BLM 1 1. MTOLOJ 1.1.

Tanm Yunanca; mitologia (), mithos () yani sylenen ya da duyulan sz ve logos () yani konuma kelimelerinin birleiminden olumutur. Eski Yunanda gemite sylenenlerin tekrar edilmesi gibi bir anlam barndrmaktayken zamanla Bat dillerinde efsane anlam kazanmtr. ada kullanmda, mitoloji ya belirli bir din veya kltrdeki mitlerin btnn tanmlar (rnein: Yunan mitolojisi, Trk mitolojisi, Hint Mitolojisi) ya da mitlerin incelenmesi, yorumlanmas, toplanmas (belki yeniden oluturulmas) ve benzeri almalar ieren bilgi, bilim daln tanmlar. Mitoloji, Concise Oxford English Dictionaryde; a) Mitlerin, zellikle de belirli bir din veya kltrel gelenee ait olanlarn, bir btn, b) Yaygn anlamda benimsenmi fakat abartlm veya kurgusal bir hikyeler veya inanlar kmesi, c) Mitlerin incelenmesi (bilimi); Ana Britanicada ise mitoloji, belirli bir uygarla ya da dinsel gelenee zg inanlar, uygulamalar, kurumlar ya da doa olaylarn aklamak amacyla grnte gerekten yaanm olaylar aktaran, ounlukla kkeni bilinmeyen ve en azndan ksmen gelenee dayanan sylenceler toplam eklinde tanmlanmaktadr.

Terim, bnyesinde barndrd tanm zellii ile mecz ekilde, belirli bir gr, anlay veya kavram hayal (veya efsanev) olarak etiketlemek iin de kullanlmtr. ok sk rastlanr olmasa da, ayrca gnlk kullanmda mit szc gerekte doru olmayan bir hikye veya anlat iin tercih edilir ve ounlukla bir yanllk ve/veya doru olmayan unsur vurgusu barndrr.

Mitoloji, zaman zaman Trkede sylenbilim veya sylencebilim olarak da adlandrlmtr. 1.2. Mitolojinin zellikleri Efsaneler konu itibaryla tanrlar, kahramanlar ve doast varlklar konu alan anlatlardr. Uyumlu bir sistem ierisinde dzenlenmi olup, ounlukla geleneksel szl aktarmlar yoluyla (ozanlar, bakslar, manaslar, rahipler) yaylarak canl kalrlar. Sklkla ilgili olduklar topluluun din veya ruhn yaantlar ile bantl olan mitler, topluluktaki bu ruhn mevkilerini kaybettikleri zaman, yani topluluun ruhn yapsyla aralarndaki ba koptuu zaman, mitolojik niteliklerini yitirir ve folklora ait sylenceler veya peri masallar haline dnrler.
Sayfa 1 / 56

Folklorbilimcilere gre, -ki bu disiplin hem sekler(1) hem de kutsal sylencelerin incelenmesini ierir- bir mit, gcnn bir ksmn topluluun (en azndan belirli bir ksmnn) ona olan inancndan ve doru olarak kabul edilmesinden alr. Folklor incelemelerinde, tm kutsal geleneklerin birikimi vardr ve terimin kullanmnda, gnlk kullanmndakine benzer, herhangi bir ktleme, aalama bulunmamaktadr. rnein bir dinin hem kendi mitolojisinden hem de tekil olarak ierdii mitlerden ayr ayr sz edilebilir. Bu durum tamamen bilimsel ve tarafsz bir yaklam olup, mitler asndan herhangi bir ktleme ve aalama amac da barndrmaz.

Efsaneler sklkla gerek evrenin gerekse yerel blgenin ortaya kn aklama amac tar. rnein srasyla yaratl efsaneleri ve kurulu efsaneleri gibi. Efsaneler ayrca doa olaylarnn, baka ekilde aklanamayan kltrel detlerin aklanmas amacn da tar. Genel olarak efsanelerin doal anlamda basit bir izah sunmayan herhangi bir eyi aklamak iin kullanld da sylenebilir.

Mitoloji terimi Yunan mitolojisi veya Roma mitolojisi formunda olduu gibi sklkla eski kltrlerin antik hikyelerine atfen kullanlmaktadr. Baz efsaneler orijinal olarak szel bir gelenein rnyken zamanla yazl hle gelmilerdir. ou efsanenin balang noktas ayn iken deiik corafya ve kltrlerden etkilenerek farkllam, biririnden farkl anlatlar haline dnm, orijinal olan ancak mitologlarn anlayabilecei kadar kompleks halde kalmlardr.

1.3. Din ve mitoloji ou dinde mitolojinin ok nemli ve ncelikli bir yeri bulunur. Mit, gnlk kullanmdakinin tersine, aslnda bir hikyenin nesnel anlamda yanl veya doru olduunu tanmlamaz, daha ok, nesnel veya materyalist nosyonlardan ilgisiz bir ekilde, doru veya gerek kavramnn ruhsal, psikolojik ve/veya sembolik ynlerine gnderme yapar.

Her ne kadar bugnk yaygn dinlere mensup ou kii dinlerinin kkeni ve geliiminde yer alan anlatlar tarih olaylar olarak ele alsalar da, bunlar inan sistemlerinin figratif temsilleri olarak gren kiiler de mevcuttur. Bir dinin veya inancn sahip olduu kavramlar ve anlatlar, karakteristikleri sebebiyle bilimsel anlamda mitik olabilirler ve buradan hareketle birisi Hristiyan mitolojisi, Hindu mitolojisi veya slam mitolojisinden bahsedebilir. Bu gibi terimlerden anlalmas gereken bu dinlerin barndrd kavram veya anlatlarn yanl veya doru olup olmad deil,
(1) Laikliin daha gelimi modeli olarak aklanabilir. Din, devlet ierisinde zerk bir yapya sahiptir ve "dinden devlete gelen bir tehlike yoktur". Yani din ve devlet barktr. ABD'de uygulanan sistem rnek olarak verilebilir. Sayfa 2 / 56

o dindeki belirli kavramlarn, birer kltrel nesne olarak ruhni, psikolojik ve/veya sembolik ynlerine yaplan atflar olmaldr. Tanmda da belirtildii gibi, mit ve dolaysyla mitoloji, materyalist veya objektif bir doruluk nosyonu barndrmad gibi bu tip amac da barndrmaz.

Din ve mitoloji ilikisindeki yaygn bir hata da, eski topluluklarn inand dinlerin mitolojileri ile kartrlmasdr. Din ile mitoloji arasndaki yakn iliki sebebiyle belirli bir nesne her iki kavramn da eleman olabilir. Bununla birlikte genel anlamda din ile mitoloji tamamen farkl terim ve kavramlardr. Mitoloji salt mitolojik nesnelerle ilgilenirken, dinin evreledii alan ve nesneler daha farkldr; liturjiden(2) eskatolojiye(3) kadar. Din kavramlarn mitolojik bir ynnn olabilirlii, din kavramn din oluunu arka plana itmez. Bu sebeple baz ayn elemanlar barndrsalar ve birok ilikileri olsa dahi Trk mitolojisi ve Trk dini ile kastedilen ayr eylerdir. 1.4. Mitlerin oluumu Mitlerin geni aklayc zellikleri, oluumlarn belirli bir oranda belirsizletirmektedir. Mitlerin kltrel ihtiyalar karlamak amacyla olutuuna (veya oluturulduuna) dair bir iddia da ortaya atlmtr.

Tm kltrler kendi dinleri, kahramanlar, tarihleri ve benzeri unsurlarna ilikin anlatlar barndran mitlerini zamanla gelitirmilerdir. Bu mitlerin barndrdklar sembolik anlamlarn gc uzun sreler boyunca canl kalabilmelerinin (bazen binlerce yl boyunca) ana sebeplerindendir. Mitlerin btnne mitos, mitoslarn btnne ise mitoi denir.

1.5. Trk Mitolojisinin Ortaya knda Etken Olan Kavramlara Genel Bak: 1.5.1. Trklerin Yaad evre: Genel olarak Trklerin yaad anayurt Orta Asyadr denilmekle beraber, Trklerin bu geni corafyann tam olarak neresinde yerleik olduklar tartma konusudur. Bunun sebebi Trklerin daha ilk zamanlarndan itibaren geni bir corafyaya yaylm bulunmalar ve kltrlerini ok uzaklara kadar gtrmeleri olsa gerektir. Son linguistik aratrmalar ise, bu sahann Altay-Ural Dalar arasnda alnmas, hatta Hazar Denizinin kuzey dou bozkrlarnn asl Trk yurdundan saylmas ihtimalini kuvvetlendirmitir.

(2) Litoloji: Talarn yapsn inceleyen bilim dal. (3) Eskatoloji: nsann ve dnyann sonunu ve ahiret hayatn aklamaya alan ilhiyat dal. Sayfa 3 / 56

Trkler, Orta Asyann kuzey dou blgesinde bulunan Baykal Glne dklen Orhun ve Selenga Irmaklar boylarnda ortaya km, ancak at bir ulam arac olarak kullanmay baardklarndan, btn Orta Asyaya yaylmlar ve egemen olmulardr. Bu sebeple, yontma ta ana kadar uzanan eski devirlere ait, Trk Kltr izlerine Orta Asyann bir ok yerinde ayn anda rastlanmaktadr. Trkler coraf konumlar itibariyle yzyllarca inlilerle komu olarak yaamak zorunda kalmlardr. Bu nedenle Trk mitolojisinde inlilerle balantl pek ok destan ve efsnelere rastlamak mmkndr. Trk Tarihinin birinci elden kaynaklarnn da in Yllklar olmas bu komuluun ortaya kard bir sonutur. 1.5.2. Trklerin Dini: Trkler tarihleri boyunca pek ok dinin mensubu olarak varlk gstermilerdir. Maniheizm (Uygurlar), Budizm (Uygurlar), Gk Tanr Dini (Gk-Trkler), Musevlik (Hazarlar), Hristiyanlk (Volga Bulgarlar, Uzlar, Peenekler, Gagauzlar) ve slmiyet (Karahanllar, Seluklular, Osmallar, v.s.) gibi. Eski Trklerin dini nedir? sorusunun cevab ise btn bu eitlilie ramen amanizm olarak verile gelmitir. Trklerin dininin amanizm olduunun ifade edilmesi, byk lde, amanizmin tam olarak bilinmemesinden de kaynaklanmaktadr. Trklerin dini Gk Tanr dini olup, tek tanrl bir dindir. 1.5.3. Trk nan Dairesinde Ortaya kan Kavramlar: 1.5.3.1. amanizm: amanizm, aman ya da kam ad verilen din adamlar araclyla uygulanmaya allan bir inanlar btndr(4). Bu kavramn kayna Tunguzcadaki aman ifadesidir. amanizm, Orta Asyada grlen en nemli din olaylarndan biridir ancak hibir ekilde din deildir. ngiliz sosyolojisi aman tanmlamak iin hekim-insan tabirini kullanmtr(5). amanlk inanc zerinde en fazla ve derinlemesine aratrmalar yapm olan Mircae Eliade, btn Orta ve Kuzey Asya topluluklarnda, din-sihr hayatn daha ok aman etrafnda merkezletiini belirtir. Fakat aman, din faaliyetlerin hepsinde icrac vaziyette deildir. Bir ok trenlere, mesel tanrya kurbanlar sunuluuna amanlarn katlmad belirtilir. Ayrca, sihr-din hayat amanlktan ibaret olmadndan her sihirbazn da aman saylamayacan iddia eden Eliade, amanlkta hastalara ifa vericilik esas unsurlardan olmakla beraber, her ifa da
(4) Kavram olarak inan- inan farkll konusunda geni bilgi iin bkz. Ali Yayla, Trk Kltr ve Medeniyet Tarihi Ders Notlar, www2.itu.edu.tr/~yayla (5) Jean-Paul Roux, Altay Trklerinde lm, stanbul 1999, s. 28. Sayfa 4 / 56

tann da aman olamayacan ortaya koyar ve amanl ksaca extase (yksek haz heyecan ile insann kendinden gemesi) teknii diye ifade eder. Ancak, eitli extase hallerin hepsi amanik deildir. aman her eyden nce bir transe ustasdr. Bu transe ustasnn ruhu gya bedeninden ayrlarak, hastalanan ruhlara ifa verir. llerin ruhlarnn verdikleri zararlar nler, tanrlarla insanlar arasnda araclk yapar. Grlyor ki, dinden ok bir sihir karakteri ortaya koyan ve bir Bozkr-Trk inan sistemi olmayan amanln, tarihi Trk topluluklarndaki inanlarla hi bir ilgisi yoktur. Bu ilginin var olabilecei dncesini uyandran, Trke din adam anlamndaki kam ile aman kelimesinin ayn olduu yolundaki eski bir iddiadr. Fakat aman kelimesinin Hint-ran dilinde de kefedilmesi sonucunda geerliliini kaybetmi bulunmaktadr(6). Trklerin dini amanlk deildir, Tek Tanr dir(7). Ancak, Trk inancyla amanlk arasnda hayret edilecek kadar benzerliklerin bulunmas(8), Trk inancnda amanik vasflar bulunduunu dndrmtr. Din tarihilerine gre; eksiksiz her dinde daima bu gibi tesirler, birlemeler, yenilenmeler grlmektedir. 1.5.3.2. Gk-Tanr: Gktrklere ait Gktrk Kitbelerinden de anladmz gibi Trklerin tanrs, Gk Tanrdr. Bu isim eitli eski Trk lehelerinde tengri, tengere, tangara, tangr, ture eklinde de ifade edilmitir. Altay kamlar tengereye dua ederken yksekte bulunan byk atamz han tengere..., yaratklar yaradan tengere..., yldzlarla dnyay ssleyen tengere diye hitap ederlerdi. Yakutlarn eski masal ve destanlarnda tangara kelimesi gk (sema) ve gk ruhu (tanr) anlamn ifade etmekte olduu anlalmakta ise de bugn btn ruhlara, hatta ruhlar ve lleri temsil eden putlara da tangara denmektedir. slm dinini kabul eden Trkler gk kelimesini sema tengri kelimesini de allah kavramna uyarlamlardr. Tanr kelimesi yerine Ouz Trklerinin elep yahut alap kelimesinin de Nastur hristiyanlardan etkilenme sonucu dile girdii tahmin edilmektedir(9). Trklere gre gk, tengri gibi her insann her baktnda grebildiidir. O halde tengri gk gibi bir ey olmaldr. Nitekim bn Fadlan
(6) brahim Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, TKAE Yay., Ankara 1987, s. 88 v.d. (7) Hikmet Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, A. lhiyat Fak.Yay., Ankara 1980, s. 6.; amanlk hakk. ayrca bkz. Jean-Paul Roux, gs.yer. (8) Gnmz Anadolusunda amanizmle, halk inanlar arasndaki balantlar hakknda geni bilgi iin baknz: Mehmet Erz, Eski Trk Dini (Gk Tanr nanc) ve Alevlik Bektailik, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1982, s. 12 v.d. (9) Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar, Ankara 1972, s. 33-34. Sayfa 5 / 56

Seyhatnmesinde Trklerin zorda kaldklarnda balarn ge kaldrp bir tanr dediklerini ifade etmektedir(10). Eski Trklerde bir ve byk Tanr hakknda ak bir inan ve anlayn var olup olmadn bilmiyoruz. Herhalde byk imparatorluklarn kurulduu devirlerde imparatorlua dahil olmu btn uluslar iin Gk-Tanr klt ortak ve genel bir klt olarak kabul edilmi, Gk-Tanr da tanrlarn en by saylm olsa gerektir. Orta Asyada devlet kurmu sllelerin hepsinde Gk-Tanr kltnn bulunduunu in kaynaklar de tespit etmitir. 8. yzyllarda byk Gk-Trk mparatorluunun banda bulunan Trk sllesinin Gk-Tanr hakkndaki inan ve anlaylar bir hayli gelimi ve olgunlam olduu braktklar yaztlardan anlalmaktadr. Bu yaztlarda hakan ve beyleri, Trk milletine yaptklar iyilik ve yardmlar iin, tanrya iten gelen minnet ve kran duygularn ifade ediyorlar. Hakanlar tahta karan, zaferleri kazandran, felketlerden koruyan Trk Tanrs Gk-Tanrdr(11). 1.5.3.3. lgen: Altay ve Yenisey evrelerinde kullanlmaktadr. Kayrakan (byk han) veya Tengere Kayra Han(12) olarak da anlmaktadr. Gney Altay amanistleri lgene kuday derler. Baz kamlara gre ise, Kayrakan en byk tanrdr ve lgen, kzagan ve mergen bu tanrnn oullardr(13). A.Anohine gre lgen iyilik eden bir varlktr. Ay ve gnein tesinde, yldzlarn stnde yaar. Onun huzuruna giden yolda yedi, baz rivayetlere gre dokuz engel vardr. lgenin huzuruna giden bu yol ancak erkek amanlara, ayin yaptklar zaman aktr. Bununla birlikte erkek aman bile ancak beinci engel olan demir kazk (altn kazk=kutup yldz) yldzna kadar ulaabilir ve oradan geri dner. lgenin saray ve altndan taht vardr. Kendisi insan eklindedir. aman dualarnda ak ayaz, ayazkan, imeki, yldrmc, yaratc (yayu) olarak da vasflandrlr (14). lgen yaradc (halik)dr. Btn varl yaradan odur.
(10) Ramazan een, Onuncu Asrda Trkistanda Bir slm Seyyh bn-i Fazlan Seyahatnmesi Tercmesi, stanbul 1975, s.31. (11) A.nan, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yay.,II. Bask, Ankara 1972, s. 26. ayrca bakz. Talat Tekin, Orhon Yaztlar, TDK Yay., Ankara 1988. (12) Radloffa gre merhametli sema. (13) nan, amanizm, s.31. (14) A.V. Anohin, Material po amanastvu u altaytsev (Sbornik MAE, No. 1-2). A. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar, Ankara 1972, s.32, naklen. Sayfa 6 / 56

