Turkiye Ve Kafkasya

Yayn ilkeleri, izinler ve abonelik hakknda ayrntl bilgi:
E-mail: bilgi@uidergisi.com
Web: www.uidergisi.com

Uluslararas likiler Konseyi Dernei | Uluslararas likiler Dergisi
Stz Cad. No. 43, TOBB-ET Binas, Oda No. 364, 06560 Stz | ANKARA
Tel: (312) 2924108 | Faks: (312) 2924325 | Web: www.uidergisi.com | E- Posta: bilgi@uidergisi.com
Trkiye ve Kafkasya: Reaksiyoner D
Politikadan Proaktif Ritmik Diplomasiye Gei

Mitat elikpala

Do. Dr., Kadir Has niversitesi, Uluslararas likiler
Blm

Bu makaleye atf iin: elikpala, Mitat, Trkiye ve
Kafkasya: Reaksiyoner D Politikadan Proaktif Ritmik
Diplomasiye Gei, Uluslararas likiler, Cilt 7, Say
25 (Bahar 2010), s. 93-126.
Bu makalenin tm haklar Uluslararas likiler Konseyi Derneine aittir. nceden yazl izin
alnmadan hi bir iletiim, kopyalama ya da yayn sistemi kullanlarak yeniden yaymlanamaz,
oaltlamaz, datlamaz, satlamaz veya herhangi bir ekilde kamunun cretli/cretsiz
kullanmna sunulamaz. Akademik ve haber amal ksa alntlar bu kuraln dndadr.
Aksi belirtilmedii srece Uluslararas likilerde yaynlanan yazlarda belirtilen fikirler
yalnzca yazarna/yazarlarna aittir. UK Derneini, editrleri ve dier yazarlar balamaz.
ULUSLARARASIiLiKiLER, Cilt 7, Say 25, Bahar 2010, s. 93 - 126.
Trkiye ve Kafkasya: Reaksiyoner D
Politikadan Proaktif Ritmik Diplomasiye Gei
Mitat ELKPALA1

ZET
Austos 2008 Rus-Grc savann yaratt sonular sadece Kafkaslar deil, neredeyse tm
kresel dengeleri derinden etkilemitir. Savan balatt olaylar zincirinin, son dnemde bl-
gesel bir g olarak iinde yer ald corafyalarda aktif bir d politika izleme iddiasndaki
Trkiyeye etkisi dorudandr. Gelimelere gsterilen tepkiler ve ekillendirilmeye allan
yeni bak as, evresinde istikrar salamaya ve sorunlara zm retmeye alan blgesel
bir aktr olarak konumlanan Trkiyenin politikalarnn tartlmasna neden olmutur. Kaf-
kaslar, komularla sfr sorun, sorun deil zm reten lke ve ritmik diplomasi gibi bir
takm yeni sylemlerle, yeni ve etkin bir d politika izgisi oluturmaya alan Trkiyenin,
d politika sreleri ve etkinliinin izlenebilecei ilgi ekici rneklerden biri haline gelmitir.
Kafkasyada yaanan gelimelere ynelik olarak Trkiyenin izledii politikalar, genel olarak
Trk d politikasnn seyrini, hedeerini ve d politika yapm srelerini anlamada yardmc
olacaktr. Bu alma, Trkiyenin Austos 2008 sonras dnemde Kafkaslarda izledii d po-
litikann kapsaml bir deerlendirmesini yapmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Trk D Politikas, Kafkasya, Kafkasya birlii ve stikrar Platfor-
mu, Ermenistan Alm.
Turkey and the Caucasus: Transition from Reactive
Foreign Policy to Proactive Rhythmic Diplomacy
ABSTRACT
Te consequences of the August 2008 Russian-Georgian War have deeply inuenced not only
the Caucasus but overall global stability as well. Turkey, as a regional actor which claims to
follow active diplomacy in her region, has also been directly aected. Currently, Turkey has
positioned itself as a regional actor with a new political perspective and has responded to deve-
lopments in order to give the events shape and to ensure stability in the region. Tis attitude has
caused controversies. Te Caucasus became an interesting example to monitor Turkish foreign
policy implementations with mottos such as zero problems with neighbors, problem-solving
country and rhythmic diplomacy. Turkeys policies and reactions to developments taking place
in the Caucasus will help us to analyze and understand foreign policy objectives, policy-making
processes and the overall course of Turkish foreign policy. Tis study makes a comprehensive
assessment of Turkeys foreign policy in the Caucasus before and after August 2008.
