Anda di halaman 1dari 11

OURO E DIAMANTES, FORMIGAS E GADO

Warren Dean
(Extrado del captulo 5 de A Ferro e Fogo: A !"t#r!a e a De$a"ta%&o da Mata
Atl'(t!ca, )o*pa(+!a da" ,etra", S&o -aulo, .//01
Nenhuma outra coisa mais desejo seno, que os meus vassalos
logrem as utilidades que lhes podem fazer alcanar um feliz
negcio2
REI AFONSO 3I (.4401
A" gra(de" de"co5erta" de ouro e d!a*a(te (o 6ra"!l do "7culo 83III
9ora* a" *a!" !*porta(te" ocorr!da" (o No$o Mu(do colo(!al2 De .:;; a .<;;,
. *!l+&o de =u!lo" de ouro 9ora* o9!c!al*e(te reg!"trado" e tal$e> outro *!l+&o
te(+a e"capado ao 9!"co real2 )erca de ?,0 *!l+@e" de =u!late" de d!a*a(te"
9ora* extrado", "egu(do reg!"tro" o9!c!a!" e u*a =ua(t!a ad!c!o(al
de"co(+ec!da e !(calcul'$el 9o! co(tra5a(deada2 O !*pacto de""a 9artura "o5re
a colA(!a 9o! !*e("o2 )+ega$a*, por 9!*, e(or*e" co(t!(ge(te" de
portugue"e", tal$e> 05; *!l (o cur"o do "7culo, co(9er!(do B colA(!a u* to*
europeu *a!" *arca(te2 A popula%&o e o" recur"o" loca!" 9lura* para a"
'rea" aur9era", =ue "e "!tua$a* e* ple(o "ert&o, ao lo(go da 9ro(te!ra !(ter(a
da Mata AtlC(t!ca2 O "etor de *!(era%&o 9o! a9lue(te o 5a"ta(te para poder
co*prar e"cra$o" a9r!ca(o" D de 9ato, para 9a>er co* =ue "eu" pre%o" "e
ele$a""e*2 )o* !""o, a colA(!a pa""ou a depe(der *a!" do" cat!$o" a9r!ca(o"
e e"te", co* "eu" de"ce(de(te", pa""ara* a ter part!c!pa%&o prepo(dera(te
(a tare9a de !(terpretar e de"tru!r a Mata AtlC(t!ca2 Eua"e toda a r!=ue>a
*!(eral extrada era exportada, a *a!or parte para ,!"5oa, o(de e"coara o
poder e e"ta5!l!dade da )oroa, au*e(ta$a o" !($e"t!*e(to" (a agr!cultura,
!(dF"tr!a e co*7rc!o e reace(d!a a cup!de> do" $!>!(+o" *a!" podero"o" de
-ortugal2
.
1
Virglio Noya Pinto.O ouro brasileiro e o comrcio anglo-portugus (So Paulo, 1979), pp.59-117,
calculou 876.629 uilo! "# ouro o$icial%#nt# co%puta"o, #&cluin"o a pro"u'o (aiana (# tal)#* a "o +io
"# ,an#iro). Par#c# ra*o-)#l acr#!c#ntar a #!t# total %ai! 12. %il uilo!, con!i"#ran"o-!# u# o! r#gi!tro!
o$iciai! ta%(/% !o inco%pl#to!. 0%a )#* u# Pinto "#!co(riu "ua! )#*#! %ai! ouro #ntran"o #% 1i!(oa
#ntr# 1725 # 1752 "o u# o o$icial%#nt# co%puta"o no 3ra!il # "#%on!trou u# c#rta uanti"a"# u#
$ica)a no 3ra!il, co%#rcia"a por contra(an"i!ta! no litoral, ou #n)ia"a para 4$rica, #!t# c-lculo "o ouro
)o* a de"co5erta do ouro, o 6ra"!l "e tor(ou *u!to *a!" e"trat7g!co
para ,!"5oa, co*o "e depree(de da dec!"&o de .:?; =ue o ele$ou do "tatu" de
go$er(ador!aGreal para o de $!ceGre!(o2 )o($e(c!da, e(9!*, da !(e9!c'c!a da"
cap!ta(!a" +ered!t'r!a", a )oroa a5ol!u toda" a" =ue a!(da ex!"t!a* e* .:5/2 A
tra("9erH(c!a do tro(o $!ceGreal de Sal$ador para o R!o de Ia(e!ro e* .:4J
"!(al!>ou o de"eKo da )oroa de au*e(tar o co(trole "o5re o" e*5ar=ue" de
ouro e d!a*a(te, (a 7poca e* preocupa(te decl(!o, e co(te"tar a po""e
e"pa(+ola da *arge* e"=uerda do r!o da -rata2 E* .:.0, a ocupa%&o do
tro(o e"pa(+ol pela Fra(%a do" 6our5o( 9e> co* =ue a" rela%@e" de -ortugal
co* "ua $!>!(+a, or!e(tada pela I(glaterra, da e* d!a(te "e tor(a""e*
dec!d!da*e(te *a!" co(9l!tuo"a"2 Na "ua d!"puta pelo r!o da -rata, o =ue
e"ta$a e* Kogo era a co(=u!"ta do co*7rc!o cla(de"t!(o co* a *!(a de prata
de -oto"!, (a atual 6ol$!a, e o 9ortalec!*e(to do co(trole portuguH" "o5re a"
la$ra" de ouro de Mato Gro""o2 -ara alca(%ar ta!" o5Ket!$o", a )oroa
portugue"a de"$!ou co("!der'$e!" recur"o" colo(!a!" para (o$o"
a""e(ta*e(to" 9ro(te!r!%o" (o R!o Gra(de do Sul e Sa(ta )atar!(a e para o"
9orte" co("trudo" ao lo(go do" r!o" Ma*or7 e -aragua!2
?