Ayl knd yaan yer (Ayl ve gneli byk makam) Ay knm yayagan (Aym ve gneimi yaradan) Adam lgen ban... [(onlara) ekil veren atam lgen] Atei yaradan, insanlara ocaklarn tututurup veren, sacayaklarn ocaklara yerletiren odur (lgen). otngd kydrp bergen ocagngd kadap bergeri Atam lgen... Verbitskynin derledii Altay yartl Destannda da lgen tanr olarak karmza kar: Dnya bir deniz idi, ne gk vard ne de bir yer, Usuz, bucaksz, sonsuz, sular ireydi her yer, Tanr lgen uuyor, yoktu bir yer konacak, Uuyor, aryordu, kat bir yer, bir bucak.(15) lgen, gn 7, 9 ya da 16. katnda oturmaktadr. lgene ulamak iin baz engellerin elmas gerekir. Bu engelleri ancak aman aabilir. lgene ulamay engelleyen engellerden biri de demir kazk denilen kutup yldzdr. lgenin Karaku, Kart, Buura-Kan (Pura Kan), Bura Kan, Yal Kan, Er Kanm, Bakt Kan adnda yedi olu, Ak Kzlar ve Kyanlar diye adlandrlan dokuz kz vardr. lgenin kzlar ayn zamanda esin perileridir. lgenin kzlarn temsilen yaplan tzler, amann manyak ad verilen elbisesinin beline ilitirilmektedir. 1.5.3.4. Umay: Altayl kavimlere gre Umay ocuklar ve hayvan yavrularn koruyan dii tanrdr (tanra). Umay ismini Tonyukuk yaztnda u ifadelerle gryoruz. Geri dnelim. Ere (?) nefsini saklamak yektir dedi. Ben (ise) byle derim! Ben Bilge Tonyukuk Altun ormann aarak geldik, rti Irman, geerek geldik. (buraya) gelenler (=dmanlar) cesur dedi (=demiler); (bizim geldiimizi ise) duymadlar. Tanr, Umay kutsal yer, sular (bizim iin onlara) gaflet verdi. Neye kaarz.(Onlar) ok diye niye korkarz. Az[z] diye niye baslalm. Taarruz edelim dedim. Taarruz ettik, perian ettik. Ertesi gn ok geldiler(16)

(15) Daha fazla bilgi iin bkz. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, TTK Yaynlar, Ankara 1989, s. 432 v.d. (16) Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, TDK Yaynlar, Ankara 1987, s. 113-114. Sayfa 7 / 56

Kltigin Yaztnn dou tarafnn 30-31. Satrlarnda ise babam hakan ld vakit kk kardeim Kltigin yedi yanda kalmt. Umaya benzeyen annem hatunun taliine kk kardeim Kltigin er adn ald. On alt yanda amcam hakann lkesini, tresini bylece kazand(17) Umay tanra veya dii ruh olarak da ifade edebiliriz. Umay daha ok kadn ve ocuklar koruyan tanra olarak bilinmektedir. ocuk uykusunda glyorsa ryasnda Umay grdne, alyorsa Umayn gittiine yorulur. Umay ocuu uzun sreli yalnz brakrsa ocuun hasta olduuna inanlr. Bu durumla karlaldnda kam/aman arlr ve trenle Umayn ocuu sahiplenmesi salanrd. Divn- Lgat-it Trkte de Umayka tabnsa oul bolur (Umaya tapldnda erkek ocuk olur) demektedir. Umay Kagarlya gre ayn zamanda kadnn doumundan sonra kan sondur(18). Yakut kadnlar da bugn sona sayg gsterirler ve toplu halde giderek sonu bir yere gmerler ve evresini ttslerler. Umay, baz efsanelerde Humay Kuu olarak da tarif edilmitir. Humay kuu maruf bir kutur. Kuzgun byklnde olup, kanat ular kara, ba yeil olur. Yaad yer havadadr. Yumurtasn havda yumurtlar ve yavrusunu da havada karr. Hmay bazen yer yzne krk arn kadar yaklar ve geri dner. te o zaman bu kuun glgesi kimin zerine cihanda padiah ya da ok zengin olur.(19) 1.5.3.5. Suyla: Suyla ad verilen ruh, insanlar korur ve yerde bulunur. Gzleri otuz gnlk mesafeden grr, at gzlerine benzer. Ay ve gnein krntlarndan yaratlm suylann grevi insanlarn hayatnda ortaya kabilecek deiiklikleri haber vermek ve insanlar gz altnda bulundurmaktr. yin esnasnda aman gklere yahut yer altna giderken suyla amann yolunu kesen kt ruhlara mdahale ederek onlar kovar, Yayk ile birlikte kurbann cann gklere gtrr. yin esnasnda suyla erefine sa olarak rak kullanrlar. Karlk ad verilen ruh suylann en yakn arkadadr. 1.5.4. Trklerin Sosyal Hayat: Trklerin soysal hayatn tam anlamyla ve eksiksiz kavrayabilmek iin Trklerin topraa bal olarak yaamay alkanlk haline getirmemi bir topluluk olduklarn bilmek zorundayz. Bu nedenle Trklerin, ortaya koyduklar kltr de yerleik kltr zellii gstermez.

(17) Ayn eser, s. 44. (18) Kagarl Mahmut, Divan Lgat-it-Trk, I, s.123; Besim Atalay tercmesi. (19) nan, amanizm, s. 37.

Sayfa 8 / 56

Bu anlay ve dn, Trklerde tre ad verilen szl yasalarn yrrlkte kalmasn gerekli klm, bu yasalarn kurallarn da toplumun yaad sosyal ve doal evre oluturmutur. Buna bal olarak kesin ve deimez hkmlerle hkmeden hakanlar tarafndan ynetilmilerdir. Hakann szleri kesin buyruklardr. Dolaysyla su ve ceza balamnda ortaya kan hkmler de tre kurallarndan baka bir ey deildir(20). Orhun Kitabelerine gre, Trk Bozkr Cemiyetinin yapsn u ekilde tespit etmek mmkndr: 1) Ogu (aile), 2) Urug (aileler birlii), 3) Bod (boy, kabile), 4) Bodun (boylar birlii), 5) El (il, devlet, bamsz topluluk, imparatorluk). 1.5.3.6. Ogu (=Aile): Bir topluluun hukuk, siyas ve sosyal durumunu anlamak iin nce o topluluun kk bir nvesi durumunda olan aileye bakmak lzmdr. Kk bir aileyi incelemek aslnda o topluluu incelemek demektir. nk topluluklar aileler meydana getirmektedir. Daha dorusu aile, topluluun en st kademesinde bulunan devletin kk bir modelidir. Ailede ocuklar zerinde babann otoritesi, devleti yneten hkmdarn millet zerindeki otoritesine benzemektedir. Trklere gre gk kubbesi devletin, adr ise ailenin birer rts idi. Gk altnda devlet, adr altnda ise aile dzeni yer alyordu. Bu sebeple, eski Trklerde devlet dzeni ile aile dzeni arasndaki benzerlik ok canl idi. Nitekim Trk ailesinde koca-kar ilikisi ile devlette kagan-hatun ilikisi arasnda pek fark yoktu. Trk ailesinin temelinde grlen hukuki ve sosyal ortam, hi phesiz en yksek devlet dzeninde de kendini gstermektedir(21). Ogu kelimesi Orhun Kitabelerinde geer. Yaplan tercmelerinde, bu kelimeye eitli anlamlar verilmitir. Kabile, boy, soy, akraba, nesil, aile gibi. Ayn kelime Divan Lgat-it-Trkn tercmesinde de oymak, hsm, akraba olarak gsterilir. Ayrca, eitli aratrmalarda, Uygurlarda da kan ba ile bal olan kk birliklere ogu dendii ileri srlmtr.

(20) rnein, Trklerde hapishane gibi bir olgudan bahsedemeyiz. nk yerleik olmayan bir toplum olduklarndan hapishanelere cezalarn ekmek zere insanlar yerletirip, onlar beklemek Trkler iin imknszdr. Bu nedenle cezalarn hemen hemen tamam fizikseldir. (21) Abdlkadir Donuk, eitli Topluluklarda ve Eski Trklerde Aile , Tarih Dergisi, say: 33 (Mart 1980/81), stanbul 1982, s. 147.

Sayfa 9 / 56

Trklerde aile tipi, kan akrabal esasna dayanyordu. Aile, peder tipte yani eitli topluluklarda grld gibi sulta (zor, cebir)ya dayanan pederah deil, velyet (dost, yardmc) esasnda, baba hukukunun hakim olduu bir sistemde idi. (Ziya Gkalp bu tipe peder aile adn verir. Ona gre, peder aile ile pederah birbirinden ok farkl idi. Peder ailede babann ei ve ocuklar zerinde yalnz demokratik haklar vard. Pederh ailede ise, babann evltlar ve ei zerinde sultaya dayanan haklar vard.)(22) Aile ierisinde evlenerek ayr bir ev kuran oullar arasnda en kk oul, babasnn evinde kalr ve baba ocan devam ettirirdi. Bu yzden hkmdar ailesinde en kk erkek ocua odtegin (ocak prensi, ate prensi) denilirdi. Trklerde dtan evlenme, exogamie esast. Eski Trk toplumunda genellikle monogamie (tek elilik) grlr. Trklerde, -ok ender de grlm olsa- len kardein dul kalan kars ile evlenme ekli mevcuttu. (Levirats). Levirats, kadnn da istemesi halinde gerekleebilecek bir evlenme eklidir. Kadn istemezse bu evlilik kesinlikle olmaz. Eski Trk ailesi, geni aile eklinde deil, kk aile (dar aile) tipinde idi. Halbuki dier topluluklarda aile, dorudan doruya babann veya bykbabann tam otoritesi altnda yaayan ortak mlkiyete dayal, evlenen aile yelerinin aile birliini terk etmedii, says ok fertlerden olumakta idi (geni aile). Eski Yunan, Roma, in ve zellikle Slav aileleri bu tipte idi. Kk aile veya dar aile ise, anne, baba ve ocuklardan kurulu bir sosyal topluluktan ibarettir. Eski Trk topluluklarnda aile tipinin kk aile olduu baz tarih kaytlarla da belirlenmitir. Trkede bir erkek ile bir kadnn aile kurma ilemine verilen isim, yani evlenme deyimi de, evlenen erkek veya kzn baba ocandan ayrlarak ayr bir ev (aile) meydana getirdiini gstermektedir. Bunun mazisi de, Gktrke kitabelere kadar inmektedir. Trklerde aile, trenle yaplan evlenme sonucunda kurulurdu. Evlenmede dier bir zellik, kz evinin olan evinden kaln istemesi geleneidir. Kaln; kadnn dorudan kendisine erkek tarafndan verilen eyizdir. Kaln verilen gelin, kaln veren ailenin eit yesidir. Trklerde kaln, yaygn olarak taksitle denirdi. Fakat kz karanlara, bir ceza olarak olsa gerek, kaln pein olarak deme zorunluluu konmutu. Kaln verme, 10. yzylda Ouzlarda da devam etmitir. Verilen kalnn cins ve miktar ise, evlenenlerin servetlerine gre deiirdi(23).
(22) Kafesolu, ayn eser, s. 216. (23) Bahaeddin gel, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul 1988, s. 256. Sayfa 10 / 56

1.5.3.7. Urug (=Aileler Birlii): Urug tabirinin sosyal yapda neyi ifade ettii, tam olarak aklk kazanmamakla birlikte, aileler birlii anlamna alnmas mmkndr. 1.5.3.8. Bod (=Boy, kabile): Aileler veya uruglarn bir araya gelmesiyle oluuyorlard. Banda, boydaki i dayanmay salayacak ve gerektiinde silahla boyun menfaatlerini koruyacak bir bey bulunurdu. Belirli bir arazisi ve sava gc vard. Bir siyas birlie dahil olmu boya ok deniliyordu. Boy beylerinin seiminde, mal g, doruluk ve cesaret gibi zellikler n plnda tutulurdu. Bu zelliklere sahip kimseler arasndan seimle ibana getirilen kii bey olurdu. Seici kurul, boyu meydana getiren aile ve soylarn temsilcilerinden kuruludur. Bu da eski Trk devletlerinde var olan meclislerin (toy), kk apta benzerinden baka bir ey deildir. 1.5.3.9. Bodun (=Boylar Birlii): Banda genellikle arazinin byklne ve halknn okluuna gre, yabgu, ad, ilteber gibi nvanlar tayan idareciler bulunurdu. Bodunlar bamsz veya bir ile bal olabilirlerdi. Boylarda soy ve dil birlii hkim olduu halde, bodunlar daha ok sk bir ibirliinin meydana getirdii siyas topluluklardr. 1.5.3.10. Devlet (=El, l): Eski Trk ilinde idare, kesin eklini devlet bnyesinde kazanmaktadr. Boy ve bodunlarn bakanlarnn yasama ve yrtme sorumluluklar btn lkeyi kapsamak zere Hakan(Kagan)a intikal etmektedir. lke apnda vergi ve asker toplama, orduyu dzenleme, sevk ve idare etme yetki ve haklar hkmdara geiyor ve gerekirse; trede yenilikler yapma hakk, ilin idar, mal, kltrel ilerini dzenleme yetkisi de hkmdar araclyla meclise veriliyordu. Eski Trk cemiyetinde siyas tekiltlanmann en st kademesini tekil eden l, Willhelm Thomsene gre; siyas bakmdan bamsz, muntazam tekiltl millet demektir.

Sayfa 11 / 56

BLM 2 TRK MTOLOJSNDE YER ALAN BELL BALI UNSURLAR (KAVRAMLAR) 2.1. Hayvanlar 2.1.1. Geyik: Geyik motifi Trk efsnelerinde deiik ekillerde karmza kar. Gktrklerin Treyi Destannda bir dii kurt, bir ocukla birlikte maaraya giriyor ve orada yayor; Dede Korkut Kitabnda Bams Beyrek, geyik kovalayarak, nianls ban iekin otann nne gidiyor. Geyik Trk Destanlarnda, dalarn, vadilerin ve sarp kayalklarn grnp kaybolan sihirli ve en gzel hayvanlarndandr. Kurt gklerin, ala geyik ise yerlerin sembol ve ruhu gibidir. Gney Sibiryada yaayan Baraba-Om Trklerinin Radlof tarafndan derlenmi Yestey Mngk masalnda geyik yle anlatlmaktadr: Geyik-kz, yeraltnn bittii yerde oturuyordu. Yestey Mngk adl bir yiit, geyik-kz bir gn yer yznde grd. Yedi yl yorulmadan ve ylmadan geyiin peine dt ve kovalad. (Bu kovalama yer altna doru bir kovalamayd.) En sonunda onu bir ta evde yakalad ve geyik-kzla evlendi. (Buras yerin bittii yer olabilir. Benzeri ta eve Ouz Kagan Destannda da rastlamaktayz.) Yer Kara-Alp adl bir yer ruhu ise, onlara dmen oluyor. Geyik-kz, Yer Kara-Alpin baldz imi. Bundan sonra sava hazrl balar. Geyik-kz da kocas gibi silahl imi. Konuan geyikler de Trk mitlerinde grlmektedir. Yavrusu ktrm olan bir geyik, kimsesiz bir yiide geliyor ve ondan ktrm yavrusu iin ila istiyor. Yiit de gerekli ilac veriyor ve yavru iyileiyor. Bundan sonra da geyik yiide eitli iyilikler yapmaya balyor. Ala-geyik tylerinin arasnda beyaz benekler olan geyiktir ve Trk Halk Edebiyatnda da nemli yeri olan bir trdr. Orta Asya Trk Halk Edebiyatnda da bu geyiin ok daha farkl mitolojik trlerine rastlayabiliyoruz. Geyik esasl kaytlara baktmzda, geyiklerle ilikilendirilmi ataszleri de grebiliyoruz: Bu dada durarak, br daa gz diken geyik lr. Anadoluda grlen basma mevlt kitaplarnn iinde de nazm eklinde yer alan Hikye-i Geyik blmleri vardr.

Sayfa 12 / 56

Ali Rza Yalgn (Yalman)n, Binboa Trkmenlerinden derledii geyik hikyesi ksaca yledir: Nurhakl bir yiit ava gidiyor. Bir geyik srsne rastlyor. Srnn yannda da bir Koca Adam gryor. Yiit, geyiklere saldryor. Koca, bir geyik oluyor. Yiit de kayor Bu hikyeyi anlatan Nurhakl geyik avcs, u ataszlerini de sralamaktadr: Geyiin avna biyol (bir kez) giden, bir daha tvbe eder. Geyii iyi sayarlar, onun piri varm. Bir adam su ien geyie bir ok atm, geyik hemen ak sakall koca olmu. Davarn uruna bir geyik karsa, o obaya zeval olmaz. Gene Nurhakl geyik avclarnn anlatt bir baka geyik efsnesi de yledir: Yusuf adl bir avc, geyik avna gitmi. Geyik srsnn yannda, ak sakall bir koca grm. Koca, Yusufa; beni kimseye syleme, sana bir ebi vereyim demi. Fakat Yusuf dinlemeyip, sry talana balam. te o zaman koca bir geyik tekesi oluyor ve Yusufa yuf diyor. Yusuf kayalardan derek lyor(24) Yukarda anlatlan efsneler ve dillendirilen z deyilerde geyik donuna girme motifine de rastlamaktayz. (Don deitirme ya da dona girme hakknda ileride daha geni bilgi verilecektir.) 2.1.2. Kurt: Tarihte byk devletler kurmu olan Trklerde kurt, tular ve bayraklarn tepesinde yer almak ekliyle bir devlet sembol haline dnmtr. Orta Asya Trk Halk Edebiyatnda kurt, ou zaman erkektir. Byk devletler kurmu olan Trklerde ise rnein Gktrklerde- kurt dii ve byk anne grnmndedir. Ouzlarda kurtun solucan anlamna gelen kelimeyi karlad, vahi hayvan anlamnda kurtu karlayan kelimenin bri olduunu da gryoruz. Kutadgu Biligde de kurt, solucanslar iin kullanlmtr. Yine Kutadgu Biligde hakan anlamna Gk-br deyimini grrz. 2.1.3. Doan ve Kartal: Doan, Trkler tarafndan daha ok avclkta kullanlan bir hayvandr. Trkler her tr doana ayr ayr adlar vermilerdir. Turul, ar, sungur, ahin, lan gibi doan adlar insanlara da z ad olarak verilmitir.

