Revista Pedagogjike 2013

INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT
Revista pedagogjike
2013
Tiran, 2013
Revista Pedagogjike 2013
Stafi editorial: Tidita Abdurrahmani Sotir Rrapo Sajmira ollaku Irida Sina Albana Markja Mirela Gurakuqi Hajri Mandri Nazmi Xhamara
IZHA
Prmbajtja
PRMBAJTJA I. REFORMA DHE RISI ARSIMORE 1. Prof.as.dr. Fatmir Vadahi: Rritja e c cilsis s p proesit msimor Ma: Eranda Bilali: nprmjet prdorimit t teknologjive msimore. 2. Dr. Hajri Mandri: Mbi Reformimin e Arsimit Special. II. DREJTIMI DHE MENAXHIMI I SHKOLLS 3. Ma. Dorina Rapti: Prmirsimi i cilsis s drejtimit t Dr. Tidita Abdurrahmani: shkolls n Shqipri. III. MSIMDHNIA DHE NXNIA-ARSIMIMI GJITHPRFSHIRS. 4. Aurela Zisi: 5. Ma. Elvana Shtpani: 6. Ma. Albana Avrami: 7. Lindita Hasimi: 8. Ma. Albana Hoxha: 9. Ma. Albana oni: Gatishmria pr shkoll Ndikimi i kurrikuls n prgatitjen e fmijve 5-6 vjear pr klasn e pare. Zhvillimi i aftsive n gjuhn e huaj nprmjet prdorimit t tregimeve. Msimdh nia e gjermanishtes dhe letrsia gjermane. Leximi dhe t folurit n kuadrin e shprehive t integruara. Roli i shkolls n rritjen e aftesive komunikuese t nxnsve. Paralelizimi dhe devijimi si teknika t pahsimit n auditor. 31
5 23
39 47 57 67 77 99
IV. KRKIME SHKENCORE DHE METODOLOGJIKE 10. Ma. Besnik Rama: Qasje vlersuese pr esen e Maturs Shtetrore.

107
11. Ma. Arnisa Kushi: 12. Ma.Majlinda Keta:
Eufemizmat si tregues t mendsis dhe tabuve ligjrimore me karakter etnolinguistik 123 Qyteti i Tirans, Konsensusi Europian mbi Zhvillimin dhe edukimi pr zhvillimin e qendrueshm. 136
V. PSIKOLOGJI EDUKIMI 13. Dr. Zhulieta Demi: Efektiviteti i metodave sikoedukative n minimizimin e sjelljeve asociale. 150 14. Dr. Elida RaptiSinani: cp Perceptimi i adoleshentit mbi shrbimin psikologjik n shkolln shqiptare. 163 15. Msc. Florinda Balla: Edukimi mbi HIV/ AIDS- faktor me Msc.Enina Balili MSc: rndsi n parandalim. 172 VI. HISTORI E ARSIMIT SHQIPTAR 16. Bedri Kola: Shkollat e mesme gjat viteve 1928-1939 180
Rritja e cilsis s procesit msimor nprmjet teknologjive msimore
Rritja e cilsis s proesit msimor nprmjet prdorimit t teknologjive msimore Prof. as. dr. Fatmir Vadahi Universiteti i Shkodrs Luigj Gurakuqi Fakulteti i Shkencave t Edukimit Departamenti i Msuesis Eranda Bilali (Doktorante) Universiteti i Shkodrs Luigj Gurakuqi Fakulteti i Shkencave t Edukimit Departamenti i Msuesis Hyrje Msuesit jan kurdoher t interesuar t rrisin cilsin e msimdhnies dhe t prvetsimit t programeve msimore nga nxnsit. Pr kt, krahas synimeve t tjera, ata prpiqen t prdorin nj trsi metodash dhe teknikash msimdhnieje, me qllim pr t transmetuar njohurit, pr t zhvilluar aftsit dhe pr t kultivuar qndrime e vlera tek nxnsit. Vitet e fundit, shum teoricien e prakticien t edukimit jan prpjekur t harmonizojn veprimtarin brenda klass me botn jasht saj. Sipas tyre, qllimi i msimdhnies nuk sht vetm fitimi i njohurive, por edhe drejtimi i nxnsve pr zhvillimin e aftsive t veta. Kshtu, ata kan argumentuar nevojn e pjesmarrjes aktive t nxnsve n msimin dhe njkohsisht kan prpunuar nj shumllojshmri metodash q i japin prparsi atyre q kan n qendr nxnsin. N kt vlersim teknologjia msimore luan rol me rndsi si n rritjen cilsore t procesit t msimdhnies ashtu edhe t procesit t t nxnit. Teknologjia msimore sht parakusht final i zhvillimit t arsimit n trsi. Ajo pr nga natyra sht komplekse, v nxnsin n pozita aktive, msuesin e shikon si koordinator, ndihms, udhzues, nxits gjat procesit msimor. Teknologjia msimore nxit partneritetin midis palve, etj. prmban n vetvete ky term? Teknologjia msimore ngrthen n

vetvete prdorimin e mjeteve teknike dhe trsin e procedurave n organizimin dhe zhvillimin e procesit msimor1 . Ajo sht nj ndrmarrje e planifikuar e msuesit, veprim intelektual i orientuar n sigurimin e cilsis n msim dhe aktualizimin e tij. Sipas karakteristikave q mbart, teknologjia msimore konsiderohet e pazvendsueshme n organizimin bashkkohor t msimdhnies dhe n ndrtimin e arkitekturs s saj. Me prparsit e vete, teknologjia msimore t imponohet n do koh e n t gjitha etapat e procesit t msidhnies. Elementet e saj shtrihen n do segment t msimit. Mnyra se si zbatohet teknologjia msimore sht garanci pr sukses n msimdhnie. Nisur nga rndsia e prdorimit t teknologjis msimore n procesin msimor dhe organizimit t procesit msimor, krkimin ton e fokusuam n qndrimet e msuesve dhe drejtuesve lidhur me teknologjit msimore dhe ndikimin e saj n ngritjen cilsore t procesit t msimdhnies. Qllimet specifike lidhen me : (1) konstatimin se sa teknologjia msimore z vend n punn e prditshme t msuesit, (2) konstatimin se far shkathtsish duhet t zotroj nj msues n prdorimin e tyre, (3) evidentimin e modeleve e formave m t prdorshme n klas, (4) konstatimin se sa teknologjia msimore plotson nevojat pr organizimin bashkkohor t msimdhnies, (5) konstatimin se sa vlersojn rolin e teknologjis msuesit, nxnsit, drejtuesit n zbatimin e teknologjis msimore, (6) evidentimin e impaktit t teknologjis n zhvillimin e niveleve t larta t t menduarit, aftsive t komunikimit, krkimit, mendimit t pavarur, krijues, zgjidhjes s problemit, iniciativs, prdorimin e prpunimin e informacionit e komunikimit. Hipoteza e prgjithshme: Teknologjia msimore sjell ndryshime esenciale n proesin e msimdhnies dhe n rritjen cilsore t tij, ishte objekt i krkimit ton. Metodologjia N studim sht prdorur teknika e anketimit. Pr qllimin konkret t tems sht hartuar pyetsori, i cili sht instrumenti kryesor nprmjet t cilit jan grumbulluar t dhna dhe opinione nga msuesit. Pyetsori sht me pyetje t paracaktuara, i tipit t mbyllur dhe i pastandardizuar. Studimin e realizuam me msues t shkollave fillore. N krkim u prfshin 80 msues e 40 drejtues. Njkohsisht pr t marr mendimin e drejtuesve
1
G. Dibra, Metodologjia e Msimdhnies, Shkodr, 2003, fq. 186
t shkollave, hartuam shkalln e vlersimit. Pr t ralizuar punimin kemi respektuar dy mnyrat themelore : analizn teorike dhe konsultimin e praktiks. Rreth strukturs s mostrs. T anketuarit e prfshir n studim jan msues t shkollave n Shkodr, Malsi e Madhe, La, Lezh me kto karakteristika : (1) pr nga mosha 30% jan t moshs deri n 30 vje, 70% deri n moshn 50 vje, (2) pr nga gjinia 7% jan t gjinis mashkullore dhe 93% t gjinis femrore, (3) pr nga shkalla arsimore, 100% jan me arsim t lart, nga ku 25% kan Master n Msuesi, (4) pr nga prvoja n arsim, 43% jan me prvoj deri n 5 vjet, 50% me prvoj pune nga 5 deri n 15 vjet dhe 7% me prvoj mbi 15 vjet. Bazuar n kto karakteristika t mostrs, shtruam pr diskutim kto shtje : N kto raporte, si ndikojn diferencat moshore, gjinore, prvoja individuale apo shkalla e shkollimit n zbatimin e teknologjis msimore? Si dhe sa ndikojn njohurit dhe trajnimet n zbatimin e teknologjive msimore? N pyetjen e shtruar: Cilat nga ndryshimet e poshtshnuara i vlersoni si m t rendsishme? (shih graf. 1)
Graf. 1. Ndryshime t rndsishme Ndryshimi m i rndsishm pr msuesit sht ai q sjell teknologjia msimore n procesin e msimdhnies (36.8 %), n vendin e dyt jan ndryshimet n msimdhnie (26.7%) dhe n vendin e tret jan ndryshimet n plane e programe (16.6%). Pr t konstatuar se sa msuesit jan t aftsuar pr zbatimin e teknologjis msimore, parashtruam pyetjen: Pr zbatimin e teknologjis msimore, msuesi duhet t zotroj? (shih graf. 2).

Graf.2. Teknologjia dominuese dhe zhvillimi i shkathtsive Rezultatet nga pyetsori tregojn se msuesit e anketuar vendin e par e ndajn mes shkathtsit informatike, mediale dhe teknologjike me shkathtsit pr planifikim e udhheqje (43.3%). Pr t vlersuar se sa msuesit zbatojn teknologjit e reja msimore dhe cilat modele msimi jan dominante n procesin e msimdhnies dhe n punn e prditshme t tyre, parashtruam pyetjen: Cili model i msimit dominon n punn tuaj t prditshme msimore? (shih graf. 3).
Graf. 3 Modelet msimore dominuese

Sipas t anketuarve vendin e par n msimdhnie e z msimi sipas strukturs ERR (43.1%), vendin e dyt e z kombinimi i msimit tradicional me qasjet bashkkohore (18.5%), kurse vendin e tret e z msimi interaktiv-t nxnit aktiv (15.9%). Dihet gjersisht se teknologjit e reja msimore kan disa prparsi dhe ato zhvillojn disa shkathtsi. N kt drejtim bm pyetjen: Cilat shkathtsi zhvillohen tek nxnsit sipas teknologjive q ju zbatoni? (shih graf. 4).
Graf. 4 Shkathtsit q zhvillohen tek nxnsit T anketuarit kan br nj vlersim t drejt n prcaktimin e rolit t teknologjive n zhvillimin e shkathtsive te nxnsit. Sipas tyre n radh t par ndikon n shkathtsit pr zgjidhjen e problemeve (33.3%), n vendin e dyt nxitjen e t menduarit kreativ dhe kritik (26.7%), vendin e tret e z shkathtsia pr t siguruar burime dhe materiale pr msim (23.3%). Me interes sht mendimi se cili model msimor sht m i mir, m i praktikueshn n shkoll. Pr kt qllim shtruam pyetjen: Sipas jush, cili sht modeli m i mir i msimit? (shih graf. 5 & graf. 6).
Graf. 5. Modeli m i mir i msimit Modelet q ka evidentuar praktika e puns msimore, si modele m t sukseshme q duhet t praktikohen jan : msimi problemor, msimi interaktiv, t nxnit aktiv. T anketuarit vendin e pari ia japin msimit t kombinuar (36.2%), kurse vendin e dyt msimit sipas strukturs ERR (20.0%) dhe t tretin msimit tradicional (25.8%), kurse vendin e katrt msimit interaktiv (13.3%). Mendojm se kjo sht nj shprehje reale q dominon n praktikn msimore n shkollat tona.
Graf. 6. Cili msim dominon n shkoll

10
Rezultatet e paraqitura n graf. 6 koinidojn me rezultatet e graf. 1, ku konkludojm se msuesit bjn prpjekje pr zbatimin e teknologjive n msim (66.7%), ndrkaq n vendin e dyt dominojn teknologjit e reja msimore (20.0%), dhe vendin e tret msimi tradicional (13.3%). Bashkohsimi i msimdhnies e i msimit sht i lidhur edhe me prdorimin e formave t puns msimore, t cilat varen sa nga kushtet e shkolls po aq edhe nga inciativa e msuesit. Pr t par se cilat forma prdorin msuesit n praktikn msimore, parashtruam pyetjen: Cilat forma t puns msimore i praktikoni m shpesh n punn tuaj? (shih graf. 7).
Graf. 7. Format q praktikohen n msim Si edhe shihet n procesin e msimdhnies e t msimit dominon forma e puns n grupe (40,0%) dhe n vendin e dyt vjen forma e puns individuale (26.7%), realiteti q sht i pranishm n shkollat tona dhe q e determinon edhe zbatimin e teknologjive msimore. Pra, sot n shkollat tona prdoren m shum variante t puns n grupe dhe individuale, ku nxnsi sht n qendr t procesit msimor.
11
Esht me interes q t konstatojm se sa msuesit e konsiderojn t dobishm futjen e teknologjive msimore n procesin e msimdhnies. N kt kontekst, parashtruam pyetjen: Cilat jan, sipas jush, dobit nga futja e teknologjive msimore n msim? (shih graf. 8).
Graf. 8. Dobit nga teknologjia msimore Rezultatet tregojn qndrime t msuesve pr dobit q sjell teknologjia msimore, me rndsi sht se ata e prcaktojn drejt rolin e teknologjis msimore, mbase n vend t par, ato trajtohen si mundsi ku nxnsit t aftsohen pr t prdorur burime t ndryshme pr msim (60.0%), n vend t dyt sht aftsimi i nxnsve t prvetsojn shkathtsi komunikimi e prezantimi (26.7%) dhe n vend t tret punojn n mnyr t pavarur (13.3%), q jan element shum t rndsishm pr shkolln bashkkohore dhe pjesmarrjen e nxnsve n realizimin e detyrave msimore. Duke i konsideruar trajnimet si element t rndsishm jo vetm pr nj msim bashkkohor, por edhe zbatimin e teknologjive, ne morm nj opinion nga msuesit n lidhje me trajnimet q ato i konsiderojn t rndsishme. Analiza e tyre tregon se msuesi ka nevoj pr trajnime dhe ngritje profesionale e teknologjike. Njohja me rolin, funksionin, qllimet e teknologjive msimore, dimensionet dhe aspektet bashkohore t msimdhnies, qasjet e metodave t reja msimore me teknologjit, aftsimi i tyre n problemet themelore t teknologjive msimore, jan disa
12
nga problemet pr t cilat msuesit krkojn njohje m t thelluar dhe t prmirsojn aftsit e tyre pr nj msimdhnie bashkohore. Analiza e rezultateve nga shkalla e vlersimit Pr t konstatuar se teknologjit e reja kan reflektime esenciale n proesin msimor me msues e drejtues t shkollave, realizuam nj shkall vlersimi. N t u dhan disa pohime, pr t cilat t anketuarit duhej t jepnin mendimin e tyre duke u prgjegjur n shkalln nga 1 deri m 5. Ja far na tregojn rezultatet: N pohimin e dhn Teknologjia msimore ndihmon n prmirsimin e cilsis s msimit? (shih graf. 9).
Graf. 9 Prmirsimi i cilsis s msimit Lidhur me pohimin se teknologjit ndihmojn n prmirsimin e cilsis s msimit, thuajse jan unanim, 92.5% e tyre mbajn qndrim pozitiv dhe pajtohen plotsisht me faktin se teknologjia msimore ndihmon n prmirsimin e cilsis n msim. N pohimin Teknologjit e reja mundsojn q nxnsit ti kuptojn m mir qllimet e msimit. (shih graf. 10).
13
Graf. 10 T kuptuarit e qllimeve t msimit Rezultatet tregojn pr nj mendim unanim t t anketuarve se teknologjit e reja jan n funksion t t kuptuarit m mire t msimit. Kshtu jan shprehur 83.9% e tyre. N pohimin Teknologjit msimore i vetdijsojn nxnsit t msojn. (shih graf. 11)
Graf. 11 Vetdijsimi pr msim
Teknologjit e reja e vetdijsojn nxnsin t msoj pajtohen 67.7% e t anketuarve.

14
N pohimin: Teknologjit promovojn iden pr msim bashkkohor. ( shih graf. 12).
Graf. 12. Ideja pr msim bashkkohor Pajtueshmri e plot qndron edhe n shtjen se teknologjit e reja promovojn msim bashkkohor dhe kjo ide prkrahet nga (64.5%) e t anketuarve dhe me nj rezerve t vogl edhe pse ato pajtohen jan (35.5%). N pohimin Teknologjit mundsojn q nxnsit t bjn refleksione mbi at q msojn. ( shih graf. 13).
Graf. 13. Refleksione mbi at q msojn Zbatimi i teknologjive t reja msimore mundson refleksione t nxnsve mbi at q m son, pp pra, nxnsi shpreh mendime, pp pikpamje, ndrton ide.
15
Me kt pajtohen 77.4% e t anketuarve. Ky prbn nj argument m tep r pr at q teknologjit msimore jan nj faktor i rndsishm n proesin msimor dhe se ato duhet t zbatohen. N pohimin Teknologjit mundsojn q nxnsit t fokusohen n at q sht themelore. ( shih graf. 14).
Graf. 14. Fokusim n gjra themelore A kontribuojn teknologjit msimore q nxnsi t fokusohet n sendet themelore, n ato q jan parsore, me rendsi n msim? N kt rast, t anketuarit shprehen fuqishm se teknologjit ndikojn q nxnsi t fokusohet pikrisht n ato shtje q konsiderohen parsore dhe themelore. Kshtu 80.7% pajtohen, ndrsa 19.3% shprehin nj qndrim rezerve. N pohimin Teknologjit e rrisin cilsin e komunikimit n msim. ( shih graf.15).
Graf. 15. Rritja e komunikimit Mendimi i t anketuarve sht i qart dhe unanim, 96.8% pajtohen se teknologjit e reja msimore rrisin komunikimin n proesin e msimdhnies.
16
N pohimin Teknologjit nxisin iniciativn e nxnsve n msim. ( shih graf.16).
Graf. 16. Nxitja e iniciativs s nxnsve T anketuarit pajtohen me faktin se teknologjit msimore e nxisin iniciativn e nxnsve n proesin e msimit. Me kt pohim pajtohen 96.8%) e t anketuarve. Ky fakt tregon se msuesit duhet ta bjn shprehi, stil pune prdorimin e teknologjive t reja, t cilat nxisin interaktivitetin, vetiniciativn dhe kreativitetin n msim. Gjithashtu teknologjia mundson informacion dhe komunikim. N pohimin Msuesit pritet ti zbatojn reformat dhe teknologjit e reja n msim. (shih graf. 17).
Graf. 17. Msuesit zbatojn reformat dhe teknologjit e reja.

17
T anketuarit, 83.9% e tyre pajtohen dhe kan nj mendim unanim duke e konsideruar msuesin si faktor t rndsishm n zbatimin e reformave dhe teknologjive t reja n msim. N pohimin Teknologjit msimore mundsojn msim t pavarur t nxnsit. (shih graf. 18).
Graf. 18. Teknologjit msimore nxisin msiin e pavarur t nxnsit T anketuarit edhe ktu pothuajse 96.8% pajtohen me mendimin se teknologjit mundsojn mendimin e pavarur t nxnsve. N pohimin Teknologjit msimore i aftsojn nxnsit t bjn refleksione mbi at q kan msuar e punuar. (shih graf. 19).
Graf. 19. Teknologjit msimore i aftsojn nxnsit t bjn refleksione

18
Edhe ktu t anketuarit (100%) pajtohen plotsisht. T anketuarit pajtohen me faktin se teknologjit msimore i aftsojn nxnsit. Me kt pohim pajtohen (96.8%) e t anketuarve. Diskutime Analiza e t dhnave tregon pr rndsin q ka zbatimi i teknologjive msimore n proesin e msimdhnies dhe organizimin e msimit. Vrtetohet hipoteza e parashtruar n krkim se teknologjit msimore kan ndikim n ngritjen e cilsis s msimit. Pr nj msim bashkkohor e vlersim objektiv e t gjithanshm t rezultateve msimore duhen shfrytzuar m shum metoda, forma, tekste dhe burime msimore si dhe modele t msimdhnies. Teknologjit msimore kan rndsi shum t madhe jo vetm pr procesin e msimdhnies por edhe pr procesin e t nxnit, pr angazhimin e nxnsve n punn msimore. Ato reflektohen dukshm n motivimin e nxnsve dhe nxitjen e iniciativs. Rezultatet tregojn se pr realizimin e msimit bashk kohor duhet t prdoret e t shfrytzohet teknologjia bashkc c kohore e informacionit dhe komunikimit (TIK). N kushtet e sotme t prhapjes s Internetit, rezultatet tregojn se n msim dhe prgjithsisht n shkoll duhet t dominojn teknologjit e reja msimore. Pr zbatimin e teknologjive t reja msimore sht e domosdoshme aftsimi i msuesve dhe trajnimi i tyre pr prvetsimin e shkathtsive informatike, mediale dhe teknologjike. Nuk ekzistojn dallime t dukshme rreth t kuptuarit t teknologjive msimore nga t anketuarit pr nga gjinia dhe shkalla e shkollimit. Rezultatet nxjerrin n pah rolin e moshs dhe t prvojs s msuesve. N fakt tek t gjitha problemet e trajtuara, mosha e msuesve e lidhur me kt edhe prvoja e tyre paraqitet si element i rndsishm pr zbatmin e teknologjive dhe pranimin e tyre n praktik. sht e qart se msuesit me prvoj krkojn liri m t madhe dhe anojn m shum nga qasjet tradicionale apo modifikimi i tyre n procesin e msimdhnies. Meq krkimi yn u prqndrua n punn e msuesit me nxnsit gjat zbatimit t teknologjive msimore n procesin e msimdhnies duhet theksuar se rezultatet duhen par si nj baz argumentuese pr angazhimin
19
e msuesit n zbatimin e teknologjive msimore dhe tregojn se far duhet br n praktikn shkollore. Prfundime Organizimi i puns msimore sipas teknologjive msimore, nga njra an ka t bj me prgatitjen e faktorve subjektiv, dhe nga ana tjetr, ajo ka t bj edhe me prgatitjen e bazs materiale t nevojshme. N kt kontekst, duke pasur parasysh situatn n shkolla dhe synimet e teknologjive msimore, si dhe rezultatet krkimore, dalin kto prfundime: 1. Teknologjia msimore sjell ndryshime t rndsishme n proesin msimor, si rezultat edhe i prpjekjeve t msuesve pr teknologji t reja. 2. Teknologjia msimore synon vnien e proesit msimor dhe t msimdhnies mbi baza bashkkohore. 3. Msimi bashkohor nuk bhet vetm me prsosjen e programeve apo kurrikulave msimore, por me zbatimin e modeleve dhe sistemeve teknologjike msimore. 4. Modelet msimore duhet t jen t lidhura ngusht e nuk mund t kuptohen pa nj konceptim t ri t formave t puns me nxnsit si punn n grupe, punn individuale. Kto bjn t mundur q proesi msimor t shkoj drejt zbatimit t inovacioneve n msim. 5. Modelet teknologjike msimore duke synuar prsosjen cilsore t procesit msimor dhe t t nxnit, varen nga metodat dhe strategjit msimore, nga teknologjia, nga shkalla e prfshirjes s partnerve n msim. 6. Zbatimi i modeleve teknologjike msimore sht domosdoshmri pr msim bashkkohor dhe cilsor. Ai krkon q msuesi t posedoj shkathtsi informatike, mediale e teknologjike. 7. Zgjedhja dhe aplikimi i teknologjive msimore sht parakusht, baz pr t ndryshuar msimdhnien, pozitn e nxnsit n proesin msimor dhe rolin e msuesit n kt proes. 8. Teknologjia msimore synon msimdhnie cilsore dhe t organizuar mir si dhe aftsimin e nxnsve pr t marr role t rndsishme udhheqse n msim, me qllim aftsimin individual t tyre. 9. Praktikimi i teknologjive t reja duhet t bhet praktik e herpashershme n punn e msuesve. 10. Teknologjit luajn nj rol t rndsishm pr nxnsin, pasi prmes tyre ato zhvillojn shkathtsi, t prdorin burime t ndryshme pr
20
msim, aftsi komunikuese e prezantuese. 11. Teknologjit msimore aftsojn nxnsin t kuptojn m mir qllimet e msimit, i ndihmojn t fokusohen n gjrat thelbsore, i bjn m t vetdijshm, m reflektues, nxisin iniciativn e pavarsin. 12. Teknologjit msimore zhvillojn tek nxnsi shkathtsit pr zgjidhjen e problemave e t menduarit kreativ e krijues. 13. Sistemi msimor do t ndihmohet nga teknologjit e reja duke zvendsuar n mnyr perfekte msimdhnien tradicionale me teknologji bashkkohore. Rekomandime Pr t pasur nj sistem efikas t zbatimit t teknologjive msimore, pr rritjen e cilsis s msimit e t msimdhnies sht e nevojshme t zbatohen rekomandimet e mposhtme: 1. Msimi duhet t rikonstruktohet mbi baz t teknologjive moderne me theks t veant n karakteristikat funksionale t msimdhnies. 2. Pr zbatimin e teknologjive msimore sht e domosdoshme aftsimi i msuesve n drejtim t zhvillimit t kapaciteteve dhe shkathtsive informatike, mediale dhe teknologjike. 3. Infrastruktura shkollore dhe msimore domosdo krkon prmirsime dhe investime pr t krijuar kushte pr zbatimin e teknologjive msimore. 4. T sigurohen qasje dhe forma q mundsojn dinamik, kreativitet dhe cilsi n procesin e msimdhnies. 5. T shfrytzohen me efikasitet dhe n mnyr racionale kapacitetet e nxnsve dhe t orientohet msimi nga aspektet integruese. 6. T rritet pjesmarrja e nxnsve n msim duke zbatuar pun n grupe, forma interaktive t msimdhnies. 7. T rritet prgjegjsia dhe profesionalizmi i msuesve n prdorimin e teknologjive msimore. 8. Trajnimet e msuesve n formn e seminareve, workshopeve, simpoziumeve duhet t fokusohen n aspekte t ndryshme teorike e zbatuese t teknologjive msimore
21
Literatura. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Dibra, G & Dizdari I, Metodologji e msimdhnies, Shkodr, 2004 Kraja M. Pedagogjia, Tiran, 1998 Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21, USAID, Shkup, 2009 Mialaret G. Pedagogjia e prgjithshme, Prishtin, 1995 Murati Xh. Didaktika-Metodologjia e msimdhnies, Tetov, 2002 Murati Xh. Ndryshimi i arsimtarit dhe ndryshimet n shkoll, abej, Tetov, 2004 7. Murati Xh. Sigurimi i cilsis n arsim, qasje-synime-hapa, Tetov, 2011 8. Orlich Harder e bashk. Strategjit e t msuarit, Eureka, Tiran, 1995 9. Zylfiu Nj. Didaktika, Prishtin, 2001
22
Mbi reformimin e Arsimit Special
MBI REFORMIMIN E ARSIMIT SPECIAL. Dr. Hajri Mandri INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT Aktualisht ndjehet nevoja e ndryshimeve cilsore edhe prsa i prket asimit special q prfshin nj kategori t caktuar fmijsh dhe t rinjsh me aftsi t kufizuara. Njohja nga afr, programimi dhe zgjidhja e problemeve q kan t bjn me arsimin special krkon nj vmendje t veant. N dokumente t rndsishme ndrkombtare ku prcaktohen standarte t edukimit t fmijve thuhet: Rregulli, standardi i 6-t i OKB-s Shkollimi: Shtetet duhet t njohin pranimin e mundsive t barabarta pr shkollim fillor, t mesm dhe t lart, t rinjt dhe t rriturit me aftsi t kufizuar n mjedis t integruar. Shkollimi i fmijve me nevoja t veanta n Shqipri prbn nj shtje t rndsishme n kuadrin e arsimit publik. Pr nga nevoja dhe vshtirsit q prbjn n vetvete kt invariant arsimimi nga mosha parashkollore deri n arsimin e lart, mbetet i pa reformuar n prputhje me standartet europiane duke vazhduar ende inercin e shkollimit t modeleve t tejkaluara, ku fmijt grupohen sipas kufizimit t aftsive t tyre. Gjendja e prgjithshme e shkollimit t tyre sht shqetsuese pr shkak t mos prfshirjes n sistemin arsimor t t gjith fmijve me aftsi t kufizuara. Me gjith angazhimin e Ministris Arsimit dhe Shkencs dhe n bashkpunim me OJQ-t e personave me aftsi t kufizuar, duhet filluar pa humbur kohe n zbatimin e planit pr prfshirje t fmijve me nevoja t veanta n institucionet arsimore. Nse hedhim nj vshtrim mbi gjithprfshirjen dhe integrimin e fmijve me aftsi t kufizuar n arsim del se ky problem duhet par si nj nga prioritetet e objektivave kombtar t arsimit n Shqipri. Deri m tani jan identifikuar mjaft probleme t cilat theksojn nevojn pr ndryshim n arsimin special. Arsimi gjithprfshirs ofron arsimim pr fmijt me aftsi t kufizuar prbrenda sistemit arsimor t rregullt n klasa me fmij t tjer. Prandaj shkollat e rregullta n ket rast sigurojn nj arsim efektiv pr nj numr t konsiderueshm duke zvogluar n kt mnyr sistemin e ndar arsimor. N t ardhmen shkollat aktuale ku msojn nxnsit me aftsi t kufizuara
23
gradualisht duhet t transformohen n qendra burimore, t cilat mbshtesin arsimin gjithprfshirs. Kto shkolla jan pjesmarrse n procesin e zhvillimit dhe implementimit t arsimit gjithprfshirs, ndaj prioriteti i politiks arsimore do t fokusohet n konvertimin e ktyre shkollave n qendra burimore, model ky i prdorur n vende t zhvilluara. M tej, qendrat burimimore duhet t asistojn n shkolla ku ka nxns me aftsi t kufizuara pr t plotsuar nevojat e tyre, duke i mbshtetur ata n msimdhnie, baz materiale, programe t veanta trajnuese, si dhe sigurimin e nevojave mjeksore, shndetsore dhe terapeutike t nxnsve. Deklarata e Salamanks, pr kt shtje thot: Shkollat e rregullta me orientim prfshirs jan mjete m t efektshme pr t luftuar qndrimet diskriminuese, pr t krijuar komunitet mikprits, pr t ndrtuar shoqri gjith prfshirse dhe pr t arritur edukim pr t gjith dhe mbi t gjitha efektivitetin e kostos s t gjith sistemit arsimor. N kt mnyr q t arrihet ky synim, sistemi arsimor duhet t prshtatet jo vetm n lidhje me lehtsi fizike, por edhe n drejtim t fleksibilitetit t kurrikulave, mbshtetjes, edukimit t vazhdueshm pr msuesit dhe lehtsira pr pajisjet ndihmse pr fmij. MASh n nivel qendror prfshin prgjegjsit e zhvillimit t legjislacionit, prcaktimin e shkollave q do t funksionojn si qendra t ndrvarura t arsimit special, t cilat lidhen dhe bashkpunojn me qendrn burimore pr nxnsit me dmtime n t par, n t dgjuar apo me hendikap t leht mendor, dhe prcaktimin e misionit t qendrs burimore. MASh duhet t avancoj reformn n mnyr t veant mbi arsimimin e personave me probleme shikimi shtrir n arsimit gjithprfshirs, nisur nga prvoja e arritjeve t vendeve t zhvilluara perndimore. Kjo bn t nevojshme, ngritjen brenda strukturs s MASh, e zyrs s arsimit special pr t ndjekur problemet n vijim. Duhet t prshtaten prshkrimet e vendeve t puns t msimdhnsve, prfshir msues q do t punojn me programin si msues udhtuese n arsimin special. Msuesit e specializuar pr pedagogji speciale do t ndjekin procesin msimor n mbshtetje t nxnsve t verbr npr shkolla t zakonshme. T rishikohen nevojat pr personel t specializuar duke ecur n progres vit pas viti deri drejt integrimit sa m t plot t mundshm. Ktu kemi parasysh faktin se nxns me dmtime ekstreme do t rrin pr nj koh m t gjat pran qendrs burimore. DAR/ZA siguron kontigjente msuesish t kualifikuar pr strukturn ndihmse t arsimit special duke par me preedenc kualifikimin e tyre psikopedagogjik dhe shkencor.
24
MASh mbshtet dhe adreson disa agjenci dhe donator ndrkombtar q t jen n mbshtetje t arsimit special me asistec pedagogjike, dhe materiale didaktike pr t plotsuar standartet europiane n kt fush. BAZA LIGJORE: Ligji nr 69/2012, PR SISTEMIN ARSIMOR PARAUNIVERSITAR N REPUBLIKN E SHQIPRIS. Dispozitat normative (Ende t pa ndryshuara, duhet t ndryshojn brenda vitit 2013) Udhzime dhe plane pr veprim q sigurojn arsimim dhe integrim t plot dhe prgatitje pr tregun e puns t personave me shikim t kufizuar. Udhzime administrative q rregullojn funksionimin e Qendrs Burimore pr nxnsit e verbr dhe detyrimet e prbashkta t institucioneve arsimore q prfshihen n kt veprimtari. Udhzimi i MASh pr zbatimin praktik t reforms n Arsimin Special. Miratimi i planit t veprimit pr nj periudh 2 vjeare 2013-2015 pr kalimin nga msimi tradicional i nxnsve t verbr n arsim t integruar publik. Deri m 2015 duhet t prfundoj plani strategjik i arsimimit t integruar t fmijve me shikim t kufizuar. Gjendja aktuale. Nuk ka nj politik t qart pr implementimin e reforms pr arsimin special. Komuniteti ka munges informacioni pr shtje t arsimit special. Kjo reform duhet t kryhet n bashkpunim ndrministror, n mnyr t veant me MSH dhe MPS. T krijohet nj fjalor terminologjik q definon personat me aftsi t kufizuar dhe veprimtarin e tyre n jet. Deri m tani fmijt me vonesa n zhvillim, n t par, n t folur, me dmtime fizike, me rregullime emocionale apo t sjelljes, jan konsideruar si nxns me nevoja t veanta. Kategorizimi i fmijve q kan nevoj pr arsim special duhet t bhet nga nj ekip specialistsh t fushave ndrdisiplinare. Ky organizm legal do ti prcaktoj shkolls profilin funksional t fmijs duke u rishikuar do vit, ku t prcaktohet statusi dhe kapaciteti aktual, lloji dhe shkalla e dmtimit, modulet arsimor shtes, mundsit e zhvillimit, ant e fuqishme dhe ant e dobta, indikacionet pr trajnim, perspektivaetj. N baz t ktij raporti shkolla harton plan-programin msimor individual. Ky projekt realizohet n prputhje t plot me strategjin kombtare t arsimit dhe objektivat e EFA.
25
shtje t tiflopedagogjis Shkenca e tiflologjis, sht shkenca q merret me studimin e mnyrs s t jetuarit pr personat me dmtime t rnda, deri n humbjen e plot t shikimit. Nj deg e tiflologjis sht tiflipedagogjia, e cila merret me metodologjin pedagogjike t msimdhnies pr nxnsit me probleme shikimi. Prafrimi i tiflopedagogjis shqiptare me arritjet dhe standartet e tiflopedagogjis s vendeve t shvilluara perndimore, duke u bazuar n prvojn dhe arritjet m t mira, sht sfida e arsimit special n Shqipri. Qeveria shqiptare i trajton nxnsit me probleme shikimi me burs falas, me konvikt pr 10 vjet rresht nga klasa prgaditore deri tek klasa e 9t. Sfida jon sht arsimimi i nxnsve q nuk shikojn, kualifikimi dhe aftsimi i tyre pr jetn. Programi shkollor prfshin komplet programin e shkolls publike prkatse dhe ve ksaj dhe programe, module dhe lnd shtes si shkrim i rrafsht, msim brajl, instrumente muzikore, orientim n natyr etj. Msimdhnia pr kto nxns nuk sht e thjesht. Nxnsit ndeshen me vshtirsit e t perceptuarit, me varfrin e informacionit, me mungesn e kapacitetit estetik t diferencimit t simetris, ngjyrs, harmonis, si element estetik q ngjallin ndjenjn e t bukurs. Mungesa e shikimit krijon boshllk n krijimin e knaqsis estetike q t jep prmasa, ngjyra, forma natyrore, paraqitja e jashtme. Kt vakum informativ msuesi detyrohet ta prmbush nprmjet shemblltyrave letrare, tregimeve gojore, duke krijuar imazhe dhe prfytyrime virtuale. Nxnsit q u mungon shikimi kan inteligjenc t plot, kan ndjenja, ide, principe, moral, ndrra dhe dshira pr jetn. Mungesn e shikimit, msuesi duhet tua kompensoj nxnsve me dashuri, me pranine tyre, me profesionalizm pedagogjik, me afinitetin shpirtror, duke krijuar ura komunikimi me qllim q ata ta ndjejn veten kurdoher mes njerzve. Natyrisht, kjo krkon nj agazhim t prditshm, t lodhshm, t mundimshm, krkon financim, baz materiale, prkushtim qytetar, ndrgjegjsim kulturor institucional, ligjshmri q prcakton qart statusin e nxnsit me probleme shikimi. Autoritetet shkencore dhe intelektuale shqiptare me impact factor n arsimin special duhet t kontribuojn pr t prmbushur shkencrisht t vakumin q ende kemi n krahasim me arritjet botrore t tiflologjis si shkenc e veant dhe nndegt e saj si tiflopedagogjia, tiflopsikologjia,
26
tifloteknika q kan ndikim t drejtprdrejt n msimdhnie. Qllimi sht q nxnsit t arrijn t bjn nj jet normale n t ardhmen e tyre, t jetojn si individ t lir, t pavarur, si t gjith t tjert. Esht nj priudh moshe pr fmijt q lindin pa shikim, dhe nuk kan prkujdesjen e nevojshme: mosha 3-5vje. Kjo sht nj mosh kur fmija ka shum nevoj pr informacion. Marrja n kt mosh nn trajtim edukativ do t ishte nj arritje cilsore n ardhmrin intelektuale t fmijve me pamje t dmtuar. Ndrhyrjet e hershme jan nj sfid q kemi prpara. Ndjehet nevoja e nj projekti pilot pr t trajtuar fmij, t moshs 3 5 vje. Kjo krkon nj studim m vete q ka t bj me infrastrukturn, programet dhe koston financiare. Gjat puns edukative me nxnsit me dmtime pamore, duhet patur kurdoher parasysh fakti se nuk jemi para nj nxnsi t qet, t shndosh dhe t gzuar. Shpesh kan rregullime t gjumit natn, ankohen pr dhembje t koks, lodhje n orn e msimit, lodhje t shpejt mendore dhe probleme t tjera t rregullimeve metabolike. Ndaj sht e nevojshme t aplikohet nj program i posam aktivitetesh kulturore dhe kreative pr ta br jetn e tyre t gjall dhe aktive, ku efektet e muziks, poezis, vallzimit, apo aktivitetet sportive, lojra zbavitse konkuruese, si terapi loje, ndihmojn n rregullimin biologjik t jets s nxnsve. Nga t dhnat shkencore rezulton se ka nj vones zhvillimi n diferencn afr 2 vjet, krahasuar me nxnsit me shikim normal. Aftsimi pr kryerjen e veprimtarive individuale dhe n grup duke arritur pr t vepruar lirshm dhe pa ankth sht nj lirim i energjive pozitive t nxnsve q ndikon n motivimin e tyre drejt nj jete t gzueshme. Vshtirsia m e madhe n msimdhnie paraqitet n kuptimin e koncepteve. Puna duhet t bhet vemas pr do individ pasi secili sht unik dhe duhet t trajtohet pedagogjikisht dhe psikologjikisht si i till. Nj skem e rndsishme n punn ton pedagogjike mbetet njohja e fuqis q marrin analizatort lvizor, t prekurit. Ndr arritjet e sotme n punn me nxnsit mund t quajm arritjen e modaliteteve t reflektimit t strukturuar. Fakti q n shumicn e nxnsve kemi nj struktur t rregullt mendore, duhet punuar me prkushtim pr ti aftsuar ato si dhe nxnsit normal, madje t identifikojm dhe zhvillojm prirjet dhe talentin e tyre n fusha t ndryshme.
27
Me pun dhe prkushtim t prbashkt msues nxns privimi pamor tejkalohet dhe mundson zhvillimin normal t personalitetit t nxnsit. Edukimi dhe arsimimi i pa mjaftueshm sjellin tek fmijt n mnyr t pa mjaftueshme prapambetje mendore. N veorit psikologjike vrehet se fmijt q lindin pa shikim prshtaten me mjedisin pa kuptuar trsisht kontrastin me t tjert. Kostoja e shpenzimeve pr nj fmij pa shikim sht e madhe po qe se bjm fjal pr nj integrim t plot t fmijs n jet duke prfshir gjith komponentt e saj. Ka dhe raste q nj familje pr arsye mentaliteti apo ekonomike, nuk e arsimon fmijn e saj dhe e izolon at. Kjo sht e pafalshme ndrkoh q shteti ka krijuar kushte favorizuese pr arsimimin e tyre. Kjo vshtirsi mbetet aktualisht n vazhdimin e shkolls s mesme dhe universitetet. Nxnsit q nuk shikojn tani punojn me programe kompjuterike speciale e cila u vjen mjaft n ndihm. Kjo ka lehtsuar marrjen e informacionit nprmjet internetit. Rritja e prkujdesit pr arsimin special sht q, vlerat q shoqria njerzore i ka krijuar n shekuj pr vete, tua ofrojm n forma t ndryshme, ti shijojn edhe ata q nuk shikojn. Lidhja e mjedisit dhe e makromjedisit, zotrimi dhe shfrytzimi i tyre prbn problemin kryesor pr ta. Adoptimi dhe perfeksionimi i tyre mbetet n themel t puns edukative. T njoh dritn dhe errsirn, t shfrytzoj librin dhe gazetn, kompjuterin dhe internetin, t njoh dhe t prdor mjetet utilitare dhe aparaturat matse n jetn e prditshme. Nj pun e vshtir e msuesit sht korrigjimi i deformimeve n perceptimin e realitetit, ky sht objekti kryesor i tiflopedagogjis. Prfytyrimi i ngjyrs sht aspekt tejet i vshtir, po ashtu n prfytyrimin e dimensioneve madhore, t paprekshme. Ndryshe veprohet me objetet e prekshme kur prfytyrimi sht m real. Tiflopedagogjia sht nj deg e veant e tiflologjis e cila studion dukurit e procesit kompleks t t nxnit dhe edukimit pr nxnsit q nuk shikojn. Mbi 70% t problemeve q ndeshen n jet ata i zgjidhin prmes arsimimit t tyre. Tifloteknika ka arritur rezultate t larta dhe aktualisht u vjen mjaft n ndihm nxnsve pa shikim por vshtirsia sht n gjetjen e burimeve dhe shteteve q i prodhojn ato; si skanerat optik zanor, printerat n brail etj. Nprmjet lnds s orientimit, nxnsit arrijn t krijojn harta mendore pr hapsirat. Kjo sht veanrisht e vrtet pr nxnsit q kan lindur
28
pa shikim. Nxnsit q nuk shikojn, kuptojn dhe manipulojn konceptet hapsinore prmes shqiss s t prekurit dhe shqiss s t dgjuarit. Procesimi i t dhnave hapsinore, krijimi i hartave mendore pr mjediset dhe hapsirat e tyre, sht thelbsore pr nj orientim efient dhe formimin e shprehive t lvizjes. Shqisat q duhet t perfeksionohen jan t nuhaturit, t prekurit, t dgjuarit, si element t fuqishm informativ. Aktivizimi i ktyre shqisave ndikon drejtprdrejt n krijimin e hartave mendore t lvizjes. N procesin msimor japin efektivitet hartat daktile t cilat kuptohen me an t t prekurit dhe realizojn nj informacion hapsinor n miniatur. Po kshtu edhe mjetet elektronike , celulart e programuar, i japin nxnsit q nuk shikon nj sinjal daktil ose dgjimor kur para tij diktohet nj penges. Kto mjete jan t kushtueshme, ndaj dhe nuk i kan t gjith t dmtuari vizual. sht mjaft i rndsishm besimi q atij i krijohet n jet, n kuptimin se ku do t punoj dhe a mund t integrohet si t tjert. N procesin e msimdhnies duhet patur parasysh fakti q msuesit gjat shpjegimit t shmangin subjektivizmat, sidomos n cilkin e ult dhe veanrisht tek parashkollort. Msuesit duhet t zotrojn n nj nivel t lart bazn e shpjegimit verbal. Udhzimi, sqarimi verbal, prshkrimi q i bhet dukuris ose objektit, lvizjes, qnieve apo marrdhnieve shoqrore, jan baza e msimit verbal q msuesi duhet t zotroj me nivel t lart. Me rndsi sht afrimi i shrbimit psikologjik tek nxnsit me probleme shikimi. Mjaft probleme t rnduara shpirtrore mund ti kaprcejm me ndrhyrje individuale kshillimore si dhe me pun grupore t menduar mir. Nxnsit duhet ti rrisim besimin n forcat e veta q t bindet se ka forca pr t prballuar studimet n nivele t larta. Ata duhet ti edukojm q ti bjn ball stigms. Ka raste, ndonse t rralla, q ata ngacmohen ose ofendohen duke i anashkaluar apo duke i prqeshur, por duhen gjetur forca t brendshme shpirtrore q kto paravnie t kalohen me fines, me menuri dhe kultur. Kjo nuk duhet t oj n lndim, n trheqje dhe n nj pozicion t ndrojtur dhe t rezervuar n shoqri. N edukatn qytetare duhet t trajtohet m gjrsisht msimi mbi sjelljen e kulturuar ndaj nxnsve me dmtime fizike, duke i ndrgjegjsuar ato n dmin moral dhe shpirtror q u shkakton nj qndrim jo dashamirs ndaj tyre. Po kshtu nuk sht e moralshme t dgjohen n media sharje, nofka, fyerje, qoft edhe pr efekte humori. Qndrimi i nj shoqrie ndaj defekteve dhe dmtimeve t njeriut sht nj mats mjaft i rndsishm pr t kuptuar nivelin cilsor
29
dhe kulturor t saj.Ka patur edhe raste q prindrit i fshehin fmijt e vegjl q nuk shikojn , i izolojn, pr ti mbrojtur nga stigma, nga tallja, ndrkoh q ata e kan shum t nevojshme t rrin me shok t tjer. N programet dhe modulet speciale ka nevoj q t rishikohet me grupe pune shtja e prmirsimit t mtejshm t kurrikulave dhe teksteve. T rrisim nivelin shkencor tiflopedagogjik prmes nj kualifikimi t vazhdueshm t stafit t msuesve special. Pasurimi me mjete tifloteknike n shkoll si lexues optik, fjalor elektronik, or folse, aparate telefonik, makina brajli, aparate pr matjen e tensionit, pr matjen e sheqerit n gjak, softuaret vokalizuese, studime t mirfillta tiflopedagogjike etj, do t ishte nj detyr q mbetet pr t ardhmen e puns son. Bibliografia: Messick. S. (1995). Matja arsimore: shtje dhe praktika, 14,5-8. Braun, G.F. (1980) Parimet e matjes n psikologji dhe edukim. UN. (1952) Deklarata pr t drejtat e fmijve. New York: United Nations http; //www.un.org.overview/rights.html; (accessed 5 shkurt 2006) Hudson,R.A. (2002) Sociolinguistika, Tiran: Shtpia Botuese Dituria
30
Prmirsimi i cilsis s drejtimit t shkolls n Shqipri
PRMIRSIMI I CILSIS S DREJTIMIT T SHKOLLS N SHQIPRI Dorina RAPTI Ministria e Arsimit dhe Shkencs TIDITA ABDURRAHMANI Instiruti i Zhvillimit t Arsimit Hyrje Shqipria sht nj vend q prpiqet t reformoj sistemin arsimor parauniversitar dhe t prmirsoj vazhdimisht arritjet e nxnsve. N kt kontekst, drejtimi i shkolls mbetet nj nga prioritetet kryesore t ksaj reforme, pr t prmirsuar cilsin e shrbimit q ofron shkolla. Pse roli i drejtuesit t shkolls sht i rndsishm n prmirsimin e rezultateve t nxnsve? Si mund t prmirsohen cilsit e drejtuesit pr t siguruar nj drejtim t drejt dhe efektiv n shkoll? Me kto pyetje prballen qeveri n mbar botn. Prmirsimi i drejtimit t shkolls sht thelbsor n prmirsimin e efikasitetit t sistemit t arsimit dhe trajnimit dhe pr kt arsye t gjith drejtuesit kan akses t veant n shkollat e trajnimit pr menaxhim dhe udhheqje 2. Shpesh paraqiten dyshime rreth asaj se sa ndikon drejtori n rezultatet e shkolls. N pamje t par, ndikimi i tij n rezultatet msimore t nxnsve duket se sht shum pak, por ndikimi m i madh n suksesin e nxnsve vihet re prmes puns s msuesve. Kjo nnkupton se msuesit jan bartsit kryesor t t gjitha ndryshimeve dhe gjithka varet nga formimi i tyre. Prmirsimi i cilsis s puns edukative n shkoll, suksesi si dhe efekti i tyre n ditt e sotme bhet nevoj e patjetrsueshme. Ndryshimet e shpejta n shoqri, e m t shpejta edhe n tregun e puns, i detyrojn shkollat q t prgjigjen dhe t prshtaten ndaj ktyre nevojave. Shkollat q dshirojn
2
The conclusions of the Counsil of the Europian Union, Brussels, 6 November 2009
31
ta mbajn ose ta prmirsojn vendin e tyre n treg, e kan patjetr t domosdoshme t dshmojn cilsin e puns s tyre para shtetit dhe konsumatorve t shrbimeve t tyre. Shkollat e kan patjetr t domosdoshme t prshtaten ndaj nevojave t reja dhe t krkojn rrug t tjera pr pun m t mir. Kjo sht krkes jo vetm e t punsuarve, por edhe atyre q financojn, e prindrve, e nxnsve, pundhnsve dhe opinionit m t gjer. Drejtimi pr cilsi t mir t shkolls, para s gjithash sht shumdimensionale dhe prfshin shum koncepte: vzhgimi dhe vleresimi i puns s msuesve n funksion t prkryerjes profesionale; planifikimi i zhvillimit professional dhe i karriers s msuesve; motivimi pr profesionalizm gjithnj e m t madh t puns s tyre; vetvlersimi i puns dhe zhvillimi n t ardhmen menaxhimi i kurrikuls s shkolls Prmbushja e t gjitha ktyre koncepteve sht e mundur nse drejtori sht i aft pr zbatimin e: a) Drejtimit pedagogjik. Ky drejtim sht i drejtuar nga puna e msuesve dhe para s gjithash n msimdhnien dhe msimin e nxnsve sipas programeve t shkolls, si dhe sigurimi i mjeteve, paijsjeve, kushteve dhe cilsis s nevojshme msimore t puns si parakushte pr msimin n shkoll. b) Drejtimit me pjesmarrje. Ky drejtim mundson q n procesin e marrjes s vendimeve t prfshihen msuesit dhe struktura t tjera q kontribuojn n zbatimin e ktyre vendimeve. c) Drejtimi q prshtatet ndaj mjedisit. Me kt mnyr t drejtimit, shkolla prshtatet ndaj nevojave t mjedisit, i prshtat mundsit dhe nevojat e puns s msuesve dhe udhheq drejt prkryerjes profesionale sipas nevojave t reja. Njohurit, aftsit, vlerat, angazhimi i msuesve dhe cilsia e drejtuesve t shkolls jan faktor t rndsishm pr t arritur cilsi t lart n rezultatet e nxnsve. Zhvillimi i vazhdueshm profesional, ka nevoj pr nj cilsi t lart pr t qen n prshtatje me nevojat aktuale dhe e bazuar n nj balanc ku kombinohen formimi akademik dhe eksperienca praktike. Referuar Konkluzioneve t Kshillit Evropian 2009, drejtuesit duhet t zhvillojn kapacitetet e tyre dhe cilsit e nevojshme pr t marr prsipr rritjen e numrit t detyrave me t cilat ata ballafaqohen si cilsia e t nxnit,
32
kurrikula, shtje pedagogjike, performanca e stafit, motivimi dhe klima n shkoll etj. Pse prmirsim i drejtimit t shkolls? Drejtimi i shkolls luan nj rol ky n prmirsimin e rezultateve t shkolls duke ndikuar n motivimin dhe kapacitetin e msuesve, si dhe n klimn dhe mjedisin e shkolls. Drejtimi efektiv i shkolls sht thelbsor pr t prmirsuar efikasitetin dhe barazin pr shkollim. Sipas studimit Preparing and supporting school leaders: The Importance of Assessment and Evaluation: New leaders go to old systems, shum vende po krkojn pr t prshtatur sistemet e tyre arsimore me nevojat e shoqris bashkkohore, dhe n kt kuadr pritjet ndaj drejtuesve t shkollave dhe performancs s shkollave kan ndryshuar. Shum vende kan lvizur n drejtim t decentralizimit, duke e br shkolln m shum autonome n vendimet e tyre, duke i br kshtu m t prgjegjshm pr rezultatet e nxnsve. N t njjtn koh, me krkesn pr t prmirsuar performancn e prgjithshme t nxnsve, shkolla sht vn nn presion pr t prdorur m shum praktika msimore t bazuara n fakte reale nga jeta e prditshme. Funksionimi i drejtimit t shkolls npr vendet e OECD pr momentin sht gjithnj i prcaktuar n drejtim t roleve, t cilat prfshijn menaxhimin financiar dhe burimet njerzore. Ka shqetsime n t gjitha vendet se kto role t konceptuara sipas nevojave t s kaluars nuk jan m t prshtatshme. N vende t ndryshme, drejtort kan ngarkes t rnd, disa jan n prag t pensionit dhe nuk sht e leht pr ti zvendsuar ata. Kandidatt e mundshm shpesh ngurrojn pr t aplikuar, pr shkak t roleve t mbingarkuara, prgatitjeve t pamjaftueshme n drejtim t formimit, perspektivat e kufizuara n karrier dhe mbshtetje joadekuate prfshir edhe shprblimin3. Kto zhvillime e kan br drejtimin e shkolls nj reform me prparsi n sistemet e arsimit n t gjith botn. Hartuesit e politikave duhet t rrisin cilsin e drejtimit t shkolls dhe ta bjn t qndrueshme at. Levat kryesore t politikave t cilat t marra s bashku mund t prmirsojn praktikn e udhheqjes shkollore jan:
3
OECD Study Improving School Leadership, September 2008
33
1. Prcaktimi i prgjegjsive n drejtimin shkollor