Era !(e$!t'$el =ue u*a popula%&o *a!" (u*ero"a, u*a at!$!dade
eco(A*!ca *a!" !(te("a, o au*e(to da $!g!lC(c!a go$er(a*e(tal e a r!$al!dade
europ7!a a9eta""e* a !(tegr!dade da" 9lore"ta" 5ra"!le!ra"2 E""a" pre""@e" (&o
"e redu>!ra* co* o decl(!o da produ%&o de ouro e d!a*a(te (a *etade do
"7culo, e* parte por=ue, por lo(go perodo, a d!*!(u!%&o da produt!$!dade
=ua"e (&o redu>!u a at!$!dade *!(eradora2 Eua(do o" gar!*pe!ro" 9!(al*e(te
perdera* a e"pera(%a e adotara* a la$oura e a pecu'r!a, co(tudo,
e"te(dera* "eu" do*(!o" cada $e> *a!" para o !(ter!or da 9lore"ta a!(da
!(tocada2 O "7culo 83III, e(t&o, repre"e(tou o !(c!o de u*a te(dH(c!a
!rre$er"$el e cu*ulat!$a (a explora%&o da Mata AtlC(t!ca2
I(dc!o" de ouro pode* ter "!do e(co(trado" K' e* .555 (a 'rea de S&o
3!ce(te, e(coraKa(do o re! a acred!tar =ue "ua (o$a colA(!a e* 5re$e pude""e
ter o *e"*o $alor =ue o" terr!t#r!o" e"pa(+#!", t&o !($eKa$el*e(te dotado" de
*!(a" de prata2 At7 .5/:, co(tudo, (&o ex!"te* reg!"tro" de extra%&o de ouro
no tri(uta"o po"# !#r con!#r)a"or. V#r ta%(/% 5auril 6l"#n, 789# population o$ 3ra!il in t9# lat#
#ig9t##nt9 c#ntury: 6 pr#li%inary !tu"y;, Hispanic American Historical Review, .< (%aio, 196<), 17<-
225= 89o%a! >. ?#rric@ # 5ougla! A. Bra9a%, Population and economic development in Brazil, 1!!
to t"e present (3alti%or#, ?5, 1979), pp. 29-<2.
2
7ProC#cto, ou Plano aCu!ta"o por or"#% "# S. ?. D. #ntr# o go)#rna"or cap%. g#ral "# So Paulo ". 1ui!
6nto. "# Sou*a # o (riga"#iro ,o!/ Eu!tF"io "# S- # Daria... 1772;, #onumenta (Euriti(a), 1 ()#ro "#
1987, 11-1.8.
2
2
(a=uela cap!ta(!a2 -or todo o "7culo 83II, +ou$e la$ra" de ouro e"pal+ada" por
d!$er"o" po(to" ao lo(go da "erra do Mar2 Marca" de parte de""a at!$!dade
a!(da rece(te*e(te era* $!"$e!" e* d!$er"o" loca!" do pla(alto a "udoe"te da
c!dade de S&o -aulo: (a" col!(a" =ue a c!rcu(da$a* e (a co"ta e(tre Iguape e
a 5aa de -ara(agu'2 Mu!ta" la$ra" "&o co(+ec!da" ape(a" por $ago" relato" e
podeG"e co(Keturar =ue outra" a!(da (&o te(+a* de!xado =ual=uer reg!"tro2 O
!*po"to real de ?;L "o5re o" *eta!" prec!o"o" era *ot!$o "u9!c!e(te para
e$a"&o ao 9!"co, =ue "e de5at!a co(tra u* "etor d!"per"o, tra("!t#r!o e
!(ace""$el2 A e"cala *u!to *ode"ta do pr!*e!ro "7culo da explora%&o de ouro,
*al co*par'$el B da" *!(a" de -oto"! ou do M7x!co, agu%a$a o" apet!te" do
re!" e da el!te colo(!al *a" prop!c!a$a *agro" re(d!*e(to"2
J
Na" la$ra", toda" de alu$!&o, o ouro a pr!(cp!o era 9ac!l*e(te
e(co(trado e* le!to" de c#rrego"2 A o(!pre"e(%a de dep#"!to" pe=ue(o" de""e
t!po, ao lo(go da" e"carpa" e da 9ace !(ter(a da "erra do Mar, deu or!ge* a u*
t!po e"pec!al de pe(etra%&o de 9ro(te!ra, 9e!ta por exploradore" c+a*ado"
9a!"cadore" ou gar!*pe!ro"2 E"pec!al!>ado" (e""e o9c!o cla(de"t!(o, atua$a*
*a!" co*u*e(te e* 5a(do", para *Ftua prote%&o e "o5re$!$H(c!a, $!$e(do
e* parte co* recur"o" da 9lore"ta e e* parte co*o agr!cultore" !t!(era(te"2 A
gar!*page* era e co(t!(ua a "er at7 +oKe a*pla*e(te prat!cada, exerce(do
atra%&o podero"a "o5re popula%@e" B" =ua!" "e te* (egado o" *e!o" de
co("ol!dare* "eu" d!re!to" "o5re a terra e para a" =ua!" u* F(!co gra*a de
ouro e=u!$ale ao "al'r!o de u*a "e*a(a2 A !legal!dade do gar!*po e "eu
car'ter extre*a*e(te !t!(era(te "ugere* =ue e""e" $a"cul+adore" (&o
a9eta$a* *u!to a 9lore"ta, *e"*o =ue "ua popula%&o !t!(era(te pude""e ter
"!do t&o de("a*e(te co(ce(trada =ua(to a do" ca%adore"Gcoletore"2 O"
gar!*pe!ro" cu!da$a* de e$!tar patrul+a" ou e$e(tua!" co*pet!dore", =ue
!($e"t!gar!a* a 9u*a%a da" 9ogue!ra", o" *o(te" de re"duo" e o" "o(" de
a(!*a!" do*7"t!co"2 A (ece""!dade de autoG"u9!c!H(c!a de$e terGl+e" rea$!$ado
a cur!o"!dade "o5re o" recur"o" da 9lore"ta, e"pec!al*e(te produto"
al!*e(tc!o" e *ed!c!(a!"2 Ape"ar d!""o, a gar!*page*, =ue "e caracter!>a por
"e co(ce(trar e* u* F(!co recur"o, (&oGre(o$'$el e a5!#t!co, (&o era u*a
<
S#gun"o S#ra$i% 1#it#, #onumenta Brasiliense (+o%a, 1956), 2:196, o C#!uta ,o!/ "# 6nc9i#ta ac9a)a
u# o! r#lato! !o(r# ouro iria% ani%ar o r#i a #n)iar u%a #!ua"ra para "i!tri(uir o! 7p#r)#r!o! u#
r#!i!t#% G pr#ga'o "o #)ang#l9o # !u(%#tH-lo! ao Culgo "a #!cra)i"o;. V#r ta%(/% Paulo DlorHncio "a
Sil)#ira Ea%argo, Hist$ria de %antana de Parna&ba (So Paulo, 1971), p. 16= 89#o"oro In#c9t. 7Juro
no K!ta"o "# So Paulo;, Boletim do 'nstituto (eogr)*ico e (eol$gico (19<9), no. 26, 1-97= 1ucy "#
6(r#u ?a$$#i # 6rlin"a +oc9a Nogu#ira, 7J ouro na capitania "# So Vic#nt# no! !/culo! LVM # LVMM;,
Anais do #useu Paulista N"ora)ant# 6?PO, 22 (1966), 7-1<6.
