N BOTN E RRUAZORVE

TIPI I KORDATVE
Karakteristika t prgjithshme t tipit t kordatve
N tipin e kordatve prfshihen ato kafsh q t paktn pr nj far periudhe gjat jets s tyre ( kryesisht gjat zhvillimit embrional ) , kan n pjesn shpinore nj formacion t fort elastik n trajt boshti - kordn shpinore. Ky tipar sht edhe baza e emrtimit t ktij tipi - tipi i kordatve.

Fig. Prania e kords kordatt (rruazort) Te disa kordat si p.sh. te zvarranikt , shpendt dhe sisort , korda shpinore takohet vetm n fazn embrionale . M von , kur kto kafsh arrijn fazn e rritur , kjo kord zvendsohet nga rruazat kockore ( vertebrat ) q vendosen n varg njra pas tjetrs n ann shpinore duke formuar at q quhet shtylla vertebrore . Kafsht e tipit kordata , me shtyll vrtebrore ( rruazore ) formojn nntipin e rruazorve (Vertebrata) . Ndr rruazort ( vertebrort ) prmendim peshqit kockor, amfibt, zvaranikt, shpendt dhe gjitart.

Por te disa kafsh t tipit t kordatve , si p.sh. te kafsht si qesk me prfaqsues ashidia, korda shpinore q takohet n fazn embrionale , m von , kur kto kafsh arrijn fazn e rritur, zhduket pa u zvendsuar nga ndonj struktur tjetr . Kto kafsh t tipit t kordatve grupohen n nntipin e kordatve jorruazor. Fig. ............. Pamja e nj kordati jorruazor ( Ascidia ) 1

Nntipi i kordatve rruazor sht m i familjarizuari me ne. Ndrtimi dhe mnyra e jetess s ktyre kafshve sht pothuajse e njjt me ndrtimin dhe mnyrn ton t jetess . Nga kafsht tona shtpiake, kafsht e ferms, pothuajse nga t gjitha kafsht q vm re prreth , ne sigurojm ushqimet tona . Rruazort jetojn si rregull n ter , por edhe n uj . Disa prej tyre, si lakuriqt e nats dhe shpendt jan t aft t fluturojn. Njeriu, gjithashtu bn pjes n kt nntip. N nntipin e rruazorve bjn pjes kafsht m t mdha t Toks, ndr t cilat prmendim balenat, elefantt, hipopotamt etj. Po si arrijn rruazort t tilla madhsi ? Rruazort jan t pajisur me nj skelet t brendshm ( endoskelet). Ndrsa te kafsht me skelet t jashtm ( ekzoskelet ) rritja sht e kufizuar sepse skeleti i tyre vendoset mbi siprfaqen e jashtme t trupit ( te kandrrat p.sh. ) , kafsht me skelet t brendshm nuk e kan kt problem. Rruazort n disa faza t jets kan edhe bisht t gjat. Korda n brendsi t trupit, s bashku me bllokun e muskujve t kapur n t, u mundson disa rruazorve t sapolindur q t notojn me lehtsi. Kur ata notojn prpara, marrin nga goja uj dhe ushqime q ndodhen n t. Uji m tej del jasht prmes t arave n faring. Gjat ksaj rruge ai l oksigjenin n gjakun q qarkullon npr velza dhe merr dioksidin e karbonit. Gypi nervor , i prfaqsuar nga truri dhe palca kurrizore , te rruazort vendoset n pjesn shpinore , mbi kord dhe m von mbi shtylln vertebrore. N mnyr t prmbledhur, tre tiparet kryesore t rruazorve jan: 1. Prania e kords, t paktn n fazat embrionale t tyre . 2. T arat n faring t paktn n nj far periudhe t jets s rruazorve. 3. Prania e gypit nervor shpinor q fillon nga koka dhe zgjatet deri te bishti. Kto jan tre tipare m prcaktuese pr rruazort. Ndr t gjith kordatt , sistemet e organeve jan m t zhvilluara te rruazort. Sistemi i qarkullimit t gjakut t tyre prfaqsohet nga zemra dhe ent e gjakut. Sistemi i tretjes i shndrron ushqimet n form t prdorshme nga organizmi. Pr mbshtetje, shrben sistemi skeletit. Pr shkmbimin e gazeve shrben sistemi i frymshkmbimit, ndrsa pr kontrollin e funksioneve shrben sistemi nervor. Rruazort kan t zhvilluar mir trurin e madh, organet e shqisave dhe jan kafsh tepr inteligjente.