N raportin e OECD4 theksohet se drejtuesi i shkolls mund t bj ndryshime t performancs s shkolls dhe nxnsve, n qoft se atij i jepet autonomi pr t marr vendime t rndsishme. Megjithat vetm autonomia nuk on automatikisht n prmirsim t performancs, nse nuk sht e mbshtetur mir. Prve ksaj, sht e rndsishme q prgjegjsit kryesore t drejtuesve t shkollave t prcaktohen qart dhe t kufizuara. N kt kontekst, hartuesit e politikave duhet t: a) Sigurojn autonomi me mbshtetjen e duhur Autonomia duhet t jet e shoqruar me modele t reja drejtimi, lloje t reja t llogaridhnies, modele t reja trajnimi dhe zhvillimi pr drejtimin n shkoll. b) Riprcaktojn prgjegjsit pr prmirsimin e t nxnit t nxnsve. Politikbrsit dhe praktikuesit duhet t sigurojn q rolet dhe prgjegjsit lidhur me rezultatet e prmirsuara t nxnsve, jan n thelbin e shkolls. Katr fushat kryesore t prgjegjsis s drejtimit t shkolls pr prmirsimin e rezultateve t nxnsve jan: - Prkrahja, vlersimi dhe zhvillimi i cilsis s msuesit: Drejtuesi i shkolls duhet t jet n gjendje pr t prshtatur programin msimor me nevojat lokale, t nxit punn n grup ndrmjet msuesve dhe t marr pjes n monitorimin, vlersimin dhe zhvillimin profesional t msuesve. - Prcaktimi i synimit, vlersimit dhe prgjegjsive: Hartuesit e politikave duhet tju sigurojn drejtuesve t shkollave liri n prcaktimin e drejtimit strategjik duke inkurajuar kapacitetin e tyre pr t zhvilluar planet e shkolls. - Menaxhimi i burimeve financiare dhe njerzore: Hartuesit e politikave mund t rrisin aftsit e menaxhimit financiar t ekipeve drejtuese t shkolls, duke siguruar trajnime t drejtuesve t shkollave, duke krijuar rolin e nj menaxheri financiar. Prve ksaj, drejtuesit e shkollave duhet t jen n gjendje t ndikojn n vendimet e emrimit t msuesve, pr prmirsimin e zgjedhjes s kandidatve dhe plotsimin e nevojave t shkolls s tyre. - Bashkpunimi me shkollat e tjera: Ky dimension i ri i drejtuesit duhet t njihet si nj rol i veant pr drejtuesit e shkolls. Ky rol mund t sjell prfitime pr sistemin shkollor si nj e tr dhe jo vetm pr nxnsit e nj shkolle t vetme.
4
OECD Study Improving School Leadership, September 2008
34
c) Zhvillojn kornizn e drejtimit t shkolls pr t prmirsuar politikat dhe zbatimin e tyre. Korniza pr drejtimin e shkolls5 mund t ndihmoj n sigurimin e udhzimeve mbi karakteristikat kryesore, detyrat dhe prgjegjsit e drejtuesve t shkollave efektive dhe karakterin thelbsor t drejtimit t shkolls, si drejtim pr t msuar. Ky kuadr ligjor sht nj baz pr emrimin, trajnimin dhe vlersimin n prputhje me standardet e drejtuesve t shkollave.
2. Ndarja e prgjegjsive t drejtimit t shkolls

Prgjegjsit n rritje t drejtimit t shkolls kan krijuar nevojn pr shprndarjen e drejtimit, si brenda shkolls dhe ndrmjet shkollave. Praktikat e delegimit t prgjegjsive, ende mbeten t rralla dhe shpesh t paqarta, dhe ata q jan prfshir nuk jan njohur gjithmon me detyrat e tyre. Hartuesit e politikave duhet t zgjerojn konceptin e drejtimit t shkolls dhe t prshtatin politikat dhe kushtet e puns n prputhje me rrethanat. a) Inkurajimi i ndarjes s detyrave Ndarja detyrave n drejtimin e shkolls forcon menaxhimin dhe planifikimin e vazhdimsis. Ndarja e detyrave n njerz t ndryshm dhe struktura organizative ndihmon n sigurimin e efektivitetit t shkolls dhe realizimin e sfidave. b) Mbshtetje pr ndarjen e detyrave Ka nevoj t fuqizohet n korniz koncepti i drejtimit t shkolls n grup, pr t zhvilluar mekanizma pr iniciativa pr shprblimin e pjesmarrjes dhe performancs n kto grupe. T zgjerohet trajnimi i drejtuesve t shkolls dhe t zhvillohet menaxhimi dhe e ardhmja potenciale e drejtuesit t shkolls. c) Mbshtetja e bordit t shkolls n detyrat e tij Nga evidenca t ndryshme (studimi i OECD, 2008) tregohet se bordi i shkolls mund t kontribuoj n mnyr t suksesshme n shkoll. Q t ndodh kjo, vendimtare sht t qartsohet roli dhe prgjegjsit e bordeve t shkollave. Pr realizimin e objektivave t shkolls duhen marr n konsiderat, aftsit dhe eksperiencat e antarve t bordit. Hartuesit e politikave mund t ndihmojn duke pajisur me udhzues t veant pr prmirsimin dhe zhvillimin e strukturave mbshtetse pr t siguruar pjesmarrje aktive n bordet e shkollave, duke prfshir edhe mundsit pr zhvillimin e aftsive.
5
Standards for school leaders, Connecticut State Department for Education
35
3. Zhvillimi i aftsive pr drejtimin efektiv n shkoll

Praktikat e vendeve6 dhe t dhna nga raporte t OECD, tregojn se drejtuesit e shkolls kan nevoj pr trajnime t veanta pr tiu prgjigjur roleve dhe prgjegjsive n shkoll. Strategjit duhet t prqendrohen n zhvillimin dhe forcimin e aftsive q lidhen me prmirsimin e rezultateve t shkolls. a) Zhvillimi i lidershipit n vazhdimsi Zhvillimi i procesit t drejtimit t shkolls, sht m i gjer se programe t veanta t veprimtarive. Ajo krkon nj kombinim t proceseve formale dhe joformale n t gjitha fazat e drejtimit. Kjo nnkupton mbshtetjen e karriers koherente t drejtimit t shkolls e cila kalon npr kto faza: - Inkurajimi i trajnimit fillestar t drejtuesve: Nse trajnimi fillestar sht vullnetar apo i detyrueshm, kjo mund t varet nga strukturat e qeverisjes kombtare. Qeverit mund t prcaktojn programet kombtare, t bashkpunojn me pushtetin n nivel lokal dhe t zhvillojn stimuj pr t siguruar q drejtuesit e shkollave t marrin pjes n trajnimin fillestar. - Organizimi i programeve induksion: Programe Induksioni (raporti OECD,2008) jan veanrisht t vlefshme pr t prgatitur trajnimin fillestar t drejtuesve t shkolls, dhe ato ofrojn rrjete pr drejtort q t ndajn shqetsimet profesionale n realizimin e sfidave. Kto programe duhet t sigurojn nj kombinim t njohurive teorike dhe praktike dhe vet-studim. - Sigurimi i trajnimit n shrbim: Trajnimi n shrbim ka n baz ofrimin e programeve q inkurajojn zhvillimin e aftsive t drejtuesit. Trajnimi n shrbim duhet t ofrohet gjithashtu n mnyr periodike pr drejtuesit dhe ekipet e drejtuesve, n mnyr q ata t mund t prditsojn aftsit e tyre pr t qen koherent me zhvillimet e reja. Rrjetet (online apo reale) gjithashtu sigurojn zhvillim informal pr drejtort dhe ekipet e drejtuesve. b) Sigurimi i qndrueshmris s trajnimit nga institucione t ndryshme Nj gam e gjer e ofruesve kujdesen pr nevojat e trajnimit t drejtuesve t shkolls, por ata q ofrojn kto trajnime duhet t jen m t qndrueshm. N disa vende 7 jan ngritur institucione kombtare
Improving school leadership in Hungary, OECD Country Background report, January 2007. Improving poorly performing schools in England, July 2006
6
Evaluation for improving school leaders training programmes, Socrates Comenius, 2005
36
pr zhvillimin e lidershipit t shkolls. N vende t tjera, ku ka shum ofrues, por nuk ka orientime kombtare, ka standarde t qarta pr t siguruar nj cilsi t lart8. c) Sigurimi i shumllojshmris pr trajnime t prshtatshme efektive Nj komision i gjer me njohuri t mbshtetur nga praktika duhet t identifikoj dhe skicoj prmbajtjen dhe metodat e programeve efektive. Kjo pik prmban faktort e mposhtm kryesor: koherenc kurrikulare, ekesperinca n kontekstin e shkolls, organizim i grupeve (rrjeteve), mentorim, trajnime, t msuarit mes kolegve dhe struktura pr veprimtari bashkpunuese ndrmjet programit dhe shkollave.
4. T bhet drejtimi i shkolls nj profesion trheqs