<
<
ocupa%&o =ue te(de""e a a*pl!ar a aprec!a%&o da (ature>a2 O" gar!*pe!ro"
co*pet!a* e* a(tago(!"*o co* 5a(do" tr!5a!" "o5re$!$e(te" e co*
agr!cultore" da 9ro(te!raM por !""o, a" troca" de !(9or*a%@e" era* l!*!tada"2 -or
9!*, *u!to" t!(+a* de "e co(9or*ar co* u*a $!da de la$rador, B *ed!da =ue o"
$e!o" de ouro "e e"gota$a*
0
2
Algu(" do" pr!*e!ro" ca*po" aur9ero" e"ta$a* d!reta*e(te "o5
co(trole go$er(a*e(tal, (otada*e(te a=uele a5erto e* algu* *o*e(to ap#"
.4;< pelo pr!*e!ro go$er(adorGgeral da" cap!ta(!a" do Sul e Nad*!(!"tradorG
geral da" *!(a"O, Fra(c!"co de Sou>a, (o gra(de *o(te do Iaragu' =ue
do*!(a o +or!>o(te (orte da c!dade de S&o -aulo2 Outro", (a reg!&o, era*
explorado" por Ke"uta"2 E""a" la$ra" $al!a*G"e da a""e""or!a de e"pec!al!"ta"
e* *!(era%&o co(tratado" da Ale*a(+a, co*o a=uele a""a""!(ado pelo"
*a*eluco"2 Sua pr!(c!pal !(o$a%&o era o de"$!o de c#rrego" para la$ar le!to"
de alu$!&o2 E"ta5elecera*G"e ca"a" rea!" de 9u(d!%&o, =ue co(ce(tra$a* todo
o ouro, para =ue o N=u!(toO pude""e "er coletado e o re"to 9o""e *oldado e*
5arra" de pe"o a9er!do2 A" la$ra" operada" pela )oroa e*prega$a* cat!$o"
!(dge(a" co*o *&oGdeGo5ra2 Na $erdade, a per"pect!$a de r!=ue>a e* ouro
le$a$a a )oroa a de"cartar todo" o" "eu" e"crFpulo" relat!$o" a e"cra$!>a%&o
de !(dge(a"2 Mart!* A9o("o de Sou>a arre5a(+ou du>e(to" !(dge(a" do
E"pr!to Sa(to para "eu pr!*e!ro e*pree(d!*e(to e* S&o -aulo2 )!(=Pe(ta
a(o" *a!" tarde, outro ad*!(!"trador de *!(a" orde(ou =ue a" alde!a" de S&o
-aulo 9o""e* e"$a>!ada" de "eu" (d!o" para gar!*par ouro e* Iguape2 O
pr#pr!o re! repet!u e"ta de*a(da e* .440, re=u!"!ta(do ta*57*, e* (o*e do
N9el!> (eg#c!oO de "eu" $a""alo", o" (at!$o" e* do*!cl!o" pr!$ado", ao" =ua!"
ele (&o $ac!la$a e* c+a*ar de N$o""o" (d!o"O2
5
Te(do re!terada*e(te trope%ado e* alu$!@e" aur9ero", o" part!c!pa(te"
da" 5a(de!ra" e"ta$a* *a!" 5e* preparado" para reco(+ecer "eu" !(dc!o"
=ua(do, por $olta do 9!* do "7culo 83I, de"$!ara*G"e da ca%a de e"cra$o"
para a explora%&o de ouro o9!c!al*e(te !(ce(t!$ada2 F!(al*e(te, e* .4/;, e*
terr!t#r!o a pouca" ce(te(a" de =u!lA*etro" ao (orte do R!o de Ka(e!ro =ue K'
+a$!a "!do cru>ado d!$er"a" $e>e" por ca%adore" =ue repet!da*e(te $olta$a*
co* tur*al!(a" =ue ac+a$a* "er e"*eralda", o" paul!"ta" de"co5r!ra*
.
6ur/lio 3uaru# "# Aolan"a D#rr#ira. +ovo dicion)rio da ,&ngua portuguesa (2
P
#"., )#r. K a%p.= +io
"# ,an#iro, 1986), "#ri)a gari%p#iro "# 7gri%par;, galgar %ontan9a!.
5
P#"ro 8au#! "# 6l%#i"a Pa#! 1#%#, +ot&cias das minas de %-o Paulo e dos sert.es da mesma
capitania (3#lo Aori*ont#, 1982 N1772O), pp. <.,.<,52-2.
.
.
dep#"!to" extre*a*e(te pro*!""ore" de ouro2 E* pouco" a(o", d!$er"o"
r!ac+o" *u!to r!co" 9ora* e(co(trado" e e* .:.J todo" o" pr!(c!pa!" ac+ado"
K' e"ta$a* produ>!(do2 E"ta$a* local!>ado" e* u* arco ao lo(go da "erra do
E"p!(+a%o, de"de a atual c!dade de 6elo or!>o(te at7 S&o Io&o del Re!2
Outro" ac+ado" *e(ore" e d!"per"o" 9ora* 9e!to" e* -er(a*5uco, Serg!pe,
6a+!a e E"pr!to Sa(to2 A data da pr!*e!ra de"co5erta de d!a*a(te" 7 !(certa2
E""e" dep#"!to", e(co(trado" *a!" para o (orte ao lo(go da *e"*a "erra,
co(ce(trado" e* u*a $!la +oKe c+a*ada D!a*a(t!(a, 9ora* le$ado" B
co("!dera%&o do re! ape(a" e* .:?/, 7poca (a =ual d!$er"a" 9ortu(a" pr!$ada"
pro$a$el*e(te K' "e +a$!a* co("t!tudo2
4
De 9ato, a atra%&o do ouro e do" d!a*a(te" era t&o !(te("a =ue 9o!
