Yaplara etkiyen karakteristik ykler ve yk analizi

Yapy oluturan duvar, deme, kiri, kolon gibi elemanlarn kendi arlklar; insan, eya, kar, makine arlklar; deprem, rzgr kuvvetleri, gibi yapy zorlayan yklerdir. Ykler yap elemanlarnda ekil ve yer deitirmelere dolaysyla i kuvvetlerin olumasna neden olur. Yklerden oluan i kuvvetlere (moment, kesme, ..) ve yer deitirmelere (yatay/dey, dnme) yk etkileri denir. Yapnn gvenli olmas iin yk etkilerine dayanmas gerekir. O halde yklerin doru belirlenmesi ok nemlidir. Ancak, yklerin kesin deerlerini bilmek mmkn deildir. Tartld anda 75 kg olan bir insan her zaman 75 kg mdr? Muhtemelen hayr. 1 m3 betonarme betonunun ktlesi agrega cinsine, donatnn azok almasna, sktrlma kalitesine bal olarak az yada ok deiir; kesin bir deer vermek mmkn deildir. Deprem, rzgr, kar gibi doa olaylarndan kaynaklanan ykler de nceden tam doru olarak bilinemez. Gemite olmu deprem bilgileri, kar ve rzgr meteorolojik lmleri istatistiksel olarak deerlendirilir doruya en yakn ve olas ykler belirlenir. Bu yolla belirlenmi ykler ynetmeliklerde verilir. Ynetmelilerde verilmi, doruya en yakn fakat olas yklere karakteristik ykler denir. Farkl tipteki her ykn G, Q, E, W, H ve T ile gsterilen simgesi vardr. Karakteristik yk tipleri ve simgeleri aada verilmitir:

G etkileri

Q etkileri

Hareketli ykler: Yap elemanna zaman zaman etkiyen ve yer deitiren statik yklerdir. Eya ykleri. nsan ykleri. Kar yk. Yatay ykler: Yapya yatay olarak etkidii varsaylan statik veya dinamik yklerdir. Deprem yk. Rzgr yk. Toprak itkisi Sv yk. Dier ykler: Yukardaki yk tipleri dnda kalan yklerdir. Scaklk farkndan oluan yk. Bzlme ve snmeden oluan yk. Farkl oturmalardan oluan yk Buz yk. Patlama yk, dalga yk, montaj yk

E etkisi W etkisi H etkisi

T etkileri

Karakteristik yklerin deerleri ynetmeliklerde verilmitir: TS 498-1997 , TS ISO 9194-1997 : Kalc ykler, hareketli ykler, kar, buz ve rzgr ykleri, toprak itkisi. Deprem Ynetmelii-2007: Deprem ykleri. TS 500-2000: Bzlme, snme, scaklk fark etkileri.
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 135

Dey ykler

Kalc (sabit, zati, z, l) ykler: Yap elemanlarnn z ykleridir. Deme arl ( deme betonu+tesviye betonu+kaplama+sva). Kiri arl. Duvar arl (dolgu malzemesi+balama harc+sva). Kolon arl.

Yk katsaylar ve yk birleimleri (TS 500-2000)

TS 500-2000, Sayfa 17-18

Ynetmeliklerde verilmi ykler karakteristik yklerdir. Bu yklerden oluan yk etkileri (i kuvvetler, yer deitirmeler) de karakteristik olur. Yk etkilerinin karakteristik deerleri yerine; hesaplarda Tasarm etkileri ve birleimleri kullanlr. Tasarm etkileri; karakteristik etkilerin yk katsaylar ile arplmas ve birletirilmesi ile belirlenirler. Birden ok tasarm etkisi vardr. nk yklerin tm yapya ayn anda etkimez, farkl zamanlarda farkl ykler etkir. Bu yolla ok sayda yk senaryosu oluturulur, ne zaman hangi yk etkirse etkisin yapnn gvenlii salanmaya allr. TS 500-2000 de tanml yk katsaylar ve birleimleri (yk senaryolar) aada verilmitir.

Yalnz dey ykler iin (deprem ve rzgrn etkin olmad durumlarda): Fd=1.4G + 1.6Q Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T

Deprem etkin ise: Fd=1.4G + 1.6Q Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T Fd=1.0G + 1.0Q + 1.0E Fd=1.0G + 1.0Q - 1.0E Fd=0.9G + 1.0E Fd=0.9G - 1.0E

Rzgr etkin ise: Fd=1.4G + 1.6Q Fd=1.0G + 1.2Q + 1.2T Fd=1.0G + 1.3Q +1.3W Fd=1.0G + 1.3Q - 1.3W Fd=0.9G + 1.3W Fd=0.9G - 1.3W

NOT: Sv basnc etkisinin bulunmas durumunda , bu etki 1.4 ile arplr ve iinde Q etkisi grlen tm birleimlere eklenir.

