Tr. J. of Engineering and Environmental Science 23 (1999) , 251 259.

ITAK c TUB

Ark Kayna gnda Kaynak Hznn N ufuziyete ve Mikroyapya Etkisi

Ahmet DURGUTLU, Beh cet GULENC Gazi Universitesi, Teknik E gitim Fak ultesi, Metalurji B ol um u, Ankara-TURK IYE Kutsal TULBENTC I Istanbul Teknik Universitesi, Metalurji M uhendisli gi B ol um u Istanbul-T URK IYE

Geli s Tarihi 06.07.1998

Ozet Bu cal smada, d u su k karbonlu bir celikte gazalt (MAG), tozalt ve manuel ark kaynaklarnda kaynak hznn n ufuziyete ve mikroyapya etkisi ara strlm str. Deney cal smalar sonucunda kaynak hznn optimum de gerden daha az veya daha fazla olmas durumlarnda n ufuziyetin azald g tespit edilmi stir. D u su k kaynak hzlarnda, diki s kenarlarnda kaynak metali y glmalar, y uksek hzlarda ise diki s kenarlarnda yanma oyuklarnn olu stu gu belirlenmi stir. Kaynak hznn d u su k oldu gu durumlarda kaynak metali mikroyapsnn kaba, y uksek hzlarda ise kaynak metali mikroyapsnn daha ince tanelerden meydana geldi gi tespit edilmi stir. Anahtar S ozc ukler: Ark Kayna g, Kaynak Hz, D u su k Karbonlu C elik.

The Eect of Welding Speed on the Microstructure and Penetration in Arc Welding
Abstract The eect of welding speed on the microstructure and penetration in MAG, SMAW and MMA welding was investigated in a low carbon steel. Experimental results revealed that the penetration decreased when the welding speed was lower or higher than the optimum speed. It was also observed that when the welding speed was high, undercuttings occurred at the edge of welding bead and microstructure of weld metals consisted of ne grains, but when the welding speed was low, at the edge of welding bead weld metal piled up and the microstructure of weld metal consisted of large grains. Key Words: Arc Welding, Welding Speed, Low Carbon Steel.

Giri s Kaynakl birle stirmelerde birle stirmenin istenen mekanik o zellikleri yerine getirebilmesi i cin kaynak metali ve s tesiri altndaki b olgenin (ITAB) ana malzemeye uyum sa glamas gerekmektedir. 1800l u yllardan g un um uze kadar geli stirilen kaynak y ontemleri ile ideale yakn kaynak metalleri elde edilmi stir [T ulbent ci (1990), G ulen c (1995)]. Ark kaynaklarnda, y ontemin karakterine ba gl olarak kaynak metalindeki o zellikler de

de gi smektedir. Kaynak hz, kaynak metalinin mikroyapsna ve n ufuziyetine o nemli o l cu de etki etmektedir. Kaynak hznn artmas veya azalmas durumlarnda kaynak edilen malzemeye de gi sik oranlarda s girdisi uygulanmaktadr. Is girdisinin bir sonucu olarak mikroyapda ve n ufuziyette bir takm de gi siklikler olmaktadr. Ergiyik havuz scakl g d u smeye ba slad g zaman ergiyik atomlar enerjilerini kaybederler. Scaklk, metal tabaka tarafndan kaynak merkezinden uzak251