prec!"o o pra>o de u*a gera%&o para a )oroa !*por u* certo grau de
autor!dade (a reg!&o2 A a9luH(c!a de gar!*pe!ro" !(d!"c!pl!(ado" e
!*pre$!de(te" do Sul e do Norte pro$oca$a 9o*e, ep!de*!a, co(9l!to ar*ado e,
(atural*e(te, a e$a"&o do" tr!5uto", co* o de"$!o de gra(de parte da
produ%&o para a cla(de"t!(!dade2 A "upera$al!a%&o =ue o go$er(o 9a>!a de "ua
*oeda e"t!*ula$a a!(da *a!" e""e de"$!o2 )r!ouG"e u*a ca"a de 9u(d!%&o (o
R!o de Ia(e!ro e* .:;?, *a" =ua(do, e* .:./, propA"G"e a cr!a%&o de outra
e* M!(a" Gera!", eclod!u u*a re5el!&o repr!*!da ape(a" gra%a" a u*a
co("!der'$el 9or%a *!l!tar2
N&o o5"ta(te, a" autor!dade" colo(!a!" *a(t!(+a*G"e 9!r*e"2 Fora*
!("t!tudo" go$er(o" (a" $!la"M a *!(era%&o 9!cou *a!" e"tre!ta*e(te l!*!tada a
co(ce""@e" de arre(da*e(to" 9e!ta" pela )oroaM e a reg!&o de ouro e
d!a*a(te, +oKe co(+ec!da co*o M!(a" Gera!", 9o! "eparada da cap!ta(!a de
S&o -aulo e "eu go$er(o "ed!ado e* 3!la R!ca de Ouro -reto2 -or 9!*, u*a
ca"a de 9u(d!%&o co*e%ou a operar (a=uela $!la e* .:?42 For*ouG"e u*
reg!*e(to para co*5ater o" cla(de"t!(o" e ta*57* para co(trolar o"
*!(eradore"2 O porto do R!o de Ia(e!ro por dua" $e>e" te$e de "er de9e(d!do
co(tra p!rata" 9ra(ce"e" e, (a Segu(da !($e"t!da, e* .:.., perdeuG"e o
te"ouro2 A e"trada do R!o de Ia(e!ro para a" *!(a" 9o! *el+orada e
e*5ele>ada co* 5arre!ra" de ped'g!o e !("t!tura*G"e co(trole" r!goro"o"
"o5re a re"!dH(c!a e o ace""o2 E"te Flt!*o co(trole era u*a te(tat!$a de a9a"tar
6
Pinto, Ouro brasileiro, p. 52= ,o!/ ,oo 8#i&#ira Eo#l9o, 7Mn!tru'o para o go)#rno "a capitania "#
?ina! B#rai! N1782O;, Revista do 'nstituto Hist$rico e (eogr)*ico Brasileiro N"ora)ant# R'H(BO, 15
(1852), <17-2., <6<= ,o!/ ?atol. +ot&cia pr)tica /ue d) ao R0 1iogo %oares000 sobre o *amoso rio das
#ortes(,ui* "# Dora, 3ra!il, 1975 N17.2QO), pp. 1-<.
5
5
pe""oa" (&o d!reta*e(te e($ol$!da" (a *!(era%&o de 9or*a a redu>!r o
co(tra5a(do, *ed!da =ue (&o era pr't!ca, por=ue o d!"ta(te d!"tr!to *!(erador
"o9r!a co("ta(te*e(te co* a e"ca""e> de al!*e(to" e "upr!*e(to"2 -atrul+a"
*!l!tare", e*5ora (&o *u!to e9!ca>e" (a !(terd!%&o da" opera%@e" de
gar!*pe!ro" ou pe=ue(o" tra9!ca(te" ou da "ada de co(tra5a(do, a!(da a""!*
5lo=uea$a* a pe(etra%&o de (o$o" a""e(ta*e(to" *a!" a le"te da "erra do
E"p!(+a%o para de(tro da Mata AtlC(t!ca2
:
A pr!(cp!o, a extra%&o de ouro era 9e!ta por la$age* (a 5ate!a2 A"
tur*a" de e"cra$o" tra5al+a$a* co* 'gua pelo" Koel+o" (o" le!to" do" r!ac+o"
e recol+!a* ca"cal+o e 'gua e* 5ac!a" c+ata" e cA(!ca" de *ade!ra, =ue era*
ag!tada" e (o$a*e(te c+e!a" at7 re"tar ape(a" o" 9loco" de ouro *a!"
