n do n mang li cc oan hn nhiu so vi s dn n tin on bi l
thuyt Big Bang truyn thng ca thuyt tng i tng qut trong khong thi
gian trong s lm pht xy ra. Vn l, cho nhng m hnh l thuyt lm
pht ca chng ta hot ng, trng thi ban u ca v tr phi c xc lp
theo mt kiu rt c bit v ht sc khng chc chn. V th, l thuyt lm pht
truyn thng gii quyt c mt tp hp vn nhng li to ra nhng vn
khc i hi mt trng thi ban u rt c bit. Vn thi gian zero b
loi tr trong l thuyt hnh thnh v tr m chng ta sp m t sau y.
V chng ta khng th m t s sng th bng thuyt tng i tng qut
Einstein, cho nn nu chng ta mun m t ngun gc ca v tr, th thuyt
tng i tng qut phi c thay th bi mt l thuyt hon chnh hn. Ngi
ta mun c mt l thuyt hon chnh hn ngay c khi thuyt tng i tng qut
khng b sp , v thuyt tng i tng qut khng xt n cu trc vi m ca

94
vt cht, ci b chi phi bi thuyt lng t. Nh chng ta nhc ti trong
chng 4 rng i vi a s nhng mc ch thc t, thuyt lng t khng
thch ng cho lm i vi s nghin cu cu trc v m ca v tr v thuyt
lng t p dng cho s m t t nhin cp vi m. Nhng nu bn li ngc
xa trong thi gian, th v tr nh bng kch c Planck, mt phn t nghn t
nghn t ca mt cm, l kch c m thuyt lng t tht s phi c tnh
n. V th, mc d chng ta cha c mt l thuyt lng t hon chnh ca s
hp dn, nhng chng ta tht s bit rng ngun gc ca v tr l mt s kin
lng t. H qu l, ging ht nh trng hp chng ta kt hp thuyt lng t
v thuyt tng i tng qut t nht l tm thi suy lun ra l thuyt lm
pht, nu chng ta i ngc thi gian xa hn na v tm hiu ngun gc ca v
tr, th chng ta phi kt hp ci chng ta bit v thuyt tng i tng qut v
thuyt lng t.
xem s kt hp ny hot ng ra sao, chng ta cn hiu nguyn l
trng hp dn lm cong khng gian v thi gian. S b cong khng gian th d
hnh dung hn s b cong thi gian. Hy tng tng v tr l mt mt bn
billard bng phng. Mt bn l mt khng gian phng, t nht l trong khng
gian hai chiu. Nu bn cho mt qu bi ln trn bn, n s chuyn ng theo
ng thng. Nhng nu ci bn b cong hoc lm mt ch no , th nh
minh ha bn di, khi qu bi s ln theo ng cong.

95

Khng gian cong. Vt cht v nng lng lm b cong khng gian, lm thay i ng i
ca cc vt.
Tht d hnh dung ci bn billard b un cong nh th no trong th d
ny, v n cong vo mt chiu th ba bn ngoi, ci chng ta c th nhn thy.
V chng ta khng th bc ra khi khng-thi gian ca mnh nhn s un
cong ca n, nn khng-thi gian cong trong v tr ca chng ta kh tng
tng hn. Nhng s cong c th pht hin ra c cho d bn khng th bc
chn ra v nhn n t vin cnh ca mt khng gian rng ln hn. C th pht
hin ra n trong bn thn khng gian. Hy tng tng mt con kin vi m b
giam gi trn mt bn. Cho d khng c kh nng i khi ci bn, nhng con
kin c th pht hin ra s cong bng cch o c khong cch mt cch thn
trng. Th d, khong cch vng quanh mt vng trn trong khng gian phng
lun lun gp hn ba ln khong ng knh ca n (thc t l nhn vi ).
Nhng nu con kin bng ngang qua vng trn vy quanh ci ging trn bn
trong hnh trn, n s nhn thy khong cch bng ngang ln hn so vi trng
i, ln hn mt phn ba khong cch bao quanh vng trn. Tht vy, nu ci
ging su, th con kin s tm thy khong cch bao quanh vng trn ngn
hn khong cch bng ngang qua n. iu tng t ng i vi s cong trong

96
v tr ca chng ta n ko dn hoc nn khong cch gia cc im trong
khng gian, lm thay i hnh dng, hay dng hnh hc, ca n theo kiu c th
o c t bn trong v tr. S cong ca thi gian lm ko dn hoc nn nhng
khong thi gian theo mt kiu tng t.

Khng-thi gian cong. Vt cht v nng lng lm cong thi gian v lm cho chiu khng
ha quyn vi cc chiu khng gian.
Vi nhng quan nim ny, chng ta hy tr li vi vn s khi u
ca v tr. Chng ta c th ni tch bit khng gian v thi gian, nh chng ta
lm trong phn tho lun ny, trong nhng tnh hung lin quan n tc
thp v s hp dn yu. Tuy nhin, ni chung, thi gian v khng gian c th
tr nn ha quyn, v v th s dn hay nn ca chng cng lin quan n mt
lng ha quyn nht nh. S ha quyn ny l quan trng trong v tr s khai
v l cha kha tm hiu s khi u ca thi gian.
Vn s khi u ca thi gian hi ging vi vn bin gii ca th
gii. Khi ngi ta ngh th gii l phng, c l ngi ta tng hi khng bit
bin c trn qua ranh gii ca n hay khng. iu ny c kim tra thc
nghim: Ngi ta c th i vng quanh th gii m khng b ri ra ngoi. Vn
ci xy ra ti ranh gii ca th gii c gii quyt khi ngi ta nhn ra

97
rng th gii khng phi l mt ci a phng, m l mt mt cong. Tuy nhin,
thi gian dng nh ging nh mt ng ray xe la m hnh. Nu n c s
khi u th phi c mt ai (tc l Cha) a on tu vo chuyn ng.
Mc d thuyt tng i tng qut Einstein thng nht thi gian v khng
gian thnh khng-thi gian v bao hm mt s ha quyn nht nh ca khng
gian v thi gian, nhng thi gian vn khc vi khng gian, v hoc n c mt
s khi u v kt thc hoc n s tri i mi mi. Tuy nhin, mt khi chng ta
b sung cc hiu ng ca l thuyt lng t cho l thuyt tng i, trong nhng
trng hp cc , s cong c th xy ra n mc thi gian hnh x ging nh
nhng chiu khng gian khc.
Trong v tr s khai khi v tr nh b chi phi bi thuyt tng
i tng qut ln thuyt lng t c bn chiu khng gian hiu dng v
khng c chiu thi gian. iu c ngha l khi chng ta ni s khi u
ca v tr, chng ta ang ng ti vn tinh vi trn khi chng ta nhn ngc
v v tr thi k rt s khai, th thi gian nh chng ta bit l khng tn ti!
Chng ta phi chp nhn rng nhng quan nim thng thng ca chng ta v
khng gian v thi gian khng p dng c cho v tr rt s khai. iu
nm ngoi kinh nghim ca chng ta, nhng khng nm ngoi sc tng tng
ca chng ta, hay c s ton hc ca chng ta. Nu nh trong v tr s khai, c
bn chiu hnh x ging nh khng gian, th iu g xy ra vi s khi u ca
thi gian?
S nhn thc rng thi gian c th hnh x ging nh mt chiu khc
ca khng gian c ngha l ngi ta c th trnh n c vn thi gian c
mt s khi u, theo kiu ging nh kiu trong chng ta n trnh vn
ranh gii ca th gii. Gi s s khi u ca v tr l ging nh Nam Cc ca
Tri t, vi v gi vai tr thi gian. Khi ngi ta i v pha bc, th nhng
vng v tuyn khng i, biu din kch c ca v tr, s dn ra. V tr s bt
u l mt im ti Nam Cc, nhng Nam Cc th ging ht nh bt k im
no khc. Hi rng ci g xy ra trc s khi u ca v tr s tr thnh mt
cu hi v ngha, v khng c ci g pha nam ca Nam Cc. Trong bc tranh
ny, khng-thi gian khng c ranh gii nhng nh lut t nhin ng
Nam Cc cng ng nhng ni khc. Theo kiu tng t nh vy, khi ngi
ta kt hp thuyt tng i tng qut vi thuyt lng t, cu hi ci g xy ra
trc s khi u ca v tr b xem l v ngha. Quan nim rng lch s l
nhng mt khp kn khng c ranh gii nh th ny c gi l iu kin
khng ranh gii.
Trong nhiu th k, nhiu ngi, trong c Aristotle, tin rng v tr
lun lun tn ti n trnh vn n c thit lp nh th no. Nhng
ngi khc th tin rng v tr c mt s khi u, v dng n lm mt lun c

98
cho s tn ti ca Cha. S nhn thc rng thi gian hnh x ging nh khng
gian th hin mt s la chn mi. N bc b s phn i lu i trc v tr
c mt s khi u, nhng n cng c ngha l khi u ca v tr b chi phi
bi nhng nh lut khoa hc v khng cn mt th lc thn thnh no a n
vo chuyn ng.
Nu ngun gc ca v tr l mt s kin lng t, th n s c m t
chnh xc bng php ly tng Feynman theo lch s. Tuy nhin, vic p dng
thuyt lng t cho ton b v tr trong ngi quan st l mt b phn ca
h ang c quan st l khng n gin. Trong chng 4, chng ta thy
lm th no nhng ht vt cht bn vo mt mn hng c hai khe c th biu
hin h vn giao thoa ging nh sng nc. Feynman trnh by rng h vn ny
pht sinh v mi ht khng c mt lch s n nht. Ngha l, khi ht i t mt
im xut pht A n mt im ch B no , n khng i theo mt ng i
rch ri, m ng thi nhn mi ng i c th c ni gia hai im. T quan
im ny, s giao thoa khng c g bt ng v, chng hn, ht c th i qua c
hai khe ng thi v giao thoa vi chnh n. p dng cho chuyn ng ca mt
ht, phng php Feynman cho chng ta bit rng tnh xc sut ca bt k
im ch no, chng ta cn phi xt mi lch s c th c m ht c th i theo
t im xut pht ca n n im ch . Ngi ta cn c th s dng
phng php Feynman tnh xc sut lng t cho nhng quan st ca v tr.
Nu p dng chng cho v tr nh mt tng th, th khng c im A no ht,
v th chng ta cng gp tt c nhng lch s tha mn iu kin khng ranh
gii v kt thc ti v tr m chng ta thy ngy nay.
Theo quan im ny, v tr xut hin t pht, khi u theo mi cch c
th c. a phn trong s ny tng ng vi nhng v tr khc. Trong khi mt
vi trong s nhng v tr ging vi v tr ca chng ta, cn a phn th rt
khc. Chng khng ch khc v chi tit, nh Elvis c tht s cht tr hay cy c
ci c mc trong sa mc hay khng, m chng cn khc nhng nh lut t
nhin biu kin ca chng. Tht vy, nhiu v tr tn ti vi nhng tp hp
khc nhau ca nhng quy lut vt l. Mt s ngi xem quan nim ny l mt b
n ln, thnh thong gi l khi nim a v tr, nhng y ch l nhng biu
din khc nhau ca php ly tng Feynman theo lch s.
hnh dung iu ny, hy bin ci mt cht vt tng t kh cu ca
Eddington v ngh ti v tr ang dn n di dng mt ci bt bng. Bc
tranh ca chng ta v s sng th lng t t pht ca v tr khi c phn
ging vi s hnh thnh nhng ci bt hi trong nc ang si. Nhiu ci bt
nh xu xut hin, ri sau bin mt tr li. Nhng v tr mini tng trng
ny dn ra co li lin tc trong khi vn thuc kch c vi m. Chng din t
nhng v tr khc c th c, nhng chng c quan tm nhiu v chng khng