Klasifikimi i rruazorve
Kafsht e nntipit t rruazorve ( Vertebrata ) klasifikohen n shtat klasa, q jan : peshqit pa nofulla, peshqit kartilagjenor, peshqit kockor, amfibt, zvarranikt, shpendt dhe gjitart . Por kur kto kafsh klasifikohen mbi bazn e temperaturs s trupit t tyre , ather ato ndahen n kafsh me gjak t ngroht dhe kafsh me gjak t ftoht . Njeriu grupohet te organizmat me gjak t ngroht . Temperatura e trupit ton mbetet e njjt ( e pandryshuar ) , prjashtuar rastet kur jemi t smur . Prve njeriut , te rruazort me gjak t ngroht prfshihen dhe t gjith sisort dhe shpendt. Kafsht me gjak t ftoht nuk e mbajn dot temperaturn e trupit t njjt ( t pandryshuar ) . Temperatura e trupit t tyre ndryshon sipas mjedisit rrethues . Kshtu , n qoft se moti sht i 2

ngroht , kafsha sht e ngroht , n qoft se moti sht i ftoht , edhe kafsha sht e ftoht . Te rruazort me gjak t ftoht prfshihen peshqit , amfibt dhe zvarranikt . PRSHTATJET E RRUAZORVE Prshtatja ose adaptimi sht modifikim i ndrtimit q trashgohet dhe q u siguron llojeve t ndryshme t gjallesave mbijetes n kushtet e mjedisit ku ato jetojn . Prshtatjet te gjallesat zhvillohen koh pas kohe si prgjigje ndaj ndryshimeve q ndodhin n mjedis . Pr rruazort jan karakteristike nj numr i madh prshtatjesh , por ktu do t analizohen tri prej tyre : prshtatjet pr lvizje , prshtatjet pr tu ushqyer dhe prshtatjet pr shumim .

Prshtatjet e rruazorve pr lvizje

Nj nga prshtatjet pr lvizje sht fluturimi . Vetm tri grupe t rruazorve e kan t zhvilluar prshtatjen pr t kryer fluturim : pterosaurt ( ose zvarranikt me krah q kan jetuar rreth 150 milion vjet m par e q tani jan zhdukur ) , shpendt dhe lakuriqt e nats. Studimet kan treguar se pterosaurt , shpendt dhe lakuriqt e nats e kan zgjidhur n mnyra t ndryshme problemin e fluturimit . Ky dallim vihet re kur krahasohen kraht dhe kockat ku kapen muskujt q shrbejn pr fluturim. Nj ndryshim tjetr i dukshm sht dhe ai q lidhet me mbulojn e krahve . Kraht e shpendve jan t mbuluar me pend . Lakuriqt e nats kan krah membranor t holl q ndryshojn shum nga membrana fibroze q kan patur pterosaurt . Edhe kockat n krahun e shpendve dhe lakuriqit t nats kan prshtatje t dukshme . Te shpendt vihet re se kockat e gishtave jan shum t shkurtra , ndrsa te lakuriqi i nats kto kocka jan shum t gjata . Te peshqit vihen re prshtatje t shumta pr notim . Prshtatja kryesore pr kt mnyr lvizjeje lidhet me formn e trupit t tyre dhe pendt notuese q ata kan. Edhe gjymtyrt e prparme te rruazort jan me form t ndryshme . Ata jan prshtatur n form e madhsi me funksionin q kryejn : pr notim , pr fluturim apo pr ecje . Organe t till si gjymtyrt e prparme t rruazorve q kan origjin t njejt , por form dhe funksion t ndryshme , quhen organe homologe . Kraht e lakuriqit t nats jan homolog me gjymtyrt e prparme t maces.

Prshtatjet e rruazorve pr tu ushqyer

Kafsht rruazore kan prshtatje t shumta q lidhen me mnyrn e t ushqyerit t tyre . Kshtu p.sh . peshqit kan prshtatje t veanta pr mnyrn e kapjes s ushqimit . Mjafton t vrojtohen llojet e ndryshme t peshqve t akuariumit dhe mund t vihen re disa nga kto prshtatje . Jan disa peshq q plqejn t notojn kryesisht n fund t akuariumit ose ujrave ku ata jetojn . T tjer jetojn n siprfaqe t ujit dhe t tjert n thellsi mesatare. Peshqit q jetojn n siprfaqen e ujit e kan gojn t vendosur nga lart sepse ushqehen me larvat e mizave q notojn n siprfaqe . Peshqit q jetojn n thellsi e kan gojn t pozicionuar nga posht sepse aty , n fundin e ujrave gjendet edhe ushqimi i tyre . Peshqit q jetojn n thellsi mesatare e kan gojn n pjesn e prparme t koks . 3

Grupi i dyt i prshtatjeve pr tu ushqyer lidhet me tipat e dhmbve . Te rruazort , dhmbt grupohen n katr llojesh : dhmbt prers , dhembt shqyes ( t qenit ) , paradhmballt ( premolar ) dhe dhmballt ( molar ). Fig. Tipat e dhmbve te rruazort

Dhmbt prers gjenden n pjesn e prparme t nofullave . Ata prgjithsisht kan formn e dalts dhe prdoren pr kputje dhe prerje . Por n kafsh t ndryshme edhe dhmbt prers jan t tipave t ndryshme . Brejtsit ( p.sh. minjt ) i kan dhmbt prers shum t fort pr t brejtur dhe n rritje t vazhdueshme sa q mund t vihen re me lehtsi . Dhmbt prers te vampirt ( kafsh t ngjashme me lakuriqt e nats ) jan t prshtatur pr t shpuar ent e gjakut t kafshve t tjera me t cilin vampirt ushqehen .

