Rev. bras. Ci. Soc. v.19 n.54 So Paulo fev. 2004 A gramtica social da desigualdade brasileira *
Jess Souza
RESUMO Este artigo pretende fundaentar ua alternativa te!rica acerca dos teas da constru"#o social da su$cidadania e da naturali%a"#o da desigualdade no conte&to de sociedades perif'ricas coo a $rasileira( )ara isso* s#o aproveitadas de aneira seletiva e pessoal* no conte&to do de$ate sociol!gico e filos!fico-social contepor+neo* as discuss,es acerca do recon-eciento social e de teorias so$re a desigualdade .ue enfati%a seu coponente sociocultural( / o$0etivo ' ela$orar ua concep"#o te!rica alternativa* tanto e rela"#o 1s a$ordagens personalistas* patrionialistas e 2-i$ridistas2 desses fen3enos* paradigas intiaente relacionados entre si e ainda doinantes entre n!s* coo e rela"#o 1s percep",es con0unturais e prag4ticas .ue perde o v5nculo co .ual.uer realidade ais apla e totali%adora( Palavras-chave Su$cidadania6 Naturali%a"#o da desigualdade6 7oderni%a"#o perif'rica6 Recon-eciento social6 Ideologia do desepen-o( A!S"RA#" 8-is article ais at esta$lis-ing a t-eoretical alternative on t-e t-ees of t-e social construction of t-e so-called su$-citi%ens-ip as 9ell as t-e naturali%ation of unevenness in perip-eral societies suc- as t-e Bra%ilian one( Bot- t-e discussions a$out social recognition and t-e t-eories a$out unevenness t-at ep-asi%e its social and cultural coponents are used in a selective and personal 9a: in t-e conte&t of t-e sociological and conteporar: social-p-ilosop-ical de$ate( 8-e o$0ective is t-e ela$oration of an alternative t-eoretical conception related to t-e personalist* patrionalist* and -:$rid approac-es to suc- p-enoena* paradigs intiatel: related to one anot-er and still preeinent aong us* as 9ell as to t-e con0unctural and pragatic perceptions t-at -ave lost connection to an: ot-er 9ider and totali%ing realit:( $e%&ords Su$-citi%ens-ip6 Naturali%ation of unevenness6 )erip-eral oderni%ation6 Social recognition6 )erforance ideolog:( R'SUM' Cet article propose une nouvelle approc-e t-'ori.ue de la construction sociale de la sous cito:ennet' et de la naturalisation de l;in'galit' dans le conte&te de soci't's p'rip-'ri.ues* coe c;est le cas de la soci't' $r'silienne( )our cela* l;auteur se fonde* de fa"on su$0ective et personnelle* dans le conte&te du d'$at sociologi.ue* p-ilosop-i.ue et social conteporain* sur les discussions 1 propos de la reconnaissance sociale et des t-'ories sur l;in'galit' .ui ettent l;accent sur la coposante socioculturelle( <;o$0ectif est de proposer une conception t-'ori.ue alternative de ces p-'no=nes* aussi $ien en ce .ui concerne les a$ordages personnalistes* ceu& fond's sur le patrioine ou* encore* ceu& .ui sont -:$rides* c;est-1-dire* .ui prennent en copte ces deu& s:st=es( Ces p-'no=nes constituent des paradiges intieent li's entre eu& et tou0ours doinants entre nous coe* par e&eple* par rapport au& perceptions con0oncturelles et pragati.ues .ui perdent le lien avec toute r'alit' plus aple et englo$ante( Mots-cls Sous cito:ennet'6 Naturalisation de l;in'galit'6 7odernisation p'rip-'ri.ue6 Reconnaissance sociale6 Id'ologie de l;accoplisseent(
No +$ito da sociologia internacional* assi coo no conte&to da sociologia $rasileira* o paradiga doinante nas cincias sociais do s'culo >> considera o su$desenvolviento social $rasileiro a partir do encadeaento das no",es copleentares de personaliso* failiso e patrionialiso* de odo a fundaentar a id'ia de ua sociedade pr'-oderna( ?s a%elas sociais de pa5ses perif'ricos coo o Brasil @ grande desigualdade social e sua naturali%a"#o* arginali%a"#o e assa de setores e&pressivos da popula"#o e dificuldades de consolida"#o de ua orde deocr4tica e de u ercado copetitivo e eficiente @ seria conse.Ancias dessa e&pans#o pr'-oderna de odelos fail5sticos para todas as esferas sociais( ? partir de u paradiga e&plicativo seel-ante 1.uele do culture and personality* doinante na sociologia e na antropologia norte-aericanas da prieira etade do s'culo >>* 1 parte- se de ua perspectiva culturalista se .ue se fa"a ua vincula"#o ade.uada co a efic4cia de institui",es fundaentais e onde a cultura ' perce$ida coo ua entidade -oognea* totali%ante e auto-referida( Seria por conta dessa so$erania do passado so$re o presente .ue nos confrontaos co solidaridades verticais* $aseadas e crit'rios de favor e su$cidadania para a aior parte da popula"#o e no a$iso aterial e valorativo entre as classes e os grupos sociais .ue cop,e nossa sociedade( ? tese .ue pretendo desenvolver nesse te&to parte de ua outra perspectiva( )retendo deonstrar coo a naturali%a"#o da desigualdade social e a conse.Aente produ"#o de 2su$cidad#os2 coo u fen3eno de assa e pa5ses perif'ricos de oderni%a"#o recente coo o Brasil* pode ser ais ade.uadaente perce$ida coo conse.Ancia* n#o de ua suposta -eran"a pr'-oderna e personalista* as precisaente do fato contr4rio* ou se0a* coo resultante de u efetivo processo de oderni%a"#o de grandes propor",es .ue se iplanta paulatinaente no pa5s a partir de in5cios do s'culo >I>( Nesse sentido* eu arguento iplica .ue nossa desigualdade e sua naturali%a"#o na vida cotidiana ' oderna posto .ue vinculada 1 efic4cia de valores e institui",es odernas a partir de sua $e-sucedida iporta"#o 2de fora para dentro2( 2 ?ssi* ao contr4rio de ser 2personalista2* ela retira sua efic4cia da 2ipessoalidade2 t5pica dos valores e institui",es odernas( B isso .ue a fa% t#o opaca e de t#o dif5cil percep"#o na vida cotidiana( ? iport+ncia de ua udan"a de paradiga nesse capo n#o te apenas repercuss,es te!ricas( ? ausncia de perspectivas de futuro e pa5ses perif'ricos coo o Brasil te a ver co a o$solescncia dos antigos pro0etos pol5ticos* pautados e an4lises tradicionais criticadas acia( ? tendncia a se criar o .ue poder5aos c-aar de 2fetic-iso da econoia2 @ coo se o cresciento econ3ico por si s! pudesse resolver pro$leas coo desigualdade e&cludente e arginali%a"#o C @* o -4$ito de se esta$elecer clivagens regionais entre partes odernas e tradicionais dentro do pa5s ou ainda as cru%adas populistas contra a corrup"#o s#o legitiados por essa suposta -eran"a pr'- oderna e personalista* id'ias .ue serve coo 4scara ideol!gica contra a articula"#o te!rica e pol5tica dos conflitos espec5ficos de classe na periferia( ? dificuldade te!rica de avan"ar ua -ip!tese construtiva nesse terreno e&ige a articula"#o de dois passos su$se.AentesD 1E reconstruir a configura"#o valorativa su$0acente ao racionaliso ocidental ao seu ancoraento institucional* ou se0a* reconstruir ua vers#o sociocultural do tea ar&ista da 2ideologia espont+nea do capitaliso26 e seguida 2E refletir acerca de sua aplica"#o no conte&to da 2odernidade perif'rica2( )ara isso* e prieiro lugar* acredito .ue se0a proveitoso confrontar u insight n#o copletaente desenvolvido por 7a& Fe$er no +$ito de sua sociologia coparada das religi,es 1 perspectiva de duas das ais proissoras a$ordagens cr5ticas surgidas na sociologia da segunda etade do s'culo passado* a sa$er* a teoria cr5tica do recon-eciento* cu0o e&poente principal ' o fil!sofo social canadense C-arles 8a:lor * e a sociologia de )ierre Bourdieu ( Essas duas a$ordagens tra%e concep",es copleentares interessantes* .ue pode ser utili%adas* co uito proveito* para a an4lise da odernidade perif'rica( Na sua onuental sociologia das grandes religi,es undiais* Fe$er interessa-se priariaente por ua an4lise coparativa do racionaliso ocidental co as grandes 2 religi,es orientais* de odo a esclarecer por .ue* apenas no /cidente* surgiu* ipondo transfora",es estruturais e todas as esferas da vida social* ua sociedade .ue denoinaos capitalista* oderna e ocidental( Coo a 2revolu"#o de conscincias2 do protestantiso asc'tico foi considerado u oento iportante na e&plica"#o desse desenvolviento singular do /cidente* a sociologia coparativa neo-9e$eriana foi arcada pela procura de 2su$stitutos da 'tica protestante2 para identificar tanto os processos de oderni%a"#o co c-ances de sucesso coo os fadados ao fracasso na -ip!tese contr4ria( G pressuposto ipl5cito dessa estrat'gia anal5tica era o fato de .ue se antin-a n#o apenas as preissas do 2culturaliso essencialista2* encionado anteriorente* as ta$' a no"#o 2etapista2 da sociologia tradicional da oderni%a"#o* ua ve% .ue se assuia .ue as sociedades n#o-ocidentais ou $e repetiria os passos das sociedades ocidentais centrais por eio de s5iles da revolu"#o protestante @ o caso do Hap#o ' o ais elo.Aente nesse conte&to I @* ou estaria condenadas 1 'gide da pr'- odernidade( ?penas a repeti"#o do processo contingente de 2oderni%a"#o espont+nea2 ocidental garantiria o passaporte para rela",es odernas na econoia* na pol5tica e na cultura( Ga grande parte da sociologia culturalista e institucionalista .ue se deteve no estudo da ?'rica <atina* escrita tanto por autores latino-aericanos coo por n#o latino-aericanos* estava e ainda est4 arcada e&pl5cita ou iplicitaente por essa pressuposi"#o( )ara 7a& Fe$er* no entanto* parecia claro .ue a e&plica"#o do surgiento 2espont+neo2 do racionaliso ocidental na Europa e na ?'rica do Norte diferia da e&plica"#o do desenvolviento ulterior do arca$ou"o valorativo e institucional desse racionaliso coo conse.Ancia da e&pans#o da sociedade ocidental para todo o undo( Jundaentalente* essa e&pans#o dar-se-ia pela e&porta"#o* so$ a fora de 2artefatos prontos2 @ fertigen Gebildes als Artefakt KFe$er* 199L* p( 2M1E @* das principais institui",es do racionaliso ocidentalD o ercado capitalista co