99
tn ti lu pht trin cc thin h v sao, v ri s sng thng minh n
c na. Tuy nhin, sau cht t thi gian, nhng ci bt s pht trin ln
chng khng b co li na. Chng s tip tc dn ra tc mi lc mt tng
dn v s to thnh nhng ci bt hi chng ta c th nhn thy. Nhng ci bt
ny tng ng vi nhng v tr bt u dn n tc ngy mt nhanh ni
cch khc, v tr trong trng thi lm pht.

a v tr. Nhng thng ging lng t dn ti s hnh thnh nhng v tr nh xu t h v.
Mt vi trong s ny t ti mt kch c ti hn, sau dn ra theo kiu lm pht, to thnh
cc thin h, sao v, t nht l mt trng hp, to ra s sng nh chng ta.
Nh chng ta ni, s dn n do lm pht gy ra s khng hon ton
ng u. Trong php ly tng theo lch s, ch c duy nht mt lch s hon
ton ng u v u n, v n s c xc sut ln nht, nhng nhiu lch s
khc khng u cho lm cng c xc sut hu nh l cao. l nguyn do v
sao s lm pht d on v tr s khai c kh nng hi khng u, tng ng
vi nhng bin thin nh trong nhit quan st thy trong CMBR. S khng
u trong v tr s khai l ci may mn cho chng ta. Ti sao ? S khng
ng u l ci hay nu bn mun kem tch ra khi sa, nhng mt v tr ng
u th tht nhm chn. S khng ng u trong v tr s khai l quan trng v

100
nu mt s vng c mt hi cao hn nhng vng khc, th lc ht hp dn
ca mt b sung s lm chm s dn n ca vng so vi vng xung
quanh ca n. V lc hp dn t t ht vt cht li vi nhau, nn cui cng n
c th lm cho vng co li hnh thnh cc thin h v sao, ri c th dn
ti cc hnh tinh v, t nht l trong mt trng hp, c con ngi na. V th
hy t m nhn vo bn bu tri vi sng. N l du hiu cho mi cu trc
trong v tr. Chng ta l sn phm ca nhng thng ging lng t trong v tr
rt s khai. Nu mt ngi c c tin, th ngi c th ni rng Cha tht s
c chi xc xc.

Bc x nn vi sng. Hnh nh ny ca bu tri c to ra t by nm d liu WMAP cng
b hi nm 2010. N cho thy nhng thng ging nhit - th hin vi mu sc khc nhau
c tui li ngc n 13,7 t nm. Nhng thng ging trong hnh tng ng vi s chnh
lch nhit cha ti mt phn nghn ca mt trong thang nhit Celsius. Nhng chng
l nhng ht ging ln ln thnh nhng thin h. nh: NASA, i Khoa hc WMAP
Quan im ny dn ti mt ci nhn v tr khc r nt vi quan nim
truyn thng, i hi chng ta phi iu chnh cch chng ta ngh v lch s ca
v tr. a ra nhng tin on trong v tr hc, chng ta cn phi tnh xc
sut ca nhng trng thi khc nhau ca ton b v tr lc hin ti. Trong vt l
hc, ngi ta thng gi nh mt trng thi ban u no cho mt h v cho
n din tin theo thi gian, s dng nhng phng trnh ton hc c lin quan.

101
Cho trc trng thi ca mt h ti mt thi im, ngi ta c gng i tnh xc
sut h trong mt trng thi no ti mt thi im sau . Gi nh
thng gp trong v tr hc l v tr c mt lch s n nht r rng. Ngi ta
c th s dng cc nh lut vt l tnh xem lch s ny pht trin nh th no
theo thi gian. Chng ta gi y l cch tip cn t di ln i vi v tr
hc. Nhng v chng ta phi tnh n bn cht lng t ca v tr khi biu din
bng php ly tng Feynman theo lch s, nn bin xc sut hin nay v tr
trong mt trng thi nht nh c c bng cch cng gp nhng ng gp
t mi lch s tha mn iu kin khng bin gii v kt thc trng thi trong
cu hi. Ni cch khc, trong v tr hc, ngi ta khng ln theo lch s ca v
tr t di ln v iu gi nh c mt lch s n nht, vi mt im khi
pht r rng v din tin. Thay vo , ngi ta nn ln theo lch s t trn
xung, nhn ngc t thi hin ti. Mt s lch s s c kh nng hn nhng
lch s khc, v thng thng tng s b ln t bi mt lch s n nht khi
pht vi s ra i ca v tr v t ti nh im trong trng thi ang xem xt.
Nhng s c nhng lch s khc cho nhng trng thi kh d khc ca v tr lc
hin ti. iu ny dn ti mt quan im khc hon ton ca v tr hc, v mi
quan h gia nhn v qu. Cc lch s ng gp cho tng Feynman khng c s
tn ti c lp, m ph thuc vo ci ang c o. Chng ta to ra lch s
bng s quan st ca mnh, ch lch s khng to ra chng ta.
Quan nim rng v tr khng c mt lch s duy nht c lp vi nh
quan st dng nh mu thun vi nhng thc t nht nh m chng ta bit.
C th c mt lch s trong mt trng cu to t pho mt Roquefort. Nhng
chng ta quan st thy mt trng khng c cu to t pho mt, tht l tin
bun cho l chut. V th, nhng lch s trong mt trng cu to t pho mt
khng ng gp vo trng thi hin nay ca v tr ca chng ta, mc d chng
c kh nng ng gp cho nhng trng thi khc. iu nghe ta nh truyn
khoa hc vin tng, nhng khng phi vy.
Mt hm quan trng ca cch tip cn t trn xung l cc nh lut
biu kin ca t nhin ph thuc vo lch s ca v tr. Nhiu nh khoa hc tin
rng c tn ti mt l thuyt khoa hc duy nht gii thch nhng nh lut ,
cng nh nhng hng s vt l ca t nhin, th d nh khi lng ca electron
hay chiu kch ca khng-thi gian. Nhng v tr hc t trn xung i hi cc
nh lut biu kin ca t nhin l khc nhau vi nhng lch s khc nhau.
Hy xt chiu kch biu kin ca v tr. Theo l thuyt M, khng-thi
gian c mi chiu khng gian v mt chiu thi gian. Quan im l by chiu
khng gian cun li nh n mc chng ta khng n chng, li cho
chng ta o gic rng tt c nhng g tn ti l ba chiu khng gian ln m
chng ta u quen thuc. Mt trong nhng cu hi m trng im trong l

102
thuyt M l: Ti sao trong v tr ca chng ta khng c nhng chiu ln hn,
v ti sao khng phi chiu no cng cun li?
Nhiu ngi thch tin rng c mt c ch no lm cho tt c cc chiu
cun li nhng ba chiu khng gian trn khng cun li t pht. Mt l gii
khc l c l tt c cc chiu lc bt u l nh, nhng v nguyn do g cha
hiu r, ba chiu khng gian dn ra v phn cn li th khng. Tuy nhin,
dng nh khng c mt c ch ng lc hc no cho v tr xut hin c bn
chiu. Thay vo , v tr hc t trn xung d on rng s lng nhng
chiu khng gian ln khng b c nh bi bt k nguyn l vt l no. S c mt
bin xc sut lng t cho mi lng chiu khng gian ln t 0 n 10.
Tng Feynman cho php tt c nhng s lng ny, i vi mi lch s c th
c cho v tr, nhng s quan st thy v tr ca chng ta c ba chiu khng
gian ln lc ra lp con nhng lch s c tnh cht ang c quan st. Ni
cch khc, xc sut lng t v tr c nhiu hn hoc t hn ba chiu khng
gian ln l khng tha ng v chng ta xc nh rng chng ta c mt trong
mt v tr c ba chiu khng gian ln. Min l bin xc sut cho ba chiu
khng gian ln khng chnh xc bng khng, th cho d n nh bao nhiu so
vi bin xc sut cho nhng s lng chiu khc l khng thnh vn .
iu ta nh vic yu cu bin xc sut c gio hong hin nay l
ngi Trung Quc vy. Chng ta bit ng l ngi c, mc d xc sut
ng l ngi Trung Quc th cao hn v c nhiu ngi Trung Quc hn ngi
c. Tng t, chng ta bit v tr ca chng ta biu hin ba chiu khng gian
ln, v v th mc d nhng s lng khc ca nhng chiu khng gian ln c
th c bin xc sut ln hn, nhng chng ta ch quan tm n nhng lch s
c ba chiu thi.
Cn nhng chiu cun li th sao? Nhc li rng trong l thuyt M,
hnh dng chnh xc ca nhng chiu cun li cn li, khng gian ni, xc
nh gi tr ca cc i lng vt l, nh in tch trn electron, v bn cht ca
nhng tng tc gia cc ht s cp, ngha l cc lc ca t nhin. Mi th s
i vo ngn np nu l thuyt M ch cho php mt hnh dng cho nhng chiu
cun li, hoc c l l mt vi hnh dng, nhng mt trong s c th b loi
tr bi mt s phng tin, li cho chng ta ng mt kh nng cho nhng
nh lut biu kin ca t nhin. Thay vy, c bin xc sut cho c l n
10
500
khng gian ni khc nhau, mi khng gian dn ti nhng nh lut v gi
tr khc nhau cho cc hng s vt l.
Nu ngi ta xy dng lch s ca v tr t di ln, th khng c l do
g cho v tr kt thc vi khng gian ni cho nhng tng tc ht m chng ta
tht s quan st thy, m hnh chun (ca cc tng tc ht s cp). Nhng
trong cch tip cn t trn xung, chng ta chp nhn rng v tr tn ti vi tt