Dhembt shqyes ( t qenit ) jan dhmb t vetmuar , t gjat dhe me maj , n krah t dhmbve prers . Ata prdoren nga kafsht grabitqare ( mishngrnse ) pr t kapur , mbytur dhe shqyer pren e tyre . Te kafsht bimngrnse kta dhmb ose jan shum pak t zhvilluar , ose mungojn fare . Te disa sisor , si p.sh. te majmunt babuin , dhmbt shqyes jan shum t gjat dhe prdoren pr krcnim dhe luftim n grupet ku ata jetojn . Shpesh , n kto raste , dhmbt shqyes te meshkujt jan shum m t mdhenj se sa te femrat . Paradhmballt vijn n radh menjher pas dhembve shqyes . Ato jan shpesh m t vogla se sa dhmballt ( molaret ) , por madhsia dhe forma e tyre varet nga ushqimet e kafshve . Te disa rruazor , paradhmballt jan prshtatur pr t coptuar ose pr t bluar bimt , insektet , mishin ose planktonet . Paradhmballt ( premolart ) , n dallim nga dhmballt ( molart ) ndrrohen duke u zvendsuar me paradhmball t prhershme n moshn e pjekuris . Dhmballt nuk ndrrohen e nuk zvendsohen . Ato mbeten si dhmb t pjekuris . Dhmballt jan dhmbt m t fundm n nofulln e shumics s kafshve . Madhsia , forma dhe funksioni i tyre lidhet me ushqimet q kafsht prdorin . Kta dhmb nuk dalin deri sa kafsha t arrij fazn e pjekuris . Nj prshtatje tjetr q lidhet me mnyrn e t ushqyerit sht dhe pozicioni i syve. N mjedisin toksor , rruazort q shrbejn si preja e grabitqarve , zakonisht i kan syt t vendosur anash q tu mundsojn nj shikim sa m panoramik . Grabitqart n kt mjedis ,

ndryshe nga preja e tyre , i kan syt t vendosur n pjesn e prparme t koks s tyre , pr t vrojtuar njherazi me t dy syt ( shikim binokular ) dhe t shikojn sa m larg . N mjedisin ujor detar , si syt e grabitqarve dhe syt e pres s tyre , jan t vendosur n pjesn ansore t koks s tyre . Kjo vendosje ansore sht e domosdoshme si prshtatje e tyre pr shikim t shpejt n t dy ant , sepse uji me dendsin e tij nuk lejon rrotullim t shpejt t tyre .

Prshtatjet e rruazorve pr shumim

Ndr prshtatjet m t zakonshme q lidhen me shumimin e rruazorve prmendim ndryshimin e pamjes s jashtme t trupit te individt meshkuj , n dallim nga femrat e po t njjtit lloj ( dimorfizmi seksual ) . Kshtu , p.sh. te peshku i kuq i akuariumit n periudhn e shumimit vihet re se femrat kan ngjyr kafe t turbullt , ndrsa meshkujt e kan trupin blu dhe pendt t kuqe . Ky lloj dimorfizmi lidhet me ngjyrn . Por te rruazort ndryshimi i pamjes s meshkujve nga femrat shpesh lidhet me madhsin e trupit . Ky lloj dimorfizmi lidhet me madhsin e trupit .

PESHQIT
Karakteristika t prgjithshme t peshqve Tre nga shtat klasat e rruazorve u prkasin peshqve. T gjith peshqit kan disa karakteristika t prbashkta . Peshqit jan vertebror me gjak t ftoht ( pra trupi i tyre merr temperaturn e mjedisit ujor ku jetojn) dhe marrin frym me velza. Ata kan velza n t dyja ant e fytit. Peshqit e thithin ujin nga goja dhe e nxjerrin prmes t arave velzore duke i marr oksigjenin (gjaku i velzave) e duke nxjerr n t dioksid karboni. Fig.. Frymmarrja me velza te peshqit Shumica e peshqve e kan trupin t mbuluar me luspa. Ato kan funksion mbulues dhe mbrojts. Pr notim i ndihmojn pendt q mund t jen teke ( penda e kurrizit dhe e bishtit) dhe ifte (pendt e gjoksit dhe t barkut) . Prgjat secils nga t dyja ant e trupit t peshqve ndodhet vija ansore. Vija ansore sht nj organ i rndsishm i ndjeshmris pr peshqit. Ajo ndjen lvizjet e ujit dhe pranin e objekteve.