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

la strld g yani s, kat-sv ara y uzeyinden akt g i cin bu b olgedeki atomlar mevcut svya do gru akma meylindedirler. Ara y uzeydeki kat atomlar bo s ba glara sahip olan atomlara kendilerini tuttururlar ve b oylece katla sma sv havuza do gru ilerler [Gourd (1986), Porter ve Easterling (1981), Thomasson (1975), Cebekan (1988)]. Kaynak i slemi sonunda katla sm s durumdaki kaynak metalinin mikroyaps incelendi ginde iki de gi sik b olge ile kar sla slr. ITABye yakn olan kaynak metali kolonsal bir tane yaps, kaynak merkez c izgisine yakn olan kaynak metali ise s da glmnn karma skl gndan dolay e seksenel ve dendritik taneler i cerir [Savage ve arkada slar (1965)]. Kaynak metalinin yaps, malzemenin kimyasal bile simi ve so guma esnasndaki d on u su m un bir sonucudur. Az ala sml, d u su k karbonlu c elik malzemelerin kaynak metali ana yaps ferrittir ve ostenit-ferrit faz d on u su m scakl gna ba gl olarak bir cok ferrit morfolojisi olu sabilir [Easterling (1992), Garland (1974), Hill ve Passoja (1974)]. Orta karbonlu c elik malzemelerin kaynak metali, hzl so guma sonucunda c o gunlukla kolonsal martenzitik bir yap olu sturur. Kaynak metalinde olu san kolonlarn uzunlu gu boyunca olan y onlenme, kaynak havuzundan s ak snn y on une i saret eder [Heintze ve Pherson (1986)]. Kaynak hz, kaynak arknn i s par cas boyunca olan hareketi yada birim zamanda yaplan kaynak diki si boyu olarak bilinmektedir. Kaynak i slemi esnasnda hz yava s oldu gu zaman birim boya y glan kaynak metali artar ve bu da sonu cta kaynak banyosunun b uy umesine sebep olur. Kaynak metalinin b uy umesi ve s girdisinin artmasyla ak skan hale gelen sv metal kaynak a gz i cinde arkn o n une

do gru akar, d uzg un ark olu sumunu etkiler. Hzn artmas birim boya verilen kaynak ssnn azalmasna ve dolaysylada ana metalin ergiyen miktarnn azalmasna neden olur, bu da kaynak diki si slatmasn olumsuz y onde etkiler [Durgutlu (1997), Ert urk (1994)]. Kaynak diki sinin formu u zerine tesir eden fakt orlerden olan kaynak hz y ukseldik ce veya azaldk ca, n ufuziyette ve mikroyapda bir takm de gi siklikler olmaktadr. Bu de gi siklikler kaynakl par cann kullanm anndaki mekanik davran slarn etkilemektedir.Ayn zamanda kaynak hz ekonomik y onden de (Elektrod, koruyucu gaz, toz, zaman, vs.) onem arz etmektedir. Bu c al smada, u c de gi sik kaynak tekni ginde kaynak hznn, mikroyap ve n ufuziyete etkisi ara strlm str. Deneysel Metod ve Malzeme Deneylerde Tablo 1de verilen parametreler er c cevesinde, deney par calar u zerine, gazalt ark kayna gnda 15, manuel ark kayna gnda 11 ve tozalt ark kayna gnda 6 adet de gi sik kaynak hznda olmak u zere kaynak diki sleri cekilmi stir. Gazalt ark kayna gnda, 400 amperlik, hava so gutmal, yatay karakteristikli, ESAB 400 tipi bir akm ureteci ve tertibat kullanlm str. Manuel ark kayna g tekni ginde c ekilen kaynak diki sleri, 60-210 amper de gerleri arasnda akm u retebilen bir kaynak jenerat or u ve avadanlklar kullanlm str. Tozalt ark kayna g tekni ginde ise 1500 amper de gerine kadar akm u retebilen, HOBART marka seyyar tozalt kaynak makinas kullanlm str. Her u c kaynak tekni ginde de devreye ray u zerinde hareket edebilen bir otomatik hz arabas ilave edilerek kaynak torcu bu arabaya ba glanm str.

Tablo 1. Kaynak parametreleri

Kaynak y ontemi Gazalt (MAG) Manuel Tozalt

Akm siddeti (A) 2455 1405 30010

Kaynak gerilimi (V) 302 202 402

Tel, elektrod cap (mm) 1.2 3.25 3.20

Kaynak hzlar (cm/dk) 10,14,19,24,30,35,40,45 50,55,60,65,70,75,80 7,8,9,11,12,16,18,21,24, 30,35 15,25,35,45,55,65

Deney par calarndan kaynak diki sinin biti s ucuna yakn b olgelerden, kaynak metalini incelemek amacyla her kaynak hzndan u c de gi sik tipte olmak u zere metalograk inceleme numuneleri

hazrlanm str. Birinci tip numuneler; kaynak metaline alndan bakmak i cin kaynak diki sine dik y onde kesilerek hazrlanan, ikinci tip numuneler; kaynak metaline u stten bakmak i cin hazrlanan,