103
c nhng khng gian ni c th c. Trong mt s v tr, cc electron c trng
lng bng qu bng golf v lc hp dn mnh hn lc t. Trong v tr ca
chng ta, m hnh chun, cng vi tt c nhng thng s ca n, p dng c.
Ngi ta c th tnh bin xc sut cho khng gian ni dn ti m hnh chun
trn c s iu kin khng bin gii. Nh vi xc sut c mt v tr vi ba
chiu khng gian ln, chng ta khng quan tm bin ny nh bao nhiu so
vi nhng xc sut khc v chng ta quan st thy m hnh chun m t v
tr ca chng ta.
L thuyt chng ta m t trong chng ny l c th kim tra. Trong
nhng th d trc, chng ta nhn mnh rng nhng bin xc sut tng
i cho nhng v tr khc hon ton, th d nhng v tr c mt s chiu
khng gian ln khc, l khng thnh vn . Tuy nhin, nhng bin xc sut
tng i cho nhng v tr ln cn nhau (tc l tng ng) l quan trng.
iu kin khng bin gii hm rng bin xc sut l cao nht i vi
nhng lch s trong v tr bt u hon ton phng. Bin gim i i
vi nhng v tr ln xn hn. iu ny c ngha l v tr s khai hu nh l
phng, nhng c nhng k d nh. Nh lu , chng ta c th quan st nhng
k d ny di dng nhng bin thin nh trong nn vi sng n t nhng
hng khc nhau ca bu tri. Chng c tm thy l khp vi yu cu
chung ca l thuyt lm pht; tuy nhin, nhng php o chnh xc hn l cn
thit phn bit trn vn l thuyt t trn xung vi nhng l thuyt khc, v
hoc l cng c n, hoc l bc b n. Nhng php o ny c th thc hin
bng v tinh trong tng lai.
Hng trm nm trc y, ngi ta tng ngh rng tri t l c nht v
nh, v nm ti trung tm ca v tr. Ngy nay, chng ta bit rng c hng trm
t ngi sao trong thin h ca chng ta, mt phn trm ln trong s chng c
nhng h hnh tinh, v hng trm t thin h. Nhng kt qu m t trong
chng ny cho bit rng v tr ca chng ta t n cng l mt trong nhiu v
tr, v nhng nh lut biu kin ca n khng hon ton xc nh theo kiu
duy nht. iu ny tht ng tht vng i vi nhng ai hi vng rng mt l
thuyt ti hu, mt l thuyt ca tt c, s d on bn cht ca c s vt l hng
ngy. Chng ta khng th d on nhng c im ring bit nh s chiu
khng gian ln hay khng gian ni xc nh cc i lng vt l m chng ta
quan st thy (th d, khi lng v in tch ca electron v nhng ht s cp
khc). Thay vy, chng ta s dng nhng con s chn la nhng lch s
ng gp cho tng Feynman.
Chng ta dng nh ang mt im ti hn trong lch s khoa hc,
trong chng ta phi thay i quan nim ca mnh v mc tiu v v ci lm
cho mt l thuyt vt l c th chp nhn c. Dng nh nhng con s c

104
bn, v c dng thc, ca cc nh lut biu kin ca t nhin khng yu cu
bi mt nguyn l lgic hay nguyn l vt cht no. Cc thng s t do nhn
nhiu gi tr v cc nh lut nhn bt k dng no dn ti mt l thuyt ton hc
t tng thch, v chng tht s nhn nhng gi tr khc nhau v nhng dng
thc khc nhau trong nhng v tr khc nhau. iu c l khng tha mn
mong mun ca con ngi l c bit, hoc khm ph ra mt kin hng ngn
np cha tt c cc nh lut vt l, nhng n dng nh tht s l con ng
ca t nhin.
Dng nh c mt din mo ht sc phong ph ca nhng v tr c th
c. Tuy nhin, nh chng ta s thy trong chng tip theo, v tr trong s
sng nh chng ta tn ti l him gp. Chng ta ang sng trong mt v tr
trong s sng l c th, nhng nu v tr ch hi khc i mt cht, th nhng
sinh vt nh chng ta khng th no tn ti. Chng ta l g trc s iu chnh
tinh t ny? C bng chng no cho thy v tr, sau ht thy, c thit k bi
mt ng sng th nhn t hay khng? Hoc l khoa hc c mang n mt li
gii thch khc hay khng?


105



7
Php mu hin hin


106




ruyn thuyt Trung Quc k rng di triu nh H (khong 2205
1782 tCN), mi trng v tr ca chng ta c s chuyn bin
t ngt. Mi mt tri xut hin trn bu tri. Loi ngi trn
tri t hng chu ci nng khng khip, nn hong h lnh cho chng th
sn ni ting bn h nhng mt tri d tha. Chng th sn c tng thng
mt vin linh an c sc mnh trng sinh bt t, nhng v ca chng nh
cp n. V ti li , nng b lu y ln mt trng.
Ngi Trung Quc c l khi ngh rng mt h mt tri vi mi mt tri
l khng thn thin vi cuc sng ca loi ngi. Ngy nay, chng ta bit rng
bt k h mt tri no c nhiu mt tri s khng bao gi c kh nng cho php
s sng pht trin. Nguyn nhn khng n gin l v sc nng khng khip
nh truyn thuyt Trung Hoa tng tng. Tht ra, mt hnh tinh c th
hng chu mt nhit d chu trong khi quay xung quanh nhiu ngi sao, t
nht l trong mt khong thi gian no . Nhng sc nng ng u trong
nhng khong thi gian di, mt tnh hung dng nh cn thit cho s sng,
s l khng th. hiu r ti sao, hy xt ci xy ra trong loi h nhiu sao
n gin nht, mt h c hai mt tri, gi l h sao i. Khong mt na s
lng sao trn bu tri l thnh vin ca nhng h nh th. Nhng ngay c
nhng h sao i n gin cng ch duy tr nhng qu o bn nht nh, thuc
loi c minh ha bn di. Trong tng qu o ny, c kh nng s c mt
thi gian trong hnh tinh hoc l qu nng, hoc l qu lnh duy tr s
sng. Tnh trng cn ti t hn i vi nhng m c nhiu sao.
H mt tri ca chng ta c nhng tnh cht may mn khc m nu
khng th th nhng dng sng phc tp s khng bao gi tin ha c. Th
d, cc nh lut Newton cho php nhng qu o hnh tinh hoc c dng trn,
hoc dng elip (hnh elip l hnh trn b dt, mt trc th rng hn, cn trc kia
th hp hn). Mc dt ca mt elip c m t bi ci gi l lch tm ca
n, mt con s gia 0 v 1. Mt lch tm gn bng 0 c ngha l hnh dng
gn nh trn, cn mt lch tm gn bng 1 c ngha l n rt dt. Kepler b
nh bi quan nim rng cc hnh tinh khng chuyn ng trong nhng
vng trn hon ho, m qu o ca tri t c lch tm ch khong 2%,
ngha l n gn nh trn. Ha ra y l mt iu rt may mn.
T

107

Qu o hnh tinh. Cc hnh tinh quay xung quanh nhng h sao i s c kh nng c
thi tit khc nghit, vo mt s ma th qu nng i vi s sng, vo nhng ma khc th
li qu lnh.
Kiu thi tit theo ma trn tri t c xc nh ch yu bi s
nghing ca trc quay ca tri t so vi mt phng qu o ca n xung quanh
mt tri. Vo ma ng bn cu bc, chng hn, Cc Bc nghing ra xa pha
mt tri. Thc t tri t gn mt tri nht vo lc ch cch mt tri 91,5
triu dm so vi khong 94,5 triu dm vo thng 7 c tc ng khng ng
k ln nhit so vi tc ng ca s nghing ca n. Nhng trn nhng hnh
tinh c lch tm qu o ln, khong cch n mt tri bin thin gi mt
vai tr to ln hn nhiu. Th d, trn Thy tinh, vi lch tm 20%, nhit
lc hnh tinh gn mt tri nht (im cn nht) cao hn 200 Fahrenheit so
vi nhit lc n xa mt tri nht (im vin nht). Tht vy, nu lch
tm ca qu o tri t gn bng 1, th cc i dng ca chng ta s si ln
khi chng ta tin n im gn mt tri nht, v s ng bng khi chng ta tin
n im xa mt tri nht, khin nhng k ngh ma ng ln ma h u chng
d chu cht no. Nhng lch tm qu o ln khng dn ti s sng, cho
nn chng ta tht may mn khi c mt hnh tinh vi lch tm qu o gn
bng khng.

108

lch tm. lch tm l s o mt elip gn trn nh th no. Nhng qu o trn l thn
thin vi s sng, cn nhng qu o rt dt mang li nhng thng ging nhit theo ma
rt ln.
Chng ta cng may mn trong mi quan h ca khi lng mt tri ca
chng ta v khong cch ca chng ta n n. l v khi lng ca mt ngi
sao xc nh lng nng lng m n gii phng. Nhng ngi sao ln nht c
khi lng bng khong 100 ln mt tri ca chng ta, cn nhng ngi sao nh
nht c khi lng nh hn khong 100 ln. V cha ht, gi s khong cch
tri t-mt tri l cho trc, nu mt tri ca chng ta ch nh hn hoc nng
hn chng 20% th tri t s lnh hn c sao Ha ngy nay hoc nng hn
Kim tinh ngy nay.
T trc n nay, vi ngi sao bt k cho trc, cc nh khoa hc nh
ngha vng c l khu vc hp bao quanh ngi sao, trong nhit thch
hp sao cho nc lng c th tn ti. Vng c thnh thong c gi l
vng Goldilocks, v yu cu nc lng c th tn ti c ngha l, ging nh
Goldilocks, s pht trin ca s sng thng minh i hi nhit hnh tinh l
va . Vng c trong h mt tri ca chng ta, nh hnh bn di, l
nh xu. May thay, ton b chng ta, dng sinh vt sng thng minh, tri t
nm trong vng !

109

Vng Goldilocks. Nu Goldilocks l nhng hnh tinh mu, th nng ch tm thy nhng hnh
tinh trung vng mu xanh thch hp cho s sng. Ngi sao mu vng th hin mt tri ca
chng ta. Nhng ngi sao trng hn th ln hn v nng hn, cn nhng ngi sao hn th
nh hn v ngui hn. Nhng hnh tinh nm gn mt tri ca chng hn vng c s qu
nng cho s sng, cn nhng hnh tinh nm ngoi vng th qu lnh. C ca vng c
ca ngi sao nh hn th nh hn.
Newton tin rng h mt tri c l lng ca chng ta khng ra khi
s hn lon n thun do nhng nh lut ca t nhin. Thay vy, ng cho
rng trt t trong v tr c Cha to ra lc ban u v c ngi gi gn cho
n ngy nay trng thi v iu kin nh c. Tht d hiu ti sao ngi ta c
th ngh nh th. Nhiu s kin khng c kh nng cng nhau hip lc cho
php s tn ti ca chng ta, v thit k thn thin nhn loi ca th gii ca
chng ta tht s l cu b n nu th gii ca chng ti l h mt tri duy
nht trong v tr. Nhng vo nm 1992 xut hin quan st c xc nhn
u tin ca mt hnh tinh ang quay xung quanh mt ngi sao khc ngoi mt
tri ca chng ta. Ngy nay, chng ta bit c hng trm hnh tinh nh th, v
mt s ngi nghi ng rng phi c v s nhng hnh tinh khc trong s nhiu
t ngi sao trong v tr ca chng ta. iu khin cho s trng hp ngu
nhin ca nhng iu kin hnh tinh ca chng ta mt mt tri, s kt hp