Fig. ............ Pamja e jashtme e peshkut

Peshqit pa nofulla (Agnatha) ose gojrrumbullakt

Peshqit pa nofulla jan rruazort (vertebrort) m primitiv q jetojn sot. Ata nuk kan nofulla dhe luspa mbuluese dhe jetojn si n ujera t mbla edhe n ujera t kripura. Goja e ktyre peshqve sht rrethore, si ventuz, pa nofulla, por me formacione t forta, t ngjashme me dhmbt. Kjo sht edhe arsye q emrtohen gojrrumbullakt. Me ndihmn e ksaj goje si ventuz, kta peshq kapen n trupin e peshqve t tjer bujtar ku thithin gjak dhe inde t trupit, duke uar deri n ngordhjen e tij (bujtarit) Skeleti i gojrumbullaktve sht kartilagjenenor . Kartilagji sht nj ind i fort, elastik i trupit. Pr t krijuar nj ide m t plot pr kartilagjin, kujtoni se llapa e veshit ton dhe maja e hunds jan t prbra nga kartilagj. Peshqit kartilagjenor ( krcor ) Peshqit kartilagjenor (krcor), sikurse e tregon emri i tyre, e kan skeletin krcor (kartilagj). N kt klas bjn pjes peshkaqent e vegjl (mica e detit), peshqit elektrik dhe rajat. Kta peshq nuk kan kocka. N ndryshim nga gojrrumbullakt, peshqit krcor kan nofulla, luspa si dhmb dhe pend ifte. Tiparet e peshqve krcor mund t vrojtohen n ndrtimin e peshkaqenit.

Fig.. Peshkaqeni Peshkaqent jan notar t shpejt dhe grabitqar t pothuajse gjith kafshve q jetojn n oqean. Rajat jan peshq me trup t shtypur si gjethe dhe jetojn n fund t detit.Ato ushqehen me peshq dhe jovertebror q jetojn n oqean. Shum raja jan t padmshme pr njeriun, por disa t tjera e kan bishtin kamxhik me nj gjemb djegs q shkakton plag t rnda. Peshqit kockor Peshqit kockor , prfaqsojn shumicn e peshqve q njihen sot. Kta peshq e kan skeletin t prbr kryesisht nga kocka dhe jo nga kartilagji. T till jan krapi, qefulli, trofta, sardelja etj. Shumica e peshqve kockor kan luspa t lmuara t mbuluara me nj shtres mukoze (jargore). Disa peshq t tjer , nuk kan luspa, por lkur t mbuluar me shtres mukoze q e bn rrshqitse n t prekur. Luspat dhe shtresa mukoze i mbrojn peshqit nga infeksioni, grabitqart dhe lehtsojn notimin e tyre.

Fig.... Ndrtimi i peshkut 7

Peshqit kockor i kan velzat t mbrojtur nga nj kapak mbulues. Ky kapak mungon te peshqit gojrrumbullakt dhe te peshqit krcor. Shumica e peshqve kockor kan fshikz notimi. Kjo fshikz sht e mbushur me gaz dhe i ndihmon peshqit pr notim; pr tu zhytur n thellsi dhe pr tu ngritur lart n uj. Kjo mundsohet duke ndryshuar sasin e gazit n fshikz. Kur fshikza mbushet me gaz, peshku ngjitet lart, kur fshikza zbrazet nga gazi, peshku zhytet n thellsi. Pr shumimin e peshqve sht i domosdoshm mjedisi ujor. Femrat lshojn n uj nj numr t madh vezsh. Mbi kto vez, n mjedis ujor , meshkujt depozitojn spermn e tyre. Kur kta spermatozoid bashkohen me vezt (shkrihen), ather formohet veza e pllenuar (zigota). Nga zigota zhvillohet individi i ri.

AMFIBT
Karakteristikat e prgjithshme t Amfibve
N klasn e Amfibve (Amphibia) prfshihen bretkosat , thithlopat, salamandrat, tritont dhe amfibt pa kmb n trajt krimbi . Termi amphibia do t thot jet e dyfisht ose kafsh t dy mjediseve (ters dhe mjedisit ujor). Pra llojet e ksaj klase kalojn disa pjes t jets s tyre n ter dhe pjesn tjetr n uj. Mjedisi ujor sht i domosdoshm, t paktn pr riprodhimin dhe zhvillimin embrional. Larvat e tyre marrin frym me velza. Por ka edhe amfib t rritur q marrin frym me velza. Sot njihen rreth 2500 lloje amfibsh . Ata u prkasin dy grupeve m t mdha t amfibve q jetojn sot : amfibt me bisht (salamandrat, tritont dhe aksoloti) dhe amfibt pa bisht (bretkosat dhe thithlopat). Amfibt, sikurse zvarranikt, shpendt dhe gjitart, bjn pjes n grupin e kafshve me katr kmb (tetrapode). Ato jan kafsh me gjak t ftoht me shtyll vertebrore. Trupi i amfibve sht i mbuluar nga nj lkur e but gjndrore, pothuajse prher e lagur. Kjo lkur e lagur ndihmon procesin e shkmbimit t gazeve, edhe pr shkakun se amfibt i kan mushkrit t vogla. Pr tu njohur me tiparet kryesore t amfibve, meret n studim bretkosa. Te bretkosa vihet re mungesa e bishtit, prania e nj goje me nj gjuh t gjat me ndihmn e s cils kapen kandrrat me t cilat bretkosa ushqehet . Bretkosat kan katr kmb, nga t cilat dy t pasmet jan shum t mdha dhe m t fuqishme se sa kmbt e prparme. Pr kt arsye kto kafsh kur jan n ter mund t krcejn n distanc relativisht t madhe. Midis gishtrinjve t kmbve bretkosat kan membran lkurore q i ndihmon pr notin. Syt e tyre dalin jasht koks. Ky pozicion i syve i ndihmon q kur zhyten nn uj, t ken mundsi t kontrollojn siprfaqen mbi to. Kur ndonj kandrr fluturon mbi uj, ather ato nxjerrin gjuhn e gjat dhe e kapin at pr ta ngrn. Shumimi i Amfibve Shumimi amfibve kryhet n uj. Aty depozitohen vezt dhe spermatozoidet. Pra pllenimi sht i jashtm. Nga vezt e pllenuara dalin larvat q pr nga pamja, mnyra e t ushqyerit, lvizja dhe frymmarrja t kujton peshqit. Pas nj far kohe q zgjat sipas llojeve nga disa dit 8