(24) Ali Rza Yalgn (Yalman), Cenupta Trkmen Trkmen Oymaklar, II, Ankara 1977, s. 398400. Sayfa 13 / 56

Hac Bekta Veli, bir gvercin donuna girip, Anadoluya (Ruma) geliyor. Bunu gren Anadolunun yerli dervilerinden Dorul Baba bir doan donuna giriyor ve Hac Bekta yakalamak istiyor. Ancak, Hac Bekta silkinerek yeniden insan olup Dorul Babann boazndan tutuyor. Bylece kendisine bit ettiriyor len yiitlerin ruhlarnn, bir doan olup ge utuu ifadesi Trk efsnelerinde de yer almaktadr. M.S. 552-744 yllar arasnda, Gktrk Devletinin idaresinde Bar-Kl blgesinde yaayan ato Trklerinin bakan iin, ato (Trklerinin bakan) kartal yuvasnda dodu. eklinde bir belge in yllklarnda yer almtr(25). 2.2. Gk: Orhun Kitabeleri, Yukarda mavi gk, aada yaz yer yaratldnda, ikisi arasnda kiiolu (insanolu) yaratlm. nsanolunun zerine de atalarm Bumin Kaan ve stemi Kaan oturmular cmleleriyle balar. Altay ve Krgz destanlarnda da nce gk, sonra da yer yaratlyordu. Gktrk Kitbelerinde de Tengri teg Tengri tabiri vardr. Thomsen bu deyimi ge benzer tanr eklinde evirmitir. Deli Dumrul da, adyla anlan destanda Ycelerden ycesin, kimse bilmez nicesin, Gkl Tanr eklinde yakarmaktadr. Uygurca Ouz Kagan Destannda Gk olsun adrmz, gne de bayramz. demektedir Ouz Kaan. Dokuz says Trklerin en eski ve en kutlu saylardr. Dou Trklerine gre gk 9 kattr. Altay destanlarnda da 12, 16 ve 17 katl gklere rastlarz. Bat Trklerinde ise gk 7 kat idi. Manas Destannda Manas Han yle and iiyordu: Gs tyl yaz yer beni vursun; dipsiz yksek mavi gk, keskin ay baltam beni paralasn. 2.2.1. Gn (ve Yerin) Katlar: Eski Trklerde Gk, Bat Trklerine gre 7, Dou Trklerine gre ise 9 kat idi. Buna benzer ayrlk Dou Sibirya amanizmi ile Bat Sibirya amanizmi arasnda da grlr. Bat Gktrk Kagan stemi, Bizans mparatoruna yazd bir mektupta yedi iklim hkmdar olduunu sylyordu.

(25) gel, Mitoloji, II, s. 131. Sayfa 14 / 56

Eski Trk inancnda yer de 7 kattr. Bylece gk ve yerin toplam 14 kat yapmaktadr. Gnmze yakn zamanlara ait syleyilerde bile bu saylar yer almaktadr. Nitekim Bosnav; Yedi yer, yedi gk bnyd olmadan Ay ile gn, yldz icd olmadan Dnya dedikleri, abd olmadan, Kbledir Muhammed, secdemdir Ali! deyiiyle deta bu eski Trk anlayna gnderme yapmaktadr. 2.2.2. Ge Dua: Trk Mitolojisinde yer alan pek ok Yaratl Destanlar ve efsanelere gre Tanr nce yeri sonra da g yaratmt. Manas Destannda Manas and ierken Gs tyl yaz yer beni vursun, dipsiz yksek mavi gk, keskin ay baltam beni paralasn.

Sayfa 15 / 56

BLM 3 DESTANLAR Milletlerin, tarihi ak-seik bilinmeyen devrelerindeki hayatlarn yakndan ilgilendiren ve daha sonraki yaaylar zerinde de izler brakan savalar, zafer ve malubiyetleri, gleri, ktlk ve daha baka felketleri ya da mutluluklar din, fazilet ve mill kahramanlk maceralar eklinde anlatan manzum hikyelerdir. Destanlar, efsanev devirlerden sonraki zamanlarda doarlar ve pek ok mitolojik unsurlar ihtiva ederler. Destanlar, insann meydana getirdii ilk sanat eserleri arasnda yer alr. Ancak destanlar ferd eserler deildir. Konularn ve o konu etrafndaki kahramanlarn, hatta kahramanlarn maceralarn milletin ortak hayali yaratr. Bu sebeple 200 beyitlik bir destan, yllar sonra karmza 2000 beyitlik bir destan olarak kabilir. Destanlarda beyit says eksilmez daima artar. Bu da destanlarn halk arasnda grd ilgiyle dorudan orantldr. nk halk sevdii kahramana hayalinde yaatt pek ok zellikleri de yaktrr. Destanlar hem tarih, hem de psikolojik zellikler tarlar. Tarihi vesika olarak destanlar kullanmak istiyorsak, destanlardaki ilveleri gerek olaylardan ok iyi bir ekilde ayrmalyz. Destanlar, szl olarak dilden dile geer. Zaman iinde deiikliklere de urarlar. Bu destanlar toplanncaya ve yazya geirilinceye kadar uzun bir olu devresi geirirler. Nihayet bir air kp szl ve para para olan bu halk rnlerini toplar, bir araya getirir, zel slbuyla iler, ona edeb kimliini kazandrr. Bylece bir mill destan domu olur. 3.1. Mill Destan Eski Yunanllar (Glgame, Odessa, lyada), ranllar (ehnme), Hindliler (Ramayana, Mahabarata), Finliler (Kalavela), Cermenler (Niebelungen), Ruslar (gor), Franszlar (Chansons de Geste) gibi milletlerin tarih kahramanlarndan bahseden ve dorudan doruya o milletin sinesinden fkrm mill destanlar vardr. Btn bu destanlar, millet tarafndan oluturulmu, sadece kiiler tarafndan kaleme alnmtr. Mill destanda balca u zellikler bulunmaldr:

Ortaya koyan millet yani toplum olmaldr. Destan, bir ferdin, bir sanatkrn deil milletin ortak dehsnn rndr. Ortaya koyucusu ortak deha olduu gibi, deerlendirilmesi de ortak zevkin szgecinden gemitir.

Konusu millet hayat olmaldr. Bu bakmdan destan, mill kltr deerlerinin bir hazinesi, mill ve sosyal hayatn ayrntl bir tablosu demektir.
Sayfa 16 / 56

Byk bir kahramanlk menkbesi olmaldr. Mill destanlar genellikle kahramanlk duygularnn ok yksek insan zellikler olarak ilendikleri destanlardr. a. Yksek bir cokunluk ifadesi tamaldr. Bu gibi destanlarda cokun bir hava ve yksek perdeden syleyi insan srkleyip gtrr. b. Eserde tabiat unsuru da n plndadr. Bu tabiat durgun ve sakin deil, tpk kahramanlar gibi canl ve aktif, hayata ve olaylara, hikyeye adeta katlan bir tabiattr. c. Tabiatn tamamlaycs olarak da hayvanlar byk bir yer igl etmektedir. yle ki, kahramanlarn alamas, barmas ve bir ok hareketleri hayvanlara benzetilerek bir meziyetmi gibi ayn kelimelerde birletirilir. d. inde hzl bir hayat tarz hkm srmektedir. Zaman zaman bir tek cmle veya deyile zamanlarn aldn ve yllarn zerinden uularak geildii grlr. e. Tarihle ilgi vardr. Destan tarih deildir, ancak tarihe de tamamen kaytsz deildir. Destan tarihten doar ve tarih bir olaya dayanr. Destan, tarih olaylarn millet hayatnda brakt iirlemi, sanat eseri haline gelmi eklidir de denilebilir. Destanlarn en nemli taraf, tarih olmalarndan ok, milletin ortak vicdanndan domu olmalardr. f. Bir corafya vardr. Tarihe dayanma zelliinin yan sra bir de tarih corafya vardr. g. Uzun, byk ve manzum eserlerdir. Fakat beyit says sabit deildir. Artar, eksilmez. h. Bir kahraman etrafnda olaylar geliir. Bu kahraman konuulduu, tannd evrelerin artlarn da ahsnda barndrabilen bir kahramandr. Mkemmel denilebilecek bir dil zelliine sahiptir. Destan dili, bal olduu dilin en gzel rneini tekil eder. Bu dil, yzyllarca milletin aznda szle szle adeta ataszleri ve vecizeler dizisi haline gelmi bir dildir. Destan, dili bakmndan mukaddes kitaplarn dilini andrr. Destanlarn olumasnda ekirdek, gelime ve tespit olmak zere aama vardr. Milletin ilk zamanlarnda onu toptan sarsan bir tarih olay zerine destan ekirdei oluur; sonra bu ekirdek uzun zaman bir destan devri yaayan o millet tarafndan yeni olaylarla gelitirilir; son olarak da bu gelime tamamlandktan sonra, fakat erimeden, canl iken yazl devreye geilerek bir sanatkrn onu tespit etmesi gerekir. Destanlarda balca u iki unsur yer alr: a. Destanlar, tarih bir temel olaya dayanr. Bu olay tek ve derli toplu, ilgi uyandrc kahramanlk gstermeye msait ve olaanst zelliklere sahiptir. Bir btn olarak deil, bir takm blmler halinde anlatlr. b. Olay iinde genel ilgiyi zerinde toplayan belli bal bir tarih ahs vardr. Bu ahs, destan yaratan rkn kahramanlk, sadakat, merhamet, vb. gibi btn s-

Sayfa 17 / 56

tn meziyetlerini ahsnda toplar. Yapt byk ve nemli ilerle milletin takdirini kazanr. O daima rnek insandr. Etrafndaki her eye ve herkese hakimdir. Destanlarda ikinci derecedeki ahslar da nemlidir. Bunlarn her biri iyi veya kt, ayr bir davran eklinin (ak, merhamet, kskanlk, gayret, ihtiras, alaklk, vs.) temsilcisidirler. Tanrlar, tanralar, yar tanrlar gibi, gerek kiilerin kaderlerini tayin eden mitolojik varlklar da destanlarda yer alr. Destanlar, meydana geldikleri tarihte, ait olduklar milletin ortak lksn belirtirler. Bu zelliklerinden dolay, millet hayatnda nemli yer tutarlar. Ayrca milletin kendilerine gven duymalarn salar ve yeni nesillerde mill uurun gelimesinde yardmc olurlar. Tarih veya sosyal bir sebeple uzaklalan mill benlie yeniden dn kolaylatrrlar. ki trl destan vardr: a. Tabi Destan; yukardan beri zellikleri anlatlan destanlar bu tre girerler. b. Suni Destan; yeni ve yaknalarda cereyan etmi herhangi bir nemli tarihi olayn, bir air tarafndan tabi destan kaidelerine uygun olarak kaleme alnmas ile meydana gelen destanlardr. Dnyada medeniyetler kurmu pek ok milletin, kendine has orijinal destanlar vardr. Bunlardan en eskisi, M.. 1800 yllarnda yazld tahmin edilen Glgame Destandr. Eski Babilce yazlm olan bu destan, 3000 msradr ve Glgame ile arkada Engidunun lmezlii araylarn dile getirir. Uruk ehrinden ok uzaklardaki katran aacn aramaya giden iki arkada, dalarn ve ormanlarn bekisi Humumba ile karlar ve savaarak onu ldrrler. Anadoluya ait bir dier destan, Hititler devrine ait Hititce yazlm Kumarbi Efsanesidir. Anadolu efsanelerinden bazlarn eski Yunanllarda da grrz. Eski Yunanllarn szl geleneklere dayanan destanlarn, M.. 850 yllarnda lyada ve Odessa ad altnda sanatkarne bir ekilde Homeros kaleme almtr. Hintlilerin Mahabarata ve Ramayana destanlarnn kahramanlar da insan ve hayvan ekline girmi tanrlardr. Hint destanlarnda din ar basar. Batl milletler, 10-13. yzyllar arasnda mill ahsiyet haline gelirlerken, destanlar da ortaya koymulardr. Franszlarn Chansonse de Gesteleri, 11-12. yzyllar arasnda ortaya kmtr. Almanlarn Niebelungen ve Finlilerin Kalavela Destanlar 13. yzyla aittir. Ruslarn da gor adl bir prensin Kuak adl bir Hunlu ile savan anlatan destanlar vardr. Firdevs de, Trkler arasnda pek mehur olan ehnmesinde ranllarn slmiyet ncesi kahramanlk ve mitolojilerini anlatmtr.
Sayfa 18 / 56

3.2.Trk Destanlar Eski Trk Destanlarnn bugn elimizde bulunan paralar eitli kaynaklardan derlenmitir. Bu kaynaklarn en nemlileri, eski in yllklardr. Arap, ran tarihi ve edebiyatna ait el yazmas eserlerde, Bizans tarihleri gibi baz kaynaklarda da Trk destan paralar yer alr. Destanlarmzn dier mhim bir ksm da bizzat Trk aydn ve yazarlar tarafndan tarihin eitli devirlerinde trl sebeplerle, eitli dil ve yazlarla yazl edebiyata geirilmitir. Bu destanlardan bazlar in, ran, hatta Trk yazmalarna, Trk milletinin tarihi sanlarak alnmtr. Trk destanlarndan ou, yazl edebiyata, olutuklar tarihten ok sonra gemitir. Ancak destanlar, halk dilinde asrlarca yaadktan sonra yazya geirilmilerdir. Bu zaman iinde destanlar Trklerin duygu, dnce, grg, hayl ve hatralaryla zenginleir. Tarihin ister istemez birbirine benzeyen nice kahramanlar ve kahramanlk olaylar, bu destanlarda birbiriyle kaynam ve tarih iinde Trk fazilet ve kahramanln zetleyen birer rnek olmutur. Aslnda, bir destann doduu zamanla yazya geirildii zaman arasndaki mesafe ne kadar olursa olsun, destan meydana geldii an rndr. Yani destanlar kaleme alnd veya dinlendii alarda deil, ortaya kt alarn artlarnda dnmek zorundayz. nk destanlarn temel olaylar doduklar devre aittir. Aradan geen asrlar, bu ana olaylar ya halk dilinde yaayan eski destan ve efsane miraslaryla ssler veya az ok deitirip zenginletirir. Fakat destanlardaki ana olaylar daima korunur. Trk destanlar genellikle Trk tarihinin ilk devirlerini hikye eden eserlerdir. Trk Destanlar iki blmde incelenebilir: 3.2.1. slmiyetten nceki Trk Destanlar Bu destanlar, Saka, Hun, u, Gktrk ve Uygur devirleri ile ilgili destanlardr. Alp Er Tonga ve u devreleri hakknda bilgimiz yok denecek kadar az olmasna ramen Hun, Gktrk, Uygur devreleri hakknda salam tarih bilgilerimiz olduundan, bu devrelerin destanlarn tarih gerekler ile karlatrma imknna sahibiz. 3.2.1.1. Yaratl Destan: Trklerin, dnyann yaratl hakkndaki duygu ve dncelerini, bu konudaki gr ve inanlarn anlatan bir destandr. En doru ve eksiksiz metni, Prof. W. Radloff tarafndan tespit edilmitir. Daha yer ve gk yaratlmadan evvel, her ey sudan ibaretti. Ne toprak, ne sema, ne gne, ne de ay vard. Btn tanrlarn en by, her mevcudun balangc ve dem olunun ceddi Tanr Karahan evvel kendisine benzer bir mahlk yaratt ve
Sayfa 19 / 56

ismine kii dedi. Karahan ve kii iki siyah kaz gibi rahata su zerinde uuyorlard. Fakat kii bu mesud sknetten memnun deildi. O, Karahandan daha yksee umak istiyordu. Bu kstahl sebebiyle umak iin lzm olan kuvveti kaybederek, derin ve sonsuz suya yuvarland. Tehlike iinde hemen boulacak bir halde Tanr Karahandan imdat diledi. Karahan, Kiiye derinlikten ykselmesini emretti. Kii ykseldi. Bunun zerine kiinin stne oturarak batmaktan kurtulmas iin denizden bir yldz ykseltti. Kii artk umaa muvaffak olamadndan, Karahan arz yaratmak tasavvurunda bulundu. Kiiye suyun dibine dalarak dipden toprak karmasn emretti ve kan topra su yzne serpti. Kii topra sudan karnca onun bir ksmn kendisine gizli bir arz yapmak iin azna saklad. Fakat yukar knca azndaki toprak o kadar iti ki, eer Tanr Karahan tkrmesini emretmeseydi, artk nefes alamayarak boulacakt. Karahann yaratt dnya dmdz bir sahadan ibretti; lkin Kiinin azndan kan toprak her tarafa frlayarak btn arz bataklk, tepeciklerle rtt. Bunun zerine ok hiddetlenen Karahan, bu itaatsiz Kiiye Arluk lkabn verdi ve onu Nur ve Ziy dairesinden kovdu, ondan sonra arzda yerleebilecek baka adamlar yaratt. Dokuz dall bir aac yerden bitirerek her bir daln altnda bir adam yaratt ki, bunlar, dnyadaki dokuz insan cinsinin cedleridir. Arlk arzn bu yeni skinlerinin o kadar gzel ve iyi olduklarn grnce, onlar kendisine vermesini Tanr Karahandan istedi. Karahan raz olmad, lkin Arlk onlar fenala sevkederek zorla kendisine ekmeyi biliyordu. Karahan Arlkn bu aldatlarna kolayca kaplan bu ahmaklara ok kzdndan bundan byle insanolunu kendi haline terk etmee karar verdi. Arlk yeniden lnetleyerek yeralt karanlk leminin nc tabakasna kovdu, kendisi iin de semnn onyedinci tabakasn btn skinleriyle birlikte yaratt ve bylece semnn en yksek tabakasn ikmetgh olarak seti. Kendi balarna kalan insanlara hm ve muallim olarak, byk May-tereyi geri gnderdi. Arlk gzel semy grnce o da kendisi iin bir sem yaratmaa karar verdi ve bu maksatla Karahann msdesini aldktan sonra, kendi tebasn -yani aldatt fena ruhlar- orada iskn etti. Fakat bu fena ruhlar, Karahann yaratt arzdaki insanlardan ok iyi yayorlard. Bu hal Karahann cann skt. Arlkn semsn ykmak iin kahraman Mandiireyi gnderdi. Onun kuvvetli mzrak darbeleri altnda, gk inledii zaman, Arlkn sems para para yarlarak topraa dt, o zamana kadar dz olan arz, den ykntlar sebepiyle bozularak, byk dalar, derin boazlar, balta girmez ormanlar vcde geldi. Karahan Arlk arzn en derin tabakasna srd ki, orada ne gne, ne ay, ne de yldz ziys vard. Karahan ona, dnyann sonuna kadar orada oturmasn emretti. Grld gibi gerek bu strede, gerekse bu strenin muhtelif ekillerinde ara sra, slmiyetin ve daha ziyde Budizmin tesirlerine rastlanr. Mesel; yukardaki strede Mandiire ve May-tere adlarnda Budizm tesirleri aktr. te bu
Sayfa 20 / 56