Keywords: Turkish Foreign Policy, Caucasus, Caucasus Cooperation and Stability Plat-
form, Armenian Opening.
*
Do. Dr., Uluslararas likiler Blm, Kadir Has niversitesi, stanbul.
E-posta: mitat.celikpala@gmail.com.
ULUSLARARASILKLER / INTERNATIONALRELATIONS
94
Giri
Austos 2008 Rus-Grc savann sonular sadece Kafkaslar deil, kresel dengeleri
de etkilemitir. Savan balatt olaylar zincirinin, son dnemde blgesel bir g olarak
iinde yer ald corafyada aktif bir d politika izleme iddiasndaki Trkiyeye etkisi do-
rudandr. Gelimelere verilen tepkiler ve ekillendirilmeye allan yeni bak as, ev-
resinde istikrar salamaya ve sorunlara zm retmeye alan blgesel bir aktr olarak
konumlanan Trkiyenin politikalarnn tartlmasna neden olmutur. Kafkaslar, kom-
ularla sfr sorun, sorun deil zm reten lke ve ritmik diplomasi gibi bir takm
yeni sylemlerle, yeni ve etkin bir d politika izgisi oluturmaya alan Trkiyenin, d
politika sreleri ve etkinliinin izlenebilecei ilgi ekici rneklerden biri haline gelmitir.
Kafkasyada yaanan gelimelere ynelik olarak Trkiyenin izledii politikalar, genel ola-
rak Trk d politikasnn seyrini, hedeerini ve d politika yapm srelerini anlamada
yardmc olacaktr. Bu trde bir analiz, Trkiyenin blgesel bir g olarak etkinliini de-
erlendirmede de yol gstericidir.
Bu alma, Trkiyenin Austos 2008 sonras dnemde Kafkaslarda izledii d
politikann kapsaml bir deerlendirmesini yapmay amalamaktadr. Gelien olaylar kar-
snda Trkiyenin verdii tepkilerin ve atlan admlarn deerlendirilmesi, Trkiyenin ge-
nel d politika izgisinin anlalmasna yardmc olacaktr. Trkiyenin Kafkasya politikas,
2008 sava sonras blgesel dzen ve istikrarn yeniden tesisi adna Trkiyenin nerdii
Kafkasya birlii ve stikrar Platformu, Ermenistan Alm, Trkiye-Azerbaycan iliki-
leri, ticari ve ekonomik balar ve enerji ibirlii gibi balklar altnda deerlendirilecektir.
Bu srecin kapsaml bir analizinin yaplabilmesi adna ilk nce Trkiyenin 1990lar bo-
yunca izledii Kafkasya politikas zerinde durulacak, bu politikann ana hatlar zerinde
durulacaktr. Sonrasnda, 2000li yllardan itibaren, zellikle AK Parti iktidar dneminde
izlenen Kafkaslar politikasnda nceki dnemle kyaslandnda bir deiikliin sz konu-
su olup olmad, 2008 sonras gelimelerin yaratt sonular nda ele alnacaktr.
Bamszlktan 2000 lere Trkiye ve Kafkaslar
Blgenin Sovyetler Birliinin (SB) bir paras olmaktan kt 1990l yllarn bandan
gnmze, Trkiyenin Kafkasya politikasnn temel unsurlarn bamsz, siyasi ve eko-
nomik istikrara sahip, kendi aralarnda bar ve ibirlii iinde yaayan, Batl deerleri
benimsemi lkelerin varlnn salanmas ve desteklenmesi oluturmaktadr.
1
Kafkas
cumhuriyetlerinin bamszlk ve toprak btnlklerinin tannarak korunmas ncelik
olarak her frsatta vurgulanmaktadr.