pe"ado"2 Fora* a9r!ca(o" da )o"ta do Ouro =ue e("!(ara* a "eu"
propr!et'r!o" a 5atear e "e *o"trara* per!to" e* local!>ar *!(a"2 E""e"
tra5al+adore" alca(%a$a* pre%o" *a!" ele$ado" por=ue, acred!ta$aG"e, era*
e"pec!al*e(te a9ortu(ado" ou prat!ca(te" de u*a e"p7c!e de 5ruxar!a para
e(co(trar ouro2 No" a(o" de .:J;, a tra5al+o"a e !("alu5re at!$!dade de 5atear
D co("!dereG"e o !(cA*odo da !*er"&o prolo(gada e* 'gua 9r!a e o "ol
a5ra"ador (a" co"ta" (ua" D (&o era *a!" lucrat!$a e* d!$er"a" *!(a"2 O"
arre(dat'r!o" agora draga$a* o" r!ac+o" *a!ore" co* ca%a*5a" pr!*!t!$a" e
de"$!a$a* r!ac+o" *e(ore" para pe"=u!"ar *et!culo"a*e(te "eu" le!to"2 Fe!to
!""o, e*pree(d!aG"e a la$age* do" alu$!@e" D o" r!ac+o" era* !*pel!do"
co(tra "ua" *arge("2 A degrada%&o pro$ocada pela *!(era%&o 9o! *a!" !(te("a
(a" pla(c!e" alu$!a!" c+e!a" de ca"cal+o e (o" 9u(do" do" r!o"2 Reg!"trouG"e
=ue o" r!o" Sa5ar' e da" 3el+a" co*e%a$a* a tor(arG"e la*ace(to" de$!do B
la$age* de alu$!@e"2 O ouro ta*57* era e(co(trado e* "op7" de *o(ta(+a",
e* certo" t!po" de arg!la a u* *etro ou do!" de pro9u(d!dade e e* 9or*a%@e"
roc+o"a" 9r!'$e!"2 Ne""e t!po de terre(o, a 9lore"ta era =ue!*ada D gra(de"
parcela" dela, "u9!c!e(te", e* certo" lugare", para errad!car a la$oura
!t!(era(te2 Q" $e>e", o" r!ac+o" era* $oltado" co(tra a" e(co"ta", t7c(!ca
c+a*ada Ncarregar u*a *o(ta(+a e* tal+o a5ertoO, para poder la$ar cada
torr&o de "olo =ue pude""e co(ter ouro ou pro$ocar o da"a5a*e(to de u*a
a9lora%&o roc+o"a pro*!""ora2 No Iaragu', por exe*plo, degrau" de cerca de
u* *etro de pro9u(d!dade era* cortado" (a e(co"ta e a 'gua de"$!ada era
dre(ada "o5re ele"2 O" e"cra$o" *!"tura$a* a *a""a =ue "e acu*ula$a e*
7
Pinto, Ouro brasileiro, p.52
6
6
u*a $ala (o 9u(do e a *a""a la*ace(ta era carregada *a(ual*e(te para "er
5ateada e* outro r!ac+o de"$!ado2
<
E$!de(te*e(te, e""a pr't!ca +!dr'ul!ca per$er"a ex!g!a e(or*e"
=ua(t!dade" de 'gua 9lu!(do l!$re*e(te, de "orte =ue, (o geral, 9ora* te(tada"
*a!" !*ed!ata*e(te (a 9ace le"te da "erra do E"p!(+a%oM !"to 7, a 9ace
9lore"tada do pla(alto, a 5arla$e(to, o(de a" c+u$a" era* *a!" pe"ada" e o"
r!ac+o", *a!" largo", 9lua* o a(o todo2 E* reg!@e" de ace(tuada e"ta%&o
"eca, o(de a 9lore"ta era e""e(c!al*e(te decdua, a *!(era%&o B" $e>e" era
"u"pe("a at7 =ue a" c+u$a" $olta""e*2 Na" 9ace" *a!" "eca" e a "ota$e(to
da" e(co"ta", ora a 'gua era repre"ada, ora 5o*5eada, ao lo(go de
a=ueduto" co("trudo" co* tro(co" oco" de 'r$ore"2 Algu(" de""e" "!"te*a"
de ca(al!>a%&o era* real*e(te a*5!c!o"o" D u* dele" e"te(d!aG"e por
=uare(ta =u!lA*etro"2 Outro" ex!g!a* a a5ertura de tF(e!", 5e* co*o de arco"
"e* "u"te(ta%&o2 )o*o d!""e u* co(te*porC(eo, porta(to, era Nu* axo*a
e(tre e""e" *!(eradore" =ue u*a *o(ta(+a de ouro (ada $ale "e* 'guaOM e
parece =ue o" *!(eradore" real*e(te e$!ta$a* derru5ar a 9lore"ta (a"
ca5ece!ra" do" r!ac+o" =ue e"ta$a* explora(do D u*a rara *ed!da de
co("er$a%&o2 A de"pe!to de""a pre9erH(c!a pela la$age* de alu$!&o, e*
d!$er"o" loca!" a" e(co"ta" pro*!""ora" era* Ndre(ada"O a "eco2 Era u*a
t7c(!ca de ut!l!>a%&o !(te("!$a e e(torpece(te da *&oGdeGo5ra: po%o" ra"o" e
a9u(!lado" era* e"ca$ado" por e"cra$o" ao" =ua!" (&o "e da$a* (e*
carr!(+o" de *&o, (e* carro%a" ou p!careta"2 -od!a*G"e ret!rar de c!(=Pe(ta a
.;; *!l ce"to" de terra para o5ter u* F(!co ce"to de ouro2 U* e"pec!al!"ta
*a(!9e"tou "eu de"apo(ta*e(to por e""a" t7c(!ca" "ere* !(capa>e" de cortar
*a!" de do!" *etro" da ca*ada "uper9!c!al do "olo2
/
8
>al"#%ar "# 6l%#i"a 3ar(o!a. +egros e /uilombos em #inas (erais (3#lo Aori*ont#, 1972), pp. 8-11,
59= Mraci "#l N#ro "a Eo!ta, 7Dun"a%#nto! #conR%ico! "a ocupa'o # po)oa%#nto "# ?ina! B#rai!;,
Revista do 'nstituto de 2studos Brasileiros N"ora)ant# R'2BO (1982), no. 2., .1-52= S/rgio 3uaru# "#
Aolan"a. 7?#tai! # p#"ra! pr#cio!a!;, #% i"#%, Hist$ria geral da civiliza3-o brasileira (So Paulo,
1962), 2:27.-5= tran!cri'o "# u% r#latFrio "# Dranci!co 8a)ar#! "# 3rito N5iogo Soar#!QO, #% 6ugu!to
"# 1i%a ,unior. A capitania das #inas (erais (<
P
#".: 3#lo Aori*ont#, 1965), p. 227= ,. +#!#n"#. 76
$or%a'o t#rritorial "# ?ina! B#rai!;, #% Eongr#!!o Sul-+io-Bran"#n!# "# Ai!tFria # B#ogra$ia, <, Porto
6l#gr#, 19.2, Anais (Porto 6l#gr#, 19.2), 2:686= ,o9n ?aS#, 4ravels in t"e interior o* Brazil (2
P
#". )#r.=
1on"r#!, 182<), 1:77-8, 27<, 277.
9
?arti% Dranci!co +i(#iro "# 6n"ra"a, 7,ornal "# )iag#% at/ Euriti(a;, #% Roteiro e not&cias de %-o
Paulo colonial (So Paulo, 1977), p. 152, r#lata"a o "#!)io "# u% riac9o "# 1<,2 @% "# co%pri%#nto=
N,o!/ ,oaui% "a +oc9aO, 7B#ograp9ia 9i!tFrica "a Eapitania "# ?ina! B#rai! N1782QO;, Publica3.es do
Ar/uivo P5blico +acional, 9 (1929), 2.= >il9#l% )on K!c9S#g#, Pluto Brasiliensis (So Paulo, 19..