seu arca$ou"o t'cnico e aterial e o Estado racional centrali%ado co seu onop!lio da violncia e poder disciplinador( ? dificuldade e se discutir esse tea te a ver co a concep"#o necessariaente naturali%ada .ue teos da efic4cia social do ercado e do Estado( Ns gera",es .ue nasce so$ a 'gide das pr4ticas disciplinari%adoras 04 consolidadas nessas institui",es* a -ierar.uia valorativa ipl5cita* opaca e contingente .ue as perpassa de aneira instransparente e oculta assue a fora naturali%ada de ua realidade t4cita* .ue dispensa* por isso eso* 0ustifica"#o( Responder aos iperativos ep5ricos do Estado e do ercado passou a ser t#o evidente .uanto respirar ou andar( Soos continuaente odelados para atender a esses iperativos( Essa realidade perite e confere credi$ilidade 1s concep",es cient5ficas .ue descon-ece a l!gica norativa contingente desses su$sisteas( Ela assue a fora de .ual.uer outra liita"#o natural da e&istncia* coo a lei de gravidade* por e&eplo* contra a .ual nada podeos fa%er( M )ara avan"ar e dire"#o a ua concep"#o alternativa acerca da l!gica ipl5cita ao funcionaento dessas institui",es* portanto* ' necess4rio reconstruir o .ue gostaria de c-aar* le$rando Oarl 7ar&* de 2ideologia espont+nea do capitaliso2( Gso o tero 2ideologia2 pois tanto o ercado coo o Estado s#o perpassados por -ierar.uias valorativas ipl5citas e opacas 1 conscincia cotidiana* cu0a naturali%a"#o* .ue a transveste de 2neutra2 e 2eritocr4tica2* ' respons4vel pela legitia"#o da orde social .ue essas institui",es atuali%a( ? copreens#o dessa 2ideologia espont+nea2 ' fundaental para .ue possaos perce$er a iport+ncia do coponente si$!lico e cultural na produ"#o social da desigualdade e da su$cidadania* se apelar para o 2essencialiso culturalista2* t5pico das a$ordagens .ue articula personaliso* failiso e patrionialiso* as .uais descura da articula"#o entre valores e seu necess4rio ancoraento institucional* Pnico v5nculo .ue poderia e&plicar de .ue odo valores influencia o coportaento efetivo dos agentes( )ara este desiderato* no entanto* as contri$ui",es dos cl4ssicos da sociologia s#o prec4rias( Oarl 7ar&* inventor da e&press#o 2ideologia espont+nea2 coo a arca 3 espec5fica da doina"#o social no capitaliso* 2apenas2 descreveu a descontinuidade entre produ"#o e circula"#o de ercadorias* o .ue fa% co .ue a ercadoria 2for"a de tra$al-o2 apare"a 1 conscincia dos envolvidos coo vendida efetivaente pelo seu 0usto valor* tornando* desse odo* n#o transparente o processo de e&plora"#o da for"a de tra$al-o( Jalta e 7ar& ua articula"#o e&pl5cita da 2-ierar.uia valorativa2 .ue se atuali%a na a"#o do ercado( Qe outro lado* o ponto de partida 9e$eriano* por estar preso 1s categorias da 2filosofia da conscincia2* .ue for"ava Fe$er a perce$er no su0eito a fonte de todo sentido e oralidade* 6 n#o d4 conta* e toda sua diens#o* da e&tens#o do -ori%onte valorativo* oral e si$!lico presente nessas configura",es institucionais e&portadas do centro para a periferia coo 2artefatos prontos2* segundo sua pr!pria forula"#o( B precisaente para esclarecer esse aspecto fundaental da -ierar.uia valorativa .ue perpassa a efic4cia institucional do ercado e do Estado .ue gostaria de incorporar as refle&,es de C-arles 8a:lor acerca das fontes do self oderno K8a:lor* 19L9E( ?.ui n#o e interessa o uso .ue 8a:lor fa% de suas investiga",es no conte&to do de$ate so$re o ulticulturaliso ou so$re a .uerela entre li$erais e counitaristas* as a id'ia counitarista coo ua -erenutica do espa"o social .uando critica o 2naturaliso2 da pr4tica cient5fica e da vida cotidiana* coo eio de articular precisaente a configura"#o valorativa ipl5cita ao racionaliso ocidental* .ue d4 ense0o* coo vereos* a u tipo espec5fico de -ierar.uia social e a ua no"#o singular de recon-eciento social $aseada nela( Sua cr5tica 1 concep"#o reificada de Estado e ercado coo grande%as sisticas* coo veos e HArgen Ra$eras por e&eplo* parece-e certeira e decisiva para ua copreens#o ais ade.uada do processo de e&pans#o do racionaliso ocidental do centro para a periferia* o .ual se reali%a pela e&porta"#o dessas institui",es coo artefatos prontos no sentido 9e$eriano do tero( ? nega"#o do car4ter si$!lico e cultural contingente dessas ateriali%a",es institucionais @ causada por sua percep"#o coo grande%as regidas segundo crit'rios de efic4cia foral @ e.uivaleria a reduplicar* na diens#o conceitual* o efeito do 2naturaliso2 na vida pr4tica( Jundaental na epreitada ta:loriana* e o .ue leva 8a:lor* neste particular* uito al' da refle&#o 9e$eriana* ' .ue ele consegue reconstruir a -ierar.uia valorativa .ue se ateriali%a nas duas institui",es centrais do undo oderno @ ercado e Estado @* .ue coanda de aneira .uase sepre irrefletida e inconsciente nossas disposi",es e nosso coportaento cotidiano( ? reconstru"#o da 2-ist!ria das id'ias2 n#o ' u fi e si na refle&#o ta:loriana* e isso suscita seu interesse para as cincias sociais( Sua estrat'gia ' copreender a gnese ou a ar.ueologia das concep",es de $e e de coo elas evolu5ra e ad.uirira efic4cia social( Este ponto ' crucial( N#o interessa a 8a:lor ua era -ist!ria das id'ias* as coo e por .ue elas lograra toar os cora",es e as entes das pessoas couns( Qa5 sua epresa ser sociologicaente relevante( E prieiro lugar* ele se interessa pela efic4cia das id'ias* e n#o por seu contePdo* o .ual s! ' iportante na edida e .ue e&plica as ra%,es da sua aceita"#o coletiva( ? o$ra de )lat#o ' central nesse conte&to( Ele sisteati%ou ua id'ia fundaental para a concep"#o oral do /cidente* .ual se0a* a id'ia de .ue o 2eu2 ' aea"ado pelo dese0o Ke si insaci4velE* devendo* portanto* ser su$ordinado e regido pela ra%#o( / cristianiso adotou a perspectiva plat3nica da doin+ncia da ra%#o so$re as pai&,es* ua ve% .ue a santidade e o 2cain-o da salva"#o2 passara a ser e&pressos nos teros da pure%a plat3nica( Santo ?gostin-o* por seu turno* ao se apropriar da tradi"#o plat3nica* engendrou ua id'ia radical nessa concep"#o* e essencial para a sociedade ocidentalD a no"#o de interioridade( Joi essa vincula"#o co a necessidade otivada pela religi#o .ue tornou a linguage da interioridade irresist5vel( / v5nculo entre as id'ias doinantes no /cidente e sua efic4cia ' perce$ido @ e ua evidente correspondncia co 7a& Fe$er @ coo u processo interno 1 racionali%a"#o religiosa ocidental( Qesse odo* as concep",es do $e est#o presas a interesses ideais espec5ficos por eio do 2prio2 religioso da salva"#o( Isso e&plica o lugar paradig4tico de Santo ?gostin-o na o$ra ta:loriana( 4 / processo de interiori%a"#o iniciado por Santo ?gostin-o foi radicali%ado por Qescartes( ? partir da5* udara-se os teros e a fora coo a virtude era conce$ida K8a:lor* 19L9* pp( 1M9-1S6E( Rouve ua invers#o da no"#o de virtude e de $e .ue iperava at' ent#o( ? 'tica da -onra na ?ntigAidade ' reinterpretada e teros do ideal cartesiano de controle racional( ? racionalidade dei&a ta$' de ser su$stantiva* tornando-se procedural( 2Racional2 passa a significar pensar de acordo co certos c+nones( B esse novo su0eito oral .ue 8a:lor c-aa de 2self pontual2( <ocTe sisteati%ar4 o novo ideal de independncia e auto-responsa$ilidade* interpretado coo algo livre do costue e da autoridade local* transforando o self pontual no fundaento de ua teoria pol5tica siste4tica( / self ' pontual* por.ue desprendido de conte&tos particulares e* portanto* reodel4vel por eio da a"#o et!dica e disciplinada( Qessa nova aneira de ver o su0eito* desenvolvera-se teorias no capo da filosofia* da cincia* da adinistra"#o* das t'cnicas organi%acionais* todas destinadas a assegurar seu controle e disciplina( ? no"#o de self desprendido* por estar arraigada e pr4ticas sociais e institucionais* ' naturali%ada( Essas id'ias* gerinadas durante s'culos de ra%#o calculadora e distanciada e da vontade coo auto-responsa$ilidade* n#o lograra doinar a vida pr4tica dos -oens at' a grande revolu"#o da refora protestante( 8anto para 7a& Fe$er* coo para 8a:lor* a refora trou&e 1 tona a singularidade cultural e a oral do /cidente( ? revolu"#o protestante ip3s no espa"o do senso cou e da vida cotidiana essa nova no"#o de virtude ocidental( Qa5 .ue* para 8a:lor* 1 no"#o de self pontual deve ser acrescida a id'ia de 2vida cotidiana2* no sentido de copreender el-or a configura"#o oral doinante -o0e( / tea da vida cotidiana op,e-se 1 concep"#o plat3nica ou aristot'lica de e&alta"#o da vida conteplativa por oposi"#o 1 vida pr4tica( ? revolu"#o de .ue fala 8a:lor ' a.uela .ue redefine a -ierar.uia social a tal ponto .ue as esferas pr4ticas do tra$al-o e da fa5lia* precisaente esferas nas .uais todos* se e&ce"#o* participa* passa a definir o lugar das atividades superiores e ais iportantes( E contrapartida* o$serva-se o desprest5gio das atividades conteplativas e aristocr4ticas de outrora( ? sacrali%a"#o do tra$al-o* so$retudo do tra$al-o anual e siples* de orige luterana e* depois* genericaente protestante* ilustra a transfora"#o -ist!rica de grandes propor",es .ue redefiniu a -ierar.uia social* fio condutor deste te&to( 8a:lor perce$eu .ue as $ases sociais para ua revolu"#o desse porte tivera a otiva"#o religiosa do esp5rito reforador( ?o re0eitar a no"#o do sagrado ediado* os protestantes re0eitara ta$' toda a -ierar.uia social ligada a ela( Isso foi decisivo na.uele oento( Coo as grada",es da aior ou da enor sacralidade de certas fun",es s#o a $ase da -ierar.uia religiosa das sociedades tradicionais* desvalori%ar essa orde ' retirar os fundaentos da -ierar.uia social coo u todo* tanto