streye gre halen Tanr Karahan on yedinci kat gkte yaamakta ve oradan kinat idare etmektedir. Ondan sonra srasyla byk ulhiyet (Allahlk sfat, Tanrlk vasf) daha vardr ki, bunlardan Bay lgn (Bay-lgen) on altnc katta Altn Dada altn bir taht zerinde oturur. Yedinci katta Gn Ana yni gne, altnc katta Ay Ata vardr. te daha birok tafsilt olan bu kozmogoni Geneolojik yani Sllenme eklinde ve Menkbev-Tarih bir mahiyette olan Trk Destan nn bir nevi balangcdr. 3.2.1.2. Alp Er Tonga Destan: Trk tarihinin ilk destandr. Kahraman Alp Er Tonga isimli byk bir Trk ve Turan hkmdardr. Alp Er Tonga, M.. 7. yzyldaki Trk-ran Savalarnda n kazanm, ran ordularn defalarca malup etmi, sonunda ran hkmdar Keyhsrev tarafndan hile ile ldrlmtr. Onun lmnden sonra da Saka Devleti eski bykln kaybetmitir. Bu kahraman hakknda Trkler arasnda sylenen destanlar, zamanmza kadar ulamam olmakla birlikte, daha sonra devlet kurmu Trk ailelerinin Alp Er Tongay en eski atalar diye tandklarn gsteren tarih kaytlar vardr. Alp Er Tunga Destan, Yaradl Destanndan sonra bilinen ilk byk ve mill Trk Destandr. Fakat bu destan kesin bilgilere sahip olduumuz sylenemez. Trk boylar arasnda sylenegelen bu destan, zaman iinde tesirini kaybetmi, belki de zellikle Ouz Kaan Destannn etkisiyle unutulmaa bile balanmtr. Alp Er Tunga Destan hakkndaki bilgilerin en nemli kayna Divan- Lugat-it Trktr. Milttan sonra on birinci yzylda Kgarl Mahmut tarafndan yazlan bu eserde, Destann, byk bir ihtimlle son ksmlarna ait bir at (sagu) yazl olarak verilmektedir. Bu Trk Belerinde at belglk Tunga Alp Er idi kat belglk Bedk bilgi birle k erdemi Biliglig ukulug budun kdremi Tacikler ayur n Afrasyab Bu Afrasyap tutd iller talab (Alp Er Tunga, Trk Beyleri iinde ad ve kutsall bilinen ve tannan bir yiit idi; geni bilgisinin yannda saylamayacak kadar ok erdemi vard: bilgiliySayfa 21 / 56

di, anlaylyd, meziyetleri oktu. ranllar ona, Afrasyab adn vermilerdi. Afrasyab dnyaya hkmetti) anlamna gelen bu attan, Alp Er Tungann, ranllar tarafndan da ok iyi tannd anlalmaktadr. Nitekim Firdevs de ehnmesinde Afrasyabn kahramanlklarndan sz etmektedir. Firdevs, ehnmesinde baka bir rkn destan kahramanndan bahsetmek zorunda kalmsa, o kahraman ok byk olmaldr. ehnmeye gre, nce Turan lkesinin ehzadesi sonra da hakan olarak ad geen Alp Er Tunga ran-Turan savalarnn ok nl Turan kahramandr. Babasnn dn tutmu ve o zaman gl bir lke olan rana sava amtr. Selvi gibi uzun boylu, kollar ve gs aslana e gte ve fil kadar gl bir yiitti, ranllar yendi. ran hkmdarn esir ald. ran lkesinde birok padiahlklar bulunuyordu. Bunlardan biri de Kabil Padiahl idi ve banda da Zl adl biri vard. Kabil Padiah Zl, Alp Er Tungann elinde esir olan ran Hkmdarn kurtarmak iin Turan lkesine yrd. Alp Er Tungay yendi ama hkmdarn kurtaramad. Zaman geti. ran lkesine hkmdar olan Zev de ld. Bunu frsat bilen Alp Er Tunga rana bir daha sava at. O zamana kadar Zl da yalanmt. Kendi yerine, Alp Er Tungaya kar olu Rstemi yollad. Savalarn ounu Rstem kazand bir ksmn Alp Er Tunga kazand. Bu savalar srp giderken, rann, hkmdar bulunan Keykvus, olu Siyavuu ve Zlolu Rstemi gcendirmiti. Gcenmenin sonucu olarak ehzade Siyav kap Alp Er Tungaya snd. Orada uzun zaman kald, hatt Trk yiitlerinden birinin kzyla evlendi, Keyhsrev adnda da bir olu oldu. Keyhsrev byynce, ranllar onu karp hkmdar yaptlar. Keyhsrev, Zlolu Rstemi ho tutup, gnln ald ve Alp Er Tungann zerine gnderdi. Yine birok savalar oldu. ounda Alp Er Tunga yenildi. Ve en sonunda Alp Er Tunga iyice yoruldu, ordusu dald, askeri kalmad. Tek bana dalara ekildi. Orada, bir maarada tek bana yaad. Fakat gnn birinde izini kefedip yerini buldular. Alp Er Tunga suya atlayp kurtulmak istediyse de daha nce davranan ran askerleri yetiip saldrdlar. Yiite vurutu ama ihtiyard, yorgundu ve tek banayd. Kahramanca can verdi. Prof. Zeki Velid Togana gre M.. drdnc yzyla kadar yaam olan ve M.. yedinci yzylda Orta Tiyanan evresinin en gl devleti olarak gelimi bulunan, Hunlardan nceki byk Trk Devleti u veya Saka adn tamaktadr. Bu Trk Devleti, birok kavimler zerinde egemenlik kurmu olup Gney Rusyay da iine almak zere Dou Avrupaya kadar yaylmtr. Bir ksm tarihiler Dou Avrupa blmndeki Sakalara skit, Orta Asya ve Azerbaycan evresindekilere Saka adn vermektedir. M.. yedinci yzylda en gl ve en parlak devrini yaam olan bu Trk mparatorluunun Hakan ise alp Er Tungadr.
Sayfa 22 / 56

Divan- Lugat-it Trkte, Alp Er Tunga iin sylenen atlardan (Sagu) baz paralar kaydedilmitir. Alp Er Tongann ldrlmesi zerine sylenen Sagu yledir: Alp Er Tonga ldimu Issz ajun kaldmu dlek in aldmu Emdi yrek yrtlur. (Yiit Er Tonga ldmi Fena dnya kaldm Zaman cn aldm imdi yrek paralanr.) Ulp eren brley Yrtn yaka rlayu Skrp ni yurlayu Stap kzi rtilr. (Adamlar tpk kurt gibi uluyorlar Seslerinin btn kuvvetiyle haykrp Yakalarn yrtarak baryorlar Gzleri kapanncaya kadar alyorlar.) Bard kzim yaruk Ald zm konuk Kanda erin kank Emdi adn udgarur. (Gzm snd Bununla birlikte ruhum da gitti imdi o nerelerdedir? Beni o uykudan uyandryor.) dlek yara kzetti Or tuzak uzatt Begler begin aztt Kasa kal kurtulur.

Sayfa 23 / 56

(Zaman frsat gzetti Gizli tuzan kurdu Beyler beyini aztt Kasa nasl kurtulur.) Konglm iin rtedi Yetmi ya kartad Kemi dk irtedi Tn kn kep irtelr. (Gnlm iin iin yand Olmu yarann ba ald Geen zaman arad Felek durmadan onu kovalyor.) 3.2.1.3. u Destan: Menkbelere gre u, M.. 4. yzylda yaam bir Trk hkmdardr. Onun hayat ve hatras etrafnda sylenen bir menkbe, Trkler arasnda M.S. 11. yzylda yaam ve bu asrda Kagarl Mahmud tarafndan yazya geirilmitir. u Destannda, Araplarn Zlkarneyn olarak adlandrdklar skender ile Trklerin hkmdar olan u arasndaki mcadele dile getirilir. u, skenderin ordular Semerkant geip de Trk yurduna doru yneldiinde Balasagun yaknlarnda u Kalesinde oturmaktayd. skender ile u kuvvetleri arasnda bir savan olup olmad konusu destanda kesinlik kazanmad halde, skender ile unun daha sonra bartklar zikredilir. Destana kahraman olarak adn veren u, sanldna gre M. drdnc yzylda yaam bir Trk Hakandr. Destanda Makedonyal skenderin, ran zerinden Asyaya doru yrrken yaplan savalar ve bu savalarn Trklerle ilgili blm anlatlmaktadr. Trk boylarnn oluumu, Trklerin ehir hayat yaamaa balamalar, ayn zamanda milletini geici bir igalden mmkn olduu kadar can ve mal kaybna uratmadan kurtarmak iin dnen bir Hakann kayglar da anlatlan destann en byk zellii, daha sonraki Trk destanlarnda geliecek olan ana fizii ve sslemeleri nceden ilemesidir. Zeki Velid Togana gre, destanda nemli bir yer tutan ve destann gei dengesi olan skenderin istilsnn aslnda skenderle ilgisi yoktur; daha nceki yzyllardan bir Aryan istil ile ilgilidir.

Sayfa 24 / 56

Destann ksa da olsa bir zeti Divan- Lugat-it Trkde yer almaktadr. Destann zeti: u Kalesi, Balasagun yaknlarnda, gen bir Hakan olan u tarafndan yaplm bir kaleydi, fakat Hkann saray Balasagunda idi. Kalede ve Balasagunda, o alarn en gl, en byk ordusu bulunuyordu. ehir zengindi. yle ki, her gn, u Hakann saraynn nnde, ordu beleri iin 365 nevbet vurulurdu. Bu sralarda, bir adna da Zlkrneyn denilen Makedonya Kral skender nl Dou seferine km, n Asyadan ran ilerine doru nne neresi gelmise ordusunu yenmi lkesini ellerinden almt. skender Semerkanda kadar gelmi buray da geip Trklerin yaad lkelere doru ilerlemiti. skenderin, Balasaguna ve u Kalesine doru yaklamakta olduunu, gen Hakan unun gzcleri gelip haber verdiler. Dediler ki: skender denilen, gn batsndan kopup gelen bir kral ordusuyla bize yaklamaktadr. nne gelen lkeleri dize getirmi yerle bir etmitir. Bize ne buyurursun? Savaalm m? Gen Hakan, ordu habercilerini dinlemez gibi grnd. nk ok daha nce, en gvendii yiitlerden krk kiiyi semi, Hucend Irma kylarna gzclk etsin diye gndermiti. Yiitler kimseye grnmeden, gizlice gidip Hucend Irmann kylarna yerletikleri iin ordu habercileri durumu bilmiyorlard. Getirdikleri haberden, Hakanlarnn tel edip yerinden kmldamadn grdkleri iin de amlard. Hakann gnl rahatt. Hakan unun bir havuzu vard; gmtendi. Bu iten ok iyi anlayan ustalara yaptrmt. Her yere tanabilecek ekildeydi. Bunun iin Hakan da gm havuzunu, sefere bile ksa yanna alr, konakladklar yerlerde iine su doldur-tur, kazlar ve rdekleri su dolu gm havuza salar, onlarla oyalanrd, elenirdi. Kazlarn ve rdeklerin gm havuzda yzlerini seyretmek Hkan dinlendirir, dinlenir iken seferle, milletinin gelecei ile ilgili taanlar hazrlard. Haberciler geldikleri zaman yine gm havuzunda yzen rdeklerle kazlar seyredip dinleniyordu. Habercilerin: Nasl buyurursunuz? skenderle savaalm m? diye sorup buyruk beklemeleri zerine onlara havuzu, havuzda yzen kazlarla rdekleri gsterdi:

Sayfa 25 / 56

Gryor musunuz, Kazlarla rdekler suda ne gzel yzyor, nasl dalp dalp kyorlar? dedi. Haberciler, Hakanlarnn bu szn garip karladlar; Ona kuku ile baktlar. Herhalde Hakanmzn hi br hazrl yok ne yapacan bilemiyor. diye dndler. Ama o srada, skender, Hucend Irman gemiti. Vakit gece yansna geliyordu. Hucend Irmann kylarnda gzclk yapp devriye gezen Gen Hakann en gvendii krk yiit yldrm hzyla atlanp u kalesine geldiler ve gece vakti, skenderin Hucend suyunu geip Balasagun yolunda ilerlemekte olduunu uya haber verdiler. Daha nceki habercilerin haberlerini dinlerken kl bile kprdamayan Hakan u, yiitlerin sz zerine derhal ve gece yars g davulunun alnmasn emretti. Davulun alnmasyla birlikte, Douya doru hzla yola kt. Bu durum halk artt. Hakann, gndzn hi bir hazrlkta bulunmadan byle gece vakti g balatmas zerine korktular. Ellerine ne getiyse toplayp, bulduklar ata atlayan millet Hakanla birlikte yola dt. Sabah olurken, ehirde hemen hemen bi kimse kalmamt; bombo ve dmdz bir ova grnyordu. Btn milletin, Hakan unun ardndan gitmi olmasna ramen, gece vakti binecek hibir ey bulamayan yirmi iki kii, ne yapacan bilemeden u Kalesinde kalmlard. Bu yirmi iki kii, ne yapacaklarn dnrken yanlarna iki kii daha geldi. Kap kaaklar toplamlar srtlarna yklenmiler, yle tayorlard. Yorgundular. Fakat pek duracaa benzemiyorlard. nceki yirmi kii, bu yeni gelenlere bir yere gitmemelerini, kendileri gibi burada kalp beklemelerini sylediler. Ayrca: skender dedikleri her kim ise, burada uzun mddet kalamaz: geldii gibi geri dnp gider. Buras bizim yurdumuz, yine bize kalr, diye srar ettiler. Bu yzden bu iki kiinin ad Kala oldu kald; bu iki kiiden olan ocuklar ve torunlar Kalac adyla anldlar. Fakat bu iki kii, teki yirmi iki kiinin szlerini dinlemedikleri, brakp gittikleri iin skenderin geldiini grmediler. skender gelip de, uzun sal yirmi iki kiiyi grnce: Trk mnend (Bunlar Trke benziyorlar) demiti. Bu yzden yirmi iki kiinin soylarnn ad Trkmen olarak kald. Giden iki kii gittikleri iin tam tamna Trkmen saylmadlar. Yirmi drt boydan yirmi ikisi Trkmen, kalan ikisi Kala diye bilindi.

Sayfa 26 / 56

Bu olaylar gelie dursun, te yandan u Hakan ordusu ve yannda gidenlerle birlikte in snrna kadar yrmlerdi. ine yakn Uygur iline vardklarnda u, skenderi artk karlayabilecek durumda olduunu, onu asl merkezinden ok uzaklara ektiini, kendi rkdalar arasnda bulunduu iin skenderden daha gl bir duruma geldiini dnd. Ve bir ksm askerini ayrarak, ilerinden en genlerini seerek skenderin stne yollad. Veziri, gidenlerin hepsinin gen olduunu, tecrbelerinin olmadn ileri srd. Baaramazlarsa sonucun ktye varacan syledi. u Hakan vezirine hak verdi ve yal, tecrbeli bir Suban askerleriyle birlikte gnderdi. Bunlar, bir zaman sonra skenderin gnderdii nc birliklerle karlatlar. Trk erleri, skenderin nc birliklerine bir gece baskn yapt. ok kanl bir basknd bu, lm kalm meselesiydi. skenderin nc birlikleri bozguna urad. Trk erlerinden biri, skenderin askerlerinden birini bir klta ikiye blm, askerin kemerine balad altn dolu bir kemer paralanarak iindeki altnlar yere salm ve skenderin askerinin kanyla bulanmt. Ertesi sabah gne klan bu kanl altnlar parldatt. Bunu gren Trk erleri birbirlerine bakp Altn Kan! Altn kan! diye bartlar. O gnden bu yana, bu basknn yapld yere yakn bulunan bir dan ad Altun Han Da oldu ve yle sylenip geldi. Baskndan sonra u Hakan ile skender bir daha savamadlar, bar yaptlar. Barn sonu her iki taraf iin de iyi sonular verdi. Birbiri ardnca ehirler yaplmaya baland. Uygurlar ile teki Trk kavimleri ehirlere yerleti. u Hakan da Balasaguna dnd. u kalesini salamlatrd, ehri gelitirdi. Btn bunlar yaptktan sonra bir de tlsm koydu. Bu tlsm yle bir tlsmd ki her yanda duyuldu. Leylekler bu ehre geldikleri zaman tlsm yznden daha teye geemediler, ehri aamadlar. 3.2.1.4. Ouz Kagan Destan: Bu destann esas, Trklerin hakimiyet ve saltanatn konu alr. Ouz Hann btn Trk kavimlerini bir araya toplayarak, Trk tarihinin en byk devletlerinden birinin kuruluunu, Trklerin cihan hakimiyeti duygusunu ve baka milletleri idare etmek iin yaratld dncesini dile getirir. Bugn elimizdeki para, hi phesiz ok daha geni ve zengin bir destandan yaplm zetten ibarettir. Ouz Kagan Destannn M.. 2. yzyla ait olduu sanlmaktadr. Yazya geirilii ise ancak M.S. 14. yzylda olmutur. Bu aradaki zaman iinde destan, asrlarca Trk halk arasnda devam ede gelmi ve muhakkak ki bir takm deiikliklere de uramtr. Trkler islmiyeti kabul ettikten sonra bu destana baz slm zellikler de girmitir.