1
Dileri Bakan Ali Babacan, 2008 Ylna Girerken D Politikamz, Dileri Bakanl 2008
Mali Yl Bte Tasarsnn TBMM Genel Kuruluna Sunulmas Vesilesiyle Hazrlanan Kitap-
k. Trkiyenin 1990lar Kafkaslar politikasnn genel deerlendirmesi iin bkz., Mustafa Aydn,
Turkey and Central Asia: Challenges of Change, Central Asian Survey, Cilt 15, No 2, 1996,
s.157-177 ve Between Euphoria and Realpolitik: Turkish Policy toward Central Asia and the
Caucasus, Tareq Ismael ve Mustafa Aydn (der.), Turkeys Foreign Policy in the 21st Century: A
Changing Role in World Politics, Burlington, Ashgate, 2003, s.139-160; Ali Faik Demir, Trk D
Politikas Perspektinden Gney Kafkasya, Balam, stanbul, 2003.
Trkiye ve Kafkasya
95
SBnin k, dnemin liderlerince tarihi bir frsat olarak grlm, Trkiye, Ku-
zey Kafkasyadan ran Krfezine, Adriyatikten in Seddine uzanan Trk dnyasn kap-
sayan geni alanda etkinlik gsterebilecek, blgesel bir g olarak nitelendirilmitir.
2
Bu
dnemin gndemindeki en temel tartma, yaanan gelimelerin Trkiyeyi, Cumhuriyet
tarihinde ilk defa blgesel dzeyde nfuza sahip olabilecek, Kafkasya ve Orta Asyada
nemli roller oynayabilecek bir lke konumuna tayp tamayacadr. Trkiyenin bu
konuma, kresel gelimelerin de yardmyla, yeni bamszlklarn elde eden devletlerle
paylat tarih, etnik kimlik, din ve dil gibi ortak noktalar kullanarak ulama imknna
sahip olduuna inanlmaktayd. Bu ortamda, bata Trk cumhuriyetleri olmak zere, yeni
devletlerin toprak btnlnn korunmas ve bamszlklarndan bir daha geri dnle-
memesini salayacak ilikiler ann kurulmas, Trkiyenin blgeye ynelik politikalarnn
temelini tekil etmitir. Trkiye, bamszlklarn ilan eden eski Sovyet cumhuriyetlerinin
tamamn tanyarak, Ermenistan hari olmak zere diplomatik ilikiler kuran, imzalanan
protokoller vastasyla bykelilikler aan devletlerin banda gelmektedir.
Bu dnemde, yeni frsatlarla, frsatlarn beraberinde getirdii risk ve tehditler d-
nemin Trk d politikasn ekillendiren ve karar alclar ynlendiren faktrlerdir. Souk
Sava dneminin bitmesiyle birlikte kaybedileceinden ekinilen stratejik nemin yeniden
kazanlmas beklentisi, Orta Asyaya kadar uzanan bir corafyada baat aktr olma umu-
du, enerji dhil olmak zere yeni kaynaklara hkim olabilme imkn, artmas muhtemel
ekonomik ve ticari ilikiler ncelikli frsatlardr. SBnin kne ramen, zellikle blge-
sel dengeler balamnda ncelikli tehdit olarak grlen Rusya Federasyonunun konumu,
blgeye hkim olan etnik temelli anlamazlk ve atmalarn Trkiyeye yansmalar ile
kresel rekabetin blgesel dengelere etkileri ya da ortaya kmas muhtemel istikrarszlk-
lar ise alglanlan risk ve tehditler arasnda saylabilir.
3
Frsatlar ve riskler dengesi blgesel ve kresel gelimelerin de etkisiyle, Trkiyenin
Kafkasya politikasna, beklenti ve snrllklar dikkate alan kapsaml ve etkin bir yaklam ge-
litirme zorunluluu balamnda, stratejik bir bak as kazandrmtr. Bu bak asnn ze-
rinde dikkatle durulmas gereken yan, Trkiyenin Kafkasyay da ieren Avrasya politikasnn
bata ABD olmak zere Batl lkeler ve kurumlarla uyum ve ibirlii ierisinde ekillendiri-
lerek yrtlmesidir.