deri n disa muaj , larva pson shum ndryshime. Kshtu ajo ndrpret prkohsisht t ushqyerit, derisa aparati i saj trets t ndryshoj duke u prshtatur pr ushqime shtazore, n vend t ushqimeve bimore q prdorte m par. Po gjat ksaj kohe t stadit larvar, velzat zhduken, shfaqen kmbt (fillimisht t prparmet, pastaj t pasmet), zhduket bishti dhe larva shndrrohet n amfib t rritur. Kto shndrrime gjat s cilave larva pson ndryshime t thella, derisa merr tiparet e kafshs s rritur njihen me termin metamorfoz. Pra amfibt zhvillohen me metamorfoz. Fig. .............. Cikli jetsor i bretkoss Kur moti sht i ftoht, amfibt qndrojn n gjendje pasive. N kt gjendje ato nuk han ushqim dhe prdorin shum pak oksigjen. Nevojat e tyre pr energji plotsohen nga lipidet q ato prmbajn. Amfibt ndihmojn n kontrollin e kandrrave n mjedis dhe kan shrbyer si objekte t prshtatshme pr studime shkencore n biologji dhe pr krkimet n mjeksi. Mishi i muskujve t bretkosave prdoret si ushqim nga njeriu . Amfibt hahen edhe nga zvarranikt, shpendt dhe gjitart.

ZVARRANIKT
Karakteristikat e prgjithshme t zvarranikve
N klasn e zvarranikve bjn pjes hardhucat, gjarprinjt, breshkat, krokodilt dhe kameleont. Trupi i zvarranikve sht i mbuluar nga nj lkur e that dhe me luspa duke u prshtatur kshtu pr t jetuar n tok, jasht mjedisit ujor. Zvarranikt ishin t part rruazor q filluan t jetonin dhe riprodhoheshin trsisht n ter. Zvarranikt jan rruazor me gjak t ftoht, me shtyll vertebrore dhe nj endoskelet. Lkura e tyre sht mbuluar nga nj shtres brirore e organizuar n pllaka ose luspa dhe i mbron ato nga humbja e ujit. Disa zvarranik, n vend t lkurs me luspa, kan si mbules nj pllak t fort (p.sh. breshka). Shumica e zvarranikve kan dy ifte kmbsh me nga pes 9

gishtrinj e kthetra. Te gjarprinjt dhe disa hardhuca (p.sh. bollari), gjymtyrt mungojn. Zvarranikt kan dy mushkri t zhvilluara mir q ndihmojn pr shkmbimin e ajrit, pasi me lkurn e that nuk mund t kryejn frymkmbim. Megjithse prshtatje t shumta favorizojn jetn n ter, takohen edhe zvarranik q jetojn n uj. T till jan krokodilt, breshkat e detit, gjarprinjt e ujit etj. Zvarranikt riprodhohen me rrug seksuale. Pllenimi sht i brendshm . Ata pjellin vez t mbuluara me lvozhg t fort . Embrioni zhvillohet brenda ktyre vezve me lnd ushqyese derisa t vij koha t aj lvozhgn e vezs e kafsha e re t dal e lir n natyr . Pra nuk sht i nevojshm mjedisi ujor si n rastin e amfibve.