Sayfa 27 / 56

Ouz Kagan Destan, Trklerin asl byk destandr. Biliyoruz ki, destan farkl, efsane farkl eylerdir. Destandaki tarih ekirdek efsnede yoktur ya da net deildir. Ouz Kagan Destannda dikkate deer en balca unsur, bildiimiz Trk efsnelerinde grlen temel unsurun; bozkurt, geyik ve kn bir arada olmasdr. Ouz Kagan Destan 600 yllk bir gecikmeyle yazya geirilmitir. Dolaysyla bizim elimizde 600 yl evveline ait kaytlar bulunmaktadr. Ouz Kagan Destannn iki varyant vardr. Biri Uygur Lehesiyle, dieri de Farsa yazlmtr. Farsa varyant, Red-d Dn(26)in kitabndadr. Red-d Dn bir Mool devri aydn olduundan Trklere ait olan son derecede renkli bu destan Moollara mal eder. Ouz Kagan Destan, btn bir destan hayatnn ve efsane geleneinin alt-st olmasna sebep olmutur. Bundan sonra btn aratrmaclar son 35-40 yla gelininceye kadar Red-d Dnin bu maledii yznden Trk ve Mool topluluklarn kartrm, bazan Moola Trk, Trke de Mool demek gafletine dmlerdir. Red-d Dn mslman olduu iin, kaleme ald Ouz Kagan Destannda ne kadar mslmanla aykr gr ve anlaylar varsa atm ve kendisi bambaka grler uydurmutur. Fakat deitirdii unsurlar belirtmemi, sanki kendi yazdklar gerekmi havas vermitir. te bu sebeplerle Cm-t Tevrhde anlatlan Ouz Kagan Destan kesinlikle yeterli ve gerek deildir. Uygurca Ouz Kagan Destan da 14. yzylda kaleme alnmtr. Ne Moollar, ne de eski Trk anlayna dair herhangi bir karklk yoktur. Bu nsha manzum ve nik (=tek, ei olmayan)tir. Bu nsha Paris Bibliyotheque Nationalde muhafaza edilmektedir. Bu nshann ba ve son taraf eksiktir. Ouz Kagan Destannn Uygur lehesiyle yazlm nshas zerinde geen asrdan itibaren alanlar kmtr. Bunlarn banda W. Radloff gelir. Radloff, 1864den sonra Orta Asyada Trkler arasnda yaamtr. 1890 ylnda Ouz Kagan Destann tpkbasm olarak basm, 1891 ylnda bunun Almanca tercmesini yapmtr. Bu olay Trkoloji leminde byk olay uyandrd. Rza Nur konuyu ele ald ve skenderiyede kurduu bir Trkoloji Dergisinde destan Franszca olarak neretti (1928). 1930 ylnda da P. Pelliot, Rza Nurun yaynna 1930 ylnda bir dergide cevap vererek, Rza Nurun kulland baz kelimelerin yanlln ortaya kard.

(26) Red-d Dn Fazlullah, 14. asrda yaam, Cm-t Tevrih isimli ciltlik bir Dnya Tarihi kaleme alm, Mool Devletinde vezirlik yapmtr. Bu aydn kii kendisini ekemeyenlerin gayretleri sonucu 1318de katledilmitir. Sayfa 28 / 56

Ayn konuda Almanlarn almas Alman Trkolog Bang ile balar. Bang tarafndan Ouznme 1935de Almanca olarak yaynland. Atatrkn giriimleriyle ayn yl Trkiyeye getirilen Bang, 33 yanda iken stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesine profesr olarak tayin edildi. Bundan bir sene sonra da Almanca yaynn Trke evirisi yapld. Ouz Kagan Destan iin, Ebl Gaz Bahadr Hnn ecere-i Trk ve ecere-i Terkme adl eserleri de byk lde kaynak durumundadr. Bu eserler hazrlanrken Red-d Dnin eserinden de yararlanlm, ancak halk arasnda dolaan rivyetler de eserde aktarlmtr. ecere-i Terkme incelendiinde de grlebilecei gibi, Ouz Kagann babas Mool Hakan olarak gsterilmekle birlikte, Ouz Kagann doumu ile ilgili ksmda, bu destann slm varyant kullanlmaktadr. Halbuki Mool ve slm kavramlarnn destanlarda bile olsa bir araya gelmesi mmkn deildir. Yazczde Mehmed Beyin Seluknmesinde de Ouz Kagan Destan geer. Burada da esas alnan Red-d Dinin eseridir. 3.2.1.5. Ouz Kagan Destannn Muhteviyat: 3.2.1.5.1. Ouz Kaan: Ouz doduu zaman yz mavi, az ate gibi krmz, gz ve sa, kalar siyaht. Annesinin memesinden ilk st emdikten sonra bir daha emmedi. Lakrd etmeye balad. Yiyecek istedi. Krk gnde byd. Dolap oynuyordu. Ouzun ayaklar kze vcudu kurda, gs ayya benzerdi. Brleri kll idi. At srs gder, beygire binerek avlanrd. Gnler, geceler geti. Delikanl oldu. O srada bu memlekette byk bir orman vard. inden dereler, rmaklar akard. Hayvanlar, kular oktu. Bu ormanda Kiyant adnda bir byk canavar bulunuyordu. Beygirleri paralayarak yer, insanlar yutard. Ouz bunu ldrmeye karar verdi. Bir gn mzrak, ok, yay, kl ve kalkan ile beygire atlayarak gitti. Bir geyik yakalad. Bu geyii bir av krbac ile aaca balayarak ekildi. Gitti, sabah oldu. Gn doarken oraya geldi. Lakin canavar onu yemiti. Bunun zerine bir ay yakalad. Altn ilemeli kemeriyle bir aaca balayarak gitti. Sabah oldu. Gn doarken oraya geldi. Lakin canavar onu da almt. Bu defa Ouz aacn arkasna sakland. Canavar tekrar gelince ba ile Ouzun kalkanna arpt. Ouz mzra ile canavarn kafasna vurarak ldrd. Klla da kafasn kesti. Gitti. Tekrar geldii zaman bir akbabann, onun barsaklarn yemek iin geldiini grd. Onu da ldrd. Bir gn Ouz tanrya ibadet ediyordu. Birden bire ortalk karard: Gkten mavi bir k dt. Bu k gneten, aydan daha parlakt. Bu n ortasnda tek bana bir kz oturuyordu. ok gzeldi. Basnda kutup yldz gibi yanan parlak bir iaret vard. O kadar gzeldi ki glnce mavi gk de glyor, alaynca
Sayfa 29 / 56

mavi gk de alyordu. Ouz onu grnce akl bandan gitti. Sevdi, ald. Gnler, geceler geti. Bundan ocuu oldu. Bunlara; Gn, Ay, Yldz adlarn verdiler. Ouz yine bir gn ava gitmiti. Uzaktan bir gln ortasnda bir aa ve aacn dibinde yalnz bir kz grd. O kadar gzeldi ki, grenler baylrd. Ouz onu grnce akl banda gitti. Sevdi, ald. Gnler, geeler geti. Ouzun bu kadndan da olu oldu. Gk, Da, Deniz adn verdiler. Ouz bir gn avda iken babas Kara Hana olunun baka bir din tuttuunu haber verdiler. Kara Han beyleri topland. Olunun halini anlatt. Ouzu yola getirmek iin etrafa haberler sald. Kars gizlice Ouza haber yollayarak babasnn kararn bildirdi. Ouz da etrafa boylara: Babam asker toplayarak beni ldrmeye geliyormu. Beni isteyenler bana, babam isteyenler de ona gitsin yolunda haber gnderdi. Kara Hann kardelerinin oullar, boylar ile beraber Ouz tarafna getiler. Baba ile evlt askerleri savaa tututu. Ouzun taraf stn geldi. Bu stnlk zerine Ouz btn Tekinleri, boylar davet ederek len yapt. lenden sonra tekinlere ve orada bulunanlara emretti, dedi ki: Bana uyanlara hediyeler verip dost bileceim, uymayanlar dman bileceim dedi. Bir ksm halk Ouzun dinini kabul etmeyerek, yurtlarn brakp douya, tatarlarn lkesine gitti. Ouz bunlarn arkasndan giderek Tatarn yurduna girdi. Tatarlar yendi, mallarn ald. O vakitler sa tarafta Altn Kaan vard. Ouza hediyeler, altnlar, gmler, akik ve zmrtler gnderdi. Solda Urum Kaan vard. Bu kaann ok ordular ve ehirleri vard. Urum Kaan Ouzun emirlerini dinlemedi. O vakit Ouz ordusunu hazrlad. Sancan ekip atna bindi. Krk gn sonra Buz Da eteklerine geldi. Bir sabah Ouzun yurduna gn na benzer bir k girdi: inden boz tyl, boz yeleli erkek bir kurt grnd, Ouza yol gstermek istediini syledi. Ondan sonra kurdun arkas sra gittiler. Kurt dil Moran kenarnda durdu. Ouzun askeri de durdu. Orada savaa giritiler. Nehrin suyu kan damar gibi kpkrmz oldu. Urum Kaan kat. Memleketi, hazinesi ve halk Ouza kald. Urum Kaann, Uruz Bey adl bir kardei vard. Uruz Bey oluna da tepesinde Tarang Moran arasnda mstahkem bir ehir smarlamt. Ouz o ehre doru yrd. Uruz Bey olu, Ouza haber gnderdi: Bizim saadetimiz senin saadetindir. Tanr bu topra sana balam, ben sana basm verir, saadetimi feda ederim dedi. Bundan sonra ad Saklap oldu. Ouz ordusu ile dili geti. Orada byk bir hakan yayordu. Ouz onun da ardna dt. dil suyundan akacam dedi. Orada Ulu ordu Usyuteng isminde bir tekinin yeri vard. Buras ok aalk bir memleket olduundan, onlardan kesti. Aalarn zerine binerek nehri geti. Ouz glerek dedi ki: Sen de benim gibi bir hakan ol, sana Kpak densin dedi. Tekrar yoluna devam etti. Bu arada boz tyl boz yeleli kurt tekrar grnd: Ordu ile yryerek Tekinleri, halk buraya getir.

Sayfa 30 / 56

En nde size yol gstereceim dedi. Yrdler, t Barakn ordusuyla karlatlar. t Barak savata ldrld. Ordusu bozuldu. Yurdu, mal ve halk Ouza geti. Ouz Han bir aygra bindi. Onu pek seviyordu. Fakat at lde gzden kayboldu. Burada yksek bir da vard. Tepesi karl olduundan Buz Da derlerdi. Ouz atnn kamasna ok kederlendi. Orduda kahraman bir Tekin vard. Bu yksek daha trmand. Dokuz gn sonra Ouza atn getirip verdi. Her taraf karla bembeyaz olduundan Ouz ona birok hediyelerle beraber Karluk adn verdi, birok tekinlerin zerine han yapt. Tekrar yola dzldler. Yolda bir byk ev grd. Dam altndan, pencereleri halis gmten ve demirdendi. Kapnn anahtar yoktu. Orduda Tmr Dokagal adnda akll bir adam vard. Ouz ona: Burada kal, a, sonra orduya gel dedi ve Kala adn verdi. Tekrar yola dizildiler. Yine bir gn boz tyl, boz yeleli kurt birden grnd. Ordu da ona uydu. Bulunduklar yer ekili bir ova idi. Buraya uit derlerdi. Burada insan oktu. Bunlarn ok da atlar, inekleri, altnlar, gmleri, elmaslar vard. Bunlar Ouza kar ktlar. Ok ve klla iddetli bir cenk oldu. Ouz stn geldi. Curcit Hann ban kesti. Burada da ok mallar ele geti. Fakat Ouzun ordusunda yk hayvanlar pek azd. Orduda Parmakl zm Bilik adnda akll bir adam vard. Hemen bir kan yapt. Mallar ona doldurdu. Hayvanlar da buna kotu. Herkes onun gibi arabalar yaparak eyasn yklemeye balad. Ouz Han bunu da grerek gld. Ona Kankli adn verdi. Tekrar yrdler. Boz tyl, boz yeleli kurt nde idi. Tangut ve Sakim memleketine gittiler. Birok cenklerden sonra Ouz oray da ald. Gayet gizli bir kede ok zengin ve ok scak bir memleket vard. Adna Baak derlerdi. Burada bir ok vahi hayvanlar, av kular yaard. Ahalisinin yz siyaht. Hakan Mazar adl biri idi. Ouz onu da yendi, kard, memleketini ald. Oradan atna binerek yurduna dnd. Ouz Hann yannda ak sakall, pek akll, ihtiyar bir rkil Ata vard. Buna Ulu Trk de derlerdi. rkil Ata bir gece ryasnda altn bir yay ve gm ok grd. Bu altn yay doudan batya uzanyor, bu gm ok da gece tarafna uuyordu. Uyannca bunlar Ouza bildirdi ve bir nasihat etti. Ouz onun nasihatini dinledi. Ertesi sabah oullarn ard. Dedi ki: htiyarladm. Benim iin artk Hakanlk kalmad. Gn, Ay, Yldz siz gnein doduu tarafa, Gk, Da, Deniz siz de gece tarafna gidiniz. Oullar bu emri yaptlar. Gn, Ay, Yldz birok hayvanlar, kular vurduktan sonra bir altn yay buldular, babalarna getirdiler.
Sayfa 31 / 56

Ouz yay e ayrd. Paralarn yine onlara vererek: Yay sizin olsun. Yay gibi oku ge frlatnz. Adnz Bozok olsun dedi. Kk kardeleri de bir ok hayvanlar, kular vurduktan sonra, lde bir gm ok buldular, babalarna getirdiler. Ouz oku e bld. Yine onlara vererek: Ok sizin olsun. Yay oku atar, siz de ok gibisiniz. Adnz ok olsun dedi. Bunun zerine byk kurultay topland. Herkesi ard. 900 at, 9000 koyun kestirdi. 90 havuz kmz hazrlatt. len verdi. Kendisi iin direkleri altn kapli, zerleri zmrt, yakut, firuze, inci ile altn ilemeli otan kurdurdu. Halk yedirip, iirdi. Otan sana krk kula uzunluunda bir srk diktirdi. Tepesine bir altn tavuk, tavuun ayana beyaz bir koyun balatt. Sol tarafna da krk kula uzunluunda bir srk diktirdi. Tepesine bir gm tavuk, tavuun ayana bir siyah koyun balatt. Sa tarafta Bozoklar, sol tarafta oklar oturuyordu. Bylece krk gn krk gece geerek elendiler. Bundan sonra Ouz yurdunu evlatlarna verdi. Onlara: Evlatlarm! ok yaadm, ok cenk ettim. ok ok attm, ok aygrlara bindim. Dmanlar alattm, dostlar gldrdm. Tanrya her eyi feda ettim. Size de yurdumu veriyorum. dedi. (bak. Tablo 1.) 3.2.1.5.2. Ouz Kagan Adnda Bir Trk Hkmdar Var Mdr? Ouz Hann etrafnda byle bir destann olumas, aratrmaclar phelendirmitir. Ouz Han gerekten var mdr? Yoksa sadece bir destan kahraman mdr? Bu sorular aratrmaclar tarafndan srekli sorula gelmitir. Gerekte Ouz adnda bir hakan, fatih vardr. Yaad zamana gelince; Trklerin ne zaman Mezopotamyaya, Bizansa ve Msra seferler yaptklar bellidir. Ve bu mantk yoluyla Ouz Hann yaad ortaya konmaya allmaktadr. Fakat bu ynlerde fthat yapan bir ok Trk kumandan vardr ve aa yukar 130 seneden beri bu kumandanlardan hangisinin Ouz Han olduu tartlmaktadr. 1850 ylnda in kaynaklarn Rusaya tercme eden Biurin adndaki ilim adam, in kaynaklarndaki Trk kahramanlarn ele alrken, Ouz Hann, Byk Hun Hkmdar Mo-Tun olduu kararna varr. O zamanlar, yani 1850 yllarnda Gktrk Kitabeleri henz okunamamtr. Bu yalnz in kaynaklarna dayanlarak verilen bir hkmdr. Mo-tun da gerekten ok byk bir hkmdardr ama Ouz Han mdr? Burada kesinlik yoktur. Cmit-tevrihteki Ouz Han Destannda Ouz Hann babas Karahann av esnasnda ld grlr. in kaynaklarnda avda ld sylenen Tuman, Motunun babasdr. Biurin buradan yola karak, olayn ayn olay olduunu belirtir ve Ouz Han=Mo-tun teorisini ortaya atar. Ondan sonra gelenler bu tezin doruluunda birleirler. Oysa Cmit-tevrihdeki destan Trk unsurlarndan uzaktr. Reid-d Din, kendi tarih malzemesini geniletmek iin in kaynandan yararlanm, Mo-tun veya
Sayfa 32 / 56

Mete isimleri islm olmad iin almam ve bunlar kendi kltr (islm kltr) iinde eritmeye almtr. Reid-d Dinin yapt bu i de Ouz Han ile Motunun ayn kii olduu yanln ortaya karmtr. Biurinden sonra konuya eilenlerden bir olan Radloff da, Ouz Hann Mo-tun olduu tezini kabul etmez ama o da daha ok kafalar kartran bir ismi ortaya atar: Ouz Han, Bg Handr. Rus Trkologlardan ve byk oriantalist Barthold ise, Ouz Hann, Mool Hakan Cengiz Han olabileceini syler. Rahmetli hocam, Prof.Dr. brahim Kafesoluna gre ise, Ouz Han diye bir ahsiyet yoktur. Destan, herhangi bir kahramann hayatn zetleyen bir eser deil, bir kltr btnnn zetidir. Ouz Han Destannn her satr, Trk Kltrnn bir doruuna k tutan aklamadr.

OUZLAR BOZOKLAR KAYI BAYAT ALKA-EVL KARA-EVL YAZIR DGER DODURGA YAPARLU AVAR* KIZIK BEG-DL KARGIN OUZ KAGANIN OULLARI GN HAN GK HAN OKLAR BAYINDIR BEENE* AVULDUR EPN SALUR EYMR ALAYUNDLU YREGR DR BDZ YIVA*** KINIK

YILDIZ HAN AY HAN

Tablo 1 REDD-DNE GRE OUZ BOYLARI *Kagarlda Afar eklinde geer. **Kagarlda Beenek eklinde geer. ***Kagarlda va eklinde geer.