N18<<O), pp. <16-22, 4l)aro 6!tol$o "a Sil)#ira, #em$rias corogr)*icas (3#lo Aori*ont#, 1921), 1:229=
,o!/ Vi#ira Eouto, 7?#%oria !o(r# a Eapitania "# ?ina! B#rai!;, R'H(B, 11 (18.8), Supl#%#nto, <22-
6= +#latFrio "# 8a)ar#! "# 3rito, pp.72, 227-8. V#r ta%(/% +o(#rto Si%on!#n, Hist$ria econ6mica do
Brasil718!!91:!; (.
P
#".= So Paulo, 1962), p. 275.
7
7
U* "'5!o local, Io"7 3!e!ra )outo, o5"er$a(do ta!" depreda%@e" e*
.://, co("!derou o ter*o N*!(a"O total*e(te !(ade=uado: pre9er!a u"ar o ter*o
local Nla$ra"O2 )ur!o"a*e(te, a *e"*a pala$ra era apl!cada (a agr!cultura,
Nla$rarO e Nla$ouraO, u*a at!$!dade =ua"e !gual*e(te predadora e* "eu"
*7todo" e co(cep%@e"2 O pr#pr!o co(ce!to de tra5al+o a""u*!a a""!* *a!" o
car'ter de de"tru!%&o =ue o de produ%&o, co("tru%&o ou co("er$a%&o2
.;
O e9e!to de""e t!po de *!(era%&o 9o! o de "u5"t!tu!r a 9lore"ta por
c+ar(eca" e"5uracada"2 N-or todo" o" lado", t(+a*o" "o5 o" ol+o" o"
$e"tg!o" a9l!t!$o" da" la$age(", $a"ta" exte("@e" de terra re$ol$!da e *o(te"
de ca"cal+oO, relata$a o 5otC(!co 9ra(cH" Augu"te de Sa!(tG!la!re =ua(do
atra$e""ou a e"trada ao (orte de Ouro -reto, (a "egu(da d7cada do "7culo
8I82 )+ega(do a u* $ale Nde tal *odo "o*5r!o =ue, co*parado a ele, a reg!&o
=ue aca5'$a*o" de atra$e""ar poder!a pa""ar por r!"o(+aO, co(te*plou
col!(a" co5erta" por u*a tur9a ac!(>e(tada e e"t7r!l, o(de o" *!(eradore"
+a$!a* de"poKado a terra de $egeta%&o, u*a (#doa $er*el+oGe"cura de arg!la2
Algu(" a(o" depo!", outro 5otC(!co $!"lu*5ra$a u* pa(ora*a "!*!lar ao lo(go
da e"trada de S&o Io&o del Re! at7 o ca*po de Sa(ta R!ta, u*a d!"tC(c!a de
cerca de =u!(>e =u!lA*etro": Ou*a reg!&o e"cal$ada e de"erta, cuKo terre(o
e"t' todo *!(ado pela" e"ca$a%@e" e* 5u"ca do ouroO2 E""a" col!(a" 9ora*,
por 9!*, co5erta" por u*a $egeta%&o '"pera de *ataGpa"to e outra" er$a"
te(a>e"2 Ma!" tarde, aprox!*a(doG"e de Ouro -reto ao lo(go da "erra do"
)oca!", co*e(ta$a, Rta(to =ua(to a $!"ta alca(%a, e"t' a terra toda re$ol$!da
por *&o" +u*a(a", de ta(to =ue "o(+ado lucro exc!tou o de"eKo de tra5al+arO
e Ne* =ual=uer lugar o(de "e a$!"te 'gua, a$!"taG"e ta*57* u*a la$ra de
ouroO2 Alexa(der )aldcleug+, o5"er$a(do u*a outra 'rea parec!da e
Nco("!dera(do a" *u!ta" l7gua" =uadrada" percorr!da"O, e"pa(ta$aG"e Nde =ue
(o perodo t&o 5re$e de .?; a(o", t!(+a +a$!do *&o" e e(ge(+o "u9!c!e(te
para dar ao "olo "ua atual aparH(c!a e"5uracadaO2 O de"(uda*e(to da"
e(co"ta" pro$ocou ero"&o de ca*ada" de terra, gera(do g!ga(te"co" "ulco"
c+a*ado" $o%oroca", a""orea*e(to de le!to" de r!ac+o" e e(c+e(te" =ue
a!(da ocorre* (a reg!&o *a" =ue agora "&o t&o ge(eral!>ado" e a(t!go" =ue
parece* caracter"t!ca" (atura!" da pa!"age*2
..
12
Eouto, 7?#%Fria;, p. <27
11
Saint-Ailair#, u% (otTnico, con!tant#%#nt# !# r#$#r# G r#%o'o "# co(#rtura )#g#tal $#ita por
gari%p#iro! #% <o=age dans les provinces de Rio de >aneiro et #inas (erais (Pari!, 18<2), 1:1<1, 1<<,
1<5, 15<, 158, 165, 187, 216. V#r ta%(/% ,o9ann K%anu#l Po9l, <iagem no interior do Brasil (3#lo
Aori*ont#, 1976 N18<2O), pp. 86, 88, 89, <82, <8.= 6l#&an"#r Eal"cl#ug9, 4ravels in %out" Amrica
8
8
-odeG"e e"t!*ar aprox!*ada*e(te a 'rea de$a"tada pela pro"pec%&o
de ouro e d!a*a(te2 Moder(o" le$a(ta*e(to" (a reg!&o "ugere* =ue o"
*!(e!ro" o5t!(+a* tal$e> u* gra*a de ouro a part!r de u* *etro cF5!co de
*ater!al co(te(do ouro e ga(ga e =ue e"ta ca*ada t!(+a, e* *7d!a, c!(=Pe(ta
ce(t*etro" de pro9u(d!dade2 De""a 9or*a, o $olu*e total de ouro o5t!do
dura(te o "7culo 83III ter!a re$!rado 0 *!l S*? da reg!&o da Mata AtlC(t!ca2
I""o "ugere a de"tru!%&o de cerca de ?;L da 9a!xa aur9era =ue "e e"te(d!a por
05; =u!lA*etro" e(tre D!a*a(t!(a e ,a$ra", e* u*a 9a!xa de largura $ar!'$el, a
cerca de tr!(ta =u!lA*etro" a le"te da l!(+a da cr!"ta do *ac!%o e cerca de
=u!(>e =u!lA*etro" a oe"te2 A" la$ra" (e""a >o(a ter!a* "e co(ce(trado ao
lo(go do" le!to" do" r!ac+o"M cau"a(do da(o, porta(to, pr!(c!pal*e(te B"
a""oc!a%@e" de pla(ta" +!gr#9!la" D !"to 7, =ue 5u"ca* u*!dade2 Ao lo(go do"
talude" !(ter(o", ter!a* "!do 9lore"ta" de galer!a, e* certo" lugare", a F(!ca
co5ertura ar5#rea local e, e* outro", a F(!ca co5ertura (&oGcaduca d!"po($el,
por !""o u*a !*porta(te de9e"a co(tra a ero"&o da terra e o a""orea*e(to do"
r!o"
(T1
2 E""a !(ter$e(%&o e"ta$a 5e* ao alca(ce da" N*&o" e e(ge(+oO
d!"po($e!", por=ue a 9or%a de tra5al+o e*pregada (o ouro e d!a*a(te, (o
cur"o do "7culo, de$e ter c+egado e* *7d!a a cerca de .;; *!l, !(clu!(do o"
gar!*pe!ro", de "orte =ue cada tra5al+ador ter!a e"ca$ado, !rr!gado, dragado e
5ateado *ode"to" du>e(to" *J por a(o2
.?
