I

Orhun Yaztlarndan Gnmze

Trkiye Trkesinin Sz Varl

Y A A R A BAYIR
(a-den)

TKEN

YAYIN NU: 683

KLTR SERS: 336

ISBN 978-975-437-623-4 (Tk. No)

ISBN 978-975-437-624-1

T.C.
KLTR ve TURZM BAKANLII
SERTFKA NUMARASI
1206-34-003178

TKEN NERYAT A..

stikll Cad. Ankara H an 65/3 34433 Beyolu-stanbul
Tel: (0212) 251 03 50 293 88 71 - Faks: (0212) 251 00 12
A nkara irtibat brosu:
Yksel Caddesi: 33/5 Yeniehir - Ankara
Tel: (0312) 431 96 49
nternet: w w w .otuken.com .tr
E-posta: otuken@ otuken.com .tr

Kapak Tasanm: grataNONgrata

Dizgi - Tertip: skender Tre
Bask: enyldz Matbaas
Cilt: Yedign Mcellithanesi
stanbul - 2007

^jU aJj!

**wji.>1(ax*J\ i^ j y ^->oklJ

4ijija CU-J . yX^ *ui_jl

a^jjj i>^J^y

"-^i? j 1
^ ,j'^_yl_JS-_yi^ _i
j'-&fli 4>~j2 '_A>- O i V. silil ^^y***1jJ

'y?

(jv*^1

^ey-dz*

j ^'l

y !j0

. j>-
ll

-j,xjCS^j j
J J
-

--
JJj'i >
_-J

__)^j^jU

-11/

\j*'~>3^

y^

\_5'J^1"'^ ijVjl L^i

j ^j

y ^W
.j j s)j

jjl ^yJU-j'-)^ J^i- -I

Jtj,-Cl)^*-

__ ^ - J1
__)b (fly

>.i\jl) fjc*y&

Lgati ve kavidi m azb u t olm ayan lisann h ib ir vakit elsine-i edebiyeden ad d o lu n m ak

iddiasna salhiyeti olam az; zira b u iki kitap edebiyatn esasdr. Bina-yi edebiyat ancak
b u n la r zerine tesis olunabilir. Lisann tedennisine kar b ir set yerini tutacak d ah i ancak
b u iki kitaptr. M kem m el b ir k am u su olm ayan lisan servet-i tabiiyesi d em ek olan
lgatlerini g n d en g ne kaybederek, k en d i serm ayesiyle b ir ey ifade edem eyecek
derecede d a r olur; ve m u n tazam b ir sarf ve n ah iv k itab olm ayan lisan do ru sylenm eyi
tem in edem eyip, gittike daha yanl sylenir ve nihayet b sb t n galat b ir lisan h lini alr.

emsettin Sami
(Kamus-i Trk, fade-i Meramdan, 1900)

Szl ve dilbilgisi salam olm ayan dilin h ib ir zam an edeb d ild en saylm ak gibi b ir
iddiaya yetkisi olam az; n k b u iki k itap ed ebiyatn tem elidir. E debiyatn yaps ancak
b u n la r zerine kurulabilir. D ilin gerilem esine kar b ir set grevini stlen ecek o lan ancak
b u iki kitaptr. Y etkin b ir szl olm ayan dil, doal zenginlii d em ek olan kelim elerini
g n d e n gne k ay b ed erek k en d i varl ile b ir ey anlatam ayacak derecede d a r kalr; ve
d z g n b ir dilbilgisi k itab olm ayan dil, d o ru kullan m ay salayam ayp gittike daha
yanl sylenir ve b s b t n yanllarla d o lu b ir dil h lini alr.

emsettin Sami
(Kamus-i TrkInin n Sznden, 1900)

NDEKLER
N S Z .....................................................................................11
S Z L K T E N Y A R A R L A N M A ........................................... 15
K elim ele rin S r a l a n .......................................................... 15
Madde i Szl k Birim lerinin S r a la n ........................... 16
K elim ele rin Y a z m .............................................................. 16
e v r i y a z ............................................................................... 17
G n d e r m e le r ........................................................................ 17
E Sesli K e l i m e l e r ................................................................ 17
ok Anlam l K e lim e le r ........................................................ 18
E ve Yakn A n la m llk ......................................................... 18
Alnt K e l i m e l e r ....................................................................18
Sreksiz ve Tonsuz nszler(, k, p, t)'in T o n lu la m a s ... 19
Kelim e Sonunda Bulunan kiz nszlerden Dm Olan
nszn T e krar Ortaya k (edde b e lir m e s i) ............ 19
Son H ecedeki Dar nllerin D m e s i ............................... 19
ince n s zle rle Biten K elim ele re Getirilen E k l e r ............ 19
nl ile B itm esin e Karlk Dorudan nl ile Balayan Bir
Ek Alan K e l im e le r ............................................................... 2 0
B elirtisiz sim Ta m lam as Biim indeki Birle ik i s i m l e r .... 2 0
A ra p a Nispet si ile Biten S f a t l a r ....................................21
E k l e r ......................................................................................21
Y e re l K e l i m e l e r ....................................................................21
Kelim enin K k e n i ................................................................. 21
S zc n S y le n i i ............................................................ 22