4
Trk karar alclar, Souk Sava dneminin doal bir sonucu olarak da
deerlendirilebilecek bu yaklam erevesinde, Trkiye ile Bat dnyasnn blgesel karlar
2
Bu sylem dnemin liderleri, Turgut zal ve Sleyman Demirel tarafndan benimsenmi, de-
falarca dile getirilmitir. Bkz. Aydn, Between Euphoria and Realpolitik, s.142 ve Shireen .T.
Hunter, Te Transcaucasus in Transition: Nation Building and Conict, Washington D.C., Center
for Strategic and International Studies, 1994, s. 162.
3
Bu dnemle ilgili deerlendirmeleri iin bkz., Blent Aras, Te New Geopolitics of Eurasia and
Turkeys Position, Londra, Frank Cass, 2002; Philip Robins, Between Sentiment and Self-
Interest: Turkeys Policy toward Azerbaijan and the Central Asian States, Middle East Journal,
Cilt 47, No 4, 1993, s.593-610.
4
Sabri Sayar, Turkey and the United States: Changing Dynamics of and Enduring Alliance,
Ismael ve Aydn, Turkeys Foreign Policy in the 21st Century, s.27-38; Oktay Tanrsever, Turkey
and Russia in Eurasia, L.G. Martin ve Dimitris Keridis (der.), Te Future of Turkish Foreign
Policy, Massachusetts, Te MIT Press, 2004, s.129-130.
96
arasnda herhangi bir farkllk grmemilerdir. Buna gvenlik konusu da dhildir.
5
Dolaysyla
Trkiyenin Kafkasyaya politikas, Batl mttekler ve uluslararas kurulularla birlikte hareket
etmek zerine ina edilmitir. Bu yaklam, gze fazla batmayan, blgesel dengeleri Trkiyenin
aleyhine etkilemeyeceine inanlan bir yaklam olarak tercih edilmitir. Bu, dnemin koullar,
blgesel dengeler ve Trkiyenin kendi ekonomik, ticari ve siyasi koullar dikkate alndnda
gereki bir yaklamdr. te yandan, Trkiyenin blgesel nceliklerini Batl ncelik ve kar-
larla ortaklaa tanmlamak Trk d politikasnn genel izgisiyle de uyumludur.
Trk karar alclarn, Trkiyenin snrl kaynaklarn Batl kaynak ve destek/prog-
ramlarla glendirerek, en azndan balang iin salam bir zemin yakalamay hedef-
ledikleri sylenebilir. Rusyay yabanclatrmadan, Bat dnyasnn desteini de alarak
salam ve istikrarl bir zeminin oluturulmas amalanmtr.
6
Bu erevede oluturulacak
bir etkinliin, ran gibi blgesel rakipleri tasye etmede ve blgesel politikann yaratabi-
lecei olumlu etkileri d politikann dier alanlarnda kullanmada fayda salayacana
inanlmtr. Bu ibirliinde, Trkiyenin en gl ve tartlmayan avantajl alan olmas
istenilen ekonomik ve ticari ilikiler ereveyi belirleyecek ana eksen olarak grlm,
Hazar kaynaklarnn Batl pazarlara ulatrlmas balamnda enerji sektr de srkle-
yici sektr haline gelmitir. Nitekim bu dnemin en nemli projesi durumundaki Bak-
Tiis-Ceyhan (BTC) Boru Hattnn izleyecei gzergh ve inas, blgesel dengeler ve
kresel ilikiler balamnda ele alnm ve Trkiyenin mttekleriyle ilikilerinin ve bl-
gesel politikalarn ekillenmesinde zemini tekil etmitir. Sonraki dnemde sklkla ze-
rinde durulacak olan, en azndan balangta ABDnin de destekledii, Trkiye, Grcistan
ve Azerbaycan eksenli bir blgesel denge kurulmasnn itici gc bu proje olmutur.