O teor de ouro do" *!(7r!o", e* geral, era de ?. a ?? =u!late", *a" o"
*!(7r!o" de =ual!dade !(9er!or era* a*alga*ado" co* *ercFr!o2 E"ta 9o(te de
polu!%&o (&o te* "!do !($e"t!gada por +!"tor!adore" ou c!e(t!"ta"2 A"
=ua(t!dade" de *ercFr!o =ue pode* ter "!do extrada" ou !*portada" e a
=ua(t!dade =ue pode ter "!do e*pregada e e"pal+ada pelo" "olo" de""a reg!&o
da Mata AtlC(t!ca co* cur"o de u* "7culo "&o, por !""o, +!pot7t!ca" *a", a
during t"e =ears 11?-:!-:1 (1on"r#!, 1825), 2:279, 2<7. So(r# #nc9#nt#!, )#r 7+#!u%o "a %#%oria "o
!#gun"o )#r#a"or "a Ea%ara "o Sa(ar- o$$#r#ci"a no anno "# 1827;, R'H(B, 6 (18..), no. 21, 282-2=
Si%on!#n, Hist$ria, p. 276.
(U)
K% portugu#! a #&pr#!!o 7"# $ol9a! ca"uca!; in"ica u# u%a "#t#r%ina"a planta ou )#g#ta'o p#r"#
to"a! a! !ua! $ol9a! #% algu%a #!ta'o "o ano. 6ui 5#an #!t- c9a%an"o a at#n'o para o $ato "# u# a
#&plora'o "# ouro "#!truiu ta%(/% a Vnica )#g#ta'o local u# no p#r"ia $ol9a! anual%#nt# # u# por
!""o aKuda$a (o co(trole da ero"&o, K' =ue 9ol+age(" de("a" aKuda* a e$!tar a expo"!%&o d!reta do "olo
ao" ele*e(to"2 (N2R21
12
8ri!to "# 6l#ncar 6rarip#, 7J ciclo "# ouro #% Ea!t#lo;, @A2%-Revista de Bultura, 1 (Pri%#iro
!#%#!tr#, 1979), .2-<= N#y Strauc9. A bacia do rio 1oce (+io "# ,an#iro, 1955). P. <= ?aS#, 8ra)#l!, p.
192. So(r# "#rru(a"a #% Eantagalo, )#r Dranci!co 5uart# ?al9a. 7J$cio "o con"# "# 6rco! !o(r# a!
%ina! "# Eantagalo;, 7 "# outu(ro "# 1825, Mn!tituto "# K!tu"o! 3ra!il#iro!, Eol#'o 1a%#go N"ora)ant#
MK3-E1O. V#r ta%(/% Si%on!#n, Hist$ria, pp. 286, 286n. >i9#l% )on K!c9S#g#, 7Notcia! # r#$l#&W#!
#!ta"!tica! a r#!p#ito "a Pro)ncia "# ?ina! B#rai!;, #em$ria da Academia Rural das %ciencias de
,isboa, ? (1825), 9, #!ti%ou #% 82 %il in"i)"uo! a $or'a "# tra(al9o (o$icial) na %#ta"# "o !/culo.
9
9
Kulgar pela" pr't!ca" corre(te" e a!(da *u!to pr!*!t!$a" (a A*a>A(!a, pode ter
c+egado a ce* to(elada", "upo(doG"e =ue (&o *a!" de .;L do *!(7r!o
extrado 9o""e 5e(e9!c!ado de"ta *a(e!ra D co* =ue e9e!to "o5re a 5!otaU
.J
A de"co5erta de ouro e d!a*a(te" au*e(tou *u!to a popula%&o (eoG
a9roGeurop7!a da Mata AtlC(t!ca2 E* .<;;, total!>a$a cerca de .2<;;2;;;
!(d!$duo", te(do "e *ult!pl!cado "e!" $e>e" dura(te o "7culo, u* cre"c!*e(to
a(ual de cerca de .,<L2 Na reg!&o de *!(era%&o, *etade do" +a5!ta(te" era*
e"cra$o" a9r!ca(o" e *a!" da *etade do re"ta(te era* pe""oa" de or!ge*
a9r!ca(a ou *e"t!%a" de a9r!ca(o"2 E(tre*e(te", a 'rea (o" l!*!te" (eoG
europeu" (&o cre"ceu (a *e"*a propor%&o2 O" (eoGa9roGeuropeu" pode* ter
ucupado (a 7poca /; *!l V*? do "eg*e(to "ude"te da Mata AtlC(t!ca, de
-ara(agu' at7 )ara$ela"2 I""o repre"e(ta$a u*a de("!dade de pouco *a!" de
de> pe""oa" por =u!lA*etro =uadrado, ?,5 $e>e" a=uela e"t!*ada para .:;;2
Sua *a!or co(ce(tra%&o pode "er atr!5uda e* gra(de parte ao" ac+ado" de
ouro e d!a*a(te2 A polt!ca o9!c!al (a 'rea de *!rera%&o de"e(coraKa$a a
d!"per"&o de a""e(ta*e(to" para e$!tar a e$a"&o de ouro, *a" o *a!"