Deprem annda kuvvetli bir rzgrn da esmesi ok dk bir olaslktr. Ekonomik nedenle; bir yapya ayn anda hem depremin hem de rzgrn etkimeyecei varsaylr (Deprem Ynetmelii-2007, Madde 2.2.2.4). Deprem ve rzgr yklerinden hangisi daha elverisiz ise o dikkate alnr. Trkiyede normal yaplarda genelde deprem etkin olur. Gkdelen tr yaplarda ve hafif atl elik yaplarda rzgr etkileri de nemlidir. G, Q, E, W, H, T harfleri yk tipinin simgesidir, ykn deeri deildir. Byk harf yerine kk harfler de kullanlabilir. Fd ye tasarm etkisi denir, karakteristik yk etkilerinin yk katsaylar ile arplp birletirilmesi ile hesaplanr. rnek: Deprem ve rzgr etkisinde olmayan bir yapnn bir kolonunun bir kesitinde karakteristik sabit ykten 700 kN eksenel, 170 kNm moment, 60 kN kesme kuvveti olutuunu; karakteristik hareketli ykten de 300 kN eksenel, 80 kNm moment ve 25 kN kesme kuvveti olutuunu varsayalm. Bu durumda: Ng=700 kN, Mg=170 kNm, Vg=60 kN Nq=300 kN, Mq=80 kNm, Vq=25 kN (karakteristik sabit yk etkileri) (karakteristik hareketli yk etkileri)

ile gsterilir. Kolonun bu kesitinde tasarm etkileri Fd=1.4G + 1.6Q birleiminden hesaplanmaldr. nk , sadece sabit(G) ve hareketli(Q) yk etkisi vardr, deprem(E), rzgr (W) veya dier ykler(T) etkisi yoktur. Bu nedenle kolonun ayn kesitindeki tasarm etkileri: Nd =1.4 . 700+1.6 . 300 = 1460 kN Md =1.4 . 170+1.6 . 80 = 366 kNm Vd =1.4 . 60+1.6 . 25 = 124 kN olarak hesaplanr. Kolonun boyutlandrlmasnda bu tasarm deerleri kullanlr, karakteristik yk etkileri kullanlmaz.
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 136

Sabit ykler
TS ISO 9194-1997 Ek A ve Ek B tablolarnda inaatlarda kullanlan malzemelerin karakteristik younluklar(ktleleri) verilmitir. Bu tablolar yardmyla deme, kiri, duvar gibi elemanlarn karakteristik sabit yk belirlenir. Sabit yk G veya g ile gsterilir.

Hareketli ykler
nsan yk, eya arlklar, kar yk, depolanm malzeme gibi yklerdir. TS 498-1997 izelge 7 de konut odalar, balkon, merdiven, ktphane ve birok farkl amala kullanlan demelerde alnmas gereken karakteristik hareketli ykler tanmlanmtr. Deme karakteristik hareketli yk bu izelgeden alnr. Hareketli yk Q veya q ile gsterilir. TS 498-1997 den baz hareketli ykler: at demesinde Konut odalarnda Konut koridorlarnda Konut merdivenlerinde Snflar, anfiler, poliklinik odalarnda Konut merdivenleri sahanlklarnda Konut balkonlarnda Tiyatro ve sinemalarda Ktphane, ariv demelerinde Hastane, okul, bro merdivenlerinde Bro, hastane, okul, sinema koridorlarnda Garajlarda(en fazla 2.5 t olan aralar iin) Tribnlerde(ayakta) kN /m2 1.5 2.0 2.0 3.5 3.5 3.5 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 5.0 7.5
Ynetmelikte verilen ve projede alnacak deer

TS ISO 9194-1997 Ek A dan baz younluklar: younluk tasarm yk (kg/m3) ( kN/m3) 2500 25.0 2200 22.0 2000 20.0 2700 27.0 690 6.9 680 6.8 600 6.0 1900 19.0 1450 14.5 700 7.0 1300 13.0 2800 28.0

Betonarme betonu Tesviye betonu Sva (kireli imento harc) Mermer Mee aac Kayn aac Is yaltml gazbeton Dolu tula duvar1 Boluklu tula duvar1 Gazbeton dolgu duvar1 Gazbeton tayc duvar1 Granit ta duvar1
1

Har dahil, sva ve kaplama hari.

Ynetmelikte verilen deer=Ktle

Projede alnacak deer=arlk

Bir malzemenin younluu ynetmelikte bulanamazsa aadakilerden biri yaplr: a)Malzemeyi oluturan ve ynetmelikte mevcut olan malzeme younluklar ile analiz yaplr. b)Malzemeyi reten firmann internet sayfasndan gerekli bilgiler alnr. c)Malzeme tartlr, younluu belirlenir. Hareketli yk ynetmelikte olmayabilir. rnein bir AVM(Al Veri Merkezi) yapsnda ne alnmaldr? Ynetmelik tribnler iin 7.5 kN/m2 vermektedir. AVM lerde ar malzemeler de bulunduundan hareketli yk 7.5 kN/m2 den daha fazla olacaktr. Al-veri hacimlerinde q=10-15 kN/m2, trlarn hareket ettii hacimlerde q=20 kN/m2 civarnda olacaktr. (Not: verilen bu deerler aratrmaya dayanmamaktadr)
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

Yk karakteristiktir. ngrlenin ok stnde olma riski vardr !