Sayfa 33 / 56

DENZ HAN

DA HAN

3.2.1.4. Bozkurt Destan: Bu destan eski in kaynaklarnda rivyetler halinde yer alr. Ayn kaynaklarda bu rivyetleri destekler veya btnler mahiyette baka bilgiler de vardr. Destann esas, yok olmak felketine urayan Gktrk soyunun yeniden toparlanp oalmasnda bir Bozkurtun oynad roldr. Birbirine konu itibariyle ok benzeyen destann konusu ksaca yledir: Gktrkler, eski Hunlarn soylarndan gelirler ve onlarn bir koludurlar. Kendileri ise, A-i-na adl bir aileden tremilerdir. Sonradan oalarak, ayr oymaklar halinde yaamaa baladlar. Daha sonra Lin adn tayan bir memleket tarafndan malup edildiler. Malubiyetten sonra Gktrkler, bu memleket tarafndan soyca ldrldler. Tamamen ldrlen Gktrkler iinde, yalnzca on yanda bir ocuk kalmt. Lin memleketinin askerleri, ocuun ok kk olduunu grnce, ona acmlar ve onu ldrmemilerdi. Yalnzca ocuun ayaklarn kesmiler ve bir bataklk iindeki otlar arasnda brakarak gitmilerdi. Bu srada ocuun etrafnda bir dii kurt peyda oldu ve ona et vererek ocuu besledi. ocuk bu ekilde bydkten sonra da, dii kurtla kar-koca hayat yaamaa balad. Kurt da ocuktan bu yolla gebe kald. Gktrkleri malup eden ve hepsini kltan geiren Lin memleketinin kral, bu ocuun hal yaadn duydu ve onun da ldrlmesi iin askerlerini gnderdi. ocuu ldrmek iin gelen askerler, kurtla ocuu yan yana grdler. Askerler kurdu ldrmek istediler. Fakat kurt onlar grnce hemen kat ve Kao-ch-ang (Turfan) memleketinin kuzeyindeki daa gitti. Bu dada derin bir maara vard. Maarann iinde de byk bir ova bulunuyordu. Ova, batan baa ot ve ayrlarla kapl idi. evresi de bir ka yz milden fazla deildi. Drt yan ok dik dalarla evrili idi. Kurt, kaarak bu maarann iine girdi ve orada on tane ocuk dourdu. Zamanla bu on ocuk bydler ve dardan kzlar getirerek, onlarla evlendiler. Bu suretle evlendikleri kzlar gebe kald ve bunlarn her birinden de bir soy tredi. te Gktrk Devletinin kurucularnn geldikleri A-i-na ailesi de bu On-Boydan biridir. Onlarn oullar ve torunlar oaldlar ve yava yava yz aile haline geldiler. Bir ka nesil getikten sonra, hep birlikte maaradan ktlar. Juan-juan (Mool kkenli bir topluluk) devletine tabi oldular. Altay (Chin-shan) eteklerinde yerletiler. Bundan sonra da Juan-juan devletinin demircileri oldular.
Sayfa 34 / 56

Bir baka kurttan treme efsanesi de yledir: Trk Kagannn ok akll iki kz vardr. (Baz kaynaklara gre .) Bu kzlar o kadar akll ve iyilermi ki; kagan bu kzlarn bir insanla deil de ancak bir tanryla evlenebileceini dnmektedir. Bu dncedeki kagan, kzlarn gtrm ve bir tepenin zerine koyar. Burada kzlar evlenmek iin Tanry beklemeye balarlar. Aradan epeyce zaman getii halde, ne Tanr gelir ne de kzlarla evlenir. Kzlar byle bekleirken tepenin etrafnda ihtiyar ve erkek bir kurt peyda olur. Kurt tepenin etrafnda dolanp durur ve bir yere de gitmez. Kk kz, bu kurdun Tanr olduunu dnr ve ablasnn srarlarna ramen gider ve kurtla evlenir. Trkler de bu kzla evlenen kurttan trerler. Grld gibi, daha nce anlattmz efsanede kurt diiydi. Burada ise erkektir. Dier Gktrk efsanelerinde de kurt diidir. te yandan Trkler kurt tabirini, kk kurtuklar iin kullanrlard. (Fndk kurdu, elma kurdu gibi.) Trkler, inlilerin dile getirdii anlamdaki vahi hayvan olan kurta bri derlerdi. inlilerin buna ramen neden Trkleri kurttan tretmeye alt zerinde dnlmeye deer. 3.2.1.5. Ergenekon Destan: Bozkurt Destannn daha zengin bir eklidir. Destana gre Ergenekon, Trklerin yzyllarca ift srerek, avlanarak, maden ileyerek yaayp oaldklar, etraf almaz dalarla evrili, kutsal bir topran addr. Ergenekon, Moolcada geilmesi g da anlamna gelmektedir. Ergenekon, konulan, yerleilen yer olarak da ifade edilmektedir. Bu destan ilk olarak 13. yzyl Mool tarihisi Red-d Din Cmit-tevrih adl Farsa eserine almtr. Yazar, destan halk arasndaki rivyetlerden topladn syler. Bu destan, 17. yzylda Ebul-Gazi Bahadr Hann ecere-i Trk eserinde Trkeye evirdiini gryoruz. Ergenekondan k gn bir rivyete gre, 21 Mart gndr. Bugn, ayn zamanda gnein balk burcundan, ko burcuna getii ve gndz ile gecenin eit olduu gndr. te bu gn Nevrz Bayram olarak kutlanan gndr. Trkler, demirden bir da eriterek Ergenekondan klarnn ansna, rs zerinde kzgn demir derek bu gn kutlamaktaydlar. Bugn de demirci iin rs kutsaldr. rsn zerine oturulmaz, baslmaz. Ergenekon Destannda, Bozkurt Destanna ilve olarak, nfus art yznden Ergenekon adn verdikleri yurtlarna samayan ve buradan k yolu arayan Trklerin yaknda bulunan bir demir da eriterek Ergenekondan kmalar ve Ergenekondan klarndan sonra ne yana gideceini bilemeyen Trklere bir Bozkurtun yol gstermesi temalar yer alr.
Sayfa 35 / 56

Trklerde kutsal da ve kutsal maara anlay hakimdi. Ergenekon da byk bir maaradan baka bir yer deildir. in kaynaklarndan Hunlara ait bir kutsal maara olduunu, Trk Kagan bu kutsal maaray ziyaret ediyor ve nnde yaplan din treni bizzat idare ediyordu. Bir baka destan kahraman Basat, Trk halknn byk dman Tepegz bir dan tepesinde yaad maarasnda ldrr ve bu zaferini, dan banda byk bir ate yakarak halkna duyurur. Krtlerin kahraman olarak kabul ettii Demirci Kawann da Krt halknn byk dman Dohak (veya Dohuk) bir dan tepesinde ve Dohakn yaad maarada ldrdn ve onun da bu haberi dada ate yakarak duyurduunu biliyoruz. Buradaki benzerlik de ok dikkat ekicidir. Efsanenin Sadelemi zet Hali: Trk illerinde Trk oku tmeyen, Trk kolu yetmeyen, Trke boyun emeyen bir yer yoktu. Bu durum yabanc kavimleri kskandryordu. Yabanc kavimler birletiler, Trklerin zerine yrdler. Bunun zerine Trkler adrlarn, srlerini bir araya topladlar; evresine hendek kazp beklediler. Dman gelince vuruma da balad. On gn savatlar. Sonuta Trkler stn geldi. Bu yenilgileri zerine dman kavimlerin hanlar, beleri av yerinde toplanp konutular. Dediler ki: Trklere hile yapmazsak halimiz yaman olur. Tan aaranda, baskna uram gibi, arlklarn brakp katlar. Trkler, Bunlarn gc tkendi, kayorlar deyip artlarna dtler. Dman, Trkleri grnce birden dnd. Vuruma balad. Trkler yenildi. Dman, Trkleri ldre ldre adrlarna geldi. adrlarn, mallarn yle bir yamaladlar ki tek kara kl adr bile kalmad. Byklerin hepsini kltan geirdiler, kkleri tutsak ettiler. O ada Trklerin banda l Kagan vard. l Kagann da birok olu vard. Ancak, bu savata biri dnda tm ocuklar ld. Kay (Kayan) adl bu olunu o yl evlendirmiti. l Kagann bir de Tokuz Oguz (Dokuz Ouz) adl bir yeeni vard; o da sa kalmt. Kay ile Tokuz Oguz tutsak olmulard. On gn sonra ikisi de karlarn aldlar, atlarna atlayarak katlar. Trk yurduna dndler. Burada dmandan kap gelen develer, atlar, kzler, koyunlar buldular. Oturup dndler: Drtbir yan dman dolu. Dalarn iinde kii yolu dmez bir yer izleyip yurt tutalm, oturalm. Srlerini alp daa doru g ettiler. Geldikleri yoldan baka yolu olmayan bir yere vardlar. Bu tek yol da ylesine sarp bir yoldu ki deve olsun, at olsun glkle yrrd; ayan yanl yere bassa, yuvarlanp parampara olurdu.

Sayfa 36 / 56

Trklerin vardklar lkede akarsular, kaynaklar, trl bitkiler, yemiler, avlar vard. Byle bir yeri grnce, ulu Tanrya krettiler. Kn hayvanlarnn etini yediler, yazn stn itiler. Derisini giydiler. Bu lkeye Ergenekon dediler. Zaman geti, alar akt; Kay ile Tokuz Oguzun birok ocuklar oldu. Kaynn ok ocuu oldu, Tokuz Oguzun daha az oldu. Kaydan olma ocuklara Kayat dediler. Tokuzdan olma ocuklarn bir blmne Tokuzlar dediler, bir blmne de Trlken. Yllar yl bu iki yiidin ocuklar Ergenekonda kaldlar; oaldlar, oaldlar, oaldlar. Aradan drt yz yl geti. Drt yz yl sonra kendileri ve sreleri o denli oald ki Ergenekona samaz oldular. are bulmak iin kurultay topladlar. Dediler ki: Atalarmzdan iittik; Ergenekon dnda geni lkeler, gzel yurtlar varm. Bizim yurdumuz da eskiden o yerlerde imi. Dalarn arasn aratrp yol bulalm. Gp Ergenekondan kalm. Ergenekon dnda kim bize dost olursa biz de onunla dost olalm, kim bize dman olursa biz de onunla dman olalm. Trkler, kurultayn bu karar zerine, Ergenekondan kmak iin yol aradlar; bulamadlar. O zaman bir demirci dedi ki: Bu dada bir demir madeni var. Yaln kat demire benzer. Demirini eritsek, belki da bize geit verir. Gidip demir madenini grdler. Dan geni yerine bir kat odun, bir kat kmr dizdiler. Dan altn, stn, yann, ynn odun-kmrle doldurdular. Yetmi deriden yetmi byk krk yapp, yetmi yere koydular. Odun kmr ateleyip krklediler. Tengrinin yardmyla demir da kzd, eridi, akverdi. Bir ykl deve kacak denli yol oldu. Sonra gk yeleli bir Bozkurt kt ortaya; nereden geldii bilinmeyen. Bozkurt geldi, Trkn nnde dikildi, durdu. Herkes anlad ki yolu o gsterecek. Bozkurt yrd; ardndan da Trk milleti. Ve Trkler, Bozkurtun nderliinde, o kutsal yln, kutsal aynn, kutsal gnnde Ergenekondan ktlar. Trkler o gn, o saati iyi bellediler. Bu kutsal gn, Trklerin bayram oldu. Her yl o gn byk trenler yaplr. Bir para demir atete kzdrlr. Bu demiri nce Trk kagan kskala tutup rse koyar, ekile dver. Sonra teki Trk beleri de ayn ii yaparak bayram kutlarlar. Ergenekondan ktklarnda Trklerin kaan, Kay Han soyundan gelen Brteine (Bozkurt) idi. Brteine btn illere eliler gnderdi; Trklerin Ergenekondan ktklarn bildirdi. Ta ki, eskisi gibi, btn iller Trklerin buyruu altna girdi. 3.2.1.6. Uygur Destanlar: Trklerin slmiyeti kabulnden nceki son Trk imparatorluu Uygur Devletidir. M.. 8. yzyla kadar Ouz boylaryla birlikte Moolistann kuzeyinde yaayan On Uygurlar, 8. asr ortalarnda yine Dokuz Ouzlarla birlikte Gktrklerin Trk illerindeki yaygn hakimiyetlerine
Sayfa 37 / 56

son vererek, Uygur Devletini kurdular. Yeni devlet ksa zamanda geni lkelere yayld. Kltr, sanat ve medeniyet bakmndan Orta Asya Tarihi en parlak devrini yaad. 840 ylnda Uygur ilinde byk bir ktlk oldu. Ahali isyan etti. zellikle Krgz isyannn sertlii yznden perian olan Uygurlar, ikiye blndler. Bir ksm in hakimiyetini kabul ederek Kansu evresinde kaldlar. Dier ve daha byk bir ksm Uygurlar, gney-batya doru gtler. Dou Tiyananda Be-Balg ve Kou ehirlerine yerletiler. Esasen kendilerine bal bu lkede yeni ehirler kurdular. Burada yz yl kadar, meden bir mr srdkten sonra, hakimiyetlerini 940 ylllarnda mslman bir Trk devleti olan Karahanl ailesine braktlar. Bugn elimizde bulunan Uygur Destanlar tarihteki maceralaryla birlikte, kendi treyilerine dair inanlarn da birlikte verirler. Tanr soyundan gelen Uygurlarn yurdu fena idare eden hakanlar yznden uradklar sarsntlar nakleder. Bu destanlar, yurtta mill birlii salayan tlsmlar bozulunca nasl zdrap ektiklerini, nihayet kendilerine yiyecek vermeyen bu yurdu brakarak nasl batya doru g ettiklerini bize anlatr. Bylelikle Uygur Destan, biri Treyi Efsanesi teki de G Destan denilen iki blmde toplanr. 3.2.1.6.1. Treyi Destan: Uygur Treyi Destannn, Gktrk-Bozkurt Destan ile ok yakn benzerlikleri, ilk okuyuta anlalacak kadar aktr. Hemen btn Trk Destanlarnn birinci derecedeki unsuru olan kurt motifi, gerek Treyi ve gerekse Bozkurt Destanlarnda bilhassa ilahiletirilmekte ve neslin balangc ve devam bu ilh motife balanmaktadr. Treyi Destan, aslnda bir byk destann balang ksmna benzemektedir. Byk bir ihtimalle, Gktrk-Bozkurt destan gibi Uygur Treyi Destan da, ilk byk Trk Destan olan Yaradl Destannn etkisi altnda geliip meydana getirilmi, daha dar bir muhitin veya daha tecrid edilip kavimlemi bir soyun kk apta bir yaradl destandr. Nitekim bundan sonra greceimiz, yine bir Uygur Destan olan G Destan, Treyi Destannn tabii bir devam intiban vermektedir. Byk Hun Hakanlarndan birinin iki kz vard. Kzlarnn ikisi de bir birinden gzeldi. yle gzeldi ki, Hunlar, bu iki kzn da, ancak ilahlarla evlenebileceine inanyor ve bu kzlarn insanlar iin yaratlmadn sylyorlard.

Sayfa 38 / 56

Hakan da ayn ekilde dnd iin kzlarn insanlardan uzak tutmann arelerini arad. lkesinin en kuzey ucunda, insan aya az basan veya insan aya hi grmeyen bir yerinde, ok yksek bir kule yaptrd. Kzlarn ikisini de bu kaleye kapatt. Ondan sonra da aklnca inand tanrsna yalvarmaa balad. yle bir yalvaryor ve yle yakarlarla tanrsn aryordu ki nihayet bir gn, Hakann kendi aklnca inand tanrs dayanamad ve bir Bozkurt ekline girip geldi. Hun Hakannn kzlaryla evlendi. Bu evlenmeden birok ocuk dodu; bunlara Dokuz Ouz- On Uygur denildi ve bu ocuklarn hepsinin de sesi Bozkurt sesine benzedi, yine bu ocuklar, birer Bozkurt ruhu tayarak oaldlar(27). 3.2.1.6.2. G Destan: Bu destan da bir Uygur destandr ve daha nce belirtildii zere, Treyi Destannn bir uzants gibidir. Bugn, Orhun nehri kysnda bir ehir kalnts ile bir saray yknts vardr ki ok eskiden bu ehre Ordu-Balg(k) denildii sanlmaktadr. Byk Uygur Destannn son blm diye kabul edebileceimiz G Destan, ite bu ehrin saray ykntsnn nnde bugn grlebilecek ekilde duran yaztlarda yazl olduunu Hseyin Namk Orkun ileri srmektedir. Yine Hseyin Namk Orkunun belirttiine gre bu yaztlar, Mool Hn gedey (dey) zamannda inden getirilen uzmanlara okutturulup tercme ettirilmitir. G Destannn in ve ran kaynaklarndaki kaytlarna gre iki ayr syleyi hlinde olduu bilinmekte ise de aslnda birbirinin tamamlaycs gibidir. ran kaynaklarndaki syleyi, daha ok tarih bilgilerine yakndr. Ayn zamanda ran syleyii, Trklerin maniheizmi kabuln anlatan bir menkbe grnmndedir. Aada zetlenmi olan syleyi Cveynnin Tarih-i Cihngu(28) adl eserinde yazldr, bu syleyie gre, destanda sz geen iki aacn, maniheizmin kurucusu Maninin ki Esas adl eserindeki iki aac temsil ve taklit ettiini Prof. Fuad Kprl ileri srmektedir. 3.2.1.6.2.1. in Kaynaklarna Gre G Destan: Uygur lkesinde, Tula ve Selenge rmaklarnn birletii yerde Kumlanu denilen bir tepe vardr. Adna Hulin Da derlerdi. Hulin Dalarnda da, birbirine ok yakn iki aa bymt. Biri kayn aacyd. Bir gece, kayn aacnn zerine gkyznden bir mavi k dt, iki rmak arasnda yaayan insanlar bu grd ve rpererek izledi. Kutsal bir kt.
(27) M. Necati Sepetiolu, Yaradl ve Treyi, Milli Eitim Basmevi, 1. Bask, stanbul 1969, s. 125-126. (28) Aladdin At Melik Cveyn, Mool tarihi olup Tarih-i Cihngu adl eseri vardr. Bu eser, 1912, 1915 ve 1937 yllarnda cilt olarak yaynlanmtr. Sayfa 39 / 56