!*porta(te de$e ter "!do o de"$!o de cerca de 0;L da 9or%a de tra5al+o
exclu"!$a*e(te para a *!(era%&o2 E""e de"e($ol$!*e(to do *ercado !(ter(o,
*o$!do pela *!(era%&o, !(ce(t!$a$a o" 9or(ecedore" de gH(ero" al!*e(tc!o",
le(+a e arte"a(ato a "e co(ce(trare* pr#x!*o ao" co("u*!dore" =ue
acerta$a* "ua" co(ta" co* ouro e* p#2 A pro"per!dade da *!(era%&o
po""!5!l!tou ta*57* o cre"c!*e(to para"!t'r!o !(!c!al da c!dade do R!o de
Ia(e!ro2 E* .<;;, ela "e a5arrota$a co* u*a popula%&o de tal$e> :; *!l
pe""oa" D 9u(c!o('r!o", "oldado", co*erc!a(te", cl7r!go", e"cra$o" e
para"!ta"2
.0
No cur"o do "7culo 83III, a" (ece""!dade" da popula%&o da reg!&o
*!(eradora e* ter*o" de gH(ero" al!*e(tc!o", =ua"e total*e(te "at!"9e!ta"
pela la$oura e* reg!*e de derru5ada e =ue!*ada, ter!a* ex!g!do a de"tru!%&o
*7d!a de "e!"ce(to" =u!lA*etro" =uadrado" de 9lore"ta por a(o2 Gra(de parte
de""a =ue!*ada "e repet!r!a (a 9lore"ta "ecu(d'r!a, ace""$el B" $!la" e la$ra"
1<
6. ,. +. +u!!#l->oo". 7Eolonial 3ra*il: 89# gol" cycl#, c. 1692-1752;, #% 1#!li# 3#t9#ll, #".
Bambridge "istor= o* ,atin America ( Ea%(ri$g#, Mnglat#rra, 198.), 2:579.
1.
5auril 6l"#n, 71at# Eolonial 3ra*il, 1752-1828;, #% 3#t9#ll, Bambridge "istor=,2:62.-7= 6l"#n.
7Population;, pp. 17<-225= ?#rric@ # Bra9a%, Population, pp. 29-<2= Saint-Ailair#, <o=age dans les
provinces de %aint Paul et de %ainte Bat"erine (Pari!, 1851), 1:1<<= ". "# 6l#ncar 6rarip#, Hist$ria da
2strada de Aerro <it$ria a #inas (+io "# ,an#iro, 195.)= ?aria ?anu#la +a%o! "# Sou*a Sil)a, 7J!
pro"uto! coloniai! # a #cono%ia #urop/ia "o !/culo LVMM; (8#!# "# %#!tra"o, 0ni)#r!i"a"# D#"#ral "o
+io "# ,an#iro 1981), pp. 79, 82= ?aria 1ui*a ?arclio, A cidade de %-o Paulo (So Paulo, 197.), p. 99.
12
12
de ouro2 A degrada%&o da 9lore"ta (e""a" reg!@e" tor(a$a a la$oura !t!(era(te
cada $e> *e(o" $!'$el, de "orte =ue a" >o(a" de("a*e(te po$oada"
pa""ara* a "er a5a"tec!da" a part!r de d!"tC(c!a" co("!der'$e!"2 Ouro -reto,
por exe*plo, era e* gra(de parte a5a"tec!da por *e!o de tropa" de *ula"
$!(da" de la$oura" !*pla(tada" (a 9lore"ta e* co("ta(te ret!rada e =ue, e*
.<;;, K' e"ta$a* a ce* =u!lA*etro" de d!"tC(c!a2 A *a!or de("!dade de
popula%&o, co(tudo, !(ce(t!$a$a a redu%&o do !(ter$alo e(tre =ue!*ada" (a"
9a>e(da" da" $!>!(+a(%a" de *!(a" e $!la" *a!ore"2 I""o ter!a redu>!do o
ata=ue B 9lore"ta pr!*'r!a =ue, ca"o co(tr'r!o, poder!a ter perd!do do!" ter%o"
de "ua exte("&o (o C*5!to (eoGeuropeu dura(te o cur"o do "7culo2 O
cre"c!*e(to da 9lore"ta "ecu(d'r!a (e""a" 'rea", e(treta(to, e*
co("e=PH(c!a, 9!ca$a e* u*a 9a"e 5a"ta(te !*atura e re9or%a$a a te(dH(c!a de
=ue ela (&o *a!" $olta""e a cre"cer2 E""a *od!9!ca%&o e a re*o%&o
explorat#r!a, +!dr'ul!ca e *a(ual da "uper9c!e do" "olo" da 9lore"ta "ugere*
=ue o e*pree(d!*e(to *!(erador do "7culo 83III ex!g!u *u!to *a!" da Mata
AtlC(t!ca =ue o" pr!*e!ro" do!" "7culo" de la$oura de "u5"!"tH(c!a e a"
pla(ta%@e" de tr!go e a%Fcar, e =ue a degrada%&o de gra(de parte do "olo da"
'rea" derru5ada" e"ta$a ocorre(do a tal po(to =ue a $egeta%&o =ue re(a"c!a
carec!a de *u!ta" da" e"p7c!e" =ue ter!a* reco("t!tudo, (a au"H(c!a de
!(ter9erH(c!a +u*a(a, a 9lore"ta or!g!(al2
.5

15
N+oc9aO, 7B#ograp9ia 9i!tFrica;, p. 25= ?iria% Kli!, Bontribui3-o ao estudo do abastecimento das
)reas mineradoras do Brasil no sculo C<''' (+io "# ,an#iro, 1961). 6 -r#a culti)a"a / calcula"a #% 1,8
9#ctar# por la)ra"or, u%a $or'a "# tra(al9o %/"ia "# 122 %il in"i)"uo!, # u% ro"*io %/"io "o! ca%po!
"# trH! ano!.
11
11

Anda mungkin juga menyukai