137

rnek: Deme yk analizi Bir konutun salon demesinin katmanlar verilmitir. Demenin karakteristik sabit ve hareketli yklerini belirleyiniz. ZM:
Mermer kaplama 2 cm Tesviye 5 cm

Deme Tesviye Kaplama Sva

0.10 . 25 0.05 . 22 0.02 . 27 0.02 . 20 sabit yk

= 2.50 kN/m2 = 1.10 = 0.54 = 0.40

----------------------------------------

Deme betonarme betonu 10 cm

g = 4.54

Sva 2.0 cm

hareketli yk q = 2.00 rnek: Duvar yk analizi Betonarme bir yapnn d dolgu duvarlar 25 cm gazbeton ile rlecektir. D sva 2 cm, i sva 1.5 cm olacaktr. Sva olarak kireli imento harc kullanlacaktr. Duvarn 1 m2 lik alannn arln bulunuz. ZM:
1 m2 duvar

Duvarda hareketli yk olmaz. Duvarlar oturduklar kirie (nadiren demeye ) izgisel yk olarak etkirler. Yapdaki duvar ykseklikleri farkl olabilir. Bu nedenle, nce 1 m2 lik duvarn g arl belirlenir. Duvar ykseklii ile g arplr, kiri izgisel yk kN/m cinsinden bulunur.

Gaz beton duvar 0.25 . 7 = 1.75 kN/m2 . D sva 0.02 20 = 0.40 sva 0.015 . 20 = 0.30
----------------------------------------------------------------------------------

1.5

25

1 m2 duvar iin
100 cm

g =2.45 kN/m2

rnek: kiri yk analizi Kesiti 25/50 cmxcm olan ve yukarda analizi yaplan 2.6 m yksekliindeki duvar tayan kiriin ykn bulunuz. ZM: Kiri bir ubuk (izgisel) elemandr. Kendi arlnn ve zerindeki duvarn oluturaca yk de izgiseldir, birimi kN/m dir. Kiriin kendi svas dikkate alnmaz: Kiri z yk Duvar 0.25 . 0.50 . 25 = 3.10 kN/m 2.45 . 2.6 = 6.37 kN/m ------------------------------g = 9.47 kN/m Demeler genellikle kirilere oturur. Demeden kirie sabit ve hareketli yk de gelir. Demeler henz ilenmediinden, bu rnekte deme yk dikkate alnmamtr. Sonraki konularda bu durum da rneklenecektir.
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 138

Kar yk

Detayl bilgi iin baknz: http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu/index_dosyalar/DersDisiDers/KarYukuveCokenCatilar.pdf

Kar younluu ok deikendir, tek deer vermek mmkn deildir. Normal kar younluu 100-300 kg/m3 arasndadr. Sulu yaan kar 400-500 kg/m3 younlua varabilir. Buz 900-970 kg/m3 younluu ile sudan daha hafiftir ve suda yzer. Eriyerek su halini aldnda 1000 kg/m3 olduu dnlrse iyi bir karlatrma yaplabilir.

Yeni yam, sulu olmayan yumuak kar: 100 kg/m3

Yeni yam sulu yumuak kar: 400-500 kg/m3

Beklemi sk kar: 300 kg/m3

Buz: 900-970 kg/m3. Buz sudan hafiftir, bu nedenle Eisberg suda yzer, ancak en ok %10 u su stnde grlr. %90 su altndadr.

Su: 1000 kg/m3

Byk alanlar kapatan pazaryeri, hangar, spor, sergi, kongre salonu, AVM gibi yaplarn atlar kar ykne kar duyarldr. Kar kalnlnn 1520 cm yi amas durumunda mutlaka temizlenmelidir. Bu tr yaplarn proje aamasnda kar temizleme planlar da hazrlanmaldr.

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

139

Kar, yapnn at demesine etkiyen hareketli yk tipidir, Pk ile gsterilir. Yapnn yaplaca yere, yerin deniz seviyesinden yksekliine ve at eimine baldr. TS 498-1997 madde 7 ve 8 e gre hesaplanr. Trkiye drt kar blgesine ayrlmtr. Yapnn ina edilecei il veya ilenin kar yk blge numaras ynetmeliin 14-18 sayfalarndaki izelgeden alnr. Eimli atdaki karn yk at demesine etkiyen dzgn yayl yke dntrlr. Birimi kN/m2 dir. Kar yknn at plannda dalm:

Kar atnn her yerinde olabilir.

Rzgr ve/veya gnein etkisiyle kar atnn bir tarafnda hi olmayabilir, dier tarafnda birikebilir.