Zvarranikt ushqehen me kandrra dhe brejts t vegjl. Krokodilt ushqehen me peshq , shpend dhe gjitar. Me peshq dhe shpend ushqehen edhe breshkat e detit . Breshkat e ters ushqehen me krimba, kandrra dhe kafsh t tjera t vogla. Disa gjarprinj jan helmues. Helmi i tyre prodhohet nga gjndra t veanta dhe injektohet me an t dhmbve t helmit. Helmi i disa gjarprinjve vepron mbi sistemin nervor, n qendrat e frymmarrjes e t rrahjeve t zemrs, ndrsa helmi i disa gjarprinjve t tjer shkakton arjen e rruazave t kuqe t gjakut dhe mureve t enve t gjakut. N historin e gjallesave, zvarranikt prfaqsojn vertebrort e par tipik t ters. Shkputja e tyre nga mjedisi ujor u mundsua n saj t pllenimit t brendshm dhe zhvillimit embrional brenda nj veze t mbshtjell me lvozhg t fort. Prve formave t zvarranikve q jetojn sot, n t kaluarn e largt nga rreth 200 milion vjet m par deri n 45 milion vjet m par, kan jetuar lloje t shumta zvarraniksh, tashm t zhduken. Kjo periudh quhet edhe era e zvarranikve pasi zvarranikt kan qen gjallesat mbisunduese n uj, n ter dhe n ajr. Format e tyre gjigande t njohura me termin dinosaur arrinin prmasa t mdha.

SHPENDT
Shpendt grupohen n klasn me t njejtin emr- Klasa e shpendve (Aves). Karakteristikat kryesore t tyre jan: trupi i mbuluar me pend, kan dy krah, dy kmb, jan kafsh me gjak t ngroht (homojoterm), shumohen me vez dhe si kafsh vertebrore, kan shtyll vertebrore. N klasn e shpendve numrohen rreth 10,000 specie t gjalla. Shpendt jetojn n t gjith rruzullin toksor, nga Arktik n Antarktik. Shpendt jan me madhsi t ndryshme, q luhatet nga madhsia 5 cm (zogu miz) deri n 2.75 m (struci). Shpendt si rruazor me sjellje komplekse Shpendt mund t prkufizohen thjesht si gjallesat e vetme me pend . Pendt mundsojn izolimin e trupit nga i ngrohti dhe nga i ftohti dhe ndihmojn pr fluturim. Pendt e shpendve jan t tipave t ndryshme , n varsi t funksionit q kryejn . Pendt e mdha gjenden n krah dhe n bishtin e shpendve . Ato u japin shpendve formn dhe ngjyrn . Pendt e mdha t

10

krahve shrbejn pr ruajtjen e ekuilibrit n fluturim , ndrsa pendt e mdha t bishtit kan rolin e drejtimit dhe quhen timoniere . Pendt e tjera q bien n sy te nj shpend jan pendt e zakonshme q i japin atij formn e lmuar e t harkuar . Kto pend kan gjithashtu rol pr ngjyrimin dhe pr mbrojtjen nga objektet fizike , nga era , drita e diellit dhe reshjet .Tipi i tret jan pendt e vogla si push q gjenden n brendsi , t mbuluara nga dy tipat e tjera t pendve . Kto pend kan rol izolues . Por jo t gjith shpendt jan prshtatur pr fluturim . Fluturon kondori , shqiponja , fluturojn pllumbat , dallndyshet etj. , por struci vrapon , ndrsa pinguini noton . Shpendt takohen kudo , nga njri pol te tjetri dhe nga mjat e maleve deri n ujrat e oqeaneve e deteve . Si shpendi m i hershm konsiderohet Arkepteriksi i cili ka jetuar rreth 150 milion vjet m par. Arkeopteriksi konsiderohet si shpendi m i hershm sepse kishte pupla, por nga ana tjetr ai kishte pamjen e nj dinosauri t vogl q ka ecur me dy kmb, prej nga mendohet se duhet t ken rrjedhur shpendt. Arkeopteriksi ka pasur nj bisht t gjat, me rruaza (vertebra ) t pakta (shpendt e sotm e kan t reduktuar skeletin e bishtit). Arkeopteriksi ka pasur dhmb , ndrsa shpendt kan nj sqep n vend t dhmbve . Kraht te arkeopteriksi kan qen t vegjl dhe me thonj n majn e gishtrinjve (gjymtyrt e prparme kishin nj skelet ku nuk kishin ndodhur t gjitha ndryshimet nga kmb n krah) . Shum lloje shpendsh konsiderohen si kafsh sociale (q jetojn n bashksi) dhe sjellja e tyre paraqitet mjaft komplekse. Sjellja komplekse te shpendt kushtzohet nga disa faktor . S pari , sjellja komplekse te shpendt kushtzohet nga zhvillimi i dukshm i trurit t tyre dhe kompleksiviteti i tij pr t kontrolluar lvizjen e muskujve n fluturim. S dyti , shpendt si kafsh me gjak t ngroht (pra q ruajn temperatur t qndrueshme, pavarsisht nga ndryshimi i temperaturs n mjedisin rrethues) pr t siguruar kt t ngroht pr trupin dhe vezt e tyre, duhet t ushqehen shum m shpesh sesa zvarranikt. Shpendt shpenzojn koh edhe si rritse t t vegjlve ( bebisite ) dhe pr kt u duhet bashkpunimi i t 11