252

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

u c u nc u tip numuneler; kaynak metaline yandan bakmak i cin kaynak diki si merkez cizgisinden kesilerek hazrlanan numunelerdir. Hazrlanan numunelerin inceleme yaplacak y uzeyleri zmparalanp parlatldktan sonra % 2lik nital ile da glanm s ve gerekli yerlerden mikroyap foto graar alnm str. N ufuziyet prollerinin belirlenmesi i cin hazrlanan numuneler, zmparalama i slemi bittikten sonra % 5lik nital ile da glanm str.

Ana malzeme Deneysel cal smada, 200 X 80 X 10 mm ebatlarnda hazrlanan malzemeler, 10 mm kalnl gnda ve 80 mm geni sli ginde bir platinadan kesilmi stir. Kaynak diki slerinin c ekilece gi ana malzemeler daire testerede kesildikten sonra u zerindeki oksit, ya g, vb. gibi yabanc maddelerden temizlenmi stir. Kullanlan ana malzemenin kimyasal bile simi Tablo 2de verilmi stir.

Tablo 2. Ana malzeme kimyasal bile simi.

Element % Oran

C 0.095

Mn 0.743

P 0.035

S 0.042

Si 0.138

Ni 0.092

Cr 0.120

Cu 0.303

Ilave malzemeler Deneylerde, gazalt kaynak tekni ginde 1.2 mm apnda SG2 kaynak teli, koruyucu gaz olarakta karc bondioksit gaz kullanlm str. Tozalt ark kayna g tekni ginde 3.2 mm c apnda yumu sak celiklerin

tozalt kayna g i cin bakr kapl OE S1 kaynak teli, koruyucu toz olarak ise OP-1100 tipinde kaynak tozu kullanlm str. Manuel ark kayna g tekni ginde 3.25 mm capnda rutil tip kaynak elektrodu kullanlm str. Kullanlan kaynak tellerinin kimyasal bile simleri Tablo 3te verilmi stir.

Tablo 3. Kaynak telleri kimyasal bile simleri .

Ala sm Kaynak tekni gi Gazalt kaynak tekni gi Tozalt kaynak tekni gi Manuel kaynak tekni gi

C (%) 0.068 0.12 0.08

Mn (%) 1.41 05 0.5

Si (%) 0.763 0.10 0.4

Deney Sonu clar Manuel ark kayna g Manuel ark kayna g tekni ginde kaynak hz 735 cm/dk aral gnda de gi stirilmi stir. En d u su k hz olarak se cilen 7 cm/dk kaynak hznda n ufuziyet derinli gi 1 mm olarak belirlenirken, 21 cm/dk da 2.5 mm ve 35 cm/dk da 1.5 mm n ufuziyet derinli gi tespit edilmi stir. Manuel ark kayna g tekni ginde kaynak hzna g ore n ufuziyetin de gi simi S ekil 1de ve n ufuziyet prolleri S ekil 2de g osterilmi stir. N ufuziyet derinli gi, 21 cm/dk kaynak hzna kadar artma g osterirken bu hzdan sonra n ufuziyette azalma g or ulm u st ur.

S ekil 1. Manuel ark kayna g kaynak hz - n ufuziyet ili skisi

253

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

v=7 cm/dk

v=8 cm/dk

v=9 cm/dk

v=1 1 cm/dk

v=12 cm/dk

v=16 cm/dk

v=18 cm/dk

v=21 cm/dk

v=24 cm/dk

v=30 cm/dk

v=35 cm/dk

S ekil 2. Manuel ark kayna g n ufuziyet prolleri

Manuel ark kayna g tekni gi ile cekilen kaynak metallerinin S ekil 3teki mikroyap foto graarna bakld gnda, kaynak hznn d u su k se cildi gi durumlarda kaynak metali, kaba ve kolonsal tanelerden meydana gelmi stir. En d u su k hz olan 7 cm/dk kaynak hznda kaynak diki sinin ge ci s b olgesi ince-

lendi ginde tanelerin y onlendi gi ve belli b olgelerde dendritik bir yap bulundu gu g ozlenmi stir. Kaynak hz art syla beraber mikroyap da incelme g ozlenmi s olup, o zellikle 18 cm/dk ile 35 cm/dk hzlar arasnda elde edilen kaynak metallerinde c ok ince yaplar tespit edilmi stir.