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

140

Kar yk Kar

Pk1

Pk2

Pk3

Farkl eim nedeniyle kar yk ayn atda blgesel olarak farkl olur. ok dik (byk eimli) atlarda kar tutunamaz, rzgr ile savrulur veya kayar. atda kar olmaz. Dolaysyla kar yk at eimine baldr.

Eim byk, kar az

Eim kk, kar ok

atda yer yer kar ylmas olabilir.

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

141

Kar yk hesab: Trkiyede kar yknn nasl hesaplanaca TS 498-1997 de belirtilmitir. atnn eimini de dikkate alan Pk kar yk bu ynetmelie gre hesaplanr. Ynetmelikte verilen deerler minimum deerlerdir. Mhendis yapnn nemine, yerine ve atnn tipine bal olarak ynetmelikte verilen deerleri artrmak zorundadr. Kar haritas ve kar blgeleri Trkiye drt kar blgesine ayrlmtr. I. blge en az, IV blge en ok kar yaan blgedir. Ynetmelikte kar blgesi haritas ve ayrca her il ve ilenin kar blge numarasn ieren izelge vardr.

Nasa, 02 Ocak 2002

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 142

Kar yknn TS 498-1997 ile hesaplanmas: TS 498-1997e gre Pk kar yk aadaki bantlardan hesaplanr:

rnek: Eskiehir (merkez)in denizden ykseklii yaklak 800 m, Kars (merkez)in, denizden ykseklii yaklak 1800 m dir. Her iki ehirde at eimi 330 olan bir yap yaplacaktr. at kar yknn belirlenmesi istenmektedir.

P k = m Pk0 30 0 m =1 40 0 0 m 1

Pk : Kar yk hesap deeri(kN/m2) Pk 0 : Zati kar yk (kN/m2) m : Kar yk azaltma deeri : at rtsnn eimi (derece)

TS 498-1997 ZELGE 4: Pk0 deerleri (kN/m2)

Yap yerinin denizden ykseklii (metre) Kar blgesi no Yap yerinin denizden ykseklii (metre)

I 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.80 0.80 0.80 0.90 0.95

II 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.85 0.95 1.05 1.15 1.20

III 0.75 0.75 0.75 0.75 0.80 0.85 1.25 1.30 1.35 1.50 1.55

IV 0.75 0.80 0.80 0.85 0.90 0.95 1.40 1.50 1.60 1.80 1.85

Pk0 deeri, yapnn deniz seviyesinden yksekliine ve kar blgesi numarasna bal olarak TS 498-1997 izelge 4 den alnr. Hi kar yamayan blgelerde veya at alt scakl srekli 120 C derecenin stnde olan atlarda Pk0 = 0 alnabilir. 00900 geerlidir. durumunda m=0 alnr. 300 durumunda m=1, 700

0-200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1001-1500 >1500

0-200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1001-1500 >1500

TS 498-1997 ZELGE 4: Pk0 deerleri (kN/m2)

Yap yerinin denizden ykseklii (metre) 0-200 00 !00 "00 #00 $00 %00 &00 '000 '00'-'"00 ('"00 Kar blgesi no I 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.80 0.80 0.80 0.90 0.95 II 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.75 0.85 0.95 1.05 1.15 1.20 III 0.75 0.75 0.75 0.75 0.80 0.85 1.25 1.30 1.35 1.50 1.55 IV 0.75 0.80 0.80 0.85 0.90 0.95 1.40 1.50 1.60 1.80 1.85 Yap yerinin denizden ykseklii (metre) 0-200 00 !00 "00 #00 $00 %00 &00 '000 '00'-'"00 ('"00

zm: at demesi kar yk Pk=m Pk0 (kN/m2)

0.79 1.71

ehir

Kar blgesi

Denizden ykseklik (m)

800 1800

330 330

m
0.925 0.925

Pk0 (kN/m2)
0.85 1.85

Eskiehir (merkez) Kars (merkez)

II IV

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

143

Kar yknn tetikledii gmeler

Transvaal/Moskova yzme havuzu ats (5000 m2): Al: Ekim 2002 Ykl: 14 ubat 2004 Can kayb: 28 Yaral: 110 at: Betonarme+cam kme nedeni: Proje hatas ve ar kar yk. Yklma annda ar kar yk ve scaklk fark (ierde 250 C, darda -200 C) etkisindeydi. Kar yk gmeyi tetikledi, proje hatasn aa kard.
kmeden nce 15.02.2004 gn

Bad Reichenhall/Almanya buz pateni spor salonu (48 mX75 m=3600 m2): Al: 1972 Ykl: 02.01.2006 Can kayb: 15 Yaral: 34 at: Ahap kirili dz kme nedeni: Ahap dz atnn kirileri yanl tutkal ile yaptrlmt. Geen 34 yl iinde tutkal zelliini yitirmi, kiri ek yerleri en az 5 noktada zayflamt. 02.01.2006 gn atda yaklak 30-40 cm sulu kar vard, toplam kar yk 1800 kN civarndayd. Bu yk gmeyi tetikledi.