Kayn aacnn zerinde aylar ay kald. Kutsal k, kayn aacnn stnde kald sre iinde kayn aacnn gvdesi bydke byd, kabard. Oradan ok gzel trkler gelmee balad. Gece oldu mu, aacn otuz adm tesinden btn evre klar iinde kalyordu! Bir gn aacn gvdesi anszn yarld, iinden be kk adr, be kk odack grnmnde ortaya kt. Her odacn iinde br ocuk bulunmaktayd. ocuklarn azlarnn stnde asl birer emzik vard, onlar bu emziklerden st emiyorlard. Iktan domu olan bu kutsal ocuklara halk ve halkn ileri gelenleri ok byk sayg gsterdiler. ocuklarn en knn ad Sungur Tekindi, ondan sonrakinin ad Kutur Tiin, ncsnn ki Trek Tekin, drdncsnn Us Tekin, beincisinin ad Buu Tekindi. Be ocuun beinin de Tanr tarafndan gnderildiine inanan insanlar, ilerinden birini hakan yapmak istediler. Buu Han en bykleri idi; tekilerden daha gzel, daha zeki, daha yiit grnyordu. Buu Tekinin hepsinden stn olduunu anlayan halk onu hakan olarak setiler. Byk bir trenle Buu Han tahta oturttular. Bylece yllar yl kovalam, bir gn gelmi Uygurlara bir bakas hakan olmu. Bu hakann da Gah Tekin adnda bir olu varm. Hakan olu, Gah Tekine, in prenseslerinden birini, Kiu-Lieni alma uygun grm(29). Evlendikten sonra Prenses Kiu-Lien, sarayn Hatun Danda kurdu. Hatun Dann evre yan dalkt; bu dalardan birinin ad Tanr Dayd, Tanr Dann gneyinde Kutlu Da derler bir baka da vard, kocaman bir kaya paras. Bir gn in Elisi, falclaryla birlikte Kiu-Lienin sarayna geldiler. Kendi aralarnda konuup dediler ki: Hatun Dann var you, btn bahtiyarl Kutlu Da denilen bu kaya parasna baldr. Trkleri ykmak istiyorsak bu kayay onlarn elinden almalyz. Bu konumadan sonra varlan karar zerine inliler, Kui-Liene karlk olarak o kayann kendilerine verilmesini istediler. Yeni Hakan, istein nereye varacan dnmeden ve umursamadan inlilerin arzusunu kabul etti, yurdunun bir paras olan bu kayay onlara verdi. Halbuki Kutlu Da bir kutsal kayayd; btn Uygur lkesinin mutluluu bu kayaya balyd. Bu tlsml ta Trk Yurdu
(29) in tarafndan Trklere gelin giden inli prensesler hakknda geni bilgi iin bkz: Uygur Sarayna Gelin Giden inli Prensesler ve Bunun Arkasndaki Politik Gerekler, Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, say: 28-29 (1975), s. 63-70. Sayfa 40 / 56

nun blnmez btnln temsil ediyordu; dmana verilirse bu btnlk paralanacak Trklerin btn saadeti yok olacakt. Hakan kayay vermesine verdi ama kaya yle kolay kolay sklp gtrlecek trden deildi. Bunu anlayan inliler, kayann evresine odun kmr yp atelediler. Kaya iyice kznca zerine sirke dkp parampara ettiler. Her bir paray aldlar, lkelerine tadlar. Olan o zaman oldu ite. Trkelinin btn kurdu kuu, btn hayvanlar dile geldi, kendi dillerince kayann dmana veriliine aladlar. Yedi gn sonra gnah balanmaz olan bu dncesiz hakan ld. Ne var ki Onun lmyle lke felketten kurtulamad. Bir in prensesi uruna ekinmeden balanm olan yurdun bir kayas, Trkelinin felketine sebep oldu. Halk rahat huzur yz grmedi. Irmaklar birbiri ardnca kurudu. Gllerin suyu buhar olup utu. Topraklar yarld, rn yeermez oldu. Gnlerden sonra Trk tahtna Buu Hann torunlarndan biri hakan olarak oturdu. O zaman canl cansz, evcil yaban, oluk ocuk btn yurtta soluk alan almayan ne varsa hepsi birden: G! G! diye rmaa balad. Derinden, iniltili, hzn dolu, eli brnde kalm bir rmayd bu. Yrekler dayanmazd. Uygurlar bunu bir ilah emir diye bildiler. Toparlandlar, yollara dzldler; yurtlarn yuvalarn brakp bilinmedik lkelere doru g etmee baladlar. Sonunda bir yere gelip durdular, orada sesler de kesildi. Uygurlar, seslerin kesilip duyulmaz olduu bu yerde kondular, be mahalle kurup yerletiler; bunun iin bu yerin adn da Be-Balg(k) koydular. Burada yaayp oaldlar. 3.2.1.6.2.2. ran Kaynaklarna Gre G Destan: Destann Buu Tekinin Uygurlara hakan oluncaya kadar geen blm ayndr. Buu Tekin hakan olduktan sonra, ran syleyiine gre, lkeyi adalet zere ve yllarca ynetir. Bu sre iinde kendisine karga yardm etmekte, kargalar dnyann btn dillerini bilmektedir. Nerede bir olay olursa hemen Buu Hana haber vermektedirler. Bir gn Buu Han bir d grr. Dnde kendisine bir peri kz gzkmtr. Bu d Buu Han hemen her gece, yedi yl, alt ay ve yirmi iki gn st ste grr ve her gece Peri kz, Buu Hann dnde onunla konuur, danr; son gece, ayrlaca vakit Buu Hana, dnyann efendisi olaca haberini verir.

Sayfa 41 / 56

Han uyannca ordusunu toplar, her ordunun bana bir kardeini tayin eder, Moollarn Krgzlarn, Tangutlarn ve inlilerin zerine seferlere yollar. Drt kardein drd de seferden zaferle dner ve Orhun vadisini zengin ganimetlerle doldurur, bu arada Ordu-Balg ehri de kurulmu olur. Bir mddet sonra Buu Han bir d daha grr. Dnde, beyazlara brnm, banda beyaz erit, elinde Yada Ta olan bir erkek gzkm, Buu Hana demitir ki: Eer bu ta saklarsan dnyann drt bucanda milletleri buyruunun altna alabilirsin. O gece Buu Hann ba veziri de tpk byle bir d grmtr. Bunun zerine Buu Han ordusunu yeniden toplam, bu defa batya doru sefere kmtr. Trkistana geldii vakit geni bozkrlar, ayrlar ve grl grl akan aylar grnce burada oturmaa karar vererek Balasagun ehrini kurmutur. Buu Hann ordular drt bir yana yaylm, btn milletleri buyruu altna almtr. Fakat o zaman Uygurlarn dindar olmadklar sylenirdi. Rahipleri vard ama kam deniliyordu. Bu kamlar, tpk Moollardaki gibi, cinlere sz geirdiklerini ileri srerler. Onlara her istediklerini yaptrmaa glerinin yettiini sylerlerdi. Moollar bu kamlara ok nem verirlerdi. Ne zaman bir ie balayacak olurlar ise bu kamlara sorarlard ve ona gre davranrlard. Hastalarna bile kamlar bakard. Uygurlar, Buu Han zamannda in hkmdrna eliler gnderdi, kendilerine Nom Kitaplarn anlayan adamlar gndermesi iin rica etti. inlilerin din kitaplar nomdur. Bugn yaayan bir adamn bin yl nce de yaadna inanrlar. inden nom yntemlerini anlayan adamlar gelince Kamlarla oturup konutular, din kitaplarn gsterdiler; tartmay kamlar kaybetti. Bu tartmadan sonra Uygurlar inden gelen yeni dini kabul ettiler. (Bu din Maniheizmdir.) 3.2.2. slm Trk Destanlar: slm medeniyetinin Trkler arasnda benimsenerek yayl, duygu, dnce ve geleneklerde bir deiiklik meydana getirmemi, ancak ele alnan konular islmletirmitir. slmiyetin kabulnden sonra Trk Destanlar Mill-slm destanlardr. Trkler, Ouz Destan gibi en tannm eski destanlar slmdan sonra, slm kltr ve islm ideolojisiyle birletirerek bu destana geni lde slm bir rh vermilerdir.
Sayfa 42 / 56

Trkler, bir taraftan, eski mill destanlarna slm ruhu katarken te yandan, yeni dinin kabul ve yayl olaylarnn dourduu savalar ve trl karklklar dolaysyla da yeni ve slm destanlar sylemilerdir. Divn Lgatit-Trkde Trk kavimleri arasndaki ilk din savalarnn zerine sylenmi destanlardan paralar vardr. Ayrca slm devrede olumu daha ok din kahramanlk hikyeleri eklinde uzun destanlara da rastlyoruz. Bunlardan en nemlileri, Manas Destan, Battal Gazi Destan, Danimendnme, Dede Korkut Hikyeleri ve Krolu Destan olarak gsterilebilir. 3.2.2.1. Manas Destan: Krgz Trkleri arasnda byk bir kahramanlk hikyesi olarak zamanmza kadar yaayan Manas Destan, 11.-12. yzyllarda Trkistanda Yedisu evresinde domaya balam, bu slm destan yzyllar boyunca btn Orta Asya Trkleri arasnda ortak destan olarak yaam, ilenmi ve gelimitir. Destan, slmiyetin kabul, yaylmas ve bu yaylma uruna yaplan gazlar etrafnda sylenmekle beraber, eski Trk destanlarndan izler de tamaktadr. Bu destan zaman iinde baz deiikliklere uram, en yakn zamanlarda bile bnyesine yeni ksmlar ilve edilmek suretiyle deiik destan metinleri ortaya kmtr. Bu muhteem Trk Destannn tamam imdilik- 400.000 msradr(30). Manas Destannn esasn Mslman Trklerle, Mslman olmayan Trkler arasndaki savalar meydana getirir. Manasn, tarihte gerekten var olduunu gsterir izler grlememi ise de, Krgz-Kalmuk mcadelelerinde gz doldurmu bir Krgz yiidinin, belki de bir Krgz Beinin ad ve yiitlii ile bu destana konu olduunu dnebiliriz. Manasn destandaki tarih ahsiyeti, Karahanllar ordusundaki bir kumandan gibi grnmektedir. Manas Destan, Krgzlarn bir bakma ansiklopedisi gibidir. Manas Destannda Krgzlarn btn gelenek ve greneklerini, trelerini, inanlarn, grlerini, baka milletlerle olan ilikilerini, masallarn ve ahlak anlaylarn bulmak mmkndr. Manas Destannn btnn syleyenlere Manas, bir ksmn syleyenlere Irc denilir. Manaslar, destan anlatrken yaadklar devirde ortaya kan ve kendilerini etkileyen olaylar da ustaca destana katmlardr. Bu nedenle Manas Destan halen ierik olarak genilemeye devam eden yaayan bir destandr.

(30) Yazya geirilmi olmasna ramen, tipik destan zellikleri nedeniyle bu destana halen ilveler yaplmaya devam edilmektedir. Sayfa 43 / 56

Manas Destanna ilk defa, Kazak-Krgz yneticisi olan Rus asll Franel tesadf etmitir. Daha sonra okan Velihanof, destan dinlemi (1856), destann en uzun paras Radloff tarafndan yazya geirilerek 1885te yaynlamtr. Destann en nemli blmlerini Manas, Manasn olu Semetey (veya Semetay), Manasn torunu Seytek, Colay ve Ttkn hikyeleri tekil etmektedir. Colay ve Er Ttk hikyeleri ile ilgili blmlerin Colay adnda bir Manadan derlendii sanlmaktadr. Bu destan syleyen saz airlerine (Manas, Irc, Akn, Bah veya Baks) gre, Er Manas savata kimseye yenilmeyen bir dnya kahramandr. O hemen hemen btn milletlerle savam; inlileri, Sartlar, ranllar yenmitir. Onun elbisesi ak zrhdr ve destanda ak zrha ok gemiyor msra ska tekrarlanmaktadr. Trk Destanlarnn en uzunu olma zelliini de tayan Manas Destan u blmlerden meydana gelir: Manasn Douu, Almambetin mslman olarak nce Gkeye sonra Manasa snmas, Manasn Almambetin eski arkada Er Gke ile savamas, Manasn evlenmesi, Manasn en sadk ve vefl olan arkada Kanikeyin bir szn dinlemeyerek hata yapmas ve lmesi, Ancak bir stn insan oluu dolaysyla yeniden dirilmesi, Olu Semeteyin domas, Manas ebediyete gtkten sonra olu Semetey ile torunu Seytekin maceralar. 3.2.2.2. Battalnme: Halk arasnda Battal Gazi Destan diye de anlan hikyenin kahraman Battal Gazi dir. Bu kiinin kahramanlklar etrafnda meydana gelen menkbeler ilk defa Arapa Zelhimme adl kitapta toplanr. Kitabn ilk blmnde Seyyid Battal Gazinin kahramanlklar, 8. yzylda Bizansllarla yapt savalar ve stanbulu kuatan Emev kumandan Meslemenin silh arkada Sahshn bandan geen olaylar anlatlr. Bir destan kahraman olmas dolaysyla, kitabn ikinci blmnde, o devirde ve daha sonraki devirlerde cereyan eden bir ok olay da Battal Gaziye ml edilir. Grld gibi destann kahraman Arap cengveri olmasna ramen, Trk halk Ona Anadolu gazilerine uygun bir nvan olmak zere Battal Gazi adn verir. 12. yzylda Dnimendliler Devletinin gazi hkmdarlar da Hallar ve Bizansllara kar etin mcadeleler verdikleri iin, yaptklar bu gazlar halk arasnda Emev-Bizans ve Abbas-Bizans savalarnn devam gibi gsterilmi ve bu devirde geen olaylar da Battal Gazi Destanna ilve edilmitir. Bylece, 12. ve 13. yzyllarda Dnimendliler Devleti bnyesinde nesir halinde yazya geen Battalnme adndaki Trke destan bu ekilde meydana gelir. Yazya ne zaman ve kimin tarafndan geirildii bilinmeyen ve Trkede ok eitli yazma ve basma nshalar bulunan eser Trk halk arasnda byk rabet grm, baz hikyeler saz airleri tarafndan eitli meclislerde ifhen (azdan, szle)
Sayfa 44 / 56

okunarak yaylmas salanmtr. Destann esas kahraman Battal Gazi tipi ayrca baz din kitaplarna, Yenieri Ocanda okunan destan hikyelere ve baz tasavvuf iirlere kadar da girmitir. Battal Gazi Destan, daha sonra, 18. yzylda Drendeli Beka adl bir halk airi tarafndan manzum olarak ve 7000 beyit halinde yeniden kaleme alnmtr. Destann esas hikyesi, idealist bir slm cengverinin olaanst olaylarla dolu macerasndan ibarettir. Hikyenin asl kahraman ise, slm dini urunda sadece Rumlar ve dier kfirlerle deil, cinler, devler, cadlar ve ifritlerle de arpmak zorunda kalr. Hikyede ayrca Battal Gazinin at Akar Devzde de nemli bir yer tutar. Trk edebiyat tarihinde Trklerin slmiyeti kabul ettikleri ve yerleik medeniyete getikleri dnemin yazl rn olmas bakmndan ayr bir nemi olan destanda, nceki dnemin alp tipi yerine, bu defa slm urunda gaz eden gaz ve vel tipi geer. 3.2.2.3. Danimendnme: Trklerin Anadoluyu fethini anlatan destandr. Anadoluda Trk bykleri iin 12. yzylda sylenmeye balanan slm-Trk Destanlarnn 13. yzylda yazya geirilmi bir rneidir. Bata Battal Gazi soyundan olan Danimend Ahmed Gazi olmak zere Danimendlilerin kahramanlklarn, bunlarn Bizansl, Hal ve Ermenilerle olan savalarn anlatr. Bir bakma Malatyann Arap emiri mer bin beydillahis-Slemye ait efsanenin Trk Destan slbuyla sylenmi bir devam gibidir. Danimendnme ilk olarak Sultan II. zzeddin Keykvusun emriyle, yazclarndan bni Al tarafndan derlendi. Ayn eser, 14. yzylda I. Muradn emriyle Tokat dizdr Arif Ali tarafndan 1361 ylnda sade bir Trke ile on yedi blm halinde, araya manzum paralar da ilve edilerek yeniden yazld. Daha sonra Gelibolulu li eseri Mirkadl-Cihd ad ile yeniden kaleme ald. Danimendnmede anlatlan olaylarn, gerek olmasalar bile tarih olaylara uygunluu, eserde ad geen kahramanlarn tarih ahsiyetler oluu ve yer adlarnn Anadolu corafyasna ait bulunmas eserin, uzun mddet bir tarih kitab olarak benimsenmesine sebep olmutur. Tarih bakmndan pek de deerli olmayan eser Cenab, li, Karaman, Katip elebi, Mneccimba ve Hezarfen Hseyin Efendi gibi yazarlar tarafndan kaynak eser olarak kullanld. Ancak eserdeki tarih yanllar kendilerine gre dzeltildi. Pek ok yazma nshas olan eser zerinde Mkrimin Halil Yinan, Fuat Kprl gibi limler almalar yapt. Destan son olarak rene Melikof tarafndan La Geste Melik Dnimend ad ile 2 cilt halinde ve uzun bir inceleme ile yaynland.
Sayfa 45 / 56

Danimendnmenin konusu ksaca yledir: Hicretten 360 sene sonra Battal Gazinin torunlarndan Melik Ahmed Danimend, Badat halifesinden izin alarak Tursun, avuldur, Kara Togan bata olmak zere, arkadalaryla Malatyadan hareket edip Rumlar zerine yrr. Gayesi Anadoluyu fethetmektir. nce Sivasa gider. Oray tamir ettirir. Ordusunu ikiye ayrr. Bir ksm stanbul, dieri ise Karaman zerine yrr. Kendisi de Sivasdan Karadenize kadar olan blgeyi fethetmek zere harekete geer. orum, Niksar ve Amasyay alr. Caniki fethetmek zere sefere kar. Ancak yolda kfirler tarafndan pusuya drlr. atmada ar yaralanr, Niksara dner ve orada lr. Danimend Gazinin lmnden sonra Niksar, Amasya, Tokat ve Sivas teker teker Hristiyanlarn eline geer. Danimendin stanbul ve Karaman zerine giden arkadalarndan pek ou da lmlerdir. Danimend Gazinin olu Melik Gazi, Badat halifesine bavurur. O da Horasanda, Seluklu Sultan Turul Beye haber gnderir, Seluklular gazya davet eder. Turul Bey Anadolunun fethine Sleyman ah memur eder. Sleyman ah, Melik Gazi ile birlikte Anadoluyu fetheder. Anadolunun fethini anlatan bu destanda Danimendlilere byk yer ayrlr. Destan kahraman Danimend Ahmet Gazi tam bir slm gazisidir. Dedesi Battal Gazinin bir benzeridir. Btn gazlarn slm uruna yapar. En byk gayesi Hristiyanlar hak dinine armak ve lkelerinin slm nuruyla aydnlanmasna vesile olmaktr. Battalnmenin devam gibi grnen eser, ondan daha kk, daha az olayl ve daha basittir. Ancak, mahall zellikleri daha oktur. 3.2.2.4. Dede Korkut Destan: 12., 13., 14. yzyllarda Ouz Trklerinin Dou Anadoluya gelip yerletikleri zamanlardan kalma, Trkler arasnda szl olarak yaam, ilenmi ve yaylm, 12 bamsz hikyeden meydana gelen destan mahiyetindeki eserdir. Dnyann nl destanlar arasnda kabul edilir. Bu hikyelerde Ouz Trklerinin Grcler, Abazalar, Rumlar ve Ermenilerle yaptklar savalar ile yeni edinilen vatan topraklar zerindeki atmalar anlatlr. Hikyelerin oluumu ile yazya geirildii tarih arasnda uzun bir zaman varr. Ouz Boylarnn, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenlerinin Dou Anadoluya gelip, oralar yurt edinmeleri 12.-14. yzyllar arasndadr. Oysa hikyelerin dili ve anlatlan tarih olaylardan anlaldna gre bu destanlar 15. yzyl sonu ile 16. yzyl balarnda bilinmeyen bir kii tarafndan yazya geirilmilerdir.