Sfida e reforms s drejtimit t shkolls, sht q t prmirsohet cilsia e drejtimit aktual pr t ndrtuar drejtim t qndrueshm pr t ardhmen. Ballafaqimet me drejtuesit tregojn se kandidatt e mundshm pengohen nga ngarkesa e rnd dhe faktit, se puna nuk mbshtetet dhe kompensohet n mnyr adekuate. Procedurat aktuale t rekrutimit dhe perspektivat e zhvillimit t karriers pr drejtort, mund t pengojn kandidatt e mundshm. Strategjit pr t trhequr, rekrutuar dhe mbshtetur drejtuesit e shkolls duhet t prfshijn si n vijim: a) Rekrutimi profesional Procesi i rekrutimit mund t ket nj ndikim t fuqishm n cilsin e drejtimit t shkolls. Veprimi i rekrutimit sht i nevojshm n nivel sistemi pr t siguruar q procedurat e punsimit dhe kriteret t jen efektive, transparente dhe t qndrueshme. Procedurat e rekrutimit duhet t shkojn prtej intervistave t puns tradicionale, duke prfshir nj grup t zgjeruar procedurash pr t vlersuar kandidatt. S fundi, edhe ata q jan n ann e punsimit dhe rekrutimit, duhen gjithashtu, udhzuar dhe trajnuar. b) Fokusimi n atraktivitetin e pagave t drejtuesve t shkollave Hartuesit e politikave duhet t monitorojn shprblimin n krahasim me shprblime t tjera n sektorin publik dhe privat n mnyr q lidershipi i shkolls t bhet m konkurrues. Peshorja e veant e pagave pr msuesit dhe drejtuesit, mund t trheq m shum kandidat cilsor n radht e personelit msimdhns. c) Njohja e rolit t rrjeteve profesionale t drejtuesve t shkollave
8
Standards for school leaders, Connecticut State Department for Education
37
Rrjetet profesionale t drejtuesve t shkollave duhet t sigurojn nj forum pr dialog, shkmbimin e njohurive dhe prhapjen e praktikave m t mira ndrmjet vet profesionistve dhe ndrmjet profesionistve dhe politikbrsve. d) Sigurimi i mundsive dhe mbshtetje pr zhvillimin e karriers Ka shum mnyra pr ta br drejtimin e shkolls m fleksibl dhe t lvizshm, duke lejuar drejtuesit e shkollave t ecin si n shkoll ashtu edhe n institucione t tjera. Praktika aktuale e disa vendeve9 jep disa shembuj q drejtuesit e shkolls kan mundsi t lvizin n administratn arsimore, t drejtojn grupe arsimore, t jen konsulent pr lidershipin etj. Konkluzione Levat politike jan mekanizmat dhe instrumentet q hartojn ligje dhe rregullojn funksionimin e sistemit n fusha specifike t arsimit si kualifikimi, certifikimi, plani i prmirsimit t cilsis s shkolls etj. Ne s bashku artikulojm vizionin ton t shkolls ideale, dhe pastaj t krahasojm kt ideale me praktikat aktuale n shkolln ton. Ky proces duhet t oj n strategji praktike pr t lvizur nga e vrteta drejt ideales. Lideri i shkolls shikohet si drejtor ekzekutiv, duke prfshir rolet e kshilltarit profesional, vizionari, kreu i reformave, menaxher i burimeve (financiare dhe njerzore) si dhe komunikuesi me publikun. Bibliografia The conclusions of the Counsil of the Europian Union, Brussels, 6 November 2009 OECD Study Improving School Leadership, September 2008 Standards for school leaders, Connecticut State Department for Education OECD Country Background report, Improving school leadership in Hungary, January 2007 Improving poorly performing schools in England, July 2006 Socrates Comenius, Evaluation for improving school leaders training
9
Evaluation for improving school leaders training programmes, Socrates Comenius, 2005 Socrates Comenius, Evaluation for improving school leaders training programmes, 2005 www.oecd.org/edu/schoolleadership. Douglas J. Fiore, Barriers and Gaps: Improving the Preparation of School, November 2002
38
Gatishmria pr shkoll-Ndikimi i kurrikuls n prgatitjen e 5-6 vjearve
Gatishmria pr shkollNdikimi i kurrikuls n prgatitjen e fmijve 5-6 vjear pr klasn e par Aurela Zisi INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT Mosha 5-6 vjeare sht nj periudh e rndsishme e viteve t fmijris s hershme. N kt mosh, fmijt duhet t fitojn disa njohuri e shprehi, t domosdoshme pr t qen gati pr n shkoll. Mbshtetur n mundsit q ka nj 5-6 vjear pr t nxn, specialistt e kurrikuls hartojn programet e duhura t edukimit. Fushat kurrikulare i prgatisin fmijt t fitojn besim te vetja dhe pavarsi n kryerjen e veprimeve t caktuara, t lexojn e t shkruajn shkronja dhe fjal t njohura, t numrojn, t kryejn mbledhje e zbritje me nj e dy njsi brenda dhjets, t shfaqin interes pr leximin e librave, ti gzohen lojs e marrdhnieve me shokt e grupit, t japin e t marrin mes tyre, t zgjidhin situata t thjeshta problemore, t njohin format, ngjyrat dhe konceptet kryesore, t eksplorojn e t zbulojn mjedisin q i rrethon, t zhvillojn lvizjet e pjesve t ndryshme t trupit etj. far sht n gjendje t bj nj fmij 5-6 vjear? Prgjigje ksaj pyetje mund ti jepet nse i referohemi njohurive, aftsive dhe shprehive q zotrojn pjesa m e madhe e fmijve t ksaj moshe. Kjo fal zhvillimit t prgjithshm q ka nj fmij 5 vjear n katr fushat e mposhtme. N fushn e zhvillimit gjuhsor, fmijt e ksaj moshe zbatojn udhzimet q dgjojn; identifikojn shkronjat kapitale dhe i dallojn ato nga shkronjat e vogla; lidhin tingullin me shkronjn prkatse; lexojn menjher fjal t njohura, dallojn personazhet dhe mjedisin ku zhvillohet ngjarja n nj prrall; ritregojn nj histori me fjali t shkurtra; gjejn problemin dhe japin rrugzgjidhje t tij; shprehin sakt nevojat dhe dshirat q kan; bjn pyetje dhe presin me kmbngulje prgjigje; u plqen leximi i librave dhe bisedat me t rriturit;
39
shkruajn nga e majta n t djatht, ln hapsira ndrmjet fjalve etj. N fushn e zhvillimit konjitiv, fmijt 5-6 vjear jan m t vmendshm dhe mund t dgjojn m gjat; prqendrohen n nj detyr nga fillimi n fund; kuptojn konceptet pr numrin, madhsin, formn, vendndodhjen dhe kohn; numrojn me lehtsi deri n 20, prdorin numrimin rreshtor, lexojn grafik t thjesht, dallojn rregullin n vendosjen e disa figurave t dhna n nj model pr t vazhduar m tej vargun e tyre, krijojn lidhje ndrmjet ngjarjeve dhe gjejn shkaqet prse ndodhin disa gjra; kryejn eksperimente t thjeshta dhe prpiqen ti shpjegojn ato. N fushn e zhvillimit motorik, fmijt e ksaj moshe jan n gjendje t kontrollojn lvizjen e muskujve, krcejn me nj kmb, kaprcejn objekte me dy kmb, hedhin e presin me lehtsi nj top; vrapojn, ngjiten, tunden e krcejn duke ndjekur ritmin e muziks; vishen dhe pastrohen vet; kopsitin kopsa, hapin dhe mbyllin zinxhirat e veshjeve; ngjyrosin brenda vijave; prdorin mjete t ndryshme vizatimi e ngjyrosjeje, mbajn lapsin n pozicionin e duhur etj. N fushn e zhvillimit social-emocional, fmijt e ksaj moshe jan m t shoqrizueshm dhe u plqen t rrin me fmij t tjer; shfaqin kuriozitet dhe kan nj imagjinat t zhvilluar; kan besim n vetvete, por ende ndiejn nevojn pr fjal inkurajuese kur marrin prsipr t bjn gjra t reja; zbatojn udhzime hap pas hapi; presin radhn e tyre kur kryejn nj aktivitet me m shum se 8 fmij; shfaqin interes pr t njohur njerz t rinj etj. Kurrikula e arsimit parashkollor Mbshtetur n mundsit dhe n treguesit e zhvillimit normal t fmijve 5-6-vjear specialistt e fushs hartojn kurrikuln e arsimit parashkollor, e cila i ndihmon fmijt t fitojn njohuri dhe aftsi t reja, t prmirsojn arritjet dhe t krijojn nj baz t qndrueshme njohurish, aftsish, shprehish, vlerash e qndrimesh t nevojshme pr t prballuar ngarkesn shkollore. Kompetencat q fitojn fmijt n kt nivel edukimi lidhen me lexim-shkrimin fillestar, me njohurit baz pr njerzit dhe mjedisin q i rrethon, shprehit pr jetn, fitimin e ndjenjs s prgjegjsis dhe t qenurit pjes e nj komuniteti t caktuar.
40
Programet e arsimit parashkollor jan t ndrtuara n 6 fusha: fusha e zhvillimit gjuhsor, matematikor, shkencor, social-personal, artistik, fizik e shndetsor. do fush kurrikulare ka objektiva dhe krkesa t veanta, por q ndikojn n mnyr t drejtprdrejt n zhvillimin dhe formimin holistik t fmijve. Fusha e zhvillimit gjuhsor synon t zhvilloj te fmijt katr kompetencat gjuhsore: t dgjuarit, t folurit, t lexuarit dhe t shkruarit, n prshtatje me ritmet e zhvillimit t tyre. Fmijt dgjojn pr qllime t ndryshme. Ata i shprehin mendimet dhe ndjenjat n mnyra t ndryshme, hyjn n komunikim me t tjert, bjn pyetjeve dhe zgjidhin situata t caktuara. Pra, fusha e zhvillimit gjuhsor i ndihmon fmijt t njohin shkronjat e alfabetit, t shfaqin interes pr ti shkruar ato, t lexojn libra, herher duke e pretenduar nj gj t till, t kopjojn ose t shkruajn n mnyr t pavarur fjal t njohura, t msuara e t prsritura vazhdimisht, t msojn vjersha, prralla, tregime e ti ritregojn ato, t diskutojn rreth ngjarjeve dhe personazheve t historive t dgjuara, t bjn parashikime, t shfaqin mendime, plqime apo mosplqime duke i shoqruar me arsyetime t thjeshta, t diskutojn pr temat aktuale, t luajn n role, t zgjedhin librat q duan t lexojn apo tu lexohen, t vizatojn rreth nj prralle t dgjuar, t bjn pyetje dhe t presin pr marrjen e prgjigjeve, t krijojn lidhje ndrmjet veprimeve t personazhit dhe sjelljes s tyre ose t shokve t tjer. Fusha e zhvillimit matematikor synon tu msoj fmijve konceptin pr numrin dhe veprimet me to; njohjen dhe dallimin e figurave dhe t trupave gjeometrik, marrdhniet hapsinore, t domosdoshme pr t kuptuar vendndodhjen, drejtimin dhe pozicionin e objekteve n hapsir, konceptet e para pr matjen e gjatsis (me njsi jo standarde) dhe t peshs s trupave, t dallojn cilsit e prbashkta t nj grupi, t zbulojn rregullin n nj model t dhn e ta vazhdojn at m tej, t regjistrojn t dhnat, ti grumbullojn e ti lexojn n tabelat e dhna, t njihen me grupimin, klasifikimin, vllimin, peshn, largsin, kohn, orn etj. Fusha e zhvillimit shkencor sht e lidhur n mnyr t drejtprdrejt me njohjen dhe zbulimin e mjedisit rrethues, t Toks e t hapsirs, t gjallesave, t identifikimit t problemeve dhe gjetjes s zgjidhjejeve t tyre.
41
Programi synon ti nxis fmijt t bjn krkime t thjeshta, t njohin e t prdorin materiale e objekte t ndryshme, t bjn matje, grupime e klasifikime, t japin e t marrin informacion pr gjrat q u interesojn, t njihen me grupet e ndryshme t gjallesave, t bhen t ndrgjegjshm pr rolin dhe prgjegjsit q kan n mjedisin ku jetojn. Gjithashtu, n kt program, fmijt msojn rreth proceseve jetsore t gjallesave, ndryshimeve dhe ciklit jetsor, vetive q kan matriele e lnd t ndryshme, riprdorimi dhe riciklimi i materialeve etj. Fusha e zhvillimit social-personal sht e prqendruar n dy drejtime; n njohjen e vetes dhe t t tjerve. Nga ky program fmijt msojn t fitojn besimin te vetja, t respektojn veten dhe t tjert, t zbatojn rregulla t thjeshta, t prshtaten n mjedise t ndryshme, t njohin t drejtat, detyrat dhe prgjegjsit n familje, n kopsht dhe n komunitet, t dallojn dshirat nga nevojat, t prfshihen aktivisht n pun grupi, t kujdesen pr veten dhe t tjert, t bisedojn rreth temave q kan lidhje me jetn n familje, n kopsht, n shoqri etj. Fusha e zhvillimit artistik synon t zhvilloj te fmijt aftsit krijuese, interpretuese, shprehse dhe artistike. N baz t programit, fmijt marrin njohuri muzikore, dallojn tingujt nga zhurmat, shprehin ndjenjat nprmjet muziks, zhvillojn aftsit e komunikimit nprmjet gjuhs dhe veprimeve, interpretojn n role, vlersojn interpretimin e njri-tjetrit n nj shfaqje teatrale, t krcejn duke ndjekur ritmin, t vizatojn e t ngjyrosin duke prdorur materiale, mjete e procese t ndryshme. Pra, fmijt msojn si ta prdorin artin pr t shprehur mendimet, idet dhe ndjenjat, msojn t vlersojn t bukurn, punt artistike, punn e dors, t shpjegojn at far krijojn etj. Fusha e zhvillimit fizik dhe shndetsor synon t zhvilloj te fmijt aftsit pr t kryer veprime e lvizje t thjeshta fizike n prshtatje me mundsit q kan. Nisur nga objektivat dhe krkesat e programit fmijt aftsohen t lvizin, t krcejn t koordinojn lvizjet e trupit, t kujdesen pr veten duke zbatuar rregullat e nevojshme higjienike, t tregojn kujdes n prdorimin e mjeteve, t materiale e t pajisjeve t ndryshme etj. Duke hedhur nj vshtrim t shkrurtr n seciln fush kurrikulare, vm
42
re se kurrikula pr fmijt e moshs 5-6 vjeare sht n prshtatje me zhvillimin moshor t ksaj grup-moshe, si dhe mundsit reale q ata kan n seciln fush zhvillimi. Por njohja e mir e programit nuk mbetet ktu. Msueset e prdorin at pr t br planifikimin vjetor10, mujor dhe javor t tematikave t caktuara. Ndr temat q punohen n kt grup-mosh prmendim Stint e vitit, Un dhe familja, Kafsht, Mjetet e komunikacionit, Piramida e ushqimeve, Profesionet, Toka-planeti ku jetojm, Bimt/ Pemt/ Pylli, Fshati dhe qyteti, Veshjet, Nga kopshti n shkoll etj. Msimdhnia n kopsht sht e integruar. do dit msueset zgjedhin nj tem pr t diskutuar, prezantojn nj libr, lexojn nj prrall, u msojn fmijve vjersha, trajtojn n mnyr didaktike nj koncept shkencor etj. Pas ksaj veprimtarie, fmijt shprndahen npr qendra aktiviteti, ku kryejn veprimtari q lidhen me fusha t ndryshme kurrikulare. N prgjithsi fmijt punojn n tri qendra aktiviteti: qendra e shkrim-leximit, qendra e matematiks dhe qendra e artit. N varsi t tems, msuesja hap edhe qendra t tjera, si qendra e drams, e konstruksioneve, e ujit dhe e rrs, e shkencs, e gatimit, e lojrave simbolike etj. Pas kryerjes s veprimtarive n kto qendra fmijt lihen n aktivitete t lira, t lodhen dhe t luajn me lodra dhe lojra q u interesojn. Pra, t msuarit n parashkollor realizohet nprmjet lojs, nprmjet veprimtarive konkrete e praktike. N vitin 2011, Qendra pr krkim e zhvillim11, zhvilloi nj studim t mbshtetur nga UNICEF mbi programin Shqipria lexon. Pjes e ktij studimi ishin fmij parashkollor 5-6 vjear, prindr, msuese parashkollore, msuese t klasave prgatitore dhe t klasave t para. Pr qllimet e ktij artikulli ne jemi fokusuar te vlersimi q msueset e klasave t para u kan br fmijve q vijn me prgatitje nga kopshti ose nga klasat prgatitore. Pyetsori i plotsuar prej tyre prmbante pyetje rreth njohurive dhe aftsive t fmijve n fushn e zhvillimit gjuhsor, n fushn e zhvillimit matematikor, t zhvillimit fizik dhe social-personal dhe
10
Ky lloj planifikimi sht m i prcaktuar te kopshtet q punojn me standarde dhe me programin Hap pas hapi. Pr kopshtet q punojn me programin e Rexhio Emilias, msueset punojn me projekte, t cilat kan kohzgjatje t ndryshme. 11 ccp Baseline Study on Albania Reads Project, Centre for Research and Development, Tirana, August November 2011
43
pr marrdhniet e fmijve me librin dhe t lexuarit,. Tabela e mposhtme prmbledh prqindjet e prgjigjeve q kan dhn 324 msueset n pyetsort e plotsuar.
T T prgatitur prgatitur shum mir mir Zhvillimi gjuhsor dhe marrdhiet me librat GJ1 Njohja e 19 53 shkronjave t alfabetit GJ 2 Leximi i fjalve 7 49 t njohura GJ 3 Shkrimi i emrit t 42 44 tyre GJ 4 Kndimi i 5 49 kngve dhe recitimi i vjershave GJ 5 Dgjimi dhe 12 51 diskutimi rreth prrallave GJ 6 Dshira pr t 5 28 lexuar libra GJ 7 Shprehja e 14 49 ideve nprmjet vizatimit GJ 8 Njohja e ngjyrave 65 35 Zhvillimi gjuhsor dhe marrdhiet me librat M 1 Numrimi nga 67 30 1-10 M 2 Njohja dhe 35 42 emrtimi i ngjyrave M 3 Grupimi i 16 47 objekteve sipas madhsis dhe forms M 4 Vizatimi i 9 49 formave 44 Fmijt q vijn nga kopshti/ klasa prgatitore T prgatitur pjesrisht 23 35 12 40 T paprgatitur 5 9 2 6
33 60 33 0 3 19 37
4 7 4 0 0 4 0
37
Gatishmria pr shkoll-Ndikimi i kurrikuls n prgatitjen e 5-6 vjearve M5 Prdorimi i 2 objekteve pr t kryer mbledhje e zbritje Motorika fine dhe e madhe F1 Mbajtja dhe 47 prdorimi i lapsit F2 Lvizjet e trupit 14 n mnyra t ndryshme dhe ritmit t muziks F3 Kryerja e 26 proceseve rutin n mnyr t pavarur (larja e dhmbve, veshja, vajtja n tualet etj.) Sjellja dhe bashkpunimi me t tjert S1 Pjesmarrja n 51 lojra me t tjert S2 Dgjimi dhe 44 zbatimi i udhzimeve S3 Bashkpunimi me 42 t tjert S4 Pritja e radhs 35 dhe ndarja e materialeve 26 65 7
44 67
9 19
0 0
51
21
49 53 53 53
0 3 5 12
0 0 0 0
Si vihet re edhe nga t dhnat, t gjith msuesit pohojn se fmijt q vijn nga kopshti jan t prgatitur pr t prballuar ngarkesn shkollore, por n nivel sht kjo prgatitje kjo varion. 61 % e msueseve t klasave t para pohojn se fmijt q vijn me prgatitje nga kopshti ose klasat prgatitore jan t prgatitur mir; 23% pohojn se fmijt jan pjesrisht t prgatitur dhe 16% mendojn se fmijt jan shum mir t prgatitur. M t prgatitur fmijt duket se jan n njohjen e ngjyrave, n numrimin nga 1-10, n lvizjen e trupit, n kndimin e kngve dhe mbajtjen mendsh t vjershave, n shkrimin e emrit t tyre etj.
45
Konkluzione Pjesa m e madhe e fmijve t moshs 5-6 vjeare ndjekin grupin e tret t kopshtit. N kto 5 vitet e fundit u hapn gradualisht rreth 400 klasa prgatitore pran shkollave 9- vjeare n t gjith Shqiprin. Hapja e ktyre klasave prgatitore pran shkollave lehtson prshtatjen e fmijve me kt mjedis, me zilen, me msuesen e shkolls dhe me nxns m t rritur. N kto klasa duhet t regjistrohen fmijt q nuk kan qen m prpara n kopsht. Aktualisht, msueset e klasave prgatitore punojn me nj program pilot t hartuar enkas pr to, i cili sht m i thjeshtuar se programi i grupit t tret t kopshtit. Si prfundim mund t themi se prgatitja e fmijve n arsim parashkollor, t paktn nj vit sht i domosdoshm, pr ti br ata pr n shkoll. Referenca: - Mato, E., Sina, E., Noti, K., Lleshi, M., Keruti, K., (2009). Gati pr n shkoll, AES, UNICEF- Programi pr klasat prgatitore (2009). AES - Programi pr fmijt 5-6 vjear, (2006) - Rusi (Gajo), M., Moisiu, A., Lukaj, B., Zisi, A., (2011). Baseline Study on Albania Reads Projekt, Centre for Research and Development, Tirana
46
Zhvillimi i aftsive n gjuhn e huaj nprmjet prdorimit t tregimeve
ZHVILLIMI I AFTSIVE N GJUHN E HUAJ NPRMJET PRDORIMIT T TREGIMEVE M.A Elvana SHTPANI Departamenti i Gjuh Angleze
Abstrakt
N klasat ku msohet gjuha e huaj synohet jo vetm zhvillimi i aftsive gjuhsore, komunikimi i nxnsve n gjuh t huaj, por dhe prftimi i elementeve kulturor. Kjo arrihet me an t prdorimit t teksteve origjinale n kto klasa. Nj sr gjinish letrare mund t prdoren si materiale plotsuese pr t nxitur motivimin dhe interesin e nxnsve dhe pr ta br msimin e gjuhs m interesant. Nj ndr gjinit m t preferuara sht dhe tregimi, prmbajtja dhe fabula e t cilit mund t prthithet m shpejt se sa ajo e nj romani apo poezie. Ky punim prqndrohet n zhvillimin e aftsive nprmjet prdorimit t tregimeve t shkurtra n msimin e gjuhs s huaj. Punimi shqyrton materialet teorike n lidhje me kt shtje si dhe analizon qndrimet e nxnsve pas trajtimit t nj tregimi t shkurtr n nj nga klasat ku msohet gjuha angleze. Klasa sht vzhguar pr nj periudhe tre javore pr t par m nga afr punn e kryer pr rritjen e aftsive gjuhsore t nxnsve si dhe prparsit e prdorimit t tregimit n msimin e gjuhs angleze. Fjal kye: aftsi gjuhsore, letrsi, tregime, veprimtari msimore Vendi q z letrsia ne proesin e msimdhnies dhe msimnxnies n gjuh t huaj sht par n kndvshtrime t ndryshme gjat periudhave t ndryshme. sht e rndsishme t kuptohet natyra e vrtet e asaj ka letrsia paraqet si dhe funksioni q ajo kryen n prdorime t ndryshme. OSullivan-i12 e shikon letrsin si nj veprimtari e cila prfshin dhe prdor gjuhn. Letrsia shihet si nj mjet me an t t cilit mund t zhvillohet vlersimi i nxnsve ndaj sistemeve t ndryshme gjuhsore. T studiuarit e letrsis n trsi sht nj marrdhnie ndrvepruese midis lexuesit
12
OSullivan, R. (1991). Literature in the Language Classroom.The English Teacher.
47
dhe shkrimtarit. Widdowson-i13 vren se letrsia ka si synim kryesor zhvillimin e aftsive pr t reaguar n mnyr individuale ndaj prdorimit t gjuhs. Pra nxnsit t cilt mendohen se e kan t zhvilluar vetdijen ndaj bashkbisedimit letrar mund t prcjellin mesazhe vetjake t veanta. Langer14-i e sheh msimdhnien e letrsis si nj mnyr pr ti br nxnsit t thellohen m shum n njohurit kulturore t shoqris. Brumfit-i dhe Carter-i 15theksojn se tekstet letrare jo vetm e trheqin lexuesin dhe nxisin imagjinatn e tij, por gjithashtu jan t nevojshme pr t kontrolluar nivelin gjuhsor. Kurse McKay16 vren se letrsia rrit aftsit gjuhsore sepse ajo i zgjeron ato duke ofruar shembuj t prdorimit t fjalorit dhe sintakss. Letrsia mund t prdoret n msimin e gjuhs s huaj pr realizimin e synimeve t ndryshme t msimit. Veprimtarit t cilat kryhen duke prdorur tekste letrare jan ndrvepruese dhe nxisin nxnsit t prgjigjen n mnyr krijuese. Pr rrjedhoj, interesi dhe motivimi i nxnsve pr t msuar gjuhn e huaj do t shtohet. Ka studiues q mendojn se prdorimi i teksteve letrare autentike i takon msuesit t letrsis. Pr msimin e gjuhs s huaj jan m se t dobishme tekstet e prshtatura. Por praktika m e mir e msimdhnies dhe studiues t ndryshm vn n dukje se prdorimi i letrsis sht nj element mjaft i rndsishm pr t nxitur t msuarin e nj gjuhe t huaj dhe duhet t jet pjes prbrse e kurrikuls.17 sht e nevojshme t krijohet nj marrdhnie mes msuesit, nxnsit dhe teksteve t przgjedhura. Teorikisht prdorimi
Widdowson, H. G. 1975. Teaching language as communication. England, Oxford University Press. 14 Langer, J.A. (1991). Literary understanding and literature instruction. Albany, NY: National Research Center on Literature Teaching and Learning. 15 Brumfit, C.J & Carter.R 1986a. Literature and Language Teaching. Oxford: Oxford University Press 16 McKay, S. (1982). Literature in the ESL classroom. TESOL Quarterly, 16
13
Lazar, G (1993). Literature and language teaching Cambridge, Cambridge University Press
17
Cook, G (1994) Discourse and Literature: The interplay of form and mind. Oxford. Oxford University Press Shanahan, D. (1997). Articulating the Relationship between Language, Literature and Culture: Toward a New Agenda for Foreign Language Teaching and Research. The Modern Language Journal. 81,2, 164-174. Liddicoat, A.J and Crozet, C. (eds). 2000. Teaching languages, teaching cultures. Melbourne: Language Australia
48
i letrsis n msimdhnien e gjuhs ofron prfitime t shumta sa i takon materialit gjuhsor origjinal, pasurimit me njohuri kulturore, zhvillimi i gjuhs si dhe brumosja e vet nxnsit me kto njohuri.18 S pari tekstet letrare jan m t dobishm se tekstet informuese sepse ato sigurojn kontekste autentike pr msimin e fjalorit. Tekstet letrare u ofrojn nxnsve tema t reja dhe gjuh t pa hasur m par. S dyti, duke qen se tekstet letrare prmbajn informacione kulturore rritet interesi i nxnsit dhe thellimi n njohurit pr vendin dhe njerzit, gjuhn dhe kulturn e t cilve ata po studiojn. Savvidou19 shprehet se prdorimi i teksteve letrare nxit aftsin e nxnsve pr t interpretuar biseda n kontekste t ndryshme shoqrore dhe kulturore t gjuhs s synuar. S treti, tekstet letrare prmbajn shembuj strukturash gramatikore dhe fjalori duke rritur vetdijen e nxnsve pr shumllojshmrin e gjuhs. Ato gjithashtu prmirsojn kompetencn e tyre n aftsimin e gjuhs.20 S katrti, ndrthurja e letrsis n proesin e t msuarit t gjuhs s huaj u krijon studentve mundsin t kuptojn dhe vlersojn kultura dhe ideologji t ndryshme n koh dhe hapsir dhe t prthithin traditat e mendimit, ndjenjs dhe forms artistike t trashgimis q prmban letrsia e kulturave t tilla.21 Ka nj sr gjinish letrare t cilat mund t prdoren n klasat ku msohet gjuha e huaj si romanet, tregimet dhe poezit. Tregimet e shkurtra jan nj gjini letrare e cila preferohet m shum nga studentt si material plotsues ne ort e msimit t gjuhs s huaj. Ka shum t ngjar q njri prej faktorve i cili ndikon n kt vendim sht prmbajtja dhe fabula e tregimit e cila mund t prthithet m shpejt sesa ajo e nj romani, poezie apo drame. Prdorimi i tregimeve t shkurtra n msimin e gjuhs s huaj ka nj sr prparsish q lidhen me motivimin, prforcimin e aftsive gjuhsore si dhe marrjen e informacioneve t nevojshme lidhur me kulturn e vendit,
18 19
Carter, R., and Long, M.Teaching Literature. Essex: Longman.1991. Savvidou, C.(2004). An Integrated Approach to the Teaching of Literature in the EFL Classroom The Internet TESL Journal 20 Povey, J.F. (1967). Literature in TESOL programs: The language and the culture. TESOL Quarterly, 1, 40-46 21 Carter, R., and Long, M.Teaching Literature. Essex: Longman.1991.
49
gjuha e t cilit msohet n klas. Prftimi i aftsive baz arrihet n nj form m t prshtatshme nse realizohet n nj mjedis t natyrshm msimi. Prdorimi i situatave reale sht i domosdoshm n msimdhnie. Letrsia luan nj rol mjaft t rndsishm n kt aspekt. Prdorimi i tregimeve t shkurtra ndikon n zhvillimin e aftsive t ndryshme si leximi dhe t folurit. Studentt diskutojn jo vetm pr temat kryesore dhe personazhet e tregimit por dhe praktikojn stituata mes tyre bazuar n temn e trajtuar. Aftsit e dgjimit dhe leximit prforcohen me prdorimin n klas t varianteve t prshtatura t tregimit t paraqitura me an t CD-ve por dhe duke u krijuar mundsin studentve t lexojn vet nj tregim apo te shprehen rreth personazheve kryesore, tems dhe trajtimit t tregimit nga ana e autorit. Nj aspekt tjetr i rndsishm i prdorimit t letrsis n prgjithsi dhe tregimeve n veanti sht synimi kryesor i msuesit pr t nxitur motivimin te studentt e tij. Prdorimi i teksteve origjinale u jep mundsin studentve t prballen jo vetem me gjuhn e paprshtatur, si prdoret nga folsit vendas, por dhe me kulturn e nj vendi tjetr. N kt mnyr ata vendosen n nj pozicion m t veant si sht konteksti real e social i gjuhs. Littlewood-i22 vren se n msimin e gjuhs s huaj si n do fush tjetr t t msuarit, motivimi sht forca kryesore q prcakton nse nj student prfshihet n nj detyr t caktuar, sa energji i jep asaj dhe pr sa koh kmbngul n realizimin e detyrave. Kjo sht nj dukuri komplekse dhe prmban shum prbrs si nxitja individuale, nevoja pr arritje e sukses, kureshtja, dshira pr stimul, prvoja e re dhe kshtu me rradh. Kta faktor luajn rol n do lloj situate t msuari. Ideja q tregimet e shkurtra jan t prshtatshme pr prdorim n msimin e gjuhs s huaj mbshtetet dhe nga Pardede-i23 studimi i t cilit lidhur me interesin, perceptimin dhe nevojat e studentve nxori n pah se t intervistuarit e shihnin prdorimin e tregimeve t shkurtra n klasat ku msohet gjuha e huaj si tepr interesante jo vetm pr knaqsin personale por si nj pjes e rndsishme pr zhvillimin e aftsive gjuhsore. Pr t par efektet e prdorimit t tregimeve n klasat ku msohet gjuha e huaj do t paraqesim n vazhdim nj studim rasti ku nj tregim i shkrimtarit
Littlewood, William. 1987. Literature in the School Foreign Language Course. In Brumfit and Carter (eds.). 23 Pardede, P. (2010). Short stories use in language skills classes: Students interest and perceptions. The Proceeding of the 4th International Seminar 2010. Bringing Linguistics and Literature into EFL Classrooms (1-17)Salatiga: Satya Wacana Christian University
22
50
OHenry sht punuar n nj prej shkollave te mesme t qytetit t Lushnjes. Metodologjia Ky studim mbshtetet n nj studim rasti. Rasti sht klasa I A n shkolln e mesme t prgjithshme 18 Tetori, Lushnje. Klasa prbhet nga 33 nxns, 20 prej t cilve jan femra. Nxnsit kan studiuar gjuhn angleze prej shtat vitesh dhe nivelin i njohurive t tyre sht B. Nota mesatare e nxnsve n anglisht sht 7.5. Analiza e t dhnave. Pr t identifikuar shprehit dhe interest e tyre pr lexim, nxnsve t ksaj klase iu drejtua nj pyetsor mbi shpeshtsin e leximit, zakonet e tyre t leximit n gjuhn angleze dhe pjesve t leximit q kan lexuar. Nxnsit u pyetn lidhur me tekste t ndryshme q varionin nga tekstet shkollore, artikujt e gazetave, poezit, tregimet e shkurtra, tregimet e gjata madje dhe materialet shkencore q lidheshin me projektet e tyre shkollore. Nga pyetsori dhe diskutimet me nxnsit del se ata lexojn m s shumti tekstin shkollor dhe prqindja e nxnsve q lexojn materiale autentike sht e ult. 60% e tyre nuk lexon tregime t shkurtra dhe 30% lexojn rrall. Pr poezin 54% nuk lexojn aspak dhe 42 % lexojn rrall. Kto shifra t ulta n leximin e materialeve autentike, n rastin ton t gjinive letrare, lidhen me disa faktor. Arsyet e mosleximit t teksteve origjinal letrar lidhet me mosbesimin n aftsit e tyre pr t lexuar nj tregim dhe prballja m fjal t reja. Disa prej tyre shprehen se msuesi nuk u ka rekomanduar lexim teksti letrar si dhe ns e kan patur kt mundsi nuk kan qn t interesuar pr t lexuar. Nisur nga kjo situat dhe arsyet e renditura nga nxnsit pr leximin e tregimeve u punua pr tregimin Hearts and Hands nga OHenry. Ky tregim u zgjodh sepse sht tregim i shkurtr i shkruar nga nj autor i njohur amerikan dhe gjuha sht e prshtatshme pr nivelin gjuhsor t ksaj klase, gjuha e tregimit ka fjalor aktiv pr kt nivel gjuhsor dhe prmban dialogje. Nxnsve iu shpjegua se do punohet me nj tregim origjinal. Me nj fjalor t thjesht iu tregua pr veprimtarin letrare t OHenrit. Kjo rriti interesin e tyre pr t lexuar pjesn. S pari, u punua me fjalorin duke vn theksin t fjalt m t prdorshme
51
dhe fjalt ky. N orn e dyt t msimit nxnsve iu krkua t bnin nj prmbledhje t shkurtr t tregimit me shkrim duke prdorur fjalt kye. Ata u ndihmuan t vn n dukje elementt kryesor t tregimit. N orn e tret u b analiza e tre personazheve kryesore t tregimit, Miss Fairchild, Mr. Easton dhe Sherifit.Kjo u shoqrua edhe me qndrimin e tyre pr do personazh. Ne orn e katrt nxnsve n ifte iu krkua dramatizimi i tregimit duke prdorur me saktsi shprehjet e prdorura n tregim. N orn e pest u kalua n analizn letrare t tregimit, shpjegimit t simboliks s titullit Zemrat dhe duart si dhe mnyra e prshkrimit t personazheve nga autori. Msuesi drejton pyetje q e bjn nxnsin t mendoj dhe t prdor gjuhn pr t shprehur mendimet e tij. N kt or u prdoren pyetje t tilla si: far kuptojm me titullin? Pse autori e prdor fjaln Dor disa her dhe fjaln zemr asnjehr ne tregim? Cila sht tema e tregimit? far kuptoni pr secilin personazh? Si mund ta lidhim fjaln zemr me marshallin dhe me vajzn? etj. Nxnsve iu dha detyr t shkruanin duke prdorur fjalorin e msuar pr t shprehur ndjenjat e tyre pr kt tregim, pr vlersimin e tyre pr tregimin. Pas gjashte orsh t trajtimit t ksaj teme nxnsit ishin m t rrjedhshm n prdorimin e gjuhs. Pas ktyre orve atyre ju krkua t diskutonin pr vlersimin e tyre pr kt veprimtari msimore. Nga intervistat q u organizuan rezultoi se nxnsit e kishin vlersuar kt veprimtari, ishin t knaqur q mund t lexonin , shijonin dhe diskutonin nj tregim origjinal dhe kishin m shum besim se mund t lexojn tregime t shkurtra. Ata theksuan se diskutimet ne klas i ndihmuan q t kalonin prtej leximit thjesht t nj paragrafi n gjuh t huaj, por t thelloheshin n kuptimin e paragrafeve dhe t nxirrnin vet mesazhin e tregimit. Kshtu pr tregimin e punuar dikush tha se marshalli kishte nj zemr t madhe. Ai u shtir se ishte i burgosur q t mos lndonte Miss.Fairchild. Nj tjetr tha se autori prdori fjaln zemr pr t thn q vajza e re ishte aq shum n dashuri sa nuk mund t kuptonte at q ishte e dukshme, q i burgosuri i vrtet, Mr.Easto, kishte t prangosur dorn e djatht. Idet q
52
u shprehn ishin interesante. Diskutim dhe sugjerime. Ky studim rasti tregoi se nse punohet me kujdes pr trajtimin e tregimeve origjinale n klas ato plqehen nga nxnsit dhe trheqin vemendjen e tyre. Hill-i 24parashtron tre kritere baz pr przgjedhjen e teksteve letrare si nevojat dhe aftsit e nxnsve; niveli gjuhsor dhe stilistikor i tekstit si dhe sasia e njohurive q nevojitet pr vlersimin e duhur t tekstit. Kjo realizohet kur ndrtohen nj sr veprimtarish msimore mbi to. N rastin m sipr msuesja punoi me fjalorin duke i vn nxnsit t punojn n mnyr t pavarur me fjalt e reja, u integrua leximi me shkrimin( prmbledhje dhe prshkrimi i personazheve) me t folurit ( dramatizimi) dhe me dhnien e vlersimeve t tyre n diskutimin q u krye n klas. Prdorimi i tregimeve u mundson nxnsve t zhvillojn aftsit gjuhsore. S pari, prdorimi i tregimit ndihmon t lexuarit. Tregimet jan t dobishme pr t prmirsuar fjalorin e nxnsve dhe n t njjtn koh i ndihmon ata t thellohen n pjesn e leximit dhe ta prdorin at n mnyr krijuese. Ky proces i on ata drejt t menduarit kritik, sepse duke lexuar ata ndrveprojn me tekstin duke interpretuar at q lexojn. Gjithashtu, tregimi shrben si nj model pr t nxitur t shkruarin n gjuh t huaj sepse pasi prballet me tregimin, nxnsi shikon dhe imiton prmbajtjen, organizimin dhe stilin. Tregimi shrben si baz pr veprimtari t ndryshme n klas si shkrimi i nj dialogu mbi nj pjes t lexuar, perifrazimi i paragrafve, shkrimi i nj prmbledhjeje t shkurtr ose dhnia e mendimit t tyre pr tregimin. Tregimet jan nj mjet i fuqishm pr t zhvilluar aftsit e t folurit dhe dgjimit sepse gjat ors s msimit mund t organizohen veprimtari t tipit lexim me z t lart, dramatizim, loj me role apo ritregim. Nxnsit ndihen m t interesuar kur kuptojn simbolikn e tij nprmjet diskutimeve t organizuara n gjuhn e huaj n klas. Gjinit letrare q mund t prdoren n msimin e gjuhs s huaj jan t shumta, sht prgjegjsia e msuesit t zgjedh at q sht m e prshtashme pr nivelin gjuhsor , interesat dhe nevojat gjuhsore t nxnsve.
24
Hill, J (1994). Using literature in language teaching. London. Macmillan
53
Bibliografia Brumfit, C.J & Carter.R 1986a. Literature and Language Teaching. Oxford: Oxford University Press Carter, R., and Long, M.Teaching Literature. Essex: Longman.1991. Cook, G (1994) Discourse and Literature: The interplay of form and mind. Oxford. Oxford University Press Hill, J (1994). Using literature in language teaching. London. Macmillan Langer, J.A. (1991). Literary understanding and literature instruction. Albany, NY: National Research Center on Literature Teaching and Learning. Lazar, G (1993). Literature and language teaching Cambridge, Cambridge University Press Liddicoat, A.J and Crozet, C. (eds). 2000. Teaching languages, teaching cultures. Melbourne: Language Australia Littlewood, William. 1987. Literature in the School Foreign Language Course. In Brumfit and Carter (eds.). McKay, S. (1982). Literature in the ESL classroom. TESOL Quarterly, 16 OSullivan, R. (1991). Literature in the Language Classroom.The English Teacher. Pardede, P. (2010). Short stories use in language skills classes: Students interest and perceptions. The Proceeding of the 4th International Seminar 2010. Bringing Linguistics and Literature into EFL Classrooms (117)Salatiga: Satya Wacana Christian University Povey, J.F. (1967). Literature in TESOL programs: The language and the culture. TESOL Quarterly, 1, 40-46 Savvidou, C.(2004). An Integrated Approach to the Teaching of Literature in the EFL Classroom The Internet TESL Journal Shanahan, D. (1997). Articulating the Relationship between Language, Literature and Culture: Toward a New Agenda for Foreign Language Teaching and Research. The Modern Language Journal. 81,2, 164-174. Van, T.T.M. (2009). The relevance of literary analysis to teaching literature in the EFL classroom. English Teaching Forum, 3: 2-9. Widdowson, H. G. 1975. Teaching language as communication. England, Oxford University Press.
54
Appendix Hearts and Hands By O Henry (William Sydney Porter(September 11, 1862 June 5, 1910)
At Denver there was an influx of passengers into the coaches on the eastbound B. & M. express. In one coach there sat a very pretty young woman dressed in elegant taste and surrounded by all the luxurious comforts of an experienced traveler. Among the newcomers were two young men, one of handsome presence with a bold, frank countenance and manner; the other a ruffled, glumfaced person, heavily built and roughly dressed. The two were handcuffed together. As they passed down the aisle of the coach the only vacant seat offered was a reversed one facing the attractive young woman. Here the linked couple seated themselves. The young womans glance fell upon them with a distant, swift disinterest; then with a lovely smile brightening her countenance and a tender pink tingeing her rounded cheeks, she held out a little gray-gloved hand. When she spoke her voice, full, sweet, and deliberate, proclaimed that its owner was accustomed to speak and be heard. Well, Mr. Easton, if you will make me speak first, I suppose I must. Dont you ever recognize old friends when you meet them in the West?The younger man roused himself sharply at the sound of her voice, seemed to struggle with a slight embarrassment which he threw off instantly, and then clasped her fingers with his left hand. Its Miss Fairchild, he said, with a smile. Ill ask you to excuse the other hand; its otherwise engaged just at present.He slightly raised his right hand, bound at the wrist by the shining bracelet to the left one of his companion. The glad look in the girls eyes slowly changed to a bewildered horror. The glow faded from her cheeks. Her lips parted in a vague, relaxing distress. Easton, with a little laugh, as if amused, was about to speak again when the other forestalled him. The glum-faced man had been watching the girls countenance with veiled glances from his keen, shrewd eyes. Youll excuse me for speaking, miss, but, I see youre acquainted with the marshall here. If youll ask him to speak a word for me when we get to the pen hell do it, and itll make things easier for me there. Hes taking me to Leavenworth prison. Its seven years for counterfeiting.Oh! said the girl, with a deep breath and returning color. So that is what you are doing out here? A marshal! My dear Miss Fairchild, said Easton, calmly, I had to do something. Money has a way of taking wings unto itself, and you know it takes money to keep
55
step with our crowd in Washington. I saw this opening in the West, and--well, a marshalship isnt quite as high a position as that of ambassador, but-- The ambassador, said the girl, warmly, doesnt call any more. He neednt ever have done so. You ought to know that. And so now you are one of these dashing Western heroes, and you ride and shoot and go into all kinds of dangers. Thats different from the Washington life. You have been missed from the old crowd. The girls eyes, fascinated, went back, widening a little, to rest upon the glittering handcuffs. Dont you worry about them, miss, said the other man. All marshals handcuff themselves to their prisoners to keep them from getting away. Mr. Easton knows his business. Will we see you again soon in Washington? asked the girl. Not soon, I think, said Easton. My butterfly days are over, I fear. I love the West, said the girl irrelevantly. Her eyes were shining softly. She looked away out the car window. She began to speak truly and simply without the gloss of style and manner: Mamma and I spent the summer in Denver. She went home a week ago because father was slightly ill. I could live and be happy in the West. I think the air here agrees with me. Money isnt everything. But people always misunderstand things and remain stupid-- Say, Mr. Marshal, growled the glum-faced man. This isnt quite fair. Im needing a drink, and havent had a smoke all day. Havent you talked long enough? Take me in the smoker now, wont you? Im half dead for a pipe. The bound travelers rose to their feet, Easton with the same slow smile on his face. I cant deny a petition for tobacco, he said, lightly. Its the one friend of the unfortunate. Good-bye, Miss Fairchild. Duty calls, you know. He held out his hand for a farewell. Its too bad you are not going East, she said, reclothing herself with manner and style. But you must go on to Leavenworth, I suppose? Yes, said Easton, I must go on to Leavenworth. The two men sidled down the aisle into the smoker. The two passengers in a seat nearby had heard most of the conversation. Said one of them: That marshals a good sort of chap. Some of these Western fellows are all right. Pretty young to hold an office like that, isnt he? asked the other. Young! exclaimed the first speaker, why--Oh! didnt you catch on? Say-did you ever know an officer to handcuff a prisoner to his right hand?
56
Msimdhnia e gjermanishtes dhe letrsia gjermane
Msimdh nia e gjermanishtes dhe letrsia gjermane MA. Albana Avrami Gjuha pasqyron nj kombsi, ajo sht pasqyra m e qart e nje kojmbsie dhe e kulturs s saj. Shkalla e pasuris dhe e pastrtis s gjuhs sht treguesi i nivelit t ksaj kulture Eqerem abej Hyrje Pas rnies s sistemit monist dhe t nj izolimi t skajshm t vendit ton nga vendet e tjera dhe me vendosjen e sistemit shoqror t demokracis, t liris e pluralizmit n fushn e mendimit dhe t kulturs, jan krijuar kushte shum t prshtatshme pr prvetsimin masiv t gjuhve t huaja nga shqiptart. Prve faktorve t tjer, kt proces e kan ndihmuar kontaktet e shumanshme me vendet ku jan t prhapura gjuht e mdha t huaja si anglishtja, frngjishtja, italishtja, spanishtja dhe gjermanishtja etj. Faktori m i rndsishm sht zhvillimi i gjith shkallve t sistemit arsimor q krahas gjuhs shqipe, ka nj shtrirje jashtzakonisht t gjer prvetsimi i gjuhve t huaja nga brezat e rinj, q ndjekin sidomos shkollat e mesme t prgjithshme dhe t gjuhve t huaja si dhe universitete me deg e fakultete t ndryshme, ku msohen e prdoren anglishtja, frngjishtja, italishtja, gjermanishtja e gjuh t tjera. Fakti m pozitiv q sht konstatuar edhe nga intelektual, profesor dhe specialist t huaj, t cilt kan patur e kan kontakte me student shqiptar, sht dshira e pasioni i tyre i madh dhe i dukshm pr zotrimin e gjuhve t huaja me ndihmn e pedagogve vendas e t huaj. Brezi i ri sht n prgjithsi i bindur se prkushtimi i vullnetshm i tyre ka t bj drtejtprdrejt me t ardhmen e tyre profesionale, kulturore, me jetn m t lumtur personale, familiare dhe shoqrore, n kushtet favorizuese t prfshirjes s Shqipris n Bashkimin Europian. Sigurisht, ne nuk e keqkuptojm kt fakt dhe nuk fshehim prgjegjsit dhe vshtirsit e pashmangshme q ekzistojn pr t arritur rezultate sa
57
m t plota n kt fush, kur vendi ecn drejt nj qytetrimi modern t globalizuar, q dallohet pr nj nivel t lart t zhvillimit t shkencs, kulturs e arteve, t marrdhenieve dhe mjeteve moderne dixhitale t komunikimit. Prandaj, ne do t ndalemi n disa probleme q mund t zgjidhen m mir prsa i prket puns q bhet n shkolla e universitete pr zotrimin e gjuhve t huaja. Cilat jan shqetsimet dhe cila sht prvoja q kemi pr problemet e prvetsimit t gjermanishtes n Universin Politeknik t Tirans? Interesimin ton e ndihmon edhe Konferenca Kombtare kushtuar Studimeve t avancuara n inxhinierin matematike, fizike dhe kimike, zhvilluar m 2012, ku u trajtuan gjersisht edhe problemet e Strategjis t re t msimdhnies s gjuhve t huaja t specialitetit. Kjo strategji lidhet me ndryshimet q vazhdojn t kryhen n fushn e kurrikulave, n masivizimin e shkolls s lart dhe n nj angazhim m profesional e qytetar t personelit akademik. Zbatimi i Karts s Bolonjs, 18 shtator 2003 dhe i Kuadrit Evropian t Referimit t Gjuhve, q prej vitit 2000, nxjerrin n pah zhvillimin e aftsive gjuhsore t t rinjve, si nj element mjaft t rndsishm t formimit vetjak. Kaprcimi i njansive n msimin e gjermanishtes. N programet universitare bie n sy sidomos ngushtimi gati i plot i msimit n zotrimin kryesisht t prbrsve t gjuhs, kurse pak vemendje ose aspak nuk i kushtohet kujdes zotrimit t dijeve mbi kulturn, historin e qytetrimin gjerman. Nuk sht fjala pr t paksuar e cunguar kohn msimore, duke dmtuar gjithshka q sht e parashikuar n programet zyrtare t miratuara nga institucionet prgjegjse; ska dyshim, se detyra themelore e pedagogut t ktyre lndve, sht zotrimmi sa m i plot e m i sakt i gjermanishtes, edhe t shkruar, edhe t folur.25 Dhe ky piksynim varet para s gjithash nga shkalla e kualifikimit jo vetm gjuhsor, por edhe kulturor t pedagogut t gjuhs s huaj. Duke e quajtur kt problem tepr kompleks e t ndrlikuar, do t ndalem kryesisht n dy drejtime: a) N vshtirsit, q lidhen drejtprdrejt me vshtirsit e prbrsve gjuhsor n punn pedagogve q japin gjermanishten dhe t studentve q prvetsojn kt gjuh. b) n vshtirsit e zotrimit t dijeve mbi historin,kulturn, letrsin dhe qytetrimin e Gjermanis.
25
Barbara Ziebel 2002
58
N punn pedagogjike t msimit t gjuhve t huaja bien n sy vshtirsi t ndryshme, q ndeshen, nga njra an, tek studentt q fillojn msim t nivelit A1 ose q kan njohje t pjesshme t gjuhs s huaj, t nivelit B2 dhe, nga ana tjetr, me vshtirsi t nj karakteri tjetr, q ndeshen edhe n qendrime t pedagogve t ktyre lndve. a) Nj nga shkaqet e vshtirsive ka t bj me nivelin e zotrimit t pamjaftueshm ose t mangt t gjuhs amtare shqipe. Nga hetimet q jan kryer sht konstatuar se studentt, q kan mangsi n formimin e tyre gjuhsor, edhe t gjuhs amtare, nuk i kushtojn vemendjen e duhur zotrimit t gjuhs s huaj q kan zgjedhur ngaq nnvlersohet niveli i mir i njohjes s gjuhs shqipe se ska u duhet ose e din q n lindje. Kuptohet se ata q snjohin mir shqipen, e kan m t vshtir t zotrojn gjuht e huaja dhe e kundrta. Vihet re, gjithashtu, se pedagog t gjuhve t huaja konstatojn se n arsimin parauniversitar ka vite q nuk tregohet kujdes pr zotrimin e rregullave t drejtshkrimit, t gjuhs letrare, standarte t shqipes. Madje, n vend q t mblidhen e t vendosin pr probleme gjuhsore shkencrisht t diskutueshme, gjuhtart por edhe shkrimtart vazhdojn t zhvillojn diskutime t ashpra me pikpamje t kundrta, ndonse kto rregulla kan mbetur n fuqi zyrtarisht. Ka student n universitetet q msojn gjuht e huaja, t cilt vijn nga rrethe t ndryshme t vendit; ca paraplqejn t prdorin, t flasin e t shkruajn toskrisht, e t tjer aktivizojn gegrishten, q jan dialekte t t njjts gjuh kombtare, t shqipes. Kjo e vshtirson punn pr tu msuar studentve gjuhn e huaj n standartet e krkuara. M keq akoma sht prdorimi i t folurit lokal dhe dialektor. Sigurisht kjo situat e vshtirson pr studentt dhe pedagogt zotrimin e gjuhve t huaja. Ve ktyre vrojtohet se edhe varfria leksikore ose mosnjohja e ndonj gjuhe tjetr, prve gjuhs amtare, nuk ndihmon as pedagogt, as studentt n punn pr zotrimin e gjuhve t huaja. Prandaj, mund t duket si teprim, por vshtirsia do t ishte edhe m e madhe po t nnvlersohej zotrimi i gjuhs amtare n universitete, prandaj disa pedagog kan t drejt kur e quajn t dobishme zgjedhjen e lir edhe t msimit t gjuhs shqipe n universitete. Sigurisht, n kt drejtim vetvetiu duhet t prjashtohet dega e Fakulteteve t gjuhs e letrsis shqipe.
59
Diskutimi q sht zhvilluar koht e fundit pr raportin midis msimit t gjuhs shqipe dhe lnds t letrsis shqipe n shkolla ka treguar se ska nj qndrim t vetm pr dhnien e ktyre lndve; disa krkojn q kto dy lnd t jepen t ndara njra nga tjetra, q do t shtonte artificialisht numrin e lndve dhe do t nnkuptonte specializimin e njanshm t msuesve t letrsis nga ata t gjuhs, pra, edhe t studentve. Pjesa tjetr e specialistve dhe pedagogve pranojn q gjuha e letrsia t jen bashk, pra t jepen brenda programit t nj lnde, por duke e prsosur raportin midis gjuhs dhe letrsis. Pikpamjet e ndryshme e t kundrta dshmojn se n prgjithsi ka mangsi e t meta n formimin gjuhsor t studentve q vazhdojn universitetet dhe q msojn gjuh t huaja. Na duket me vend shqetsimi i akademikut Fuga, q flet pr momente krize pr problemet e gjendjes dhe zhvillimit t gjuhs shqipe: :Problemi yn i madh sot,-pohon ai,- gjendet te kriza semantiko-linguistike e thell dhe e gjer q ka krijuar ndr ne nj kaos konceptual q dmton shkolln shqiptare, kulturn kombtare si dhe pengon komunikimin kulturor t qytetrimit shqiptar me kulturn e sotme t prparuar t vendeve t tjera26. Ndaj sht e nevojshme q edukimi gjuhsor t shihet n nj kndvshtrim m t gjer, ku msimi i gjuhs shqipe t jet pjes prbrse e nj edukimi shumgjuhsor t brezit t ri. b) N krahasim me t kaluarn n ditt e sotme ekzistojn kushte t favorshme pr formimin kulturor dhe gjuhsor e letrar, ngaq sht shtuar shum botimi i veprave t prkthyera nga gjuht e tjera. Studentt tan kan mundsi t mdha t njihen me vepra t panumurta jo vetm letrare artistike, por edhe t specialiteteve m t ndryshme t kulturs, shkencave e teknologjive. Kjo prbn nj rrethan shum t favorshme pr ngritjen e nivelit kulturor t brezit t ri, q sht rrethan e favorshme edhe pr interesimin dhe pr njohjen e zotrimin e gjuhve t huaja. Por diskutimet publike n gazeta, revista e n masmedia tregojn paknaqsin e shprehur pr cilsin e ult t shum veprave t prkthyera, t cilat e dmtojn formimin jo vetm gjuhsor, por edhe kultruror e shkencor t brezit t ri. Parimi i prkthimit sht: Kur t lexosh nj prkthim dhe t mos e marrsh vesh q sht i till, ai sht prkthim i mir27 Jan t shpeshta rastet e prmendura nga kritika t prkthimeve t dobta t bra nga individ q dshmojn jo vetm dshirn e tyre afariste,
26 27
Fuga,A. 2008 Shptim Cuka .2008
60
fitimprurse, por edhe papergjegjshmrin qytetare per dmin e madh kulturor e gjuhsor q u shkaktojn atyre q prpiqen pr prvetsimin e gjuhve t huaja.Perkthyesit nuk i prkasin fushs n t ciln prkthejn dhe pr kt arsye nuk njohin as traditne prkthimit n at fush.28 Po marr nj shembull konkret. Pr t prvetsuar mir nj gjuh t huaj, pra, dhe gjermanishten sht e domosdoshme t njihen mir dhe rrjedhimisht t prdoren drejt lidhjet e qndrueshme a t detyrueshme t foljeve t ksaj gjuhe me parafjal t caktuara, sado vshtirsi q mund t dalin pr prvetsimin dhe prdorimin drejt t ktyre lidhjeve. Nevojn e pashmangshme t zotrimit t tyre, e ndjen menjher cilido q krkon t njoh e t prdor si duhet gjermanishten. Ndrmjet lidhjeve t qendrueshme t foljeve me parafjal t gjuhs gjermane e t gjuhs shqipe, mjaft nga kto lidhje jan shum t ngjashme me njra-tjetrn. N kto lidhje, foljes dhe parafjals q bashkohet me t n njren gjuh, mund ti prshtatet parafjala n gjuhn tjetr. P.sh.Ich arbeite mit jmdm. Dhe un punoj me dik jan lidhje t qndrueshme t foljeve me parafjal shum t ngjashme midis tyre ose q mund ti quanimt Njjta.(arbeite=punoj;mit=me).Dhe prdorimi i ktyre lidhjeve nuk prbn vshtirsi n prkthim. Po shum lidhje t qendrueshme n gjermanisht dhe n shqip, foljet i kan t njjta, ndrsa parafjalt me t cilat lidhen kto folje, ndryshojn n seciln gjuh.psh. lesen ber jmdn. e gjermanishtes (mbaj leksion pr dik ose pr dika) dhe n shqip (lexoj mbi ) nuk mund t jen t njjta n prkthim. Ndryshe, fjalia sdo t kishte kuptim. Po ky fenomen ndodh dhe n gjuhn angleze. Psh. Look after (kujdesem pr dik) dhe n shqip (shoh pas) etj etj. Kto folje nuk mund t prkthehen njsoj. E kshtu n pamundsi t njohim mir nj gjuh t huaj, kemi dhe prkthime jo t nj niveli t arrir ose t pakuptimshm. E ka thn bukur prkthyesi i madh Sh.Cucka: Prkthimi nuk do t quhej prkthim, pa nj formim filologjik29 Msimi i gjuhve t huaja krkon nj angazhim serioz, nuk sht nj veprimtari thjesht zbavitse, argtuese; ky angazhim lidhet sidomos me qllimin e ardhshm profesional t specialistve q prgatit shkolla e lart dhe q nxit e prligj gjith mundimin e pasionin pr t zotruar nj gjuh t re. Msimi i gjuhve t huaja gjithmon, ka qen nj element shum
28 29
F.Mustafaj 2007 Sh.Cucka. 2009
61
respektuar n do shoqri 30 T pakt jan ata njerz q msojn disa gjuh pr kultur ose pr t fituar erudicion kulturor ose shkencor. N kt kategori nuk mund t mos prfshihen edhe student q ndjekin deg t gjuhve t huaja, q profesionalisht do t merren kryesisht me pun pedagogjike pr t dhn msim gjuht e huaja ose pr t punuar si prkthyes. Ska dyshim se vshtirsia n kt situat qndron n zotrimin e prsosur t gjuhs, me t ciln do t punohet gjith jetn, dhe n zgjedhjen e merituar t specialistve m t aft t ksaj fushe. Meqense n prgjithsi tekstet e msimit t gjuhve t huaja dhe prgatitja e pedagogve prkats nuk prkon me specialitetet e ndryshme q kan studentt, paksohet angazhimi, pasioni e dshira pr zotrimin e fondit t domosdoshm e t prgjithshm t dijeve t rekomanduara nga programet pr kt ose at gjuh. Dhe ky rrezik sht i mundshm e serioz n kushtet e sotme t zhvillimit t shpejt t qytetrimit t kombeve t ndryshme, t globalizimit dhe t komunikimit me sisteme t ndrlikuar t informacionit dixhital. Kuptohet se detyra e pedagogve nuk sht tu msoj nj brtham minimale slang(t bisedave te rendomta me apo pa celular), por tu japin studentve t flasin me kultur n gjuhn angleze apo gjermane. Gjithashtu, sht e nevojshme q pedagogt ta pasurojn msimin me informacion t bollshm special t ktyre gjuhve, q evoluojn dhe begatohen me fjal t reja t specialitetit. Kshtu, prvetsimi i gjuhs s huaj do t shrbente si mjet efikas i komunikimit t kulturuar e shkencor me dinjitet. Aq m tepr q prvetsimi i mir i gjuhs s huaj do ti ndihmoj studentt q t bjn edhe prkthime tekstesh e materialesh t specialitetit t tyre, por edhe letrsi artistike pr qefin e tyre dhe pr tu njohur me kulturn e historin e atdheut t anglishtes ose t gjermanishtes a t nj gjuhe tjetr. N fakultetin e inxhinieris ka deg t ndryshme t specialitetit dhe prandaj duhet t bhen prpjekje t veanta pr ta begatuar msimin me leksikun dhe terminologjin prkatse t veant t profilit inxhinjerik e teknikoshkencor t studentve t degve t ndryshme, q bashkohen n msimin e gjermanishtes. Edhe kjo sht nj nga vshtirsit m t mdha t msimit t gjuhve t huaja n prputhje me nevojat e specialitetit inxhinierik, pa e
30
B.Krasniqi August 2011 nr.7 Gratiszeitschrift
62
tepruar se sidoqoft theksi vihet mbi karakterin kultruror t prgjithshm t gjuhs letrare t gjermanishtes, e cila mundson gjetjen edhe t elsit pr ta plotsuar gjuhn me njohjen edhe t historis, kulturs dhe letrsis prkatse t ksaj gjuhe. Po t kaprceheshin edhe vshtirsit q, gjithashtu, lindin n kt drejtim, kjo do t sillte nj an t rndsishme, q mungon. Njeriu mson gjith jetn dhe nuk mbetet vetm n at q msohet n shkollat e larta, n universitete, dhe shum prej studentve q msojn mir gjermanishten, sigurisht, zhvillohen intelektualisht dhe prsosin edhe shijet kulturore e artistike. Prandaj, pa e dmtuar zotrimin e gjermanishtes, kjo lnd bhet edhe m trheqse e m interesante. Pa u shtrir n drejtime t tjera, ka patur sukses prpjekja pr t zgjedhur disa elemente t kultrurs, historis e letrsis gjermane, duke u ndalur n letrsin e magjishme romantike dhe n qendr t rrfimeve pr t mund t merrej jeta e vepra poetike e shkrimtarit te madh gjerman .Gtes, aq e shumanshme saq mund t zbrthehen copra e modele t prozs (romani Vuajtjet e djaloshit Verter) Verteri)dhe poemn e famshme Fausti, q i kemi tashm t shqipruara. Publikun kureshtar, t etur pr kto ndryshime rrnjsore, vet prkthyesi e sqaron: Besoj se pas botimit t prkthimit tim, lexuesi, q do t doj t bj nj prqasje t till, do ta ket fare t leht t vr re, s paku intuitivisht, ndryshimet midis dy prkthimeve. N art, ndryshe nga ndodh n shkenc a n politik, intuita e publikut sht nj dukuri e zakonshme... Prkthimin e Faustit e nisa si nj sfid gjuhsore, artistike dhe kulturore n mars t vitit 1983. Asokohe shtpia botuese Naim Frashri prgatitej t botonte t plot prkthimin e ksaj vepre t kryer nga prof. Luarasi dhe kishin lindur mendime t ndryshme lidhur me masn, n t ciln ky prkthim u prgjigjej parametrave t origjinalit. Pikrisht n t tilla rrethana m lindi ideja t ndrmerrja prkthimin tim t Faustit31P.Luarasi (2008) Pas veprave t Shekspirit t prkthyera nga anglishtja n shqip,j an veprat e letrsis gjermane (shumica e t cilave i prkasin romantizmit gjerman, t shqipruara nga mjeshtra t shquar t shqipes e gjermanishtes si: Ndre Mjeda, Lasgush Poradeci, Sknder Luarasi, Sejfulla Malshova dhe nga brezi i m t rinjve: Shvarci, Kolevica, Klosi, A.Koi, PJorgoni etj. Pr konkretizim kemi zgjedhur veanrisht nj perl nga m t bukurat e romantizmit gjerman,t nxjerr nga kryevepra Fausti i Gtes poezin
31
P. Luarasi . 2008
63
me titull Mbreti i Tuls. Kjo poezi ka qen prkthyer nga N.Mjeda, S.Luarasi, S.Malshova; njri shqiprim m i bukur se tjetri, ndonse i t njjts knge. Leximi i saj n gjermanisht dhe shqip, prcjell jo vetm vlerat artistike t gjuhs, por transmeton edhe dije historike, kulturore, estetike t nj qytetrimi t madh, q ndrion edhe n kohn ton Qytetrimin gjerman, europian e botror. Nj shembull i thjesht se si rritet dashuria e pasioni pr t njohur gjuht e huaja n universitetet e Shqipris. MBRETI I TULS Na ish nj mbret n Tule, Mi det, n nj kshtjell I bess gjer n varr. U shtrua me dolli, I dha, tek vdiste, mikja E mblodhi rreth e rrotull Nj kup derdhur ar. Kalorsit e tijk. Si at sduaj gj tjetr Atje t jets afshin M do gosti e shpinte; E fundit piu plaku. Dhe syve lot i shkonin Pastaj bekriu n vala Sa her me t pinte. T p shnjtn kup e flaku. Dhe, kur ju afrua vdekjes, E pa q ra, q kridhej, T birin thiri e pa; Q shkoi n funt at. Qytete e kish ja fail, Iu errn syt e ballit, Po kupn nuk ja la. E spiu kurr m. Prkthimi: Sejfulla Malshova (Lame Kodra) Na ish nj mbret n Tul, N salln e gostis besnik q gjer n varr; n pllasn lart mbi det, i fali mikja bull, i thirri rreth dollis kur vdiq, nj kup nar. kalorsit e vet. Sa at gj tjetr sdonte, Atje t jets afshin n do gosti e shpinte, e fundit plaku piu, prej syrit lotI shkonte, pastaj t shenjtn kup sa her me t pinte. e flaku ndet bekriu.
64
Kur iu afrua varrit, E pa si ra prej zallit, rigat e kish ia la si shkoi n fund, at. t gjitha trashgimtarit, Iu shuan syt e ballit po kupn nuk ia dha. E spiu kurr m. Prkthim nga S.P.Luarasi Deri ndek besnik ke sthohet Nndeje tparve, nbuz t detit Ishte nTule j padisha, Gjith,parsin nnji gosti thrret; Diq e dashtna mbas do kohet Ulet ngost eka rreth vedit Ej got arit shej i la. Mbledhun bashk parsine vet. Sa at got arit gja nuk nuk dote E tksaj tkandshmes jet dshirin E gjithmon me ten piu; Piu ma tmbramin e lumnoi Por ka j lot pr faqe i shkote Pijsi plak, mandej putirin Gjithsaher piotye fatziu. Ndr val tdetit e flakroi. Kur pau vedin tuj mbarue Tuj u zhyt e p;au nfund tzallit Njeh qytetet, e gjithshka Tuj kcye n alt,tuj hup me turr; Trashgimtarfit ia la shkrue, E nat as i ran prej ballit Por putirin nuk ia la. Fikun p syt e spiu kurr. Prkthim nga Ndre Mjeda Konkluzione T prvetsosh mir nj gjuh t huaj duhet s pari t flassh bukur gjuhn mm. Duhen njohur t gjitha nivelet e gjuhs, duhen njohur veorit krahinore, shmangiet gjuhsore etj. Duke kaluar t gjitha vshtirsit q dalin n msimdhnien e nj gjuh t huaj do t bhet e mundur q studenti t arrij prmes metodave bashkkohore ta prvetsoj si duhet at. Prkthimi-Element themelor e prcaktues n kulturn komunikative t mbar njerzimit. Do t ishte me dobi ekspozimi maksimal i studentve me kulturn,mendsin e nj gjuhe t huaj. Esht e vrtet se pro eset e globalizimit botror jan t fuqishme ,por sidoqoft gjuht e kulturat e ndryshme jan vlera t mdha t sejcilit popull,
65
t formuara e t begatuara historikisht dhe n botn e ardhshme , sido q t jet,skan pr tu humbur vlerat e tyre origjinale. Literatura: Deutsch als Fremdsprache. Anregungen fr einen kommunikativen Unterricht. 2.Auflage Bohmann Verlag ien 1992 N.Gerhard und H.Hunfeld :Methoden des fremdsprachlichen Deutschunterrichts. 1993 Universitt Gesamthochschule Kassel(GhK) Peter Bimmel und Ute Rampillon:Lernautonomie und Lernstraregien 2000Goethe Institut,Mnchen W.Goethe FaustiPrkthyer nga S.Luarasi.Argeta LMG1999 -Gte Vepra t zghedhurav.2 poezi,(Goethes Werke-Gedichte),Shtpia Botuese Naim Frashri1988. -Goethe Knga e udhtarit n Shtrngat poezi t zgjedhura(Goethes erke-Gedichte)Meyersklassiker-Ausgeben herausgegeben von Prof. Dr.Ernst Elfter..Botimet Toena 2003. -Shptim Cuka Revista Universi Shqiptar i Librit-intervistaartikulli Prkthimi - i pamundur pa nj formim filologjik2009
66
Leximi dhe t folurit n kuadrin e shprehive t integruara
LEXIMI DHE T FOLURIT N KUADRIN E SHPREHIVE T INTEGRUARA Lindita HASIMI Universiteti Politeknik i Tirans Midis leximit dhe t folurit ekziston nj marrdhnie gjithnj e n rritje. Nuk ka dyshim se njerzit q kan fjalor t pasur n lexim priren drejt zhvillimit t nj fjalori t pasur edhe n komunikimin me goj. Forca e leximit mbshtetet n prmirsimin e vazhdueshm t njohurive t fjalorit q siguron komunikimin. Rndsia e njohjes s fjalve, e cila lehtson shprehit e t folurit, ka qen nj burim kryesor n zhvillimin e shprehive t leximit. Si rrjedhoj, prmirsimi i njohjes s fjalve prmes leximit ndikon n prmirsimin e shprehive t t folurit. Ky artikull fokusohet n at se si fjalt e printuara lidhen me fjalt e folura dhe se si leximi kontribuon n ligjrimin me goj. N aktivitetet e prshkruara ktu, integrimi i shprehive t t folurit dhe t t lexuarit, thellon t kuptuarit nga nxnsit t materialit t leximit, zbulon problemet q ata kan pr ta kuptuar nj tekst, dhe, m e rndsishmja, u lejon atyre q ta aplikojn informacionin q kan lexuar n komunikimin me goj, duke prmirsuar kshtu rrjedhshmrin e tyre. Fjal kye: leximi, t folurit, njohuri t fjalorit, shprehi t integruara. Leximi Leximi sht procesi aktiv i t kuptuarit t tekstit t shtypur e grafik. Ai sht nj proces kompleks q prfshin edhe perceptimin edhe mendimin. T lexuarit konsiston n dy procese t lidhura reciprokisht: njohja e fjals dhe kuptimi i saj. Njohja e fjals i referohet procesit t perceptimit se si simbolet e shkruara korrespondojn me gjuhn e folur t dikujt. Kuptimi sht procesi i t kuptuarit t domethnies s fjals, t fjalis dhe t tekstit t lidhur me t. Lexuesit n mnyr tipike prdorin njohurit e formimit t tyre kulturor, fjalorin, njohurit gramatikore, eksperiencn me tekstin dhe strategji t tjera q i ndihmojn ata t kuptojn tekstin e shkruar.Leximi sht nj proces mendimi. Lexuesit e din q, kur lexojn, ajo far ata
67
lexojn, supozohet t ket kuptim. Ata e monitorojn t kuptuarit t tyre dhe kur e humbasin kuptimin e asaj q po lexojn, shpesh n mnyr t pavetdijshme przgjedhin dhe prdorin nj strategji leximi (si pr shembull rileximi ose t brit pyetje) q i ndihmon t rilidhin kuptimin e tekstit. Shprehit dhe strategjit e leximit mund t msohen ndrkoh q nxnsit jan duke lexuar nj tem t veant nprmjet nj detyre leximi autentik. Nxnsve mund tiu msohet si t bhen lexues strategjik dhe t vrtet. T msosh t lexosh sht nj qllim i rndsishm arsimor. Si pr fmijt, ashtu edhe pr t rriturit, t ushtruarit e leximit hap bot dhe mundsi t reja. Ai na mundson t fitojm njohuri t reja, t shijojm letrsin dhe t bjm gjrat e prditshme q jan pjes e jets moderne, si p.sh. t lexojm gazetat, njoftimet pr pun, instruksionet e manualeve, hartat e kshtu me radh. Msimi i gjuhs pa lexuar sht i vshtir. Leximi sht nj mnyr e mir t kuptuari. Nj lexues i mir sht n gjendje t kuptoj fjalit dhe strukturat e nj teksti t shkruar. Bright dhe McGregor jan t mendimit se leximi sht udha m e kndshme drejt zotrimit t gjuhs32 Duket se leximi sht nj faktor kryesor n msimin e gjuhs. Nj nocion i rndsishm i zhvillimit t aftsive t leximit dhe aftsive t t folurit sht q t prdorin gjuhn pr t nxn si dhe pr komunikim. Leximi mund t luaj nj rol t madh n msimin e suksesshm t gjuhs. Ai mund t zhvilloj shprehit e t folurit. Duhet theksuar se t folurit mban nj vend shum t rndsishm n msimin e gjuhs s huaj sepse mesazhet prcillen edhe nprmjet t folurit. Sipas Ur 33, nga t katra shprehit (dgjimi, t folurit, leximi dhe shkrimi), t folurit duket n mnyr intuitive m i rndsishmi. Leximi rezulton n prmirsimin e performancs bisedimore t nxnsve. Leximi ndihmon nxnsit t deshifrojn fjal t reja q u duhen pr bisedat. Nprmjet leximit nxnsit e gjuhs do t ken njohuri mbi fjalorin q do tua lehtsoj performancn e tyre t t folurit dhe prdorimi nga ana e tyre e strukturs n gjuhn e synuar do t zhvillohet. Kta komponent t cilt krkohen me an t leximit jan t gjith t nevojshmm pr zhvillimin e shprehive t t folurit. N mnyr t ngjashme, illiams34 sugjeron disa
Bright, J. A., & G. P. McGregor. (1970). Teaching English as a Second Language. London: Longman, f. 52 33 Ur, F. 1996. A course in language teaching: Practice and theory, Cambridge: Cambridge University Press, f. 120. 34 Williams, E. (1984). Reading in the Language Classroom. London: Macmillan Publishers Ltd., f. 85
32
68
arsye pse nxnsit e gjuhs duhet t lexojn: Nxnsit mund t ken praktik t mtejshme n gjuhn q ata kan msuar, Nxnsit mund t praktikojn gjuhn n mnyr q ta riprdorin at n shprehit e tjera t tilla si t folurit dhe t shkruarit, Nxnsit mund t msojn se si t prfitojn nga tekstet pr nxjerrjen e informacionit q u nevojitet Nxnsit mund t gjejn knaqsi apo interes nprmjet leximit T folurit T folurit sht t qenit n gjendje pr t ligjruar, shprehur apo shkmbyer mendime me an t prdorimit t gjuhs. Harmer (2001) shkruan se nga pikpamja komunikative, t folurit ka shum aspekte t ndryshme duke prfshir dy kategori t mdha si - saktsia, q prfshin prdorimin korrekt t fjalorit, gramatiks dhe shqiptimit praktikuar prmes aktiviteteve t kontrolluara dhe t drejtuara, dhe, rrjedhshmria, e cila konsiderohet t jet aftsia pr t vazhduar kur flet spontanisht35. Bygate36 gjithashtu thekson njohjen e gjuhs dhe shprehit n prdorimin e ksaj dije pr nj komunikim efektiv. Njohja e gjuhs dhe shprehia e prdorimit t saj konsiderohen si dy element themelor t nj komunikim efektiv. Ndr elementet e nevojshme pr prodhimin e folurit jan: Ligjrimi konektiv: nxnsit e mir duhet t jen t aft jo vetm t prodhojn fonema m vete t gjuhs, por edhe t prdorin ligjrimin konektiv t rrjedhshm. N ligjrimin konektiv tingujt modifikohen, hiqen, shtohen apo dobsohen. Mjetet shprehse: folsit vendas t nj gjuhe e ndryshojn intonacionin dhe theksin e pjesve t veanta t ligjrimit, ndryshojn volumin dhe shpejtsin, dhe tregojn edhe me an t mjeteve t tjera fizike dhe joverbale se si ndjehen. Leksiku dhe gramatika: t folurit spontan dallohet nga prdorimi i numrit t shprehjeve t zakonshme leksikore, veanrisht n kryerjen e funksioneve t caktuara gjuhsore. Negocimi dhe gjuha: t folurit efektiv prfiton nga gjuha negocuese q ne prdorim pr t krkuar sqarime dhe pr t treguar strukturn e asaj q jemi duke thn.
Harmer, J. (2001). The Practice of English Language Teaching. Harlo: Pearson Education. 36 Bygate, M. (1987). Speaking. Oxford: Oxford University Press
35
69
Ky studim v n pah fjalorin dhe njohurit gramatikore n mesin e ktyre elementeve. Leximi do t mundsoj nxnsit t zhvillojn fjalorin dhe njohurit e tyre gramatikore t cilat do t kontribuojn me efektivitet n shprehit e tyre folse. Fjalori dhe njohurit gramatikore do ti mundsojn nxnsve t kuptojn, kshtu q leximi do t rris aftsin e t kuptuarit t nxnsve q u nevojitet atyre pr nj komunikim m t mir. Integrimi i shprehive t leximit dhe t t folurit N nj proces leximi sugjerohen gjasht njsi prbrse. Ndr kto fusha t njohurive fjalori dhe njohurit strukturore t cilat prftohen prmes leximit, ndikojn n arritjen e nxnsve n t folur. Shprehit njohse automatike Fjalori dhe njohurit strukturore Njohurit strukturore t ligjrimit formal Prmbajtja / Njohurit mbi botn Shprehit/strategjit e sintetizimit dhe vlersimit Njohurit metanjohse dhe aftsit monitoruese. Si kontribuojn kto shprehi prbrse n shprehit e t folurit? Anne Lazaraton37 sugjeron se komunikimi me goj sht i bazuar n katr dimensione ose kompetenca: kompetenca gramatikore (fonologjia, fjalori, formimi i fjalve dhe fjalive ...); kompetenca sociolinguistike (rregulla pr ndrveprim, kuptimet sociale); kompetenca e ligjrimit (kohezioni dhe si lidhen fjalit s bashku); dhe kompetenca strategjike (strategjit plotsuese pr tu prdorur n strategji t vshtira). Njohurit rreth fjalorit dhe gramatiks jan dy faktor thelbsor t t msuarit t gjuhs s huaj, dhe q t dy ndikojn n performancn e t folurit t nxnsit. Njohuri t mira t gramatiks shihen si nj aspekt thelbsor pr arritje n nj gjuh t huaj. Gramatika sht e rndsishme pr t msuar natyrn e gjuhs. Gramatika i ndihmon nxnsit pr t ndrtuar fjali t kuptueshme n t folur. N mnyr q t kuptojm se si funksionon gjuha, nxnsit duhet ti kushtojn vmendje gramatiks. Leximi do ti ndihmoj nxnsit t msojn fjalorin dhe gramatikn. Nprmjet leximit nxnsit shohin se si fjalt prshtaten s bashku. Kur nxnsit angazhohen vazhdimisht n gjuhn e synuar, ata fillojn t
Lazaraton, A. (2001). Teaching Oral Skills. In M. Celce-Murcia (Ed.), Teaching English as a second foreign language, Boston: Heinle and Heinle, f.103-105.
37
70
vrejn dhe t zotrojn modelet n gjuhn dhe se si njohurit leksikore dhe gramatikore jan t lidhura n mnyr t konsiderueshme me kuptimin e leximit. Kjo do t thot q nxnsit do t arrijn nj t kuptuar m t mir t leximit nprmjet gramatiks. Krashen38 inkurajon leximin, sepse ai sht nj faktor i madh n prmirsimin e gjuhs s huaj dhe beson se nxnsit q lexojn shum, jan t mir n lexim, t mir n shkrim dhe kan fjalor dhe njohuri gramatikore t mira. Nxnsit shohin strukturn e fjalis dhe kjo u mundson atyre q t ndrtojn fjalit dhe ligjrimin e tyre. Leximi kontribuon n mnyr t konsiderueshme n t katra shprehit e gjuhs. Njohurit mbi fjalorin jan t domosdoshme pr komunikim efektiv. Leis39 shkruan se msimi i fjalorit sht detyra kryesore n msimin e gjuhs dhe do shprehi gjuhsore si t dgjuarit, t folurit, t lexuarit, shkrimi dhe prkthimi nuk mund t ekzistojn pa fjalorin. Fjalori sht t kuptuarit e nj fjale, kshtu q komunikimi nuk ndodh nse nuk ka fjal. Prandaj leximi sht ndoshta mnyra m e mir pr t msuar fjal t reja. Sipas Lechmann40 leximi rezulton n prvetsimin rastsor t fjalorit. Nation e mbshtet kt ide dhe thot: Leximi sht par prej kohsh si nj burim kryesor i rritjes s fjalorit41. Shumica e njerzve e njohin mir marrdhnien e rndsishme t njohjes s fjalve dhe leximit. Eskey, duke mbshtetur kt nocion, thekson se marrdhnia midis leximit dhe fjalorit sht e dokumentuar mir dhe reciproke42. Dhe, n fakt marrdhnia midis njohurive t fjalorit dhe t kuptuarit t leximit sht prcaktuar mir n literaturn e leximit43. Hedge44 gjithashtu pohon se nprmjet leximit t gjer nxnsit zhvillojn aftsin e tyre pr t hamendsuar kuptimet e fjalve t panjohura dhe frazat nga t dhna n kontekst dhe ai arrin n prfundimin se nxnsit q lexojn shum jasht klase mund rrisin si
Krashen, S. D., & Terrell, T. D. (1983). The Natural Approach: Language Acquisition in the Classroom. Oxford and San Francisco: Pergamon, Almany. 39 Lewis, M. (1993). The Lexical Approach. London: Language Teaching Publications, f.95. 40 Lechmann, M. (2007). Is Intentional or Incidental Vocabulary Learning More Effective? Journal of foreign language teaching, 3(1), f. 23-28. 41 Nation, I. S. P. (1995-6). Best Practice in Vocabulary Teaching and Learning. EA Journal, 3(2), f.7. 42 Eskey, D. (2005). Reading in a Second Language. In E. Hinkel (Ed), Handbook of research on second language teaching and learning f. 567. 43 Dole, A. J., Sloan, C., & Trathen, W. (1995). Teaching Vocabulary ithin the Context of Literature. Journal of Reading, 38(6), f. 452. 44 Hedge, T. (2003). Teaching & learning in the language Classroom. UK: OUP, f. 77.
38
71
t kuptuarit e kontekstit dhe prmirsimin e fjalorit t tyre, t cilat jan elemente thelbsore pr zhvillimin e shprehive t t folurit. Sanacore45, sht i mendimit se inkurajimi i nxnsve pr t lexuar do ti oj ata n hamendsimin e kuptimit t fjalve apo frazave nga konteksti, dhe sa m shum q ata t lexojn aq m shum do t kuptojn prmbajtjen e fjalive dhe koncepteve. Dhe nj zakon i vazhdueshm leximi do ti mundsoj nxnsve t kuptojn nj tekst lehtsisht, madje edhe nse ata nuk e din kuptimin e disa fjalve n tekst. Leximi ekstensiv do t rris t kuptuarit e tyre. Leximi jasht klase sht ndikimi m i rndsishm n aftsin e komunikimit me goj. Nxnsit t cilt lexojn m shum kan m shum gjasa pr t folur mir. Prmes leximit ata zhvillohen si n rrjedhshmri edhe n saktsin e shprehjes n ligjrimin e tyre gojor. Dubin dhe Olshtain46 gjithashtu theksojn se nxnsit nprmjet leximit ekstensiv msojn shum fjalor. Ata theksojn prfitimet e leximit ekstensiv si: Nxnsit zhvillojn nj aftsi pr t fituar knaqsi nga leximi n gjuhn q ata jan duke msuar. Ata jan t ekspozuar ndaj gjuhs n nj mnyr m t natyrshme dhe m pak t strukturuar. Me fjal t tjera, ata marrin nj ndjenj t ndryshme pa presion mbi strukturn e gjuhs meq ata po lexojn pr knaqsi, dhe jo pr nj msim apo pr nj test. Leximi ekstensiv ka edhe efekt mbi aftsit gjuhsore t tjera t tilla si shkrimi dhe t folurit. Leximi ekstensiv apo leximi pr knaqsi do ti ndihmoj nxnsit t kuptojn m shum dhe gjithashtu t vazhdojn ta prdorin gjuhn pas msimit.Pr gjuhn e folur materialet m t mira t leximit jan dramat, skeet dhe dialogjet. Nxnsit do t ken mundsi t gjejn fjali dhe fraza t prdorura n bisedn ton t prditshme n dramat dhe dialogjet sepse ato jan t gjitha t bazuara mbi nj person q flet me nj tjetr. Disa studime kan treguar se prdorimi i teksteve autentike ka nj efekt pozitiv pr t msuar gjuhn e synuar duke zhvilluar aftsi komunikuese. Nj tekst zakonisht konsiderohet si autentik n qoft se nuk sht shkruar pr qllime msimore, por pr nj qllim komunikativ t jets reale, ku shkrimtari ka nj mesazh t caktuar pr tia transmetuar lexuesit. Si i till, nj tekst autentik sht ai q posedon nj cilsi komunikuese s
Sanacore, J. (1994). Lifetime Literacy through Independent Reading: The Principal is a Key Player. International Reading Association. Journal of Reading 37 (7), f. 604. 46 Dubin, F. & Olshtain, E. (1977) Facilitating language learning. New York: McGrawHill, f. 97.
45
72
brendshmi47. Ai sht gjuha e vrtet e krijuar nga folsit vendas t gjuhs n krkim t rezultateve komunikuese. Shembuj t integrimit t veprimtarive t t folurit dhe t leximit. Integrimi i veprimtarive t t folurit dhe t leximit mund t prdoret si n klasat e leximit intensiv edhe n ato t leximit ekstensiv. Secili aktivitet projektohet rreth nj teksti leximi t ndryshm. Koha e prcaktuar pr secilin aktivitet mund t ndryshoj sipas vshtirsis s detyrs dhe kufijve kohor t ors s msimit n trsi. Nse sht e nevojshme, mund t jepet koh pr t shqyrtuar materialet e prfshira prpara organizimit t ktyre aktiviteteve. Leximi pr t aktruar Ky aktivitet hartohet pr t lejuar nxnsit t interpretojn nj histori q lexojn nga nj tekst apo burim tjetr. Teksti i zgjedhur pr kt aktivitet duhet t prmbaj nj fabul q prfshin m shum se nj person. Fabula duhet t paraqitet nprmjet dialogjeve, kshtu q tregimet abstrakte mund t mos jen t prshtatshme. Pr ta br veprimtarin m interesante, nxnsit nxiten t prdorin imagjinatn dhe t bjn ndonj ndryshim n fabul dhe n dialogjet e performancs s tyre. Aktiviteti organizohet n prputhje me hapat e prshkruara m posht. Klasa ndahet n grupe dhe secili grup duhet t zgjedh nj regjisor. Detyra e regjisorit sht q t caktoj rolet e ndryshme pr nxnsit dhe t organizoj provat e shfaqjeve t tyre. Nxnsit e skanojn tregimin/ngjarjen duke u fokusuar tek fabula, e cila do t shprehet prmes interpretimit/aktrimit t tyre. Nxnsit nuk mbajn shnime n kt pik. Regjisort i udhheqin grupet e tyre prkatse n planifikimin dhe provat e shfaqjeve. Nxnsit nuk i referohen tekstit; ata mbshteten n kujtesn e tyre pr paraqitjen e tregimit. Pas provs s par, nxnsit e skanojn tregimin prsri pr t par nse ata mund t bjn ndonj ndryshim n shfaqjen e tyre, sidomos n rreshtat e tyre t dialogut. Nxnsit marrin shnime n lidhje me fjalt kye q do tu nevojiten pr t shprehur rreshtat e tyre. Nxnsit e provojn shfaqjen pr her t dyt. Nse sht e nevojshme, ata mund ti referohen shnimeve q kan mbajtur. S fundi, organizohet nj konkurs pr t par se cili grup ofron shfaqjen m t mir t tregimit. Pr t vendosur radhn n t ciln grupet do ta kryejn shfaqjen n konkurs, mund t hidhet short. Nj komponent dram e bn nj detyr leximi shum m interesante pr nxnsit. sht
47
Lee, W. (1995). Authenticity Revisited: Text Authenticity and Learner Authenticity. ELT Journal, 49(4), f. 323.
73
gjithashtu e leht pr t arritur integrimin e t katra shprehive me nj projekt aktrimi, pasi nxnsit duhet t lexojn dhe t shkruajn pjesn e tyre dhe pastaj ti shprehin ato n nj mjedis ndrveprues ku bisedojn dhe dgjojn njri tjetrin. Leximi pr t debatuar Ky aktivitet krkon nga nxnsit t angazhohen n nj debat nga nj artikull q ata gjejn n nj tekst ose burim tjetr. Teksti i przgjedhur pr kt aktivitet duhet (1) t diskutoj nj shtje t debatueshme dhe (2) t jet brenda aftsis s nxnsve pr t diskutuar. Aktiviteti organizohet n prputhje me hapat e prshkruara m posht. Nxnsit skanojn tekstin duke u fokusuar n temn e debatueshme. Nxnsit nuk do t mbajn shnime n kt pik. Nxnsit formojn ifte dhe e debatojn shtjen me partnerin e tyre. Nj nxns do t argumentoj n favor t shtjes dhe nj do t argumentojn kundr saj. Nxnsit jan t detyruar t citojn ide nga teksti pr t mbshtetur argumentet e tyre. Nxnsit e skanojn artikullin prsri pr t zbuluar shprehje t dobishme dhe ide shtes pr t mbshtetur pikpamjen e tyre. Nxnsit shnojn fjal kye q do tu nevojiten. Nxnsit marrin pjes n nj debat si klas ose n grup. Prve citimit nga idet e tekstit, nxnsit nxiten ta personalizojn temn me informacion q lidhet me vet ata. Nj debat mund t thelloj t kuptuarit nga nxnsit t shtjes s diskutuar n tekst. Prve ksaj, ata msojn se si ta shohin dhe ta mbrojn me goj nj tem nga nj perspektiv e ndryshme. Leximi pr t intervistuar Ky aktivitet sht m fleksibl se dy t mparshmit. Ai organizohet rreth teksteve t zhanreve t ndryshme, duke prfshir tekst binds, argumentues, apo tregues. Ky aktivitet organizohet n prputhje me hapat e prshkruara m posht. Nxnsit skanojn tekstin pr t marr sa m shum ide q t jet e mundur. Ata nuk mbajn asnj shnim n kt pik. Nxnsit formojn iftet dhe nj antar bn rolin e intervistuesit dhe tjetri at t t intervistuarit. Intervistuesi bn pyetje lidhur me prmbajtjen e tekstit. T intervistuarit i krkohet q t prdor ide apo fakte q jan n tekst pr tiu prgjigjur ktyre pyetjeve. Nxnsit e skanojn tekstin prsri pr t par nse ka pyetje t tjera pr t br. Kt her ata mbajn shnime dhe shkruajn disa fjal kye. iftet e nxnsve e bjn intervistn prsri, por kt her ata ndrrojn rolet. Ata
74
mund t gjejn edhe partner t rinj, por n kt rast duhet t luajn nj rol t ndryshm nga ai q bn m par. Organizohet nj konkurs pr t par se cila pal do ta paraqes m mir tekstin prmes intervists. Ky aktivitet u ofron nxnsve mundsi pr t prezantuar me goj ide nga teksti q kan lexuar. Ai gjithashtu i ndihmon ata t msojn pr t br pyetje n lidhje me shtje t ndryshme. Prfundime Thyerja e kufijve midis msimeve tradicionale duke integruar shprehit e t folurit me shprehit e tjera prmirson kompetencn komunikative t nxnsve Meqense shprehit gjuhsore si t dgjuarit, t folurit, leximi dhe shkrimi jan t ndrlidhura dhe ndrveprojn me njra-tjetrn, sugjerohet se ato duhet t msohen n mnyr gjithprfshirse dhe jo ve e ve. Veprimtarit e shprehive t integruara jan t rndsishme sepse ofrojn mundsi pr prdorimin e aktiviteteve n mnyr t natyrshme. Shum aktivitete n ift dhe n grup krkojn nj shumllojshmri t aftsive nganjher n t njjtn koh, n mnyr q t prfshijn t gjith nxnsit. Gjithashtu, nxnsit duket se msojn m mir kur angazhohen n aktivitete q prfshijn m shum se nj shprehi. N aktivitetet e prshkruara m sipr, integrimi i shprehive t t folurit me ato t leximit thellon t kuptuarit e materialit q lexohet nga nxnsit, zbulon ndonj problem q ata kan pr ta kuptuar nj tekst, dhe, m e rndsishmja, u lejon atyre t aplikojn t folurit n praktik autentike nprmjet informacionit q kan lexuar, gj q prmirson rrjedhshmrin e tyre . Bibliografia Bright, J. A., & G. P. McGregor. (1970). Teaching English as a Second Language. London: Bygate, M. (1987). Speaking. Oxford: Oxford University Press Dole, A. J., Sloan, C., & Trathen, E. (1995). Teaching Vocabulary ithin the Context of Literature. Journal of Reading, 38(6), 452-460 Dubin, F. & Olshtain, E. (1977) Facilitating language learning. New York: McGraw- Hill Eskey, D. (2005). Reading in a Second Language. In E. Hinkel (Ed), Handbook of research on second language teaching and learning (pp. 563-580). Mahvah, NJ: Lawrence Erlbaum. Harmer, J. (2001). The Practice of English Language Teaching. Harlo: Pearson Education.
75
Hedge, T. (2003). Teaching & learning in the language Classroom. UK: OUP. Krashen, S. D., & Terrell, T. D. (1983). The Natural Approach: Language Acquisition in the Classroom. Oxford and San Francisco: Pergamon, Almany. Lazaraton, A. (2001). Teaching Oral Skills. In M. Celce-Murcia (Ed.), Teaching English as a second foreign language, Boston: Heinle and Heinle, f. 103-115 Lee, W. (1995). Authenticity Revisited: Text Authenticity and Learner Authenticity. ELT Journal, 49(4), 323-328. Lewis, M. (1993). The Lexical Approach. London: Language Teaching Publications. Lechmann, M. (2007). Is Intentional or Incidental Vocabulary Learning More Effective? Journal of foreign language teaching, 3(1), 23-28. Nation, I. S. P. (1995-6). Best Practice in Vocabulary Teaching and Learning. EA Journal, 3(2). Sanacore, J. (1994). Lifetime Literacy through Independent Reading: The Principal is a Key Player. International Reading Association. Journal of Reading 37 (7), (604) Williams, E. (1984). Reading in the Language Classroom. London: Macmillan Publishers Ltd. Ur, F. 1996. A course in language teaching: Practice and theory. Cambridge: Cambridge University Press.
76
Roli i shkolls n rritjen e aftsive komunikuese t nxnsve
ROLI I SHKOLLS N RRITJEN E AFTSIVE KOMUNIKUESE T NXNSVE MA Albana Hoxha Lumturia nuk varet nga kush je dhe far ke, por nga far mendon dhe si komunikon48 ABSTRAKT Komunikimi sht nj nga aftsit me baz jetike pr njeriun. Pr vet funksionin q ka merr nj rndsi dhe vmendje t veant. Si dhe sa t aft jan nxnsit e brezit t ri, t cilt jan e ardhmja e jon dhe e vendit, q t arrijn t transmetojn ato q mendojn; far mbrese na l fjala e tyre, apo moskomunikimi i tyre i sakt, ndrojtja q kan apo frika q paraqesin pr t shprehur mendimet e tyre, si arrijn ta transmetojn gjith potencialin e tyre t pakufi, gjith energjin e tyre? Ky studim i bn nj analiz modeste situats aktuale dhe aftsive komunikuese t nxnsve t shkollave nntvjeare dhe t mesme, gjithashtu jep opinione t msuesve dhe t drejtuesve t arsimit n lidhje me kt shtje. METODOLOGJIA Studimi bazohet n kombinimin e metods cilsore dhe sasiore t mbledhjes t t dhnave. Metodat e krkimit cilsor jan bazuar n intervistat n thellsi me nxns, msues t gjuhs shqipe dhe specialist t drejtoris arsimore e t ministris, pyetsor drejtuar msuesve dhe nxnsve t shkollave 9vjeare dhe t mesme t bazuara n tre qytete t mdha: Tiran, Shkodr dhe Fier. Anketimet u bn me kampione t rastsishme nga nxnsit e klasave dhe shkollave t ndryshme. T dhnat sekondare jan bazuar n studimet e mparshme q jan br n kt fush nga psikolog, ekspert t fushs s komunikimit, t drejtoris arsimore, nga ISP, IZHA etj, do t na japin nj panoram t ksaj teme, si sht vlersuar n vite nga studiuesit dhe specialistt dhe sa sht br n kt drejtim. Nga studimi rezultoi se
48
Carnegie, D. (2006) Arti p r t fituar miq dhe pushtet, Tiran: Sh.B PEGI, fq. 189.
77
nxnsit si t shkollave 9-vjeare, ashtu dhe t mesme paraqesin vshtirsi pr t komunikuar. Gjithashtu nga koha e madhe q zn me internetin dhe nga leximi i pak librave jashtshkollor, bn q t ken nj fjalor t varfr dhe t shkruajn dhe flasin me gabime gramatikore. Nga studimi dhe nga opinionet e msuesve, t dhn nga fokus grupet u sugjerua se nxnsve duhet tu edukojm dashurin pr t lexuar m tepr, gj q do t rriste aftsit pr t folur m bukur dhe do ti ndihmonte t shkruajn m mir dhe sakt. Nga studimi doln disa rekomandime modeste, t cilat do ti parashtrojm gjat studimit. Sipas mendimeve t msuesve nga fokus grupet, u sugjerua se nxnsve duhet tu edukojm dashurin pr t lexuar m tepr, gj q do t rriste aftsit pr t folur m bukur dhe do ti ndihmonte t shkruajn m mir dhe sakt. Fjalt kye: (shqip/anglisht) Komunikim- Communication Shprehi komunikuese Communication habits (manners) Aftsi komunikuese- Communication skills Kompetence komunikative- communication competence Mendim kritik-critical thinking Kurrikula shkollore -school curicula HYRJE Sa t aft jan nxnsit q t komunikojn lirshm dhe t shprehin pa probleme ndjenjat dhe botn e tyre emocionale? Kjo sht pyejtja q sht n themelet e ktij studimi. Trajtimi i tems pr aftsit komunikuese, sht shume i gjr, prandaj n kt studim dhe t shikojm s bashku se cilt mund t jen problemet ekzistuese dhe ato q do t dalin. Aftsit komunikuese krijohen q n vitet e para t jets, por gjithashtu, ato edukohen, msohen dhe konsolidohen gjat viteve t shkolls dhe gjat gjith jets. Cilt jan faktort kryesor q ndikojn n prmirsimin e aftsive komunikuese t nxnsve? Sa dhe si ndikojn kta faktor n komunikim do ta shohim gjat ktij studimi. Kjo sht nj tem e gjer q ka trhequr interesin e studiuesve shqiptar dhe t huaj ndr vite, t cilt kan dhn kontributin e tyre t muar n lidhje me temn.
78
Metodologjia e punimit Ky studim do t ket nj kombinim t dy metodave t krkimit: cilsor dhe sasior. Metodat e krkimit cilsor prfshijn: intervistat n thellsi me fmij, msues t gjuhs shqipe dhe specialist t drejtoris arsimore apo t ministris, pyetsor drejtuar msuesve dhe nxnsve t shkollave 9- vjeare dhe t mesme. T dhnat sekondare jan bazuar n studimet e mparshme q jan br n kt fush, t msuesve t gjuhs, specialist t fushs s komunikimit, drejtorive arsimore etj. Anketimet u realizuan me 130 msues gjithsej, nga t cilt 80 nga cikli 9- vjear dhe 50 msues t gjuhs shqipe nga shkolla 9- vjeare dhe t mesme. Gjithashtu anketimet u realizuan me 150 nxns t shkollave 9-vjeare dhe 152 nxns t shkollave t mesme. Duhet theksuar se n anketime nga shkollat 9- vjeare jan przgjedhur vetm klasat e VII, VIII dhe IX, ndrsa nga shkolla e mesme ka nxns nga t gjitha klasat. Pyetsort jan shprndar n klasa n mnyr t rastsishme, pa ditur nivelet e nxnsve, n mnyr q rezultatet t jen sa m reale. Prpilimi i t dhnave sht br nga SPSS-20. Rezultatet e pritshme dhe kufizimet e punimit T evindentoj problemet n aftsit komunikuese q kan nxnsit pasi mbarojn shkolln dhe t jap rekomandime modeste pr prmirsimin e problemit. Qllimi i studimit: Studimi ka pr qllim t hetoj probleme kan nxnsit me komunikimin, sa jan n gjendje ata q t shprehin qart mendimet e tyre, cili sht roli i shkolls n formimin e nxnsve dhe n zhvillimin e aftsive t tyre pr komunikim. Hipoteza: Si dhe sa mund t ndihmoj shkolla tek nxnsit q t ken aftsi n komunikim dhe t shprehin qart mendimet e tyre. Objektivat e punimit jan: t jap rekomandime pr prmirsimin e kurrikuls s shkollave mbi bazn e nj analize t problemeve q hasin nxnsit n komunikimin dhe transmetimin e mendimeve t tyre dhe bots s tyre t brendshme duke provuar se performanca e nxnsve n shkoll mund t prmirsohet, po t ket m tepr tema pr komunikimin gjat orve t msimit. Gjithashtu ky studim do t provoj se performanca e nxnsve q lexojn m tepr sht m e mir se ajo e nxnsve q nxjerrin materiale t gatshme nga interneti ose q nuk lexojn fare. Sigurisht ky studim do t provoj se performanca e nxnsve n shkoll sht e lidhur
79
dhe me menaxhimin e kohs s lir. N fund t studimit me an t rekomandimeve do t paraqesim disa nga pikpamjet e msuesve t gjuhs shqipe, specialistve t gjuhs, msuesve t ciklit fillor dhe prindrve pr handikapin q paraqesin nxnsit n komunikim. Kufizimet e punimit: Konkluzionet q doln gjat ktij punimi jan bazuar n kampione t vogla n krahasim me popullsin, por ato jan t sakta pr ato kampione q jan zgjedhur. Mund t thuhet se kto konkluzione mund t prgjithsohen. Kampionet jan marr n qytetet Shkodr, Tiran, Fier n shkolla t mesme dhe 9-vjeare. Kampionet u zgjodhn krejt n mnyr rastsore, nga shkolla t ndryshme t tre qyteteve. I.Komunikimi dhe aftsit komunikuese t nxnsve. Aftsit komunikuese krijohen q n vitet e para t jets, por gjithashtu, ato edukohen, msohen dhe konsolidohen gjat viteve t shkolls dhe gjat gjith jets. Sa arrijn nxnsit q t komunikojn lirshm dhe t shprehin pa probleme ndjenjat dhe botn e tyre emocionale? Cilt jan faktort kryesor q ndikojn n prmirsimin e ktyre aftsive? Sa dhe si ndikojn kta faktor n komunikim, do ta shohim gjat ktij studimi. Kjo sht nj tem e gjer q ka trhequr interesin e studiuesve shqiptar dhe t huaj ndr vite. Studimi analizon aftsit komunikuese t nxnsve dhe tregon se sa ndikon shkolla n zhvillimin dhe prmirsimin e shprehive komunikuese. Do t shohim sa arrijn nxnsit, q mbarojn shkolln 9-vjeare apo dhe t mesme, t komunikojn ide, mendime dhe opinione t ndryshme, n mnyr t organizuar, nga m e thjeshta deri te m e ndrlikuara, si ndikon shkolla dhe sa i prgatit ky sistem arsimor nxnsit t bjn nj prezantim t vetes, nj prshkrim, t shprehin botn e tyre t brendshme, apo edhe t flasin sipas rregullave gramatikore t gjuhs shqipe. N botimin universitar francez La communication, gjejm kt prkufizim sintetik pr komunikimin: Me komunikim ne kuptojm vnien n marrdhnie t mendjeve njerzore. T komunikosh do t thot t prcjellsh informacionet q ke n mendje.49 A sht e vshtir t komunikosh nj mesazh, nj ide q ke n mendje? Komunikimi sht shum i rndsishm dhe vendimtar pr njeriun, na bn
49
Christian Baylon & Xavier Mignot, (2003) La communication, Paris: publi par Editions Nathan-Universit, fq. 17.
80
t dallojm nga njri - tjetri. Me an t komunikimit realizojm aktin e primit t mendimeve tona tek t tjert, kjo sht sa aftsi e lindur, po aq edhe msohet. Meunier dhe Peraya kan theksuar se: do komunikim sht nj akt shoqror.50 Duke qen i till na bn t vlersojm procesin e komunikimit si vendimtar pr nxnsin dhe pr t ardhmen e tij. N qoft se nj nxns do t ket aftsi t mira komunikuese dhe msuesi do t dij ti vlersoj, ky nxns q n vitet e para t jets do t ket nj siguri n vetvete, ndrsa kur t rritet besohet q do t ket edhe marrdhnie shoqrore shum m t mira se t tjert. N grafikun 1, na jepet qart se nxnsit jan shum t lirshm n komunikimin me t tjert. Kjo tregon se nxnsit nuk kan problem t komunikojn me t tjert n jetn e prditshme. Kt opinion kan msuesit n pjesn m t madhe t tyre. Ndrsa nxnsit e shkolls 9vjeare mendojn se jan 42.3 mjaftueshm t komunikueshm, 3.4% pak t komunikueshm, 11.4% jo shum t komunikueshm dhe 43% shum t komunikueshm me t tjert, nxnsit e shkolls s mesme japin kto opinione sipas anketimit: 52% jan mjaftueshm t komunikueshm me t tjert, 11.8% pak t komunikueshm, 8.6% jo shum t komunikueshm dhe 27.6% shum t komunikueshm me t tjert. Msuesit i prgjigjen me mjaftueshm t komunikueshm 21.1%; pak t komunikueshm me t tjert 4.4%; jo shum t komunikueshm 26.7% dhe maksimalja sht shum t komunikueshm 47.8%. Po far na tregon kjo? Mos vall ktu lind pyetja se pse nevojitet ky studim, prderisa nxnsit qenkan 47.8% shum t komunikueshm?
Grafik 1. Sa t lirshm jan nxnsit n komunikim me t tjert?