kmeden nce
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

02.01.2006 gn
144

Chorzow/Polonya sergi salonu ats (100x150=15 000 m2) Al: 2000 Ykl: 28.01.2006 Can kayb: 65 Yaral: 170 at: Kafes kiri dz at kme nedeni: Proje ve retim hatalar, bakmszlk ve ar kar yk. elik aksamn bakm ihmal edilmiti. kmeden nce, 2002 ylnda atdan somun cvata gibi paralar dyordu. Acil onarm grd. elik at biriken ar kar ykne dayanamad, aniden kt. Kar ykseklii 50 cm civarndayd. ou kii kurtarlmay beklerken souktan donarak ld.

kmeden ksa sre nce

28.01.2006 gn
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 145

Basmanny kapal pazaryeri ats (2000 m2)/ Moskova Al: 1974, ykl: 23.02.2006, can kayb: en az 63, Yaral: 31, at: elik kafes kme nedeni: Bakm ihmal edilen atnn elik kafes kirilerinin korozyon sonucu zayflad ve ar kar ykne dayanamad bildirilmektedir. K boyunca biriken yaklak 47 cm lik kar hi temizlenmemiti. zerine 5-8 cm lik daha sulu kar yamas kmeyi tetikledi.

23.12.2004, ndiana/ABD

10.03.2005, Spermarket, Ebensee/Avusturya

Spermarket/Almanya, 07.02.2006

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

146

Eskiehir Klolu Anadolu Lisesi spor salonu ats (28.80x43.68=1258 m2): Al: 2003, Ykl: 25.01.2006, Can kayb: Yok, Yaral: Yok, at: elik uzay kafes (Mero sistem taklidi). kme nedeni: 25.01.2006 gn yaklak 35-40 cm kar vard. Biriken kar kmeyi tetikledi. Okullarn tatil olmas faciay nledi. Salon kullanlmaya baladndan beri at alyor, gkyz grlyor, aktyor, t-t sesler geliyor, onarlyor fakat olay tekrarlanyordu (salonu kullananlarn ifadesi). Projesinde l ve analiz hatalar vard. Hesaplar ile ina edilen badamyordu. Uygulama son derece geliigzel yaplmt. Mesnet levhalar kolonlara ankre edilmemi ve mesnet kreleri levha stne levha yetmemi- bir levha daha eklenerek kolon dnda ireti kaynatlmt. Ksa para borular u uca, kak eksenli ve zensiz kaynatlarak borular oluturulmutu. Somunlarda pim yerine nokta kaynak kullanlm, bazlarnda kaynak dahi yaplmamt. Cvatalar kopmu, ya cvata ya da kre dileri syrm, borular kaynak yerinden kopmu ve burkulmulard. atdaki hasarlar gme anndan ok daha nce, kullanma ald gn, belki de montaj srasnda, balamt.
Dileri syrlm civata

Tam sklmam cvata ve dileri syrlm kre

Kopmu cvata

Kopmu cvata

zensiz kaynakl boru kaynak yerinden kopmu

ok ksa boru paralar u uca kaynatlm

Yerden toplanm somunlar

Pim yok, nokta kayna veya kaynaksz Mesnet levhas ankrajsz, kre levha dnda Levha stne levha, stne levha, kre kolon dnda

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

147

Buz yk

lkemiz betonarme yaplarnda buz yk nemli deildir, ou kez dikkate alnmaz. Saaklarda buz yk oluur. Byk saakl (konsollu) atlarda, saak kenarlar boyunca izgisel buz yk dikkate alnr. Buz birim hacim arl 9 kN/m3 dir. TS 498-1997 de 7 kN/m3 olarak verilmektedir.

Ak hava ortamndaki kablolu tayclarda buz yk nemlidir. Buz ile byyen yzey rzgr yknn de artmasna neden olur. Buz yk kablo arlndan ok daha fazla olur, kablonun kopmasna ve ana tayclarn yklmasna neden olur.

Buz Kablo

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

148

Rzgr yk
ok yksek olmayan, normal yaplar iin statik olduu kabul edilen ve yapya yatay etkiyen yktr. TS 498-1997 madde 11.2.3 ve 11.3 e gre hesaplanr. Rzgrn esi ynnde arpt yap yzeylerinde basn, terk ettii arka yzeylerde ve yalayp getii yzeylerde emme kuvveti oluur. w ile gsterilen rzgr kuvvetinin birimi kN/m2 dir. Basn veya emme kuvveti rzgrn hzna ve yapnn geometrisine baldr. Rzgr hz belli bir ykseklie kadar artar sonra sabit kalr. TS 498-1997 ye gre, 100 m ykseklie kadar rzgr kuvveti giderek artar iken, 100 m den sonra sabit kalr. TS 498-1997 ye gre yap cephelerine etkiyen rzgr yknn hesab:
Rzgr hznn ykseklik ile deiimi