7
Trk karar alclarn deerlendirme ve yaklamlar, bata ABD olmak zere Batl
lkelerin bu dnemde izledikleri politikalarla uyumludur. Trkiye gibi Bat dnyasnn
ncelii de SBden koparak bamszlklarn elde eden devletlerin kresel sistemin bir
paras haline getirilmesidir. Bu devletlerin Batl kurum ve kurulularn yesi yaplma-
s, Bat dnyasyla uyumlu blgesel ibirlii mekanizmalarnn kurulmas gibi politikalar
Trkiyenin yaklamn tamamlayarak desteklemitir. Blgesel dengelerde Batl aktrleri
sz sahibi yapmak, Rusya ve ran mmkn olduunca yabanclatrmadan dengelemek,
ortak noktalardr.
8
Bu anlay Trkiyeye eski Sovyet corafyasnda, zellikle de Kafkasya
5
Bu erevede 1990l yllarla ilgili ayrntl deerlendirmeler iin bkz., Ali L. Karaosmanolu,
Te Evalution of the National Security Culture and Military in Turkey, Journal of International
Aairs, Cilt 54, No.1, 2000, s.199-216; Mustafa Aydn, Securitazion of History and Geography:
Understanding of Security in Turkey, Southeast European and Black Sea Studies, Cilt 3, No 2,
2003, s. 163-184; Ziya ni, Turkey in the Post-Cold War Era: In Search of Identity, Middle
East Journal, Cilt 49, No 1, 1995, s.48-68; F. S. Larrabee ve I. O. Lesser, Turkish Foreign Policy in
an Age of Uncertainty, Arlington, RAND, 2003.
6
Larrabee ve Lesser., s. 2-3.
7
Hunter, Te Transcaucasus in Transition, s.161 ve S. A. Jones, Turkish Strategic Interests in the
Transcaucasus, G. K. Bertsch et al. (der.), Crossroads and Conict: Security and Foreign Policy in
the Caucasus and Central Asia, New York, Routledge, 2000, s. 58.
8
Jones, Turkish Strategic Interests, s. 57; Robins, Between Sentiment and Self Interest, s.596
597.
Trkiye ve Kafkasya
97
ve Orta Asyada yeni bir rol biilmesi anlamna gelmitir. Model lke Trkiye deer-
lendirme ve tartmalar bu dnemin rndr.
9
Trkiye her frsatta, eski Sovyet coraf-
yasna, parlamenter demokrasisi, grece serbest piyasa ekonomisine dayal ekonomik ve
ticari yaplanmas ve laik devlet dzeniyle bir model olarak gsterilmitir. Bu sylemin,
Trkiyeyi bu yeni dnya ile Bat dnyas arasndaki asli balant noktas haline getirecei-
ne inanlmtr. Bu sylem ve politikalar Trk karar alclar tarafndan da Trkiyenin bek-
lentilerinin karlanmas, kaybolacandan ekinilen stratejik nem ve konumun yeniden
kazanlmas biiminde deerlendirilmitir.
10
Ksacas, Trkiyenin eski Sovyet corafyasna ynelik yeni yaklamnda 1990lar bo-
yunca Trk cumhuriyetlerinin ncelikli bir konumda olduu grlmektedir. Fakat Trkiyenin
kaynaklarnn ve alt yapsnn, Bat dnyasnn tam destei olsa dahi, bu lkelerin tamamna
ve e zamanl olarak cevap vermeye yeterli olmad ksa srede anlalmtr. zellikle Orta
Asyann dnld kadar yakn olmadnn grlmesiyle Trkiyenin beklenti ve nce-
liklerinde bir takm deiiklikler sz konusudur. Kafkasya, bu balamda yakn ve ncelikli
blge konumuna gelmitir. stnlk ve nfuzun ncelikli olarak Kafkasyada tesis edilmesi,
Orta Asyaya ve Avrasya corafyasnn geneline ulamada bir zorunluluk olarak grlmeye
balamtr. Trkiyenin eski Sovyet corafyasna ynelik politikalarnn ve bu balamda Kaf-
kasya politikasnn bu erevede deerlendirilmesi gereklidir.