50
Meunier. Jean Pierre, Peraya. Daniel, (2009) Hyrje n teorit e komunikimit. ShB Mirgeealb, QSSHE, Botim i dyt, fq. 271.
81
Edhe pse nxnsit jan t lirshm n komunikimin me t tjert, problemi qndron n orn e msimit. Pyetsort na tregojn se ato paraqesin vshtirsi n shprehjen e mendimeve e opinioneve t tyre n klas, prball msuesve t tyre, apo para po ktyre shokve t tyre, me t cilt ishin aq shum t komunikueshm jasht mureve t klass. Hymes shprehet se: Fmijt duhet t msojn kompetencn komunikuese pr shum arsye51. Kompetenca komunikative nuk sht vetm e lindur, por duhet msuar dhe praktikuar. Ndrsa studiuesja Eloise Pearson shkon edhe m tej me kt pretendim duke shtuar se: Sjelljet e t folurit dhe t dgjuarit mund t msohen dhe duhet t msohen n shkoll.52 Vihet theksi nga studiuesit m sipr se kto aftsi mund dhe duhet t msohen. Duhet msuar si dgjimi, ashtu edhe i foluri. Msimi dhe dgjimi kan nj lidhje dhe veprim ndrveprues, sepse ata q jan dgjues t mir gjat orve t msimit, kan pritshmri m t madhe nga msuesit q t shprehen m bukur. Wilga M. Rivers shprehet q: Nxnsi duhet t msoj t artikuloj n mnyr t pranueshme dhe t ndrtoj fjali t kuptueshme, me lidhje t shpejta t elementeve t msuara53. Duke ndrtuar fjali me kuptim, do t arrij t shpreh qart mendimet e veta e do t demostroj vlerat e tij para msuesit, prindrve, klass, do t flas me logjik dhe do t ket forcn e argumentit, kshtu do t jet i preferuari i klass dhe supozohet se do t jet n gjendje t drejtoj diskutimet dhe debatet. Besohet se nj komunikues i mir ka shum shanse t ket m tepr shok, t jet i shoqrueshm, t ket besim tek vetja dhe vlerat e tij dhe n t ardhmen ka shanse t bhet lider i shoqris. II. Roli i mjedisit komunikativ n edukimin e aftsive komunikuese tek nxnsit. Disa nga faktort kryesor t mjedisit komunikativ n edukimin e aftsive komunikuese tek nxnsit jan: shkolla, msuesi, libri, mediat, familja, tekstet shkollore me lndt t veanta si: gjuh dhe letrsi dhe shkencat e
51
Cituar nga: Gleason, Jean Berko, (2001)The development of language, Copyright 2005, Pearson education, Inc, fq. 215-217. 52 Pearson, E. V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume.fq 4. 53 Cituar nga: Hoti, I. (2011)Revista pedagogjike, SHB IZHA, fq. 50.
82
lndt shoqrore. Shkolla dhe msuesit jan ndr faktort vendimtar n edukimin e nxnsve dhe t aftsive t tyre komunikative, n zhvillimin kulturor e shoqror. Shkolla duhet t jet nj ambjent i kndshm, ku nxnsit t vijn me gzim dhe t jen t motivuar pr t dhn maksimumin e tyre, por faktet tregojn se po ndodh e kundrta. Silberman thot: Ajo q mungon sht ndjenja. Shkollat jan vende pa argtim dhe pa gjallri, q mbysin adoleshentt dhe po shkatrrojn krijimtarin dhe gzimin.54 Roli kryesor i takon dyshes shkoll e tradit e familjes. Msuesit duhet t krijojn n klas nj ambient shum miqsor dhe mikprits pr do nxns dhe do mendim q ata japin, tu krijojn m tepr hapsir dhe ti lejojn t shprehen qoft edhe gabim, por mos ti pengojn t flasin, sepse kshtu do t mbysin dshirn pr t folur dhe komunikuar mendimet e tyre. Nj nga pikat q duhet vlersuar dhe ti japim rndsi sht se nj komunikim i mir rrit konceptin pr veten. Vigotsky shprehet: T rriturit, duke qndruar pak m prpara me gjuhn e tyre, mund t krijojn ekuilibr dhe si rezultat nxitin zhvillimin55. Nxnsit q nuk shprehen mund t mendojn shum, por pa komunikuar nuk do t arrijm kurr t deprtojm n mendjen e tyre. Kjo do t ishte fatale. Nxnsit duhet t ndihen t qet dhe t shprehen lirshm kur flasin me bashkmoshatart e tyre dhe msuesit. Kjo do t ndihmonte n rritjen e konceptit pozitiv pr veten. Duke qen t qet dhe t lir t flasin, t ken n dispozicion kohn q u takon pr tu shprehur, do t ndihmoj direkt n nj komunikim sa m t efektshm t tyre. Kt e sqaron m s miri Johan Gorham: Studentt nuk komunikojn n mnyr efikase me ne kur ata jan t friksuar, n ankthose t trembur t komunikojn me ne.56 Nj nxns i nj shkolle t mesme, gjat nj interviste, u shpreh se: Msuesit duhet t na ln m tepr koh t shprehemi, t flasim . Dobsit e shkollave, pasqyrojn mangsi t shoqris n prgjithsi: mbi pikpamjet tona mbi t nxnt dhe zhvillimet e vetes ton dhe t sistemeve t
54
Buscaglia.L. (1982) T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning)Shb abej, fq. 17. 55 Po aty 56 Jason S. Wrench, Virginia Peck Richmond, Communication, affect & learning in the classroom, Joan GorhamCopyright 2009 by Virginia Peck Richmond, Jason S. Wrench, and Joan Gorham, fq. 58.
83
vlerave tona - si individ dhe qytetar57, shprehet Haward Gardner. Faktor t tjer po aq t rndsishm n kt proces jan familja dhe tradita e saj, t cilt prmirsojn aftsit komunikuese, rrisin besimin tek vetja tek fmijt e tyre dhe motivimin pr tu shprehur dhe dhn maksimumin. Edhe thelbin e vetes ton, cilt jemi, e msojm mbi t gjitha nga tradita e familjes.58 Dihet se, q n vitet e para t jets, fmija fillon t prballet me realitetin, fillon belbzimet e para, dhe jan prindrit ata q shohin t part se si fillon t flas fmija i tyre. Albert Bendura mbron teorin se: Pjesn m t madhe q di njeriu e fiton prmes shembujve dhe modeleve.59 Bendura me teorin e t nxnit social, thekson se njerzit msojn sjellje t reja n saj t vzhgimit t sjelljes s t tjerve. ndrsa Buscaglia thot: do dit jemi shembuj pr fmijt tan... far shembulli jemi? Si mund t pretendojm q ata t jen t aft t dashurojn, kur nuk shohin shembuj till, q din t dashurojn? 60 Reflekset e para t kompetencs komunikative i shohim q n vogli, madje besohet se edhe probleme t t folurit dhe t vet fmijs dallohen q n vitet e para t tyre. Nj prind i kujdesshm do t arrij t dalloj sa i aft sht fmija i tij t dalloj ngjyrat, t artikuloj fjalt, apo edhe t dalloj sa dhe si ai reagon ndaj bots q e rrethon. Dihet se fmijt autik dallohen q n vitet e para t jets, dhe t part jan prindrit ata q bjn kt konstatim. Komunikimi i folur fillimisht msohet n shtpi, por sht domosdoshmri t msohet edhe n shkoll,61- shprehet Eloise Pearson. Q i vogl fmija mson t flas: me rregulla apo pa rregulla, por arrin t komunikoj me ne. Mund ta flas me gabime, por prindi duhet t prpiqet ta marr seriozisht kt proces, sepse vlersimi sht shum i rndsishm q n fillimet e jets. Fmijt e krkojn vlersimin. Nga familja msojn artikulimin dhe fjalt e sakta apo t gabuara. Nxnsit mund t gabojn, edhe kjo sht normale, por njkohsisht duke gabuar do t msojn se nuk jan t pagabueshm. Kto jan cilsi t etapave t rritjes. Gabimet e
57
Gardner. H. (2003) Mendja e pashkolluar, Tiran: ISP, fq. 196.
58 59
60
Buscaglia.L. (1982)T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning) Shb abej, fq. 150. 61 Pearson, E. V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume, fq 4.
Po aty, fq. 44. Musai, B. (1999) Psikologji Edukimi, Tiran: CDE, fq. 107.
84
fmijve jan aktualisht hapa t natyrshm drejt t kuptuarit62 Ka shum rndsi q n vitet e para t jets, prindrit tan t na edukojn me dashuri dhe vetbesim. Kjo ndikon direkt tek komunikimi yn me t tjert, por edhe me veten. Prmes t folurs ton ne arrijm t prkufizojm veten, n far ne besojm dhe si ndikojm tek t tjert... Nqoftse ne takojm suksesin n komunikimin m t tjert, vet koncepti yn rritet, e kundrta kur takohemi me dshtimin dhe humbjen.63 N librin e tij Buscaglia bn nj pyetje q duhet tia drejtojm gjuhtarve: A nuk sht interesante q fmijt, kur nisin t flasin, msojn jo shum m prpara se t msojn fjaln po?64 Mos vall kjo tregon se q n fmijri nga prindrit, fmijs i thuhet jo, mos e fjal t tjera, t cilat pengojn veprimet dhe t folurin dhe jan frenuese pr emocionet e tyre? Dihet se fmijt q t vegjl jan kurioz dhe duan t eksplorojn gjithka rreth tyre, duan t prekin, t njohin gjrat duke zbuluar vet thelbin e tyre. Nqoftse prindi i thot fmijs mos e prek, jo se do vritesh, mos se do e thyesh, etj nga kto, ather ndodh q t kemi fmij ngorllalaq, q do presin vetm urdhrat dhe miratimin e prindrve pr t vepruar. Do kishim fmij pa insiativ. Kjo ndikon negativisht tek veprimet e fmijve, e stepin at, ndalin inisiativn dhe e dekurajojn pr hapat e tjer q do bj n jet pr t zbuluar e eksploruar jetn me t papriturat dhe eksperiencat e saj, t cilat jan t gjitha pr tu zbuluar. Nj stepje e till dhe dekurajim i fmijs pr t folur dhe shprehur q i vogl, ndikon edhe n aftsit e tij shprehse kur t rritet, do t prndiqet nga fakti se nuk di, nuk sht i aft dhe gjithmon thot gjra t gabuara. Ne jemi modele pr fmijt. Po si? Buscaglia thot: . T komunikosh do t thot shum gjra, por n radh t par do t thot t arrish t kuptosh dhe t dgjosh at q ke prball. Prpara se tu msojm fmijve, duhet t msojm se si t flasim me ta, me gjuhn e tyreNe u flasim atyre sikur ata t mos ekzistonin, u flasim n at mnyr q ata nuk na kuptojn. Nuk komunikojm kurr me ta.
62
Labinowicz (1980).Brooks. Jacqueline Grennon&G.Brooks Martin (1993) The case for constructivist Classrooms, Merrill Education/ASCD College Textbooks Series (Upper Saddle River, New Jersey, Columbus, Ohio), fq. 83. 63 Pearson, Eloise V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume, fq. 4. 64 Buscaglia.L. (1982) T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning) SHB abej, fq. 162.
85
Pr t komunikuar me t vrtet...duhet...t ulemi n gjunj, t biem n nivelin e tyre dhe ti dgjojmt qndrojm ball pr ball me ta. Duhet t krkojm t futemi n botn e tyre, duke pushuar s foluri pr botn ton.65 Faktor t tjer po aq t rndsishm sa t tjert jan: tekstet shkollore me lndt e veanta (gjuh shqipe dhe letrsi) dhe shkencat sociale dhe ekzakte. Gjuhtari Antoine Meillet e ka cilsuar gjuhn si: Nj trsi n t ciln t gjitha jan t lidhura66. Lndt e veanta si gjuha dhe letrsia kan nj rol vendimtar n formimin e shprehive dhe komunikimit t folur. Gjuha gjithnj e m tepr po vlersohet dhe duhet t thuhet se sht vendimtare pr t folurin. Sa m tepr ti kushtohet rndsi msimit t gjuhs, aq m shum qytetar t kulturuar do t kemi. N studimin e saj, Eloise Pearson shprehet se: T folurit luan nj rol kryesor n zhvillimin e proceseve mendore dhe n rregullimin e sjelljeve tona.67 Nxnsit e shkolls s mesme shprehen se ka disa lnd q i ndihmojn shum t shprehen si: Letrsia, Psikologjia, Sociologjia, projektet, Edukimi pr karriern. N kt studim disa nxns, pyetjes: Cila lnd ju ndihmon m tepr n t shprehurin tuaj? i jan prgjigjur: kimi, fizik, matematik, biologji. T gjitha veprimtarit q nj person bn pr t transmetuar mesazhin e tij tek t tjert nuk jan asgj tjetr vese mnyra pr t realizuar komunikimin.68 Sigurisht, nuk mund t rrim pa prmendur edhe komunikimin joverbal, q plotson n mnyr perfekte skemn komunikimit, ku njeriu arrin t komunikoj prmes gjesteve, shum m tepr dhe se prmes fjalve. Nxnsit mund t shprehen shum mir me an t t shkruarit, pikturs, kngs, lvizjeve t trupit, syve, lvizjes s duarve, gjestikulacioneve etj. ...Pas shkrimit t disa artikujve n nj gazet ditore rreth nj anketimi pse
Buscaglia.L. (1982) T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning) SHB abej, fq. 119. 66 Christian Baylon&Xavier Mignot, (2003) La communication, publie par Editions Nathan-Universitie, SHB Logosa, fq. 25. 26. Rrokaj, Sh, (2005)Hyrje n gjuhsin e prgjithshme, Tiran: Shblu, fq. 61. 67 Pearson, E. V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ.,Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume, fq. 4. 68 Christian Baylon&Xavier Mignot, (2003)La communication, publie par Editions Nathan-Universitie, SHB Logosa, fq. 32.
65
86
nxnsit kopjojn, studiuesit arritn n prfundimin se: Nxnsit prpiqen t kopjojn sepse shkolla ka krijuar nj sistem vlersimi e sakt dhe e gabuar n prgjigjet e tyre. Ky sistem u jep nxnsve nj mesazh se sht m mir ta kesh sakt, sesa t kesh ide interesante. N shumicn e testeve dhe vlersimit t detyrave t shtpis, nxnsit nuk pyeten t japin idet e tyre.69 Kt pohim marrim edhe nga nxnsit, t cilt shprehen se msuesit nuk i lejojn t japin shpjegime apo prgjigje t ndryshme nga ato q jan n tekst. Nj nga shqetsimet q paraqitn specialist t drejtorive arsimore, duke u bazuar edhe tek ankesat e msuesve, ishte ngarkesa e teprt e kurrikulave, mosprshtatja e tyre me zhvillimin moshor, zbatueshmria dhe sa nxnsit aftsohen pr jetn gjat viteve t shkolls. Programet prgjithsisht jan t mbingarkuara...krahasuar me aftsit moshore t nxnsve pr prpunimin e informacioneve... N programe nuk ka element t msimit t diferencuar, si dhe tekstet n shumicn e rasteve jan t vshtira dhe t ngarkuara me nj numr t madh konceptesh70 Thelbi i sistemit ton t arsimit sht q ta bj do njeri t njllojt me t gjith t tjert, dhe kur ia arrijm ktij qllimi e quajm veten t lumtur. N shkoll dhe n shoqri ndodh gjithnj kshtu Nuk m intereson e veanta jote. M intereson t di nse ia kam arritur qllimit t t jap veten time. 71 Sigurisht q ne themi se nxnsit jan t veant, por duhet ti japim shum m tepr mundsi q ato t shfaqin t veantn e tyre. Duhet vn theksi n formimin e njeriut dhe ruajtjen e individualitetit t tij. Secili ka vlerat e veta dhe ato duhen respektuar. Tek mjedisi komunikativ prve sa prmendm deri tani, jan: media: televizioni, interneti, t cilt japin informacion pa kufi, por po i bjn nxnsit dembel, ndrsa libri do ti drejtonte n nj far mnyre drejt leximit t detyruar, ku dhe do t gjenin materialet q do tu duheshin pr temn e msimit. Duhet ta pranojm se media; televizioni, revistat, loja, lojrat me kompjuter, rrjetet sociale, etj., kan nj rol t konsiderueshm n edukimin e shprehive t nxnsve. Me zhvillimin e vrullshm t teknologjis dhe prhapjen e gjer t tyre, po zn gjithnj e m shum
Brooks. Jacqueline Grennon&G.Brooks Martin (1993) The case for constructivist Classrooms, Merrill Education/ASCD College Textbooks Series (Upper Saddle River, New Jersey, Columbus, Ohio), fq. 67. 70 Hamza, M. (2011) Kurrikula e arsimit baz nevojat pr rishikim, prirjet dhe konceptimi. Revista pedagogjike, SHB IZHA, fq. 6. 71 Buscaglia.L. (1982) T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning ) Shb abej, fq. 20.
69
87
vend n kohn e lir t nxnsve, duke zn edhe vendin e msimeve. Tabela Nr. 1 Renditni sipas rndsis q i japin nxnsit kohs s tyre Descriptive Statistics
Pohimet Duke lexuar libra jashteshkollore ne internet Ne aktivitete sportive te tjera Valid N (listwise) N Minimum 1 1 1 1 2 2 Maximum 5 6 6 5 6 6 Mean 2,23 4,99 3,35 1,42 3,70 5,24 Std. Deviation ,991 1,088 1,135 ,798 1,074 1,006 Duke pare televizor 130 130
Duke bere mesimet 130 130 130 130 130
Nga kjo tabel numri m i vogl n tabeln statistikore, tregon se vlerat m t larta i ka marr ai pohim q ka numrin m t vogl n shifra. Pra sht 1.42 Interneti; televizioni me 2,23, n vend t dyt dhe n vend t tret n renditje sht me 3.35, jan msimet. Ndrsa prqindjet e tjera renditin n vendin e katrt aktivitetet sportive, pastaj leximi i librave dhe n fund t tabels sht: t tjera, ku nxnsit prfshijn kohn q kalojn n kafe me shokt e tyre. Gjat anketimeve si me msuesit dhe me nxnsit e shkollave 9-vjeare dhe t mesme, ka dal n vendin e par, q nxnsit e kalojn pjesn m t madhe t kohs s tyre t lir n Internet. Problemi qndron se nxnsit, kan nj apati n orn e msimit- thot nj msuese n fokus grup,- dhe gati i z gjumi n klas. Rrin deri n ort e vona dhe shprdorojn kohn n Internet, duke i rn ndesh shndetit, gjumit dhe msimeve, nga njra an, por edhe po rrit kohn q ato komunikojn vetm me t shkruar dhe redukton shum kohn q ato i kushtojn t folurit, komunikimit verbal me t tjert. E keqja tjetr sht se duke atuar me bashkmoshatart e tyre, flasin dhe shkruajn me shkurtime dhe me gabime, t cilat reflektohen n detyrat e tyre t lndve t ndryshme. N studimin: Perspektiva e msimit t gjuhs n shkoll, prdorimi i saj dhe vlerat kompetencs komunikative,
88
nxnsve t anketuar e bhet kjo pyetje: A keni problem pr gabimet gramatikore kur shkruani dhe flisni?72 Rezultatet nga studimi m sipr tregojn se: 30% e nxnsve kujdesen rreth gabimeve n t shkruar, 70% nuk e kan problem po t flasin me gabime, thjesht i shprehin mendimet si i mendojn n at moment, 20% prpiqen dhe kujdesen pr gabimet, 60% i shkruajn mendimet e tyre dhe pastaj i rishikojn. Nga prgjigjet e nxnsve nga pyetsort n kt studim, del q: 33.9% prpiqen t shkruajn pa gabime. Kto rezultate jan t prafrta me ato t studimit tjetr, t cilat jan 30%. Ndrsa 35.9% prpiqen t flasin pa gabime, 16.8% nuk prpiqen t shkruajn pa gabime dhe 13.4% nuk prpiqen t flasin pa gabime. Nj problem tjetr q e renditm, jo me m pak rndsi, sht marrja e detyrave projekt nga faqet e internetit. Mnyr kjo e rehatshme pr t nxnsit. Dihet se interneti ka nj burim t pafundm informacioni dhe kjo nuk diskutohet. Por sa mund ta kthejm at n shrbim t nxnsve dhe jo t bhen nxnsit t varur nga interneti? Kjo tem do diskutim, por n fokus grupet diskutuam pr kt tem dhe kjo pati debate. Msueset krkonin q nxnsit t marrin materialet nga interneti, ndrsa disa t tjera ran dakort me iden q u hodh, q ishte n shrbim t komunikimit t nxnsve. Po si? Sugjerimi ishte q disa tema msimore q kishin or projekti, mund t drejtonim nxnsit q materialet ti gjenin n disa burime alternative (jo internet), por gazeta, libra, revista, enciklopedi etj. Mund t themi se msuesit ran dakord me kt sugjerim, gjithmon n funksion t qllimit q t prmirsojm aftsit e t lexuarit dhe rrjedhimisht, t ndihmojm nxnsit t komunikojn m mir. E keqja sht se edhe materialet q marrin, i marrin bruto nga faqja ku i gjejn, nuk prpiqen fare t rregullojn gabimet e shumta q ka materiali, nuk shkruajn burimin ku e kan marr, gj q po i bn nxnsit t paprgjegjshm se po prdorin materiale t t tjerve dhe i paraqesin si t tyret, pra plagjiatur. Dhe nuk vihet re q msuesit i sqarojn fare pr rrezikun e nj problemi t till, por vazhdojn mbledhin materiale dhe vendosin dhjeta pr kto detyra shum t mira. Do ishte mir q t jepet informacioni i sakt se si mund t prdoren burimet dytsore, sepse nxnsit do ti zbatonin rregullat po ti dinin. sht m mir t msojm drejt dika q duhet t msohet hert apo von. E pastaj nuk po flasim pr kto materiale q mbeten aty, ndoshta pa
72
Grup autorsh, (2011)The perspective of language learning at school, its usage and the communicative competences value,Universiteti i Shkodrs Luigj Gurakuqi Buletini shkencor, seria e shkencave ekonomiko-juridike.
89
u lexuar fare, apo kur disa punime t nxnsve merren nga i njjti burim dhe jan njlloj me t tjert. ANALIZA E T DHNAVE Komunikimi duhet msuar ashtu si msohen t gjitha lndt e tjera, ashtu si msohet matematika, gjuha, historia.73 sht e rndsishme t vihet theksi q n shkollat tona ka nj nevoj t dukshme pr prfshirjen e nj lnde komunikimi, e cila do ti aftsoj nxnsit me shprehi t komunikimit t folur. Nga pyetsort del qart se nxnsit komunikojn m njri-tjetrin. Si mund t realizojm q nxnsit t jen po aq t lirshm edhe kur jan duke shprehur mendimet e tyre n klas apo para shokve n orn e msimit? Cooper dhe Higginbotham e shohin si t domosdoshme q Komunikimi sht me t vrtet bazik dhe jo dikaq duhet t msohet duke studiuar lndt e tjera.74. Msuesit e shkollave t mesme dhe 9-vjeare tregojn se: 73.3% e nxnsve lexojn pak; 13.3% nuk lexojn fare dhe 13.3% lexojn mjaftueshm. Ndrsa n nj studim q sht br n shkollat fillore t New York-ut theksohet se komunikimit i duhet dhn nj rndsi tjetr. Komunikimi sht nj aftsi baz, pr kt qllim njerzit duhet t paraqesin efikasitet n komunikim pr shum arsye. Aftsit komunikuese mund t msohen, por ato duhet t msohen sistematikisht dhe vazhdimisht n mnyr t njjt si msohen gjuha, historia, matematika dhe shkencat.75 Sipas msuesve, 51.1% e nxnsve shprehin jo t gjitha ato q kan n mendje, 3.3% nuk arrijn t shprehen, 37.8% kan vshtirsi n artikulimin e fjalve dhe vshtirsi n komunikimin e mendimeve t tyre ndaj t tjerve, vetm 5.6% shprehen shum mir dhe 2.2% t tjera. A do ishte me vler q nxnsit tuaj t msonin lnd komunikimi, ku t ndihmoheshin t flisnin m bukur, lirshm apo t kontrollonin emocionet kur flasin?
Pearson, E. V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume, fq. 4. 74 Cituar nga: Zaremba, Alan. Teaching comunications skills effectively: Can it be acomplished in elementary schools? Pub. Date 90, Pub. Type reports descriptive (141), document resume. 75 Zaremba, Alan. Teaching comunications skills efectively: Can it be acomplished in elementary schools? Pub. Date 90, Pppcpc ub. Type reports descriptive (141), document resume.
73
90
Grafiku nr. 2. Msues/nxns. A do t dshironit nj lnd komunikimi?
Kjo pyetje e pyet sorit i drejtohet nx n sve dhe m suesve dhe sht nj nga pikat e forta tp p studimit. p Msueset kan dhn opinionet e tyre p pr kt problem. Kemi nj situat t habitshme n lidhje me prgjigjet q kan dhn pr prfshirjen e nj lnde komunikimi n kurrikul. 84.4% e t anketuarve msues i prgjigjen me alternativn absolutisht po, pyetjes: A do ishte me vler q nxnsit tuaj t msonin nj lnd komunikimi, ku t ndihmoheshin t flisnin m bukur apo t kontrollonin emocionet kur flasin? 84.4% e msuesve jan absolutisht po, 13.3% japin opsionin ndoshta dhe 2.2% prgjigjen jo. Pra, kuptojm q shumica e msueseve, e bashk me to edhe nxnsit, duan q t prmirsohen n kt drejtim. Duket qart se problemi sht i ndjeshm. N mbshtetje t ksaj pyetje sht me shum vler edhe pyetja: A mendoni se Gjuha Shqipe duhet t bhet provim mature? Msuesit argumentojn se sht m se e domosdoshme q Gjuha Shqipe t bhet provim, sepse nxnsit duhet t testohen n gjuh n mnyr q t perfeksionojn si shkrimin edhe t folurn.Duke par vshtirsit q ne hasim prdit me nxnsit, provimi do ti detyronte t studionin m tepr Gjuhn Shqipe, - shprehet nj msuese. Nga pp intervistat dhe fokus grupet msueset e gjuhs shprehn nj shqetsim tjetr t tyre se nxnsit po shkruajn me shum gabime gramatikore dhe nuk prpiqen shum q t prmirsohen. Ato po lexojn gjithnj e m pak dhe kjo reflektohet direkt n fjalorin e tyre t varfr dhe gabimet n t folur, por sidomos n t shkruar. Prve ksaj shumica e tyre nuk lexojn pothuajse fare libra jashtshkollor dhe flasin dhe shkruajn me gabime, kjo ndikon n problemet q paraqesin n komunikim. Nj nga
91
shqetsimet e msuesve q u parashtrua n fokus grupe ishte se nj nga shkaqet e nj komunikimi t dobt t nxnsve jan edhe testimet e shumta me shkrim dhe mungesa e testimeve me goj. Provimet me shkrim dhe pyetjet me alternativa nuk i japin mundsi nxnsve t flasin dhe kjo duhet shikuar me kujdes. Dhe ktu vlen t citojm nga fjalt e Filip Shiroks: Kurr nuk kena t drejta me ken t thirrun komb i gjytetnuem, sado q prpiqena t msojm gjuh t hueja, sepse kombi nuk gjytetnohet me msimin e gjuhve t hueja, por me msimin e gjuhs vet76. Grafiku Nr.3 A do ishte mir q lnda e Gjuhs Shqipe t bhet provim mature?
Si shihet nga grafiku, del qart se msuesit jan gjithsej 88% sht i domosdoshm, absolutisht po, sht krkes e kohs do t thot dakord q Gjuha Shqipe t bhet provim mature, duke e quajtur shum t rndsishm kt hap, ndersa 12% nuk jan dakord. Nj msuese tjetr shpjegon se vm re gjithnj e m tepr mangsi dhe probleme n t shprehur dhe t shkruar. N studim msuesit jan pyetur edhe me ndarjen Gjuh Shqipe dhe Letrsi. Nj pjes e vogl 12% nuk jan dakord me ndarjen, duke zgjedhur opsionet nuk jam dakord 4% dhe nuk sht i domosdoshm me 8%. Msuesit argumentojn se lndt jan t lidhura dhe plotsojn njratjetrn. Nga pyetsori kan dal kto prgjigje 81% po, jan dakord dhe 19% nuk jan dakord me ndarjen e dy librave. Pyetje tjetr e p pyetsorit, gjithashtu edhe nj nga pikat e forta t studimit sht se sa arrijn nxnsit
76
Postriba, G. Gjuha shqip, n rev. Albania1, 1898, nr.12:204
92
t prshkruajn veten. Ksaj pyetjeje, msuesit i prgjigjen me: 42.2% me vshtirsi, 40% e prshkruajn mir veten, 12.2% e prshkruajn shum mir veten, 4.4% nuk din, 1.1% t tjera. Shihet qart se kemi pothuajse nj barazi mes: e prshkruajn me vshtirsi dhe e prshkruajn mir veten, dhe kjo na jep qart se kemi prsri nj problem prsa i takon opinionit t msuesve pr prshkrimet q bjn nxnsit pr veten. Ato e shohin si handikap kt problem. Sipas msuesve, 51.1% e nxnsve shprehin jo t gjitha ato q kan n mendje, 3.3% nuk arrijn t shprehen, 37.8% kan vshtirsi n artikulimin e fjalve dhe vshtirsi n komunikimin e mendimeve t tyre ndaj t tjerve, vetm 5.6% shprehen shum mir, dhe 2.2% t tjera. Grafik Nr 3 Sa arrijn t formulojn dhe shprehin ato q kan n mendje?
Msuesit edhe n prgjigjet e pyetsorve edhe n fokus grupe n lidhje me leximin e librave jan shprehur se nxnsit nuk lexojn shum e kjo ndikon n formimin e prgjithshm intelektual dhe fjalorin e tyre, t cilin e shohim nga grafiku m sipr. Prfundime dhe rekomandime N kt studim doln n pah problemet q u parashtruan q n hipotez: problemet e nxnsve n komunikimin e tyre n shkoll n orn e msimit. Ato flasin dhe jan t lirshm me shokt e tyre m tepr se me msuesit
93
apo prindrit, por kan problem t paraqesin botn e tyre emocionale dhe t komunikojn mendimet e tyre, kan emocione dhe nuk din ti kontrollojn ato, sidomos kur jan n klas. Vlersuam dhe treguam se roli i shkolls sht vendimtar n edukimin e aftsive komunikuese t nxnsve, sepse shkolla sht vendi ku ato kalojn kohn m t madhe t tyre. Duke prfituar nga ky fakt duhet t punojm shum me nxnsit q tu edukojm dashurin pr shkolln, librin dhe veten e tyre. Nj nga pikat q duhet vlersuar dhe ti japim rndsi sht se nj komunikim i mir rrit konceptin pr veten. Prindrit jan mbshtets t pazvendsueshm n krijimin e nj ambjenti sa m t mir dhe t favorshm q fmijt e tyre t jen t qet dhe t shprehin lirshm mendimet e tyre q n familje, sepse familja vendos themelet n formimin e personalitetit t nxnsve. Kto i shoqruam me grafik dhe prqindje nga studimi. Vlersuam si shum t rndsishm edukimin e aftsive komunikuese t nxnsve. Faktort kryesor ishin: shkolla e familja, edukimi i t lexuarit, duke nxitur dashurin pr t lexuar sa m tepr, shtimi i rubrikave n kurrikul t flasim, ku nxnsve tu jepet m tepr mundsi t shprehen dhe t heqin emocionet, sepse sa m tepr t msohen me t folurin aq m t leht do ta ken t thon at q mendojn. Sigurisht q nga studimi doli q nxnsit lexojn pak dhe ky sht nj nga shkaqet e nj komunikimi t dobt dhe i fjalorit t varfr q paraqesin si n t folur dhe n t shkruar. Krahas ktyre faktorve, nga studimi vihet re, se sht nj krkes e kohs dhe e domosdoshmri q lnda e komunikimit t prfshihet n kurrikuln e shkolls, gj pr t ciln ishin dakord t dyja palt. Komunikimi i folur fillimisht msohet n shtpi, por sht domosdoshmri t msohet edhe n shkoll77- shprehet Eloise Pearson. Kjo lnd duhet t msohet n shkoll, krahas lndve t tjera dhe t msohet ashtu si msohen matematika, historia, letrsia. Prandaj rekomandohet t msohet kjo lnd, jo duke plotsuar ort e tjera, por duke qen lnd m vete, sepse meq duam t formojm nxns q t prshtaten me krkesat e kohs dhe t Europs, n krkesat e kurrikuls baz ...nj nga qllimet e kurrikuls sht q t prshtatet me kompetencat europiane duke prmirsuar aftsit e prgjithshme t komunikimit...78
Pearson, Eloise V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume. 78 Hamza, M. dhjetor (2011) Kurrikula e arsimit baz nevojat pr rishikim, prirjet dhe
77
94
Treguam se lndt e veanta si gjuha dhe letrsia luajn rol t rndsishm n edukimin e aftsive komunikuese dhe formimin e shprehive t t folurit, dham sugjerime t msuesve, nxnsve dhe mendime t tyre pr prmirsimin e problemit. Nj vend t konsiderueshm zn edhe lndt e tjera, t cilat prmirsojn aftsit komunikuese t nxnsve. Roli i mjedisit komunikativ ku prfshihen: msuesit, prindrit, mediat. Treguam se dhe trajtuam me kujdes se si formohen aftsit komunikuese q n fmijri. Vlersuam rolin e prindit dhe tradits s familjes n edukimin e aftsive komunikuese, n formimin e konceptit pr veten, ndenjn e besimit tek vetja. Trajtuam rolin e shkolls si vendimtar dhe deiziv n kt proces tepr t rndsishm pr edukimin e nxnsve, duke i shtuar atyre dshirn pr t lexuar e msuar, sigurisht vum re dhe disa probleme, t cilat duhet prmirsuar. Vlersuam dhe trajtuam si shum t rndsishm rolin e mediave dhe teknologjis n formimin e aftsive komunikuese. Rekomandime Duke analizuar komunikimin e nxnsve me msues, prindr dhe duke br krahasimet n studim, u vu re se nxnsit paraqiteshin shum t lirshm me bashkmoshatart e tyre, jasht ambjentit t klass, ndrsa me fillimin e ors s msimit dukej nj stepje e ksaj lirshmrie, e cila na dha nj indikacion pr t trajtuar me kujdes kt ndryshim sjelljeje. Sipas msuesve, shum nxns paraqesin vshtirsi dhe nuk arrijn t shprehin t gjitha mendimet q kan n mendje. Prandaj rekomandohet q n orn e msimit t kishte m tepr rubrika t flasim, t cilat do t krijonin m tepr kushte q nxnsit t shpreheshin dhe t hiqnin ndrojtjen dhe emocionet. Kt e krkonin si msuesit, q krkonin m tepr toleranc n kurrikul, edhe nxnsit, t cilt krkonin nga msuesit m tepr koh pr tu shprehur dhe aktivizim n orn e msimit. Duke qen se roli i shkolls sht vendimtar n edukimin e aftsive komunikuese t nxnsve, sepse shkolla sht vendi ku ato kalojn kohn m t madhe t tyre, rekomandohet q me tepr ti japim rndsi dhe ta shfrytzojm kt fakt. Duke prfituar nga ky fakt duhet t punojm shum me nxnsit q ti edukojm dashurin pr shkolln, librin dhe veten e tyre. Nj nga pikat q duhet vlersuar dhe ti japim rndsi sht se nj komunikim i mir rrit konceptin pr veten. Prindrit jan mbshtets dhe t pazvendsueshm n krijimin e nj ambjenti sa m t mir dhe
konceptimi, Revista Pedagogjike, SHB. IZHA. fq. 8.
95
t favorshm q fmijt e tyre t jen t qet dhe t shprehin lirshm mendimet e tyre q n familje, sepse familja vendos themelet n formimin e personalitetit t nxnsve. Nga intervistat dhe fokus grupet msueset ndihen t frustruara nga krkesa strikte dhe t njpasnjshme pr zbatimin me prpikmri t kurrikuls gjat procesit t msimdhnies. Ato krkojn t jen m t lira dhe t ken m mirkuptim nga drejtuesit nqoftse bjn prshtatje apo thjeshtzojn ndonj or msimi, sipas niveleve t klasave. Rekomandohet q t kemi nj prshtatje t kurrikuls sipas mendimit t msuesve dhe msuesit t jen m t lir t bjn zgjedhje gjat orve t ndryshme msimore. Gjithashtu shohim se komunikimi prind-fmij nuk sht n vlerat maksimale sepse ekziston nj hendek mes tyre, pavarsisht se shifrat n studim jan sa pozitive, aq edhe dyshuese, sepse kur flasin pr komunikimin me prindrit, nxnsit mendonin se notat ishin kriter q prindrit ti njihnin, prap themi se duhet br m shum n kt drejtim. Rekomandohet q t kishim m tepr tema n klas, ku t prfshinim projekte dhe aktivitete prind-fmij, t cilat do t forconin m tepr marrdhniet mes tyre dhe do i ndihmonte t njihnin realisht vlerat e njri tjetrit. Duke u bazuar n studim dhe nga analiza e problemeve q paraqesin nxnsit n komunikimin dhe transmetimin e mendimeve t tyre, rekomandohet q t prfshihet n kurrikul lnda e komunikimit, e cila do t ndihmoj nxnsit n prmirsimin e problemeve t tyre dhe do t shtoj ort q do tu shrbejn nxnsve t msojn rregulla dhe ti zbatojn ato gjat t folurit. Nga studimi, kur nxnsve u krkohet t prshkruajn veten u konstatua se t pakt jan ato nxns, t cilt bjn prshkrime t mira dhe t sakta sipas rregullave q kan msuar n shkoll. Disa nga gabimet e prsritura jan: fillimi i fjalis nuk i prgjigjet pyetjes, prdorim i gabuar i kohs s foljes, prdorin epitete pr prshkrimin e vetes kur i krkohet fjali, gabimet gramatikore etj. Rekomandohet q nxnsit n klasat fillore t bnin disa or spelling,(grmzim) ku t arrinin t msonin dhe t ngulitnin fjalt dhe pastaj ti thonin. Gjithashtu vihet re nj fakt q m mir e prshkruajn veten, nxnsit e shkolls 9-vjeare, se ato n t mesmen. Kjo nuk sht pr tu habitur. Nga ky fakt duhet t mendojm se ku qndron problemi. Ngri sht tek mungesa e nj libri t gjuhs shqipe m vete dhe provimi i Gjuhs Shqipe. Si ishin t mendimit edhe msuesit e anketuar dhe n fokus grupe se kjo sht domosdoshmri. Msuesit arsyetonin se meq
96
nxnsit msojn gjuh deri n nntvjeare, ato ka shum mundsi t harrojn ato njohuri q marrin dhe gjithashtu edhe t mos i zbatojn m. Kjo duket qart n studim. Rekomandohet se do t ishte mir q Gjuha Shqipe t ndahej si lnd m vete nga leximi apo letrsia dhe shtrohej me forc q duhet t bhet provim mature. Nga studimi del se prgjigjet e msuesve dhe nxnsve japin nj renditje t till pr librin e gjuhs: i vshtir, i paqart, i bukur, i kuptueshm, i ndrlikuar, i thjesht. Rezulton se i vshtir ka marr prqindjet m t larta 24.6% dhe i thjesht prqindjen m t ult 6.3%. Duke par prmbajtjen e librit q sht shum i mir dhe cilsor, rekomandohet q libri t jet m i thjesht dhe jo aq shum i vshtir pr nxnsit. Nj nga shqetsimet e msuesve q u parashtrua n fokus grupe ishte se nj nga shkaqet e nj komunikimi t dobt t nxnsve sht edhe testimi me shkrim dhe mungesa e testimeve me goj. Provimet me shkrim dhe pyetjet me alternativa nuk i japin mundsi nxnsve t flasin dhe ky problem duhet shikuar me kujdes. Rekomandohet q t shtojm si rubrik n tekstet shkollore testet me goj, apo test me shkrim i alternuar me pyetje me goj. Kjo do ti ndihmonte njkohsisht jo vetm t shkruajn, por edhe t testohen pr aftsin e komunikimit. Duke par se nxnsit q lexojn m tepr kan shprehi dhe aftsi m t mira n komunikim dhe duke vn re se nxnsit gjithnj e m tepr po bhen t varur nga interneti, si del edhe nga ky studim, rekomandohet q nxnsit t nxiten m tepr q t nxjerrin materialet nga burime alternative, duke u prpjekur q ti prfshijm m tepr n lexim, dhe rrjedhimisht shpresojm q t prmirsojm dhe t shtojm m tepr dshirn pr leximin, dhe jo ti marrin materialet nga interneti. Nga studimi doli se arritjet e larta n msime t nxnsve lidhen me menaxhimin e kohs s lir. Duke pritur nj bashkpunim m t madh nga trekndshi prind-msues-nxns, e rekomandua q t kishte m tepr kontroll ndaj kohs s lir t nxnsve, duke i nxitur m tepr drejt msimeve dhe leximit t librave, do t mund t pritnim rezultate m t larta n msime dhe nxns m t prkushtuar ndaj shkolls dhe me ide t qarta pr jetn. Shpresojm q rekomandimet q kemi dhn t vlejn pr nj qllim t prbashkt q t ndihmojm sadopak n prmirsimin e problemeve q doln n lidhje me aftsit komunikuese t nxnsve, ti ndihmojm t komunikojn sa m bukur mendimet dhe t transmetojn sa m qart botn e tyre t brendshme.
97
Bibliografi: 1. Brooks. Jacqueline Grennon&G.Brooks Martin, (1993) The case for constructivist Classrooms, Merrill Education/ASCD College Textbooks Series (Upper Saddle River, New Jersey, Columbus, Ohio 2. Berko, G. Jean, (2001) The development of language, Copyright 2005, Pearson education, Inc, 3. Buscaglia.L. (1982) T jetosh, t dashurosh, t kuptohesh (Living, loving&learning ) Shb abej 4. B, Christian. & M, Xavier. (2003), La communication, publi par Editions Nathan-Universit 5. Carnegie, D. (2006) Arti pr t fituar miq dhe pushtet, Tiran: Shtpia botuese dhe shtypshkronja PEGI 6. Hamza, M. (2011) Kurrikula e arsimit baz, nevojat pr rishikim, prirjet dhe konceptimi, Revista Pedagogjike, SHB IZHA 7.Hoti. I., (2011) Kompetencat komunikative n t msuarit e gjuhs, Revista pedagogjike, ShB IZHA 8.Meunier.Jean&Pierre,Peraya.Daniel, (2009) Hyrje n teorit e komunikimit ShB Mirgeealb, QSSHE, Botim i dyt 9. Musai, B. (1999 ) Psikologji Edukimi. Tiran: CDE 10.Pearson, Eloise V., Ed Communication: Speaking and Listening; A Communication Skills Curriculum and interdisciplinary Resourse Guide for Junior High Schools. Colorado Univ., Builder. Bureau of Communication Services and research; Pub Date 72, document resume 11.Postriba, G. Gjuha shqip, n rev. Albania1, 1898, nr.12:204 12.Rrokaj. Sh, (2005)Hyrje n gjuhsin e prgjithshme, Tiran: Shblu 13.Grup autorsh: (2011) The perspective of language learning at school, its usage and the communicative competences value, Universiteti i Shkodrs Luigj Gurakuqi Buletini shkencor, seria e shkencave ekonomikojuridike, 14.Gardner. H. (2003) Mendja e pashkolluar, Tiran: ISP, fq. 196. 15.Zaremba, A. Teaching comunications skills efectively: Can it be acomplished in elementary schools? Pub. Date 90, Pub. Type reports descriptive (141), document resume 16.Jason S. Wrench, Virginia Peck Richmond, Communication, affect & learning in the classroom, Joan Gorham Copyright 2009 by Virginia Peck Richmond, Jason S. Wrench, and Joan Gorham.
98
Paralelizmi dhe devijimi si teknika t pahsimit n auditor
Paralelizimi dhe devijimi si teknika t pahsimit n auditor Punoi Ma. Albana oni Fakulteti i Gjuhve T Huaja Universiteti i Tirans Metodat e msimdhnies n auditor n prgjithsi prfshijn leksionet pr vet natyrn e msimit n kt nivel ku krkohet t jepen njohuri baz dhe t specializuara n nj profesion t caktuar. Jan br mjaft prpjekje pr t prditsuar teknikat e dhnies s leksionit pr ta br at m efektiv dhe pr t siguruar nj motivim dhe vmendje t lart nga auditori. Prdorimi i prezantimeve me mjete vizuale, veanrisht Pawer Point, ka ndikuar pozitivisht, por kjo ka sjell dhe nnvizimin me t njjtn vler t t gjitha pjesve kryesore t leksionit duke vn n pah shum element. Pr rrjedhim t gjith kta element bhen t barasvlefshm dhe studenti has vshtirsi n dallimin e rndsis s secilit prej tyre. Po kshtu tejprdorimi i ksaj metode rrezikon rnien n t njjtn rutin me metodat tradicionale duke uar n humbjen e interesit dhe vmendjes s studentve. Nj e nxn m efektive mund t arrihet kurelement t pahsimit prdoren pr t prfshir studentt n nj prvoj t t nxnit t re dhe produktive. Si pjes e programit t do lnde, n fund t semestrit sht mbledhja e informacionit nga studentt mbi ecurin e kursit q prfunduan. N t ata shprehen n mnyr anonime dhe zakonisht dshmojn mbi ant pozitive dhe negative t kursit. Ky informacion u shrben si studentve t cilt marrin prgjegjsi mbi reflektimet e tyre po ashtu, n mnyr t veant, u shrben pedagogve, t cilt e prdorin kt informacion pr t ndrtuar msimdhnien n prputhje me nevojat e studentve, si dhe pr t prmirsuar sa m shum cilsin e saj n auditor. Kursi n t cilin u studiuan veorit e leksioneve sht kursi i Aftsive t Komunikimit, i cili zhvillohet n semestrin VI t programit Baelor n Fakultetin e Gjuhve t Huaja n Universitetin e Tirans. Qllimi kryesor i kursit sht t njoh studentt me elementt kryesor t teoris
99
s komunikimit. Ky kurs sht i ndrtuar mbi leksionet dhe seminaret prkatse. N fund t kursit studentt duhet t ken njohuri t mjaftueshme pr parimet e komunikimit, komunikimin me vetveten dhe me t tjert, perceptimin, t dgjuarit, t menduarit kritik si dhe t jen t aft t analizojn situata t ndryshme komunikimi, t ofrojn zgjidhje t mundshme pr do situat problemore. Fidbeku i marr nga pyetsort e shprndar paraprakisht, ndihmoi t reflektonim mbi ant pozitive e problemet n organizimin e ksaj lnde. Kshtu n seksionin e karakteristikave t kursit u vu re se studentt bnin komente kryesisht pozitive. Ata i konsideronin leksionet zbavits dhe t paharrueshm. Kjo ua bnte punn m t leht n prvetsimin e njohurive t reja. Studentt ndjeheshin t prfshir n orn e msimit, pasi leksionet ishin interaktiv. Studentt i konsideronin leksionet jo vetm t dobishm, por shprehnin hapur padurim pr do njrin prej tyre. Kjo prbnte risi, pasi nuk ndodh shpesh q studentt t shprehin entuziazm pr nj lnd t caktuar. N m t shumtn e rasteve ata mund t shfaqin plqim pr nj trsi temash t caktuara apo preferenca ndaj nj pedagogu apo metodave t msimdhnies, por shum rrall studenti shprehet i paduruar pr orn pasardhse t leksionit. Pr rrjedhim e gjith struktura e kursit u b objekt interesi dhe studimi. Pothuaj tek t gjitha komentet e bra nga studentt mbizotronte lidhja midis vlers argtuese s leksionit dhe cilsis s tij. Leksionet rezultuan t ishin gjithprfshirse dhe pr rrjedhim t paharrueshme, gj q rriti drejtprdrejt efektivitetin e t nxnit tek studentt. Edhe pse kjo sht nj shtje shum e diskutueshme, n kt artikull do t shohim se si prdorimi pr qllime metodike t pahsimit ka efekte dobiprurse n prmirsimin e aftsive t t nxnit tek studentt. Kjo krkoi natyrshm nj reflektim t thell mbi metodat e prdorura gjat leksionit, strukturn dhe prmbajtjen e tyre dhe se si t gjitha kto prshtaten nga pedagogu pr t arritur qllimin prfundimtar: t nxnit e efektshm. Fakulteti yn, nisur nga natyra e tij shumgjuhshe, ofron mundsi t mdha bashkpunimi dhe me pedagog t shkollave dhe kulturave t tjera. Ata bhen pjes e programeve t msimdhnies si nprmjet shkmbimit t prvojs, n ndrtimin e kurrikulave po ashtu dhe n msimdhnie t drejtprdrejt. Nj mundsi e till iu dha njrit prej kurseve t komunikimit, lektor i t cilit pr nj semestr t plot ishte Deivid Krlin, pedagog i
100
diplomuar n shkencat e komunikimit n Shtetet e Bashkuara t Ameriks. Ai ishte n vendin ton si vullnetar i Forcave t Paqes. Ardhja e tij i dha nj pamje t re mnyrs s organizimit t kursit t komunikimit. Ndryshe nga sa studentt prisnin, ort e msimit nuk i prmbaheshin rregullave strikte dhe tradicionale t msimdhnies ku qendra e vmendjes sht pedagogu. Nisur nga tema q do t trajtonte, ai gjeneronte gjithmon nj mundsi unike pr ta shndrruar orn e leksionit n nj or msimi ku studentt jo vetm nxinin n mnyr interaktive, por edhe argtoheshin. Leksionet dallonin pr prdorimin masiv t mjeteve vizuale, ku prfshiheshin objekte, frymor, fotografi, kostume dhe kto jo vetm nprmjet programit Pawr Point, por me mundsi reale pr ti prekur dhe komunikuar me to. Veanti e orve t leksionit, ishte risia n seciln prej tyre. do leksion ishte i organizuar ndryshe, me element t rinj dhe teknika befasuese pr studentt. Kultura pa komplekse q ai tejonte tek studentt, u siguronte atyre mundsin t ndrvepronin lirshm n orn e msimit. Ata bheshin lehtsisht pjes aktive e leksionit edhe pse tema q trajtohej ishte e re. Shum prej koncepteve jan t reja pr studentt dhe prthithja e tyre varet drejtprsdrejti nga mnyra sesi prezantohet apo ofrohet nj leksion. N prpjekje pr t kuptuar teorikisht teknikat e prezantimit t leksioneve u vu re se teoria e pahsimit gjente nj prdorim t gjer dhe shum efektiv n kto prezantime. Pr t msuar m shum mbi ant pozitive t ksaj teorie n msimdhnie duhet fillimisht t shohim si funksionon kjo teori dhe ku mund t zbatohet ajo. Teoria e pahsimit Edhe pse Strukturalistt e Prags e prpunuan dhe detajuan kt teori, koncepti i pahsimit nuk sht zbulim mirfilli i tyre. T part q e gjeneruan ishin Formalistt rus dhe m s teprmi ky koncept ishte i lidhur me veimin ose dallimin e nj elementi t caktuar. Kjo teori u aplikua n fillimet e saj n piktur dhe psikologji. N piktur artistt luanin me efektet q krijonte drita mbi nj objekt t caktuar q kishte nj sfond t errt. N psikologji dhe veanrisht n psikolinguistik u prdor pr t studiuar procesin e leximit me an t t cilit nj elementi i jepet nj rndsi e veant.Sipas Viktor Shklovskit qllimi i artit sht ti shoh objektet nga nj kndvshtrim i ri, kshtu q nj perceptim i ri i tyre krijon edhe nj ndrgjegjsim t ri prtej rutinave rraskapitse t skemave t automatizuara.
101
Si pr Shklovskin po ashtu edhe pr shum autor t tjer, prdorimi i ktyre mjeteve nuk sht thjesht pr qllime zbukuruese, por pr nj qllim m t rndsishm, i cili sht funksional. M pas ky koncept n formn e tij teorike u prpunua nga shum studiues si Roman Jakobson, Feliks Vodicka, Rene Uellek dhe Xhofri Li. Edhe pse kjo sht nj teori e kohve modern, rrnjt e saj datojn deri tek Poetika e Aristotelit. ( ca. 335 BCE) Aristoteli prmend se tekstet letrare prpilohen sipas rregullave specifike dhe n kt proces mjetet e devijimit dhe paralelizmit luajn nj rol t rndsishm. Termi pahsim u referohet figurave specifike gjuhsore, domethn devijimit dhe paralelizmit t prdorur n tekstet letrare n mnyr funksionale dhe t prqndruar. Kto figura fuqizojn kuptimin e nj teksti t caktuar, ndrkoh q i krijon lexuesit mundsin e nj prvoje estetike. Sipas teoris s pahsimit, letrsia, duke prdorur forma t pazakonta gjuhsore, copzon sjelljen rutin t nj lexuesi dhe pikpamjet dhe perspektivat e prbashkta zvendsohen me pikpamje dhe ndjenja t reja habie e risie. N kt mnyr letrsia i bn individt t ndrgjegjshm mbi pikpamjet e tyre t automatizuara. Pahsimi mund t ndodh n t gjitha nivelet e gjuhs prfshi fonetikn, morfologjin, sintaksn, semantikn, pragmatikn e t tjer. Zakonisht prdoret pr t ndriuar pjes t rndsishme t tekstit, pr ti vn n pah ato dhe pr t krijuar mundsi interpretimi. Teoria e pahsimit sht nga ato pak teori q sht vrtetuar dhe empirikisht. Nocioni i pahsimit vjen nga artet pamore dhe u referohet elementve t artit t cilt spikasin n nj mnyr t caktuar. Sipas shkolls Formaliste Ruse qllimi i artit dhe letrsis sht t defamiljarizoj familjaren dhe duke e defamiljarizuar nj vepr arti ose nj tekst ajo spikat n sfondin e asaj q konsiderohet norm. Parimet e teoris s pahsimit u vun re edhe n punn e psikologve dhe veanrisht n veprn e Rubin Mbi dallimin midis figurs dhe sfondit. Sipas Rubin fusha jon pamore sht e organizuar n mnyr t till q t mund t bj dallimin midis figurs dhe sfondit dhe q syri i njeriut sht i aft t dalloj objektet e veanta kur ka nj kontrast t fort midis tyre n baz t ngjyrave apo shkallve t drits. Ajo q e bn kt shtje edhe m t rndsishme sht fakti se do gj q spikat sht tepr e interpretueshme dhe pr rrjedhim e paharrueshme. Sipas Li:Pahsimi ose devijimi i motivuar linguistik apo nga norma t tjera t pranuara shoqrisht, mendohet t jet parimi kryesor i komunikimit estetik. (Language and interpretation 121)
102
Pahsimi n gjuhsi arrihet me dy mnyra, me an t paralelizmit ose me an t devijimit. Metoda e par , paralelizmi gjuhsor mund t prkufizohet si rregullsi e papritur n nj tekst. -Le t mos bhemi hiena dhe t rrmihim varret e t vajtom mbi to. Le t harrojm pr nj ast mjerimin q mbretron n Shqipri dhe le t gzohemi n kt dit t shnuar q na kujton kohra t shklqyera. Le t mbushim shpirtrat tan me trimri e le ti dalim para mbretit ton me dafina e me kuror e le ti fshehim lott se na shikojn armiqt . Shqipri! O nn e dhimbshruar, hiqe zin sot se shkon hija e mbretit tnd kaluar mbi malet e fushat tnde. Fan S. Noli Kjo pjes sht shkputur nga Sknderbeu, ligjrim panegjirik i mbajtur m 6 maj 1908 n Kishn e Shn Gjergjit n Boston nga Fan S. Noli. Analiza tregon se fjalit kan struktur t ngjashme. Jan tre fjali t prbra, bashkrenditse dhe nnrenditse me tone thirrmore, dshirore q nisin me pjeszn Le t ..., me kallzues n mnyrn lidhore, t vendosur n vetn e par shums. Duke prdorur vetn e par shums, Noli prfshin edhe veten e tij n thirrjen q u bn bashkatdhetarve. Kjo shton forcn ndikuese mbi publikun pasi edhe vet autori sht i prfshir n t. Po kshtu edhe prshkallzimi i prdorur fjali pas fjalie thekson prparimin q duhet t bjn shqiptart duke ln pas t shkuarn e hidhur ( fjalia e par), harruar t tashmen e mjeruar (fjalia e dyt), me syt plot besim e krenari tek e ardhmja (fjalia e tret). Ky paralelizm gjuhsor e fton publikun t krkoj edhe kuptimin paralel midis fjalive. Rregullsia e tipareve gramatikore krijon pahsimin. Teksti, edhe pse rrfimtar, merr ngjyrim poetik dhe vlera estetike. Gjithashtu edhe efekti metaforik i paralelizmit i dallon t trija fjalit dhe bn q mesazhi q prcillet t jet i veant dhe i paharrueshm. Zbatimi i teoris n auditor Edhe pse ky sht nj shembull i pahsimit gjuhsor, ai nuk sht domosdoshmrisht vetm i till. Le ti kthehemi modelit t leksionit pr t cilin jemi t interesuar. Studentt presin q n nj situat normale leksioni, pedagogu t hyj n klas, ti drejtohet foltores, dhe t mbaj leksionin duke iu referuar pjesrisht apo trsisht shnimeve t tij. Studentt e mendojn leksionin si nj ore t mrzitshme, t ciln e ndjekin me vshtirsi, si pr nga shpejtsia me t ciln pedagogu referon,por edhe nga monotonia e
103
zrit e cila ul motivimin e studentve dhe bn m t vshtir orientimin n tekst. Kjo tashm konsiderohet norm pr leksionin. Edhe prkufizimet mbi leksionin theksojn t njjtn gj. Blih e prkufizon leksionin si nj periudh pak a shum t pandrprer t t folurit nga nj msues edhe pse jo domosdoshmrisht gjat gjith ors s msimit apo si nj periudh dhnie informacioni nga msuesi dhe prthithjeje nga studentt. Leksioni perceptohet nga pedagogt dhe studentt nn rregullat tradicionale, q jo rrall edhe iu bhen t ditura studentve, si pr shembull prgjegjsia totale e leksionit bie mbi pedagogun i cili bn prgatitjen paraprake dhe mban ngarkesn gjat gjith ors s leksionit duke folur apo shkruar n tabel. E gjith vendimmarrja i takon vetm pedagogut. Pedagogu przgjedh temat e leksionit dhe vetm ai mund ti ndryshoj ato. Studenti sht pasiv gjat gjith kohs dhe nuk rekomandohet ndrprerja e fjals s pedagogut dhe aq m pak komunikimi me shokt e klass. Studenti duhet t mbaj shnime t rregullta t leksionit dhe duhet t punoj individualisht. Pedagogu e merr fidbekun mbi leksionin duke pyetur n mbarim t tij nj student t veant. Studentt q ofrojn spontanisht fidbek konsiderohen servil dhe po ashtu edhe ata q ulen n rreshtin e par. Kjo sht situata t ciln studentt presin kur hyjn n auditorin e leksionit. Nj ritual q prsritet n pothuaj do or gjat gjith vitit shkollor. do devijim nga kto rregulla do t onte n devijim t jashtm dhe pr rrjedhoj n theksim. Le t shohim sesi leksionet e mbajtura nga pedagogu amerikan krijonin theksim. Ai asnjher nuk i niste leksionet njsoj. Prezantimi i tems s leksionit ishte krijues, por i lidhur gjithmon me programin. Ai arrinte t ndrthurte aktrimin, muzikn, poezin dhe shum efekte t tjera pamore n funksion t tems q trajtonte. Kjo ndrthurje e bnte leksionin t paparashikueshm nga studentt dhe shmangte monotonin e pritshme nga leksionet tradicionale. Fillimisht studentt habiteshin kur pedagogu hynte n klas me kitar dhe niste t kndonte n vend q t prezantonte temn e leksionit. Apo kur zgjidhte t hynte i veshur si grua pr t konkretizuar perceptimet mbi ndryshimet gjinore, apo kur krcente n klas pr t shpjeguar sesi shprfaqen kultura t ndryshme n bot. Studentt argtoheshin dhe ai kishte gjithmon vmendjen e tyre pasi ata ishin kurioz t dinin m shum informacion mbi temn e rradhs. T gjitha kto teknika edhe pse duken pasionante funksiononin mjaft mir. Auditori i leksionit ishte gjithmon
104
plot dhe reagimi i studentve n ort e seminareve ku edhe kontrollohen njohurit, ishte pozitiv dhe mjaft i knaqshm.Prdorimi i ktyre teknikave prmirsoi trsisht cilsin e prezantimit t leksionit. Vmendja e studentve dhe publikut n prgjithsi tenton t bjer pas 10 minutave t para t prezantimit. Copzimi dhe kombinimi i herpashershm i metodave t prezantimit bn q t shmanget humbja e vmendjes. Organizimi i leksionit n kt mnyr krijon devijme n disa pika t caktuara. Nj leksion i copzuar sht m i menaxhueshm dhe ndihmon n prqndrim. Kjo sjell automatikisht rritjen e aftsive t dgjimit dhe studentt jan aktiv gjat gjith ors s leksionit pasi jo rrall u krkohet t jen pjes aktive e performancave. Kjo inkurajon edhe punn n ift apo grupe t vogla, gj q sht e pamundur n leksionet tradicionale. Prdorimi i ktyre teknikave ka edhe nj risk, ai i tejkalimit t stilit mbi prmbajtjen. sht me rndsi t theksojm se do teknik apo mjet vizual duhet t jet drejtpr drejt n funksion t shtjeve q diskutohen. T gjitha teknikat e diskutuara m lart jan devijime t jashtme t cilat prdoren pr t devijuar nga formati tradicional i leksionit. Prdorimi i ktij formati pr nj koh t gjat do krijonte tek studentt nj standard apo nj norm t re t nj lnde t caktuar. Studentt shum shpejt do t msohen me faktin se ky leksion ka surpriza. Kjo sjell si domosdoshmri ndryshimin e herpashershm t norms s re t krijuar, gj q do t siguroj gjithmon theksim dhe vmendje maksimale t studentve. Prfundime Msimdhnia sot sht nj sfid pr t gjith pedagogt. T gjith jan n krkim t mnyrave krijuese q ojn n rritjen e vazhdueshme t cilsis s ors s msimit. Nj mundsi pr t gjith, pavarsisht nga lloji i lnds q japin n auditor, sht prdorimi i paralelizmit dhe devijimit pr tiu shmangur sa m shum rutins s metodave tradicionale. Kjo metod me pak imagjinat mund t zbatohet n do leksion q mbahet n auditor, madje ka shum pedagog q e prdorin pahsimin pa qen t ndrgjegjshm pr t. Nj njohje m e mir e teoris s pahsimit mund t ndihmoj mjaft n prmirsimin e prezantimeve t leksioneve duke krijuar eksperienca pozitive dhe mbreslnse pr studentt.
105
Bibliografi e konsultuar Bligh, Donald. Whats the Use of Lectures? 5th ed. Exeter: Intellect, 1998. Leech, Geoffrey N. A Linguistic Guide to English Poetry. London: Longman, 1969. Leech, Geoffrey N. and Michael H. Short. Style in Fiction. London: Longman, 1981. Lloshi, Xhevat. Stilistika e gjuhs shqipe dhe pragmatika. Tiran: SHBLU, 2001 Noli, Fan S. Ligjrime (1906-1964) zgjedhur e prgatitur nga Prof. Nasho Jorgaqi. Tiran : Shtpia botuese Dudaj, 2002 Mukarovsky, Jan. Standard Language and Poetic Language. Linguistics and Literary Style. Ed. Donald C. Freeman. New York: Holt, 1970. Murray, David J. Gestalt. Psychology and the Cognitive Revolution. Hemel Hempsted: Harvester Wheatsheaf, 1995. Stylistics Upside Down: Using Stylistic Analysis in the Teaching of Language and Literature. Textus VI (1993)
106
Qasje vlersuese pr esen e Maturs Shtetrore
QASJE VLERSUESE PR ESEN E MATURS SHTETRORE (GJUHA, FJALORI DHE STILI)