110
may mn ca khong cch tri t-mt tri v khi lng mt tri km ni bt
hn nhiu, v km thuyt phc hn nhiu so vi bng chng tri t c
thit k thn trng p ng nhu cu sng ca chng ta. Cc hnh tinh thuc
kiu loi u tn ti. Mt s hay t nht l mt dung dng s sng. R
rng, khi nhng sinh vt trn mt hnh tinh dung dng s sng kho st th
gii xung quanh chng, chng buc phi tm thy rng mi trng ca chng
tha mn cc iu kin m chng cn tn ti.
Ngi ta c th chuyn pht biu va nu thnh mt nguyn l khoa hc:
S tn ti ca chng ta p t nhng quy tc xc nh t ni v t lc cho php
chng ta quan st v tr. Ngha l, thc t s sng ca chng ta rng buc
nhng c trng ca loi mi trng trong chng ta tm thy chnh mnh.
Nguyn l c gi l nguyn l nhn sinh yu. (Chng ta s sm thy v sao
c tnh t yu trong tn gi ) Mt tn gi hay hn cho nguyn l nhn
sinh l nguyn l chn lc, v nguyn l trn gi n cch thc m s hiu
bit ca ring chng ta v s tn ti ca chng ta p t nhng quy tc chn lc,
trong s tt c nhng mi trng c th c, ch nhng mi trng c nhng c
trng cho php s sng.
Mc d nghe c v trit l, nhng nguyn l nhn sinh yu c th dng
a ra nhng d on khoa hc. Th d, v tr bao nhiu tui? Nh chng ta s
sm thy, cho chng ta tn ti, v tr phi cha nhng nguyn t nh
carbon, chng c to ra bi s xo nu nhng nguyn t nh hn bn trong
cc ngi sao. Sau , carbon phi c gieo rc trong v tr trong mt v n
sao siu mi, v cui cng co li thnh mt phn ca mt hnh tinh trong mt
h mt tri th h mi. Vo nm 1961, nh vt l Robert Dicke cho rng qu
trnh trn mt khong 10 t nm, v th s sng ca chng ta ni y c ngha
l v tr t nht cng phi ln tui nh th. Mc khc, v tr khng th no gi
hn 10 t nm nhiu lm, v trong tng lai xa, ton b nhin liu cho cc ngi
sao s cn kit, v chng ta cn c nhng ngi sao nng cho s tn ti ca
mnh. V th, v tr phi khong chng 10 t nm tui. khng phi l mt d
on rt chnh xc, nhng li ng theo s liu hin nay, v n ln xy ra
cch nay khong 13,7 t nm trc.
Nh vi trng hp tui ca v tr, cc tin on nhn sinh thng mang
li mt ngng gi tr cho mt thng s vt l cho trc thay v xc nh n mt
cch chnh xc. l v s tn ti ca chng ta, trong khi khng i hi mt
gi tr c bit ca mt s thng s vt l, thng ph thuc vo nhng thng s
khng bin thin qu nhiu khi ni chng ta tht s tm thy chng. Ngoi
ra, chng ta cn mun nhng iu kin tht s trong th gii ca chng ta
thng nm trong ngng nhn sinh cho php. Chng hn, nu ch nhng
lch tm khim tn, ni th d gia 0 v 0,5, s cho php s sng, th mt

111
lch tm 0,1 s khng khin chng ta bt ng v trong s tt c nhng hnh tinh
trong v tr, mt phn trm hp l c kh nng c qu o c lch tm nh.
Nhng nu ha ra tri t chuyn ng trong mt vng trn gn nh hon ho,
vi lch tm th d 0,00000000001, th n s bin tri t thnh mt hnh
tinh tht s rt c bit, v thc y chng ta c gng l gii ti sao chng ta tm
thy bn thn mnh sinh sng trong mt ngi nh d thng nh th. Quan im
thnh thong c gi l nguyn l tm thng.
S trng hp ngu nhin may mn gn lin vi hnh dng ca nhng qu
o hnh tinh, khi lng ca mt tri, v vn vn, c gi l thuc v mi
trng, v chng pht sinh t s may mn tnh c ca mi trng ca chng ta,
ch khng phi t mt s may mn trong nhng nh lut c bn ca t nhin.
Tui ca v tr cng l mt yu t thuc v mi trng, v c mt thi im
sm v mt thi im mun trong lch s ca v tr, nhng chng ta phi sng
trong k nguyn ny v n l k nguyn duy nht dn ti s sng. Nhng s
trng hp thuc v mi trng l d hiu, v th gii ca chng ta ch l mt
trong trong nhiu ngi nh tn ti trong v tr, v r rng chng ta phi tn ti
trong mt ngi nh dung dng s sng.
Nguyn l nhn sinh yu khng c tnh tranh ci cho lm. Nhng c mt
dng c sc mnh hn chng ta s trnh by y, mc d n b mt s nh vt
l xem thng. Nguyn l nhn sinh mnh cho rng thc t chng ta tn ti p
t nhng rng buc khng ch ln mi trng ca chng ta m cn ln dng
thc v ni dung c th c ca chnh nhng nh lut ca t nhin. Quan im
trn pht sinh v khng ch nhng c trng k l ca h mt tri ca chng ta
c v thun li mt cch l lng cho s pht trin ca s sng nhn loi, m c
nhng c trng ca ton b v tr ca chng ta, v iu th kh gii thch
hn nhiu.
Cu chuyn lm th no v tr nguyn thy gm hydrogen, helium v
mt t lithium pht trin thnh mt v tr c cha t nht l mt th gii vi s
sng thng minh nh chng ta l mt cu chuyn gm nhiu chng. Nh
chng ta cp phn trc, cc lc ca t nhin phi sao cho cc nguyn
t nng c bit l carbon c th sinh ra t nhng nguyn t nguyn thy,
v vn bn vng trong t nht hng t nm tri. Nhng nguyn t nng
c ra i trong nhng l luyn m chng ta gi l sao, v th trc tin cc
lc phi cho php cc sao v thin h hnh thnh. Nhng ngi sao v thin h
ln ln t nhng ht ging l nhng d thng nh xu trong v tr s khai
vn hu nh hon ton ng nht nhng may thay c cha nhng bin thin
mt khong 1 phn 100.000. Tuy nhin, s tn ti ca cc ngi sao, v s
tn ti bn trong nhng ngi sao ca cc nguyn t cu to nn chng ta, l
cha . C ch ng lc hc ca cc ngi sao phi sao cho mt s ngi sao

112
cui cng th pht n, v ngoi ra, phi n chnh xc theo kiu c th phn tn
nhng nguyn t nng trong khng gian. Ngoi ra, cc nh lut ca t nhin
phi i hi nhng tn d c th co tr li thnh mt th h sao mi, bao
quanh l nhng hnh tinh tch gp nhng nguyn t nng mi sinh. Ging
ht nh nhng s kin phi xy ra trn tri t s khai cho php chng ta
pht trin, mi mc xch ca chui s kin ny l cn thit cho s tn ti ca
chng ta. Nhng trong trng hp nhng s kin mang li s pht trin ca v
tr, nhng pht trin nh th b chi phi bi s cn bng ca nhng lc c bn
ca t nhin, v nhng lc c vai tr phi va vn thch hp cho chng ta
tn ti.
Mt trong nhng ngi u tin nhn ra rng chui s kin ny c th
bao hm mt s o tt ca s may ri tnh c l Fred Hoyle, vo thp nin
1950. Hoyle tin rng tt c cc nguyn t ha hc vn hnh thnh t hydrogen,
nguyn t ng cm thy l cht liu nguyn thy ch thc. Hydrogen l ht
nhn nguyn t n gin nht, gm ch mt proton, hoc n c, hoc kt hp
vi mt hoc hai neutron. (Nhng dng khc nhau ca hydrogen, hay bt k ht
nhn no khc, c cng s proton nhng khc s neutron c gi l ng v)
Ngy nay, chng ta bit rng helium v lithium, cc nguyn t c ht nhn cha
hai v ba proton, cng c tng hp thi nguyn thy, vi nhng lng nh
hn nhiu, khi v tr khong 200 giy tui. Mt khc, s sng ph thuc vo
nhng nguyn t phc tp hn. Carbon l quan trng nht trong s ny, n l c
s cho mi qu trnh ha hc hu c.
Mc d ngi ta c th tng tng ra nhng sinh vt sng nh my vi
tnh thng minh sinh ra t nhng nguyn t khc, nh silicon, nhng ci ng
ng l s sng c th pht trin t pht trong s vng mt ca carbon. Nguyn
do v iu mang tnh k thut nhng phi lm vi kiu c nht v nh trong
carbon lin kt vi nhng nguyn t khc. Carbon dioxide, chng hn, l
cht kh nhit phng, nhng rt c ch v mt sinh hc. V silicon l
nguyn t nm ngay di carbon trong bng tun hon ha hc, nn n c
nhng tnh cht ha hc tng t. Tuy nhin, silicon oxide, thch anh c trong
b su tp th c ch hn nhiu so vi c trong phi ca sinh vt. Tuy nhin,
c l cc dng sng c th tin ha trn ba tic silicon v vy ui ca
chng mt cch nhp nhng trong nhng h ammonia lng. Mc d dng sng
k l khng th tin ha ngay t nhng nguyn t nguyn thy, nhng cho
nhng nguyn t c th hnh thnh duy ch hai hp cht bn, lithium
hydride, l mt cht rn kt tinh khng mu, v cht kh hydrogen, khng c
nguyn t no trong s chng m mt hp cht c kh nng ti sinh hoc thm
ch yu ng. ng thi, thc t cn li l chng ta l mt dng sng carbon,

113
v iu lm pht sinh vn lm th no carbon, vi ht nhn gm su
proton, v nhng nguyn t nng khc trong c th ca chng ta c to ra.
Bc th nht xy ra khi nhng ngi sao gi bt u tch ly helium,
chng sinh ra khi hai ht nhn hydrogen va chm v hp nht vi nhau. S hp
nhn ny l cch nhng ngi sao to ra nng lng si m cho chng ta. Hai
nguyn t helium c th va chm, to thnh beryllium, mt nguyn t c ht
nhn cha bn proton. Mt khi beryllium ra i, trn nguyn tc n c th hp
nht vi mt ht nhn helium th ba to thnh carbon. Nhng iu khng
xy ra, v ng v ca beryllium hnh thnh s phn hy hu nh tc thi tr
li thnh cc ht nhn helium.
Tnh hung trn thay i khi mt ngi sao bt u cn kit hydrogen. Khi
iu xy ra, nhn ca ngi sao co li cho n khi nhit li ca n tng n
khong 100 triu Kelvin. Di nhng iu kin , cc ht nhn va chm
nhau thng xuyn n mc mt s ht nhn beryllium va chm vi mt ht
nhn helium trc khi chng c c hi phn hy. Sau , beryllium c th hp
nht vi helium to thnh mt ng v carbon bn. Nhng carbon cn lu
mi hnh thnh nn nhng tp hp trt t ca nhng hp cht ha hc thuc
loi c th yu thch knh mt Bordeaux, tung nm bowling, hoc nu nhng
cu hi v v tr. cho nhng sinh vt nh loi ngi tn ti, carbon phi
di chuyn t bn trong ngi sao sang nhng vng ph cn thn thin hn. Nh
chng ta ni, s di chuyn hon tt khi ngi sao, cui chu k sng ca
n, pht n di dng sao siu mi, gii phng carbon v nhng nguyn t
nng khc sau ny co li thnh mt hnh tinh.
Qu trnh hnh thnh carbon nh th ny c gi l qu trnh b ba
alpha v ht alpha l mt tn gi khc cho ht nhn ca ng v helium va
nu, v v qu trnh trn i ba ht (cui cng) hp nht vi nhau. C s vt l
thng l d on rng tc sn sinh carbon qua qu trnh b ba alpha phi
kh nh. Lu iu ny, vo nm 1952, Hoyle d on rng tng nng
lng ca mt ht nhn beryllium v mt ht nhn helium phi gn nh chnh
xc bng nng lng ca mt trng thi lng t nht nh ca ng v carbon
c hnh thnh, mt tnh hung gi l cng hng, ci lm tng ng k tc
ca mt phn ng ht nhn. Lc y, khng c mc nng lng no nh th
c bit, nhng da trn xut ca Hoyle, William Fowler ti Caltech i
tm v tm ra n, mang li s hu thun quan trng cho quan im ca Hoyle v
cch thc nhng ht nhn phc tp c to ra.