na esfera religiosa e sentido estrito coo nas outras esferas so$ sua influncia( Qesse odo* dado seu potencial e.uali%ador e igualit4rio* a$riu-se espa"o para ua nova e revolucion4ria* no"#o de -ierar.uia social* $aseada no self pontual ta:loriano* ou se0a* e ua concep"#o contingente e -istoricaente espec5fica de ser -uano* presidida pela no"#o de c4lculo* racioc5nio prospectivo* auto-controle e tra$al-o produtivo coo fundaentos ipl5citos tanto da auto-estia coo do recon-eciento social dos indiv5duos( /s suportes sociais dessa nova concep"#o de undo* para 8a:lor* s#o as classes $urguesas da Inglaterra* dos Estados Gnidos e da Jran"a* disseinando-se e seguida pelas classes su$ordinadas desses pa5ses e* ais tarde* por diversos pa5ses co desvios e singularidades relevantes K8a:lor* 19L9* pp( 2L9-290E( ? concep"#o do tra$al-o nesse conte&to vai enfati%ar n#o o .ue se fa% as como se fa% KQeus aa adv'r$iosE( / v5nculo social ade.uado 1s rela",es interpessoais passa a ser de tipo contratual Ke* por e&tens#o* a deocracia li$eral constitucional coo tipo de governoE( E linguage pol5tica* essa nova vis#o de undo consagrar-se-4 so$ a fora de direitos su$0etivos e* de acordo co a tendncia igualit4ria* definidos universalente( 8a:lor c-aa o con0unto de ideais .ue se articula nesse conte&to de princ5pio da 2dignidade26 por e&eplo* a possi$ilidade de 5 eficincia igualit4ria no .ue di% respeito aos direitos individuais potencialente universali%4veis( E ve% da 2-onra2 pr'-oderna* .ue pressup,e distin"#o e privil'gio* a dignidade pressup,e o recon-eciento universal entre iguais K8a:lor* 199IE( Nesse conte&to* interessa-nos enos a tens#o ta:loriana entre a ra%#o disciplinadora -oogenei%ante e a ra%#o e&pressiva singulari%adora coo o conflito e&istencial e pol5tico por e&celncia da odernidade tardia* S e ais as repercuss,es da discuss#o acerca dos princ5pios .ue regula a nossa atri$ui"#o de respeito e deferncia* isto '* a atri$ui"#o de recon-eciento social coo $ase da no"#o oderna de cidadania 0ur5dica e pol5tica( ? locali%a"#o e a e&plicita"#o desses princ5pios pode a0udar a identificar os ecanisos .ue opera de aneira opaca e ipl5cita na distin"#o social entre classes e grupos distintos( )ode ainda a0udar a identificar os 2operadores si$!licos2 .ue perite a cada indiv5duo na vida cotidiana classificar os outros coo ais ou enos dignos de seu apre"o ou despre%o( ?ssi* ao contr4rio do crit'rio classificat!rio da civili%a"#o -indu* por e&eplo* e .ue o princ5pio da pure%a -ierar.ui%a as castas sociais KFe$er* 199L* pp( 1-9SE* no Ocidente passa a ser o compartilhamento de uma determinada estrutura psicossocial o fundamento implcito do reconhecimento social( B essa estrutura psicossocial o pressuposto da consolida"#o de sisteas racionais-forais coo ercado e Estado e* depois* produto principal da efic4cia co$inada dessas institui",es( ? generali%a"#o dessas precondi",es torna poss5vel a concep"#o de 2cidadania2* ou se0a* u con0unto de direitos e deveres no conte&to do Estado-na"#o copartil-ado por todos nua pressuposi"#o de efetiva igualdade( ?s considera",es de 8a:lor so$re a 2dignidade2* coo fundaento da auto-estia e do recon-eciento social do indiv5duo* reete* portanto* 1 rela"#o entre o copartil-aento de ua econoia eocional e oral contingente 1 possi$ilidade de recon-eciento social para indiv5duos e gruposD para que haja eficcia legal da regra de igualdade necessrio que a percepo da igualdade na dimenso da vida cotidiana esteja efetivamente internali!ada" No entanto* neste n5vel de a$stra"#o* n#o fica claro na refle&#o de 8a:lor de .ue odo essa nova -ierar.uia se torna efica% coo $ase da classifica"#o social e do valor diferencial entre indiv5duos e classes sociais( )ortanto* para adensar a discuss#o deste ponto espec5fico* as investiga",es de )ierre Bourdieu s#o* a eu ver* iprescind5veis no sentido de pensar o recon-eciento social* produ%ido e ipleentado institucionalente coo nPcleo eso de possi$ilidade do esta$eleciento de distin#es sociais a partir de signos sociais opacos perceptveis por todos de maneira pr$refle%iva" )ara a$os os autores* a singularidade da sociedade oderna se d4 precisaente pela produ"#o de ua configura"#o forada por ilus,es do sentido iediato e cotidiano* .ue 8a:lor denoina 2naturaliso2* e Bourdieu* do%a( 8ais ilus,es produ%e u 2descon-eciento espec5fico2 dos atores acerca de suas pr!prias condi",es de vida( ?penas ua perspectiva -erenutica* gen'tica e reconstrutiva* ainda de acordo co eles* poderia resta$elecer as efetivas* ainda .ue n#o transparentes* precondi",es da vida social na sociedade oderna( No entanto* o desafio a.ui ' o de articular* sisteaticaente* ta$' as unilateralidades de cada ua das perspectivas estudadas* de odo a torn4- las operacionais no sentido de peritir copreender a aneira peculiar de coo oralidade e poder se vincula no undo oderno* e so$retudo no conte&to perif'rico( ? uni#o das perspectivas de 8a:lor e Bourdieu parece-e so$ v4rios aspectos interessante( Qiria eso .ue elas se copleta ao desenvolvere aspectos .ue supre deficincias iportantes de ua e outra( Se falta a 8a:lor ua teoria contepor+nea da luta de classes* ua ve% .ue o autor ant' o ponto de vista de u intelectual norte-aericano ou europeu do final do s'culo >>* .uando as sociedades centrais* supostaente pacificadas dos conflitos de classe ais virulentos* estaria entrando e ua nova fase de articula"#o de suas lutas pol5ticas* L teos e Bourdieu ua sofisticada an4lise da fora opaca e refratada .ue a doina"#o ideol!gica* ascarando seu car4ter de classe* assue na odernidade tardia( ? perspectiva de Bourdieu perite* acredito* ir alm de um conceito de reconhecimento que assume& pelo menos tendencialmente& como realidade efetiva a ideologia da igualdade prevalecente 6 nas sociedades centrais do /cidente( Esse ponto de partida parece-e ta$' fundaental* ainda .ue co odifica",es iportantes no seu instruental te!rico* para ua an4lise da odernidade perif'rica( E contrapartida* a genealogia da -ierar.uia ipl5cita .ue coanda nosso cotidiano* desenvolvida de fora so$erana por 8a:lor* a0uda a esclarecer o calcan-ar de ?.uiles de todo o arguento de Bourdieu( ?final* Bourdieu* ao se concentrar apenas no aspecto instruental da disputa por poder relativo entre as classes e luta por recursos escassos* n#o perce$e .ue essa esa luta se d4 e u conte&to intersu$0etivaente produ%ido* o .ue ant' sua contingncia e* co isso* a necessidade de seu aperfei"oaento cr5tico* as retira* ao eso tepo* o dado ar$itr4rio de era iposi"#o de poder do ais forte( ? teoria do recon-eciento pode* nesse sentido* dar conta do ecaniso generativo do 2consenso norativo 5nio2 copartil-ado intersu$0etivaente e .ue* na realidade* conte&tuali%a e filtra as c-ances relativas de onop!lio leg5tio na distri$ui"#o dos recursos escassos pelas diversas classes sociais e disputa e ua deterinada sociedade6 ecaniso esse secundari%ado e n#o devidaente teati%ado por Bourdieu( ?pesar da sua unilateralidade* no entanto* a contri$ui"#o deste autor para ua copreens#o da fora ideol!gica espec5fica 1 odernidade tardia* se0a central* se0a perif'rica* parece-e fundaental( / pr!prio 8a:lor* e seu te&to 28o follo9 a rule2 K199CE* oferece ua interessante vis#o da apro&ia"#o entre as duas perspectivas .ue pretendeos con0ugar a.ui( Ele* na realidade* apro&ia Bourdieu e Fittgenstein tendo e vista u aspecto essencial de sua pr!pria teoria* a sa$er* a no"#o de 2articula"#o2( 8a:lor afiraD 2Se Fittgenstein nos a0udou a .ue$rar a servid#o filos!fica do intelectualiso* Bourdieu e&plorou coo a cincia social pode ser refeita* desde .ue livre de seu ponto de partida distorcido2 K'dem* p( M9E( ?.ui* o iniigo cou ' a tendncia racionalista e intelectualista doinante se0a na filosofia* se0a nas cincias sociais( En.uanto a tradi"#o intelectualista tende a perce$er ua regra social * por e&eplo* coo u processo .ue se consua no plano das representa",es e do pensaento* tanto Fittgenstein coo Bourdieu enfati%a seu coponente corp!reo e conte&tual( /$edecer a ua regra ' antes de tudo ua pr4tica aprendida* e n#o u con-eciento( ?l' disso* essa pr4tica* .uando desafiada* pode e&plicitar as ra%,es pelas .uais age de tal aneira e n#o de outra* as* na aior parte das ve%es* o pano de fundo inarticulado peranece ipl5cito* coandando silenciosaente nossa atividade pr4tica e a$rangendo uito ais do .ue a oldura de nossas representa",es conscientes( En.uanto* para 8a:lor* a pr4tica n#o articulada .ue coanda nossa vida cotidiana iplica a necessidade de articular ua -ierar.uia de valores escondida* .ue guia nosso coportaento* da5 sua epreitada de noear e reconstruir as fontes da nossa no"#o de self* para Bourdieu o eso fato torna urgente ua 2psicoan4lise do espa"o social2( / .ue para grande parte da tradi"#o sociol!gica ' 2internali%a"#o de valores2* gerando ua leitura racionalista* .ue enfati%a o aspecto ais consciente e refletido da reprodu"#o valorativa e norativa da sociedade* para Bourdieu a nfase recai* ao contr4rio* so$re o condicionaento pr'-refle&ivo* auto4tico* eotivo e espont+neo6 e outras palavras* 2inscrito no corpo2 de nossas a",es* disposi",es e escol-as( Nesta an4lise* a no"#o de habitus ' fundaental( Esse conceito* ao contr4rio da tradi"#o racionalista e intelectualista* perite enfati%ar todo o con0unto de disposi",es culturais e institucionais .ue se inscreve no corpo e .ue se e&pressa na linguage corporal de cada indiv5duo* transforando* por assi di%er* as escol-as valorativas culturais e institucionais