w = cpq q= V2 1600

q: yzeye yayl rzgr basnc veya emme (kN/m2) cp:yap yzeyinin konumuna bal katsay V: rzgr hz (m/s) w: edeer statik basn veya emme kuvveti (kN/m2)
Teorik

cp katsays TS 498-1997, izelge 6 dan alnr. cp iin ou yapda aadaki deerler geerlidir: Normal yaplarda: cp =0.8 : Esi ynne dik duran ve rzgrn arpt yzeylerde (basn) cp =0.4 : Rzgrn terk ettii veya yalayp getii yzeylerde (emme) cp =1.2Sin-0.4 : Rzgr yn ile a as yapan ve rzgrn arpt dzlemlerde (basn veya emme) Kule tipi yaplarda (ykseklii plandaki eninin 5 kat veya daha fazla olan yaplar): cp =1.2 : Esi ynne dik duran ve rzgrn arpt yzeylerde (basn) cp =0.4 : Rzgrn terk ettii veya yalayp getii yzeylerde (emme) cp =1.6Sin-0.4 : Rzgr yn ile a as yapan ve rzgrn arpt dzlemlerde (basn veya emme)
w=(1.2 Sin - 0.4) q (basn veya emme) w=08 q (basn) w=0.4 q (emme)

Rzgr yn kesit

TS 498-1997, izelge 5 (tm Trkiye iin) Yap yksekliince gerilmenin sabit alnd ykseklik blgesi m
0-8 8-20 20-100 100 ve yukars
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

q deeri TS 498-1997, izelge 5 den alnr. izelge 5 tm Trkiye iin geerlidir. Ynetmeliklere girmi bir rzgr haritas yoktur. Rzgr hznn yksek olduu blgelerdeki yksek yaplarda rzgr hznn Meteoroloji Blge Mdrlklerinden renilerek q deerinin deiiminin belirlenmesi daha gereki olur.

V rzgr hz m/s (km/saat)

q (Basn-emme) kN/m2

28 (100) 36 (130) 42 (150) 46 (165)

0.5 0.8 1.1 1.3

149

rnekler: rzgr yk hesab

(1.2 Sin - 0.4)q 0.4 q

Bu rnek derste anlatlmayacak

RNEK: ekilde verilen reklam panosu ayann ykseklii 23 m dir. Ayaa etkiyen rzgr kuvvetlerini hesaplaynz. zm: Ayak bir konsol kiri gibi almaktadr. Ayakta eilme momenti ve kesme kuvveti oluturan izgisel ykn hesab gerekmektedir. Yap kule tipi olduundan pano ve ayak yzeylerine 1.2q basn ve 0.4q emme olmak zere toplam w=1.6q kN/m2 yatay kuvveti etkiyecektir. Bu deer ayak evresiyle arplarak ayaa etkiyen, pano genilii ile arplarak panoya etkiyen izgisel yk hesaplanr.

0.8 q

0.4 q

0.16 kN/m2

0.44 kN/m2 0.44 kN/m2

0.8 q

0.4 q 0.88 kN/m2

Ayan evresi = . 0.8=2.51 m

0h<8 m arasndaki ayak yzeyinde w=1.6 . 0.5 . 2.51 = 2.0 kN/m 8h<20 m arasndaki ayak yzeyinde w=1.6 . 0.8 . 2.51 = 3.2 kN/m
0.32 kN/m2

Rzgr yn

0.4 q

20h23 m arasndaki ayak yzeyinde w=1.6 .1.1 . 5 = 8.8 kN/m

+23 m 5m

0.64 kN/m2

Pano genilii=5 m

(1.2 Sin - 0.4)q

Kesit

Reklam Panosu
+20 m

w=8.8 kN/m

0.8 q

0.4 q w=0.20 kN/m2

w= 3.2 kN/m

w=0.40 kN/m2 0.4 q 0.8 q Plan

Drt taraf kapal yksek yap

w=2.0 kN/m a 0 12 a

0.4 q

80 cm a-a Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

!"#r yk$%r&

Drt taraf kapal yaplar

150

(1.2 Sin - 04) q

(1.2 Sin - 04) q 0.4q 0.4q

at eimi

0.8q 0.8q

0.4q

Kesit
0.4q

Kesit

0.4q

ak taraf
(1.2 Sin - 0.4)q 0.4 q

0.4q

0.8q 0.4q 0.8 q

0.4 q

Rzgr yn

plan

0.8q

(1.2 Sin - 0.4)q

0.4 q

Drt taraf kapal yap

0.4q

plan

0.4q

plan

Bir taraf ak veya alabilen hangar tipi yap (kN/m2)

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

151

Derste anlatlmayacak RNEK: 100 m den daha yksek olan bir yapnn cepheleri yaltm amacyla kaplanacak, kaplama malzemesi dbellenecektir. Kaplama malzemesi ok hafif olacak, plastik dbel kullanlacaktr. Bina yksekliince 1 m2 ye ka dbel aklmaldr ? Tanmlar:
!"ar yk '%mm%(