Ma. Besnik RAMA
HYRJE Matura Shtetrore sht kryerja e provimeve me detyrim dhe e provimeve me zgjedhje n prfundim t shkolls s mesme. Pr her t par, Matura Shtetroreu paraqit nvitin 2006nga Ministria eArsimit dhe Shkencs,duke zvendsuarProvimetePjekuris. Pjes e Maturs Shtetrore jan edhe shkollat e mesme profesionale. Marrja e provimeve t Maturs Shtetrore nnkupton prfundimin e arsimit t mesm. Matura Shtetrore sht edhe proces i kalimit prej shkolls s mesme n institucionet e arsimit t lart publik dhe privat. MaturaShtetrore sht nj proces i centralizuar. Provimet e Maturs Shtetrore jan provime kombtare, kryhen n t njjtn koh, n kushte t barabarta, sipas procedurave dhe rregullave t njjta pr t gjith kandidatt, dhe n prputhje me t njjtat kritere t vlersimit. Ministria eArsimit dhe Shkencsbn administrimine prgjithshmdhe logjistiktprovimeve n t gjith vendin. AKP(Agjencia Kombtare e Provimeve), shtprgjegjse prhartimin dhe przgjedhjen etesteve, pr caktimin e vlersuesvekombtar dhe pr pranimin e aplikantve nt gjithauniversitetet shqiptarepublike.Duke kaluar provimet e Maturs Shtetrore (t detyruara dhe me zgjedhje), kandidatt pajisen me diplom, duke treguar se kan arritur standardet e njohurive t prcaktuara nga programet e prgjithshme t shkollave t mesme. Pranimi n universitet bhet sipas parimit Merit-Preferenc. Megjithat, Matura Shtetrore, edhe pse nga viti n vit ka ardhur duke u konsoliduar, nuk u ka shptuar kritikave pr nivelin jostandard t testeve, pr subjektivitet dhe rreptsi apo butsi n vlersim, pr munges rregulli n mjedise provimesh etj. Pr shembull, nprovimin e letrsis, qershor 2007, vetmpesdhjetmaturant arritn rezultatinm t lartt mundshm
107
nga 30.000 n gjith republikn.shtvrejturseu morn shumpak nota pesa (vlersimi minimal pr kalim), ndrkoh q jo pak maturant dshtuan n provim.Notatm t zakonshmeishin6, 7dhe 8. Rezultatet e msiprme nxitn paknaqsi dhe zemrimn radht e maturantve, t ciltu shqetsuan prefektetq mund t kishin kto nota npranimin e tyren universitetetbrenda e jasht Shqipris. 1. PRMBAJTJAE TESTEVE T GJUHS SHQIPE DHE LETRSIS, 2006-2011 Thuajse do vit, testi i gjuhs shqipe dhe i letrsis prmban 25 pyetje, t cilat, n fakt, asnjher nuk jan 25, por m shum, mbi 30, pasi disa prej tyre prmbajn 2-3 nnkrkesa. P.sh., testi i gjuhs shqipe dhe i letrsis, drejtimi natyror, i sesionit I, 1 qershor 2011, prmbante gjithsej 37 krkesa. Pyetjet 1-6 dhe 13-19 (13 pyetje) ishin pyetje q krkonin prgjigje me zgjedhje (me qarkim), kurse pyetjet e tjera krkonin prgjigje me zhvillim, ishin pyetje t hapura. Pyetjet 7, 9, 10, 20, 22 dhe 23 prmbanin nga dy krkesa secila, pyetjet 8, 11, 21 prmbanin nga tri krkesa secila, ndrsa pyetjet 12, 24 dhe 25 kishin hapsir pr shtjellime, shpjegime e zhvillime m t gjera.79 Eseja, zakonisht, sht krkesa e fundit n testin e Maturs Shtetrore. Ajo prbn nj pesh t konsiderueshme n rezultatin q mund t arrij maturanti. N rastin m t mir, kur eseja e shkruar nga maturanti vlersohet me 8 pik, kjo do t thot se vetm me prmbushjen e nj krkese, sht siguruar 16% e vlersimit maksimal n provimin e detyruar t lnds Gjuh shqipe dhe letrsi. 2. GJUHA, FJALORI DHE STILI Gjuha e bn esen t tinglloj m interesante. Kjo nuk do t thot q nj gjuh e plqyeshme dhe interesante ndrtohet vetm me fjal t mdha. Nj gjuh e prshtatshme n ese prbhet nga nj kombinim i mir i gramatiks, fjalorit, drejtshkrimit dhe shumllojshmris s fjalive. do t thot kjo? E gjith prpjekja e maturantit pr t organizuar dhe pr t korrigjuar gramatikn dhe drejtshkrimin duhet t prdoret pr t krijuar nj ese me gramatik t sakt. Prdorimi i fjalve t mdha ndonjher sht ndihm e vlefshme pr t arritur kt qllim, por nj fjalor i thjesht, i prdorur sakt, mund t jet m mbreslns se prdorimi i gabuar i fjalve komplekse.
Pr m shum detaje e hollsi, shih: Matura Shtetrore n faqen elektronike: www. mash.gov.al
79
108
Nj ose dy gabime drejtshkrimore nuk e ndryshojn vlersimin, por, megjithat, mund t ndikojn vlersimin holistik (t prgjithshm) t eses nga vlersuesi. Tri krkesat madhore80 pr nj ese t suksesshme: Shumllojshmria e ideve (kompleksiteti). Shtjellimi i eses. Prdorimi i gjuhs. Nj list e plot vetvlersimi q mund ta ndihmonte maturantin: A sht shprehur qart pikpamja? A sht organizuar mir eseja? A japin hollsishembujtprkats? A shpjegohetse sishembujtmbshtesintezn e maturantit? A ka kalimelogjikenga njide n tjetrn? A ka shumllojshmrinstrukturn e fjalivedhe pasuri fjalori? A sht prfundimii mir? A sht eseja e lexueshme, e qart?
Kriteret e vlersimit t eses n Maturn Shtetrore Pr vlersimin e eses, n Maturn ton Shtetrore ndiqen kriteret e mposhtme: KRITERI I: SHTJELLIMI I IDES KRITERI II: ORGANIZIMI DHE STRUKTURA E ESES KRITERI III: STILI DHE ORIGJINALITETI 2 pik 2 pik 2 pik
Vlersuesi shikon nse nxnsi: prmes gjuhs q prdor, krijon nj prshtypje t prgjithshme pr at q do t shpreh; shprehet me nj gjuh eseistike; ka fjalor t pasur; ka stil origjinal. KRITERI IV: SAKTSIA GJUHSORE
80
2 pik
A. Robinson, J. Katzman and the Staff of the Princeton Review, Cracking the SAT 2010 Edition, USA, p. 359-380
109
(sintaksa 1 pik; drejtshkrimi 1 pik) Vlersuesi shikon nse nxnsi: strukturon qart prgjigjen nga pikpamja gramatikore. ndrton fjali q jan t sakta dhe t qarta. prdor fjali q variojn n modele, gjatsi dhe ritm. ka saktsi drejtshkrimore. 2.1. DISA TREGUES T ARRITJEVE T MATURANTVE N ESET E MATURS SHTETRORE 2.1.1. Tregues nga Matura Shtetrore 2008 N Maturn Shtetrore 2008, 1.04% e nxnsve ndodhen n intervalin 4550 pik, 10% e nxnsve kan marr pik q ndodhen n intervalin 0-10 pik, 25.83% e nxnsve kan marr 0-16 pik, ndrsa 48.60% kan marr 25-49 pik. Maksimumi i pikve nuk sht arritur nga asnj nxns.81 Ashtu si n Maturn 2007, edhe n Maturn 2008, krkesa/pyetja q ka dhn ndikimin kryesor n kt situat ka qen eseja, ku prgjigjet e nxnsve jan larg nivelit t pritshmris. Ajo ka qen e tipit krahasues dhe e strukturuar. Nga analiza e rezultateve pr seciln nga kriteret e vlersimit pr kt krkes rezulton se: n stilin dhe origjinalitetin nxnsit kan shfaqur q zotrojn nj fjalor t varfr dhe se mungon origjinaliteti. Arsyet e prfundimeve t dhna m sipr mund t jen: njohje e kufizuar t veprs n prgjithsi (lexojn vetm fragmentet e dhna n tekst); niveli i teksteve pr nxnsit (ku imponohet m shum msimi i fakteve dhe riprodhimi i tyre, si dhe i analizave dhe interpretimeve t gatshme); metodologjia e msimdhnies (aftsia e kufizuar e msuesve n integrimin e lnds s gjuhs me letrsin); mungesa e prvojs me pyetjet ese; lexim i pakt i veprave;
81
Raporte - Matura Shtetrore 2008, Tiran, 2009, botim i AVA-s, f. 21-22
110
pun e pamjaftueshme me detyra specifike (analiza, krahasime, prshkrime argumentime), t cilat krijojn hap pas hapi nj mnyr personale t shprehuri dhe pasuri fjalori.82 Pr testin e drejtimit natyror: Krkesa 12c sht m e vshtir, pasi msimdhnia pak ose shum pak punon me raportet e mendimit t pavarur, argumentues, prshkrues me at konstatues, ose shpjegues. Natyrisht kjo sht e lidhur edhe me njohjen e pakt q jep shkolla kur flitet pr mendimin e strukturuar.83 2.1.2. Tregues nga Matura Shtetrore 2009 Po t krahasojm mesataren e pikve n test pr tre vitet e fundit konkludojm se pr vitin 2007 mesatarja e pikve ka qen 19.73, pr vitin 2008 mesatarja e pikve ka qen 24.10 dhe pr vitin 2009 shohim se sht 25.31. pra, n maturn 2009 kemi nj rritje t dukshme t mesatares s pikve t fituara n test.84 vihet re q nga 9.46% e nxnsve q kan pasur 10 notn vjetore n lndn Letrsi dhe Gjuh Shqipe vetm 0.46% e tyre kan mundur t mbajn po t njjtn not n provimin e Maturs.85 Pr testin e drejtimit shoqror dhe atij t prgjithshm: Krkes e vshtir rezulton edhe pyetja e hapur 13 (eseja). Ajo ka qen e tipit argumentuese, e strukturuar... Nga analiza e rezultateve t marra pr seciln nga kriteret e vlersimit, na rezulton se... Pr kriterin e tret t vlersimit: stili dhe origjinaliteti, srish kemi rezultate shum t ulta. Kshtu vetm 6.61% e popullats ka arritur t marr pikt maksimale (2 pik) dhe 59.11% ka marr 0 pik. ...N lidhje me saktsin sintaksore dhe drejtshkrimore shikojm se 19.67% e nxnsve kan marr 2 pik dhe 40% kan marr 0 pik.86 Testi natyror ... pothuajse 90% e nxnsve kan arritur t grumbullojn mbi 22.6% pik. Duhet theksuar edhe fakti se 1% e nxnsve kan arritur t grumbullojn
Raporte - Matura Shtetrore 2008, Tiran, 2009, f. 23-24 Raporte Matura Shtetrore 2008, Tiran, 2009, f.145 84 Raporte Matura Shtetrore 2009, Tiran, 2010, f.7 85 Po aty, faqe 17 86 Raporte - Matura Shtetrore 2009, Tiran, 2010, f. 112-113
82 83
111
mbi 45.3 pik.87 Testi i shkollave t mesme teknike profesionale (3+2) dhe 5-vjeare Pr esen: Rezultatet jan brenda pritshmris. Vihet re nj dobsi e nxnsve n pikn c, e cila ka t bj me realizimin e stilit origjinal n t shprehur. N punimet me shkrim, defekti i nxnsve tan sot sht i dukshm pikrisht n kt pik, n aftsit individuale dhe spikatjen origjinale, me fjal t tjera, n formulimet dhe performancn e formulimit.88 Tabel me t dhna statistikore pr Maturn Shtetrore 2008 (n %) Testi Shoqror dhe i prgjithshm1 Natyror2 Pedagogjike3 Gjuht e huaja4 Seks. dygjuhsh5 Social kulturore...6 Tek. profesionale7 c 0 1 2 5.98 5.89 7.79 1.62 3.44 2.82 62.61 31.41 41.66 52.45 54.03 38.18 32.02 55.79 84.21 14.17 63.29 33.27 73.21 23.97 d 0 1 2 45.96 37.61 16.42 18.75 53.80 27.45 34.97 45.22 19.81 67.59 24.43 7.98 44.67 42.86 12.48 54.23 36.09 9.69
12.19 15.05 49.10 35.54
Tabel me t dhna statistikore pr Maturn Shtetrore 2009 (n %) Testi Shoqror dhe i prgjithshm8 Natyror9 Pedagogjike10 Gjuht e huaja11 Seksioni dygjuhsh12
87 88
c 0 1 2 6.61 7 2 5 11 59.11 34.28 41 66 55 21 52 32 40 68
d 0 40.33 15 39 19 2 1 19.67 61 46 58 56 2 31.27 24 15 23 42
Po aty, f. 122 Po aty, f. 233
112
Social kulturore...13 Tek. profesionale14
82 68
17 31
1 1
65 33
31 55
4 12
2.2. ARRITJE T MATURANTVE N SAKTSIN GJUHSORE, STILIN DHE ORIGJINALITETIN Maturanti shkruan natyrshm, pa sforco dhe zotron artin e ligjrimit me shkrim. Respekton elementet e strukturs s eses. Eseja ndjek nj vijimsi logjike dhe kronologjike, sht organizuar shum mir dhe me argumente, t cilat mbshteten e trajtohen mir. Teza, argumentet dhe kundrargumentet, mendimet dhe idet shprehen me fjali t shkurtra t qarta, q prmbajn fjal me kuptim, fjal t zgjedhura nga fjalori q zotron maturanti; Maturanti ka strukturuar t gjitha pjest e saj prbrse dhe ka prdorur argumente t qarta dhe bindse pr trajtimin e argumentit. Maturanti me formim t plot gjuhsor, letrar dhe kulturor. Gjuha sht e pasur, e rregullt, e larmishme, e prpunuar dhe e plot. Maturanti shprehet me nj gjuh eseistike q lidh paragraft n mnyr unike. sht konciz dhe i sakt n at q thot. Tregon pr nj nxns q lexon dhe q e ka t prpunuar stilin origjinal me gjuh dhe mendim t pasur. Ka saktsi drejtshkrimore. Ka fjalor t pasur, ka stil origjinal, strukturon qart esen nga pikpamja gramatikore. Ka aftsi t ndrtoj fjali, brenda s cils variojn kundrshtit e mendimit personal. Prdor fjali me gjatsi t ndryshme. 2.3. MANGSI T MATURANTVE N SAKTSIN GJUHSORE, STILIN DHE ORIGJINALITETIN Eset prmbajn m tepr pohime se trajtime e argumentime. Mendimet her-her paraqiten t paplota, si: Se t jetosh do t thot t shijosh gjithka, gjith gzimet dhe harmonit q natyra na fal. Nuk kuptohet lidhja q ka kjo fjali me at vijuese apo paraprirse. Eset vuajn nga shkrimi rastsor, nga komentet pr prvoja personale apo t dgjuara nga t tjert dhe mungon prirja drejt parashtrimit t
113
tezave, fakteve, argumenteve e kundrargumenteve. Tendenca pr t shkruar me nj stil karakteristik t ligjrimit gojor, bn q t humb logjika e frazs dhe maturanti t bj edhe gabime gramatikore, si sht prshtatja e kallzuesit me kryefjaln: Pa liri e gjith bota shndrrohet n ferr kaotik ku errsira e pushtetit t dhunshm, padrejtsive dhe vuajtjeve t njerzve t ndershm bhen errsira e nats. N fjalin Ne jo perfeksionitt, n pikzat e vdekshme zm nj vend tonin n gjith kt larmi pikzash..., kumtimi nuk sht i qart, krijohet nj kakofoni e panevojshme. N fjalin: Fjala thyen gurin, ...t jep dije, t jep injoranc, bhen deklarata jologjike, q kundrshtojn njra-tjetrn me an t antonimeve t prira nga e njjta folje. Jep nj pjes t nnrenditur t qndroj si e pavarur: Kur arrestohet dhe akuzohet pr dika q as ai vet nuk e di. Fjalia Ai nuk vrau dot at q ishte brenda tij, ai vrau gabimet e tij, ai prmirsoi n mjeshtrin e krimit, nuk arrin t kumtoj at far ka pasur n mendje autor/i,-ja (ai vrau gabimet e tij, ai prmirsoi n mjeshtrin e krimit).
Kjo na vendos prball nj dileme t vshtir, nj zgjedhje; t dalsh kundr shoqris apo edhe komplekseve vetjake duke rrzuar tabu, e rrezikuar lumturin n komunitetin ku jeton, apo t vetsakrifikosh kt pozit n shoqri e t zgjedhsh nj tjetr lumturi, at m realen, m personalen e t ngushtn lumturin e vrtet q lind prej dashuris., ku mendimi nuk del i qart.
Vazhdim mendimi n form trkuze, me zgjatje narracioni: Dhe ja kur vjen nj dit q n mnyr krejt absurde ai prgatitet qetsisht t pres fundin e tij, nj fund i paracaktuar q n fillim dhe gjat ksaj periudhe na vjen edhe m tragjike mosrezistenca dhe nnshtrimi i personazhit. N ese gjen shum gabime drejtshkrimi e piksimi (presja, - fundore dhe n pozicione t tjera brenda fjals, apostrofi, trajtat e shkurtra t bashkuara; diftongjet; i/j; bashktinglloret e zshme e t pazshme r/rr, ll/dh, t/d, p/b; /q, q/gj; parashtesat fjalformuese pa-, mos-, s/z, xh/zh,/sh; grupet e bashktinglloreve nd, mb, ngj etj.: e bn (duhet pa
fundore); haress (duhet harress; do t ndodh (duhet me fundore); kqyr (duhet kqyr); tja (duhet tia); djell (duhet diell); vjete (duhet vjet); e pa zvendsueshme (duhet e pazvendsueshme); e pa prekshme (duhet e paprekshme); E bn t ndal (duhet e bn t ndal); shpejt (duhet shpejt) etj., ambicjen; ...tri magjistareve
me ann e s cilave...; me t vrtet; thriti; pa ju dridhur qerpiku;

114
vrau ndrat; t vras dhe t mos i shptoj askush; Askush nuk arrin ta shpjegoj; vetvritet. Eset kan probleme gjuhsore: Shkruhet me fjali shum t gjata. Kjo bn q fjalia t mos dal e qart n kuptimin q do t prcjell. P.sh.: Kjo sht nj dshir q m ka shoqruar gjat gjith jets sime dhe shpesh her e kam ndjer si nj nevoj dhe nj detyr ndaj asaj, q gjat gjith ktyre viteve n mnyr t vazhdueshme, duke u vetsakrifikuar dhe pa pritur asgj n kmbim m ka ndihmuar duke menduar gjithmon pr m t mirn pr mua dhe pjesn tjetr t familjes.; Ti zonj shtyve jetn tnde n imazhin e tri magjistareve me ann e s cilave e fundose Makbethin n lumenj gjaku por me t vrtet Makbethi nuk thriti arsyen por dinjitetin e vrar, thriti frikn, u b pjes e saj u b pjes e nj pylli t dendur nga i cili donte t shptonte me do kusht por nuk e shptonte askush, dora q u zgjat pr ta ndihmuar ishte vetm dora e zonjs Makbeth. Ka disa probleme me ndrtimin e fjalive, sidomos fjalive t shkurtra. Prgjithsisht prdoren fjali t thjeshta, gj q bn t mendosh se maturanti ende nuk e zotron plotsisht aftsin e t shkruarit. Ngatrrohen koht e foljeve: e tashmja prdoret pr t shkuarn e anasjelltas. Prdoren fjal t huaja. Maturantt nuk jan n gjendje t redaktojn esen. Maturanti shkruan pa br paraprakisht redaktimn kokn ti, por as n fund nuk rikthehet pr t redaktuar esen. Pr rrjedhoj: Eseja sht e ngarkuar me fjali prshkruese dhe ka prsritje mendimesh. Eseja nuk ndjek nj vijimsi logjike e kronologjike. Ka prsritje t fjalve e fjalive. P.sh., mbiemri i ndryshm, brenda fjalis s dyt sht prdorur katr her; brenda paragrafit pes her, kurse ndajfolja ndryshe dy her. Fjalit fillojn me parafjal, premr ose me lidhz: Por njeriu...; Por n rrezet... Tri fjali t njpasnjshme me t njjtin fillim (Ai sht... Ai akuzohet... Ai sht...). Dy t tjera me ata: Ata t dy... Ata njsoj... Dy fjali fillojn me dhe (Dhe kur i vret... Dhe n fund...). Dhe gjith kjo...
115
3. PSEMATURANTTNUKARRIJNREZULTATETKNAQSHME N ESE N PROVIMIN E MATURS SHTETRORE? Problemet e hasura deri tani n ese gjat provimit t Maturs Shtetrore, i prkasin pjesrisht edhe faktit q kto matura jan prgatitur me nj kurrikul shum t centralizuar, e cila ishte e prqendruar te dija dhe jo tek aftsit e nxnsve. Programi i letrsis, pavarsisht se n matur sht trajtuar si gjuh shqipe dhe letrsi (apo letrsi dhe gjuh shqipe), n fakt kishte shum mangsi n formimin eseistik t nxnsve. Programet msimore (jo vetm t gjuhs shqipe dhe letrsis) dhe puna e msuesve, deri tani, nuk kan arritur tu japin maturantve formimin e mjaftueshm pr konceptin mbi esen, pr llojet e eses, pr teknikat si shkruhet nj ese. Tekstet shkollore dhe msuesit kan prcjell te nxnsit informacion t pamjaftueshm pr esen si forma m e lart e t shprehurit letrar e filozofik dhe e t shkruarit nga kndvshtrimi personal. Maturantt, nisur dhe nga lnda t ciln e japin provim, nuk sjellin, nuk prdorin, nuk analizojn, nuk gjykojn dhe nuk vlersojn n ese argumente, shembuj, ngjarje, fakte, shkaqe e pasoja nga fusha t tjera t dijes: nga historia, nga sociologjia, nga shkencat e natyrs, nga artet etj. Kt, ndoshta, ua kufizon lnda e provimit (Gjuh shqipe dhe letrsi) dhe formulimi i tems pr ese. Maturantt prpiqen t tregojn vetm sa letrar (shkrimtar) jan, sa e njohin personazhin apo subjektin e veprs artistike, ndaj shkruajn komente, nuk dalin me nj tez t tyren, me argumente q ta mbrojn at, sidomos n paragraft e trungut, dhe nuk i kushtojn rndsin e duhur mbylljes. N ese, maturantt nuk filozofojn, por, edhe kur e bjn kt, nuk arrijn t jen vetvetja. I shqetson fakti se si mund t paraqesin nj ese t mir, por ata nuk jan t qart se far presin vlersuesit prej tyre. Maturantt nuk kan koh dhe hapsir t mjaftueshme pr t shkruar e rishkruar esen n provimin e Maturs Shtetrore. Shum maturant nuk punojn fare pr esen gjat provimit t Maturs Shtetrore, e ln faqen plotsisht t bardh. Kjo ndodh ngaq ata nuk e ndiejn veten t aft pr t krijuar (se, si shnuam m sipr, esen e vlersojn vetm si krijim), por nisen dhe nga mendimi se u mjaftojn pikt q mund t sigurojn nga prgjigjet n pyetjet e tjera t testit. N provimin e Maturs Shtetrore 2008, mbi 45% e maturantve t drejtimit shoqror dhe t prgjithshm nuk fituan asnj pik n ese, po kshtu dhe
116
mbi 67% e maturantve t seksionit dygjuhsh. 4. PROBLEME Q KRKOJN VMENDJE 4.1. Paraprgatitja e maturantit pr t menaxhuar krkesat e testit dhe kohn fizike q ka ditn e provimit t detyruar t gjuhs shqipe dhe t letrsis Shkolla, mbshtetur n urdhrin dhe n rregulloren e MASh-it pr Maturn Shtetrore, informon n koh maturantin pr datat e provimeve, pr procedurat dhe rregullat gjat do provimi. Maturanti ndihmohet nga programi orientues i lnds, n t cilin mbshteten edhe hartuesit e testit. Realisht, asnj maturant nuk udhzohet dhe nuk instruktohet pr teknikn m t efektshme q ai duhet t ndjek kur ulet n sall pr t plotsuar testin e Maturs Shtetrore. do maturant, veanrisht n prag t sesionit t provimeve, bn sprova pr t shkruar modele t ndryshme testesh t Maturs Shtetrore, por kto sprova nuk kronometrohen. Kshtu maturanti vetm provon veten sa i zoti sht, por ai nuk aftsohet t menaxhoj krkesat e testit dhe kohn fizike n ditn e provimit. N vend q puna prgatitore pr provimin e detyruar t ket shtrirje gjithvjetore, paraprgatitja e maturantve zakonisht bhet n muajt e fundit t maturs, me an t punimit t testeve t ndryshme t viteve t mparshme, duke dhn udhzimet prkatse pr mnyrn e menaxhimit t krkesave dhe t kohs n dispozicion. Nxnsi duhet t shikoj testin n trsi, pr ta menaxhuar me sukses at; t prqendrohet n krkesat e pyetjet; t filloj me prgjigjet e pyetjeve q di t zgjidh e deri tek eseja, q sht n fund. 4.2. Angazhimi i nxnsit pr t fituar kompetenca pr t shkruar ese Msuesit dhe specialist t arsimit vn theksin n rndsin q ka angazhimi i nxnsit pr t shkruar ese. Ata krkojn angazhim maksimal t nxnsit dhe kt e vlersojn si primar jo vetm pr arritjen e suksesit n Maturn Shtetrore, por dhe pr mbarvajtjen e procesit msimor n trsi. Sugjerohet q nxnsi t ushtrohet vet dhe t ket besim se me hapa t ngadalt, por sistematik, duke shkruar do dit e me kmbngulje, do t arrij rezultatet e dshiruara. Por jo pak msues e specialist e kan
117
shqetsim t madh prfshirjen e nxnsve. Ashtu si pr shum veprimtari t tjera msimore, nxnsit nuk e kan me shum qejf edhe esen. Ata ndiejn vshtirsi, sepse eseja krkon koh dhe mund, ndrkoh q ata paraplqejn q me sa m pak pun, t arrijm rezultate t larta. 4.3. Roli i msuesit t gjuhs shqipe dhe t letrsis Eseja po praktikohet n lnd t ndryshme msimore, por me shum mangsi, sepse msuesit nuk e kan pasur esen pjes t formimit t tyre profesional. Rol i veant dhe i padiskutueshm i takon msuesit t gjuhs shqipe dhe letrsis pr sa i prket puns me esen. N programin e vjetr t gjimnazit eseja nuk zinte nj pjes t konsiderueshme n t, ndrsa te kurrikula e re ajo z 60% t formimit gjuhsor dhe letrar t nxnsve. Mendoj t theksoj disa momente: S pari, vrehet se shum msues, sidomos ata me prvoj, e kan ende t vshtir t shkputen nga koncepti i eses i lidhur me hartimin, krkojn ende fjal t bukura, prdorim metaforik dhe figuracion, pas t cilit mund t fshihet edhe mungesa e mendimit deri edhe t humb koncepti ese, duke kaluar ndonjher edhe n flet ditari apo prjetime boshe q nuk thon asgj. S dyti, edhe tek msues me prvoj mungon kultura e duhur dhe formimi i duhur, pasi ata nuk lexojn, ose nuk nxiten pr t lexuar apo pr tu formuar profesionalisht n vazhdimsi. S treti, nj numr i madh botimesh (prfshir edhe botime q trajtojn shtjet e eses) dhe udhzuesish ndonjher jan edhe kaotik. Ka edhe libra pr msuesit q jo gjithmon pasqyrojn trajtime shkencore dhe t vlefshme. S katrti, n klas eseja ende shihet si produkt dhe jo si proces. Msuesit nuk ua ln nxnsve detyr shtpie esen, nga frika se mund tua bj dikush tjetr, kurse n klas eseja nuk trajtohet sa duhet. Ende msuesi koncepton shkolln dhe procesin msimor t mbshtetur te prmbajtja dhe jo tek objektivat. Pothuaj t gjith msuesit jan t prfshir nga ethet se far tu msojn nxnsve. S pesti, msuesit nuk prballojn korrigjimin apo vlersimin e eses n mnyr korrekte dhe sistematike, sepse ata jan t ngarkuar n pun, kriteret nuk mund i shptojn subjektivitetit, nxnsit kan prirje pr t kopjuar, n vend q t shpenzojn koh dhe pun. S gjashti, msuesit mbeten brenda skemave q u ofrohen si modele, pa krkuar nga nxnsit stili dhe origjinalitet.
118
4.4. Formulimi i temave t eseve n testin e Maturs Shtetrore Temat e eseve q jepen n provimin e gjuhs shqipe dhe t letrsis, edhe kur krkojn argumentime, prshkrime, krahasime etj., u kushtohen fakteve e ngjarjeve t fragmentit q prfshihet n test, apo t nj vepre letrare; japin edhe shkakun, edhe pasojn (P.sh.: 1. Vetm dashuria mund t shkrij akujt e shpirtit. Nisur nga konteksti i novels, argumento vlern e ktij pohimi. - M. Camaj: Rrungaja n mars; 2. Balzaku ka thn: Pr mua, elementi baz i shoqris nuk sht individi, por familja dhe kt e realizon n vepr kur thot: t gjitha do t shemben, nse fmijt nuk i duan prindrit e tyre.... Argumento mendimin tnd lidhur me kt pohim n formn e nj eseje. - Balzak: Xha Gorio). Temat e eseve, n mjaft raste, nga mnyra si jan formuluar, e shterojn mendimin, e kufizojn dhe e ngushtojn rrezen e filozofimit q duhet t bj maturanti (P.sh.: 1. Ajo q qeveris botn, nuk sht as forca, as ligji, por urtia. A je dakord me kt pohim? Pse? Argumento mendimin tnd. - P. Marko: Qyteti i fundit. 2. Mesazhi i poems sht se jeta i ngjan nj ndrre t shkurtr e shpesh drithronjse, por, megjithat, ia vlen ta jetojm e ta gzojm. Duke patur parasysh kt fragment dhe poemn n trsi, vazhdoje kt ide sipas mendimit tnd. - N. Mjeda: Andrra e jets). Tema e eses kapet kryesisht pas nj detaji t fragmentit q sht futur n test. Maturanti, veanrisht ai q nuk e ka lexuar dhe nuk e njeh veprn e plot (t till kemi shum nxns n shkollat e mesme profesionale, por dhe n gjimnaz), nuk arrin t dal jasht fragmentit. N kto kushte, maturanti sillet e sillet rreth titullit; shtjell e pshtjell fjalt q prmban titulli, duke i shkruar e rishkruar ato, ose, nse gjen momentin; nis e shkruan pr veten, pr far mund ti ket ndodhur atij, nj t afrmi apo nj shoku a shoqeje t tij; shkruan pr far nuk dshiron ti ndodh atij e askujt, ose shkruan pr histori e ndodhi, nganjher t sajuara. Rasti i fundit sht pr tu vlersuar, por maturanti nuk arrin t bind lexuesin (vlersuesin) me aq sa arrin t sajoj dhe me aq sa shkruan e si shkruan. PRFUNDIME DHE REKOMANDIME 1. Provimet e Maturs Shtetrore jan provime kombtare dhe kryhen sipas procedurave dhe rregullave t njjta pr t gjith kandidatt. Ministria eArsimit dhe Shkencsdhe Agjencia
119
2.
3.
4.
5.
Kombtare e Provimeve, institucion varts i saj, realizojn hartimin e zgjedhjen etesteve, vlersimin e tyre dhe pranimin e aplikantve n t gjitha institucionet publike t arsimit t lart sipas parimit MeritPreferenc. N testin e gjuhs shqipe dhe t letrsis, eseja, zakonisht, sht krkesa e renditur e fundit. Ajo prbn nj pesh t konsiderueshme n rezultatin q mund t arrij maturanti. N rastin m t mir, kur eseja e shkruar nga maturanti vlersohet me 8 pik, i siguron atij 16% t vlersimit maksimal n provimin e gjuhs shqipe dhe letrsis. N qendrat e vlersimit t testeve t Maturs Shtetrore aktivizohen msues ndr m t kualifikuarit e lnds. Megjithat, vlersimi i eses mbetet pika m e dobt e m e diskutueshme, pr shkak t subjektivitetit t vlersuesve, pasi ata nuk kan prpara kritere specifike, t cilave duhet tu prmbahen me prpikri gjat vlersimit t eses. Eset e nxnsve kan mangsi n struktur, n mnyrat e organizimit t eses, dhe n prmbajtje, n sjelljen e argumenteve objektive e subjektive, t dhnave, citimeve etj. Ato vuajn nga gjuha dhe fjalori i varfr, nga mungesa e stilit origjinal, nga sintaksa e dobt dhe gabimet drejtshkrimore e t piksimit. Arritjet jo t knaqshme n ese, nga shum msues u faturohen nxnsve. Pa shmangur rolin e shkolls dhe t msuesit pr paraprgatitjen e maturantve pr esen, ende ka vshtirsi t mdha, q duhen kaprcyer. Mendoj se mangsit, n radh t par, duhen krkuar:
Tek teksti msimor (libri i nxnsit) q sht i mbytur me tekstin joletrar. Te msuesi, q zakonisht mbetet brenda skemave q i serviren si modele. Shum msues ende konceptin e eses e lidhin me hartimin. Koncepti pr esen dhe didaktika e msimit t eses duhet t bhen pjes e kualifikimeve dhe e vlersimit t msuesve t gjuhs shqipe dhe t letrsis. Te paraprgatitja e maturantit pr t shkruar ese dhe pr t menaxhuar krkesat e testit dhe kohn fizike q ka ditn e provimit t detyruar t gjuhs shqipe dhe t letrsis. Te formulimi i tems pr ese q shpesh ua kufizon maturantve hapsirn q ata t sjellin, t prdorin, t analizojn, t gjykojn dhe t vlersojn n ese argumente, shembuj, ngjarje, fakte, shkaqe e pasoja
120
nga fusha t tjera t dijes: nga historia, nga sociologjia, nga shkencat e natyrs, nga artet etj. 6. Gjatsia e eses, sasia e fjalve t saj, n testin e Maturs Shtetrore nuk sht kriter. Mendoj se prcaktimi i nj dyshemeje dhe i nj tavani fjalsh q duhet t prmbaj nj ese, u duhet msuar nxnsve dhe duhet krkuar edhe n provim. Kjo do t shpinte edhe n nj vlersim shum m korrekt e m objektiv. 7. Temat e eseve q jepen n provimin e detyruar t gjuhs shqipe dhe t letrsis, u kushtohen fakteve e ngjarjeve t fragmentit q prfshihet n test, apo t nj vepre letrare; e shterojn mendimin, e kufizojn dhe e ngushtojn rrezen e filozofimit q duhet t bj maturanti; kapen kryesisht pas nj detaji t fragmentit q sht futur n test. BIBLIOGRAFI - Akademia e Shkencave e Shqipris, Fjalor i gjuhs shqipe, Tiran, 2006. - F. Alastair, How to write, Oxford University Press, 2006. - B. Rama, Maturant, eja n ese..., Emal, Tiran, 2012. - K. Dibra, N. Varfi, Gjuhsi teksti, ShB Albatros. - M. Lerner, Writing smart: Your guide to great writing, Random House, 2001. - Programi i lnds Gjuh shqipe dhe letrsi pr klasn e 10-t, 2008, t 11-t dhe t 12-t, 2010. - Programi i lnds s letrsis pr klasn e 12-t, prill 2010. - Programi orientues pr provimin e detyruar t Maturs Shtetrore, lnda Gjuh shqipe dhe letrsi (gjimnaz), viti shkollor 2011-2012. - Programi orientues pr provimin e letrsis s thelluar (provim me zgjedhje - gjimnaz dhe gjimnaz gjuhsor), viti shkollor 2011-2012. - Raporte - Matura Shtetrore 2008, Tiran, 2009. - Raporte - Matura Shtetrore 2009, Tiran, 2010. BURIME NGA INTERNETI http://www.mash.gov.al Matura Shtetrore
121
Eufemizmat si tregues t mendsis dhe tabuve ligjrimore me karakter etnolinguistik Ma. Arnisa Kushi Pedagoge, Departamenti i Gjuhs gjermane Fakulteti i Gjuhve t huaja, UT (Kundrim prqass me t dhna t shqipes e t gjermanistes) Gjuha dhe kultura e shqiptarve, lashtsia dhe karakteri origjinal i tyre, kan trhequr prej kohsh vmendjen e studiuesve t huaj dhe shqiptar q n shekullin XVIII dhe m par.N mnyr t veant, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarve, trhoqi vmendjen e bots gjermane. Me t u mor edhe nj filozof i madh, si ishte Gotfrid Vilhelm Leibnitz, q punoi nj shekull para lindjes s gjuhsis krahasimtare. Ai mendonte se studimi krahasues i gjuhve ishte themelor pr t ndrtuar nj histori universale t bots, pr ta kuptuar dhe pr ta shpjeguar at. N disa letra q ai i shkruante nj bibliotekari t Biblioteks Mbretrore t Berlinit, n fillim t shekullit XVIII, shprehet edhe pr natyrn dhe prejardhjen e gjuhs shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti n prfundimin se shqipja sht gjuha e ilirve t lasht. Megjithat, studimet shkencore pr gjuhn shqipe, si dhe pr shum gjuh t tjera, nisn pas lindjes s gjuhsis historiko-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Njri nga themeluesit e ksaj gjuhsie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti t provonte, qysh n vitin 1854, se shqipja bnte pjes n familjen e gjuhve indoevropiane dhe se zinte nj vend t veant n kt familje gjuhsore. Pas tij, studiues t tjer, si Gustav Meyer, Holger Pedersen, Norbert Jokli, studiuan aspekte t ndryshme t leksikut dhe t strukturs gramatikore t gjuhs shqipe. G.Majeri, qysh n vitin 1891 hartoi nj Fjalor etimologjik t gjuhs shqipe89, i pari fjalor i ktij lloji pr shqipen. Sociolinguistika sht nj lnd e re n universitetet shqiptare, po edhe nj drejtim i ri i krkimeve shkencore rreth gjuhs e zhvillimeve t ligjrimit n varsi e lidhje t ngusht me shoqrin. Ashtu si n shum vende t Shih: G.Meyer, Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891
89
122
Eufemizmat si tregues t mendsis ligjrimore me karakter etnolinguistik
bots, sociolinguistika ka filluar si nj vijim i studimeve dialektologjike, sidomos si nj kalim i ktyre krkimeve nga interesimi kryesisht pr gjeografin gjuhsore apo pr dialektet dhe shtrirjen hapsinore t dukurive a tipareve t tyre (dialektologjia rurale) n nj interesim pr larmin dhe variacionet gjuhsore brenda qendrave t mdha qytetare (dialektologjia urbane). Shumica e studimeve empirike, ndihmesave apo librave prgjithsues n kt lm datojn pas viteve 60 t shekullit ton. Pr her t par nj libr i plot pr kt drejtim t ri shkencor u shkrua nga Gjovalin Shkurtaj n vitin 199690. Nj pamje m t plot dhe me prurje m t gjera sidomos nga drejtimi i etnografis s t folurit do ta kishim n librat e tjer t prof. Shkurtajt, sidomos te Etnografi e t folurit t shqipes (1994), Kundrime gjuhsore (2006) dhe sidomos n botimin e fundit me titull Sociolinguistik e shqipes (2009). N kt artikull, i cili sht pjes e shkputur nga nj studim i gjer, t ideuar e t konceptuar tez doktorature, synojm t shqyrtojm sa m gjer dallimet dhe diferencimet gjuhsore sipas gjinis, duke u pykzuar n nj kategori leksikore dhe frazeologjike t lidhur ngusht me etnografin e t folurit dhe me etnologjin, sikundr jan eufemizmat n shqipen. Shqyrtimet e sotme etnolinguistike dhe ato sociolingustike, qoft prsa u takon marrdhnieve gjuh-gjini (seks), qoft edhe pr lidhjet gjuh-mendsi (mentalitet) mund t jen edhe pr shum koh t frytshme pr studimin e aspekteve t ergologjis dhe t kulturs shpirtrore t popullit, sidomos i nj populli q ka ruajtur m von se kushdo tjetr n Evrop, dukuri t vjetra e, madje, shum t vjetra q shfaqen edhe n gjuhn e tij. Eufemizmat, sikundr ka ideuar n kohn e vet prof.E.abej dhe si ka prpikmruar m tej prof. Gj. Shkurtaj mund t konsiderohen si reparti pararoj e dshmues i gjuhs s grave. Si e till, kjo dukuri, meriton t trajtohet edhe si ndryshor n prqasje me gjuh t mdha, sikundr sht gjermanishtja. Interesi q ngjall kjo tem sht shumplansh pasi, n prpjekje pr t zbuluar konceptet q lidhen me gjuhn dhe gjinin, hidhet drit edhe mbi faktort e shumt jashtgjuhsor (social, etnografik, kulturor, folklorik etj.), q rezultojn n prdorime t ndryshme t t njjtit mjet t komunikimit, ligjrimit njerzor. Disiplinat q ngrthen kjo tem si, sociolinguistika, etnolinguistika, komunikimi shoqror etj., bjn q spektri i trajtimit t shtjes t jet i gjer, si dhe krkojn shqyrtime analitike
90
Shih: Gjovalin Shkurtaj, Sociolinguistika, SHBLU, Tiran, 1996.
123
n shum rrafshe gjuhsore, por m s shumti krkohen hetime konkrete n leksik dhe n frazeologji, sidomos n hapsirat e prejardhjes dhe t kalimeve kuptimore (derivacionit semantik) t fjalve, duke ndjekur sa m gjer edhe hapsirat e larmin e metaforiks dhe t kalimeve kuptimore t figurshme.P.sh. n shqip lagem, prtej e krahas kuptimeve t zakonshme pr procesin e t lagurit me uj, n ligjrimin eufemistik kryesisht te grat apo sikundr quhet edhe t folurit grarisht ka edhe kuptimin urinoj: Nuse, eja se u lag djali. Po ashtu folja ndotem, q zotron kryesisht n toskrishten, ka edhe kuptimin euf. bj ujt, bj nevojn.91 Marrdhniet shoqrore n bashksit e ndryshme shoqrore tradicionale dhe moderne krijohen, ruhen dhe forcohen ose (prkundrazi) zbehen, prishen, duke nisur nprmjet gjuhs (t folurit), prandaj edhe studimi yn mton t ofroj nj mnyr konkrete pr t kuptuar se si burrat dhe grat e prdorin gjuhn n prditshmrin e tyre. Prgjithsisht, s paku n bashksit shoqrore t Shqipris dhe, me siguri, edhe m gjer t Ballkanit, burrat dhe grat dallohen n ligjrim pikrisht pr karkterin m t theksuar eufemistik e pr pranin e m shum fjalve tabu te grat, sesa te burrat, t cilt gjithandej, sikundr ka vrejtur prof. Shkurtaj, jan m gojshthurur ose, n mos tjetr, mjaft m pak eufemistik92.Kjo duket sidomos n sharjet dhe mallkimet.Jo se kto mungojn te burrat, por n at sektor t jets njerzore, ligjrimi i grave, edhe pse nuk mungojn vrullet e emfazat emocionalisht t fuqishme, prsri ka zotrim t thnieve parafrazuese e eufemistike, sundon prpjekja pr ti mnjanuar a perifrazuar disa fjal si p.sh. emrat e pjesve intime t trupit t njeriut, sidomos t femrs, po edhe prgjithsisht sa lidhet me intimitetin; foljet q emrtojn veprime t lidhura me seksin dhe seksualitetin, qoft ndr njerzit, qoft edhe n botn e kafshve.Po ashtu, si pasoj e mendsive t caktuara e n lidhje me nivelin kulturor e arsimor, dikur edhe dukshm m t ult, karakeri eufemistik ka prfshir deri emrat e bashkshortve, t cilt gati gjithandej zvendsohen me perifrazime ose zvendsohen me premra dftor: ai = burri im, ajo = gruaja ime; si dhe me togfjalsha t prbr nga fjalt babai, i ati; nana/nna; e ama/ e ma + emri i prvem i fmijve (prkat. emri i djalit t par; p.sh.: po vjen baba i Samiut n vend t po vjen im shoq Bajrami; emri i vajzs ose t djalit kur burri do t
91 92
Shih: GA, Fjalori i gjuhs shqipe, Tiran, 2006, f.669.