e carne e osso( En.uanto para 7ar& a 2ideologia espont+nea2 do capitaliso era o fetic-iso da ercadoria* .ue enco$ria* so$ a 4scara da igualdade do ercado* rela",es de produ"#o desiguais* para Bourdieu* trata-se do con0unto de disposi",es ligadas a u estilo de vida particular* o .ual confora o habitus estratificado por classes sociais e legitia* de fora invis5vel e su$liinar* o acesso diferencial aos recursos ateriais e ideais escassos* ou se0a* a 2ideologia espont+nea2 do capitaliso tardio( 7 No seu te&to 04 cl4ssico so$re a distin"#o* Bourdieu K19LIE* tendo coo universo ep5rico a sociedade contepor+nea francesa* e&plora a -ip!tese de .ue o 2gosto2 seria a 4rea por e&celncia da 2nega"#o do social2* ao se ostrar coo ua .ualidade inata e n#o produ%ida socialente( / processo pri4rio de intro0e"#o naturali%ada desse crit'rio legitiador de desigualdades se d4 a partir da -eran"a cultural failiar e da escola e todos os seus n5veis( / .ue Bourdieu te e ente ' a fora"#o de u habitus de classe* perce$ido coo u aprendi%ado n#o intencional de disposi",es* inclina",es e es.ueas avaliativos* .ue perite ao indiv5duo perce$er e classificar* nua diens#o pr'-refle&iva* os signos opacos da cultura leg5tia( Coo a distin"#o social $aseada no gosto n#o se liita aos artefatos da cultura leg5tia* as a$range todas as diens,es da vida -uana .ue iplica algua escol-a @ vestu4rio* coida* foras de la%er* op",es de consuo etc( @* o gosto funciona coo o sentido de distin"#o por e&celncia* peritindo separar e unir pessoas e* conse.Aenteente* for0ar solidariedades ou constituir divis,es grupais de fora universal Ktudo ' gostoUE e invis5vel( Nas el-ores p4ginas dessa o$ra* Bourdieu logra deonstrar* co o uso farto de aterial ep5rico* .ue eso as escol-as consideradas ais pessoais e rec3nditas* desde a preferncia por carro* copositor ou escritor at' a escol-a do parceiro se&ual* s#o* na verdade* frutos de fios invis5veis .ue interliga interesses de classe* fra"#o de classe ou* ainda* de posi",es relativas e cada capo das pr4ticas sociais( Esses fios tanto consolida afinidades e sipatias* .ue constitue as redes de solidariedade o$0etivaente definidas* coo for0a antipatias firadas pelo preconceito( Essa interessante id'ia do habitus funcionando coo fios invis5veis .ue liga pessoas por solidariedade e identifica"#o e as separa por preconceito* o .ue e.uivale a ua no"#o de coordena"#o de a",es sociais consideradas inconscientes e cifradas* ipede* entretanto* a ri.ue%a da no"#o de 2articula"#o2* cara a 8a:lor* a .ual perite pensar nu transfer entre o refletido e o n#o-refletido( ?final* se e&iste algo .ue possa ser articulado ' por.ue e&iste algo para al' do puro habitus irrefletido( )or conta disso* a ausncia dessa diens#o na refle&#o de Bourdieu fa% co .ue a contraposi"#o e rela"#o 1 2grande ilus#o2 do 0ogo social s! se0a poss5vel de aneira reativa* se o .uestionaento das regras do 0ogo coo tais( Essa posi"#o reativa adv' da concep"#o de Bourdieu* ela$orada coo ua cr5tica ao su$0etiviso K1990* pp( I2-M1E* .ue redu% o espa"o social a u espa"o de intera",es con0unturais* de .ue toda a est'tica e a oral Kos dois teros v sepre necessariaente 0untosE de classe se contrap,e a seu duplo e contr4rio* as nunca e rela"#o a u pataar copartil-ado de regras couns KBourdieu* 19LI* p( 2IIE( Esse ' o terreno onde as contradi",es da an4lise de Bourdieu v ais facilente 1 tona( / racioc5nio da l!gica instruental .ue redu% todas as deterina",es sociais 1 categoria do poder ostra-se a.ui e toda sua fragilidade( No liite* torna-se incopreens5vel por .ue alguas estrat'gias sociais e alguns 2$lefes2 d#o certo e outros n#o( )ara sairos da a$soluta ar$itrariedade nessa diens#o da an4lise* ' necess4rio se pleitear 2algua coisa2 para al' da era illusio do 0ogo social( Coo aponta ?&el Ronnet-* a copeti"#o dos diversos grupos sociais entre si s! te sentido se -ouver o pressuposto da e&istncia de interpreta",es conflitantes acerca de u terreno cou de regras .ue logra ser recon-ecidas de aneira transclassista KRonnet-* pp( 1SL-1S9E( ? falta dessa diens#o o$scurece as ra%,es pelas .uais ua dada classe dirigente teria supostaente 2escol-ido2 u o$0etivo e n#o outro( Qo eso odo n#o se e&plica ta$' por .ue ocorre as udan"as no 2coando2 do processo social* coo* por e&eplo* a su$stitui"#o da aristocracia pr'-oderna pela $urguesia no alvorecer da odernidade( 8alve% o aspecto .ue ais e&plicite as deficincias da teoria $ourdiesiana* tornando necess4rio vincul4-la a ua teoria o$0etiva da oralidade* coo a de 8a:lor* se0a o radical conte&tualiso de sua an4lise da classe tra$al-adora francesa( Isso o ipede de perce$er os processos coletivos de aprendi%ado oral .ue ultrapassa e uito as $arreiras de classe( Coo se pode o$servar* o Pltio pataar da an4lise de Bourdieu so$re o caso francs* .ue fundaenta ua infinidade de distin",es sociais* ' a 8 situa"#o de 2necessidade2 da classe oper4ria( / car4ter -ist!rico contingente e espa"o- teporal dessa 2necessidade2 ostra .ue ela se refere 1 distin"#o de -4$itos de consuo dentro da diens#o de pacifica"#o social* t5pico do (elfare )tate( / .ue ' visto coo 2necessidade2* neste conte&to* coparando-se a sociedades perif'ricas coo a $rasileira* ad.uire o sentido de consolida"#o -ist!rica e contingente de lutas pol5ticas e de Pltiplos aprendi%ados sociais e orais de efetiva e fundaental iport+ncia* os .uais passa desaperce$idos na an4lise de Bourdieu( ?ssi* propon-o ua su$divis#o 1 categoria de habitus* de tal odo a l-e conferir u car4ter -ist!rico ais ati%ado* acrescentando* portanto* ua diens#o gen'tica e diacr3nica 1 te4tica de sua constitui"#o( ?ssi* e ve% de utili%ar o conceito de habitus genericaente* aplicando-o a situa",es espec5ficas de classe nu conte&to sincr3nico* coo fa% Bourdieu* talve% se0a ais prof5cuo se pensar e ua pluralidade de habitus( Se para o indiv5duo o habitus representa a incorpora"#o de es.ueas avaliativos e disposi",es de coportaento a partir de ua situa"#o socioecon3ica estrutural* ent#o udan"as fundaentais na estrutura socioecon3ica deve iplicar* conse.Aenteente* udan"as .ualitativas iportantes no tipo de habitus para todas as classes sociais envolvidas de algu odo nessas udan"as( Este foi certaente o caso da passage das sociedades tradicionais para as sociedades odernas no /cidente( ? $urguesia* coo a prieira classe dirigente .ue tra$al-a* conseguiu n#o s! roper co a dupla oral t5pica das sociedades tradicionais $aseadas no c!digo da -onra* coo ta$' construir* pelo enos e ua edida apreci4vel e significativa* ua -oogenei%a"#o de tipo -uano a partir da generali%a"#o de sua pr!pria econoia eocional @ do5nio da ra%#o so$re as eo",es* c4lculo prospectivo* auto-responsa$ilidade etc( Esse processo deu-se e todas as sociedades centrais do /cidente das ais variadas aneiras( ? id'ia de criar u tipo transclassista foi u desiderato perseguido de fora consciente e decidida* e n#o dei&ado a ua suposta a"#o auto4tica do progresso econ3ico( ?ssi* esse gigantesco processo -ist!rico -oogenei%ador* aprofundado posteriorente pelas con.uistas sociais e pol5ticas da pr!pria classe tra$al-adora* pode ser entendido coo u processo e larga escala de aprendi%ado oral e pol5tico de profundas conse.Ancias( Evidenteente* n#o e.uali%ou as classes sociais e todas as esferas da vida* as se dPvida generali%ou e e&pandiu concep",es fundaentais e torno do ideal de igualdade para as esferas civis* pol5ticas e sociais* coo analisou 7ars-all e seu c'le$re te&to( )recisaente esse processo -ist!rico de aprendi%ado coletivo n#o foi ade.uadaente teati%ado por Bourdieu no seu estudo ep5rico acerca da sociedade francesa( Ele representa o .ue gostaria de denoinar consolida"#o de u 2habitus pri4rio2* de odo a c-aar aten"#o a es.ueas avaliativos e disposi",es de coportaento o$0etivaente internali%ados e incorporados* no sentido $ourdieusiano do tero* .ue perite o copartil-aento da no"#o de 2dignidade2 no sentido ta:loriano( B essa 2dignidade2* efetivaente copartil-ada por classes .ue lograra -oogenei%ar a econoia eocional de todos os seus e$ros nua edida significativa* .ue e parece ser o fundaento do recon-eciento social infra e ultra 0ur5dico* o .ual* por sua ve%* perite a efic4cia social da regra 0ur5dica da igualdade* e* portanto* da no"#o oderna de cidadania( B esta diens#o da 2dignidade2 copartil-ada* no sentido n#o-0ur5dico de 2levar o outro e considera"#o2* denoinado por 8a:lor K19L6* p( 1ME de respeito atitudinal* .ue te de estar disseinada de fora efetiva na sociedade para .ue se possa vislu$rar concretaente a diens#o 0ur5dica da cidadania e da igualdade garantida pela lei( Vale a pena reiterarD *ara que haja eficcia legal da regra de igualdade necessrio que a percepo da igualdade na dimenso da vida cotidiana esteja efetivamente internali!ada" B essa diens#o* a .ual e&ige* portanto* u efetivo consenso valorativo transclassista coo condi"#o de e&istncia* .ue n#o foi perce$ida coo tal por Bourdieu( Isso perite .ue ele pense as rela",es entre as classes doinantes e doinadas coo rela",es especulares* reativas e de soa %ero( ? radical conte&tualidade de seu arguento o ipede de perce$er a iport+ncia de con.uistas -ist!ricas desse tipo de 9 sociedade* coo a francesa* as .uais se torna evidentes e copara"#o co sociedades perif'ricas* coo a $rasileira* e .ue tal consenso ine&iste( )ortanto* .uando c-ao a generali%a"#o das precondi",es sociais* econ3icas e pol5ticas do su0eito Ptil* 2digno2 e cidad#o* no sentido ta:loriano de ser recon-ecido intersu$0etivaente