114

Qu trnh b ba alpha. Carbon c to ra bn trong cc ngi sao t s va chm ca ba ht
nhn helium, mt s kin s rt khng c kh nng xy ra nu khng c mt tnh cht c
bit ca cc nh lut ca vt l ht nhn.
Hoyle vit, Ti khng tin c nh khoa hc no kho st bng chng
trn s tht bi trc vic nu ra s giao thoa m cc nh lut ca vt l ht
nhn c thit k c ch vi nhng h qu m chng to ra bn trong cc
ngi sao. Lc y, khng c ai bit kin thc vt l ht nhn hiu ln
ca s may ri tnh c mang li nhng nh lut vt l chnh xc ny. Nhng
trong lc nghin cu gi tr ca nguyn l nhn sinh mnh, trong nhng nm
gn y, cc nh vt l bt u t hi khng bit v tr s trng nh th no nu
cc nh lut ca t nhin l khc i. Ngy nay, chng ta c th to ra nhng
m hnh trn my tnh cho chng ta bit tc ca phn ng b ba alpha ph
thuc nh th no vo ln ca cc lc c bn ca t nhin. Nhng tnh ton
nh th cho bit mt s thay i nh chng 0,5% ln ca lc ht nhn mnh,
hay 4% ln ca lc in, s ph hy hu nh ton b carbon hoc ton b
oxygen trong mi ngi sao, v do ph hy kh nng c s sng nh chng ta
bit. Ch cn thay i nhng quy tc ca v tr mt cht thi, th nhng iu
kin cho s tn ti ca chng ta s khng cn na!

115
Bng cch kho st nhng v tr m hnh m chng ta to ra khi cc l
thuyt vt l c thay i theo nhng kiu nht nh, ngi ta c th nghin
cu tc ng ca nhng thay i i vi nh lut vt l theo mt kiu c
phng php. Ha ra khng ch ln ca lc ht nhn mnh v lc in t to
ra trt t cho s tn ti ca chng ta. a s nhng hng s c bn trong nhng
l thuyt ca chng ta c v c iu chnh tinh t theo ngha l nu chng ch
thay i mt lng khim tn thi, th v tr s khc v cht, v trong nhiu
trng hp s khng thch hp cho s pht trin s sng. Th d, nu lc ht
nhn cn li, lc yu, l yu hn nhiu, th trong v tr s khai ton b
hydrogen trong v tr s bin thnh helium, v v th khng cn nhng ngi sao
bnh thng na; nu n mnh hn nhiu, th nhng sao siu mi ang n s
khng phng thch nhng lp v ngoi ca chng v v th s khng gieo mm
cho khng gian gia cc sao nhng nguyn t nng m cc hnh tinh cn
thc y s sng. Nu cc proton nng hn 0,2% th chng s phn hy thnh
neutron, lm mt cn bng cc nguyn t. Nu tng khi lng ca nhng loi
quark cu to nn proton thay i chng 10% th s c t ht nhn nguyn t
bn to nn chng ta hn; tht vy, tng khi lng quark dng nh va ti
u cho s tn ti ca s lng ln nht nhng ht nhn bn.
Nu ngi ta gi nh rng mt vi trm triu nm trong qu o bn l
cn thit cho s sng hnh tinh tin ha, th s chiu khng gian cng b c
nh bi s tn ti ca chng ta. l v, theo cc nh lut ca s hp dn, ch
trong khng gian ba chiu th nhng qu o elip bn mi l c th. Qu o
trn l c th trong nhng chiu khc, nhng nhng chiu , nh Newton e
ngi, l khng bn. Trong nhng chiu khc ngoi ba chiu ra, ngay c mt
nhiu lon nh, th d nhiu lon gy ra bi sc ht ca nhng hnh tinh khc,
s a mt hnh tinh ra khi qu o trn v lm n chuyn ng xon c v
pha trong hoc ra xa mt tri, nn chng ta s b thiu chy hoc b ng cng.
ng thi, trong nhiu hn ba chiu, lc hp dn gia hai vt th s gim nhanh
hn so vi trong ba chiu. Trong khng gian ba chiu, lc hp dn gim n
gi tr ca n nu ngi ta tng gp i khong cch. Trong khng gian bn
chiu, n s gim n 1/8, trong khng gian nm chiu, n s gim n 1/10, v
c th. Kt qu l, trong nhiu hn ba chiu, mt tri s khng th tn ti mt
trng thi bn vi p sut ni ca n cn bng vi lc ht hp dn. N hoc l
b x toc ra, hoc l co li thnh mt l en, c hai trng hp u lm tiu tan
ngy thng ca bn. cp nguyn t, lc in hnh x ging nh lc hp
dn vy. iu c ngha l cc electron trong nguyn t s hoc l thot ra,
hoc l chuyn ng xon c v pha ht nhn. V chng c trng hp no
nguyn t nh chng ta bit c th tn ti.

116
S xut hin ca nhng cu trc phc tp c kh nng hu thun cho
nhng nh quan st thng minh dng nh l rt mong manh. Cc nh lut ca
t nhin to thnh mt h thng c iu chnh cc k tinh vi, v rt t ci
trong quy lut vt l c th thay i m khng ph hng kh nng ca s pht
trin s sng nh chng ta bit. Nu khng c mt chui nhng s trng hp
ngu nhin n bt ng trong nhng chi tit chnh xc ca quy lut vt l, th
con ngi v nhng dng sng khc s khng bao gi c c may hin din.
S trng khp ngu nhin iu chnh tinh vi n tng nht l ci gi l
hng s v tr hc trong cc phng trnh Einstein ca thuyt tng i tng
qut. Nh chng ta ni, vo nm 1915, khi xy dng l thuyt trn, Einstein
tin rng v tr l tnh, ngha l khng n ra cng khng co li. V ton b vt
cht ht ln nhau, nn ng a vo l thuyt ca mnh mt lc phn hp dn
mi khng li xu hng v tr t co li. Lc ny, khng ging nh nhng
lc khc, khng pht sinh t bt k ngun c bit no m n n trong c cu
ca khng-thi gian. Hng s v tr hc m t ln ca lc .
Khi ngi ta pht hin thy v tr khng tnh ti, Einstein rt hng s
v tr hc ra khi l thuyt ca ng v ni vic a n vo l sai lm ln nht
ca cuc i ng. Nhng vo nm 1998, nhng quan st ca nhng sao siu
mi rt xa cho thy v tr ang dn n mt tc tng dn, mt hiu ng
khng th c nu khng c mt loi lc y no tc dng trn ton khng
gian. Hng s v tr hc c lm sng li. V ngy nay chng ta bit gi tr
ca n khng bng khng, cho nn cu hi cn li l ti sao n c gi tr m n
c? Cc nh vt l a ra nhng lp lun gii thch hng s v tr hc pht
sinh nh th no do nhng hiu ng c lng t, nhng gi tr m h tnh c
ln hn 120 bc ln (mt s 1 theo sau l 12 s 0) so vi gi tr thc t thu
c qua nhng quan st sao siu mi. iu c ngha l hoc s l gii dng
trong tnh ton l sai, hoc mt hiu ng no khc trit tiu ht mt cch
k diu nhng cha li mt phn nh khng th tng tng ca con s tnh
c. Mt iu chc chn l nu gi tr ca hng s v tr hc ln nhiu, th v
tr ca chng ta s t dn ra trc khi cc thin h c th hnh thnh v mt
ln na s sng nh chng ta bit s l khng th.
Vy chng ta c th lm g vi nhng s trng hp ngu nhin ny? May
mn trong dng thc chnh xc v bn cht ca quy lut vt l c bn l mt
loi may mn khc vi ci may mn chng ta tm thy trong cc yu t thuc v
mi trng. N khng d g gii thch, v c nhng hm vt l v trit l su
xa. V tr ca chng ta v nhng nh lut ca n dng nh c mt thit k
va vn thch hp hu thun cho s sng v, nu nh chng ta tn ti, va
li t ch cho s bin i. iu khng d g gii thch, v lm pht sinh cu
hi t nhin l ti sao li nh vy.

117
Nhiu ngi mun chng ta s dng nhng s trng hp ngu nhin ny
lm bng chng cho s lm vic ca Cha. Quan nim rng v tr c thit k
cung cp ch cho nhn loi xut hin trong thn hc v thn thoi t hng
nghn nm v trc cho n hin nay. Trong truyn thuyt Popol Vuh ca
ngi Maya, cc v thn tuyn b rng, Chng ta s khng nhn ting tm hay
danh vng t tt c nhng ci chng ta sng to v hnh thnh cho n khi
loi ngi tn ti, c ph cho tri gic. Mt vn t Ai Cp c c nin i
2000 nm trc Cng nguyn pht biu nh sau, Loi ngi, gia sc ca
Cha, c chu cp tt. Ngi [thn mt tri] to ra bu tri v qu t v li
ch ca chng. Trung Hoa, nh trit hc o gio Lieh Yu-Kou (khong
nm 400 tCN) th hin quan im qua mt nhn vt trong cu chuyn pht biu,
Thin nh to ra nm loi ht gieo trng, v sinh ra nhng tc ngi..., c
bit cho li ch ca chng ta.
Trong vn ha phng ty, Kinh Cu c n cha quan im v s thit
k may mn trong cu chuyn sng th ca n, nhng quan nim C c gio
truyn thng cn b nh hng ln bi Aristotle, ngi tin vo mt th gii t
nhin thng minh hot ng theo mt thit k c cn nhc no . Nh thn
hc Thin cha thi trung c Thomas Aquinas s dng nhng quan nim ca
Aristotle v trt t trong t nhin bin h cho s tn ti ca Cha. Vo th k
18, mt nh thn hc Thin cha khc i xa ti ch pht biu rng loi th
c ui mu trng chng ta d bn chng. Mt minh ha hin i hn ca
quan nim Thin cha gio c nu ra vi nm trc y khi Cardino
Christoph Schonborn, c tng gim mc Vienna, vit rng, Hin nay, vo
u th k 21, i mt trc nhng khng nh khoa hc nh hc thuyt Darwin
v gi thuyt a v tr [nhiu v tr] trong v tr hc c pht minh ra
trnh n bng chng trn ngp cho mc ch v thit k tm thy trong khoa hc
hin i, Gio hi Thin cha mt ln na s bo v bn cht con ngi vi
vic tuyn b rng s thit k vn vt trong t nhin l c tht. Trong v tr
hc, bng chng trn ngp cho mc ch v thit k m c tng gim mc
ang ni ti l s iu chnh tinh vi ca quy lut vt l m chng ta m t trn.
im bc ngoc trong s bc b khoa hc ca v tr nhn tm l m
hnh Copernicus ca h mt tri, trong tri t khng cn gi vai tr trung
tm na. Tr tru thay, th gii quan ring ca Copernicus l mang tnh nhn
dng, mc d ng an i chng ta vi vic trnh by rng, bt chp m hnh nht
tm ca ng, tri t hu nh vn nm ti trung tm ca v tr. Mc d [tri
t] khng nm ti trung tm ca th gii, tuy nhin khong cch [n tm ]
khng l g c, c bit khi so vi khong cch n nhng ngi sao c nh.
Vi s pht minh ra knh thin vn, nhng quan st trong th k 17, nh thc t
hnh tinh ca chng ta khng phi l hnh tinh duy nht c v tinh, tng