 ki nszle Balayan Alnt Kelim elerin S y le n i i....... 23

Szcn A it Olduu D n e m ...................................... 23
Geni Zaman E k i.......................................................... 23
imdiki Zaman ekimi Srasnda Geriye Benzem e .... 24
Fiillerin a ts ............................................................... 24
Kelim elerin Gram er K ategorileri..................................24
Yansm alar (Onomathopie / Ses Taklidi).................... 25
Kelim elerin Dilbilgisi z e llik le ri.................................. 25
Kelim elerin Toplum Yargsna Gre Tad D e e r....25
T e rim le r....................................................................... 25
Arapa ve Farsadaki oul S fatlar............................26
Arapa ve Farsa Tamlam alarn Y a z m ..................... 26
E ve Yakn Anlam l Saylan A k la m a la r....................26
Arapadaki Diillik / Erillik D u ru m u ............................ 26
Osmanlca D iz in ............................................................26
ARAP ASILLI TRK ALFABESNN EVRYAZI KARILIKLARI.. 27
KISALTMALAR...................................................................29
KAYNAK KISALTMALARI.................................................... 30
ARETLER........................................................................ 30
KAYNAKLAR...................................................................... 31
MAKALELER...................................................................... 36
SZLK veya DZNLERNDEN YARARLANILAN
ve KISMEN TARANAN ESERLER........................................... 37

 N SZ

Bir dilin kelimelerini alfabe srasna gre toplayan ve bunlann tr, kken, tanm, kullan ve syleyile-

ri ile ilgili bilgileri veren retici kitap demek olan szlk, ounlukla rencilerin ellerinden drmedikleri kaynak kitaplardandr. Ama ve alan bakmndan olduu kadar bir ya da birden ok dile ilikin

\ m
[jSEllli

olmak gibi zellikleri ile de olduka ok sayda ve deiik nitelikte szlkler vardr.
Bugn piyasada var olan Trke szlkler ya u anda kullanlmakta olan ortak dilin ya belli bir alann
ya da Trkenin belli bir tarih dnemine ilikin kelimeleri iermektedir. Elinizdeki szlk, bugne ka
dar karlatnz Trke szlklerden farkllklar arz etmektedir. En belirgin zellii tarih ve etimolo
jik nitelik tamasnn yannda ortak dille birlikte yerel kelimelere de arlk vermi olmasdr.
Trk dilinin yayld alan gz nne alnd zaman kaba izgileri ile douda Pasifik Okyanusu kylanndan batda Baltk Denizi kylarna, kuzeyde Kuzey Buz Denizi kylarndan gneyde Basra Krfezi k
ylarna kadar uzanan geni bir corafya akla gelir. Bu kadar geni bir corafyaya yaylm bulunan by
le bir dilin birbirinden farkl kol ve dallannn bulunmas ok doaldr. Ana Trkeden ayrlarak lehe
ve bamsz dil durum una gelmi olan bu dil ve lehelerin bir takm birbirine komu topraklarda kul
lanlmasna ramen pek ou da birbirinden uzak alanlarda konuulmaktadr. Bu alanlardan birisi de
Trkiyedir. Anadolu, Trakya, Kbrs, Kerkk ve Balkanlar ile Trkiyeden ii alan Avrupa lkelerinde
konuulan Trkeye, Trkiye Trkesi ad verilmektedir.
Trkiye Trkesi ile dier Trk dil ve lehelerinin tarihte ortaklklar vardr. Bu ortaklk ayn kkene
bal olmaktan kaynaklanmaktadr. Trkiye Trkesinin geliiminde, bu dili konuan Trkiye Trkle
rinin Orta Asyadan kp Anadoluya gelilerinde izledikleri yollarda karlatklan kltr ve medeni
yetlerle, mparatorluk dneminde yayldklan Avrupa ileri ile Akdeniz ada ve kylannda kurulmu bu
lunan kltr merkezleri ve yaygn kltr ortamlarnn etkisi grlr.
Yakn zamanlara kadar Trkenin bilinen yazl belgeleri 8. yy.a ait Orhun ve ona yakn alara ilikin
Yenisey yazdan olarak biliniyordu. Ancak 1969 ylnda Kazakistanda Issk Gl yaknndaki Esik kur
ganndan kan Altn Elbiseli Prensin mezar ile ilgili olduu grlen drt bin kadar eya arasnda yer
alan bir anakta yazl 26 harflik bir yaz O rhun alfabesiyle benzerlik gstermektedir. Bu mezarda yap-