coo tal* de habitus pri4rio* ' para diferenci4-lo analiticaente de duas outras realidades ta$' fundaentaisD o habitus prec4rio e o .ue gostaria de denoinar habitus secund4rio( / habitus prec4rio seria o liite do habitus pri4rio e sentido descendente* ou se0a* a.uele tipo de personalidade e de disposi"#o de coportaento .ue n#o atende 1s deandas o$0etivas para .ue u indiv5duo ou u grupo social possa ser considerado produtivo e Ptil e ua sociedade oderna e copetitiva* podendo go%ar de recon-eciento social co todas as dra4ticas conse.Ancias e&istenciais e pol5ticas a5 iplicadas( )ara alguns autores* eso e sociedades afluentes coo a ale#* 04 se o$serva -o0e segentos de tra$al-adores e de indiv5duos de $ai&a renda .ue vive do seguro social* apresentando 0ustaente os tra"os de u habitus prec4rio KBittlinga:er* 2002* pp( 22M-2MIE* ua ve% .ue o habitus pri4rio tende a ser redefinido segundo novos pataares ade.uados 1s recentes transfora",es da sociedade glo$ali%ada e da nova iport+ncia do con-eciento( Contudo* coo analisarei adiante* essa defini"#o s! ad.uire o estatuto de u fen3eno de assa peranente e pa5ses perif'ricos coo o Brasil( / .ue denoino habitus secund4rio te a ver co o liite do habitus pri4rio e sentido ascendente* ou se0a* co ua fonte de recon-eciento e respeito social .ue pressup#e* no sentido forte do tero* a generali%a"#o do habitus pri4rio para e&tensas caadas da popula"#o de ua deterinada sociedade( Nesse sentido* o habitus secund4rio 04 parte da -oogenei%a"#o dos princ5pios operantes na deterina"#o do habitus pri4rio e institue* por sua ve%* crit'rios classificat!rios de distin"#o social a partir do .ue Bourdieu c-aa de 2gosto2( )or'* para ua pro$leati%a"#o ais ade.uada* a deterina"#o conceitual dessa diferencia"#o tri4dica da no"#o de habitus deve ser acoplada 1 discuss#o ta:loriana das fontes orais ancoradas institucionalente no undo oderno* se0a no centro* se0a na periferia( Coo a categoria de habitus pri4rio ' a ais $4sica* pois ' a partir dela .ue se torna copreens5vel seus liites 2para $ai&o2 e 2para cia2* deveos nos deter ainda na sua deterina"#o( ?final* as pessoas n#o s#o a.uin-oadas e.Aitativaente co o eso recon-eciento social por sua 2dignidade de agente racional2( Essa diens#o n#o ' t#o 2rasa2 .uanto sugere a siples diens#o pol5tica dos direitos su$0etivos universali%4veis e interca$i4veis( ? esfera 0ur5dica da prote"#o legal ' apenas ua das diens,es @ apesar de fundaental @ desse processo de recon-eciento( Se ' o tra$al-o Ptil* produtivo e disciplinado .ue parece estar por tr4s da 2avalia"#o o$0etiva do valor relativo2 de cada indiv5duo nesta diens#o* ent#o a.uilo .ue caufla as desigualdades e .ue su$0a% 1 no"#o de 2dignidade2 do agente racional deve se anifestar ais facilente nesta esa diens#o( Rein-ard OrecTel K1992E c-aa de 2ideologia do desepen-o2 a tentativa de ela$orar u princ5pio Pnico* para al' da era propriedade econ3ica* a partir do .ual se constitue a ais iportante fora de legitia"#o da desigualdade no undo contepor+neo( ? id'ia su$0acente a esse arguento ' a necessidade de u 2pano de fundo consensual2 K+intergrundkonsensE acerca do valor diferencial dos seres -uanos* de tal odo .ue possa e&istir ua efetiva @ ainda .ue su$liinarente produ%ida @ legitia"#o da desigualdade( Se isso o car4ter violento e in0usto da desigualdade social se anifestaria de fora clara* a ol-o nu( )ara OrecTel* a ideologia do desepen-o $aseia-se na 2tr5ade eritocr4tica2 @ .ualifica"#o* posi"#o e sal4rio( ? .ualifica"#o* .ue reflete a iport+ncia do con-eciento co o desenvolviento do capitaliso* ' o aspecto ais relevante .ue condiciona os outros dois( 8rata-se de ua ideologia* ua ve% .ue n#o apenas estiula e preia a capacidade de desepen-o o$0etiva* as ta$' legitia o acesso diferencial peranente a oportunidades na vida e 1 apropria"#o de $ens escassos KOrecTel* 19L2* p( 10 9LE( ?penas a co$ina"#o da tr5ade torna o indiv5duo u 2cidad#o copleto2 K,ollb-rgerE e ta$' recon-ec5vel* pois soente por eio da categoria do 2tra$al-o2 ' poss5vel assegurar sua identidade* auto-estia e legitia"#o social( Nesse sentido* o desepen-o diferencial no tra$al-o te de se referir a u indiv5duo e s! pode ser con.uistado por ele pr!prio( ?penas .uando essas precondi",es est#o dadas ' .ue o indiv5duo pode o$ter sua identidade pessoal e social de fora copleta( Isso e&plica por .ue ua dona de casa* por e&eplo* passa a ter u status social o$0etivaente 2derivado2* ou se0a* sua iport+ncia e recon-eciento sociais depende de seu pertenciento a ua fa5lia ou a u 2arido2( Ela se torna* nesse sentido* dependente de crit'rios adscritivos* 04 .ue no conte&to eritocr4tico da 2ideologia do desepen-o2 n#o possuiria valor aut3noo KOrecTel* 19L2* p( 100E( ? atri$ui"#o de respeito social nos pap'is de produtor e cidad#o passa a ser ediada pela a$stra"#o real 04 produ%ida pelo ercado e pelo Estado nos indiv5duos pensados coo 2suporte de distin",es2 .ue esta$elece seu valor relativo( ? e&plicita"#o de OrecTel acerca dessas precondi",es ' essencial* pois ' necess4rio n#o apenas fa%er referncia ao undo do ercado e da distri$ui"#o de recursos escassos coo perpassado por valores Kcf(* por e&eplo* Nanc: Jraser* 199SaE* as ta$' e&plicitar .ue valores s#o esses( ?final* o poder legitiador do .ue OrecTel denoina 2ideologia do desepen-o2 ir4 deterinar aos su0eitos e aos grupos sociais e&clu5dos de iediato da diens#o copetitiva pelo desepen-o diferencial* e virtude da falta de pressupostos 5nios para ua copeti"#o $e-sucedida* a ausncia de recon-eciento social e auto-estia( ? 2ideologia do desepen-o2 funcionaria* assi* coo ua esp'cie de legitia"#o su$pol5tica incrustada no cotidiano* refletindo a efic4cia de princ5pios funcionais ancorados e insitui",es n#o transparentes* coo ' o caso do ercado e do Estado( Ela ' intransparente posto .ue aparece 1 conscincia dos indiv5duos no dia-a-dia coo se fosse u efeito de princ5pios universais e neutros* a$ertos 1 copeti"#o eritocr4tica( Creio .ue essa id'ia a0uda a conferir concretude ao conceito de 2fonte oral2* ela$orado por 8a:lor a partir da no"#o de self pontual* e$ora seu poder ideol!gico e produtor de distin",es n#o ten-a sido e&plicitaente teati%ado por este autor( Na reconstru"#o .ue estou propondo* ao definir a ideologia do desepen-o coo u ecaniso legitiador dos pap'is de produtor e cidad#o* o .ue se e.uivale ao contePdo do habitus pri4rio* ' poss5vel copreender el-or seu liite 2para $ai&o2* ou se0a* o habitus prec4rio( ?ssi* e ua sociedade capitalista oderna se o habitus pri4rio iplica u con0unto de predisposi",es psicossociais .ue reflete* na esfera da personalidade* a presen"a da econoia eocional e das precondi",es cognitivas para u desepen-o ade.uado ao atendiento das deandas Kvari4veis no tepo e no espa"oE do papel de produtor* co refle&os diretos no papel do cidad#o* a ausncia dessas precondi",es iplica a constitui"#o de u habitus arcado pela precariedade( Nesse sentido* habitus prec4rio pode se referir tanto a setores ais tradicionais da classe tra$al-adora de pa5ses desenvolvidos e afluentes K?lean-a* por e&eploE* coo aponta G9e Bittlinga:er K2002* p( 2CCE @ incapa%es de atender as novas deandas por cont5nua fora"#o e fle&i$ilidade da assi c-aada 2sociedade do con-eciento2 K(issensgesellschaftE* a .ual e&ige* atualente* ua ativa acooda"#o aos novos iperativos econ3icos @* coo 1 secular 2ral'2 rural e ur$ana $rasileira( Nos dois casos* a fora"#o de todo u segento de indiv5duos inadaptados @ fen3eno arginal* e sociedades desenvolvidas6 fen3eno de assa* e sociedades perif'ricas @ ' resultado de udan"as -ist!ricas* iplicando a redefini"#o do .ue estou c-aando habitus pri4rio( No caso ale#o* a disparidade entre habitus pri4rio e habitus prec4rio ' causada pelo auento de deandas por fle&i$ili%a"#o* o .ue e&ige ua econoia eocional peculiar( No caso $rasileiro* o a$iso foi criado 04 no liiar do s'culo >I>* co a re- europei%a"#o do pa5s* e se intensificou a partir de 19C0* co o in5cio do processo de oderni%a"#o e grande escala( ? lin-a divis!ria passou a ser tra"ada entre os setores 2europei%ados2 @ a.ueles .ue conseguira se adaptar 1s novas deandas produtivas e sociais* le$rando .ue esse processo iplica a iporta"#o de institui",es europ'ias 11 coo 2artefatos prontos2* no sentido 9e$eriano* e* portanto* a iporta"#o da vis#o de undo su$0acente a elas @ e os setores 2precari%ados2* os .uais tendera* por seu a$andono* a ua cada ve% aior e peranente arginali%a"#o( Co a designa"#o do tero 2europeu2* eu n#o estou e referindo* vale a pena esclarecer* 1 entidade concreta 2Europa2* ne uito enos a u fen!tipo ou tipo f5sico* as ao lugar e 1 fonte -ist!rica de ua concep"#o de ser -uano culturalente deterinada e cristali%ada na a"#o ep5rica de institui",es* coo o ercado copetitivo e o Estado racional centrali%ado* as .uais* a partir da Europa* se e&pandira por todo o undo* e todos os seus rinc,es e cantos* inclusive a ?'rica <atina( ? 2europeidade2* ais ua ve%* est4 sendo usada a.ui coo referncia ep5rica de ua -ierar.uia valorativa peculiar* .ue pode* por e&eplo* coo no caso do Rio de Haneiro do s'culo >I>* ser personificada por u 2ulato2( Esse crit'rio transforar-se-4 na lin-a divis!ria .ue separa o cidad#o Khabitus pri4rioE do 2su$cidad#o2 Khabitus prec4rioE( E sociedades perif'ricas oderni%adas de aneira e&!gena* coo a $rasileira* ' o atri$uto da 2europeidade2 .ue se constituir4 no crit'rio por e&celncia de segenta"#o social entre indiv5duos e classes sociais classificados e desclassificados( 9