Shih: Gj.Shkurtaj, Etnografi e t folurit t shqipes, SHBLU, Tiran, 2004.
124
thrras t shoqen, q ndeshet n Malsin e Tirans e gjetk). Eufemizmat jan kategori e njohur edhe n gjuh t tjera, pra edhe n gjermanishten. Eufemizmi sht fjal a shprehje e pranuar apo m pak fyese q zvendson nj tjetr t konsideruar n jetn e prditshme e n sfera t caktuara vulgare apo jo fort t pranueshme pr veshin a tabu, q mund t sugjeroj dicka t paplqyeshme apo jo t kndshme pr dgjuesin, por q mund t jet edhe fjal a shprehje q zvendson emra a shprehje sekrete apo t shenjta (fetare) pr t evituar zbulimin e tyre personave q nuk duhet ti din duke shrbyer kshtu si nj kod sekret midis njerzve a grupeve q kan nj lloj afrsie. Disa eufemizma tentojn gjithashtu t jen komik. Ato lindin kur pretendohet t prdoren fjal a shprehje q nuk duan t lndojn apo synojn t t corientojn a t evitojn ndrgjegjsimin ndaj nj realiteti t ashpr a t paplqyeshm. Shpesh, vet eufemizmi, me kalimin e kohs, fillon e konsiderohet vulgar pr tu zvendsuar kshtu nga nj eufemiznm i ri. Mendoj se duhet thn gjithashtu se eufemizmi jo gjithmon zvendson fjal t nj zhargoni, por q shum her zvendson fjal t pranuara n prdorimin normal, por q pr ndonj arsye t caktuar konsiderohen tabu. Eufemizmat jan shum t prdorur n at gjuh q e konsiderojm politikisht korrekte pr tu evituar fyerje t mundshme grupeve t ndryshme sociale p.sh.: Jan t pranishm n politik pr t kamufluar apo pr t tinglluar m but e m natyrshm politikat jopopullore apo pr t zvogluar impaktin p.sh. n komunikimin e nj krize ekonomike ( nuk themi kriz ekonomike por kemi rnie t t ardhurave, vshtirsim t gjendjes ekonomike, kemi ulje t numrit t t punsuarve dhe jo rritje t t papunve). Gjithashtu prdoren eufemizma pr t zbutur disi blasfemit p.sh. natn ne nuk e prdorim fjaln djall por qoft largu, apo larg ksaj shtpie, apo larg meje. Fjala eufemizm vjen nga fjala greke euphemo q do t thot favorizues/ i mir/e folur fatsjellse e q vet kjo (euphemo) vjen nga rrnjt e greqishtes eu (), i mir/mir + pheme () e folur. Eupheme n origjinn e saj ishte nj fjal apo nj shprehje q prdorej n vend t nj fjale a shprehjeje q nuk duhej thn me z t lart; etimologjikisht eupheme sht e kundrta e blasfemi (e folura e djalli para t thuash troc dicka pa pyetur ku je a me k je). Historikisht, nse e shohim m gjer duhet thn se shembulli i par i fjalve tabu q krkuan prdorimin e nj
125
eufemizmi ishin emrat q nuk mund t prmendeshin t disa perndeshave si Persfone, Hcate o Nmesis. N Fjalorin e gjuhs shqipe t vitit 1980 fjala EUFEMIZM sht prkufizuar n kt mnyr: Fjal ose shprehje q prdoret n vend t nj fjale a shprehjeje tjetr, t ciln nuk duam ose nuk duhet ta zm n goj, fjal a shprehje e but a e zbutur (p.sh. t bukurat pr grykt, e paemra prsmundjen e shpretks, buzlidhuri pr i vdekuri,gojlidhuri pr ujkun, nuk thot t vrtetn n vend t gnjen, u nda prej nesh n vend t vdiq etj.). 93 Me sa kemi mundur ta ndjekim ne n gjermanishten kjo kategori ka prdorime m t rrudhura se n shqipen, por ekziston dhe situata sht e till: Gjuha p shpesh konsiderohet si pasqyra p n t ciln c reflektohet shoqria dhe nj nga mjetet me an t t cilave njerzit pasqyrojn botn e tyre psikologjike.Eufemizmat lindn n shoqrin primitive. Kjo dshmohet edhe me faktin se shum eufemizma jan t lidhura me fen dhe bestytnit. Njerzit, n koht e hershme, besonin se gjuha nuk ishte thjesht nj simbol, por njkohsisht ajo kishte edhe nj pushtet magjik. Ajo mund tu sillte njerzve n t njjtn koh si fatkeqsi edhe mbarsi, dhe kjo lidhej me faktin se prmendja e disa fjalve t veanta, mund t onte edhe n dnimin e tyre, prandaj n shumicn e rasteve ishin vet njerzit t cilt i shmangnin nga prdorimi i tyre fjal t tilla t konsideruara tabu dhe zvendsohen nga shprehje t tjera t prafrta. Pr shembull, n gjermanishte: Gottseibeiuns (djalli) ose Leibhaftige (djalli i mishruar), Teuxel, Teixel, Deixel, Deibel, Henkel, Bse, Versucher, Widesacher, Schwarze, alter, bser Feind,Kuckuck vlejn si emrtime pr djallin; por ka edhe emrtime pr Perndin, si: Vater im Himmel (Ati Qiellor), Herr(Zot), Allmchtiger (i plotfuqishm); si dhe pr Jezusin: Heiland (Shptimtar), Erlser (Shlbuesi), Menschensohn (Biri i njriut) n vend q t prdoret Gottessohn (Biri i Perndis). potz, potz Wetter, potz Blitz, potz Stern, der Allwissende, Er, himmlischer Richter. Q n lashtesi eufemizmat jan prdorur me qllim q njerzit t mos i thrrisnin sendet ne emrin e tyre pr arsye bestytnie a mendsie. Kshtu pr djallin n gjermanisht prdornin emrtimin eufemistik: der Schwarze(i ziu), der Pferdefu (kmb kali), der Bse (i ligu). Funksione eufemistike kan n gjermanishten edhe t gjitha fjalt, q emrtojn dukuri sociale negative (verhllen, aufbessern, verdecken).
93
Shih: GA, Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1980, f. 438.
126
N kt grup hyjn edhe disa fjal jo t vjetra, si p.sh. prkrah fjals Seniorenwohnheim (azil pr pleqt) gjejm fjalt: Altersheim, Altenheim, Feierabendheim; po kshtu pr fjaln SchulspeisungKinderspeisung (mens n shkoll); Arbeitslosigkeit Nullarbeit, gesundschrumpfen (papunesi). Nuk mungojn n gjermanishten eufemizma pr situata shndetsore a smundje, jo vetm tradicionale, po edhe t sotme, si: Krppel Krperbehinderter Gehbehinderter (sakat, invalid); Mord- Selbstod Freitod (vdekje). Si eufemizma n gjuhn gjermane shrbejn edhe fjal, t cilat kan ardhur nga gjuh t huaja, si p.sh: Verfehlung pr Verbrechen (krim); eigenartig pr originell; einschtzen- werten bewerten; Sterben (vdes)- einschlafen, Augen schlieen, heimgehen, einschlummern; von der Bhne abtreten, vom Schauplatz abtreten, den Geist aufgeben, ins Gras beien. Pr t thn q nj femr sht shtatzan: in anderen Umstnden sein schwanger; po ashtu pr lidhje dashurie: ein Verhltnis haben Liebesbeziehung. Sot prdoren fjalt: Umsiedlung ose Evakuirung n vend t Vertreibung (dbim, evakuim);Einschlferung n vend t Ttung (vrasje);Entsortungspark n vend t Mlldeponie (park per mbledhjen e mbeturinave) ;Betrunken sein (t dehesh): -einen Affen sitzen haben, -Schlagseite haben, - voll wie eine Strandhaubitze sein. lter werden (t plakesh): -den Kinderschuhen entwachsen. in die Jahre kommen, - aus den besten Jahren heraus sein, -Moos ansetzen, grau werden. Nga emrtimet e tipit Tabu n gjermanishten mund t prmendim emrat e qnieve t mbinatyrshme: p.sh. ifutt pr Zotin, n mnyr t trthort nga Gott ata prdornin fjaln Herr (Zotri). Edhe pr fjaln Teufel (djall) jan gjetur shum eufemizma, p.sh.: Satan, Satanas, Luzifer, Beelzebub, Versucher, Antichrist, der Bse etj. N kushtet e reja, kur shoqrit po bhen gjithmon e m t hapura, piktakimet e shpeshta mes burrave dhe grave q u prkasin etnive, besimeve fetare, klasave shoqrore t ndryshme, ka lindur nevoja pr t studiuar elementet kye t komunikimit e pr t arritur mnyr m efektive t t folurit dh t dgjuarit, t kuptuarit m t mir t partnerit, zgjidhje m t shpejt t konflikteve, prmirsim t komunikimit prindr-fmij etj. Kjo rrethan po sjell, sidomos n qytetet e mdha e t lidhura me nj zhvillim e
127
emancipim m t dukshm, si Tirana, po edhe qytete t tjera t Shqipris paksimin e eufemizmave t dikurshme, sidomos t atyre q lidheshin me prapambetjen dhe me nj stad shoqror gjithsesi t etiketueshm si t painfektuar prej modernitetit ose, madje, edhe si arkaik e pron e stadeve t analfabetve, d.m.th. edhe shoqrisht t stigmatizueshme, porse, ndrkaq, edhe n shoqrin moderne ligjrimi i grave do ti ndjek, qoft edhe pr inerci, disa prej vijave eufemistike tradicionale.Edhe n zyrat e bankave ose t ndrmarrjeve a institucioneve ku punojn kryesisht meshkuj e femra me arsim t lart, ndonjher edhe me prvoja n vise t huaja, me grada e tituj shkencor, prsri, krahas asaj q i prbashkon n ligjrimin e tyre kryesisht drejt shqipes standarde, si dhe aftsis s t shprehurit n gjuh t huaja, sidomos n anglisht, prsri mbetet edhe nj tis eufemizmi, ka edhe tani disa tabu ligjrimore. Me fjal t tjera, po prvijohen edhe konturet e asaj q mund ta quajm edhe eufemistika moderne. Variacionet e larmishme n gjuh krahas faktorve t tjer, duket se jan prodhime t drejtprdrejta t ndryshorit gjini. Ndarja e shoqris n meshkuj e femra ose burra e gra, si dy qnie t ndryshme e komplekse, pasqyrohet n forma e shfaqje t ndryshme edhe n mjetin m t rndsishm t komunikimit mes tyre, n ligjrimin e folur ose n gjuhn e tyre.Shum karakteristika gjuhsore t dalin nga kuadri i nj gjuhe t vetme, e t prbashkohen n nj emrues t prbashkt q gjejn shprehje kyesisht n gjuhn e grave. Aty, pa qen e mundur t shqyrtojm shterueshm, mund t shohim disa elemente linguistike universal. Kudo, pavarsisht nga tipologjia e ndryshme e gjuhve prkatse, ka disa kahe a vija t prbashkta pr t gjitha grat, m sakt pr t gjitha femrat, n dallim prej ligjrimit t burrave a meshkujve, gj q spikat sidomos n fushn e leksikut dhe t frazeologjis, po edhe n timbrin e zrit e n dukuri t tjera. Prandaj dhe trajtesn ton e kemi shtrir prtej kornizave t gjuhs shqipe, dhe jemi munduar t sjellim n vmendje aspekte t prbashkta, por pse jo dhe veantit e gjuhve t tjera t studiuara dhe pr t cilat ka edhe literatur relativisht t gjer, si anglishtja, gjermanishtja etj. Ndonse n t shkuarn kjo tem ka qen jasht vmendjes s studiuesve, vitet e fundit mund t thuhet me bindje se ajo po ngjall gjithmon e m shum interes e krshri, n prpjekje pr ti dhn prgjigje pyetjes mitike se a ekziston nj gjuh e grave dhe a mund t flasim pr dallime n ligjrim sipas ndryshorit gjinor, q n botn perndimore njihet si miti i
128
Marsit dhe Venusit94. Natyrisht, nj shtje e till krkon nj kundrim t imt e tepr t kujdesshm pasi, sic shprehet dhe Debora Cameron, do pretendim q shprfill ekzistencn e ndryshimeve synon t thjeshtzoj panoramn, sepse sht si t marrsh teleskopin pr dika q duhet par me mikroskop95. Mund t thuhet se, me gjith pikpamjet e ndryshme q kan studiuesit e ndryshm, duket se ata bashkohen n nj mendim t vetm: dallimet gjinore n gjuh jan t lidhura pazgjithshmrisht me faktort social dhe etnoliguistik. Dhe atyre, me sa t jet e mundshme, do tu japim prparsi n shqyrtimet dhe n kndvshtrimin e tems son. Tiparet e ligjrimit t grave kushtzohen dhe madje, shpesh, diktohen nga mjedisi social-kulturor ku ato jetojn, prandaj gjithandej pr t studiuar ligjrimin grarisht apo t folmen e grave, sht e nevojshme njohja e zakoneve, traditave dhe botkuptimit t kohs, sepse, vetm kshtu, do t nxirret n pah me qartsin e nevojshme se eufemizmat dhe tabut jan nj aspekt i veant i ligjrimit femror. Shembujt e sjell do t dshmojn se ato nuk jan vetm pjes e nj mendsie t vjetruar a t nj botkuptimi t prapambetur malsor e katundar, prderisa eufemizma dhe tabu ndeshim edhe n mjediset qytetare, madje edhe n metropolet e mdha t Evrops. Eufemizmat nuk jan nj realitet gjuhsor vetm n vendet e pazhvilluara, prderisa edhe studimet e bra n bashksit anglishtfolse ofrojn nj pasuri t vrtet leksikore prmes tyre.Po ashtu edhe mjediset gjermanishtfolse, p.sh.kan lista t gjera me fjal e terma eufemistik q prdoren n mjediset edhe intelektuale. N gjermanishten, p.sh.,eufemizma, t cilat vijn edhe nga ndikimi i gjuhve t huaja, p.sh:korpulent n vend t dick (i trash, i shndosh, trupmadh); Suizid n vend t Selbstmord (vetvrasje); apathisch n vend t teilnahmslos (pasiv, apatik) etj. Qysh n lashtsi eufemizmat jan prdorur me qllim q njerzit t mos i thrrisnin sendet n emrin e tyre pr t mos u dnuar m pas nga ata. Kshtu pr djallin a dreqin ata prdornin nj emrtim eufemistik: der Schwarze (i ziu), der Pferdefu (kmbkali), der Bse (i ligu). Funksione eufemistike kan t gjitha fjalt, t cilat emrtojn nj dukuri shoqrore negative (verhllen, aufbessern,verdecken).Kshtu, prkrah fjals Seniorenwohnheim (azil pr pleqt, shtpi pleqsh) gjejm edhe fjalt: Altersheim, Altenheim, Feierabendheim; po kshtu pr fjaln
94 95
Cameron, Deborah, The myth of Mars and Venus, Oxford University Press, 2007. Cameron, Deborah, The myth of Mars and Venus, Oxford University Press, 2007.
129
Schulspeisung- Kinderspeisung (mens n shkolle); Arbeitslosigkeit Nullarbeit, gesundschrumpfen (papunesi).Schick- scharmant elegant. Krppel Krperbehinderter Gehbehinderter (sakat, invalid); MordSelbstod Freitod (vdekje). Si eufemizma n gjuhn gjermane vlejn edhe fjal, t cilat kan ardhur nga gjuh t huaja si p.sh: Verfehlung pr Verbrechen (krim); eigenartig pr originell; einschtzen- werten bewerten; Sterben (vdes)- einschlafen, Augen schlieen, heimgehen, einschlummern; von der Bhne abtreten, vom Schauplatz abtreten, den Geist aufgeben, ins Gras beien. Pr t thn q nj femr sht shtatzn: in anderen Umstnden sein schwanger; Nj lidhje dashurie: ein Verhltnis haben Liebesbeziehung. Sot prdoren fjalt: Umsiedlung ose Evakuirung n vend t Vertreibung (dbim, evakuim); Einschlferung n vend t Ttung (vrasje);Entsortungspark n vend t Mlldeponie (park pr mbledhjen e mbeturinave);Betrunken sein (t dehesh): -einen Affen sitzen haben, -Schlagseite haben, - voll wie eine Strandhaubitze sein. lter werden (t plakesh): -den Kinderschuhen entwachsen. in die Jahre kommen, - aus den besten Jahren heraus sein, -Moos ansetzen, grau werden. Konceptimi pr eufemizmat pasqyron n mnyr t drejtprdrejt dhe botkuptimet e mendsin e shoqrive ku ato prdoren. Natyrisht, duke deprtuar n thelbin e eufemizmave del n pah edhe roli i gruas n rrjedh t shekujve, s pari e tradicionalisht n shoqrit njerzore, po edhe n kohn ton, d.m.th. n shoqrit e sotme moderne. Studimi i ligjrimit grarisht n prgjithsi dhe i eufemizmave si reparti m kryesor i ligjrimit t grave n veanti, na njeh me faktin se, me gjith zhvillimet pozitive n vendin ton e m gjer, ku grat po rrisin gjithnj e m tepr prfaqsimin e tyre n sfern publike, ky shndrrimim shoqrohet dhe me disa veori q shfaqen n ligjrimin e grave. Ideja se ka dallime ndrmjet t folurit a ligjrimit t femrave dhe meshkujve n t njjtn bashksi shoqrore (t ngusht familjare apo m t gjer fisnore, krahinore a kombtare) ka ekzistuar qysh hert n trajtimet e studiuesve, sidomos n antropologjin kulturore, por vetem n dhjetvjeart e fundit t shek.XX dhe n vijim, studiuesit do ta kthenin vmendjen ndaj gjinis si ndryshor sociolinguistik. Kjo njohje apo ky vlersim i vonuar ka shpjegimet e veta e pikrisht:
130
S pari, sepse n kuadrin e studimeve dialektologjike tradicionale, pr nj periudh mjaft t gjat kohe, dshira pr t fiksuar gjendjen e ruajtur t s folmes a dialektit t nj pike t caktuar, zakonisht informatort a subjektet przgjidheshin kryesisht t moshuar, mundsisht t palvizur pr koh t gjat nga vendbanimi dhe preferoheshin meshkujt96. Pr kt tem, sikundr u theksua edhe m lart, kan treguar interes te posam disa studiues t shquar, ndr t cilt, m s pari akad. prof. Eqrem abej n studimin e tij Mbi disa eufemizma t shqipes97, pastaj Gj.Shkurtaj n studimin e tij t hapt Mbi eufemizmat e shqipes n dritn e msimeve t E.Cabejt98 dhe n librat e tij Sociolinguistika; dhe Etnografi e t folurit t shqipes. Po ashtu jan me rndsi parashtresa n form fjalori t eufemizmave n studimin e prof. dr.Tomor Osmanit e prof.dr. Simon Peps, q shnon nj hap mjaft t rndsishm e me vler pr njohjen e hapsirave dhe llojeve t eufemizmave t shqipes99. Me shum rndsi pr kuadrin e Studimeve rreth ligjrimit t femrave apo thn ndryshe t gjinis si ndryshor me rndsi sociolinguistike prbn botimi i disa studimeve madhore nga studiues q mbshteten n prvojn e metropoleve t mdha t bots.100 Gjinia ka qn gjithmon nj ndryshor (variabl) shoqror n studimet e kryera qysh n vitet 1960.Madje, duhet thn se asokohe, quhej si zbulim
96
Shih: Chambers dhe Trudgill, Dialectology, Cambridge University Press, Cambridge, 1980, f. 33. N vendin ton duhet thn se t part q kan hapur hullit ne kt lem jan Eqrem abej, i cilip , qysh np p fillim tp p veprimtaris s tij studimore, n vitet 40 t shekullit XX, foli i pari pr t folt e grave n trajtimin q ai iu beri eufemizmave. Mbas tij, por p edhe me nj zgjerim t kuadrit p rkat s t trajtimit, gjuh tari Gjovalin Shkutaj, s p pari n disa artikuj, pastaj c n librat e tij Sociolinguistika dhe Etnografi e t folurit, i ka kushtuar vc c mendje tc c veantc c gjinisc c si ndryshor sociolinguistik. Ka shenja se, nn ndikimin e Studimeve t prmendura, kohve t fundit po vijohet me studime e artikuj rreth t folurit grarisht sidomos nga disa mikroteza masteri dhe n ndon j tem doktorature, si p.sh.nga E.Biba pr ligjrimin grarisht n qytetin e Kors etj.(Shih edhe: Artikullin e Gj.Shkurtaj : Uberblick uber die Entwicklung der Soziolinguistik in Albanien, Intl.J.Soc. Lang.178 (2006), pp.1-8.) 97 Shih: E.abej, Mbi disa eufemizma t shqipes, BISH, Tiran dhe n Studime Gjuhsore, 4, 1976. 98 Shih: Gj.Shkurtaj, Disa shqurtime rreth eufemizmave t shqipes sipas ideve t E.abejt, n prmbledhjen E. abej- Personalitet i shquar i Shkencs dhe Kulturs Shqiptare. 99 Shih: Osmani T Pepa S. (2000), Tabu dhe eufemizma n gjuhn shqipe, CamajPipa. Shkodr dhe PEPA S.(1992), Mbi disa eufemizma t shqipes veriore, BSH; nr. 2. Shkodr. 100 Robin Lakof Language and Womans Place m 1975.
131
me interes q n mjedise t njjta shoqrore ose n fols nga e njjta shtres shoqrore, femrat synonin t zbatonin m tepr tiparet e standardit dhe ti afroheshin me dashje gjuhs s prestigjit social, kurse meshkujt m pak se ato dhe, gati dukshm, mbeteshin t mbrthyer n nj gjuh a ligjrim verakular, me cilsi t dukshme krahinore a vendore dhe pa u prpjekur q ta mnjanonin kt.101 N vitet 70 t shek.XX, n kuadrin e lvizjeve feministe t vendeve Perndimore, filloi edhe vrojtimi e studimi me synime sociolinguistike e politiko-shoqrore i parametrave dhe situats ligjrimore ndrmjet meshkujve dhe femrave, duke u pykzuar (foklaizuar) sidomos n faktor t till si ndrprerja e ligjrimit kur flasin meshkujt e femrat, duke nxjerr se meshkujt jan ata q ndrpresin m shpesh grat kur flasin sesa e kundrta; po ashtu u thellua mendimi se grat synojn t prdorin stilin e t folurit mbshtets dhe bashkpunues, ndrsa meshkujt m tepr i drejtohen stilit konkurrues.Gjithandej u shfaq prdorimi i termit defiit verbal dhe dominimi i burrave si nj aspekt social dhe politik. Krkimet rreth pozicionit t defiitit e shihnin ligjrimin e grave si t mangt n lidhje me at t burrave, duke e vn theksin n ndryshimin q paraqet fuqia ligjrimore te meshkujt dhe te femrat, si dhe, natyrisht, nga pikpamja e dallimit kulturor ndrmjet gjinive nuk mund t mos shiheshin edhe dallime dhe situata jo t barabarta. Gjithashtu, dallimi ligjrimor ndrmet meshkujve dhe femrave sht kundruar edhe n lidhje me teorin e mirsjelljes apo t kortezis, duke i karakterizuar grat m t mirsjellshme sesa burrat.102 M von, sidomos n vitet 90 t shek.XX, n studimet e bra rreth gjinis si ndryshor sociolinguistik, ka pasur edhe zgjerim t rndsishm t vlersimeve t tij, si dhe zgjerim e rikoncpetim q kan lidhje me post-strukturalizmin n gjuhsi. Gjinia sht par m fort si rregullator a fenomen bashkues, por edhe duke njohur diversitetin e konsiderueshem midis folsve meshkuj dhe femrave; me interes jan aty marrdhniet ndrmjet gjinis dhe aspekteve t tjera t identitetit t folsit dhe sidomos e kontekstit lidhur me mnyrn se si e prdorin njerzit gjuhn. Nga kjo pikpamje, gjinia sht vshtruar si atributi m pak parsor n prdorimin e gjuhs dhe m tepr si nj cilsi bashkvepruese, si nj gj q mund t
101
Cameron, Sociolinguistic Variation, 1992.Shih: Holmes, Women, Men and Politess, New York, 1995; Longan & Mills, Gender and politeness, Cambridge Press, 2003. 102 Shih: Holmes, Women, Men and Politess, New York, 1995; Longan & Mills, Gender and politeness, Cambridge Press, 2003.
132
prformohet n mnyra t veanta n kontekste t ndryshme. Studiuesit kan hulumtuar duke ndrmarr vrojtimin e bisedave t lidhura me femrorsin (feminilitetin) dhe mashkullorsin (maskilitetin), duke ndriuar an interesante t asaj q sot quhet etnografi e t folurit, analiza t biseds, analiza t ligjrats, analiza psikologjike rreth biseds, si dhe analiza t tipit post-strukturalist e feminist.103 Ndrkaq, ndrmjet gjinis se gjuhs si fush studimi, theksi ka rn mbi to si dukuri sociale dhe sht par ndrtimi ose karakteri social i gjuhs si pjes e identitetit t folsit n praktiken gjuhsore. Ndryshimet n aftsin verbale a ligjrimore ndrmjet sukseseve kan edhe shpjegimet e tyre biologjike, sidomos pr sa i takon timbrit, cilsis s zrit etj. Megjithat nga nj shqyrtim prmbledhs i krejt disiplins del se studimi i lidhjeve dhe diferencimeve ligjrimore a gjuhsore ndrmejt gjinis dhe folsit duhen ndrmarr hulumtime e krkime serioze pr t mos mbetur n kufijt e prcaktimeve kryesisht biologjike.104 Me interes jan edhe disa trajtime t tjera rreth ksaj tematike sidomos nga Halperni105. Sidoqoft, deri n vitet 60 t shek.XX, n shoqrit industriale gjuha e dalluar sipas gjinis, nuk u mor si tem studimi, prandaj mund t thuhet se aty, shprthimin e par m t madh n mjediset anglofone (m sakt anglo-amerikane) do t kryente libri i Robin Lakof-it me titull Gjuha dhe vendi i grave (1975).106Ai mori n shqyrtim dhe analizoi, m sakt prshkroi, stilin e t folurit tipik femror, t karakterizuar nga prania e dendur dhe e spikatshme e tipareve t tilla, si: prcaktort dhe mbiemrat, pyetjet e shkurtra, t cilat e dobsojn a m sakt e zbusin forcn e thnies. P.sh. pyetjet e shkurtra te grat sipas Lakof-it lidhen me dshirn pr konfirmim apo miratim t asaj q shprehet. N kt artikull ne synojm t analizojm dallimin e njerzve n gjini si ndryshor sociolinguistik dhe etnolinguistik, duke u mbshtetur n ideimin e br nga prof.Gj. Shkurtaj n librin Etnografi e t folurit t shqipes. N at studim, nga m t part kushtuar ksaj dukurie n shqipen, theksohet nj rrethan paradoksale dhe me interes studimor: Dallimi sipas gjinis
103 104
Shih: Cameron D.,The Feminist Critique of Language, London; Routlege, 1998. Shih: Cameron D.,Language, gender and sexuality: current issues and new directions, Applied Linguistics, 2005. 105 Shih: Halpern, D.F., Sex differences in Cognitive Abilities, New Jersey/ London, Lawrence Erlbaum, 2003. 106 Shih: Lakoff, Robin Language and Womans Place, Cambridge University Press, 1975
133
sht nj ndryshor aq i qart n do bashksi gjuhsore e megjithat, atij i jan kushtuar jashtzakonisht pak studime e hulumtime konkrete. Pr kt arsye, deri edhe n parashtresa serioze pr etnolinguistikn, shkruhet me formulime t prafrta dhe duke u mbshtetur n t dhna mjaft t mangta107. Prof.Shkurtaj, duke u mbshtetur edhe n vlersimet e studiuesve t shquar t fushs s etnolinguistiks, sidomos t G. R. Cardons thekson dhe ngulmon se nj studim i thelluar n kt ndryshor do t ishte nga m t mirpriturit n etnolinguistik. Gjinia, bashk me moshn jan faktor natyror, porse ata pleksen edhe me ndarjet shoqrore e etnokulturore t ndryshme t bashksis shoqrore duke dhn dor, kshtu, edhe pr diferencime e grupime t t folurit. Nocioni i nj gjuhe femrore apo, s paku i nj sjelljeje t ndryshme t t folurit t grave, n termat e konservatorizmit apo t hapjes ndaj risive (inovacioneve) pr botn klasike dhe mesjetare ishte nj gj familjare. Nga prqasja del se, shqipja dhe gjermanishtja, ndonse dy gjuh t ndryshme nga ana tipologjike dhe e prkatsis n kuadrin e ndarjes gjenealogjike t gjuhve t Europs, edhe n lmin e kategoris leksikosemantike t eufemizmave paraqesin disa pika t s njjts tipologji dhe, sidomos, me nj baz t ngjashme mendsore e kulturore. N t dyja gjuht, ndonse eufemizmat kan lindur kryesisht n koh t vjetra e n bashksi t prapambetura, dikur edhe analfabete, pr udi, jan mbajtur gjall deri n koht moderne dhe, jo vetm nuk jan zhdukur, po edhe ka prurje t reja,si p.sh. tregtia e mishit t bardh n vend t trafiku i prostiucionit, shkon t ndez semafort me kuptimin prostituohet etj. Shqyrtimet e sotme etnolinguistike dhe ato sociolingustike, qoft prsa u takon marrdhnieve gjuh-gjini (seks), qoft edhe pr lidhjet gjuhmendsi (mentalitet) mund t jen edhe pr shum koh t frytshme pr studimin e aspekteve t ergologjis dhe t kulturs shiprtrore t popullit, sidomos i nj populli q ka ruajtur m von se kushdo tjetr n Evrop, dukuri t vjetra e, madje, shum t vjetra, q shfaqen edhe n gjuhn e tij.
Shih: ABEJ E. (1949, Disa eufemizma t shqipes, BISH, Tiran dhe n Studime Gjuhsore, 4, 1976. SHKURTAJ GJ. (2003), Sociolinguistika, SHBLU, Tiran; SHKURTAJ GJ.(2001), Onomastik dhe etnolinguistik, SHBLU, Tiran.Shkurtaj, Gjovalin Etnografia e te folurit, Tirane, 2004. Shkurtaj, Gjovalin Sociolinguistika , Tiran,1999.
107
134
Referencat: G.Meyer, Etymologisches Wrterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891. GA, Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1980. Cameron, Deborah, The myth of Mars and Venus, Oxford University Press, 2007. Cameron, Sociolinguistic Variation, 1992. Cameron D.,The Feminist Critique of Language, London; Routlege, 1998. Cameron D.,Language, gender and sexuality: current issues and new directions, Applied Linguistics, 2005. Holmes, Women, Men and Politess, New York, 1995; Longan & Mills, Gender and politeness, Cambridge Press, 2003 Chambers dhe Trudgill, Dialectology, Cambridge University Press, Cambridge, 1980. E.abej, Mbi disa eufemizma t shqipes, BISH, Tiran dhe n Studime Gjuhsore, 4, 1976. Gj.Shkurtaj, Disa shqurtime rreth eufemizmave t shqipes sipas ideve t E.abejt, n prmbledhjen E. abej- Personalitet i shquar i Shkencs dhe Kulturs Shqiptare. Gj. Shkurtaj, Sociolinguistika, SHBLU, Tiran, 1996. Gj. Shkurtaj,Onamastik dhe etnolinguistik, SHBLU, Tiran, 2001. Gj.Shkurtaj, Etnografi e t folurit t shqipes, SHBLU, Tiran, 2004. Gj.Shkurtaj :Uberblick uber die Entwicklung der Soziolinguistik in Albanien, Intl.J.Soc. Lang.178 (2006), pp.1OSMANI T PEPA S. (2000), Tabu dhe eufemizma n gjuhn shqipe, Camaj-Pipa. Shkodr dhe PEPA S.(1992), Mbi disa eufemizma t shqipes veriore, BSH; nr. 2. Shkodr. J.Thomai, Fjalori Frazeologjik i Gjuhs Shqipe, Tiran, 1999. Lakoff, Robin Language and Womans Place, Cambridge University Press, 1975 E.Biba , ligjrimi grarisht n qytetin e Kors (tez doktorature), Kupper, Umgangssprache, S.166 Kupper, Alltagssprache, S. 397 M.Gasser-Muhlheim, Das heutige Deutsche, S. 290 F.Kainz, Einfuhrung in die Sprachpsychologie, S.33 Zum Tod im Krankenhaus vgl. Fetisch Jugend- Tabu Tod, Tabu Tod, S. 30 Oxford Advanced Learners of current English,fifth edition, 1998
135
Qyteti i Tirans, Konsensusi Europian mbi Zhvillimin dhe edukimi pr zhvillimin e qendrueshm. Qasje dhe tendenc Ma.Majlinda Keta
Zhvillimi i Qndrueshm dhe Edukimi pr Zhvillimin e Qndrueshm. N vitin 1975, Kombet e Bashkuara prcaktuan konceptin e Edukimit pr zhvillimin si nj inisiativ q do t aftsonte njerzit t merrnin pjes n zhvillimin e komuniteteve t tyre, t kombeve dhe bots n trsi. Kjo pjeswmarrje krkonte dhe krkon ndrtimin e nj ndrgjegjeje kritike ndaj situatave lokale, kombtare dhe ndrkombtare, bazuar n kuptimin e proceseve sociale, ekonomike dhe politike ..dhe gjykimin mbi rrugt e arritjes s nj RENDI t RI ekonomiko-social botror. Pas ksaj, shtete, rajone, organizata e grupe individsh prcaktuan objektivat e tyre, ndrtuan e rindrtuan politika t tyre, hartuan programe, ngritn projekte, prcaktuan koncepte baz e tregues, instrumente po aq sa prcaktuan dhe mnyrn e matjes dhe monitorimit t tyre. N kt proes t organizimit dhe menaxhimit t s trs Edukimit pr zhvillimin ju besua ndrtimi i kapaciteteve kritike n procesin e t msuarit t cilat mund t drejtonin lvizjen drejt nj rendi t ri social botror. Kto kapacitete n rreth 4 dekada u prpoqn e prpiqen t ndrtojn nj edukim t prshtatur me nevojat, prparsit, politikat e zhvillimit ekonomik t bots. Kshtu edukatort (ku futen dhe qarqet akademike t edukimit) u besuan si agjentt e ndryshimit drejt ktij Rendi t Ri. Termi Zhvillim i qndrueshm, erdhi nga Unioni Ndrkombtar Pr Ruajtjen e Natyrs. Pra erdhi nga nga nj cilsi aktiviteti q synonte pr t na kujtuar t gjithve se rendet dhe qniet shoqrore duhet t vihen n shrbim t nj pasurie q e zotrojm si mundsi t gjith n mnyr t barabart, pa e diskutuar, por q duhet t diskutojm domosdoshmrisht mes nesh pr ruajtjen e vlerave t saj e ti mundsojm jetgjatsi prtej nesh pr tja ln pasuri brezave n vazhdim. Cilsis s vlersuar n pozitivitetin a negativitetin e trashguar,
136
Qyteti i Tirans, Konsensusi Europian mbi Zhvillimin
paqndrueshmris n rende a sjellje njerzore duhet domosdoshmrisht ti bashkngjisim standardin e nj sjellje tonn q mund t mundsoj sigurimin e nj zhvillimi t qndrueshm si kolateral pr brezat q do t vijn. Rendit dhe individit i duhej ti humb e imja pasi ndrvarsit mes tyre, e mira dhe e keqja, shkaku dhe pasoja e kan ekspozuar kt pasuri me nj tendenc t humbjes s imunitetit nga revanshi i veprimit t mendjeve pa moral social, nga konkurenca pa principe pr fitimin dhe supremacin jo vetm n stere por dhe n qiell. Rendi po e ndjente rrezikun q i kanosej nga shfrytzimi pa moral i ksaj pasurie t prbashkt ku kufijt dhe diversitetet mes nesh humbn kuptimin. Shoqria e gjitha kishte nevoj pr edukim, ne kishim dhe kemi nevoj pr analiz dhe etik sjelljeje si gjndje e mendjeve tona. N kto kushte sociopolitike erdhi Raporti i Komisionit Ndrkombtar pr Mjedisin dhe Zhvillimin , E ardhmja jon e prbashkt, ( WCED,1987; 43), ku flitet pr nj zhvillim t qndrueshm, ku zhvillimi do t takonte nevojat e t tashmes pa kompromentuar aftsin e brezave t ardhshm pr t takuar e prmbushur nevojat e tyre. N 1992-shin, Agenda 21, paraideuesja e shekullit t ri, e identifikoi sistemin e edukimit si shtylln m kryesore bazuar n t ciln do t arrihej zhvillimi i qndrueshm. Takimi mbi Zhvillimin e qndrueshm, n Johanesburg, n vitin 2002, theksoi nevojn e promovimit t nj sistemi edukimi pr zhvillimin e qndrueshm bazuar n ndrtimin e standardeve dhe mekanizmave t kontrollit q n mnyr konfidenciale do t vlersonte progresin drejt realizimit t tij. Sot n diskutime dhe raporte t ndryshme ky takim sht vlersuar si ai q prcaktoi parimet e para dhe truallin e prgjegjsive pr punonjsit e edukimit, drejtuesit komunitar apo politik, t do faktori brenda qytetaris globale. N dekadn e fundit, koncepti i edukimit pr zhvillimin e qndrueshm(ESD) sht shum i njohur dhe shum i mbshtetur n terrenet akademike, nn nj mbshtetje ndrkombtare. N mnyrn m t spikatur dhe m t mirnjohur ai erdhi nga Proklamata e Kombeve t Bashkuara 20052014 e cila prcaktoi kt periudh si Dekada e Edukimit pr Zhvillimin e Qndrueshm(DESD). Ksaj cilsie zhvillimi q pretendojm t gjith i jan bashkngjitur treguesit e shfaqjes apo matjes s tij. Kshtu, barazia,
137
shndeti, strehimi, siguria, popullsia, atmosfera, toka, oqeanet, detet, brigjet, ujrat e mbla, biodiversiteti, struktura ekonomike, konsumi dhe prodhimi i patentave, korniza instituccionale, kapacitetet institucionale jan tregues q mendimi dhe aktiviteti njerzor tenton dhe duhet ti prodhoj, ti shoh e analizoj n mnyr kritike, ti riformatoj me qllim q cilsia e jets n progress t sigurohet pr do banor t ktij rruzulli. Po Europa si sht e pozicionuar ndaj ktij edukimi? Edukimi pr zhvillimin e qndrueshm n Europ erdhi nn variacione t emrtimeve t ndryshme. Kshtu n literatur dhe diskutime akademike europiane ai vjen nn simbolikn (DEAR) bazuar n termin n anglisht Development Education and Aareness Raising; si edukimi global; si edukimi pr zhvillimin global; si t msuarit global; si edukimi pr zhvillimin e qndrueshm q n fakt sht nj miksim i gjith rrugs s prpunimit t bashkprgjegjsive q edukimi dhe zhvillimi njerzor botror kan dshiruar ti njohin njri tjetrit. Konsensusi Europian mbi Zhvillimin sht nj dokument q e vlerson DEAR si nj kontribut pr rrnjosjen e varfris dhe promovimin e zhvillimit t qndrueshm prmes: rritjes s ndrgjegjsimit publik, qasjes s sistemit t edukimit dhe aktiviteteve t cilat bazohen n vlerat e t drejtave t njeriut, prgjegjsia sociale, barazia gjinore dhe sensi i prkatsis n t njjtn bot.(European Consensus on Development;The Contribution of Development Education and Aareness Raising, 2007;5). Vizioni dhe objektivat e DEAR lidhen n mnyr t detyrueshme me misionin e arsimit kombetar apo local prmes:
138
1. ofrimit t njohurive t diferencuara dhe t kuptuarit kritik t ndrvartsis globale mbi: * zhvillimin dhe sfidat mjedisore lokale dhe globale * lidhjet mes pushteteve * shtje t identitetit dhe diversitetit. 2. fuqizimin e njerzve pr t marr pjes n punt dhe shtjet publike permes: * formimit t qytetarit aktiv t prshir dhe angazhuar n ndryshimet socio ekonomike n mjediset komunitare, lokale e kombtare * qytetaris aktive dhe bashkprgjegjsive n nivel global shoqror. 3. nnvizimin e vlerave njerzore si drejtsia, barazia, perfshirja, t drejtat e njeriut, solidariteti, respekti pr t tjert dhe pr mjedisin. 4. aspiratat e Qendrave e t msuarit, inicuese dhe lehtesuese e dialogjeve t orientuara dhe pedagogjive eksperimentuese q ndihmojn T msojm at q duhet msuar. 5. ndikimin tek informimi dhe advokacia qytetare pr m shum drejtsi dhe qndrueshmri n politikat, n strukturat politiko sociale si dhe praktikat individuale. N dokumentin kryesor t zhvillimit t vendeve t Bashkimit Europian Europa 2020 shprehet misioni i tij pr nj zhvillim inteleigjent, t qndrueshm, t gjelbr dhe nj ekonomi prfshirse. ku nga kto 3 cilsi t qensishme zhvillimi prcaktohen 5 objektiva(* punsim, *novacion, *edukim, *kohezion social, *klima dhe *energjia) t riforcimit t 3 prioriteteve t Europs s Bashkuar me zhvillim t qendrueshm, pra n kohezion social, produktivitet dhe punsim. T gjith ne e dim se Axhenda Europiane pr arsimin dhe shndetsin n kuadr t filozofive t proceseve integruese t shteteve n familjen e madhe BE sht nj axhend e decentralizuar me fizionomi kontekstuale ku lokalja dhe kombtarja kan ndikimin n performanc e prmbajtje. N gjykim t ksaj filozofie t zhvillimit urban me tipare t qndrueshme dhe inteligjente t shohim si paraqitet qyteti i Tirans ku fokusimi i punimit do t jet arsimi n prgjithsi si politik e zhvillimit dhe i mesmi apo i larti n kampion vlersimi.
139
Qyteti i Tirans, qasje dhe tendec pr Konsensusin Europian pr Zhvillimin me baz arsimin Qasjet dhe tendencat pr sa m sipr na duhet ti hulumtojm n institucione dhe misionet e tyre, n politika dhe masterplane, n studime q prodhojn reforma po aq sa dhe projekte zhvillimi pr qytetin. Ajo q duhet t shoqroj kt proces sht transparenca e komunikimit me publikun dhe komoditeti pr ta lexuar qytetin dhe zhvillimin e tij n cilsi. Ku mund ti lexojm apo ku mund t komunikojm publikisht me standardet e zhvillimit inteligjent dhe t qndrueshm(ZhIQ) t qytetit t Tirans? Cfar tendecash ka qyteti n referim t treguesve t ZhIQ ? Ku shprehen ato? Ku shprehet arsimi pr ZhIQ n qytet? Konsensusi Europian sht dokument baz pr standarde n filozofi zhvillimi urban, statistika pr efekte analizash dhe prodhime politikash, pr cilsi funksionimi institucionesh bazuar n strategji zhvillimi po aq sa dokument q mundson monitorim me cilsi, t menduar kritik e refleksion mbi qasje m kontektuale politikash lokale dhe t fushs. Masterplanet lokale si burim kryesor Vlersimi i gjndjeve t tilla fillon m referimin n Master Planin e Zhvillimit t Qytetit, dokument q pr fatin e keq edhe pas 20 viteve demokraci sht ende i pahartuar pr Qytetin e Tirans. Referuar Konsensusi Europian mbi Zhvillimin apo vizionit dhe objektivave t DEAR, Tirans i mungon n shprehja e saj publike me kt gjuh standardi. Ne na mungojnn mbi aq sa shkruhen e shfaqen njohurit e diferencuara n t kuptuarin kritik t ndrvartsis kombtare dhe globale q ka Tirana n zhvillimin dhe sfidat mjedisore lokale, n lidhjet e s drejts dhe prgjegjsis mes pushteteve mbi t po aq sa pak mundsohemi n cshtje t identitetit dhe diversitetit t saj me vendin n trsi, rajonin e m gjr. Bashkija dhe strategjit e administrimit t qytetit prmes transparencs pr qytetart. N se i drejtohemi faqes zyrtare t Bashkis s Tirans dhe aty kemi t prezantuar shprehjen e filozofis s zhvillimit t qytetit prmes objektivit( t pandryshuar edhe nga zgjedhjet e fundit elektorale dhe me kryebashkiak t ri): Pr nj Tiran t bashkjetess qytetare, pr nj Tiran t shanseve t barabarta, pr individin e cdardo bindjeje politike dhe prkatsie krahinore, pr nj Tiran ku ligjin duhet ta bj fryma e Kushtetuts ton
140
dhe jo arrogance e klaneve politike, pr nj Tiran ku t dobtit nuk duhet t ndihen t pambrojtur dhe t fortit nuk mund t lihen jasht kontrollit, pr nj Tiran ku qyteti duhet t jet i qytetarve dhe qyteti t jet i t gjithve. Gjykoj se ka ardhur koha q gjuha ZhIQ dhe treguesit e tij duhet t bhet m e prdorshme n deklarimin e filozofive urbane, misionit dhe objektivave t ZhIQ t qytetit. Nj tendenc pr tu vlersuar sht gatishmria e shprehur e pushtetit vendor actual pr ti dhn fund hartimit t Master Planit t Zhvillimit q me siguri do t shpreh at ka Kombet e Bashkuara, zhvillimi global sot krkon n raport me ZhIQ. Kshtu ne mundsojm edhe fuqizimin e qytetarve t Tirans dhe t gjith at q e vlersojn Tirann n kulturn e mundsit e saj pr t marr pjes dhe pr tu angazhuar n zhvillimiet socio ekonomike t qytetit. Kjo e fundit do t krkoj e shpreh nnvizimin e vlerave njerzore si drejtsia, barazia, perfshirja, t drejtat e njeriut, solidariteti, respekti pr t tjert dhe pr mjedisin apo do e kthej at n nj Qendr t msuari pr m shum drejtsi dhe qndrueshmri n politikat, n strukturat politiko sociale si dhe praktikat individuale. M shum se kurr n kt faz t proceseve integruese t vendit pr statusin e rradhs n BE, Bashkija e Tirans duhet t filloj konceptimin e shrbimeve me kontekstualitetin e ZhIQ prmes arsimit dhe ndrtimi i informacionit prkats public duhet t shpreh kt kontekstualitet. Deri m sot ai mungon duke u par si prgjegjsi e statistiks s MASH apo prfshirjes n Strategji dhe Udhzues Kombtare.Ka patur nj prvoj t 2003-2005 pr Strategji Lokale t Arsimit n Tiran s cils duhet tI kthehemi me hapin dhe cilsin q krkon koha. Kjo strategji do t ishte mentimi m cilsor q do t mund tI bnim t ardhmes ne IQ. Vjetart Statistikor si piknisje dhe pikreflektimi pr cilsin e politikave dhe pjesmarrjes qytetare n ZhIQ t qytetit Dokument thelbsor referues baz pr prezantimin sot sht Vjetari Statistikor 2010(I fundit) i cili na informon pr treguesit social ekonomik t qytetit t Tirans. Sipas t dhnave t fundit prej tij na vihet n fokus kjo cilsi gjndje pr qytetin e Tirans( shih bashkngjitur - Prmbajtja Content nga INSTAT, Tregues statistikor pr rrethin e Tirans Indicators by district Tirana). Nga vlersimi i Vjetarit, n koncept kompozimi t informacionit statistikor
141
apo prmbajtja n rubrikn Paraqitje lnde n t nuk kemi aspak prkim dhe pasqyrim me gjuhn dhe logjikn e treguesve t Zhvillimit t Qndrueshm t prcaktuar nga Kombet e Bashkuara(UN, Indicators of Sustainable Development Guidelines and Methodologies, October 2007, Third edition, Economis & Social Affairs) apo nga DEAR . T pakonceptuar pcp si prmbajtje n kt lloj, si statistika zyrtare nga instituicionet shtetrore apo mes tyre, n mbledhje dhe prpunim informacioni, t pa bra transparent n rrug elektronike a m gjr, vshtirsojn situatn pr tu shprehur mbi Tirann nn filozofi t ZhIQ. Pr m tepr na pamundson vlersimin, monitorimin, raportimin apo vlersimin e cilsis qndrueshm apo inteligjent t qytetit edhe pr faktin se nuk konceptohet si pjes e informacionit t integruar n eb-Bashkin e Tirans. Fokusohemi tek INSTAT pasi ligjrisht ai sht institucioni q koncepton bazuar n Vendim t Kshillit t Ministrave cilsin e statistiks dhe detyrimet institucionale apo ndrinstitucionale pr tregues t ndryshm t ZHIQ. Mjafton t krahasojm konceptin e statistiks s arsimit nga UN, Indicators of Sustainable Development Guidelines and Methodologies, October 2007, Third edition, Economis & Social Affairs dhe at nga INSTAT- Vjetari Statistikor 2010 i Tirans dhe t kuptojm sa larg jemi me at cka bota ka ideuar dhe aplikon prej 2007-ts. Sigurisht q kto cilsi, n qnie e mosqnie t tyre, shkojn paralel me filozofit dhe konceptet q ushqejn reformimin e sistemit t edukimit n trsi. statistikat mbi matjen e cilsis s arsimit pr ZhQ. Studimet nga akademik, punonjs shkencor, departamente universitare dhe projekte t huaja apo donatort n qytet. Duke ju referuar prsri Bashkis s Tirans do t sygjeroja q brenda zhvillimit t menaxhimit institucional publik duhet t bashkngjis n nj rubrik m vete studime t fushave t ndryshme, mbi tregues t ndryshm t ZhIQ t qytetit bazuar n fusha duke prmbushur kshtu edhe detyrimin ndaj Ligjit pr Informimin Publik n RSH por dhe pr efekte studimore t gjith dashamirsvee mbshtetsve t qytetit apo t institucioneve n prgjegjsi krkimi shkencor (universitetet). Universiteti i Tirans, departamentet e ndryshme t FSHS jan nj burim akademik I vyer dhe I pazvndsueshm pr zhvillimin n qytet. Tashm, dimensioni i tret i funksionimit t UT-s, ai i kontributorit publik prmes ideatorve dhe debateve shkencore e qytetare pr zhvillim sht i lexueshm n media
142
e shkrime. Departamenti i Sociologjis, referuar profileve t pedagogve q ka paraqitet me studime shumplanshe t Profesor Zyhdi Dervishit, Dr. Grida Duma me studime n fushn e arsimit, Dr. Vasilika Shtpani n problemet e drogs, Doktorantja Merita Pone n fushn e fmijve n nevoj, Doktorantja Marjana Papa n fusha t matjes e vlersimit administratin e t drejta t njeriut. Kto botime e kontribute, si dhe shum t tjera nga Fakulteti i Shkencave Sociale a tjer nga UJP sikurse botome e objektiva t Institutit t Zhvillimit t Arsimit (IZHA) duhet t bashkngjiten n at far Bashkija e Tirans bn prezente pr tregues zhvillimi urban apo pr objektiva n proces arritjeje. Cilsia e arsimit n reformat pr Edukimin pr ZhIQ dhe kontekstualiteti lokal. Le t ndalemi tek Arsimi i Tirans, shrbimi i cili prodhon mendrisht qytetin n breza, n sigurin dhe mos sigurin e tij. Pr fat t keq n statistika t Vjetarit ne shohim mungesn e dhnies s ktij informacioni n faqet e Bashkis, ndonse sht shrbimi m gjigand dhe m ndikues n qytetin e 100000 nxnsve t parauniversitarit dhe t po aq studentve. M sipr folm pr Agenda 21, si paraideuesja e shekullit t ri, q e identifikoi sistemin e edukimit si shtylln m kryesore me t ciln do t arrihej ZHiQ apo ku edukatort (ku futen dhe edukatort n arsimin e mesm) u besuan si agjentt e ndryshimit drejt ktij Rendi t Ri. Le t kampionojm qytetin e Tirans, informacionet q shprehin vizionin lokal t ZHQI, nivele t treguesve t arritjes s tij apo shtrirjen e tij n cilsin e arsimit t mesm n qytet q kontribuon n prodhimin e brezave me kto cilsi. Mungon trsisht dokumenti ku mund t lexojm e vlersojm qndrueshmrin e shrbimit arsimor n qytet. Mos t harrojm q jan 4227 t punsuar n DARQT pr arsimin parauniversitar n qytet(numr afrsisht i barabart me npunsat e administrats qndrore) dhe q shrbejn rreth 100000 nxnsve. Vlersimi real n reforma e Master plan i ksaj ushtrie agjentsh ndryshimi pr qytetin e m gjr nevojitet t shprehet n element t spikatur t dinamiks s raportit centralizim dhe decentralizim kompetencash n hierarkit institucionale. Referuar Udhzuesit pr zhvillimin e kurrikuls s re t gjimnazit 2010 nga MASH, vlersoj se mungon konceptimi i formimit dhe arritjes edukative nn terma dhe objektiva t Konsensusit Europian t Zhvillimit Mjafton t analizosh cilsin e shprehur t Misioni i Kurrikuls, fq8-9
143
n dokument dhe t kuptosh pse reformatort ndonse shprehen pr Synime n aspektin shoqror, fq 10, kan hequr nga Kurrikula Brtham shkenca t tilla shoqrore si Filozofia, Sociologjia apo Psikologjia duke i kthyer kto t fundit si formime me zgjedhje! sht i pajustifikueshm dhe kontradiktor ky reformim brenda dhe vet llogjiks s ktij dokumenti n fq13 ku lexojm: Kurrikula brtham konsiderohet e mjaftueshme pr t prballuar fardo dege t shkolls s lart ndrkoh q ne mbetemi Fakulteti ndr m t zgjedhurit dhe q cilsia e produktit sht shum e nevojshme n raport me objektivat e DEAR. Po sjell n vmendje vetm 2 nga 11 objektivat q UNESCO n 2007 udhzont arsimin e shteteve antare (ku sht dhe Shqipria) pr pasqyrimin dhe reflektimin mbi krkesat e edukimit pr ZhQ: 1. EZhQ sht i mbshtetur n parimet e barazis, drejtsis sociale, shprndarjes s drejt t burimeve dhe pjesmarrjes komunitare t nnvizuara kto pr ZhQ 2. Promovimin e modeleve mendore t cilat informaojn dhe ushqejn vendimet tona mjedisore, sociale dhe ekonomike.. objektiva kto q jan konceptuar pa dije baz sociologjike, filozofike apo psikologjike. Prve se ndesh me zhvillimet social-ekonomike t vendit dhe Tirans, ndesh me udhzimet e standardet UNESCO-s , vendimarrja e reformatorve bie ndesh dhe me krkesn e t rinjve dhe cilsin e shfaqur n provimet t Maturs Shttrore. Po ju paraqes rezultatet e 2011-ts pr Matura Shteterore, qyteti i Tirans, brezit t fundit me 1 nga formimet tona( Njohuri per Shoqerine): Lenda Shkolla Nr. 1 A.Z Cajupi 2 3 4 5 6 7 8 Abdulla Keta Aleks Buda Arben Broci Asim Vokshi Besnik Sykja Eqerem Cabej Gjergj Canco Njohuri per Shoqerine Total Me Zgjedhje % 333 121 319 211 241 231 251 99
144
199 90 287 157 223 172 187 59
59.76% 74.38% 89.97% 74.41% 92.53% 74.46% 74.50% 59.60%
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23
Hoteleri Turizem Ismail Qemali Jordan Misja K. Kristoforidhi Karl Gega Koreografike Loro Borici Myslym Keta P.N. Luarasi Partizani Qemal Stafa Sami Frasheri Sander Prosi Sinan Tafaj Tek. Ekonomike Totali
184 417 141 155 57 14 52 327 351 295 322 489 132 247 180 5169
182 207 85 76 53 13 50 239 164 156 123 210 117 169 38 3256
98.91% 49.64% 60.28% 49.03% 92.98% 92.86% 96.15% 73.09% 46.72% 52.88% 38.20% 42.94% 88.64% 68.42% 21.11% 62.99%
Referuar materialit zyrtar Analiza e Maturs Shtetrore 2011 te Drejtoris Arsimore Rajonale Qyteti Tiran, pr lndn Njohuri pr Shoqrin, shohim t pasqyruar e vlersuar faktet e mposhtme: N provimin e MSH 2011 morn pjes 3243 maturant ose 63% Edhe pr vitin 2011 lnda Njohuri pr Shoqrin vazhdon t ngelet nj nga lndt q zgjidhet m shum nga maturantt si lnd me zgjedhje. Karakteristik pr kt lnd sht se ajo vazhdon t przgjidhet n mas nga nxnsit me mesatare t ult gjat 3 viteve. Sidoqoft ajo q u vu re kt vit isht se kemi rritje t konsiderueshme t kalueshmris dhe deri diku e nots mesatare. Nga 79,78% n Maturn 2010 n 96,% n Maturn 2011 dhe nota mesatare nga 5,04 n Maturn 2010 n 5,72 n Maturn 2011. Shprndarja e notave sht:
145
Notat MSh 2011 Vjetore 2011
4 132 0
5 1075 853
6 755
7 535
8 255 423
9 115 350
10 28 327
11143 495
Problemi q lind nga vlersimi mbi kto statistika sht mungesa n vijim e ndrtimit t tyre mbi standardeve t arritjes dhe vlersimit n proces dhnie dhe nxnie t dijes sociologjike, kompetenc kjo e Qndrs Kombtare t Vlersimit dhe Provimeve sikurse edhe e institucioneve inspektuese n nivel qndror e lokal. Kjo lloj gjuh jo analitike ndjehet edhe n analizat pr rezultatet n Filozofi dhe Ekonomi t Zbatuar. far cilsie imunitare formimi dhe advokacie do t krijojn gjeneratat pa formimin sociologjik, filozofik apo psikologjik ndaj Tirans dhe Shqipris me kto statistika (Statistika e 2010 nga Ministria e Drejtsis): Tirana sht katrfishuar n 20 vite. Proceset migrative krkojn mentim pr tu br pjes progresive e ZhIQ dhe kohezionit social n qytet. Tirana shfaqet me 30.2% t krimit n nivel Republike konkludohet se numri i t dnuarve t mitur pr krime ka psuar rritje (nga 88% n vitin 2009 n 91% n vitin 2010). Nga 549 femra t dnuara gjat vitit 2010, pr krime jan dnuar 336 dhe pr kundrvajtje penale 213, pra 61% e t dnuarave jan pr krime dhe 39% pr kundrvajtje penale. Shqipria ka numrin m t madh t divorceve n t gjith Ballkanin dhe e pesta n Europ (publikim i 2 nentor 2010) Sipas policis, gjat tet viteve t fundit, n vendin ton numrohen plot 2502 persona q i kan dhn fund jets s tyre, duke u vetvrar. Ndrkoh, krahasuar me vrasjet, numri i vetvrasjeve gjat ktyre tet viteve t fundit ka qen 235 viktima m shum. T rinjt jan edhe grupmosha m e prekur nga ky fenomen. N disa zona te kryeqytetit dhe kryesisht tek 21 Dhjetori dhe Zogu i Zi, niveli i ndotjes shkon deri ne 80 decibel nga 35 deri ne 50 decibel q sht norma e lejuar evropiane.(Ministria e Mjedisit, 2012) Gjykoj dhe vlersoj se Tirana arsim, brenda decentralizimit kurrikular q ofron ose duhet t ofroj m shum Ligji i Arsimit Para Universitar, duhet t ndrtoj nj kurrikul me fizionomi lokale bazuar ne formimet baz
146
kombtare t udhzuara nga MASH ku lndt e formimeve filozofiko socio ekonomike duhet t zn pjesn m t madhe t saj n sistemin parauniversitar t mesm.Vetm kshtu edukimi i prgjigjet standardeve t DEAR. Universitetet (publike dhe jopublike) si qendra t vizionit dhe t krkimit shkencor t DEAR N gjith kto situata kritike socio ekonomike t vendit n nivel kombtar apo lokal, n kushte t krizs ekonomike dhe pasojave t saj sociale mbi qytetart, na krkohet ti konsiderojm e ideojm Universitetet (publike dhe jopublike) si qendra t vizionit dhe t krkimit shkencor t DEAR por dhe mjediset ku fuqizohet qytetari global q zgjidh problemet e zhvillimit por dhe mundsohet avokacia qytetare. Kt mision ato e kryejn prmes institucionit t dijes dhe kurrikuls s ngritur mbi kushte pjesore apo rastsore por mbi strategji t menduara t paraprirjes prmes dijes n t ardhmen. Kjo p pr t gjitha nivelet e organizimet dhe me shumsi formash konkuruese. Kjo fuqi mendimi, minimalisht duhet t pasqyrohet edhe n kurrikulat tona ndrdisiplinore universitare, n tematikat e studimeve n nivele t ndryshme t thellimit t dijes n fusha apo ndrfusha, n shkmbimin e pasqyrimin e prvojave dhe risive dhe botimeve n fusha ku disiplinat konvergojn apo ndahen me njra tjetrn. N se do ti referohesha John Maxwell tek T mendojm pr ndryshimin, gjykoj se dialogu apo analizat filozofike mbi ZhIQ t Tirans , mbi bazn e T menduarit kritik e global duhet t prdoret pr t drejtuar t menduarin dhe organizimin ton n auditoret studentore apo mes kolegsh por m shum se ka kaq sht detyrimi yn pr t dal tek Auditori Publik. Ky auditor nuk krkon shum formalizm, ai ndjek nevojn dhe shqetsimin, individual a komunitar qoft. Por, domosdoshmrisht Auditori Publik duhet t vij n vendin e kohn e caktuar pasi nuk duhet t pranojm t gjith se E tham apo vepruam von ndaj...... E ardhmja jon dhe e pasardhsve nuk e pranon kt lloj vonese. N nj studim t br me 600 nxns maturant t Qytetit t Tirans, n vitin 2010-t , pr zhvillimin e tezs time doktorale Roli i Filozofis pr Zhvillimin e Qendrueshm n Shqipri, pyetjes se Si e vlersoni ndikimin e filozofis n formimin e tyre n arsimin e mesm i jan prgjigjur sipas paraqitjes grafike t mposhtme:
147