118
thm sc nng cho nguyn l rng chng ta khng gi vai tr c quyn c li
trong v tr. Trong nhng th k tip sau , chng ta cng khm ph thm
nhiu iu v v tr, th hnh tinh ca chng ta cng trng nh mt sn vn
nh m thi. Nhng s khm ph tng i gn y ca s iu chnh cc k
tinh vi ca cc nh lut ca t nhin t nht c th dn mt s ngi trong
chng ta tr li vi quan nim c rng bn thit k v i ny l tc phm ca
mt nh thit k v i no . nc M, do Hin php cm ging dy tn
gio trong nh trng, nn loi quan nim c gi l thit k thng minh,
vi s ngm hiu khng ni thnh li rng nh thit k l Cha.
khng phi l cu tr li ca khoa hc hin i. Chng ta thy
trong chng 5 rng v tr ca chng ta dng nh l mt trong nhiu v tr,
mi v tr c nhng nh lut khc nhau. tng a v tr khng phi l mt
quan nim c pht minh ra l gii s mu nhim ca s iu chnh tinh vi.
N l mt h qu ca iu kin khng bin gii cng nh nhiu l thuyt khc
ca v tr hc hin i. Nhng nu ng nh vy, th nguyn l nhn sinh mnh
c th xem xt hiu qu tng ng vi nguyn l nhn sinh yu, a s iu
chnh tinh vi ca quy lut vt l vo cng mt b nh cc yu t thuc v
mi trng, cho c ngha l ngi nh v tr ca chng ta nay l ton b v
tr quan st thy ch l mt trong nhiu v tr, ging ht nh h mt tri ch
l mt trong nhiu h mt tri. iu c ngha l theo kiu ging nh nhng
s trng hp ngu nhin thuc v mi trng ca h mt tri ca chng ta c
cho l khng ng ch bi s nhn thc rng c tn ti hng t h nh th, s
iu chnh tinh vi trong cc nh lut ca t nhin c th gii thch bng s tn
ti ca a v tr. Nhiu ngi qua cc thi i gn cho Cha ci p v ci
phc tp ca t nhin m trong thi i ca h dng nh chng c li gii
thch khoa hc no. Nhng ging nh Darwin v Wallace gii thch lm th no
s thit k r rng k diu ca cc dng sng c th xut hin m khng c s
can thip ca mt th lc siu nhin, khi nim a v tr c th gii thch s
iu chnh tinh vi ca quy lut vt l m khng cn mt ng sng th nhn c
to ra v tr v li ch ca chng ta.
Einstein tng t ra cu hi sau y vi ngi tr l Ernst Straus, Cha
c bt k s chn la no khng khi ngi sng to ra v tr? Vo cui th k
th 16, Kepler b thuyt phc rng Cha sng to ra v tr theo mt s
nguyn l ton hc hon ho no . Newton chng t rng nhng nh lut p
dng c trn tri cng p dng c trn mt t, v pht trin nhng
phng trnh ton hc biu din nhng nh lut qu p n mc chng
truyn cm hng nh mt th c tin tn gio trong s nhiu nh khoa hc
th k 18, h dng nh nh s dng chng chng minh rng Cha l mt
nh ton hc.

119
K t thi Newton, v c bit k t thi Einstein, mc tiu ca vt l hc
l i tm nhng nguyn l ton hc n gin thuc loi Kepler hnh dung ra,
v vi chng to ra mt l thuyt thng nht ca mi th s gii thch tng chi
tit ca vt cht v cc lc m chng ta quan st thy trong t nhin. Vo cui
th k 19 v u th k 20, Maxwell v Einstein thng nht cc l thuyt in
hc, t hc, v nh sng. Vo thp nin 1970, m hnh chun ra i, mt l
thuyt ca lc ht nhn mnh v lc ht nhn yu, v lc in t. Sau , l
thuyt dy v l thuyt M ra i trong mt n lc nhm bao gp c lc cn li,
lc hp dn. Mc tiu l khng ch i tm mt l thuyt n nht gii thch tt c
cc lc m cn l mt l thuyt gii thch nhng con s c bn m chng ta
v ang ni ti, th d nh ln ca cc lc v khi lng v in tch ca cc
ht s cp. Nh Einstein trnh by, hi vng ngi ta c th ni rng t nhin
c cu trc n mc c th hp l t ra nhng nh lut xc nh cht ch
n mc bn trong nhng nh lut ny ch nhng hng s hon ton xc nh
mi xut hin (khng phi hng s, do , c gi tr s c th thay i m
khng ph hng l thuyt). Mt l thuyt c nht s khng c kh nng c s
iu chnh tinh vi cho php chng ta tn ti. Nhng nu trong nh sng ca
nhng tin b gn y, chng ta hiu gic m ca Einstein l mt gic m v
mt l thuyt thng nht gii thch v tr ny v nhng v tr khc, vi ton b
ph ca nhng nh lut khc nhau ca chng, th l thuyt M c th l l thuyt
. Nhng l thuyt M c phi l c nht, hay n c yu cu bi mt nguyn
l lgic n gin no ? Chng ta c th tr li cu hi hay khng, ti sao
li l l thuyt M?


120



8
Thit k v i


121



rong tp sch ny, chng ta m t lm th no s u n trong
chuyn ng ca nhng thin th nh mt tri, mt trng, v cc
hnh tinh cho thy chng b chi phi bi nhng quy lut nht
nh, ch khng phi do s ty hng bt cht v tnh ng bng ca cc v thn
v ma qu. Ban u, s tn ti ca nhng quy lut nh th ch hin hin r rng
trong thin vn hc (hay chim tinh hc, lnh vc nghin cu na n nh vy).
Hnh trng ca vn vt trn tri t l qu phc tp v chu nhiu tc ng, nn
nhng nn vn minh s khai khng c kh nng nhn thc r bt k khun mu
hay quy lut no chi phi nhng hin tng ny. Tuy nhin, dn dn nhng
nh lut mi c khm ph ra trong nhng lnh vc khc ngoi thin vn
hc, v iu ny dn ti quan nim quyt nh lun khoa hc: Phi c mt tp
hp y nhng nh lut m, cho trc trng thi ca v tr ti mt thi
im nht nh, s c th ch r v tr pht trin nh th no t thi im v
sau. Nhng nh lut ny phi ng mi ni v mi lc; nu khng chng s
khng phi l nhng nh lut. Khng c ngoi l hay php mu no ht. Thn
thnh v ma qu khng th can thip vo s hot ng ca v tr.
Vo lc thuyt quyt nh lun khoa hc ln u tin c xut, cc
nh lut Newton v chuyn ng v s hp dn l nhng nh lut duy nht
c bit ti. Chng ta m t Einstein m rng nhng nh lut ny nh
th no trong thuyt tng i tng qut ca ng, v nhng nh lut khc chi
phi nhng mt khc ca v tr c khm ph ra nh th no.
Cc nh lut ca t nhin cho ta bit v tr hnh x nh th no, ch
chng khng tr li nhng cu hi ti sao? m chng ta nu ra lc m u
tp sch ny:
Ti sao li c vn vt, ch khng phi h v c?
Ti sao chng ta tn ti?
Ti sao li l tp hp nhng nh lut c bit ny m khng l mt tp
hp no khc?
Mt s ngi s khng nh cu tr li cho nhng cu hi ny l c mt
v thn chn sng to ra v tr theo kiu nh th. Tht hp l nu hi ai hay
ci g sng to ra v tr, nhng nu cu tr li l Cha, th cu hi trn s
chuyn hng sang hi ai to ra Cha? Theo quan im ny, ngi ta chp
nhn mt s thc th tn ti m khng cn ng sng to, v thc th c
T

122
gi l Cha. y l lp lun nguyn nhn s mt cho s tn ti ca Cha. Tuy
nhin, chng ta khng nh c th tr li thun ty nhng cu hi ny trong a
ht khoa hc, m khng cn vin n bt k th lc thn thnh no.
Theo quan im ca thuyt duy thc ph thuc m hnh gii thiu
trong chng 3, no ca chng ta hiu input (ci thu nhn) t cc c quan cm
gic ca chng ta bng cch to dng mt m hnh ca th gii bn ngoi.
Chng ta to ra nhng khi nim trong no ca ngi nh, cy ci, nhng ngi
khc, dng in chy ra t cm trn tng, cc nguyn t, phn t, v nhng
v tr khc. Nhng khi nim tr no ny l thc ti duy nht m chng ta bit.
Khng c php kim tra c lp m hnh no ca thc ti. Mt m hnh c
xy dng tt to ra mt thc ti ca ring n. Mt th d gip chng ta ngh v
nhng vn thc ti v s sng th l Tr chi Cuc sng, pht minh ra vo
nm 1970 bi mt nh ton hc tr ti Cambridge tn l John Conway.
T tr chi trong Tr chi Cuc sng l mt tn gi sai lc. Khng c
ngi thng v k thua cuc; tht ra, khng c ngi chi no ht. Tr chi
Cuc sng tht s khng phi l mt tr chi, m l mt tp hp nhng nh
lut chi phi mt v tr hai chiu. N l mt v tr quyt nh lun: Mt khi
bn xc lp cu hnh ban u, hay iu kin ban u, cc nh lut xc nh ci
xy ra trong tng lai.
Th gii m Conway hnh dung ra l mt ma trn vung, ging nh mt
bn c, nhng tri rng v hn v mi pha. Mi vung c th mt trong hai
trng thi: sng (th hin mu xanh) hay cht (th hin mu en). Mi vung
c tm lng ging: trn, di, tri, phi, v bn theo ng cho. Thi gian
trong th gii ny khng lin tc m chuyn v pha trc theo nhng bc ri
rc. Cho trc bt k s sp xp no ca nhng cht v sng, s lng
lng ging sng quyt nh ci xy ra tip sau theo nhng quy lut sau y:
1. Mt sng vi hai hoc ba lng ging sng cn li (sng st).
2. Mt cht vi chnh xc ba lng ging sng tr thnh mt t bo sng
(ra i).
3. Trong mi trng hp khc, mt cht hoc tip tc cht. Trong
trng hp mt sng khng c hoc c mt lng ging, ta ni n cht
c n; nu c nhiu hn ba lng ging, ta ni n cht hn hoan.
l ton b lut chi: Cho bit bt k iu kin ban u no, nhng quy
lut ny to ra th h ny n th h khc. Mt ang sng c lp hoc hai
sng lin k cht trong th h tip theo v chng khng c lng ging. Ba
sng nm trn mt ng cho th sng lu hn mt cht. Sau bc thi gian
th nht, nhng cui cht ht, ch li nhng gia, nhng ny cht

123
trong th h sau . Mi ng cho ca nhng hnh vung u bay hi theo
kiu ny. Nhng nu ba sng nm ngang trong mt hng, mt ln na chnh
gia c hai lng ging v sng st, cn hai hai u th cht, nhng trong
trng hp ny cc ngay bn trn v bn di chnh gia li ra i. V th,
hng chuyn thnh ct. Tng t, th h tip theo l ct tr li thnh hng,
v c th. Nhng cu hnh dao ng nh th c gi l n tn hiu.

n tn hiu. n tn hiu l mt loi n gin ca i tng phc hp trong Tr chi Cuc
sng.
Nu ba sng nm theo hnh ch L, th mt hnh trng mi xy ra.
Trong th h tip theo, vung ct bi ch L s ra i, dn ti mt khi 2 2.
Khi thuc v mt dng kiu hnh gi l sng th v n s i t th h ny
sang th khc m khng b bin i. Nhiu loi kiu hnh tn ti c hnh dng
thay i trong nhng th h u nhng sm chuyn thnh dng sng th, hay
cht th, hay tr v dng ban u ca chng v sau lp li qu trnh.