Coo vios* o princ5pio $4sico do consenso transclassista ' o do desepen-o e da disciplina Kfonte oral do self pontual para 8a:lorE6 portanto a aceita"#o e a internali%a"#o generali%ada desse princ5pio fa%e co .ue a inadapta"#o e a arginali%a"#o de certos setores se0a perce$idas coo u 2fracasso pessoal2* tanto por a.ueles .ue se encontra inclu5dos* coo pelas pr!prias v5tias da e&clus#o( B ta$' a centralidade universal do princ5pio do desepen-o* co sua conse.Aente incorpora"#o pr'-refle&iva* .ue fa% co .ue a rea"#o dos inadaptados ocorra nu capo de for"as .ue se articula precisaente e rela"#o ao tea do desepen-oD positivaente* pelo recon-eciento da intoca$ilidade de seu valor intr5nseco* apesar da pr!pria posi"#o de precariedade6 negativaente* pela constru"#o de u estilo de vida reativo* ressentido* ou a$ertaente criinoso e arginal KJernandes* 19SL* p( 9IE( H4 o liite do habitus pri4rio 2para cia2 te a ver co o fato de o desepen-o diferencial na esfera da produ"#o estar necessariaente associado a ua 2estili%a"#o da vida2* de odo a produ%ir distin",es sociais( Nesse sentido* habitus secund4rio a.ui di% respeito ao estudo das 2sutis distin",es2* analisadas por Bourdieu K19LIE( B nessa diens#o .ue o 2gosto2 passa a ser ua esp'cie de oeda invis5vel* transforando tanto o capital econ3ico puro coo* so$retudo* o capital cultural* travestidos e desepen-o diferencial por conta da ilus#o do 2talento inato2* e u con0unto de signos sociais de distin"#o leg5tia* a partir dos efeitos t5picos do conte&to de opacidade e rela"#o 1s suas condi",es de possi$ilidade( 7as* ta$' a.ui* ' necess4rio acrescentar a diens#o o$0etiva da oralidade* a .ual perite* e Pltia inst+ncia* todo o processo de fa$rica"#o de distin",es sociais( Coo vios* tal processo foi negligenciado por Bourdieu( ?ssi* ta$' o conceito de habitus secund4rio 10 deve ser vinculado* a e&eplo do .ue fi%eos co os conceitos de habitus pri4rio e prec4rio* ao conte&to oral* n#o o$stante ser opaco e naturali%ado* .ue l-e confere efic4cia( Se perce$eos na 2ideologia do desepen-o2* coo corol4rio da 2dignidade do ser racional2 do self pontual ta:loriano* o fundaento oral ipl5cito e naturali%ado das duas outras foras de habitus* acredito .ue o habitus secund4rio possa ser copreendido na sua especificidade* antes de tudo* a partir da no"#o ta:loriana de e&pressividade e autenticidade( / ideal ro+ntico da e&pressividade e da autenticidade ' interpretado pelo 8a:lor do .he sources of the self coo ua fonte oral alternativa ao self pontual e ao princ5pio do desepen-o .ue o coanda* ua ve% .ue iplica a reconstru"#o narrativa de ua identidade singular* para a .ual n#o -4 odelos preesta$elecidos( ?ssi* se o self pontual ' constitu5do por crit'rios .ue iplica universali%a"#o e -oogenei%a"#o* assi coo as categorias de produtor e cidad#o .ue o reali%a concretaente* o 2su0eito2 do e&pressiviso ' arcado pela $usca da singularidade e da originalidade* pois o .ue deve ser 2e&presso2 ' precisaente o -ori%onte afetivo e sentiental peculiar a cada indiv5duo( ?tualente* ' esse ideal* forado tardiaente coo ua rea"#o a 12 deandas racionali%antes e disciplinari%adoras do self pontual ancorado nas institui",es* .ue est4 su0eito a se transforar e seu oposto( / ote do disgn!stico da 'poca levado a ca$o por 8a:lor e .he ethics of authenticity K1991E ' precisaente a aea"a crescente de triviali%a"#o desse ideal* de seu contePdo dial!gico e de auto-inven"#o e favor de ua perspectiva auto-referida* si$oli%ada no .ue o autor denoina quick fi% @ solu"#o r4pida K'dem* p( CME( / tea do 2gosto2* coo $ase das distin",es sociais fundadas no .ue estaos c-aando de habitus secund4rio* copreende tanto o -ori%onte da individuali%a"#o 2profunda2* $aseada no ideal da identidade original dial!gica e constitu5da e fora narrativa* coo o processo de individua"#o superficial* pautado no quick fi%( Bourdieu n#o cogita a diferen"a entre essas duas foras* 04 .ue* para ele* por for"a de suas escol-as categoriais* a estrat'gia da distin"#o ' sepre utilit4ria e instruental( )ara os fins deste ensaio* no entanto* essa diferen"a ' fundaental( ?final* a recupera"#o da diens#o tra$al-ada por 8a:lor ' o .ue e&plica* e Pltia inst+ncia* o apelo e a efic4cia social* inclusive da vers#o pastic-e dessa possi$ilidade de individuali%a"#o( ? personifica"#o do 2gosto2 para Bourdieu serve* antes de tudo* para a defini"#o da 2personalidade distinta2 .ue surge coo resultado de .ualidades inatas* coo e&press#o de -aronia e $ele%a e coo reconcilia"#o entre ra%#o e sensi$ilidade @ a defini"#o do indiv5duo perfeito e aca$ado KBourdieu* 19LI* p( 11E( ?s lutas entre as diversas fac",es da classe doinante ocorre* precisaente* pela deterina"#o da vers#o socialente -ege3nica do .ue ' ua personalidade distinta e superior( ? classe tra$al-adora* .ue n#o participa dessas lutas* seria u ero negativo da id'ia de personalidade* .uase ua 2n#o-pessoa2* coo dei&a entrever as especula",es de Bourdieu acerca da redu"#o dos tra$al-adores 1 pura for"a f5sica K'dem* p( CLIE( Nesta diens#o do habitus secund4rio n#o e parece e&istir .ual.uer diferen"a relevante entre as sociedades odernas do centro e as da periferia( Nessa diens#o da produ"#o de desigualdades* ao contr4rio do .ue proclaa a ideologia da igualdade de oportunidades nos pa5ses avan"ados* os dois tipos de sociedade encontra-se no eso pataar( ? distin"#o fundaental entre esses dois tipos de sociedade parece-e locali%ar-se na ausncia de generali%a"#o do habitus pri4rio* ou se0a* do coponente respons4vel pela universali%a"#o efetiva da categoria de produtor Ptil e de cidad#o( E todas as sociedades .ue lograra -oogenei%ar de aneira transclassista* este aspecto fundaental* tratou-se de u o$0etivo perseguido e esta$elecido na fora de ua refora pol5tica* oral e religiosa de grandes propro",es* n#o dei&ada ao encargo do 2progresso econ3ico2( /s great A/akenings dos s'culos >VIII e >I> nos Estados Gnidos conseguira levar 1 fronteira e ao Sul escravista a esa seente oral e fervorosaente religiosa das tre%e col3nias originais KBella-* 19SME( ?s poor la/s inglesas pode ta$' ser copreendidas coo ua fora autorit4ria de for"ar os inadaptados da revolu"#o industrial 1 ado"#o dos re.uisitos psicossociais da sociedade .ue ent#o se criava( 8a$' na Jran"a* coo ostra de odo e&eplar o livro cl4ssico de Eugen Fe$er* cu0o t5tulo *easeants into 0renchmen K19S6E 04 denota o processo de transfora"#o social de -oogenei%a"#o* .ue ' o pressuposto da efic4cia social da no"#o de cidadania( G e&eplo concreto talve% a0ude a esclarecer o .ue ten-o e ente .uando procuro ressaltar a iport+ncia desse aspecto para ua percep"#o ade.uada da.uilo .ue ' espec5fico nas sociedades odernas central e perif'rica( Qesse odo* se estou certo* seria a efetiva e&istncia de u consenso $4sico e transclassista @ representado pela generali%a"#o das precondi",es sociais .ue possi$ilita o copartil-aento efetivo* nas sociedades avan"adas* do .ue estou c-aando de habitus pri4rio @ .ue fa% co .ue* por e&eplo* u cidad#o ale#o ou francs de classe 'dia ao atropelar por negligncia u copatriota proveniente da classe $ai&a se0a* co alt5ssia pro$a$ilidade* punido de acordo co a lei( Se essa cena fosse transposta para a realidade $rasileira* as c-ances de a lei ser efetivaente aplicada neste caso seria* ao contr4rio* $ai&5ssia( 11 Isso n#o significa .ue as pessoas n#o se iporte de algua aneira co o ocorrido( / procediento policial ' geralente a$erto e segue seu tr+ite $urocr4tico* as o 13 resultado '* na grande aioria dos casos* a siples a$solvi"#o ou o esta$eleciento de penas dignas de era contraven"#o( Co certe%a* na diens#o infra e ultra 0ur5dica do respeito social copartil-ado socialente* o valor do $rasileiro po$re 2n#o-europei%ado2 @ ou se0a* a.uele .ue n#o copartil-a da econoia eocional do self pontual* cria"#o cultural contingente da Europa e ?'rica do Norte @ ' copar4vel ao .ue se confere a u anial do'stico* o .ue caracteri%a o$0etivaente seu status su$-uano( E&iste* e pa5ses perif'ricos coo o Brasil* toda ua classe de pessoas e&clu5das e desclassificadas* posto .ue n#o participa do conte&to valorativo de fundo @ o .ue 8a:lor c-aa de 2dignidade2 do agente racional @* prieira condi"#o de possi$ilidade para o efetivo copartil-aento* por todos* da id'ia de igualdade nessa diens#o fundaental para a constitui"#o de u habitus .ue* por incorporar as caracter5sticas disciplinari%adoras* pl4sticas e adaptativas $4sicas para o e&erc5cio das fun",es produtivas no conte&to do capitaliso oderno* podeos denoinar habitus pri4rio( )erita-e tentar precisar ainda el-or essa id'ia central para eu arguento neste ensaio( Jalo de habitus pri4rio* 04 .ue se trata efetivaente de u habitus no sentido .ue essa no"#o ad.uire e Bourdieu( S#o es.ueas avaliativos copartil-ados o$0etivaente* e$ora opacos e insconscientes* .ue guia nossa a"#o e nosso coportaento efetivo no undo( B apenas esse tipo de consenso* coo .ue corporal* pr'-refle&ivo e naturali%ado* .ue pode peritir* para al' da efic4cia 0ur5dica* ua esp'cie de acordo ipl5cito* e .ue alguns est#o acia da lei* coo sugere o desenrolar da.uela cena de atropelaento no Brasil( E&iste ua esp'cie de rede invis5vel .ue une desde o policial na a$ertura do in.u'rito at' o 0ui% na senten"a final* passando por advogados* testeun-as* prootores* 0ornalistas etc(* os .uais* por eio de u acordo ipl5cito e 0aais ver$ali%ado* terina por inocentar a.uele .ue incorreu no delito( / .ue liga todas essas intencionalidades individuais de fora