100% 80% 60% 40% 20% 0%
48%
33% 11% 2% 3% 3%
Tjetr
Ndrtimi i Ndikon n Riforcimi i Ndrtimi i Fuqizimi i aftsive formimin njohurive nj metode pavarsis tuaja tuaj qytetar edhe nga t msuari tuaj gjykuese lnd t tjera
Si edhe shihet t gjith ndikimet e pranuara nga nxnsit do t mund t ishin kontributore n qytetarin aktiv dhe t prgjegjshm pr zhvillimin e qendrueshm ndrkoh q zgjedhjet mbi formime t tilla parauniverstare si filozofia po i humbet shansi i oferts pr kshillim sit v domosdoshme nga vet reforma po aq sa nga kshillimi i karriers n vitin e par t arsimit t mesm n Tiran e m gjer. Pra, n sistem dukimi ne nuk po mund t edukojm tendencn e arsimimit pr formimin e qytetarit t prgjegjshm pr detyrn q duhet ti njoh vetes dhe shoqris ku jeton ndaj krkesave t zhvillimit t qendrueshm t qyteteve apo shteteve tona n ndrvarsi globale me t tjer . Auditori Publik, Forumet Intelektuale me baz akademizmin dhe krkimin shkencor universitar Auditori Publik, Forumet Intelektuale me baz akademizmin dhe krkimin shkencor universitar n prvojn e sotme botrore shihen si forume shumdisiplinash, pluraliste dhe refleksione shumkulturshe mbi problemet e ZhIQ. Konferencat, simpoziume, auditoret publikimet mbi tematika t tilla duhet t jen ngjarje t prvitshme n kryeqytetin a qytetet shqiptare n zhvillim, po aq sa krkohet nj dimension rajonal i trajtesave t tilla e ku pr to universitetetet dhe qendrat krkimore shkencore pran institucioneve qendrore e locale nv qeverisje duhet t jen prgjegjwsit e analizs dhe strategjive pr ZhQ po ku UNIVERSITETET duhet t jen gjeneruesit kresor t ideve pr ZhIQ. Duke mbyllur kt punim mbi qasje dhe tendenc pr ZhiQ pr qytetin e Tirans do t kujtoja pr t gjith ne punonjsit e edukimit dhe t fushs s shkencave sociale, institucionet ku kontribojm apo atyre q do t na duhet ti reformojm a ideojm pr nj t ardhme t prbashkt t sigurt
148
e t qndrueshme shprehjen e njrit prej ideatorve t familjes s madhe europiane Jean Monnet i cili u shpreh Nothing is possible without men, and nothing is lasting without institutions. - Asgj nuk sht e mundur pa njeriun, dhe asgj nuk sht e qndrueshme pa institucionet. Refleksione dhe sugjerime: ZHiQ dhe edukimi pr t n shoqrin shqiptare dhe qytetin e Tiranes krkon nj reflektim mbi: 1. Konceptimin e zhvillimit t qyteteve (masterplane, strategji afatmesme dhe t shkurtra n trsi dhe sektoriale) me standardet dhe treguesit e tij n zhvillim e monitorim zhvillimi. 2. Vendosjen n prioritet t kontributeve prmes Edukimit pr ZhiQ t qytetit t Tirans nda institucionet lokale t arsimit. - Hartimit t Udhzuesit pr zhvillimin e kurrikuls s arsimit t detyruar qasur nn kto konceptime treguesish zhvillimi njerzor. - Rishikimit t Udhzuesit pr zhvillimin e kurrikuls s re t arsimit t mesm. - Hartimit t nj kurrikule lokale pr t msuarit gjat gjith jets prmes edukimit pr ZhiQ. 3. Rikonceptimin e cilsis s publikimeve n rubrika e transparenc krkimesh shkencore pr Lexim Publik t ZhiQ t qytetit n faqen elektronike t Bashkis s Tirans apo dhe botimeve pr marrdhniet me publike n funksion t edukimit t tij me kto krkesa formimi qytetar. 4. Institucionalizimin e Konferencs Vjetore mbi zhvillim e qendrueshm dhe edukimin e tij n publik si bashkpunim i detyrueshm institucional mes universiteteve (publike dhe jopublike n qytet), n vecanti t Universitetit t Tirans (Departamentet e Fakultetit t Shkencave Sociale apo t Fakultetit Ekonomik) me Bashkin Tiran dhe partner t tjer rajonal. 5. Institucionalizimin e Forumeve Intelektuale me kt fokus mes gjith aktorve n edukim kombtar e rajoanl, nga Instituti pr Zhvillimin e Arsimit, Drejtorit Rajonale t Arsimit n Universitete deri tek Akademia e Shkencave t Shqipris. 6. Prfshirjen n publikimet e edukimit dhe kkimit shkencor t trajtesave me prmbajtje standardet q Kombet e Bashkuara apo Europa kan pr edukimin si kontributor pr zhvillimin e qendrueshm botror, pr Shqiprin n veanti.
149
EFEKTIVITETI I METODAVE PSIKOEDUKATIVE N MINIMIZIMIN E SJELLEVE ASOCIALE Dr. Zhuljeta DEMI UNIVERSITETI ALEKSANDR MOISIU, DURRS FAKULTETI I EDUKIMIT LEKTORE PSIKOLOGJI ZHVILLIMI Ti kurrr nuk do ta kuptosh n t vrtet nj njeri derisa ti ti shikosh gjrat nga kndvshtrimi i tij.., derisa ti t hysh nn lkurn e tij dhe t shtissh prqark me t. Harper Lee 1108 Abstrakti N kt punim trajtohet koncepti i sjelljas asociale, interpretohet ndikimi i faktorve t jashtm e t brendshm sipas teorive psikologjike m t suksesshme n problemet e modifikimit t sjelljes asociale, jep alternativn e minimizimit t saj duke u mbshtetur n prdorimin e strategjive psikoedukative. Ky studim ka pr qllim t evidentoj prdorimin e teknikave psikoedukateve n minimizimin e sjelljeve asociale, t cilat mbshteten n kombinimin e ndrhyrjeve psikologjike dhe puns sistematike edukative. Jep alternativn se modifikimi i sjelljes sht efikas n fmijrin e mesme kur sigurohet nj mjedis emocional mbshtets, ndrgjegjsimi pr pasojat e sjelljes, rritja e aftsive sociale pr t zgjedhur dhe drejtuar sjelljen. Pr vlersim u prdor Child Behavior Checklist,(Wave 1, 1994-1997)109 & cheklista t prshtatur nga specialist t TDH Studimi mbshtetet n rritjen e sjelljes prosociale me an t prmirsimit t njohurive, sfers emocionale dhe aftsis pr menaxhimin e sjelljes. Evidenton se metoda psikoedukative nuk mund t jet efektive pr raste t veanta, por sht shum e rndsishme kur sjellja asociale ndikohet dhe
108
Harper Lee,To kill a Mochingbird, Published May 23rd 2006, by Harper Perennial Modern Classics (first published 1960,USA 109 Thomas M. Achenbach; Child Behavior Checklist ; (1991). Manual for the Child Behavior Checklist/4 - 18 and 1991 Profile. Burlington, VT: University of Vermont Department of Psychiatry.
150
Efektiviteti i metodave psikoedukative n minimizimin e sjelljeve asociale
zhvillohet kryesisht nga faktori i jashtm. Futja e shrbimit psikologjik n sistemin e edukimit bri t mundur q t zgjidhen n mnyr profesionale problemet e modifikimit t sjelljes. Fjalt ky: sjellje asociale, metoda psikoedukative, mbshtetje emocionale, aftsi menaxhuese, ndrhyrje. HYRJE Shkolla, n periudhn e tranzicionit, u karakterizua nga nj rritje e numrit t nxnsve me sjellje t paprshtatshme dhe asociale. T dhnat statistikore nga anketimet e SHPSH (DART 2009- 2010), tregojn se 1 n 5 nxns sht nn trysnin e t fortve t shkolls apo t klass. Prevalenca botrore e sjelljeve asociale te fmijt e moshs 7-13 vje sht 2%-6% . Metodologjia e edukimit me n qendr nxnsin dhe strukturat e reja t shrbimeve n shkoll bn t mundur q t ritrajtohej ky fenomen. rregullimet e sjelljes eleminohen n koh, por ka raste q ky rregullim zgjat me breza t tr (Pepeler & Rubin 1991)110 duke e par sjelljen asociale n shkaqet e saj SHPSH, DART e drejtoi punn n mirqenien psikosociale t individit me objektiva drejt s ardhmes. Projekti i TDH mbi mbrojtjen e fmijs dhe vendosjen e SMF-s n shkoll ( psikologu i shkolls) i dha nj mbshtetje profesionale dhe material ministrategjive t SHPSH pr zgjidhjen e konflikteve n shkolla dhe trajtimin e fmijve me problem n sjellje. N 2 shkolla t Tirans, hartimi i ministrategjive u adresua pr minimizimin e sjelljes asociale tek nxnsit e moshs 814 vje, duke prdorur metodn psikoedukative.Pozicioni i psikologut shkollor ishte drejtuesi i projektit, ai ka prparsi n hartimin e planit t prgjithshm, vlersimit t situats, hartimin e ministrategjis pr zbatim (planit t ndrhyrjes), arritjen e rezultatit, por nj rol shum t rndsishm n kt ndrhyrje kan msuesi dhe aktor t tjer. Qllimi i par i ktij studimi sht t tregoj prparsit e metods psikoedukative n minimizimin e sjelljes asociale dhe s dyti tregon se trajtimi i specializuar nga psikologu shkollor sht vendimtar pr nj rezultat pozitiv. INTERPRTIMET PSIKOLOGJIKE Karakteristk e prgjithshme e sjelljeve asociale jan mungesat n lidhje me moralin apo rregullat dhe ligjet e komunitetit kulturor n t cilin banon
110
Debra J. Pepler & Kenneth H. Rubin- The development and treatment childhood Aggression; January 1, 1991; - Lawrence Erlbaum Associates, Publishers 1991 Hillsdale, New Jersey Hove And London
151
individi. sht nj paaftsi pr tu prfshir me t tjert e t duroj rregullat shoqrore. Teorit psikologjike e interpretojne sjelljen asociale nprmjet faktorve t jashtm dhe t brendshm. a-Faktor i jashtm sht ai informacion i cili ndikon tek individi duke u futur nprmjet shqisave, s jashtmi, n t prfshihen t gjith mjediset me t cilt sht i lidhur fmija si: familja, shkolla, komuniteti, kultura, media. b-Faktort e brendshm q ndikojn n rregullim jan; ndikimi i trashgimis dhe kushtzimit biologjik. Teorit psikologjike tentojn t interpretojn problemin e sjelljes asociale n mnyrn sesi mendon dhe ndjehet fmija, ndjenjat e tij jan thelbi i problemit. A- Teorit psikosociale nisen t shpjegojn sjelljet asociale t adoleshentve duke u bazuar n nevojat pr zhvillim t tyre, aftsit dhe pritshmrit sociale. Eriksoni i kushton rndsi zhvillimit t etapave t socializimit t njeriut, por sot mendohet se periudha e adoleshencs s hershme merr nj rndsi t veant pr vet faktin se n adoleshenc individi pson nj sr ndryshimesh fizike, emocionale, seksuale, hormonale (rritja e testosteronit tek djemt), t gjith kta faktor ndikojn n ndryshimin e sjelljes s adoleshentit duke e krahasuar at me sjelljen e tij t nj periudhe m par. Nj nga shkaqet q motivon nj sjellje ndryshe sht dhe kultura, besimet. Ka shum diferenca prsa i takon grupeve t ndryshme kulturore apo krahinore, kshtu krijohen sisteme t ndryshme nnkulturore t cilt ndikojn n zhvillimin psikik, emocional dhe njohs. Nse nj fmije nuk i jan msuar rregullat morale n fmijri, duke u rritur ai nuk do t dij t dalloj ndryshimin mes sjelljes s mir apo t keqe. Nj rndsi t madhe marrin dhe modelet q krijohen brenda familjes, nse nj pjestar i familjes sillet keq, athere kjo sjellje shkakton pasoja dhe n antart e tjer t familjes. Teoria e sistemeve supozon se do njeri sht nj sistem i hapur, i cili i prket dhe nj sistemi tjetr t hapur, dhe kshtu sht njkohsisht prbrs i sistemeve t ndryshme. Kjo mund t shkaktoj probleme t shumta mendore dhe emocionale, q mund t ndikojn n nj sjellje serioze devijante. N mezosistemin e shkolls fmija me vetvlersim t ult nuk pranohet nga grupet; pr tu br i rndsishm ai prfshihet n sjellje asociale ose u atashohet grupimeve t t fortve. Nse jeton n nj komunitet ku dominon sjellja asociale natyrshm q fmija dominohet prej tij kur modeli familjar sht m i dobt.N sjelljen asociale prfshihen
152
dhe fmijt e neglizhuar apo t braktisur. Nj kontigjent i rndsishm i prfshir n kto sjellje jan fmijt me status ekonomik t ult apo n mbijetes. Ndikimi i faktorit mjedisor n fmijri si shtpia, shkolla dhe komuniteti i jep prparsi rregullimit sa q e bn fmijn t humbas respektin ndaj figurave autoritare. Robins (1966)111 ka konstatuar nj incindenc t madhe mes prindrve me karakteristika sociopatie dhe t alkolizuar dhe fmijve me sjellje asociale.Boulby (1944)112 ka vrejtur nj lidhje mes rregullimit t personalitetit asocial dhe deprivimit, mungess s atashimit t fmijve deri n moshn 5 vje. B-Teorite gjenetike apo ato biologjike Faktori i brendshm Studimet kan vn n dukje se faktort gjenetik dhe biologjik ndikojn n zhvillimin e rregullimit t sjelljes. Shkaqet e sakta t sjelljes asociale (APSD) nuk jan gjendur, por teorit gjenetike apo ato biologjike paraqesin si shkaktar mundsin e ekzistencs s nj strukture jo t rregullt t trurit, veanrisht pjesa orbitofrontale e kortestit dhe lidhjet me amigdaln. Lobet parafrontale jan prgjegjse pr t realizuar qllimet dhe objektivat, bashkrendimin e aftsive dhe zhvillimin e veprimeve tona. Pjesa orbitofrontale e kortestit ka lidhje me amigdaln, e cila si pjes e sisitemit limbik, prgjigjet veanrisht pr rregullimin dhe modulimin e prgjigjieve ndaj stresit si dhe pr prgjigjiet kthyese. Personat me SA, pr shkak t dmtimit t amigdals paraqesin dmtime n iniciativn prgjegjse pr t msuar, ata paraqesin dhe dmtime t ans afektive, meqense kan probleme me ann emocione ata vazhdojn t bjn sjellje t dmshme dhe t ndshkueshme. Sjellja agresive tek kta fmij shpjegohet me nivelin e lart t frustacionit dhe mungess s prqndrimit. Studimet tregojn se rregullimet e sjelljes eliminohen n koh, por ka raste q ky rregullim zgjat me breza t tr (Pepeler & Rubin 1991).113 Prball sfidave pr t trajtuar kt rregullim duhet t analizojm faktort q e shkaktojn at.
111 112 113
Robins, L. N. (1966) Deviant Children Gron-Up: A Sociological and Psychiatric Study of Sociopathic Personalities. MD: Williams and Wilkins John Bowlby; The Nature of the Childs Tie to his Mother , London 1944 John Bowlby; The Nature of the Childs Tie to his Mother , London 1944
153
THELBI I METODS PSIKOEDUKATIVE Modeli psikoedukativ i modifikimit t sjelljes sht nj qasje humaniste, e cila mbshtetet n vlerat, interpretimin e ngjarjeve dhe rrjedhn e jets s individve, t cilt nuk jan t prshtatur mir me mjedisin (p.sh. shtpi, shkoll, vendin e puns). Sjellja e paprshtatshme shihet si nj prpjekje e keqe e nj personi pr t prballuar krkesat e mjedisit. Sjelljet e duhura zhvillohen s pari duke ndihmuar individin t njoh nevojn pr ndryshim, s dyti e ndihmon t zgjedh alternativn m t mir t sjelljes. Modeli psikoedukativ prfshin nj kombinim t trajtimit psikologjik dhe atij edukativ.Modeli psikoedukativ njeh problematikat q kan ndikuar tek fmija, prvojat e s kaluars, por ajo ndryshe nga psikoterapia q trajton problemet n thellsi, merret me t tashmen dhe t ardhmen. Ndrhyrjet e bazuara mbi modelin psikoedukativ mbshteten n aftsin e msuesve pr t zhvilluar nj marrdhnie besimi me nxnsin, n stilin empatik dhe mbshtets, por q ruajn kufijt etik n marrdhnie. Metoda psikoedukative merret me mirqenien psikoemocionale dhe sociale t individit, e cila ndikon shum n sjelljen e tij. Sipas psikoedukatorve, ndryshimi i sjelljes nuk vjen vetm nga manipulimi i variablave mjedisor (si me modelin e Analizs s sjelljes ABAB), por nga zhvillimi i nj kuptimi m t mir pr veten dhe t tjert (pjesa e psiks) dhe nga praktika e mnyrs s re t reagimit (pjes e edukimit). Nxnsi mson mnyrat e reja t prgjigjies, dhe t vetkontrollit duke iu prmbajtur kodeve t sjelljes t vendosura n mjedis. TRAJTIMI Metodologjia Konteksti social-ekologjik sht shum i rndsishm pr integrimin e fmijve me sjellje asociale. Shkolla sht nj institucion i specializuar pr edukimin e fmijve. Natyrisht m shum se kudo tjetr minimizimi i sjelljes asociale vzhgohet, trajtohet dhe modelohet n shkoll n bashkpunim dhe me istitucione t tjera.N ministrategjit e shkollave q trajtuan kt problem u b nj pun e kordinuar ku rndsi iu dha metodologjis s puns n grup,veprimtaria shumfaktoriale. Manipulimi i faktorit t jashtm nxit dhe motivon s brendshmi nxnsin pr ndryshimin e sjelljes, ky sht kyi i problemit. Ndrthurja e veprimtaris edukative brenda e jasht mureve t shkolls me trajtimin kshillues t
154
psikologut shkollor sht kusht i rndsishm pr t garantuar suksesin. Pjesmarrsit 7 fmij ishin nga familje me status ekonomik nnmesatar, 3 me t ardhura t mesme, 4 jetonin n familje birsuese (tezja, xhaxhai, gjyshja), 1 nxns i birsuar nga tezja - ka shkaqe shndetsore t SA (tumor n kok). Prbrja etnike homogjene, 10 djem 4 vajza, Djemt M-10.7 vje, SA-1. 6/; Vajzat - M-11,2 vje, SA-1,4 / Shkaqet e referimit: 14 fmijt: Me rregullime emocionale 64%, Fyerje te msuesve 53%, Dmtim t vetes dhe t t tjerve 40%, Prfshirje e dhuns n familje ose shkaktar i saj 30%, Dbime nga shkolla 3%, Vepra penale 37%, Neglizhime 4%, arsye t tjera 28% Raportimet tek SPF jan br nga msuesi kujdestar, shokt e klass, komiteti i prindrve,10 raste t paraqitura nga polici i rajonit q ka n mbikqyrje shkolln etj. T gjitha familjet ishin dakort t merrnin pjes n trajtim, 3 prej tyre ishin indiferente Procedurat: Trajti i problemit t sjelljes u b n 2 drejtime: 1-Edukativ, duke prfshir veprimtarin njohse brenda klass, veprimtaria edukative jasht mureve t klass, n veprimtarit socialkulturore apo ekstrakurrikulare 2-Trajtimi psikologjik nga psikologu i shkolls. N fund t do vlersimi, fmijve u jan dhn shprblime materiale si libra, lodra dhe veshje sportive nga TDH Masat: Sjellje t tilla, t cilat mund t konsiderohen si vepra penale, nuk jan marr n konsiderat pr shkak t moshs dhe jan zgjidhur me pajtime familjare si n shkolln B.Curri.Sjelljet jan vlersuar duke marr info t shumfishta( prindrit, msuesit dhe bashkmoshatart). Infot e prindrve dhe msuesve jan shum t rndsishme, por q jan marr me rezerva pr shkak t lidhjeve prind-fmij sepse mungesa e sinqeritetit n dhnien e infos dmton rezultatin. Psikologt q u morn me rastet u trajnuan nga TDH pr hartimin e planit t ndrhyrjes, komunikimin me prindrit dhe
155
bashkrendimin e veprimtaris me t gjith aktort brenda dhe jasht shkolle, si dhe prdorimit t instrumentit mats.Psikologu kishte ndihm dhe t kordinatorit t TDH dhe t SHPSH si dhe grupi i puns n baz DART q trajtonin problemet e sjelljes. Gjithashtu metoda psikoedukative u mbshtet dhe n perspektiven socialekologjike (Bronfenbrenner,1979)114, e cila e mbshtet shum modifikimin e sjelljes n manipunimin e faktorve t jashtm.Megjithat planet e ndrhyrjes u bn individuale pr t prmbushur nevojat e secilit individ dhe t familjeve t tyre. Ndrhyrjet u bazuan n manipunimin e situats s klass me drejtimin e msuesit; krijimi i besimit, mbshtetja emocionale, shpjegime individuale t nevojshme, gjetja e mbshtetjes emocianale dhe bashkpunese tek bashkmoshatart, vendosja e mentorve bashkmoshatar brenda klass dhe nga klasat e rritura si dhe 3 sportist, 1 artist dhe 2 polic. Msuesit gjithashtu u trajnuan nga TDH.(Sitetemi i mbrojtjes s fmijve n shkoll, zbatimi i standardeve pr mbrojtjen e fmijve n shkoll..) MATJET: Matjet e elementeve mosfunksional t sjelljes dhe rezultateve akademike u realizuan me instrumenta t standartizuar ndrkombtar, Child Behaviour Checklist (CBCL), (Achenbach, 1991a,b,c), t cilt u prkthyen dhe u prshtatn pr situatn n vendin ton nga TDH. (Mbrojtja e fmijve, Manual pr shkollat) Aneksi 5-formular raportimi pr msuesin, psikologun. Metodat e puns u mbshtetn n vlersimin e rezutateve t puns q krkon krijimin e nj sjelljeje t qndrueshme t ekipit t puns. Projekti u kanalizua n etapa, por dhe t ndrthurura me njera-tjetrn si: ndrgjegjsimi, modelimit, prfshirjes, kordinimit. Afati kohor 9 muaj, personat e trajtuar 14, SHPSH- psikologu punon n drejtim t konsultimit individual me fmijn dhe kordinon veprintarin me planin edukativ t msuesit me t dhnat nga aktort e tjer PLANI I PSIKOLOGUT 1.Veprimtaria prgatitore: marrja e t dhnave, realizimi i pyetsorve me shokt, msuesin, prindrit etj
114
Urie Bronfenbrenner; The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design; Harvard University Press, 1979
156
krijimi i harts sociale, n t ciln fokusohen aktort, t cilt ndikojn n nj sjellje prosociale, prcaktimi i pikave t forta dhe t dobta & vendosja e objektivave
2- Krijimi i planit t ndrhyrjes- konsultime individuale dhe n grup, bashkrendimi i veprimtarive edukative. 3-Vleresimi i produktit- krijimi i aftsive prosociale, manaxhimi i sjelljes, arritja e rezultateve msimore GRUPET E PUNS: Msuesi kujdestar, SMF-ja & prindrit 1- Psikologu i shkolls, msuesi kujdestar & prindi 2- Komiteti i siguris s shkolls & psikologu 3- OJF & QRSHM 4- Mentort nxns, msues, njerz publik II. VEPRIMTARIA E MSUESIT PLANI STRATEGJIK I PUNS PR MINIMIMIZIMIN E SJELLJEVE ASOCIALE I. NDRGJEGJSIMI Ndrgjegjsimi ka t bj me vetdijen pr konceptet morale, paragjykimet, njohja e t drejtave t njeriut.Procesi i ndrgjegjsimit sht i ngadalshm, por ndikon n dijen e nxnsit. 1. Pjesa teorikea-kurrikula e detyruar- n t prfshihen t gjitha njohurit t organizuara n sistem,trajtimi me objektiva t veanta n tema t caktuara t lndve, si edukata shoqrore, edukata qytetare, qytetaria, aftsimi pr jetn, nprmjet t cilave fmija gradualisht duhet t njoh veten, t menaxhoj sjelljen, t mbaj prgjegjesi pr veprimet q kryen, t dij t komunikoj, t minimizoj konfliktin etj.
157
b-Kurrikula e lir dhe lndt q ndikojn n krijimin e bots shpirtrore t fmijs, rritjen e vetvlersimit etj.., 2. Marrdhniet me msuesit n prgjithsi dhe mentort ka t bj me rritjen e besimit 3. Ndrgjegjsimi mjedisi familjar, vllezrit dhe motrat m t rritur, nj person i rritur q mund t jet modeli, ose idhulli i fmijs, mund t jet nj artist, nj sportist, n rastin ton ishte polici etj 4. Shmangien e paragjykimit n komunikim dhe n sjelljet prfshirse t klass. (Nj klas sht n gjendje t rris ndrgjegjsimin kundr paragjykimeve.) 5. Kshillimi i specializuar i psikologut II. MODELIMI - KRIJIMI I NJ MJEDISI MBSHTETS N miniprojekt, krijimi i modeleve pozitive ishte i lidhur ngusht me realizimin e ndrgjegjsimit, krijimin e nj njohjeje t re t modelit t sjelljes, mbajtja larg nga modeli i mparshm i sjelljes asociale, q shpesh sht shkolla & familja. 3 ishin objektivat themelor pr krijimin e modelit: a- mnyra e komunikimit b- zbatimi i rregullave t mjedisit c- rritja e aftsive bashkpunuese III. PRFSHIRJA - VEPRIMTARIT EDUKATIVE Objektivat: Krijimi i besimit, empatis dhe marrja e prgjegjsive E rndsishme pr fmijt me rregullime t sjelljes sht se si shkolla i motivon, si i prfshin n veprimtari njohse t sjelljeve prosociale dhe konsolidimin e vlerave morale. Pr realizimin e ktyre objektivave u organizuan veprimtari t tilla si pjesmarrja n festa familjare, n festat e shkolls, n ceremonit fetare, prfshirja n pun vullnetare, prfshirja n veprimtari drejtuese si n ekskursione, organizimi i veprimtarive humanitare, ndihmat pr familjet n nevoj, etjShum t rndsishme u gjykuan pjes marrja n veprimtarit artistike, diskutimet n grup, marrja e roleve dhe aktivitetet sportive, garat me klasat e tjera dhe konkurimet mes shkollave, ekskursionet n qendra turistike. Nj teknik e rndsishme u pa dhe veprimtaria krijuese si piktura, shkrimi i eseve, vjershave. N 2 shkolla 9-vjeare n bashkpunim me TDH u b e mundur ngritja e bibiliotekave t shkolls,dhuratat pr fituesit e veprimtarive, veshje
158
sportive pr veprimtarit e volejbollit, shah etj... Veprimtarit tentuan t largonin frikn e paragjykimit nga t fortt, frikn nga e panjohura, afrimin me at pjes t izoluar, at grupim t rrezikshm. Krijimi i besimit ishte e rndsishme, frika, zemrimi, refuzimi, injoranca, represioni, shtypja, varfria ndikojn n devijimin e sjelljes s fmijs dhe paragjykimin. Paragjykimi sht thelbi i mohimit t individualitetit t nj njeriu. N nj klas nuk humbet vetm personi i paragjykuar, por dhe ata q paragjykojn, sepse humbet ndjeshmrit njerzore, t menduarit e tij nuk sht i hapur. N modelin psikoedukativ, roli i msuesi ka rndsi t madhe, ai sht mediator, njeriu q inkurajon shkmbimin e pikpamjeve, pr ta par ann tjetr si nj alternative dhe jo si nj grupim i frikshm i t kqijave, i dhuns etj, n kt rast kemi rritje t empatis n t dyja kahet. IV. KOORDINIMI I VEPRIMTARIVE ME AKTOR TE TJER DHE VLERSIMI Sjelljet asociale mund t reduktohen nse prqndrohemi tek faktori q e shkakton at, n mjedisin natyror n t cilin fmija jeton, familja dhe mjedisi prreth, t krijohet nj sistem shumfaktorial. Shum i rndsishm sht koordinimi i veprimeve t shkolls me OJF t specializuar pr zgjidhjen e problematikave t sjelljes, n rastin ton ndihmuan TDH, Bordi i prindrve, Rajoni i Policis me Qendrat Rajonale te Shndetit Mendor & TV t ndryshme. Hartimi i strategjive t mbrojtjes brenda shkolls me bordin e prindrve, me grupin e sigurimit t shkolls, me shrbimin psikologjik t shkolls etj... Shkolla dhe pushteti lokal mund t krijojn mjedise mbshtetse si palestra, teatri i shkolls, mjediset sportive, dhoma e qetsis , ateljeja e shkolls etj. Sado q t merren masa pr sigurimin fizik t fmijve n mjediset e shkolls, si rrethimet e vendosja e rojeve, mjeti m i mir pr minimizimin e sjelljeve asociale sht gjithon trajtimi psikoeduativ i nxnsit. REZULTATET Analiza e rezultateve t pyetsorve u realizua nga TDH , ku u vu n dukje nj rnie e theksuar e agresivitetit n marrdhnie me t tjert, ulje t prjetimeve negative, rritja e bashkpuimit, rritje t sjelljes vetkontrolluese, rritje e empatis, prmirsim i rezultateve akademike.
159
T dhnat prfundimtare t projektit nga 14 nxns t trajtuar 2 prsritn klasn,u prmirsuan prfshirjet n veprimtari n 85%, ndrveprimin e fmijs me t tjert 97%; rritje te rezultateve msimore 71%. KONKLUZIONE Bashkrendimi i veprimtarive psikologjike me ato edukative pr trajtimin e fmijve me SA prmirson kryesisht minimizimin e sjelljeve asociale, rritjen e aftsive manaxhuese, rrit ann emocionale, ndikon n prqndrim dhe zgjidhjen e problemeve. Kjo metod nuk sht efektive pr raste t veanta t dmtimeve t rnda t faktorve t brendshm. Trajtimi i fmijeve me SA nga psikologu shkollor n bashkrendim me aktor t tjer t specializuar minimizon dukshm sjelljen. REKOMANDIME: Problemet e SA. duhet t trajtohen nga profesionist t shbimeve psikologjike n bashkpunim me profesionist t edukimit dhe nga shrbimet mbshtetse. Litertur mbshtetse: 1- James M. Kauffman, Characteristics of behavior disorders of children and youth;Merrli Publishing Company;London 1989 2- Jack G.Presbury, Lennis G.Echterling, J Edson McKee, Beyond brif counseling and therapy An Integrative Approach; New Jersey 2008 3- Linda MetCalf, Counseling Toward Solutions A Practical Solution-Focus Program for Warking with Students,Teachers and Parents;Published JohnBass,2008, San Francisco USA 4- Susan Bentham, Guide to child development and psychology in the classroom5- S.D. Miller, M. A. Hubbel, B.L.Duncan; Handboook of solutionfocused - Brief Therapy; Jossey-Bass Publishers, San Francisco 1996 6- Aline Kolier; Mbrojtja e fmijs - Manuali pr shkollat, MASH. Terre des hommesTiran 2009 7- Gerald B. Sklare; Brief Counselin that Works A Solution-Focused Approach for School Counselors and Administrators;2005 Corwin Press,California
160
REFERENCAT 1. Bwuml, Josef, Psychoeducation: A Basic Psychotherapeutic Intervention for Patients With Schizophrenia and Their Families. Schizophrenia Bulletin. 2006 , (Supplement 1): S1-S9 2. Conroy, M.A., Brown, W.H., & Olive, M.L. (2008). Social competence interventions for young children with challenging behaviors. In W.H. Brown, S.L. 3. Hogarty, GE, Anderson, CM, Reiss, D, et al. Family psychoeducation, social skills training and maintenance chemotherapy in the aftercare treatment of schizophrenia: II. Two-year effects of a controlled study on relapse and adjustment. Arch Gen Psychiatry 1991 4. Debra J. Pepler & Kenneth H. Rubin- The development and treatment childhood Aggression; January 1, 1991; - Larence Erlbaum Associates, Publishers 1991 Hillsdale, New Jersey Hove And London 5. Robins, L. N. (1966) Deviant Children Gron-Up: A Sociological and Psychiatric Study of Sociopathic Personalities. MD: Williams and Wilkins. 6. Bowlby 1944 7. McConnell, M. (1999). Self-monitoring, cueing, recording, and managing: Teaching students to manage their own behavior. Teaching Exceptional Children, 32(2), 1421 8. Merrell, K. W. (2007). Behavioral, social, and emotional assessment of children and adolescents. Mahwah, NJ: Erlbaum/Routledge 9. Merrell, K. W., Carrizales, D., Feuerborn, L., Gueldner, B. A., & Tran, O. (2007a) Strong kidsGrades 3-5: A social and emotional learning curriculum. Baltimore, MD: Paul H. Brookes Publishing Company Merrell, K. W. (2007). Behavioral, social, and emotional assessment of children and adolescents. Mahwah, NJ: Erlbaum/Routledge. 10. Urie Bronfenbrenner; The Ecology of Human Development: Experiments by Nature and Design; Harvard University Press, 1979 11. Rathvon, N. (1999). Effective school interventions: Strategies for enhancing academic achievement and social competence (Guilford School Practitioner Series). New York: Guilford Press. 12. Simon, H. (1980). Problem solving in education. in D. T. Tuma & R. Reif (Eds.), Problem solving and education: Issues in teaching and research. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 13. Carnine, D., Silbert, J., Kameenui, E., & Tarver, S. (2004). Direct instruction reading (4th ed.). Upper Saddle River, NJ: Pearson.
161
14. Gettinger, M., & Seibert, J. K. (2002). Contributions of study skills to academic competence. School Psychology Review, 31(3), 350365. SHKURTIME: TDH- Terre des hommes OJF- Organizate jo Fitimprurse QRSHM- Qendrat Rajonale t Shndetit mendor SHPSH- Shrbimi psikologjik shkollor SMF- Specialist i Mbrojtjes s Fmijs SA-sjellje asociale DART- Drejtoria Rajonale e Arsimit Tiran
162
Perceptimi i adoleshentit mbi shrbimin psikologjik n shkolln shqiptare
Perceptimi i adoleshentit mbi shrbimin psikologjik n shkolln shqiptare. Dr. Elida RaptiSinani Universiteti Artit Abstrakt: Ky punim tenton t masi s pari perceptimin e adoleshentve mbi rolin q ka shrbimi psikologjik n shkoll dhe s dyti ndikimin e faktorve psikologjik e social mbi nivelin e perceptimit t adoleshentit pr shrbimin psikologjik. Metoda e punimit bazohet mbi pyetsorin e aplikuar me 1134 nxns. Kampioni u realizua n baz t tekniks s zgjedhjes me kuot. T dhnat e nxjerra u prpunuan me an t programit statistikor SPSS. Rezultatet evidentuan se 1 ndr 5 adoleshent, nuk ka njohuri se shrbimi psikologjik operon n institucionin e tij shkollor. 2 ndr 5 adoleshent, e njohin vetm pjesrisht rolin q ka shrbimi psikologjik pr reduktimin e sjelljeve negative. Ka disa faktor social dhe psikologjik q ndikojn n shkalln e ult t njohjes s shrbimit psikologjik n shkoll. Mentaliteti i shoqris, mungesa e tradits, niveli ult profesional, qndrimet, paragjykimet etj, jan faktort q kan pesh n nivelin e ult t perceptimit. 42.6% e adoleshentve pranojn se opinioni i komunitetit ndikon negativisht duke i frenuar q t marin shrbimet psikologjike n shkoll. 35% e pranojn se mungesa e profesionalizmit ndikon n uljen e nivelit t perceptimit ndaj efikasitetit t shrbimit psikologjik n shkoll. Prfundimet tregojn se niveli i perceptimit q ka adoleshenti shqiptar ndaj efikasitetit t shrbimit psikologjik sht ende n nj shkall t ult. Niveli i ult i perceptimit vjen nga roli i disa faktorve psikologjik e social t shoqris shqiptare. Profesionalizmi i shrbimit ndikon n uljen e perceptimit pr efikasitetin e shrbimit Psikologjia frenuese e familjes shqiptare ndikon n uljen e nivelit t perceptimit pr shrbimin psikologjik n shkoll. 1. Hyrje Shrbimi psikologjik sht nj komponent i rndsishm pr funksionimin e shkolls shqiptare. Ky shrbim luan rol parsor pr t parandaluar apo
163
modifikuar sjelljet problematike n shkoll dhe krijimin e klims s puns n mjedisin shkollor. Eksperiencat e sotme e konceptojn shrbimin psikologjik n shkoll si nj instrument q ndikon fuqishm pr kaprcimin e situatave stresante q shfaqin grupet sociale q punojn n shkoll.115 Shrbimi psikologjik tentohet t implementohet edhe n shkolln shqiptare. Ky shrbim perceptohet si nj instrument q ndihmon pr edukimin e adoleshentit shqiptar. Shkolla shqiptare e gjysms s dyt t shekullit t 20-t ishte e privuar nga ky shrbim. Vetm n fillimet e shekullit t ri vihen re prpjekjet e para pr implementimin e shrbimit psikologjik n shkolln shqiptare.116 Shrbimi psikologjik n hapat e para t tij ishte nj projekt eksperimental q vepronte vetm n zonat urbane t vendit. Me kalimin e viteve ky shrbim u konsolidua si nj shrbim q duhet t vendoset n gjith teritorin e vendit. Implementimi i vonuar kohor i shrbimit psikologjik n shkolln shqiptare ka nj numr arsyesh me sfond si politik dhe t tradits s popullats shqiptare. Ndr arsyet kryesore mund t prmendet; s pari, mentaliteti frenues i autoriteteve vendimarse n lidhje me efikasitetin e shrbimit; dhe s dyti, pamundsia e shkolls shqiptare pr t prgatitur specialist me profesion psikolog shkollor. Shekulli i ri i tejkaloi t dy kto pengesa. Universitetet shqiptare implementuan me sukses programin pr prgatitjen e psikologve shkollor. Gjithshtu ndryshimet demokratike t fillimviteve 90-t, ndryshuan politikat frenuese ndaj perceptimit t shrbimit psikologik n shkoll. Fagan shprehet se sot psikologu shkollor sht n prgjithsi nj profesion m i konsoliduar n vendet ku ka standarte shrbimi.117 Periudha e shkurtr kohore e funksionimit t ktij shrbimi n shkolln shqiptare evidenton ende n perceptimin e adoleshentit shqiptar mungesn e besueshmris ndaj ktij shrbimi. Zakonisht roli q sjell psikologu shkollor n sistemet e ndryshme shkollore kufizohet nga roli i testimeve psikologjike.118 Periudha e shkurtr e implementimit t shrbimit psikologjik n shkolln shqiptare, nuk lejon nga njra an shprehjen e ktij roli dhe nga
115 116
Curtis M.J. School Psychology . A national perspective 2006 Fagan T & ise P. School psychology , past, present and future 2007 117 Tamo.A. Kamani .P. Nano.V. Tahsini .I. Agolli. I. Vlersimi i shrbimit psikologjik shkollor 2007 118 Saklofske D.0235., Schean 0235.L, Harrison G.L., Mureika J. The handbook of International School psychology 2006
164
ana tjetr mungesa e identitetit t plot t shrbimit psikologjik, ndikon q adoleshenti shqiptar ta perceptoj at si nj shrbim ende jo t besueshm. Niveli i perceptimit q ka adoleshenti ndaj shrbimit psikologjik n shkoll ndikon q edhe grupet e tjera sociale q punojn n shkoll, apo q jan t lidhura me shkolln, t nnvleftsojn statusin legal t ktij shrbimi, duke mos e pranuar ende si nj shrbim efikas pr zgjidhjen e problemeve n shkoll. 2. Metodologjia. Punimi tenton t evidentoj s pari shkalln e perceptimit q kan adoleshentt e shkolls s mesme pr rolin e shrbimit psikologjik n shkoll dhe s dyti t evidentoj faktort psikologjik e social q ndikojn n shfaqjen e perceptimit q ka adoleshenti pr rolin e shrbimit psikologjik n shkoll Metodologjia e studimit bazohet mbi nj pyetsor t realizuar me moshn e adoleshentve, nxns n shkolln e mesme. Grupi i adoleshentve t intervistuar ishte 1134. Grupi u ndrtua sipas t dhnave statistikore mbi prbrjen gjinore dhe moshore t popullats n klasat e shkolls s mesme, bazuar tek statistikat e INSTAT. Shprndarja e kampionit n rrethin e Tirans u realizua nga shkollat n qendr drejt shkollave t zonave suburbane me popullsi t ardhur n rrethin e Tirans. Intervistimi u krye n rrethin e Tirans sepse s pari Tirana ka shrbimin psikologjik m t konsoliduar n shkall vendi, t prbr nga profesionist me studime universitare n psikologji dhe s dyti, n Tiran jeton afrsisht 1/3 e popullsis shqiptare, duke prfaqsuar nga ana demografike pothuajse t gjith grupet e popullsis shqiptare. 3. Rezultate dhe Diskutime. Niveli i njohjes q ka adoleshenti shqiptar pr funksionimin e shrbimit psikologjik n shkolln e tij shprehet nga tabela 1. Tabela 1. Shkalla e njohjes nga adoleshentt t pranis s shrbimit psikologjik n shkoll 1. Un e di q ka shrbim psikologjik n shkoll 81 % 2. Un nuk e di nse ka apo jo shrbim psikologjik n shkoll 3 % 3. Un nuk e di q ka shrbim psikologjik n shkoll 16 %
165
T dhnat tregojn s pari egzistencn e ktij shrbimi n shkolln e mesme shqiptare dhe s dyti evidentojn faktin se shrbimi psikologjik n shkoll njihet ende pak nga grupi i adoleshentve. Vetm 4 adoleshent ndr 5 t pyetur, njohin faktin se n shkolln e tyre ka shrbim psikologjik. Rreth 20 % e adoleshentve nuk kan njohuri pr funksionimin e shrbimit psikologjik n shkolln e tyre. Promovimi i shrbimit psikologjik n shkoll krkon ende nj pun m t specializuar nga drejtuesit e shkollave pr t konsoliduar m tej statusin e tij n shkolln shqiptare. Tendenca e ult q shfaqin adoleshentt mbi njohjen e funksioneve q ka shrbimi psikologjik n shkolln e tyre plotsohet m mir kur ata pyeten pr njohurit q kan mbi rolin q luan shrbimi psikologjik n shkolln e tyre. T dhnat mbi kto njohuri jepen n tabeln nr 2. Tabela 2. Njohja e detyrave t shrbimit psikologjik n shkoll . 1. Un e di se far roli luan shrbimi psikologjik n shkolln time 57 %
2. Un e di pjesrisht se far roli luan shrbimi psikologjik n 11 % shkolln time 3. Jo. Un nuk e di se far roli luan shrbimi psikologjik n 32 % shkolln time T dhnat tregojn se 1 ndr 3 nga adoleshentt q kan pohuar se njohin faktin q ka shrbim psikologjik n shkolln e tyre, shprehen se nuk din se far detyrash ka ky shrbim n shkolln e tyre. Ky fakt prforcon iden se adoleshentt, pavarsisht se din q ka shrbim psikologjik n shkolln e tyre, prsri kan nj shkall t ult njohje pr detyrat q ky shrbim ka pr edukimin e sjelljeve t tyre. Numri ende i lart i adoleshentve q nuk kan njohuri mbi detyrat e shrbimit psikologjik n shkoll, tregon se ky shrbim ende mund t perceptohet nga shkolla si nj shrbim dytsor. Ai akoma nuk ka fituar statusin e tij real n shkolln shqiptare. Ka ende disa faktor me natyr psikologjike apo sociale q pengojn njohjen e detyrave dhe funksioneve q ka ky shrbim n shkoll Ndr kta faktor mund t veohet: Shkalla e ult e profesionalizmit q shfaq psikologu shkollor, paragjykimet nnvleftsuese t msuesve apo drejtuesve ndaj rolit t psikologut shkollor
166
mentaliteti ende frenues q ka komuniteti i prindrve pr rolin e shrbimit psikologjik n shkoll mungesa e tradits s shrbimit psikologjik n shkoll raportet e mdha sasiore t norms psikolog shkollor /nxns. Efikasiteti i shrbimit psikologjik n shkoll lidhet ngusht edhe me ambientin fizik ku realizohet ky shrbim n shkolln shqiptare. Perceptimi q kan adoleshentt pr ambientin fizik ku kryhet shrbimi psikologjik n shkoll, shpreh kto t dhna. Tabela 3 Perceptimi i adoleshentt pr ambientin fizik ku ushtrohet shrbimi psikologjik. 1. Un e quaj t prshtatshm ambientin fizik ku zhvillohet 61,2 shrbimi psikologjik n shkolln time. 2. Un e quaj t prshtatshm ambientin fizik ku zhvillohet 32.4 shrbimi psikologjik n shkolln time 3. Un nuk e di nse sht apo nuk sht i prshtatshm ambienti fizik ku zhvillohet shrbimi psikologjik n shkolln time 6.4
Vetm 2 adoleshent ndr 5 t pyetur, shprehen se n shkolln e tyre nuk ka nj ambient fizik apo ambienti fizik ku kryhet shrbimi psikologjik sht i parshtatshm. Kjo e dhn ka t njejtin trend me rezultatet mbi njohjen q kan adoleshntt pr pranin e shrbimit psikologjik n shkoll. Numri i madh i adoleshentve q pohojn se nuk ka ambiente t prshtatshme pr ushtrimin e shrbimit psikologjik n shkoll, tregon indirekt edhe besueshmrin jo t lart q kan adoleshentet pr statusin e shrbimit psikologjik n shkoll. Psikologt shkollor evidentojn se ka disa faktor me natyr sociale, psikologjike dhe ambientale q ndikojn tek adoleshentt pr ta preceptuar si t paprshtatshm ambientin fizik ku jepet shrbimi psikologjik. Disa nga kta faktor mund t jen pamundsia e shkolls pr t patur ambient fizik t lir pr shrbimin psikologjik, puna e psikologut e shprndar n disa shkolla shkalla e vlersimit t shrbimit psikologjik nga shkolla
167
paragjykimet sociale ndaj prballjes me psikologun mungesa e tradits s shrbimit psikologjik n shkoll Ende standartet profesional q ofron shrbimi psikologjik perceptohen n shifra t ulta nga grupi i adoleshentve. Tabela 4. Perceptimi i adoleshentit pr takimin me psikologun 1. Un e mendoj se sht i nevojshm takimi me psikologun e 51.3 shkolls 2. Un nuk e mendoj se sht i nevojshm takimi me psikologun 42.3 e shkolls 3. Un nuk e di nse sht apo nuk sht i nevojshm takimi me psikologun e shkolls 6.4
Vetm 1 adoleshent ndr 2 t pyetur, e percepton takimin me psikologun e shkolls si nj veprim t efektshm dhe q ka ndikim pr modifikimin e sjelljes s tij problematike apo si mjet q e ndihmon pr t menaxhuar problemet e tij n ambientin shkollor apo familjar. Kjo shifr tregon mungesn e besimit q kan adoleshentt tek shrbimi psikologjik n shkoll. Shumica e adoleshentve besojn se ende shrbimi psikologjik nuk sht efikas dhe se nuk ka ndikim t rndsishm pr modifikimin e sjelljeve t tyre problematike. Ky fakt vjen nga perceptimi i ult q kan adoleshent mbi profesionalizmin q shfaq psikologu shkollor. T dhnat mbi kt pohim jepen n tabeln nr 5. Tabela 5. Perceptimi adoleshentit mbi nivelin profesional q shfaq psikologu shkollor 1. Personeli i shrbimit psikologjik sht shum i prgatitur 2. Personeli i shrbimit psikologjik sht i prgatitur 3. Personeli i shrbimit psikologjik sht disi i prgatitur 4. Personeli i shrbimit psikologjik nuk sht i prgatitur 23. 4 45. 3 20. 4 10. 9
168
2 adoleshent ndr 3 t pyetur, pohojn se psikologu shkollor shpreh nivel t lart profesional. Ai sht i aft q t zgjidhi problemet q kan adoleshentt. Por reth 30 % e adoleshentve pohojn se psikologu nuk shpreh nj nivel t lart profesional. p Ata shprehen se ai nuk sht efikas n punn e tij si psikolog shkollor. Ky rezultat, relativisht i lart n kahun mohues t vlerave profesionale t psikologut shkollor, mendoj se duhet marr m rezerva. Nj perceptim i till pr profesionalizmin e psikologut shkollor mund t jet pjesrisht objektiv, por mund t vij edhe nga veprimi i disa faktorve q nuk kan t bjn me profesionalizmin n punn e psikologut Disa faktor t till mund t jen periudha ende e shkurtr e vendosjes s shrbimit psikologjik n shkoll, mungesa e tradits s shrbimit psikologjik, dshira e adoleshentit pr t par menjher modofikimin e sjelljes negative, kontakti i pakt me shrbimin psikologjik se psikologu mund t punoj n dy apo tri shkolla, punsimi n detyrn e psikologut shkollor t specialistve q nuk kan formim psikologjik, etj. Kta faktor indirekt rrisin perceptimin negativ t adoleshentit ndaj shkalls s profesionalizmit t psikologut t shkolls Profesionalizmi i puns s psikologut n shkoll perceptohet nga adoleshentt q sht i suksesshm kur sht i lidhur me suksesin q ata kan n uljen apo reduktimin e stresit, sepse ndr problematikat kryesore n sjelljen e adoleshentit sht edhe niveli i lart i stresit. Ky nivel i lart i stresit vjen nga njera an nga problemet e prditshme q kan me rezultatet shkollore dhe nga ana tjetr nga problematikat e komunikimit t prditshm me familjen. Trusnia q japin kto probleme mund t nxisi tek adoleshenti nj situat stresuese. Shkalla e efikasitetit q mund t shfaqi shrbimi psikologjik, pr reduktimin e nivelit t stresit tek adoleshentt, tentohet t matet nprmjet nj pyetje direkte. Rezultatet mbi shkalln e besimit te shrbimi psikologjik jepen n tabeln nr 6. Tabela 6: Shkalla e besimit q ka adoleshenti ndaj shrbimi psikologjik n shkoll 1. Un kam shum besim te shrbimi psikologjik 2. Un kam besim te shrbimi psikologjik 3. Un kam pak besim te shrbimi psikologjik 4. Un nuk kam aspak besim te shrbimi psikologjik
169
32.4 35.8 20.7 11.1
T dhnat tregojn se 2 adoleshent ndr 3 t pyetur, kan besim se shrbimi psikologjik n shkolln e tyre sht nj instrument q mund t ndikoj n zgjidhjen e problemeve t sjelljes dhe n reduktimin e stresit q vjen nga jeta n shkoll dhe shoqri. Leximi i shifrave tregon se ende shkalla e besimit t adoleshentve ndaj shrbimit psikologjik sht jo shum e lart, por kjo shkall ka nj tenden pozitive pr ta perceptuar shrbimin psikologjik si nj insrument q ndihmon problemet e sjelljes n moshn e adoleshencs. 4. KONKLUZIONE Analiza sasiore dhe cilsore e t dhnave mbi shkalln e perceptimit q kan adoleshentt mbi efikasitetin e shrbimit psikologjik n shkolln shqiptare shpreh disa konkluzione q jan : S pari, koha relativisht e re e implementimit t shrbimit psikologjik n shkolln shqiptare, ende nuk lejon q adoleshentt t ken nj nivel t lart t njohjes s detyrave q ka ky shrbim n shkoll. S dyti, ende ambientet fizike ku ofrohet shrbimi psikologjik n shkoll nuk jan n standartet e krkuara. Ambientet fizike larg standarteve inicojn tek adoleshent nj rritje t perceptimit negativ ndaj ktij shrbimi n shkoll S treti, ende sht e ult shkalla e profesionalizmit q shpreh specialisti i shrbimit psikologjik. Standartet e ulta profesionale q shpreh ky shrbim, ndikojn mbi nivelin e ult t besueshmris q ka adoleshenti ndaj ktij shrbimi. S katrti, paragjykimet dhe opinionet frenuese t familjes dhe komunitetit shqiptar ndaj puns s psikologut shkollor krijojn barriera pr t ulur nivelin e bashkpunimit t adoleshentve me shrbimin psikologjik n shkoll. LITERATURA: Curtis M.J. School Psychology . A national perspective 2006 Fagan T & ise P. School psychology , past, present and future 2007 Tamo.A. Kamani .P. Nano.V. Tahsini .I. Agolli. I. Vlersimi i shrbimit psikologjik shkollor 2007 Saklofske D.0235., Schean 0235.L, Harrison G.L., Mureika J. The handbook of International School psychology 2006
170
Summary: The goal is to understand ho adolescents perceive the role of school psychological services and to measure the impact of psychological and social factors at the level of perception of the adolescents toard psychology service. The method is based on the questionnaire applied to 852 students. Based on the technique of choice ith quote. The data ere obtained ere processed through the SPSS program. Results shoed that 1 in 5 intervieed did not have knoledge that the psychological services operate in their school. 2 of the 5respondents say that they knoin part therole that havepsychological servicesin reducingnegative behaviors. There are some social and psychological factors that influencing the lo recognition of psychological service in school. Mentality of the society, lack of tradition of the society, the lo professional level, attitudes, prejudices, etc, are factors that eight in the lo level of perception. 42.6% agree that the opinion of the community adversely affects the use of the school psychological service. 35% agree that the lack of professionalism reduce the perception of school psychological service. The results indicate that the level of perception that Albanian teenager has on the efficiency of psychological service is still ay a lo level. The lo level of perception comes from the role of some psychological and social factors of the Albanian society. The professionalism of the service affects the perception of reducing the efficiency of the service. The psychology of Albanian family has an inhibitory effect on reducing the level of perception for school psychology service
171
EDUKIMI MBI HIV/AIDS - FAKTOR ME RNDSI N PARANDALIM Florinda Balla, MSc Instituti Shndetit Publik, Tiran Enina Balili, MSc Ministria e Arsimit dhe e Shkencs, Tiran RNDSIA E EDUKIMIT MBI HIV/AIDS Zgjerimi dhe prmirsimi i edukimit mbi HIV dhe AIDS ka rndsi t madhe pr parandalimin e prhapjes s infeksionit HIV/AIDS. sht HIV? H human I immunodeficiency V virus HIV (Virusi i imunodefiiencs humane) infekton qelizat e sistemit imunitar - Infeksioni on n shkatrrimin progresiv t sistemit imunitar sht AIDS? A acquired I immune D deficiency S syndrome AIDS (Sindromi imunodefiiencs s fituar) i referohet stadit m t avancuar t infeksionit HIV i mund t transmetohet nprmjet: - Marrdhnieve seksuale t pambrojtura (vaginale ose anale) ose seksit oral me nj person t infektuar. - Transfuzioneve t gjakut t kontaminuar. - Prdorimit t ageve, shiringave apo mjeteve shpuese t kontaminuara. - Nns me HIV tek fmija gjat shtatzanis, lindjes apo ushqyerjes me gji.
172
Edukimi mbi HIV/AIDS-faktor me rndsi n parandalim
HIV/AIDS n Bot: Sipas UNAIDS 2012 Global Report:
Epidemia Globale e AIDS, 2012