S din tin sang sng th. Mt s i tng phc hp trong Tr chi Cuc sng pht trin
thnh mt dng m cc quy tc yu cu s khng bao gi thay i.

124
Cn c nhng kiu gi l tu ln, chng bin i thnh hnh dng khc
v, sau mt vi th h, tr v hnh dng ban u ca chng, nhng v tr tt
xung mt vung theo ng cho. Nu bn quan st nhng hnh dng ny
pht trin theo thi gian, chng c v nh b trn trn ma trn. Khi nhng tu
ln ny va vo nhau, th c th xy ra nhng hnh trng hiu k, ph thuc vo
mi hnh dng ca tu ln ti thi im va chm.

Tu ln. Tu ln thay i qua nhng hnh dng trung gian ny, sau tr li dng ban
u chng, dch xung mt theo ng cho.
Ci lm cho v tr ny hp dn l mc d vt l hc c bn ca v tr
ny l n gin, nhng ha hc c th phc tp. Ngha l nhng i tng
phc tn ti nhng thang bc khc nhau. thang bc nh nht, vt l hc c
bn cho chng ta bit rng ch c nhng sng v cht. mt thang bc ln
hn, c tu ln, n tn hiu giao thng, v nhng khi sng th. mt thang
bc ln hn na, cn c nhng i tng phc tp hn, th d nh sng tu
ln nhng hnh nh ng yn tun t sinh ra nhng tu ln mi li ci t
v ging bc xung theo ng cho.
Nu bn quan st v tr Tr chi Cuc sng trong mt thi gian mt
thang bc bt k no , bn c th suy lun ra nhng quy lut chi phi nhng
vt th thang bc . Th d, thang bc ca nhng vt ch vi vung b
ngang, bn c th c nhng quy lut nh Cc khi khng bao gi di chuyn,
Tu ln i theo ng cho, v nhng quy lut a dng cho ci xy ra khi
cc vt va chm nhau. Bn c th xy dng mt nn vt l hon chnh trn bt k
cp no ca nhng i tng phc. Nhng quy lut s a n thc th
v khi nim khng c trong nhng quy lut ban u. Th d, khng c cc khi
nim nh va chm hay chuyn ng trong nhng quy lut ban u. Nhng
quy lut ch n thun m t s sng v cht ca tng vung ng yn.
Nh trong v tr ca chng ta, trong Tr chi Cuc sng, thc ti ca bn ph
thuc vo m hnh bn s dng.

125

Sp xp ban u ca Sng tu ln. Sng tu ln ln chng bng 10 ln tu ln.
Conway v hc tr ca ng sng to ra th gii ny v h mun mt
v tr vi nhng quy tc c bn n gin nh v tr h nh ngha c th cha
nhng i tng phc tp ti to hay khng. Trong th gii Tr chi
Cuc sng, c tn ti nhng i tng phc, m sau khi n thun tun theo
nhng quy tc ca th gii trong vi th h, s sinh ra nhng i tng khc
thuc loi ca chng hay khng? Conway v hc tr ca ng khng nhng
chng minh rng iu ny l c th, m h cn chng minh rng mt i tng
nh th, theo mt ngha no , s l thng minh! Ni cho chnh xc th h
chng minh rng nhng khi kt ln gm cc vung t sao chp l nhng c
my Turing vn vt. i vi nhng mc ch ca chng ta, iu c ngha l
i vi mi php tnh m mt my vi tnh trong th gii vt cht ca chng ta
trn nguyn tc c th thc hin, nu c my trn c cung cp input thch
hp ngha l, c cung cp mi trng th gii Tr chi Cuc sng thch
hp th mt vi th h sau, c my s trong trng thi t mt output c
th c ra tng ng vi kt qu ca php tnh vi tnh .

126

Sng tu ln sau 116 th h. Theo thi gian, sng tu ln thay i hnh dng, pht ra mt
tu ln, ri sau tr li hnh dng v v tr ban u ca n. Qu trnh c th lp li v hn.
thng thc cht hng v th gii hot ng nh th no, hy xt
ci xy ra khi cc tu ln c bn ra dng khi gm nhng vung sng 2
2 n gin. Nu cc tu ln i ti theo hng thch hp, th khi kt ,
ng yn, s di chuyn n gn hoc ra xa ngun tu ln. Theo kiu ny,
khi kt c th m phng mt b nh my tnh. Tht vy, ton b nhng
hm c bn ca mt my vi tnh hin i, nh cng AND v cng OR, cng c
th to ra t cc tu ln. Nh vy, ging ht nh tn hiu in c s dng
trong my vi tnh vt cht, cc dng tu ln c th dng gi v x l thng
tin.
Trong Tr chi Cuc sng, ging nh trong th gii ca chng ta, nhng
khun mu t ti to l nhng i tng phc tp. Mt c tnh, da trn
nghin cu trc y ca nh ton hc John von Neumann, t ra kch c ti
thiu ca mt khun mu t ti to trong Tr chi Cuc sng l mi nghn t
vung i khi bng s phn t c trong mt t bo ngi.

127
Ngi ta c th nh ngha sinh vt sng l nhng h phc tp c kch c
hn ch, bn v t ti to chng. Nhng i tng m t trn tha mn iu
kin ti to nhng c kh nng khng bn: Mt nhiu lon nh t bn ngoi c
kh nng s ph hng c ch tinh vi trn. Tuy nhin, ngi ta d tng tng
rng nhng quy lut hi phc tp hn mt cht s cho php nhng h phc tp
vi tt c nhng thuc tnh ca s sng. Hy tng tng mt thc th thuc
loi , mt vt th trong th gii kiu Conway. Mt vt th nh th s phn
ng vi kch thch mi trng, v v th c v a ra quyt nh. S sng nh
th liu c s nhn thc v bn thn n hay khng? N c thc hay khng?
y l mt cu hi m cc kin chia r su sc. Mt s ngi khng nh s
t nhn thc l ci g thuc ring v con ngi. N mang li cho h s
thc, kh nng chn la gia nhng cch hnh ng khc nhau.
Lm th no ngi ta ni c mt sinh vt l c thc hay khng? Nu
chm trn mt ngi ngoi hnh tinh, lm th no ngi ta ni c n ch l
mt con r bt hay n c mt tr tu ca ring n? Hnh vi ca mt con r bt
s l hon ton xc nh, khng ging vi hnh vi ca mt sinh vt c thc.
V th, trn nguyn tc, ngi ta c th pht hin ra con r bt l mt sinh vt
c nhng hnh ng c th d on c. Nh chng ta ni trong chng 2,
cng vic ny c th ht sc kh khn nu nh sinh vt c kch c ln v
phc tp. Chng ta thm ch khng th gii chnh xc cc phng trnh cho ba
hoc nhiu ht ang tng tc vi nhau. V mt sinh vt ngoi hnh tinh c
bng con ngi s cha mt nghn nghn t nghn t ht, cho d sinh vt l r
bt, nn s khng th gii cc phng trnh v d on n s lm g. V th,
chng ta phi ni rng mi sinh vt phc tp l c thc khng phi l
mt c trng c bn, m l mt l thuyt tc dng, mt s tha nhn s bt lc
ca chng ta khng tnh ni nhng php tnh s cho php chng ta d on
nhng hnh ng ca n.
Th d Tr chi Cuc sng ca Conway cho thy ngay c mt tp hp
nh lut rt n gin cng c th mang li nhng c im phc tp tng t
nh nhng c im ca s sng thng minh. Phi c nhiu tp hp nh lut
vi tnh cht ny. Ci g to ra nhng nh lut c bn (tri vi nh lut biu
kin) chi phi v tr ca chng ta? Nh trong v tr ca Conway, cc nh lut
ca v tr ca chng ta xc nh s pht trin ca h, cho trc trng thi ti
mt thi im bt k. Trong th gii ca Conway, chng ta l ng sng to ta
chn trng thi ban u ca v tr bng cch ch r cc i tng v v tr ca
chng ti lc bt u tr chi.
Trong mt v tr vt cht, i tc ca nhng i tng nh tu ln
trong Tr chi Cuc sng l nhng thc th vt cht c lp. Bt k tp hp nh
lut no m t mt th gii lin tc nh th gii ca chng ta s c mt khi

128
nim nng lng, l mt i lng c bo ton, ngha l n khng thay
i theo thi gian. Nng lng ca khng gian trng rng s l mt hng s,
c lp vi thi gian ln v tr. Ngi ta c th tr ra nng lng chn khng
hng s ny bng cch o nng lng ca bt k th tch khng gian no so vi
nng lng ca th tch khng gian trng rng bng nh vy, nn chng ta c
th gi l hng s zero. Mt yu cu m bt k nh lut no ca t nhin phi
tha mn l n i hi nng lng ca mt vt c lp bao quanh bi khng gian
trng rng l dng, ngha l ngi ta phi thc hin cng xy dng vt .
l v nu nng lng ca mt vt c lp l m, th n c th c to ra
trong mt trng thi chuyn ng sao cho nng lng m ca n cn bng chnh
xc vi nng lng dng do chuyn ng ca n. Nu ng nh th, th s
khng c l do g cc vt khng th xut hin bt k ni no v mi ni.
Do , khng gian trng rng s l khng bn. Nhng nu phi tiu tn nng
lng to ra mt vt c lp, th s mt cn bng nh th khng th xy ra, v
nh chng ta ni, nng lng ca v tr phi gi nguyn khng i. l
ci lm cho v tr bn trn phng din a phng lm cho cc vt khng
xut hin mi ni t h v.
Nu tng nng lng ca v tr phi lun lun gi nguyn bng khng,
v phi tiu hao nng lng to ra mt vt, vy th lm th no ton b v tr
c to ra t h v? l l do ti sao phi c mt nh lut nh s hp dn.
V hp dn l lc ht, nn nng lng hp dn l m: Ngi ta phi thc hin
cng chia tch mt h lin kt bng s hp dn, th d nh tri t v mt
trng. Nng lng m ny c th cn bng vi nng lng dng cn thit
to ra vt cht, nhng khng hn l n gin nh vy. Nng lng hp dn m
ca tc dng, chng hn, nh bng mt phn t ca nng lng dng ca
nhng ht vt cht cu to nn tri t. Mt vt nh mt ngi sao s c nng
lng hp dn m ln hn v n cng nh (nhng b phn khc nhau ca n
cng gn nhau), th nng lng hp dn m ny s cng ln. Nhng trc khi
n c th tr nn ln hn nng lng dng ca vt cht, th ngi sao s co li
thnh mt l en, v cc l en th c nng lng dng. l nguyn do
khng gian trng rng l bn. Nhng vt th nh ngi sao hay l en khng th
hin ra t h v. Nhng mt v tr tng th th c th.
V s hp dn nh hnh khng gian v thi gian, nn n cho php khng-
thi gian l bn cc b nhng khng bn trn quy m tng th. Trn thang bc
ton v tr, nng lng dng ca vt cht c th cn bng bi nng lng hp
dn m, v v th khng c s rng buc no ln s ra i ca tng th v tr.
V c mt nh lut nh s hp dn, nn v tr s c th v t to ra t h v
theo kiu m t chng 6. S ra i t pht l nguyn do c ci g ch

129
khng phi khng c g, ti sao v tr tn ti, ti sao chng ta tn ti. Khng
nht thit vin dn Cha a v tr i vo hot ng.
Ti sao nhng nh lut c bn li ging nh chng ta m t chng?
Mt l thuyt ti hu phi ph hp v phi d on nhng kt qu hu hn cho
nhng i lng chng ta c th o c. Ta thy rng phi c mt nh lut
nh s hp dn, v ta thy trong chng 5 rng cho mt l thuyt ca s
hp dn tin on nhng i lng hu hn, th l thuyt phi c ci gi l
siu i xng gia cc lc ca t nhin v vt cht m chng tc dng. L
thuyt M l l thuyt siu i xng khi qut nht ca s hp dn. V nhng l
do ny, l thuyt M l ng c vin duy nht cho mt l thuyt hon chnh ca v
tr. Nu n l hu hn v iu ny cho n nay cha c chng minh th
n s l mt m hnh ca v tr to ra chnh n. Chng ta phi l mt b phn
ca v tr ny, v khng c m hnh thch hp no khc na.
L thuyt M l l thuyt thng nht m Einstein hi vng i tm. Thc t
loi ngi chng ta bn thn chng ta l tp hp nhng ht s cp ca v tr -
c th i ti hiu r nhng nh lut chi phi chng ta v v tr ca chng ta l
mt s thnh cng to ln. Nhng c l iu tht s k diu l nhng xt on
lgic tru tng dn ti mt l thuyt thng nht d on v m t mt v
tr mnh mng cha y nhng a dng bt ng m chng ta thy. Nu l
thuyt trn c quan st xc nhn, th n s l cu kt lun thnh cng ca mt
cuc tm kim ko di hn 3000 nm qua. Chng ta s tm ra mu thit k v
i y.