V=7cm/dk X 100

V=18cm/dk X 100

V=24cm/dk X 100

V=30cm/dk X 100

S ekil 3. Manuel ark kayna g mikroyap foto graar

254

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

Gazalt ark kayna g Gazalt ark kayna g tekni ginde 10 cm/dk ile 80 cm/dk de gerleri arasnda de gi sik hzlarda kaynak diki sleri cekilmi stir. Kullanlan parametreler dahilinde en ideal kaynak diki si 40 cm/dk ve 45 cm/dk olan kaynak hzlarnda elde edilmi s ve bu hzlarda n ufuziyet 3 mm olarak tespit edilmi stir. Ayn hzlarda kaynak metalinin ana metali slat-

masda en iyidir. Kaynak hz optimum olan bu de gerlerden daha hzl veya yava s oldu gunda n ufuziyet azalmaktadr. Kaynak hz arttk ca kaynak diki si c ok ince bir hal almakta ve diki s kenarlarnda yanma oyuklar meydana gelmektedir. Gazalt ark kayna gnda kaynak hzna g ore n ufuziyetin de gi simi S ekil 4te ve n ufuziyet prolleri S ekil 5te g osterilmi stir.

S ekil 4. Gazalt ark kayna g kaynak hz - n ufuziyet ili skisi

v=10 cm/dk

v=14 cm/dk

v=19 cm/dk

v=24 cm/dk

v=30 cm/dk

v=35 cm/dk

v=40 cm/dk

v=45 cm/dk

v=50 cm/dk

v=55 cm/dk

v=60 cm/dk

v=65 cm/dk

v=70 cm/dk

v=75 cm/dk

v=80 cm/dk

S ekil 5. Gazalt ark kayna g n ufuziyet prolleri

Gazalt ark kayna g tekni gi ile cekilen kaynak metallerinin S ekil 6daki mikroyap foto graarna bakld gnda, kaynak hznn d u su k oldu gu durumlarda iri, kolonsal tanelerin kaynak merkez c izgisine do gru y onlendi gi g oze carpmaktadr. Kaynak

hznn optimum de gerlerden y uksek olmas durumlarnda tanelerin ince yapl ve uzunlamasna kaynak merkez cizgisine y onlendikleri, en y uksek hzlarda ise y onlenmenin az oldu gu ve tanelerin daha karma sk bir hal ald g g ozlenmi stir.

255

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

V=7cm/dk X 100

V=35cm/dk X 100

V=50cm/dk X 100

V=60cm/dk X 100

S ekil 6. Gazalt ark kayna g mikroyap foto graar

Tozalt ark kayna g Tozalt ark kayna g tekni gi ile 15 cm/dkdan 65 cm/dkya kadar de gi sik hzlarda kaynak diki sleri cekilmi stir. Bu y ontemde 15 cm/dk kaynak hz ile elde edilen kaynak diki sinde c ok geni s bir kaynak diki si elde edilmesine ra gmen n ufuziyetin minimum oldu gu (3 mm), kaynak hznn artmasyla beraber n ufuziyetinde artt g tespit edilmi stir. Kullanlan tel elektrodun c apnn kaln olmasna kar slk

y uksek akm de gerleri kullanlmas sebebiyle, kaln olan tel elektrod 65 cm/dklk bir kaynak hznda daha derinlere n ufuz etmi s fakat diki s kenarlarnda yanma oyuklar meydana gelmi stir. Kullanlan parametreler dahilinde en kaliteli kaynak diki sleri 45 cm/dk ile 55 cm/dk kaynak hzlarnda elde edilmi stir. Tozalt ark kayna gnda kaynak hzna g ore n ufuziyetin de gi simi S ekil 7de ve n ufuziyet prolleri S ekil 8de g osterilmi stir.