dy prindrve pr ndrtimin e foles, ngrohjen e vezve ( inkubimin ) dhe t ushqyerit e t vegjlve. Kta zogj jan duke ushqyer t vegjlit e tyre. Karakteristikat e prgjithshme t shpendve Pr t njohur disa nga tiparet kryesore t shpendve, le t vrojtojm figurn 6.6.3. Fig. 6.6.3. Karakteristikat e nj shpendi Shpendt kan krah pr fluturim, nj sqep, dy kmb dhe nj mbules me pupla n pjesn m t madhe t trupit t tyre. Forma dhe madhsia e sqepit te shpendt kushtzohet nga mnyra e tyre e t ushqyerit . Te shpendt q thithin nektarin e luleve ( kolibrat e vegjl ) sqepi sht i holl dhe i gjat , ndrsa te shpendt q ushqehen me farat e bimve sqepi sht i fort dhe i trash pr t ar mbulojn e tyre ( farave ) . Shpend]t grabitqar e kan sqepin me maj t kthyer si engel dhe t mpreht pr t kapur , mbajtur , shqyer e rrjepur gjahun e tyre. Fig............. ndryshme t shpendt . Forma sqepit t te

Ashtu sikurse zvarranikt, edhe shpendt kan luspa, por vetm n kmbt e tyre. Shpendt gjithashtu kan thonj n kmb ndrsa pr frymmarrje kan mushkri t zhvilluara mir. Mushkrit e shpendve jan t lidhura me trastat ajrore q shtrihen ndrmjet organeve t brendshme dhe komunikojn n shum raste edhe me zgavrn e kockave. Kto trasta ajrore ndihmojn jo vetm procesin e frymmarrjes, por ulin edhe dendsin e trupit. Shpendt femra, sikurse zvarranikt, pjellin vez me lvozhg. N kto vez zhvillohen pasardhsit e tyre. Shpendt si kafsh me gjak t ngroht, me dy krah, me dy kmb, me nj sqep dhe me trupin e mbuluar me pend, n brendsin e tyre jan t ndrtuara nga kto pjes ndrtuese: shtylla kurrizore dhe palca kurrizore n brendsi t ksaj shtylle; mushkria n form qeske q shrbejn pr frymmarrje; veshka q pastron gjakun; ujhollprcjellsi (ureteri) q bart urinn nga veshkat pr jasht trupit t shpendve; 12

cekumi- nj degzim i verbr t zorrs; pjesa e fundit t zorrs (rektumin); zorra q prbn pjesn e fundit t gypit trets; stomaku q bluan dhe tret bluan ushqimet; mlia q prodhon lngun e tmthit; zemra- organi q pompon gjakun; gusha- nj xhep q formohet nga zgjerimi i ezofagut; ezofagu- pjesa e par e gypit trets; trakea- pjesa e par e sitemit t frymkmbimit; zgavra e gojs. Shpendt jan t rndsishme pr jetn ton n disa drejtime. Ata ndihmojn n shfarosjen e kandrrave t dmshme pr bujqsin dhe t farave t bimve t kqija t arrave. Disa shpend ushqehen me minj. Pulat dhe rosat prdoren pr mish dhe pr vez. Njerzit prgjithsisht jan t apasionuar pr t vrojtuar dhe ushqyer shpend t egr. Shum shtete kan si simbol shpend t veant. Shpendi i yn simbol sht shqiponja e maleve.

GJITART
Karakteristikat e gjitarve Gjitart ose sisort mendohet t ken rrjedhur nga zvarranikt primitiv, para se t shfaqeshin shpendt. M t hershmit ndr gjitart mendohet t ken qen me madhsin e nj miu t vogl me dhmb q prshtateshin pr t ngrn kandrra. Shumica e gjitarve jan vivipar (lindin t vegjl t gjall) dhe jo ovipiar (q pjellin vez, sikur jan zvarranikt dhe shpendt). Te gjitart, t vegjlit zhvillohen brenda uterusit (mitrs) s nns ku furnizohen me oksigjen dhe ushqime nga gjaku i saj. T vegjlit e gjitarve, nnat i ushqejn me qumshtin e prodhuar n gjndrat e tyre t qumshtit.

13

Gjitart jan kafsh me gjak t ngroht, sikurse shpendt. Pr t mbajtur kt temperatur t qndrueshme ndihmon mbulesa me qime ose push te shumica e gjitarve dhe shtresa dhjamore nn lkur. Te shum lloje gjitarsh, individsh komunikojn ndrmjet tyre prmes disa sinjaleve kimike q prodhohen nga gjndra t veanta n lkur. Ndr strukturat mbuluese t gjitarve prfshihen edhe thonjt, brirt, thundrat etj. Gjitart karakterizohen nga mnyra t ndryshme t ushqyeri . Ka prej tyre bimngrns, t tjer jan mishngrns dhe disa gjithkangrns. Edhe lvizja te gjitart kryhet n mnyra t ndryshme : me ecje, me krcime , notim e fluturim.