130

Ch gii

Baryon mt loi ht s cp, nh proton hoc neutron, cu to gm ba quark.
Bin xc sut trong l thuyt lng t, mt con s phc c gi tr tuyt i
bnh phng cho bit xc sut.
Big Bang s khi u m c, nng bng ca v tr. L thuyt Big Bang cho
rng khong 13,7 t nm v trc, mt phn ca v tr m chng ta c th thy
ngy nay c b ngang ch vi mili mt. Ngy nay, v tr rng ln hn v lnh
lo hn rt nhiu, nhng chng ta c th quan st tn d ca thi k s khai
trong bc x nn vi sng v tr thm m ton b khng gian.
Boson mt ht s cp mang lc.
Cc nh lut biu kin cc nh lut ca t nhin m chng ta quan st thy
trong v tr ca chng ta cc nh lut ca bn lc v cc thng s nh khi
lng v in tch c trng cho ht s cp tri vi cc nh lut c bn hn
ca l thuyt M cho php nhng v tr khc nhau vi nhng nh lut khc
nhau.
Chun ha li mt k thut ton hc to nn ngha ca nhng v hn pht
sinh trong cc l thuyt lng t.
a v tr mt tp hp v tr.
im k d mt im trong khng-thi gian ti mt i lng vt l tr nn
v hn.
iu kin khng bin gii yu cu rng nhng lch s ca v tr l nhng
mt khp kn khng c ranh gii.
Electron mt ht vt cht s cp c in tch m v l nguyn nhn gy ra
tnh cht ha hc ca cc nguyn t.
Fermion mt ht s cp loi vt cht.
Hng s v tr hc mt tham s trong cc phng trnh Einstein mang li
cho khng-thi gian mt khuynh hng dn n c hu.
Khng-thi gian mt khng gian ton hc c cc im c c trng bi
cc ta khng gian ln thi gian.
L thuyt dy mt l thuyt vt l trong cc ht c m t di nhng
hnh nh dao ng c chiu di nhng khng c chiu cao hoc chiu rng
ging nh nhng si dy mng, v hn.

131
L thuyt M mt l thuyt vt l c bn l mt ng c vin cho l thuyt ca
tt c.
L en mt vng khng-thi gian, do lc hp dn ht sc ln ca n, tch bit
khi phn cn li ca v tr.
Lc in t lc mnh th hai trong bn lc ca t nhin. N tc dng gia
nhng ht mang in.
Lc ht nhn mnh lc mnh nht trong bn lc ca t nhin. Lc ny gi
cc proton v neutron bn trong ht nhn ca nguyn t. N cng gi bn thn
cc proton v neutron, ci cn thit v chng vn c cu to t nhng ht nh
b hn, l cc quark.
Lc ht nhn yu mt trong bn lc ca t nhin. Lc yu l nguyn nhn
gy ra s phng x v gi vai tr thit yu trong s hnh thnh ca cc nguyn
t trong cc ngi sao v v tr s khai.
Lc hp dn lc yu nht trong bn lc ca t nhin. N l phng tin m
nh cc vt c khi lng ht ln nhau.
Meson mt loi ht s cp cu to gm mt quark v mt phn quark.
Neutrino mt ht s cp cc k nh ch b nh hng bi lc ht nhn yu v
lc hp dn.
Neutron mt loi baryon trung ha in cng vi proton to thnh ht nhn
ca nguyn t.
Nhng lch s khc mt dng thc ca thuyt lng t trong xc sut ca
mt quan st bt k c xy dng t mi lch s kh d c th dn ti quan st
.
Nguyn l bt nh Heisenberg mt nh lut ca l thuyt lng t pht biu
rng nhng cp tnh cht vt l nht nh khng th no c bit ng thi vi
chnh xc ty .
Nguyn l nhn sinh quan nim rng chng ta c th a ra nhng kt lun v
nhng nh lut vt l biu kin da trn thc t l chng ta tn ti.
Nguyn t n v c bn ca vt cht bnh thng, gm mt ht nhn vi cc
proton v neutron, bao xung quanh bi cc electron qu o.
Pha mt v tr trong chu k ca mt sng.
Phn vt cht mi ht vt cht c mt phn ht tng ng. Nu chng gp
nhau, chng hy ln nhau, li nng lng thun ty.
Photon mt boson mang lc in t. Mt ht lng t ca nh sng.

132
Phng php t di ln trong v tr hc, mt quan nim xy dng trn gi
nh rng c mt lch s n nht ca v tr, vi mt im xut pht r rng, v
trng thi ca v tr ngy nay l mt s pht trin ca s khi u .
Phng php t trn xung cch tip cn v tr hc trong ngi ta ln
theo cc lch s ca v tr t trn xung, ngha l i ngc thi gian t hin
ti.
Proton mt loi baryon tch in dng cng vi neutron to nn ht nhn
nguyn t.
Quark mt ht s cp c in tch phn s chu tng tc mnh. Proton v
neutron c cu to gm ba quark.
Siu hp dn mt l thuyt ca lc hp dn ca mt loi i xng gi l siu
i xng.
Siu i xng mt loi i xng tinh t khng th i cng vi mt php bin
i ca khng gian bnh thng. Mt trong nhng hm quan trng ca siu
i xng l cc ht lc v cc ht vt cht, v do lc v vt cht, ch l hai
mt ca cng mt th.
Thin h mt h thng ln gm cc sao, vt cht gia cc sao, v vt cht ti,
lin kt vi nhau bng lc hp dn.
Thuyt lng t mt l thuyt trong cc ht khng c mt lch s rnh ri.
T do tim cn mt tnh cht ca lc mnh lm cho n yu hn nhng
khong cch ngn. V th, mc d cc quark c lin kt trong ht nhn bng
lc mnh, nhng chng c th chuyn ng bn trong ht nhn c nh th
chng khng b lc no tc dng.
Vt l c in bt k l thuyt vt l no trong v tr c cho l c mt
lch s n nht, r rng.
V n ln xem Big Bang.



133


Li cm n

V tr c mt thit k, v mt quyn sch cng th. Nhng khng
ging nh v tr, mt quyn sch khng xut hin t pht t h v. Mt
quyn sch cn c nhng ngi sng to ra n, v vai tr khng ri hon
ton ln vai ca nhng tc gi ca n. V th, trc tin v trc ht, chng
ti mun cm t v cm n cc bin tp vin Beth Rashbaum v Ann Harris,
v s kin nhn gn nh v hn ca h. H l hc tr ca chng ti khi chng
ti cn hc tr, l s ph ca chng ti khi chng ti cn s ph, v l ngi
khch l chng ti khi chng ti cn s khch l. H mc cn trong m bn
tho, v vui v bin tp, d s tho lun tp trung vo ni t du phy hay
l khng th nhng mt mt cong m i xng trc vo mt khng gian
phng. Chng ti cng mun cm n Mark Hillery, ngi c nhiu bn
tho v cung cp ti liu c gi tr; Carole Lowenstein, ngi lm vic vt
v thit k cc trang trong; David Stevenson, ngi thit k trang ba; v
Loren Noveck, ngi t m d sa bn in ca chng ti. n Peter
Bollinger: cm n rt nhiu v mang ngh thut n vi khoa hc trong
nhng hnh minh ha ca bn, v v s cn c ca bn nhm m bo tnh
chnh xc ca tng chi tit. V n Sidney Harris: Cm n nhng hnh hot
ha tuyt vi ca bn, v cm n s nhy cm ln ca bn trc nhng vn
m cc nh khoa hc ang i mt. Trong mt v tr khc, bn c th l
mt nh vt l. Chng ti cng cm t cc nhn vin Al Zuckerman v Susan
Ginsburg, v s ng h v khch l ca h. Nu c hai cu ni ca ming ca
h, th l n lc hon thnh tp sch ri, v ng lo n khi no
anh mi lm xong, trc sau g cng xong m. H c sng sut bit h
ang ni g. V cui cng, xin dnh ring s cm t cho tr l ring ca
Stephen, Judith Croasdell; tr l my tnh ca ng, Sam Blackburn; v Joan
Godwin. H khng ch ng h tinh thn, m cn ng h k thut v vt cht
m nu khng c chng, chng ti khng th vit tp sch ny. Cn na, h
lun bit nhng qun ru ngon nht nm ch no.


134


Tc gi

Stephen Hawking l gio s ton hc ti trng i hc
Cambridge trong ba mi nm qua, v l ngi nhn v s gii
thng v vinh d cao qu, trong s gn y nht c Huy
chng T do. Nhng quyn sch ca ng vit cho cng chng gm
Lc s thi gian, b su tp bi lun L en v V tr s sinh, V
tr trong mt v ht, v Lc Lc s thi gian.

Leonard Mlodinow l nh vt l ti Caltech l v tc gi best-
seller ca Bc chn ngi say: S ngu nhin chi phi cuc sng
ca chng ta nh th no; Ca s Euclid: Cu chuyn hnh hc t
nhng ng song song n siu khng gian; Cu vng Feynman: i
tm ci p trong vt l v trong cuc sng, v Lc Lc s thi
gian. ng cn vit cho Star Trek: Th h tip theo. ng sng Nam
Pasadena, California.








T
T
H
H
I
I

T
T
K
K

V
V

I
I

S St te ep ph he en n H Ha aw wk ki in ng g
L Le eo on na ar rd d M Ml lo od di in no ow w
T Tr r n n N Ng gh hi i m m d d| |c ch h
P Ph h t t h h n nh h l l n n u u t t i i h ht tt tp p: :/ // /t th hu uv vi ie en nv va at tl ly y. .c co om m, , t th h n ng g 9 9/ /2 20 01 11 1
B B n n h hi i u u c ch h n nh h t th h n ng g 1 1/ /2 20 01 14 4, , 1 12 23 3v va at tl ly y. .b bl lo og gs sp po ot t. .c co om m