Kaplama malzemesi ok hafif olduundan dbellerde kesme ve eilme momenti olumayacaktr. Rzgr emme kuvveti dbelleri ekip karmaya, syrmaya alacaktr. Bu nedenle dbellerde sadece ekme kuvveti oluacaktr. Bina cephesinde TS 498-1997 ye gre oluacak rzgr emme kuvvetinin ykseklikle deiimi ekilde verilmitir. Nk: Dbelin ekme dayanm, dbeli koparan veya syran karakteristik kuvvet (kN). Nd: Dbel tasarm ekme kuvveti, dbeli ekip karmaya, koparmaya alan rzgr tasarm kuvveti (kN). Nr: Dbelin gvenle tayabilecei ekme kuvveti (kN) dbel: Dbel gvenlik katsays (23) w: Rzgr emme kuvveti (kN/m2) n: bir metrekareye aklmas gereken dbel says Buna gre: Nd =

w=0.52 kN/m2

)100 m

Rzgr yn
)20 m

w=0.++ kN/m2

w 1.0 N Nr = k salanmaldr. n * dbel

w=0.32 kN/m2 )8 m m w=0.20 kN/m

2

Saysal rnek: Nk=0.1 kN olan dbel kullanlr ve dbel=2 alnrsa, bir dbelin gvenle tayaca ekme kuvveti N r = Kotu 0 ile 8 m arasnda olan cephe alanlarnda: w=0.2 kN/m2 , Nd =

0.2 1.0 Nr = 0.05 n = 4 dbel n

0.1 = 0.05 kN olur. Bu durumda: 2

Kotu 8 ile 20 m arasnda olan cephe alanlarnda : w=0.32 kN/m2 , Nd =

0.32 1.0 Nr = 0.05 n = 6 dbel n

0.44 1.0 Nr = 0.05 n = 8.8 n = 10 dbel n

Kotu 20 ile 100 m arasnda olan cephe alanlarnda : w=0.44 kN/m2 , Nd = Kotu 100 m den yksek cephe alanlarnda : w=0.52 kN/m2 , Nd =

0.52 1.0 Nr = 0.05 n = 10.4 n = 10 dbel n

Yorum: Kotu 0 ile 20 m arasnda olan cephe blgelerinde en az 6 dbel/m2, 20 m den yksek blgelerde 10 dbel /m2 aklmas ve ayrca bina kelerinde dbel saysnn her m2 de en az 2 adet artrlrmas nerilir. Gkdelen tr binalarda binann bulunduu blgedeki rzgr hznn Meteoroloji Blge Mdrlnden renilmesi ve cephede oluacak emme kuvvetinin daha gereki hesaplanmas uygun olur.
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 152

Kar yk ve rzgr yknn ayn anda etkimesi

Pk

Pk

Pk//2

w w

w/2

w/2

Tam rzgr+tam kar

atda yarm rzgr+tam kar

atda tam rzgr+yarm kar

Pk

Pk//2

w/2 w/2 w

w w

at kar ile ykl iken rzgr da ayn anda etkin olabilir. at eimi 450 olan atlarda elverisiz yklemeler yaplmas gerekir. Bu tr yklemeler ncelikle spor salonu, pazar yeri, tribn gibi hafif elik atlarda nemlidir. atda kar birikmesi riski varsa, at eimi ne olursa olsun, kar yknn dikkate alnmas gerekir. Pk kar yk, w rzgr ykdr.

atda yarm rzgr+bir tarafta tam kar

atda tam rzgr+bir tarafta yarm kar

Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu

153

Deprem yk-zet n bilgi

Derste anlatlmayacak

Projelendirilecek bir yapnn gelecekte nasl bir depremin etkisinde kalaca gemite olmu depremlerin verileri kullanlarak tahmin edilmeye allr. Her lkenin konuya ynelik zel deprem ynetmelii vardr. Trkiyede depreme dayankl yap Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakknda Ynetmelik-2007 esas alnarak projelendirilmek zorundadr. Deprem yknn hesab bu dersin kapsam dndadr. Genelde Depreme Dayankl Yap Tasarm ad altnda verilen kendi bana ayr bir derstir. Burada baz temel kavramlara ksaca deinilecektir. Hareket halinde olmayan bir arata oturan kii dey ynde etkiyen kendi arlnn etkisindedir, W=mg. Ara aniden hareket ederse kii a ivmesi kazanr ve F=ma kuvveti ile aracn hareket ynne ters ynde itilir. Deprem de buna benzer bir olaydr. Deprem yokken kendi dey ykleri etkisinde olan yap deprem srasnda zeminin hareket etmesi nedeniyle ivme kazanr ve yapya yatay deprem kuvveti etkir: 2 0 1