Trkiyenin Kafkasya ve Orta Asya corafyasnda grnrln artrrken dikkate
almak durumunda kald unsurlar arasnda enerji ile etnik anlamazlk ve atmalarn ze-
rinde dikkatle durulmaldr. Trkiyenin etnik anlamazlklarn zmlenmesi konusundaki
yaklamna, taraar karlkl mzakereye davet eden bir sylem erevesinde, blgesel ve k-
resel dengeleri gzeten bir bak as hkim olmutur. Bu balamda Trkiyenin mdahaleci
olmayan, savunmac bir d politika vizyonuna sahip olduu deerlendirilebilir. Bu yaklam
erevesinde Trkiye, Dalk Karaba meselesinde taknd net tutum dnda -ki burada da
mdahaleci olunmas sz konusu deildir, Abhazya, eenistan ya da Gney Osetya gibi so-
runlarda, dnemsel farkllklar sakl kalmak kaydyla mmkn olduunca mesafeli bir tutum
taknmtr. Bu yaklamn ardnda, PKK terr balamnda yaanan ve yaanmas muhtemel
sorunlar yatmaktadr. Kafkasyadaki anlamazlk ve atmalar, Trkiyenin i meselelerine de
etki etme potansiyeli tayan gvenlik sorunlar olarak alglanm, gelimeler karsnda mesa-
feli bir tutum taknlmaya allmtr.
11
Kafkasya snr komusu konumu nedeniyle, Trkiyenin ihracata dayal bir ekono-
mik ve ticari dzen kurmas adna aktif olunmas gereken bir blge olarak deerlendiril-
mitir. Trkiye, sadece Hazar merkezli enerji kaynaklarna ulalmas ve bunlarn Batl
9
Model lke Trkiye deerlendirmesi iin bkz., Andrew Mango, Te Turkish Model, Middle
Eastern Studies, Cilt 29, No 4, 1993, s.726-757; Oral Sander, Turkey and the Turkic World,
Central Asian Survey, Cilt 13, No1, 1994, s. 37-44; dris Bal, Turkeys Relations with the West and
the Turkic Republics: Te Rise and Fall of the Turkish Model, Aldershot, Ashgate, 2000.
10
Aydn, Turkey and Central Asia, s. 158.
11
Robert Olson, Trkiyenin Suriye, srail ve Rusya ile likileri: 19792001, Sleyman Elik (e-
viren), Ankara, Orient, 2005; Mitat elikpala, Trkiyede Kafkas Diyasporas ve Trk D
Politikasna Etkileri, Uluslararas likiler, Cilt 2, Say 5, 2005, s. 71108.
98
pazarlara ulatrlmasna odaklanm politikalar gelitirmemitir. Kafkaslar, zellikle de
Grcistan ve Azerbaycan hem Rusya pazarna hem de Orta Asyaya ulamada ve ticaret
yapmada ncelikli bir konuma yerletirilmitir. Blgesel ibirlii ve ticari/ekonomik ba-
lar bu anlamda ncelikli konular olarak deerlendirilmitir. Bu ilikiler ann kurulmas,
blgenin bir gvenlik tehdidi olmaktan kartlabilmesinin gerei olarak kabul edilmitir.
Nitekim Kafkaslar, Trkiyenin Karadeniz Ekonomik birlii (KET) benzeri blgesel
giriimlerinin de merkezinde yer almtr. Buradan hareketle, kltrel ilikileri de ierecek
biimde ibirliini ekillendirecek kurumsallamaya gidilmesi politikas bu dnemin r-
ndr. Trkiyeyi 2000li yllarda d yardm alan lke konumundan d yardm yapan lke
konumuna tayan ve alanda grnr klan Trkiye Kalknma ve birlii Ajans (TKA)
gibi yaplanmalar da bu dnemde kurulmu ve rgtlenmitir.