S ekil 7. Tozalt ark kayna g kaynak hz - n ufuziyet ili skisi

256

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

v=15 cm/dk

v=45 cm/dk

v=25 cm/dk

v=55 cm/dk

v=35 cm/dk

v=65 cm/dk

S ekil 8. Tozalt ark kayna g n ufuziyet prolleri

Tozalt ark kaynak tekni gi ile cekilen kaynak metallerinin S ekil 9daki mikroyap foto graarna bakld gnda manuel ve gazalt kaynak tekni gine nazaran s girdisinin fazla olmasndan dolay daha

iri tanelerin olu stu gu g or ulmektedir. Bu kaynak tekni ginde de d u su k hzlarda kaba ve kolonsal taneler elde edilirken, y uksek hzlarda daha d uzensiz ve ince yapl taneler elde edilmi stir.

V=15cm/dk X 100

V=45cm/dk X 100

V=55cm/dk X 100

V=65cm/dk X 100

S ekil 9. Tozalt ark kayna g mikroyap foto graar

257

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

Sonu clarn Tart slmas N ufuziyet sonu clar Kaynak i slemi esnasnda hz yava s oldu gu zaman birim boya y glan kaynak metali artm s ve bu da sonu cta kaynak banyosunun b uy umesine sebep olmu stur. Kaynak metalinin b uy umesi ve s girdisinin artmasyla ak skan hale gelen sv metal kaynak arknn o n une do gru akm s, bu da n ufuziyetin azalmasna, kaynak diki sinin geni s olmasna neden olmu stur. Kaynak hznn artmas birim boya verilen kaynak ssnn azalmasna ve dolaysyla da ana metalin ergiyen miktarnn azalmasna neden olup, n ufuziyeti azaltm str. D u su k kaynak hzlarnda kaynak metalinin b uy umesi elektrod kaybn ve birim mesafede harcanan koruyucu gaz ve toz miktarn artrm str. Kaynak hznn y uksek se cildi gi durumda ise kaynak metalini kaplayan curuf tabakas s ureksizlik arzetmi s ve koruyucu gaz g orevini tam olarak ger cekle stirememi stir. Sonu c olarak kaynak metalinin korunmas tam anlamyla sa glanamam s, y uzeyde oksitlenmeler g or ulm u st ur. En derin n ufuziyet ve en ideal kaynak diki si slatmas, kaynak hznn optimum oldu gu de gerlerde elde edilmi stir. Literat urde [Durgutlu (1997), Lebedev ve arkada slar (1980)], kaynak hz d u su k tutularak yaplan kaynak diki slerinde birim mesafeye y glan kaynak metalinin artt g, y uksek hzlarda ise diki s kenarlarnda yanma oyuklarnn meydana geldi gi belirtilmektedir. Bu cal smada da kaynak hznn optimum de gere yakla st gnda n ufuziyetin artt g, diki s geometrisinin d uzg un oldu gu, bu de gerden ayrldk ca da n ufuziyetin azald g ve diki s geometrisinin bozuldu gu g or ulm u st ur. Ara strmada en ideal n ufuziyet prollerinin manuel ark kayna gnda 20 cm/dk ile 25 cm/dk aras, gazalt (MAG) ark kayna gnda 40 cm/dk ile 45 cm/dk aras, tozalt ark kayna gnda 45 cm/dk ile 55 cm/dk aras oldu gu tespit edilmi stir. Mikroyap sonu clar Kaynak hznn d u su k oldu gu durumlarda iri,