Sayfa 46 / 56

Dede Korkut Hikyelerinin elimizde Dresden ve Vatikan olmak zere iki nshas bulunmaktadr. Dresden yazmasnda 12, Vatikan nshasnda ise 6 hikye vardr. Her iki kitapta da ayn olan giri blmnde Dede Korkutun tantlmas ve Ouz Trklerinin tresini yanstan ataszleri ve eitli bilgiler yer alr. Giri blmnde ayrca Allahtan bahseden, Peygamberi ve din ulularn ycelten blmler yer alr. Bu ksmda Dede Korkut Ouzun ol kii tamam bilicisi idi. Ne derse olur idi. eklinde kimlii ve kiilii anlatlr. Hikyelerin dndaki Dede Korkut hakknda kesin bilgimiz yoktur. Ancak Bat Gktrkler zamannda yaam, manev nfuzu yksek bir ahsiyet olabilecei bir ihtimal olarak dnlebilir. Dede Korkutun 295 yl yaad, Hazreti Muhammede eli olarak gnderildii, Ouzlar arasnda slmiyeti yayd da sylentiler arasndadr. Siriderya kysnda, Derbend yaknlarnda, Cebel-i Erbainde ve Ahlatta Dede Korkuta ait olduu iddia edilen mezarlar vardr. Dede Korkut Kitabnn iinde yer alan hikyeler unlardr: 1. Dirse Han olu Boa Han destan, 2. Salur kazann evinin yamaland destan, 3. Kam Prenin olu Bams Beyrek destan, 4. Kazan Bey olu Uruz Beyin esir olduu destan, 5. Duha Koca olu Deli Dumrul destan, 6. Kangl koca olu Kan Tural destan, 7. Kazlk Koca olu Yigenek destan, 8. Basatn Tepegz ldrd destan, 9. Begil olu Emrenin destan, 10. Uun Koca olu Segrek destan, 11. Salur kazan esir olup olu Uruzun kard destan, 12. Ouza D Ouzun si olup Beyrein ld destan. Btn bu destanlarn haricinde kitabn ba tarafnda Besmele ile balayan bir Mukaddime vardr. 3.2.2.5. Kr-Olu Destan: Geredeli Cell Kr-Olu Ali Ruenin ahsiyeti etrafnda meydana gelen bu destan, Dede Korkut Destanlar gibi, Ouz Trklerinin, baka bir deyile Bat Trklerinin ayr lkede yaayan torunlarnn mterek mill destanlar zelliini kazanmtr. Kr-olu Destan daha 17. yzylda ran Trkleri arasnda yayld ve onlar tarafndan da ilgi ile karland. O derecede ki, onlarn da mill destanlar haline geldi. Destann ortaya k hakknda eitli aratrmaclarn deiik grleri vardr. Fuad Kprl ve Zeki Velid Togan, Gktrkler zamannda Ouzlarla Sasanler arasndaki savalarn, Ziya Gkalp ise Gazneli Mahmud ile onun nedimi Ayvazn
Sayfa 47 / 56

bandan geen olaylarn Krolu rivyetlerinin kayna olduunu kabul ederler. Baz yerli belgelerde Kr-Olunun Cell Ayaklanmalarna katlanlar arasnda bulunduu belirtilmitir. Onun ranl ya da Ermeni olduunu ileri sren yabanc aratrmaclar da olmutur. Prof. Dr. Faruk Smerin Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulduu 1580-85 arasnda yazlm belgelerde, Kr-Olunun adnn Ruen olduundan, Gerede ve evresinde devlete kar ayaklandndan sz edilmektedir. Faruk Smer, Onun daha sonra Sivas-Tokat yolu zerindeki amlbele yerleerek gelip geen kervanlardan bac (hara, vergi) ald grndedir. Kr-Olu Destanndaki baz motifleri dikkate alrsak, hikyenin aslnda ok eskilere dayand, daha sonra urad deiiklik ve eklemelerle gelierek, 16. yzylda gerekten yaam Ruen adndaki Cellnin ahsnda bir kahraman durumuna geldii, kahramann lmnden sonraki 17. yzylda da tam bir destan olarak halk arasnda dolamaya balad anlalmaktadr. Balkanlardan Orta Asyaya kadar yaylm olan bu destann konusu ksaca yledir: Bolu Beyi, seyisi Yusufu kendisine cins atlar bulup getirmekle grevlendirir. Ama onun cins at olarak getirdii, henz gelimemi clz bir ksra grnce fkelenerek seyisin gzlerine mil ektirir. Yusufun olu Ruen Ali bu olayn ardndan yrede Kr-Olu namyla anlmaya balar. Babasnn gzlerinin almasn salayaca ileri srlen kp almak iin Aras Irmana gider. Ama kpkleri kendisi ier. Bylece yiitlik ve airlik gc kazanr. Bu arada babasnn da yardmlaryla, clz hayvan bakp besleyerek yaz bir at haline getirmitir. Babas gzleri almadan lnce Kr-Olu Onun cn almaya and ier. amlbele yerleir ve Bolu Beyine kar savaa giriir. Deli Hoylu, Demirciolu, Kizirolu Mustafa, Koca Bey, Kse Kenan, Reyhan Arap gibi nl yiitleri kendine balar. Kr At diye and at ve yiitleriyle birlikte girdii btn mcadeleleri kazanr. Ezilen halkn gznde bir kahraman durumuna ykselir. Kr-Olu Hikyesi, Anadolu dnda Azerbaycan, ran, Trkmenistan, zbekistan, Kazakistan ve Balkanlarda da bilinir. Osmanl Devleti, 16. yzyln sonlarnda eski sosyal dzeninin yklmasna engel olamam, devlet kudretini kaybetmi ve Trk halk zayf ve yoksul dmtr. te Kr-Olu bu muzdarip cemiyetin destandr. Cell Kr-Olunun ahsnda halk Osmanlya bakaldrn dile getirmitir. Kr-Olu, halkn gznde, devletin salayamad sosyal adaleti salayan, zenginden bileinin hakkyla aldn fakirleen halka datan bir kahramand. Kahramandan da te, devletin grevini stlenmi bir g timsaliydi.

Sayfa 48 / 56

3.2.2.6. Hazret-i Ali Destanlar: Hazret-i Ali Destan, halk arasnda Hazret-i Ali Cenkleri olarak da bilinir. (Hazret-i Ali Kan Kalesi Cengi, Hazret-i Ali Glistan Kalesi Cengi, Hazret-i Ali Hayber Kalesi Cengi, Hazret-i Berber Kalesi Cengi, vs. ) Trkler, slmiyeti kabul etmelerinden sonra peygamberleri Hazret-i Muhammede duyduklar sayg ve sevginin yannda; Hazret-i Peygamberin amcasnn olu ve damad olan Aliyi de ayn sevgi ve muhabbetle barna basmtr. Mslman Trkler Aliyi Allahn Arslan lkabyla ifade etmilerdir. Hazret-i Ali Destan ya da Hazret-i Ali Cenklerinin kim tarafndan kaleme alnd kesin olarak bilinmemektedir(31).

(31) Necati Demir, Mehmet Dursun Erdem, Hazret-i Ali Destan, Cilt 1, Destan Yaynlar, Ankara 2007, s. 14. Sayfa 49 / 56

BBLYOGRAFYA ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim ve Din, Remzi Kitabevi, stanbul 1943. AKAM, Taner, Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, letiim Yay., 2. Bask, stanbul 1993. Ana Britannica AREL, H. Sadeddin, Trk Musiksi Kimindir?, Kltr Bak. Yay., Ankara 1990. ARON, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, Trkiye Bankas Kltr Yay., No: 278, Ankara 1986. ARSAL, Sadri Maksudi, Millyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul 1955. ASLANAPA, Oktay, Trk Sanat I-II, stanbul 1972-1973. AVCIOLU, Doan, Trklerin Tarihi, Tekin Yay., (5 cilt), stanbul 1984. BARTHOLD, V.V., Ulu Bey ve Zaman, stanbul 1930. BARTHOLD, V.V., Mool istilsna Kadar Trkistan, Haz. Hakk Dursun Yldz, TTK Yay., Ankara 1990. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, Tekin Yay., stanbul 1982. BULU, Sadettin, slm Ansiklopedisi, amanlk mad. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi BLGSEVEN, Amiran Kurtkan, Din Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, stanbul 1985. BLGSEVEN, Amiran Kurtkan, Genel Sosyoloji, 4. Bask, Filiz Kitabevi, stanbul 1986. CAFEROLU, Ahmet, Eski Uygur Szl, stanbul 1968.
Sayfa 50 / 56

CAFEROLU, Ahmet, Trk Dili Tarihi I, 1958, II, stanbul 1964. CAFEROLU, Ahmet, Trk Onomastiinde At Klt, Trkiyat Mecmuas, X, stanbul 1953. CANAN, brahim, Peygamberimizin Hadislerinde Medeniyet, Kltr ve Teknik, Cihan Yay., stanbul 1984. EEN, Anl, Kltr ve Politika, Hil Yayn, stanbul 1984. ORUHLU, Yaar, Trk Mitolojisinin ABCsi, Kabalc Yaynlar, stanbul 1998 CEM, smail, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem Yay., stanbul 1982. DEMR, Necati, Mehmet Dursun Erdem, Hazret-i Ali Destan, Cilt 1, Destan Yaynlar, Ankara 2007. DONUK, Abdlkadir, eitli Topluluklarda ve Eski Trklerde Aile, .. Tarih Dergisi, say: 33 (Mart 1980/81), stanbul 1982, s. 147-168. DYARBEKRL, Nejat, Hun Sanat, stanbul 1972. DYARBEKRL, Nejat, Kazakistanda Bulunan Esik Kurgan, Cumhuri yetin 50. Ylna Armaan, Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1973. EBERHARD, W., Birka Eski Trk nvan Hakknda, Belleten, say: 36, 1945. EBERHARD, W., in Tarihi, Ankara 1947. EBERHARD, W., inin imal Komular, Ankara 1942. EBERHARD, W., Eski in Kltr ve Trkler, DTCF Dergisi, I, 4, 1943. ERGN, Muharrem, Dede Korkut Kitab I, TDK Yay., Ankara 1989. ERGN, Muharrem, Orhun Abideleri, (1000 Temel Eser), stanbul 1970. ERGN, Muharrem, Trkiyenin Bugnk Meseleleri, TKAE Yay., 4. Bask, Ankara 1983.
Sayfa 51 / 56

ERKAL, Mustafa, Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal zlme, Maya Yay., Ankara 1984. ERKAL, Mustafa, Sosyoloji (Toplumbilim), 3. Bask, Filiz Kitabevi, stanbul 1987. ESN, Emel, Trk Kosmolojisi, stanbul 1979. FINDIKOLU, Ziyaeddin Fahri, Trk Aile Sosyolojisi, Hukuk Fakltesi Dergisi, stanbul 1942. GKALP, Ziya, Trk Tresi, Kltr Bak. Yay., Ankara 1976. GKALP, Ziya, Trkln Esaslar, (Haz. Mehmet Kaplan), TTK Yay., Ankara 1970. GRENARD, Fernand, Asyann Ykselii ve D, ev. Orhan Yksel, MEB Yay., stanbul 1992. GNGR, Erol, Kltr Deimesi ve Millyetilik, tken Yay., 2. Basm, stanbul 1984. GNGR, Erol, Tarihte Trkler, tken Yay., stanbul 1989. GNGR, Erol, Trk Kltr ve Millyetilik, 4. Bask, tken Yay., stanbul 1980. GNGR, Gngr, Dnden Bugnden, tken Yay., 3. Bask, stanbul 1986. GVEN, Bozkurt, Trk Kimlii, Kltr Bak. Yay., Ankara 1993. GVEN, Bozkurt, Japon Kltr, Bankas Kltr Yay., Ankara 1992. GVEN, Bozkurt, nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi, stanbul 1991. BN FADLAN, bn Fazlan Seyahatnamesi, ev. Ramazan een, stanbul 1975. BN HALDUN, Mukaddime, I-II, ev. Sleyman Uluda, stanbul 1982.

Sayfa 52 / 56

LHAN, Attila, Ulusal Kltr Sava, zgr Yay., stanbul 1986. NAN, Abdlkadir, Makaleler ve ncelemeler, TTK Yay., Ankara 1987. NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm, TTK. Yay., II. Bask, Ankara 1972. KAFESOLU, brahim, Eski Trk Dini, Tarih Enstits Dergisi, say: 3, stanbul 1972. KAFESOLU, brahim, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Tarih Enstits Dergisi, say: 2, stanbul 1971. KAFESOLU, brahim, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul 1953. KAFESOLU, brahim, Trk Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara 1987. KAFESOLU, brahim, Trk Mill Kltr, stanbul 1983. KAPLAN, Mehmet, Trk Destannda Alp Tipi, Zeki Velid Togan Armaan, stanbul 1955. KARAHAN, Abdlkadir, Trk Kltr ve Edebiyat, . Edebiyat Fak. Yay., stanbul 1985. KAGARLI MAHMUD, Divan Lgat-it-Trk, I-IV, ev. Besim Atalay, TDK. Yay., Ankara 1939-1944. KONGAR, Emre, Kltr zerine, ada Yay., 2. Bask, stanbul 1984. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., 3. Bask, stanbul 1981. KPRL, M.Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., 4. Bask, Ankara 1981. KYMEN, Mehmet Altay, Turul Bey ve Zaman, M.E.B. Yay., stanbul 1976.

Sayfa 53 / 56

LGET, L., Bilinmeyen Asya, ev. Sadrettin Karatay, TDK Yay., Ankara 1986. MARDN, erif, Din ve deoloji, letiim Yay., stanbul 1983. MER, Cemil, Ik Doudan Gelir (Ex Oriente Lux), Pnar Yay., stanbul 1984. MER, Cemil, Kltrden rfana, nsan Yay., stanbul 1986. MER, Cemil, Umrandan Uygarla, tken Yay., 3. Bask, stanbul 1979. Moollarn Gizli Tarihi (Trke terc.), Ankara 1948. NEMETH, Gy., Ouz Kagan Destan, ner. W. Bang-R.Rahmeti Arat, stanbul 1936. ORKUN, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, TDK. Yay., Ankara 1987. GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr Bak.Yay., Ankara 1991. GEL, Bahaeddin, Trk Kltrnn Gelime alar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1988. GEL, Bahaeddin, Trk Klcnn Mene ve Tekml, DTCF Dergisi, VI, 12, 1948. GEL, Bahaeddin, Trk Mitolojisi I-II, Ankara 1971. GEL, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, MEB. Yay., stanbul 1993. GEL, Bahaeddin, slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara 1984. GEL, Bahaeddin, ine-Usu Yaztnn Tarihi nemi, Belleten, say: 59, 1951. ZBARAN, Salih, Tarih ve Tarih retimi, Cem Yay., stanbul 1992. RASONY, L., Tarihte Trklk, Ankara 1971.

Sayfa 54 / 56

SENCER, Divitiolu, Asya retim Tarz ve Osmanl Toplumu, stanbul 1987. SENCER, Divitiolu, Kk Trkler, Ada Yay., stanbul 1987. SMER, Faruk, Ouzlar, Ana Yay., stanbul 1980. SNANOLU, Sinan, Trk Hmanizmi, TTK Yay., Ankara 1980. ERAT, Ali, Medeniyet ve Modernizm, ev.Ahmet Ykselolu, Bir Yaynclk, stanbul 1985. TANER, Aydn, Trk Devlet Gelenei, Tre-Devlet Yay., stanbul 1981. TANYU, Hikmet, slamlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, A. lhiyat Fak. Yay., Nu. 148, Ankara 1980. THOMSEN, Vilhelm, lk Bildiri zlm Orhon Yaztlar, ev. Vedat Kken, Ankara 1993. TOGAN, Z. Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, . Ed.Fak., stanbul 1946. TOPU, Nurettin, Kltr ve Medeniyet, Hareket Yay., stanbul 1970. TURAN, Osman, Eski Trklerde Okun Hukuk Bir Sembol Olarak Kullanlmas, Belleten, 35, 1945. TURAN, Osman, 12 Hayvanl Trk Takvimi, stanbul 1941. TURAN, Osman, Dou Anadolu Trk Devletleri, stanbul 1971. TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, Ankara 1965. TURAN, Osman, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Fetih Yay., stanbul 1978. TURAN, erafettin, Trk Kltr Tarihi, Bilgi Yay., Ankara 1992. TURHAN, Mmtaz, Garpllamann Neresindeyiz?, stanbul 1956.

Sayfa 55 / 56

TURHAN, Mmtaz, Kltr Deimeleri, 2. Bask, stanbul 1959. TRKDOAN, Orhan, Deime, Kltr ve zlme, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1988. TMUR, Taner, Osmanl Kimlii, Hill Yay., stanbul 1986. LKEN, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, Seluk Yay., Konya 1966. YAVUZ, Hilmi, Kltr zerine, Balam Yay., stanbul 1987. YERASMOS, Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Gzlem Yay., stanbul 1980. YUSUF HAS HACB, Kutadgu Bilig, I (ner.), 1947, II, (bugnn Trkesine eviri), Ankara 1959, (R.R. Arat), III, ndeks, stanbul 1979.

Sayfa 56 / 56