12
Siyasi likiler
Azerbaycan, Trkiyenin Kafkasyaya baknda tartmasz bir ncelik ve belirleyicilie
sahiptir. Azerbaycan, Trkiye iin, etnik ve kltrel balarn yan sra tarihsel gemiin
mirasn deerlendirme, blgesel dengelerin belirlenmesi, Kafkasya ve Hazar civarnda-
ki doal kaynaklardan pay alabilme ve dier blge aktrleri zerinde etkinlik kurabilme
adna byk nem arz etmitir. Bu balamda Azerbaycan, Trkiyenin Kafkaslardaki stra-
tejik ortadr. Azerbaycanla ilintili her trl i ve d politika konusu, Trkiyenin kendi
meselesi olarak grlmtr. Azerbaycann nceliklerinin, ikili ilikilerin seyrine olduu
kadar Trkiyenin blgesel ve hatta kresel ilikilerine de yansmalar sz konusudur. Bir
millet iki devlet sylemi her iki lke kamuoylarnca da benimsenmitir. Bu balamda,
2000li yllarn sonlarna kadar adeta Trkiye-Azerbaycan d ilikilerinden bahsedilemez.
Bu durum, Ebulfez Elibey dneminde yaanan bir takm siyasi gerginliklerle 1995te
meydana gelen Haydar Aliyeve ynelik suikast ve darbe giriimi gibi olumsuz rneklerde
grld zere, Trkiye-Azerbaycan arasnda zaman zaman sorunlara neden olsa da her
iki tarafa da desteklenmitir. Azerbaycanla ikili ilikiler, bu ortakln devamllnn sa-
lanmas adna, istikrar ve kurulu dzenin devam prensibi erevesinde ekillendirilmitir.
kili ilikilerin Haydar Aliyevin iktidarn salamlatrmas sonrasnda, 1990l yllarn
ikinci yarsndan itibaren istikrara kavutuu grlmektedir.
13

Azerbaycann bu nem ve ncelii, Trkiyenin bir dier Kafkasya cumhuriyeti olan
Ermenistanla kurulamayan ilikileri zerinde belirleyici etkiye sahiptir. Bamszln ilan
edildii 1990l yllarn banda Trkiye ile Ermenistan arasnda ikili ilikilerin kurulmas y-
nnde bir takm giriimler sz konusu olduysa da sre, Ermenistann Dalk Karaban yan
sra Karaba evreleyen Azeri topraklarn igal etmesi nedeniyle 1993te durmutur.
14
Dalk
12
TKAnn tarihesi, faaliyetleri ve yaps iin bkz., http://www.tika.gov.tr/TR/.
13
Demir, Trk D Politikas Perspektinden Gney Kafkasya; Kamer Kasm, Souk Sava Sonras
Kafkasya, USAK, Ankara, 2009, s.95101.
14
Trkiyenin Moskova Bykelisi Volkan Vural Nisan 1991de Erivan ziyaret etmi, dnemin
yneticileriyle grmelerde bulunmutur. Bu ziyaret srasnda, ikili ilikilerin iyi komuluk
prensipleri erevesinde kurulmasn ngren bir anlama tasla dahi hazrlanmtr. Ermenis-
tan, Karadeniz Ekonomik birlii Tekilatna (KET) kurucu ye olarak davet edilmitir. Enerji
ve gda alanlarn kapsayan bir takm ticari anlamalar yaplmtr. Fakat dier siyasi sorunlarn
Trkiye ve Kafkasya
99
Karaba ve Karaba evreleyen Azeri topraklarnn igali, 1915 olaylar, Ermenistann ba-
mszlk bildirgesi ve dolaysyla Ermenistan Anayasasnda yer alan iddialar ile snr konusu
gibi balklar Trkiye ile Ermenistan arasnda salkl biimde kurulmayan ikili ilikilerin ana
sorun balklardr. Karaba sorunun zmlenememesi ki bu durum Azeri topraklarnn igal
altnda tutulmas anlamna gelmektedir, Trkiye ile Ermenistan arasndaki ilikilerin normal-
leememesinin de temel nedenidir.
15
Bu durum, Trkiyenin 1990lar boyunca ekillendirdii
Kafkasya politikasnn belirleyici unsurlarndan biri olmu, Kafkaslarda kurulan yeni dengede
Ermenistan dier tarafta yer almtr. Trkiyenin Kafkaslar politikasnn Ermenistan zerinde
snrlandrc etkileri olduu aikrdr. Dier yandan, Trkiyenin Ermenistana ynelik tavrnn,
Trkiyenin Batl mttekleriyle ilikilerine ve genel d politikasna yansmalar da sz konu-
sudur. zellikle Ermeni diyasporasnn faaliyetleri ve bata ABD olmak zere eitli lkeler-
de yrtlen, parlamentolardan soykrm tasarlarnn geirilmesi giriimlerinin, Trkiyenin
genel d politikasna ve Trkiye-Ermenistan ilikilerine dorudan etkisi bulunmaktadr.