kolonsal taneler olu smu s ve kaynak merkez cizgisine do gru y onlenmi slerdir. Kaynak hznn optimum de gerlerden y uksek oldu gu durumlarda taneler ince yapl ve uzunlamasna olarak kaynak merkezine y onlenme e gilimi g ostermi slerdir. En y uksek kaynak hzlarnda y onlenmenin az oldu gu ve tanelerin daha karma sk bir hal ald g g ozlenmi stir. Buna kaynak diki sinin c ok dar olmas ve s girdisinin az olmas sebebiyle katla smann c ok cabuk meydana gelmesi, dolaysyle y onlenmenin ger cekle sememesi sebep olarak g osterilmi stir. Literat urde [Easterling (1992), Durgutlu (1997)], ergitmeli kaynaklarda katla sma, ana metalin mevcut tanelerinden ilk kristallerin meydana gelmesi olarak tarif edilmi stir. Bundan dolay kaynak metalinde olu san tanelerin, mevcut olan tanelerin bir devam oldu gu bilin taneli mikroyapdan iri, ince taneli mektedir. Iri mikroyapdan da ince taneler meydana gelmektedir. Y uksek kaynak hzlarnda, ana metalin tanelerinin a sr irile sememesi sonucunda ince yapl bir kaynak metali olu smu stur. Kaynak hznn d u su k oldu gu durumlarda ise ana metalin taneleri a sr irile smi s ve kaynak metali de buna ba gl olarak iri tanelerden meydana gelmi stir. Tozalt ark kayna gndaki tanelerin, di ger kaynak tekniklerine nazaran iri olmas, bu y ontemdeki fazla s girdisine, dolaysyla ana metalin tanelerinin a sr irile smesine ba gldr. Genel Sonu clar 1-) C ok d u su k ve y uksek kaynak hzlarnda n ufuziyet azald gndan kaynakl birle stirmelerde optimum kaynak hzlar kullanlmaldr. 2-) Y uksek kaynak hzlarnda diki s kenarlarnda yanma oyuklar meydana gelmekte ve bu oyuklar kaynakl ba glantda centik etkisi yapmaktadr. 3-) D u su k kaynak hzlarnda a sr tane irile smesi g or ulmekte, y uksek hzlarda k uc u k taneler elde edilmektedir. 4-) D u su k kaynak hzlarnda a sr elektrod, koruyucu gaz ve toz kayb olmakta ve maliyet artmaktadr. 5-) Y uksek kaynak hzlarnda kaynak metali yeterli derecede korunamamaktadr.

Kaynaklar
Cebekan, F., Kaynak Banyosunun Katla smas, Gedik Holding Kaynak D unyas, 11-17, Ocak 1988 . Durgutlu, A., Ark Kayna g Y ontemlerinde Kaynak Hznn Mikroyap ve N ufuziyete Etkisinin Incelenmesi, Y uksek Lisans Tezi, G.U., Ankara, Kasm 1997. Easterling, K.E., Introduction To The Physical Metallurgy of Welding, 2. Edition, London, 1992.

258

 DURGUTLU, GULENC , TULBENTC I

MIG-MAG Ert urk, I., Kaynak Y onteminde Kaynak Parametrelerinin S crama Kayplarna Etkilerinin Ankara, Nisan 1994. Incelenmesi, Doktora Tezi, G.U., Garland, J.G., Weld Pool Solidication Control, Metal Construction and British Welding Journal, 121127, April 1974. Gourd, L.M., Principles of Welding Technology, Colchester- London, 1986. G ulen c, B., MIG-MAG Kayna gnda Koruyucu Gaz Kar smnn Kaynak Metalinin Mekanik Ozelliklerine Ankara, Mays 1995. Etkisi, Doktora Tezi, G.U., Heintze, G.N., Pherson, R., Solidication Control of Submerged Arc Welds In Steels By Inoculation With Ti, Welding Journal, 140-151, March 1986. Hill, D.C., Passoja, D.E., Understanding The Role of Inclusions and Microstructure In Ductile Fracture, Welding Journal, 481-485, November 1974.

Lebedev, B.D., Steklov, O.I., Tsygan, B.G., The Effect of The Conditions of Arc Welding Using Granulated Filler on The Structure of Weld Metal, The British Library Document Supply Centre, No. 12, 2628, 1980. Porter, D.A., Easterling, K.E., Phase Transformations In Metals and Alloys, 1981. Savage, W.F., Lundin, C.D., Aronson, A.H., Weldmetal Solidications Mechanics, Welding Journal, 175181, April 1965. Thomasson, H., Heat Eects In Arc Welding, Canadian Welder and Fabricator, Volume 66, No. 2, 6-17, February 1975. T ulbent ci, K., MIG-MAG Eriyen Elektrod ile Gazalt Kayna g, Istanbul, 1990.

259