F = ma =

W a g

m+
+

Ktle yapnn her noktasna yayldr, dolaysyla her noktada kuvvet oluur. Sonsuz sayda ktle ile analiz yapmak olanaksz olduundan basitletirici modeller kullanlr. En basit model; yatay rijitlii yapnn yatay rijitliine eit bir konsol kiritir. Bu modelde kat ktleleri kat seviyesindeki bir noktada toplanm varsaylr. ou kez ktlelerin sadece yatay yer deitirme yapaca da varsaylr. Bu durumda ktle says kadar serbestlik derecesi olur.

m3
3

m2
2 1

m1 21 &3&1.01d 22 &3&2.01d 23 &3&3.01d 2+ &3&+.01d

W: Yapnn arl (N) m: Yapnn ktlesi=W/g (kg) g: yer ekimi ivmesi (=9.81m/s2) F: deprem kuvveti (N) a: yapnn kazand ivme (m/s2) T: Periyot (s) f: Frekans (Hz)

,%m&- .ar%k%/&

01d%$

vme etkisindeki yap sallanr. Deprem ncesi 0 noktasnda olan yap telenerek 0-1-0-2-0 noktalar arasnda gider gelir. 0-1-0-2-0 arasnda bir hareket iin geen zamana periyot denir, T ile gsterilir. Periyodun tersi f=1/T frekanstr, yapnn bir saniye iinde 0-1-0-2-0 arasnda gidip-gelme saysdr. Yapnn serbestlik derecesi kadar farkl periyodu ve her periyoda ait farkl salnm formu, yani nasl ekil deitirdiini gsteren salnm ekli vardr. Bu salnm formlarna mod ad verilir. Yukardaki ekilde verilen 4 katl yapnn 4 ktlesi, 4 serbestlik derecesi, 4 periyodu ve 4 modu vardr. En byk periyoda birinci periyot ve buna ait moda da 1.mod denir. Yapy zorlayan deprem kuvveti tm modlarn oluturduu ktle kuvvetlerinin birleiminden oluur. Birinci mod en byk etkiyi oluturur. Dierlerinin etkisi hzla azalr. Deprem analizinde genelde ilk 3 periyot ve bunlara ait modlar ile yetinilir. Periyot ve mod hesab karmaktr (zdeer ve zvektr hesab). En etkin olan 1. periyot iin gvenilir olmayan fakat yaklak bir fikir veren baz ampirik formller vardr. Aadaki tabloda verilen formller orta sk zemine ina edilmi n=10 katl perdesiz bir yap iin deerlendirilmitir. Sonular olduka farkldr, geree yakn deerlerden genelde daha dktrler. Bu yaklak formller, el hesaplarn kolaylatrmak amacyla, eski ynetmeliklerde kullanlmt. Yeni modern ynetmeliklerde artk kullanlmamaktadrlar, ancak n tasarm iin yararldrlar. Deprem yn X-yn Y-Yn
n T1 = 10
n T1 = 12Cs
H T1 = 13C s D

H T1 = 0.09 D

T1 = C t H 3/4

1.00 1.00

1.04 1.04

0.74 0.91

0.70 0.85

0.90 0.90

T1: yapnn tahmini 1. periyodu (s) H: yapnn ykseklii (m) n: kat says D: deprem ynnde yapnn plandaki uzunluu (m) Cs=0.91.1 sk zeminlerde; Cs=0.70.9 orta sk zeminlerde Ct=0.07 Betonarme ereveli taycl yaplarda (perdesiz yap)

Periyot yapnn ktlesine, yapnn yatay rijitliine ve snmlemeye bal olarak deiir. Snmleme yapnn ivmesini azaltc bir etkidir, havann direncinden ve malzeme moleklleri arasndaki isel srtnmeden kaynaklanr. Snmleme nedeniyle salnm bir sre sonra durur. Ktle arttka periyot artar, rijitlik arttka periyot azalr. Genelde; periyot azaldka yap daha byk, arttka daha kk ivme etkisinde kalr. Yapya etkiyen deprem kuvvetinin bykln 1) Yapnn ktlesi 2)Depremin ivmesi 3)Yap ile zeminin etkileimi 4)Yapnn periyodu 5)Snmleme belirler. Ar (=byk ktleli) yaplardan elden geldiince kanlmaldr. Depreme dayankl yap tasarm ne demektir? Yap hasar grmez, yklmaz m? Bunun cevab; Deprem Ynetmelii-2007 madde 1.2.1 de kaytldr: Bu Ynetmelie gre yeni yaplacak binalarn depreme dayankl tasarmnn ana ilkesi; hafif iddetteki depremlerde binalardaki yapsal ve yapsal olmayan sistem elemanlarnn herhangi bir hasar grmemesi, orta iddetteki depremlerde yapsal ve yapsal olmayan elemanlarda oluabilecek hasarn snrl ve onarlabilir dzeyde kalmas, iddetli depremlerde ise can gvenliinin salanmas amac ile kalc yapsal hasar oluumunun snrlanmasdr.
Prof. Dr. Ahmet TOPU, Betonarme II, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Eyll 2013, http://mmf2.ogu.edu.tr/atopcu 154