Klasifikimi i gjitarve N varsi t mnyrs se si e kryejn lindjen e t vegjlve dhe si i ushqejn ata , gjitart grupohen n tre grupe t ndryshme. Kto grupe jan: Monotrematt, Marsupialt dhe Placentart.

Monotrematet jan njri nga tre grupet e gjitarve t sotm. Ndr llojet e ktij grupi q jetojn sot, njri lloj sht ornitorinku dhe lloji tjetr sht ekidna. Kta gjitar pjellin vez (femrat) q jan shum t ngjashme me vezt e zvarranikve. Nga vezt lindin t vegjlit t cilat femra i ushqen me qumshtin e saj, si t gjith gjitart e tjer. Marsupialt jan gjitar q lindin t vegjl (pra nuk pjellin vez) por t pazhvilluara plotsisht. Zhvillimi i ktyre t vegjlve mbaron n nj xhep lkuror n pjesn e barkut t femrave q quhet marsup (ktej rrjedh edhe emri i grupit marsupial). Marsupialt jetojn vetm n Australi dhe Amerik. Si prfaqsues tipik i marsupialve sht kanguri. Fig. .............. Kanguri Placentart jan grupi ku prfshihet pjesa kryesore e gjitarve, prfshi edhe njeriun . Emri i tyre placentar lidhet me nj struktur komplekse t quajtur placent ose shtrat q siguron lidhjen ndrmjet trupit t nns dhe embrionit q zhvillohet n uterusin (mitrn) e saj. Gjat ksaj etape t zhvillimit t tij, embrioni ushqehet dhe kryen shkmbimin e gazeve nprmjet enve t gjakut t nns s tij. Pra t vegjlit e placentarve lindin plotsisht t zhvilluar. Prve insektengrnsve dhe lakuriqve t nats, te gjitart placentar bjn pjes edhe shum rende t tjera, si: rendi i Primatve (ku prfshihen paramajmunt, majmunt dhe njeriu), rendi i Brejtsve (minjt dhe ketrat), rendi i balenave etj. 14

Gjitart m t specializuar pr mnyrn e t ushqyerit t tyre si grabitqar i prkasin rendit t mishngrnsve (Carnivora): qent, ujqrit , leopardt , luant etj. Ndr barngrnsit prmendim elefantt dhe thundrak t tjer si gjedht, delet, drert, kuajt, zebrat etj.

Ndrtimi i gjitarve
Sistemi skeletik Shumica e gjitarve kan shtat rruaza t qafs (vertebra), duke prfshir ktu: lakuriqt e nats, xhirafat, balenat dhe njerzit. Sistemi i frymmarrjes Organi kryesor i frymmarrjes te gjitart jan mushkrit. Mushkrit e gjitarve jan poroze si sfungjer t ndrtuara nga dhomza si hoje t mbuluara nga qeliza epiteli, t cilat quhen alveola. Mushkrit vendosen mbi diafragmn muskulare, e cila ndan gjoksin nga zgavra e barkut. Kur zgavra e gjoksit zgjerohet, ajri hyn nprmjet gojs dhe hunds, prcillet npr fyt, n trake, n bronke dhe n alveolat e mushkrive. N mushkrit e gjitarve thithet oksigjeni i ajrit dhe prej tyre largohet me frymnxjerrje dioksidi i karbonit. Qarkullimit i gjakut te gjitart Organi kryesor i qarkullimit t gjakut t gjitarve sht zemra. Kur zemra e pompon gjakun pr n mushkri, ky quhet qarkullimi mushkror ose qarkullimi i vogl i gjakut. Kur zemra e pompon gjakun pr n inde dhe organet e tjera t trupit, ky quhet qarkullimi sistemik ose qarkullimi i madh i gjakut (i zakonshm).

15

Ky pompim i dyfisht i gjakut siguron presionin e nevojshm dhe rrjedhn e tij n t dy rratht qarkullues.

Tani q informacioni pr gjitart sht br m i plot , mund t veohen kto karakteristika kryesore t tyre : 1. 2. 3. 4. Trupi i mbuluar me qime , por te disa ato mungojn . Kan gjendrra t qumshtit , t djerss dhe lyrore n lkur . Goja e pajisur me dhmb. Kapakt e syrit t lvizshm dhe veshi i jashtm i dukshm . 16

5. 6. 7. 8.

Te shumica katr gjymtyr t prshtatura pr disa mnyra lvizjeje . Zemra e ndrtuar nga dy vesh dhe dy barkushe . Frymmarrja kryhet me mushkri . Disa prej tyre me gjak t ftoht ( p.sh. zvarranikt ) dhe t tjer me gjak t ngroht ( p.sh. shpendt dhe gjitart ) 9. Truri shum i zhvilluar . 10. Pllenimi brendshm , veza zhvillohet n uterusin e femrave ( me prjashtim t monotrematve ) . 11. T vegjlit ushqehen me qumsht nga gjendrat e qumshtit .

17