su$liinar* constituindo o acordo ipl5cito entre elas* ' a id'ia o$0etiva e ancorada institucionalente da condi"#o su$-uana da v5tia do atropelaento* 04 .ue o valor diferencial entre os seres -uanos est4 atuali%ado de fora inarticulada e todas as nossas pr4ticas institucionais e sociais( N#o se trata de intencionalidade( Nen-u $rasileiro europei%ado de classe 'dia confessaria* e s# conscincia* .ue considera seus copatriotas das classes $ai&as n#o- europei%adas 2su$gente2( Wrande parte dessas pessoas vota e partidos de es.uerda e participa de capan-as contra a foe e coisas do gnero( ? diens#o a.ui ' o$0etiva* su$liinar* ipl5cita e n#o transparente( ?deais* ela n#o precisa ser ediada pela linguage ne si$olicaente articulada6 iplica* coo a id'ia de habitus e Bourdieu* toda ua vis#o de undo e ua -ierar.uia oral .ue se sedienta e se ostra coo signo social de fora ipercept5vel a partir de signos sociais aparenteente se iport+ncia* coo* por e&eplo* a inclina"#o respeitosa e inconsciente do indiv5duo 2inferior2 na escala social .uando encontra co u 2superior2* pela tonalidade da vo% ais do .ue pelo .ue ' dito etc( / .ue e&iste a.ui s#o acordos e consensos sociais udos e su$liinares* as por isso eso tanto ais efica%es* .ue articula* coo .ue por eio de fios invis5veis* solidariedades e preconceitos arraigados( B este tipo de acordo* para usar o e&eplo analisado* .ue est4 por tr4s do fato de .ue todos os envolvidos no processo policial e 0udicial na orte por atropelaento do su$-oe n#o-europei%ado* se .ual.uer acordo consciente e at' contrariando e&pectativas e&pl5citas de uitas dessas pessoas* terine por inocentar seu copatriota de classe 'dia( Bourdieu n#o perce$e* pelo seu radical conte&tualiso* .ue iplica u coponente a--ist!rico* a e&istncia do coponente transclassista* .ue fa% co .ue* e sociedades coo a francesa* e&ista u acordo intersu$0etivo e transclassista .ue pune* efetivaente* o atropelaento de u francs de classe $ai&a* posto .ue a v5tia ' considerada* na diens#o su$pol5tica e su$liinar* 2gente2 e 2cidad#o pleno2 e n#o apenas ua for"a f5sica e uscular ou ua era tra"#o anial( B a e&istncia efetiva deste coponente* no entanto* .ue e&plica o fato de .ue* na sociedade francesa* nua 14 diens#o fundaental* independenteente da perten"a a ua deterinada classe social* todos se0a cidad#os( Isso n#o iplica* contudo* .ue n#o e&ista outras diens,es e torno da .uest#o da desigualdade* anifestadas de fora ta$' velada e n#o transparente* coo t#o $e deonstra Bourdieu e sua an4lise da sociedade francesa( 7as a te4tica do gosto* separando as pessoas por v5nculos de sipatia e avers#o* pode e deve ser analiticaente diferenciada da .uest#o da dignidade fundaental da cidadania 0ur5dica e social* a .ual estou associando a.ui ao .ue c-ao de habitus pri4rio( ? distin"#o a partir do gosto* t#o agistralente reconstru5da por Bourdieu* pressup,e* no caso francs* u pataar de igualdade efetiva na diens#o tanto do copartil-aento de direitos fundaentais coo do respeito atitudinal de .ue fala 8a:lor* no sentido de .ue todos s#o considerados e$ros 2Pteis2* ainda .ue desiguais e outras esferas( /u se0a* 1 diens#o do habitus pri4rio se acrescenta ua outra* .ue ta$' pressup,e a e&istncia de es.ueas avaliativos ipl5citos* insconscientes e copartil-ados* a sa$er* o habitus secund4rio( Este corresponde a u habitus espec5fico* deonstrado de aneira e&eplar por Bourdieu .uando analisa as escol-as do gosto( Essas duas esferas* evidenteente* interpenetra-se de diversas aneiras( No entanto* deveos separ4-las analiticaente* ua ve% .ue o$edece a l!gicas distintas de funcionaento( Coo diria 8a:lor* as fontes orais s#o distintas e cada caso( No caso do habitus pri4rio* o .ue est4 e 0ogo ' a efetiva disseina"#o da no"#o de dignidade* .ue torna o agente racional u ser produtivo e cidad#o pleno( E sociedades avan"adas* essa disseina"#o ' efetiva* e os casos de habitus prec4rio s#o fen3enos arginais( E sociedades perif'ricas* o habitus prec4rio @ .ue iplica a e&istncia de redes invis5veis e o$0etivas .ue des.ualifica os indiv5duos e os grupos sociais precari%ados coo su$produtores e su$cidad#os* e isso* so$ a fora de ua evidncia social insofis4vel tanto para os privilegiados coo para as pr!prias v5tias da e&clus#o @ ' u fen3eno de assa e 0ustifica in-a tese de .ue a produ"#o social de ua 2ral' estrutural2 ' o .ue diferencia su$stancialente esses dois tipos de sociedades( Essa circunst+ncia n#o eliina a e&istncia* nos dois tipos de sociedade* da luta pela distin"#o* $aseada no .ue c-ao de habitus secund4rio( Isso di% respeito 1 apropria"#o seletiva de $ens e recursos escassos* e constitue conte&tos cristali%ados e tendencialente peranentes de desigualdade( 7as a consolida"#o efetiva* e grau significativo* das precondi",es sociais .ue perite a generali%a"#o de u habitus pri4rio nas sociedades centrais torna a su$cidadania* coo fen3eno de assa* circunscrita apenas 1s sociedades perif'ricas* o .ue arca sua singularidade e c-aa a aten"#o para o conflito de classes espec5fico da periferia do capitaliso( / esfor"o dessa constru"#o Pltipla de habitus serve para ultrapassar as concep",es su$0etivistas da realidade* .ue a redu%e a intera",es face a face( ? situa"#o descrita a prop!sito do e&eplo do atropelento seria e&plicada* dessa perspectiva* pelo paradiga personalista -i$ridista( 12 E outras palavras* as 2rela",es pessoais2 do infrator de classe 'dia constituiria o suporte para sua ipunidade( Esse ' u e&eplo t5pico do desprop!sito su$0etivista de interpretar sociedades perif'ricas* cople&as e din+icas* coo a $rasileira* coo se o papel estruturante cou$esse a princ5pios pr'-odernos @ por e&eplo* o capital social e rela",es pessoais( Nesse terreno* n#o -4 .ual.uer diferen"a entre pa5ses centrais e perif'ricos( Rela",es pessoais s#o iportantes na defini"#o de carreiras e c-ances individuais de ascen"#o social tanto nu caso* coo no outro( Entretanto* nos dois tipos de sociedade* os capitais econ3ico e cultural s#o estruturantes* o .ue n#o ' v4lido para o capital social de rela",es pessoais( Se in-a an4lise estiver correta* o es.uea interpretativo .ue propon-o perite e&plicitar tanto a -ierar.uia valorativa e norativa su$0acente ao funcionaento do ercado e do Estado* e$ora de fora su$liinar e n#o transparente* coo a fora peculiar co .ue esses signos opacos ad.uire visibilidade social* ainda .ue de odo pr'-refle&ivo( Esse ponto de vista perite ainda discutir a especificidade das sociedades perif'ricas* ao analisar a desigualdade* a cople&idade e a din+ica .ue l-es s#o peculiares* se apelar para essencialisos culturalistas ou e&plica",es personalistas* 15 alguas de nova roupage coo as a$ordagens 2-i$ridistas2* .ue s#o o$rigadas a defender a e&istncia de u nPcleo pr'-oderno .uando analisa as causas das a%elas sociais nessas sociedades( / anacroniso desse tipo de an4lise* .ue nunca enfrenta teoricaente a .uest#o central de e&plicitar de .ue odo os princ5pios 2-5$ridos2 se articula* parece-e evidente( 1C
No entanto* o Estado e o ercado n#o s#o as Pnicas institui",es fundaentais das sociedades odernas( Ra$eras K19SME apresenta a esfera pP$lica coo a terceira grande instituio da modernidade* destinada precisaente a desenvolver a cr5tica refle&iva e as possi$ilidades de aprendi%ado coletivo( No entanto* coo o pr!prio Ra$eras aponta* ua esfera pP$lica efetiva pressup,e* entre outras coisas* u undo da vida 2racionali%ado2* ou se0a* ua efetiva generali%a"#o do habitus pri4rio e suas virtualidades de coportaentos pP$lico e pol5tico( Isso iplica .ue* no caso do Brasil* por e&eplo* a esfera pP$lica seria t#o segentada internaente .uanto o Estado e o ercado( Esse aspecto vai de encontro a certas an4lises e&cessivaente otiistas acerca das virtualidades dessa institui"#o fundaental entre n!s( )or'* as sociedades odernas* ais ua ve%* se0a centrais ou perif'ricas* ta$' desenvolve 2iagin4rios sociais2 ais ou enos e&pl5citos e refletidos* para al' da efic4cia su$liinar do aparato institucional t5pico do .ue denoino 2ideologia espont+nea do capitaliso2( Certaente* esses iagin4rios possi$ilita a produ"#o de identidades coletivas e individuais a cada conte&to cultural ou nacional K8a:lor* 200CE( Xuando pensaos no iagin4rio social da sociedade $rasileira* constataos .ue sua vers#o ais definitiva e duradoura se forou co a consolida"#o de ua nation building sedientada pelo Estado corporativo e arregientador de 19C0( Nesse sentido* a ideologia e&pl5cita apenas corro$ora e 0ustifica a diens#o ipl5cita da 2ideologia espont+nea2* constituindo as condi",es espec5ficas do iagin4rio social $rasileiro( Wil$erto Jre:re* .ue se n#o foi certaente o iniciador* 04 .ue uito antes dele essa constru"#o si$!lica vin-a se constituindo e gan-ando contornos ais ou enos claros* foi o grande forulador da vers#o definitiva dessa ideologia e&pl5cita* .ue se tornou a doutrina de Estado* passando a ser ensinada nas escolas e disseinada nas ais diversas foras de propaganda estatal e privada* a partir de 19C0( Segundo Jre:re* a singularidade de nossa cultura ' a propens#o para o encontro cultural* para a s5ntese das diferen"as* para a unidade na ultiplicidade( B por isso .ue soos Pnicos e especiais no undo( Qeveos* portanto* ter orgul-o e n#o vergon-a de seros 2esti"os26 o tipo f5sico funcionaria coo u referente de igualdade social e de u tipo peculiar de 2deocracia2( Ga aior afinidade co a doutrina corporativa .ue passa a iperar a partir de 19C0* e su$stitui"#o ao li$eraliso anterior* ' dif5cil de ser iaginada( Essa vis#o -o0e fa% parte de nossa identidade individual e coletiva( 8odos n!s 2gostaos2 de nos ver dessa fora6 a ideologia ad.uire* assi* u aspecto eocional incopat5vel co ua pondera"#o ais racional* o .ue cria dificuldade para .ue se prop,e a pro$leati%ar essa verdade t#o agrad4vel aos nossos ouvidos( / poder de influncia desse iagin4rio coletivo ' ipressionante( ? partir de Jre:re* essa aneira de entender a sociedade $rasileira te ua -ist!ria de gl!ria( )elo conceito de 2plasticidade2* iportado diretaente de Jre:re* tal concep"#o passa a ser central e todo o arguento do homem cordial de S'rgio Buar.ue de Rolanda* alicerce de sua vis#o do personaliso e do patrionialiso* .ue representa a singularidade valorativa e institucional da fora"#o social $rasileira( S'rgio Buar.ue torna-se o criador da auto-interpreta"#o doinante dos $rasileiros no s'culo >>( No conte&to deste ensaio* conv' destacar a id'ia do homem cordial reprodu%indo a essenciali%a"#o e indiferencia"#o caracter5sticas da no"#o de -i$ridiso e de singularidade cultural coo ua unidade su$stanciali%ada( / homem cordial ' definido coo o $rasileiro de todas as classes* ua fora espec5fica de ser gente -uana* .ue te sua vertente tanto intersu$0etiva* na no"#o de personaliso* coo institucional* na no"#o de patrionialiso( )ara os eus o$0etivos* no entanto* o fundaental ' .ue essa ideologia e&pl5cita se articula co o coponente ipl5cito da 2ideologia espont+nea2 das pr4ticas 16 institucionais iportadas e operantes ta$' na odernidade perif'rica* construindo u conte&to e&traordin4rio de o$scureciento das causas da desigualdade* se0a para os privilegiados* se0a* e uito especialente* para as v5tias desse processo* co conse.Ancias para a refle&#o te!rica e para a pr4tica pol5tica( 1I Este* parece-e* ' o ponto central .uando se discute a .uest#o da naturali!ao da desigualdade* a$issal coo ela '* entre n!s(
(otas 1 Ga e&celente e&posi"#o da pr'--ist!ria* desenvolviento e contradi",es internas ao paradiga da teoria da oderni%a"#o pode ser encontrada e Folfgang OnY$l K2001E( 2 ? interpreta"#o doinante considera o processo de oderni%a"#o $rasileiro coo end!geno* tendo S#o )aulo coo nPcleo( Confunde-se a.ui causa e resultado( )ara ua cr5tica e detal-e a esse respeito* ver Sou%a K200CE C / fato de o Brasil ter sido o pa5s de aior cresciento econ3ico do undo entre 19C0 e 19L0* se .ue as ta&as de desigualdade* arginali%a"#o e su$cidadania tivesse sido alteradas significativaente* deveria ser u indicativo evidente do engano dessa pressuposi"#o( I Ver so$re esse tea o cl4ssico tra$al-o de Bella- K19LME e a colet+nea de Eisenstadt K196LE( M N#o adira .ue at' ua teoria cr5tica coo a -a$erasiana* .ue adite esse tipo de constru"#o* perce$a os conflitos sociais preferencialente apenas no front entre sistea e undo da vida* e n#o ais no interior das realidades sisticas( Ver a cr5tica de Hoa-annes Berger K19L6E( 6 / eso acontece co a no"#o* eraente descritiva* de 2carisa2( Coo n#o e&iste a pressuposi"#o de 2sentidos coletivos2 inarticulados* os .uais ca$eria ao l5der articular e conferir ua dire"#o pr!pria* o v5nculo do l5der co seus seguidores torna-se 2isterioso2 e passa a depender da suposi"#o de e&istncia* por parte da popula"#o* e atri$utos e&tracotidianos ou 4gicos da personalidade do l5der( S Esse aspecto foi desenvolvido de fora polica e estiulante* servindo de pano de fundo para ua gra4tica das lutas pol5ticas contepor+neas a partir dos p!los de distri$ui"#o e recon-eciento* e Jraser K199S$E( )ara os aspectos pro$le4ticos entre as diens,es individuais e coletivas do tea do recon-eciento* ver Ben-a$i$ K1999* pp( C9-I6E( L )ara ua cr5tica das posi",es de 8a:lor e de Jraser* ver Ronnet- K2001* pp( M2-MCE( 9 ? discuss#o acerca da especificidade da oderni%a"#o $rasileira* levada a ca$o e detal-e e Sou%a K200CE* n#o poderia ser feita no espa"o restrito deste ensaio( 10 ?&el Ronnet-* e sua interessante cr5tica a Bourdieu* tende a re0eitar in toto o conceito de habitus* dado o coponente instruental e utilit4rio .ue o perpassa( ?o fa%er isso* no entanto* Ronnet- corre o risco de 20ogar a crian"a fora 0unto co a 4gua su0a do $alde2* coo os ale#es gosta de di%er e u prov'r$io popular* pois o .ue e parece iportante '* precisaente* reconectar o conceito de habitus a ua inst+ncia oral .ue perita iluinar* nas diens,es individual e coletiva* al' do dado instruental .ue ' irrenunci4vel* o tea do aprendi%ado oral( Ver Ronnet- K1990E( 11 Este e&eplo poderia ser* no caso $rasileiro* facilente ultiplicado( R4* inclusive* casos not!rios de discriina"#o de classe aparados por estatuto legal @ coo no caso da pris#o especial para os portadores de diploa universit4rio @ e n#o apenas e&eplos retirados efetivaente do cotidiano* e .ue se ip,e apesar da regra legal inclusiva( / o$0etivo principal deste te&to ' precisaente esclarecer o por qu1 e como se d4 a so$reposi"#o da regra social da desigualdade e rela"#o 1 regra legal da igualdade no caso $rasileiro( 12 Na vers#o* por e&eplo* de Qa7atta K19SLE( Ca$e esclarecer @ o .ue talve% n#o ten-a feito e outros oentos @ .ue e in-a polica contra o personaliso assuo coo interlocutor principal Ro$erto Qa7atta por.ue recon-e"o a iport+ncia de sua o$ra e o considero nosso int'rprete ais sofisticado e siste4tico das Pltias d'cadas( Sua atuali%a"#o do ponto de partida personalista articula fatos o$serv4veis co ua e&plica"#o dos ecanisos societ4rios profundos .ue a e&plica* o .ue ' u desepen-o raro( 1C ? esse respeito* ver Sou%a K2000* esp( pp( 1LC-20IE( 1I Ele e&plica* ta$'* o fato de .ue o potencial de insurrei"#o da ral' durante todo o s'culo >I> at' -o0e se redu%a a re$eli,es locali%adas e passageiras @ .ue$radeiras* arrast,es e violncia pr'- pol5tica @ e .ue a articula"#o consciente de seus o$0etivos 0aais c-ega a ocorrer(
!)!*)O+RA,)A 17 BE<<?R* Ro$ert( K1992E* .he broken covenant2 American civil religion in time of trial( C-icago* Gniversit: of C-icago )ress( ZZZZZZZZZ( K19LME* .okuga/a religion2 the cultural roots of modern 3apan( Nova [orT* Jree )ress BENR?BIB* Se:la( K1999E* 4ulturelle ,ielfalt und 5emokratische Gleichheit( JranTfurt* Jisc-er( BERWER* Hoa-annes( K19L6E* 2Qie Versprac-lic-ung des SaTralen und die Entsprac-lic-ung der \Tonoie2* in Rans Hoas e ?&el Ronnet- Korgs(E* 4ommunikatives +andelns2 6eitr7ge !u 3-rgen +abermas& .heorie des kommunikativen handelns* JranTfurt* Su-rTap( BI88<INW7?[ER* G9e( K2000E* 28ransforation der Not9endigTeitD preTarisierte -a$itusforen als Oe-rseite der Fissensgesellsc-aft2* in G9e R( Bittlinga:er* Rolf EicTelpasc- et" al"& .heorie als 4ampf8 9ur politischen )o!iologie *ierre 6ourdieus* /pladen* <esTe und Budric-* pp( 22M-2MI( B/GRQIEG* )ierre( K19LIE* 5istinction2 a social critique of the judgement of taste( Ca$ridge* 7ass(* Rarvard Gniversit: )ress( ZZZZZZZZZ( K1990E* .he logic of pra%is( Stanford* Stanford Gniversit: )ress( Q?7?88?* Ro$erto( K19SLE* :arnavais& malandros e her;is( Rio de Haneiro* ]a-ar( EISENS8?Q8* S-uel( K196LE* .he protestant ethic and moderni!ation2 a comparative vie/( Nova [orT* Basic BooTs( JERN?NQES* Jlorestan( K19SLE* A integrao do negro na sociedade de classes" S#o )aulo* ^tica( JR?SER* Nanc:( K19SSaE* 2Jro redistri$ution to recognition_2* in Nanc: Jraser* 3ustice interruptus2 critical reflections on the <postsocialist< condition* Nova [orT* Routledge( ZZZZZZZZZ( K19SS$E* 3ustice interruptus2 critical reflections on the <postsocialist< condition( Nova [orT* Routledge( R?BER7?S* HArgen( K19SME* 5ie )truktur/andel der =ffentlichkeit( JranTfurt* Su-rTap( R/NNE8R* ?&el( K1990E* 2Qie %erissene Felt der s:$olisc-en JorenD %u Tulturso%iologisc-en FerTe )ierre Bourdieus2* in ?&el Roneet-* 5ie !erissene (elt des )o!ialen* JranTfurt* Su-rTap( ZZZZZZZZZ( K2001E* 2Recognition or distri$ution_2( .heory& :ulture and )ociety* 1L K2* CE( ON\B<* Folfgang( K2001E* )pielr7ume der >oderni!ierung2 das ?nde der ?indeutigkeit( Feilers9ist* Vel$rAcT( ORECOE<* Rein-ard( K1992E* *olitische )o!iologie der so!ialen @ngleichheit( JranTfurt* Capus( S/G]?* Hess'( K2000E* A moderni!ao seletiva2 uma reinterpretao do dilema brasileiro( Bras5lia* Editora da GnB( ZZZZZZZZZ( K200CE* ? constru"#o social da su$-cidadaniaD para ua sociologia pol5tica da oderni%a"#o perif'rica( Belo Rori%onte* Editora da GJ7W( 8?[</R* C-arles( K19L9E* )ources of the self2 the making of the modern identity( Ca$ridge* 7ass(* Rarvard Gniversit: )ress Rarvard )ress( ZZZZZZZZZ( K1991E* .he ethics of authenticity( Ca$ridge* 7ass(* Rarvard Gniversit: )ress Rarvard )ress( ZZZZZZZZZ( K199CE* 28o follo9 a rule2* in Craig Cal-oun* Ed9ard <i)ua e 7ois-e )ostone Keds(E* 6ourdieu2 critical perspectives* C-icago* Gniversit: of C-icago )ress( ZZZZZZZZZ( K199IE* 28-e politics of recognition2* in ?: Wutann Korg(E* >ulticulturalism* )rinceton* )rinceton Gniversit: )ress( ZZZZZZZZZ( Kno preloE* >odern social imaginaries( Qur-a* QuTe Gniversit: )ress( FEBER* Eugen( K19S6E* *easants into 0renchmen2 the moderni!ation of rural 0rance( Stanford* Calif(* Stanford Gniversit: )ress( FEBER* 7a&( K199LE* 5ie (irtschaftsethik der (eltreligionen& +induismus und 6uddhidmus( Studienausga$e* H( C( B( 7o-r(
?rtigo rece$ido e fevereiro`200C ?provado e agosto`200C a Este artigo discute .uest,es desenvolvidas co aior detal-aento e Sou%a K200CE( ?grade"o a Japer0 pelo financiaento parcial da pes.uisa te!rica e ep5rica .ue peritiu este tra$al-o( b 2005 ANPOCS Av- Pro.- *ucia/o +ualberto0 123 - sala 224 53356-755 S8o Paulo SP !razil "el- 933 22 1572-:44: ,a; 933 22 1572-35:1 18