Numri i njerzve q jetojn me HIV
G jith es ej A d u lt G ra F m ij n n 1 5 vje G jith s ej A d u lt F m ij n n 1 5 vje G jith s ej A d u lt F m ij n n 1 5 vje 3 4 .2 m illion [3 1 .8 3 5 .9 m illion ] 3 0 .7 m illion [2 8 .6 3 2 .2 m illion ] 1 5 .7 m illion [1 5 .7 1 7 .8 m illion ] 3 .4 m illion [3 .1 3 .9 m illion ] 2 .5 m illion [2 .2 2 .8 m illion ] 2 .2 m illion [2 .0 2 .4 m illion ] 3 3 0 0 0 0 [2 8 0 0 0 0 3 8 0 0 0 0 ] 1 .7 m illion [1 .6 1 .9 m illion ] 1 .5 m illion [1 .3 1 .7 m illion ] 2 3 0 0 0 0 [2 0 0 0 0 0 2 7 0 0 0 0 ]
Raste t reja
Vdekje t lidhura me AIDS
Adult dhe fmij q jetojn me HIV

Europa Lindore dhe Europa Qndrore Azia Qndrore 1.5 million & Perndomore [1.3 1.8 million] 860 000 Azia Lindore Lindja e Mesme& Afrika e Veriut Afrika Sub-Sahariane
[22.2 24.7 million] [250 000 450 000] [780 000 960 000] [590 000 1.2 million]
Amerika Veriut
[1.1 2.0million]
1.4 million
Karaibet
830 000
[200 000 250 000]
230 000
330 000
Azia Jugore & JugLindore

[3.1 4.7 million]
Amerika Latine
[1.1 1.7 million]
1.4 million
23.5 million
4.2 million
Oqeania
47.000 60 000]
53 000
Totali: 34.2 milion (31.8 35.9 milion)

D e c e mbe r 2 0 1 2 4
HIV /AIDS N SHQIPRI Sipas Programit Kombtar t HIV/AIDS (ISHP) Shqipria mbetet nj vend me prevalenc t ult t infeksionit HIV. 555 raste me HIV jan identifikuar (deri n dhjetor 2012). 28 raste jan fmij. 70 raste t reja gjat vitit 2012 pr periudhn janar-nntor,51 prej t cilve jan meshkuj dhe 19 jan femra.
173
M shum se 90 % e ktij infeksioni ka ndodhur nga mardhnjet seksuale t pambrojtura. 3% nga gjaku i infektuar. 4% nga nna e infektuar tek fmija . Grup-mosha m e prekur sht 25-44 vje 19 % e totalit t rasteve e kan humbur jetn pr shkak t AIDS 222 persona trajtohen me terapin antiretrovirale (ARV),207 t rritur dhe 15 fmij. Edukimi efektiv mbi HIV dhe AIDS : - ndihmon n parandalimin e infeksioneve t reja. - Ju ofron njerzve informacion n lidhje me HIV in dhe mnyrat e transmetimit t tij - I pajis ata me njohuri pr t mbrojtur veten nga infektimi me kt virus. - Redukton stigmn dhe diskriminimin N mbar botn vazhdon t jet problem frika dhe stigma lidhur me HIVin q ushqehen nga t moskuptuarit dhe mungesa e informacionit. Kjo jo vetm q ka nj ndikim negativ mbi personat q jetojn me HIV/AIDS, por gjithashtu mund t nxis prhapjen e HIV-it duke dekurajuar njerzit q t krkojn testim dhe trajtim pr HIV 2 NEVOJAT E EDUKIMIT MBI HIV/AIDS Edukimi mbi HIV dhe AIDS mund t jet efektiv kur u drejtohet grupeve specifike t cilt jan veanrisht n risk pr kt infeksionin. Grupet n risk t lart mund t ndryshojn me kalimin e kohs. P.sh n fillimet e epidemis s HIV-it n Amerik,meshkujt q kryejn seks me meshkuj dhe prdoruesit e drogave me injektim ishin m shum n risk pr infeksionin HIV. Sot, n Amerik, heteroseksualt; Afrikano-Amerikant dhe popullsia Latino-Hispanike jan identifikuar gjithashtu si grupe veanrisht vulnerable ndaj infeksionit HIV . AIDS ndikon n shum pjes t shoqris, kshtu t gjith duhet ndrgjegjsohen pr HIV-in dhe AIDS-in. Megjithat, sht e rndsishme t kuptohet q prqndrimi i edukimit pr HIV dhe AIDS tek grupet m n risk nuk duhet t lr jasht vmendjes grupet t cilat jan konsideruar si jo n risk sepse kjo mund t oj n nj
174
rritje t numrit t t infektuarve me HIV tek kto grupe t cilave ju sht neglizhuar edukimi pr HIV p.sh. personave n mosh t madhe.Duke i ofruar popullats s prgjithshme edukim baz pr HIV/AIDS kontribuohet n prfitimin e sakt t informacionit, promovimin e ndrgjegjsimit dhe luftimin e stigms dhe diskriminimit. Po ashtu sht e rndsishme q personat q tashm jan t infektuar me HIV t marrin n vazhdimsi edukim mbi HIV dhe AIDS. Kjo i ndihmon: - t jetojn pozitivisht pa jua prcjell virusin personave t tjer ; - t parandalojn infektimin me forma t tjera t viruseve ; - t sigurojn nj cilsi t mire jete nprmjet informimit lidhur me medikamentet q jan n dispozicion ,kujdesit dhe mbshtetjes. OFRIMI I EDUKIMIT MBI HIV/AIDS Edukimi mbi HIV dhe AIDS mund t ofrohet n mjedise t ndryshme, nga klasat e shkollave tek mjediset familjare apo miqsore ku ndahen njohurit lidhur me HIV/AIDS. sht e rndsishme q ky edukim t jepet n nj shumllojshmri mjedisesh pr tu siguruar q jan arritur grupet m vulnerabl dhe m t margjinalizuara t shoqris , informacioni t jet i sakt dhe prforcuar nga burime t ndryshme. EDUKIMI MBI HIV/ AIDS N SHKOLLA Shkolla sht vendi m i zakonshm ku msohet mbi HIV dhe AIDS. Pr shkak t universalitetit dhe kapacitetit,shkollat jan mjediset kryesore pr edukimin e fmijve dhe t rinjve rreth HIV/AIDS-it.Ndrsa t rinjt jan n risk t lart pr tu infektuar me HIV, sht e rndsishme q t edukohen mbi transmetimin e HIV-it para se ata t ekspozohen n situata q i vn ata n risk pr infeksionin (p.sh. para se ata t bhen seksualisht aktiv)Shkollat luajn rol t madh n formimin e qndrimeve, opinioneve dhe sjelljeve t t rinjve kshtu q jan vende ideale pr msimin e aspekteve sociale dhe biologjike t HIV dhe AIDS. Antart e komunitetit t gjer gjithashtu mund t rrisin njohurit e tyre n lidhje me HIV /AIDS prmes mjediseve shkollore. Msuesit e trajnuar mbi HIV dhe AIDS mund ta kalojn kt informacion tek nxnsit si dhe tek t rriturit, po ashtu edhe fmijt mund tu tregojn prindrve t tyre apo miqve ato q kan msuar lidhur me HIV/AIDS.
175
EDUKIMI MBI HIV /AIDS N VENDIN E PUNS Mjedisi i puns sht vendi ky pr realizimin e programeve t parandalimit dhe kujdesit ndaj HIV dhe AIDS Edukimi i njerzve n pun sht nj rrug e rndsishme e pajisjes s tyre me informacion pr parandalimin e prhapjes s HIV-it dhe arrin personat t cilve u ka munguar edukimi mbi HIV/ AIDS. sht vlersuar q nnt n dhjet persona q jetojn me HIV punojn. Ofrimi i edukimit n vendin e puns sht i rndsishm pr t ndihmuar personat q jetojn me HIV t jetojn shndetshm dhe t vazhdojn punn. Disa profesione kan risk t lart pr marrjen e HIV-it . Realizimi i edukimit mbi HIV dhe AIDS n vendin e puns sht veanrisht i rndsishm pr parandalimin e prhapjes s virusit.Punonjsit e kujdesit shndetsor mund t jen n risk t lart pr marrjen e HIV,(p.sh. nga shiringat dhe nga instrumente t tjera mjeksore ) ndrkoh q jan duke punuar. Ndaj edukimi mbi HIV /AIDS duhet t ket prioritet n kto mjedise, pr tu siguruar q punonjsit e kujdesit shndetsor t marrin masat e duhura pr t mbrojtur veten nga infeksioni HIV. Disa njerz mund t jen shum vulnerabl pr HIV /AIDS pr shkak t stilit t tyre t jets. P.sh. punonjsit q kalojn shum koh larg shtpis mund t prfshihen m shum n sjellje seksuale me risk sesa ata q e kalojn shumicn e kohs n familje. Organizata Internacionale e Puns (ILO- International Labour Organization) punon n gjith botn me programe dhe politika lidhur me HIV/AIDS-in n vendin e puns. Qllimi sht: - mbrojtja ndaj diskriminimit n mnyr ligjore. - promovimi i iniciativave parandaluese n vendin e puns - mbshtetja e personave q jetojn me HIV duke u siguruar akses n parandalim, kujdes dhe mbshtetje. N 2012 u lanua fushata Getting to Zero at Work pr t promovuar t drejtat e personave q jetojn me HIV n vendin e puns . Edukimi mbi HIV dhe AIDS n vendin e puns duhet t jet universal dhe si rezultat njerzit t ndrgjegjsohen m shum mbi problematikat e HIV-it dhe personat q jetojn me HIV t mos jen subjekt i stigms dhe diskriminimit n vendin e tyre t puns.
176
SI MUND T OFROHET EDUKIM MBI HIV/AIDS? Ka shum metoda dhe materiale q mund t prdoren pr t edukuar njerzit rreth HIV/ AIDS. Ktu prfshihen: radio & televizioni, broshurat, flet-palosjet, posterat; billbordet, teatri i rrugs etj. Forma e edukimit mbi HIV/AIDS lidhet me ata t cilt jan duke u edukuar . N mnyr q t arrijm grupin e dshiruar , duhet marr n konsiderat mjedisi si dhe lloji i medias q duhet prdorur. Realizimi i edukimit mbi HIV/AIDS varet gjithashtu nga qllimet e programeve t edukimit.Ndonjher edukimi mbi HIV/AIDS ka t bj me dhnien e informacionit baz : - si mund t mbrojm veten; - ndryshimi midis HIV dhe AIDS; - ndihma pr t reduktuar stigmn dhe diskriminimin etj. Strategji t tjera edukimi jan t destinuara t ken efekte m t menjhershme dhe mund t synojn personat t cilt kan m shum gjasa pr tu ekspozuar ndaj sjelljeve me risk p.sh. n klubet e nats ose vendet ku kalohen pushimet verore apo dimrore. - Edukimi mbi HIV /AIDS nprmjet medias Media ka luajtur dhe luan rol t rndsishm n edukimin mbi HIV/AIDS. Edukimi nprmjet medias konsiderohet efektiv pr rritjen e nivelit t ndrgjegjsimit t popullats si dhe nxitjes s ndryshimit t sjelljeve pr t zvogluar rrezikun e transmetimit t HIV-it. Edukimi efektiv mbi HIV dhe AIDS nprmjet medias redukton stigmn dhe diskriminimin ndaj personave q jetojn me HIV/AIDS. - Peer education Peer education sht edukimi q realizohet nga persona q jan pjes e grupit q merr informacionin ose q u prkasin backgroundeve sociale t ngjashme. Peer education sht nj metod m pak formale edukimi , e cila mund t jet m e aksesueshme nga personat t cilt nuk frekuentojn mjediset shkollore. N t njjtn koh, duhet t sigurohemi q edukatort t jen trajnuar mbi tematikat dhe informacioni q japin t jet i sakt dhe i besueshm. Kjo e bn peer education nj mnyr shum efektive pr t arritur grupet e margjinalizuara.
177
- Edukimi gjithprfshirs mbi HIV /AIDS Shum njerz tani jan t vetdijshm pr rreziqet e HIV-it, por ende do vit miliona njerz infektohen me kt virus. Prandaj sht jetike q edukimi mbi HIV /AIDS t shkoj prtej thjesht dhnies s informacionit. Ky edukim duhet t mbshtetet nga prpjekjet e tjera pr parandalim, t tilla si: - sigurimi i prezervativve; - sigurimi i pajisjeve sterile injektuese, - brja e shrbimit t kshillimit dhe testimit t disponueshm dhe t arritshm pr t gjith. Pr tu siguruar q njerzit jan t gatshm dhe t aft q njohurit e marra mbi HIV dhe AIDS ti kthejn n veprime, ata kan nevoj pr m shum se faktet baz . Edukimi mbi HIV dhe AIDS krkon t motivoj njerzit pr tu ndrgjegjsuar se far ata msojn sht e rndsishme n jetn e tyre. Fuqizimi sht vendimtar, pasi njerzit duhet t jen n nj pozicion ku ata t jen n gjendje t marrin kontrollin mbi sjelljet e tyre. FAR INFORMACIONI NEVOJITET T PRFSHIHET N EDUKIMIN MBI HIV/AIDS? Edhe pse edukimi mbi HIV/AIDS duhet t prshtatet me kontekstin n t cilin zhvillohet dhe pr njerzit q jan duke arsimuar, ka disa fusha kye q programet e edukimit mbi HIV dhe AIDS duhet t mbulojn. Shum e rndsishme sht q informacioni q ofrohet t jet nj ekuilibr i : - aspekteve sociale; - aspekteve emocionale; - informacioneve biologjike dhe; - informacioneve mjeksore mbi HIV/AIDS. Konkluzion: 1. Edukimi sht nj faktor i rndsishm n parandalimin e prhapjes s HIV-it 2. HIV/AIDS lidhet me mnyrn e t sjellurit 3. Sjelljet me risk rrisin mundsin e transmetimit t HIV-it Referenca: 1. UNAIDS 2012 Global Report
178
2. WHO/UNAIDS/UNICEF (2011) Global HIV/AIDS Response: Epidemic update and health sector progress towards Universal Access 2011 3. Centers for Disease Control and Prevention (2009), HIV/AIDS Surveillance Report 2007 (Vol. 19). 4. Centers for Disease Control and Prevention (2008, April) HIV/AIDS among Hispanics/Latinos. 5. AIDS InfoNet (2009, 24th May) Fact sheet number 616: older people and HIV. 6. GNP+ (2009, April), Living 2008: The Positive Leadership Summit Report. 7. Kalichman S. (ed) (2006), Positive Prevention: Reducing HIV Transmission Among People Living with HIV/AIDS Springer. 8. UNESCO (2009, May), A strategic approach: HIV & AIDS and education. 9. ILOAIDS (2008, March), Saving lives, protecting jobs: International HIV/AIDS Workplace Education Program. 10. ILOAIDS (2008, March), Saving lives, protecting jobs: International HIV/AIDS Workplace Education Program. 11. ILOAIDS The ILO and HIV/AIDS. 12. UNAIDS (2012, 29th November) The International Labour Organization launches Getting to Zero at Work campaign.
179
SHKOLLAT E MESME GJAT VITEVE 1928-1939 Bedri Kola N qytetin e Tirans gjat viteve t mbretris kemi kto shkolla t mesme: Gjimnazi i Tirans Nj vend nderi n historin e arsimit ton kombtar z gjimnazi i Tirans. Si lindi kjo shkoll dhe vshtirsit q ndeshi n vitet e fara t veprimtaris s tij, jan trajtuar gjersisht n kreun III Arsimi fillor dhe fillimet e arsimit t mesm, 1920-1928, me titullin Gjimnazi i Tirans.
Godina e Gjimnazit Shtetror t Tirans 1938 M 15 shtator t vitit msimor 1928-1929 n gjimnazin e Tirans filluan msimet edhe nxnsit e degs ushtarake119, por pr munges personeli dhe ngushtic lokali, deri n vitin shkollor 1930-31 ata i vijuan msimet
119
AQSh, f. 195, d. 103, f. 232, viti 1928
180
Shkollat e mesme gjat viteve 1928-1939
vetm n degn klasike. Mungesa e kuadrit msimor solli q pr disa vjet t kishte msues q punuan me ngarkes t madhe prej 30 orsh msimi n jav120. Ngarkesa msimore e msuesve t gjimnazit Nr. 1. 2. 3. 4. Emri Mbiemri Qemal Prmeti Karl Gurakuqi Anton Krajni Vasil Thoma Gjimnaz (or) 8 9 18 18 Ushtarake (or) 12 16 12 15
Vshtirsi tjetr pr gjimnazin ishte mungesa e teksteve msimore, si pasoj e s cils nxnsit pjesn m t madhe t ors s msimit e kalonin duke kopjuar msimin n klas n vend q t dgjonin shpjegimin e msuesit dhe t zhvillonin aftsit e tyre. Ja si e prshkruan gjendjen n gjimnazin e Tirans inspektori i arsimit z. Leonidha Nai: M 30 mars, ditn e shtun, vizitova klasat e gjimnazit shtetruer t Tirans dhe hyra n klasat me radh. N nj klas gjeta z. K. Gurakuqi q jepte msim gjuhe dhe u diktonte nga nj dorshkrim mbi sinthaksn e gjuhs; n rendin tjetr gjetm profesor z. V. Thoma q diktonte nga nj tekst shkolluer msim mbi gjeometrin; n rendin tjetr profesorin e gjuhs italishte q diktonte prap nj cop shkrimtari dhe n tjatrn klas z. Krajni q jepte msim gramatikn, po me tekstin shkolluar121. Pr kt arsye,- vazhdon raporti,inspektori urdhroi t ndalohet kjo metod msimdhnieje dhe tu jepen nxnsve materialet msimore pr ti kopjuar n kohn e studimit dhe jo n orn e msimit122. Vshtirsi n punn e shkolls solli pr dy vjet (1928-1930) edhe prania e nxnsve t gjimnazit ushtarak t Tirans n t njjtin lokal dhe me po ata msues. Kur nxnsit ushtarak sbashku me 4 msues u larguan dhe kaluan n nj ndrtes t veant, n gjimnazin e Tirans u ndie mungesa e personelit msimdhns123. Nga ana tjetr, mungesa e lokalit t prshtatshm kushtzoi n fillimet e
AQSh, f. 295, d. 90, f.13, viti 1929 AQSh, f. 195, d. 12, f. 13, viti 1929 122 AQSh, f. 195, d. 90, f. 14, viti 1929 123 AQSh, f. 195, d. 12, f. 11, viti 1929
120
121
181
tij kufizimin e numrit t nxnsve deri n vitin 1936. Kt regjistrim t ngadalshm e pasqyrojn statistikat q inspektori i arsimit, z. Leonidha Nai i drgonte Ministris s Arsimit. Konkretisht, n informacionin e dats 23.9.1929, ndr t tjera, ai shkruante: Deri n kt dat n klasn e par jan regjistruar 28 nxns; n klasn dyt 20 nxns; n klasn e tret 11 nxns; n klasn e katrt 16 nxns dhe klasn e pest 6 nxns; gjithsej jan regjistruar 81 nxns124. Duhet theksuar se regjistrimet nuk kishin afat fiks, pasi ato n rastin e pmendur nga informacioni i z. L. Nai, del se vazhduan deri m 25 t muajit t ardhshm125. Me gjith vshtirsit, si rezultat i prpjekjeve t msuesve dhe t kujdesit t Ministris s Arsimit, gjimnazi dalngadal erdhi duke u rritur dhe duke u konsoliduar. Ktu ka ndikuar si dshira e nxnsve pr t msuar, puna e mir e msuesve dhe kujdesi i treguar nga organet e arsimit. Si del nga dokumentet e kohs, inspektori i arsimit dhe vet Ministria e Arsimit e ndiqnin me prparsi punn n gjimnaz. Domethns pr kt sht fakti q nuk reshtn prpjekjet pr przgjedhjen e kuadrit m t aft. Kshtu, brenda 14 vitesh, 1925-1939, u ndrruan tet drejtor: Mihal Sherko, Qemal Prmeti, Karl Gurakuqi, Aleko Tashko, Veniamin Dashi, Gabriel Meksi, t gjith figura me emr n arsimin ton. Vazhdimsia e puns n gjimnaz nuk ka qen e leht. Shpesh kishte edhe pengesa t papritura: munges fondesh,munges kushtesh etj. N pragun e fillimit t vitit t pest t jets s tij, papritur gazeta Ora, m 13 shtator 1930, shfaqi shqetsimin e madh dhe dha lajmin pr mbylljen e gjimnazit t Tirans126. Gazeta Rilindja e Arbnis n kryeartikullin e saj A do t suprimohet gjimnazi i Tirans shfaqi shqetsimin e madh pr lajmin e gazets Ora, pr mbylljen e gjimnazit t Tirans dhe transferimin e tij n Gjirokastr127. Shqetsimi q shkaktoi ky lajm ishte i madh. M 18 shtator po kjo gazet shkroi se mbyllja e gjimnazit shkakton shqetsimin e popullit t Tirans. T hnn mbrma nj shumic prej popullit u mblodhn n lokalin klub Tirana dhe biseduan rreth qndrimit t tyre kundrejt mass qeveritare, q i udiste. N fund u vendos q nj grup prej nxnsve dhe prindrve t paraqitej para Mbretit pr t qar hallin128.
124 125
AQSh, f. 195, d. 12, f. 37, viti 1929 AQSh, f. 195, d. 12, f. 39, viti 1929 126 Gazeta Ora, Tiran, nr. 169, 13 shtator 1930, f. 1 127 Gazeta Rilindja e Arbnis, nr. 68, Tiran, 16 shtator 1930, f. 1 128 Po atje, nr. 69, Tiran, 18 shtator 1930, f. 1
182
Nga ana tjetr, nxnsit bn nj demonstrat para Kryeministris dhe Ministris s Arsimit, ku dshprimi i tyre u shtua me qndrimin e keq e t habitshm q mbajti kundrejt tyre ministri i Arsimit, qndrim t cilin e komentoi shtypi i kohs. Gazeta Vullneti i popullit n kryeartikullin Gjimnazi shtetruer i Tirans u mbyll komentonte motivimin e Ministris s Arsimit: Shqipria e prbame prej nj milion frymsh nuk ka nevoj m tepr gjimnaze se ato q do t ket n vjetin e ri, d.m.th. nj n Kor, nj n Gjirokastr, tri n Shkodr dhe nj gjimnaz ushtarak n Tiran. Mesa kemi mujt t informohemi, Kshilli Ministruer do ta pranoj propozimin e Ministris s Arsimit129. Populli i Tirans jo vetm q e kundrshtoi kt vendim t Ministris s Arsimit, por mori prsipr t mbulonte nj pjes t shpenzimeve, vetm t mos mbyllej gjimnazi. E sigurojm Ministrin e Arsimit se do t gjej prkrahje si morale, ashtu dhe materiale nga populli dhe intelektualt e kryeqytetit, mjafton vetm q ajo t marr iniciativn. Ne nga ana jon themi vetm kt: kryeqytetit duhet me doemos q ti modernizohet shkolla m e nalt e kjo barr i bije z. Hil Mosi dhe Aleksandr Xhuvanit130. Ndrsa 200 gjimnazistt i krkuan ministrit ja t elej gjimnazi, ja tu hapnin dyert e burgjeve131. Ajo q i habiti nxnsit e gjimnazit, ishte qndrimi i ministrit, t cilin e njihnin si poet t njohur, njeri prparimtar dhe romantik. Ai jo vetm nuk i priti n takim, por edhe i krcnoi ata me masa ndshkuese132. Pas kundrshtive t shumta dhe t qndress s vendosur t nxnsve, t msuesve, t prindrve, t opinionit t gjer dhe t banorve t Tirans, u desh ndrhyrja e mbretit, Zogu I, i cili vendosi t mos mbyllej gjimnazi. Edhe ksaj here,- shkruante me kt rast gazeta Ora,- Prijsi jon, simbas dshirimit t popullit, dha nj vendim t kundrt, tue shptue nj shkoll t mesme133. Gjendja e gjimnazit n fund t vitit shkollor1929-1930 pasqyrohet n tabeln e mposhtme134:
129 130
Gazeta Vullneti i populli, nr. 131, Tiran, 16 shtator 1930, f. 1 Gazeta Ora, nr.69, Tiran, 16 shtator 1930, f. 1 131 Gazeta Vullneti i popullit, nr. 132, Tiran, 17 shtator 1930, f.1. 132 Gazeta Rilindja e Arbnis, nr. 69, Tiran, 18 shtator 1930, f. 2 133 Gazeta Ora, nr. 180, Tiran, 26 shtator 1930, f. 3 134 AQSh, f. 195, d. 30, f. 184, viti 1931
183
Nr. 1 2 3 4 5
Nxns T regjistruar T rregullt Kalues Riprovues Mbets
Kl. I 44 38 17 10 11
Kl. II 26 22 11 8 3
Kl. III Kl. IV 15 15 7 8 12 11 11 -
KL. V 15 15 14 1 -
Kl. VI 10 10 10 -
Nga tabela del se ka pasur nj ndryshim t madh ndrmjet numrit t nxnsve t regjistruar dhe atyre q nuk e frekuentuan rregullisht gjimnazin, duke prfshir ktu edhe prqindjen e ult kaluese pr do klas. Shqetsues pr sa i takon vijueshmris jo t rregullt ishin viti i dyt, me 15%, viti i par me 9,9%. Ndrsa, pr kalueshmrin shqetsuese qen klasat e ulta: klasa e par me 45,7%, klasa e dyt 50% dhe klasa e tret 40,6%. Ndrsa n klasat e larta gjendja ishte krejtsisht ndryshe: klasa IV dhe VI 100%, pra kalueshmri t plot, dhe klasa V 91%. Kalueshmrin e ult drejtoria e gjimnazit e lidh me faktin e nivelit t ult t nxnsve t rinj, pasi nxnsit e klass s par vinin t dobt dhe shum t dobt nga shkolla fillore, prandaj nga ana e tyre u propozua t praktikohej nj provim pranimi. N kalueshmrin e ult ndikoi, n radh t par, rritja e menjhershme e nivelit t njohurive nga fillorja n gjimnaz. Ndikuan, gjithashtu, edhe mosprcaktimi i prer i planit msimor, duke qen ndrmjet gjimnazit real e klasik dhe shkolls ushtarake, kushtet e papshtatshme t zhvillimit t msimit e t studimit, godina e paprshtatshme (shtpia e Osman Myderizit n Shallvare), mungesa e mjeteve didaktike, si dhe gjendja e paknaqshme e orendive shkollore, numri i pakt i msuesve (9 veta). M n fund, drejtoria e krkoi zgjidhjen e tyre dhe kthimin e gjimnazit me profil real135. N prpjekje pr t reformuar gjimnazin, K. Gurakuqi propozoi t fus planin msimor dhe programet msimore t sistemit arsimor gjerman, sepse, sipas tij, ai i pajis nxnsit me nj kultur t gjan, si dhe kt vit gjimnazi mbush 7 klas136. N vitin 1931 Qemal Prmeti del n pension dhe drejtor emrohet Karl
135 136
AQSh, f. 195, d. 30, f. 185, viti 1931 Gazeta Besa, nr.46, Tiran, 12 shtator 1931, f.4
184
Gurakuqi137. Drejtori i ri me kultur perndimore austriake futi shum elemente t sistemit arsimor gjerman. Pr t pasur nj nj mendim m t plot pr ecurin e puns n gjimnaz n vitin shkollor 1930-1931, po japim statistikn prkatse. Statistika pr gjimnazin e Tirans n vitin 1931138: Nr. 1 2 3 4 5 Nxns T regjistruar T rregullt Kaluesa Riprovim Mbets Kl. I 44 38 17 10 11 Kl. II 26 22 11 8 3 Kl. III 15 15 7 8 Kl. IV KL. V 12 15 11 15 11 14 1 Kl. VI 10 10 10 -
N vitin e par, t dyt dhe t tret rezultatet e nxnsve nuk jan t mira. Ka shum mungesa, sidomos n vitin e par dhe t dyt. Kalueshmria n kto tri vitet e para nuk sht as 50%. Statistika me rezultatet e saj pasqyron situatn e vshtir q po kalonte gjimnazi shtetror i Tirans. Kt situat e tregon edhe raporti q drejtori i shkolls i drgon Ministris s Arsimit m 8.8.1931 ku, ndr t tjera, thekson: N klasn e par t gjimnazit ka shum nxns mbets nga q nxnsit vijn t dobt nga fillorja, prandaj krkoj t bhet provim pranimi n gjimnaz. Ndrtesa e gjimnazit q ndodhet n shtpin e Osman Myderrizit n Shallvare sht e paprshtatshme. Po ashtu, dhe gjendja e mjeteve msimore dhe e orendive shkollore sht e paknaqshme. Gjimnazi ka vetm 9 profesor, numri i tyre duhet t shtohet. Gjimnazi yn n baz t programit mund t quhet gjimnaz real139. N prpjekje pr t reformuar gjimnazin, K.Gurakuqi propozon t fus programin e sistemit arsimor gjerman, sepse, si shprehet ai, i pajis nxnsit me nj kultur t gjan, si dhe kt vit gjimnazi mbush 7 klas140. Po kt vit msimor n baz t shkress s Ministris s Arsimit nr. 229, m 23.10.1931, hiqet nga gjuht e huaja gjuha italiane dhe mbetet vetm
137 138
Gazeta,Vullneti i popullit, nr. 289, Tiran, 1.4.1931, f. 1 AQSh, f. 195, d. 30, f. 184, viti 1931 139 AQSh,f.195, d. 30, f. 185, viti 1931 140 Gazeta Besa, nr. 46, Tiran, 12 shtator 1931, f. 4
185
gjuha frnge. Frytet e para t gjimnazit erdhn n fund t vitit 1932. N nj artikull me titull, Prfundimet e maturs s gjimnazit dhe godina e re, gazeta Besa shkruante: Matura e par e gjimnazit t kryeqytetit prfundoi n kt mnyr tue marr diploma 11 student, duke dhn n vazhdim t njoftimit edhe emrat e maturantve t par141. Po kt vit gjimnazi u plotsua me nj godin t re n lagjen Tirana e re142. Por problemet e njohura, si jan trajtuar m sipr, her pas here dilnin n pah. Nga raporti q drejtori K.Gurakuqi i drgonte Ministris s Arsimit, msojm se n vitin msimor 1932-1933, nga 219 nxns t regjistruar, 12 nxns ishin larguar dhe 7 nxns kishin mbetur n klas. N shkoll kishte patur 37 bursist. T 16 nxnsit e klass s shtat u paraqitn n provimet e pjekuris m 19 qershor143. Po kshtu, msojm se mangsit ishin t vazhdueshme. Prandaj n t gjitha raportet q drejtori i drgonte Ministris shikojm t njjtat krkesa: a. krkes pr msues; b. krkes pr mjete msimore didaktike; c. krkes pr mjedise t reja msimore144. Ndr krkesat q shtoheshin ishte edhe problemi i biblioteks s shkolls, i cili u zgjidh fal ndihmess s intelektualve t Tirans. Pr kt rast, gazeta Besa shkruante se krkess s gjimnazit pr nj bibliotek iu prgjigjn intelektualt e Tirans, duke i dhuruar libra t ndryshm145. Po kjo gazet prcolli lajmin e gzuar pr gjimnazistt dhe popullin e Tirans m 3.11.1933, se Ministri i Arsimit ka vendos t adaptoj pr ndrtes t gjimnazit t Tirans gazermn Skanderbeg, q asht lirue146. Vendosja e gjimnazit, n vitin shkollor 1934-1935, n lokalet e ishkazerms Sknderbeg t kryeqytetit, ndikoi n shtimin e numrit t nxnsve dhe n prmirsimin e puns s shkolls, n prgjithsi. M 6.1.1934 u hap internati (konvikti), duke marr gjith bursistt e shkolls mbretrore ushtarake147. Si rezultat i ktyre ndryshimeve n fund t ktij
141 142
Gazeta Besa, nr. 299, Tiran, 15 korrik 1932, f .4 Po atje 143 AQSh, f. 195, d. 12 ,f. 144, viti 1933 144 AQSh, f. 195, d. 12, f. 332, viti 1933 145 Gazeta Besa, nr. 468, Tiran, 3 fruer 1933, f.4 146 Gazeta Besa, nr. 696, Tiran, 3.11.1933, f. 4 147 AQSh, f. 195, d. 33, f. 15, viti 1934
186
viti msimor numri i nxnsve arriti n 518 nxns. Nga ata kaluan 215 ose 45%, mbetn me riprovim n nj lnd 93 nxns, n dy lnd 80 nxns, t prjashtuar dhe t larguar 47 nxns ose 9%148. At vit morn dftes pjekurie 29 maturant149. Rritja e numrit t nxnsve u shoqrua me probleme t ndryshme si: rritjen e krkess pr mjedise msimi, mungesa e t cilave solli si pasoj largimin e konviktit nga ndrtesa e shkolls me pretekstin se ishte n mes t qytetit dhe zhurmat pengonin konviktort q t msomin me qetsi, apo rriti krkesat pr investime sepse kjo godin madhshtore nga jasht duhej prshtatur nga brenda150. Ktyre problemeve, sidomos problemit t njohjes s dftess s pjekuris nga universitetet e huaja shtypi i kohs i kushtoi nj vmendje t posame. Rasti i mospranimit n Universitetin e Bukureshtit t dy t rinjve nga gjimnazi i Tirans, pr mosnjohje t dokumentit t lshuar prej drejtorit t ktij gjimnazi, vuri para Ministris s Arsimit si detyr przgjedhjen e profesorve me diploma pr t dhn msim n kt shkoll151. Kritikave t gazets Arbnia nuk i shptoi as konvikti i gjimnazit. Internati i gjimnazit t Tirans,- shkruante kjo gazet m 16.10.1936,- sht nj vend ku nj evropian me edukat dhe kultur nuk do ta pranonte q t jet stall pr kalin e tij152. Konvikti ishte nj ndrtes prdhese me mure me lagshtir n nj nivel me sheshin e oborrit, me shtretr jo t prshtatshm ku flinin nxnsit. Po kjo gazet, n nj artikull t dats 17 tetor ngriti nj shqetsim tjetr q lidhej me orarin e msimeve. Ndr t tjera ajo shkruan se kan kaluar dy jav dhe nxnsit nuk din far t prgatisin pr nesr, kshtu q vijn n shkoll t paprgatitur153. T gjith kta shembuj na tregojn se rruga q ndoqi kjo shkoll pr tu konsoliduar si simotrat e saj n Shkodr dhe n Gjirokastr, ishte e vshtir, por e prballueshme. Plani msimor i gjimnazit t Tirans n vitin msimor 1936-1937154:
148 149
AQSh, f. 195, d. 12, f. 17, viti 1934 AQSh, f. 195, d. 224, f. 135, viti 1937 150 Gazeta Vatra, nr. 469, Tiran, 1.1.1936, f. 3 151 Gazeta Arbnia, nr. 196, Tiran, 27 fruer 1936, f. 2 152 Gazeta Arbnia, nr. 390, Tiran, 16.10. 1936, f. 2 153 Gazeta Arbnia, nr. 391, Tiran, 17. 10.1936, f. 2 154 AQSh, f. 195, d. 43, f. 210, viti 1936
187
Shkalla e ult Shkalla e lart

Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 Lndt Gj. shqipe Ed. moral Frngjisht Italisht Latinisht Gjermanisht Histori Gjeografi Matematik H. natyre Fizik Kimi Teknologji Filozofi Ekonomi, drejtsi Histori arti Gjeometri diskriptive Ed. fizike Vizatim Muzik, kng Bukurshkrim Strvitje ushtarake Greqisht 3 3 4 2 1 3 4 2 3 3 2 3 3 2 3 2 1 3 2 1 3 3 3 2 2 2 2 2 4 3 2 2 4 3 3 3
I II I I I Kl. III Real IV Kl. IV Real V VI VII VIII
6 1 4
5 1 4
4 1 4 4 4 4 2 2 4
4 1 4 4
4 1 4 4
4 1 4 4
4 4 4 4
4 4 4 4 2 1 3 2 2 2
4 4 4 4 2 1 4 2 2 2
4 4 4
2 2 4
2 2 5 2 2
2 2 5 2 2
2 2 3 2
3 3 2 3
2 3
Duke par kt plan msimor dhe at t vitit 1925 shikojm se n fillim gjimnazi ishte me gjasht klas, pastaj erdhi dhe u b me shtat klas.
188
Kurse n vitin 1933, sipas reforms s ministrit Ivanaj, u b me tet klas. Gjimnazi kishte dy deg, klasike dhe reale (shkencore). Pr dy vitet e para lndt msimore ishin t njjta. Ndryshimi fillonte n vitin e tret. Dallimet ndrmjet dy degve ishin: dega klasike kishte latinisht, greqishte t vjetr dhe dy gjuh t huaja moderne, kishte edhe nj program m t gjer n filozofi dhe m shum psikologji; dega reale, me nj program shkencor t theksuar, kishte gjeometri deskriptive dhe kimi organike155. Gjimnazi ndahej n dy cikle. N ciklin e ult, semimatura dhe n ciklin e lart, matura. Prej ciklit t par n ciklin e dyt kalohej me provim, t dhn para nj komisioni t prbr nga drejtori i shkolls dhe msuesit e lndve prkatse. Provimet ishin me shkrim, gjuh shqipe, gjuh e huaj, matematik dhe me goj po kto lnd edhe histori. Kandidati merrte dftesn e semimaturs dhe mund t vazhdonte ose mund t mos vazhdonte m tej. Pr t marr dftesn e pjekuris, pas katr viteve t tjera, kandidati i shtrohej nj provimi m krkues, q quhej provimi i maturs, para nj komisioni t posam, t prbr nga prfaqsuesi i Ministris s Arsimit, drejtori i shkolls dhe msuesit e lnds156. Krkesa n provime karakterizohej nga serioziteti i theksuar dhe n ato dit, n tr shkolln, zotronte nj atmosfer qetsie e tensioni t prgjithshm. Kandidati jepte provim me shkrim gjuhn shqipe, matematikn dhe gjuhn e huaj, latinisht pr klasiken dhe fizik pr shkencoren. Me goj, prve lndve t msiprme, kandidati provohej edhe n histori. Nxnsi q nuk fitonte n provimin me shkrim t gjuhs shqipe humbiste t drejtn e riprovimeve gjat tr atij viti. Ksisoj veprohej edhe me ata nxns q rrzoheshin n provim, n m shum se dy lnd. Ai q rrzohej n nj ose dy lnd, kishte t drejt t paraqitej edhe nj her n provimet e maturs t sesionit t vjeshts157. Formimi i gjimnazistit, ishte kultur e gjer e prgjithshme. Me ann e nj qarkoreje, Ministria e Arsimit urdhronte q nxnsit e gjimnazit t Tirans t mbanin kasketa me grmn G (gjimnaz) pr uniform158. Maturanti i degs klasike kishte br 6 vjet latinisht dhe 5 vjet greqishte t vjetr. Gjuhn e huaj moderne (italisht, frngjisht ose gjermanisht) ai e fillonte q n klasn e par dhe n matur bhej zotrues i dy prej tyre. Ai q kryente
155 156
AQSh, f. 195, d. 12, f.14, viti 1933 AQSh, f.195, d.30, f.184, viti 1931 157 Instituti i Studimeve Pedagogjike, Historia..., vep. e cit., f. 156 158 AQSh, f. 195, d. 240, f. 1, viti 1937
189
degn shkencore, thellohej n matematik. Prve funksioneve (n tr shtrirjen e tyre) kishte br gjeometrin analitike, derivatet, integralet dhe njehsimin e probabilitetit. N msimin e gjuhs shqipe prfshihej letrsia botrore dhe letrsia shqipe. Viti i fundit i gjimnazit n letrsi i kushtohej krejt historis s gjuhs dhe t letrsis shqipe. Historia zhvillohej n tr shtrirjen e saj pr tet vjet rresht. Historia e artit zhvillohej si lnd m vete. N degn klasike, filozofia zhvillohej n tri klasat e fundit, kurse pr degn shkencore, n dy klasat e fundit. Psikologjia zhvillohej n klasn e gjasht, logjika n klasn e shtat dhe etika n klasn e tet. Nxnsit e t dyja degve merrnin njohuri t mira ekonomike-shoqrore, ku prve gjeografis ekonomike, n vitin e fundit, zhvillohej lnda drejtsi dhe ekonomi. N dftesn e pjekuris dshmoheshin lndt msimore t mposhtme me notat prkatse q kishte fituar maturanti: gjuh shqipe, gjuh latine, greqishte e vjetr (kto dy t fundit pr degn klasike), gjuht e huaja moderne (pr degn reale), histori, gjeografi, matematik, gjeometri deskriptive (pr degn shkencore), histori natyre, filozofi, drejtsi dhe ekonomi, histori e artit, vizatim, edukat fizike. Ndrmjet ktyre lndve, gjuha shqipe, matematika, historia dhe gjuha e huaj e par, zhvilloheshin gjat t teta viteve t shkolls, latinishtja dhe gjuha e huaj e dyt pr gjasht vjet; greqishtja, historia e natyrs dhe gjeografia pr pes vjet; fizika pr gjasht vjet, kimia pr tre vjet, filozofia pr tre ose dy vjet (sipas degs); drejtsia, ekonomia dhe historia e artit nj vit; vizatimi katr vjet dhe edukata fizike n t teta vitet. Problemi i njehsimit t diplomave nuk kishte t bnte me programet e planit msimor, por kryesisht me nivelin e personelit msimor, problem q Ministria e Arsimit e zgjidhi nprmjet transferimeve e przgjedhjes s msuesve m t mir dhe t prgatitur. Pr rritjen e numrit t nxnsve n kt shkoll nj rol ka luajtur edhe kisha Orthodokse Autoqefale shqiptare. Ajo mbante n gjimnazin e Tirans 30 nxns t cilt ndiqnin rregullisht msimet dhe mbasdite n konvikt merrnin msime feje pr ti prgatitur pr kontingjent t seminareve t veta pr klerik159.
159
AQSh, f. 195, d. 224, f. 78, viti 1937
190
191
N vitin shkollor 1938-39, gjimnazi i Tirans arriti t ket afrsisht 600 nxns dhe nj personel msimor prej 22 vetash160 ndr t cilt ishin: Karl Gurakuqi, Anton Krajni, Ibrahim Babamusta, Mihal Zallari, Ludoviik Narai, Veniamin Dashi, Llazar Eftimiadhi, Nexhat Peshkpia, Frederik Marsho (F. Marchand), Kol Shiroka, Vangjel Gjikondi, Alfred Ingleti (Alfredo Ingletti) etj. Numri i nxnsve, n krahasim me shkollat e tjera t mesme t vendit, arriti kuota t larta. Nxnsit e gjimnazit pr organizimin e jets mbas msimit dhe studimit n dhjetor t vitit 1930 krijuan shoqrin Fryma e re161. Qllimi i formimit t ksaj organizate, si shkruhet n nenin 2 t statutit t shoqris, ishte: 1. Forcimi i ndjenjave vllazrore e atdhetare ndrmjet antarve t saj, tue i pregatit kombit qytetar t vlefshm. 2. Me ruajtur zakonet e bukura shqiptare bes dhe burrri. 3. Me zhvillue artet e bukura. 4. Me ushtrue sportin162. Me rastin e prvjetorit t par t themelimit, shoqria shfaqi nj komedi me pes akte, ndrsa m 10 nntor kishte filluar konkursin letrar t nxnsve163. Kjo shoqat mbas gjasht vjetsh veprimtarish t shumta, arriti t nxjerr, me lejen e Ministris s Arsimit, revistn Gjimnazisti. Lajmrohemi,njoftonte lexuesit gazeta Vatra, m 22.12.1935,- se ditt e para t muajit janar do t botohet revista Gjimnazisti164. Kjo revist prgatitej nga redaksia e saj n t ciln bnin pjes: L. Dilo, Xhemal Farka, Ndoc Sokoli, Ihsan Podgorica, Anton Gjei dhe Xhezmi Aliu165. Q n numrat e par revista shpalli qllimet e nxnsve t gjimnazit, pr zhvillimin e energjive t reja. E bindur n misionin e vet si zri i nxnsve t shkolls, n nr.3 t saj shkruan: Nuk do t na caktoj kush caqe dhe m posht vazhdon se revista jon asht pasqyra e zotsis mendore pr nxnsit166. Nxnsit duke u organizuar dhe duke pasur organin e tyre, nuk i pengonte ndokush q t jepnin edhe mendime pr zhvillimn e demokracis n vend, se ajo shkoll,- si shkruan revista n nr.3,- q pengon mendimin e lir t
160 161
AQSh, f. 195, d. 181, f. 10, viti 1938 Revista Gjimnazisti, nr. 1, f. 21, Tiran, 1936 162 AQSh, f. 195, d. 30, f. 10, viti 1931 163 Gazeta Ora, nr.471, Tiran, 13.11.1931, f. 4 164 Gazeta Vatra, nr. 466, Tiran, 22.12.1935, f. 9 165 Po atje 166 Revista Gjimnazisti, nr. 3, f.2, Tiran, 1936
192
nxnsve, sht burg dhe sht n kundrshtim me qytetrimin q merr n bankat e saj. Ky qndrim i redaksis s revists ishte prgjigjja pr masn q mori drejtoria e shkolls duke i ulur dy nota n sjellje Lefter Dilos sepse kishte shprndar nj artikull t gazets zvicerane Lere nouvelle,i cili i konsideronte mardhniet italo-shqiptare si protektorat t Italis n Shqipri167. Nj vend t rndsishm pr kt organizat studentore, si e quanin n at koh, zinin veprimtarit sportive jo vetm brenda shkolls, por dhe me shkollat e tjera t mesme t Tirans168
167 168
AQSh, f. 195, d. 40, f. 4, viti 1936 RevistaLaboremus, Tiran, 1929, nr.14
193

Revista Pedagogjike 2013

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Revista Pedagogjike 2013

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

INSTITUTI I ZHVILLIMIT T ARSIMIT