16

Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesi ve sorunlarn ikili dzeyde ele alnmas ama-
cyla Trk-Ermeni Barma (Uzlama) Komisyonu gibi bir takm denemeler ve gizli diplomasi
sreleri sz konusu olsa da bu giriimler akim kalm ve ilikilerin kurulmasnda salkl bir
zemine ulalamamtr.
17
1990l yllarn ortalarna kadar ok da nemsenmeyen hatta gz ard edilen bir di-
er Kafkasya lkesi olan Grcistan, 1990l yllarn ortalarndan itibaren Trkiyenin Kafkasya
politikasnn merkezine oturmutur.
18
Grcistan 114 kilometrelik snrla Trkiyenin Rusya,
Azerbaycan ve Orta Asya ile en salam ve dorudan kara balants konumundadr. Bu stra-
tejik konumuna ramen Grcistan, bamszln ilk yllarnda genel Trk d politikasnda ve
hatta zelde Kafkasya politikasnda nemli bir konum elde edememitir. Fakat Azerbaycan ve
yan sra, Dalk Karaba meselesi iki tarafn salkl ilikiler kurmasnn nne gemitir. Bkz.
Aybars Grgl, Trkiye-Ermenistan likileri: Bir Ksr Dng, Tesev Yaynlar, stanbul, 2008;
Erken dnem Trkiye-Ermenistan ilikileri iin bkz. Paul B. Henze, Turkey and Armenia: Past
Problems and Future Prospects, Eurasian Studies, Cilt 3, No 1, 1996, s.45-46
15
Trkiye, Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki anlamazln savaa dnmesi zerine, 1992ye
kadar Ermenistana kar taknd kukucu fakat ibirliini de ieren tavrn 1993n bandan
itibaren deitirmeye balamtr. Ermeni birliklerinin Mart aynda balattklar saldr sonra-
snda Kelbeceri igal etmelerine tepki olarak Trkiyenin Ermenistana yapt tahl sevkiya-
t durdurulmu ve iki lke arasndaki kara snr 3 Nisan 1993te kapatlmtr. Bkz. Grgl,
Trkiye-Ermenistan likileri. Dalk Karaba meselesi ve yansmalaryla ilgili olarak bkz. mer
Gksel yar, Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve
Karaba Sorunu, Alfa, 2004, stanbul; Svante E. Cornell, Turkey and the Conict in Nagorno-
Karabakh: A Delicate Balance, Middle Eastern Studies, Cilt 34, No, 1, 1998, s.5172.
16
Kapsaml bir alma iin bkz. Sedat Lainer, Trkler ve Ermeniler: Bir Uluslararas likiler a-
lmas, USAK, Ankara, 2005; Ayrca, Sedat Lainer, Ermeni Sorunu, Diaspora ve Trk D
Politikas, USAK, Ankara, 2008 ve Hangi Ermeni Sorunu?, USAK Ankara, 2009.
17
Temmuz 2001de 6 Trk ve 4 Ermeni temsilcinin katlmyla oluturulan Trk-Ermeni Barma
Komisyonu (TEBK) ve faaliyetleri iin bkz. Kamer Kasm, Trk-Ermeni Barma Komisyonu:
Ksa Sren Bir Diyalog Giriimi, Stratejik Analiz, Cilt 2, No 22, ubat 2002, s. 3036 ve Gn-
dz Aktan, Hukukta Soykrm ve Ermeni Olaylar, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/
makaleler/makale32.html.
18
Mitat elikpala, From A Failed State to a Weak One? Georgia and Turkish-Georgian Relati-
ons, Te Turkish Yearbook of International Relations, No.36, 2005, s.159199.
100
Ermenistan merkezli gelimeler Grcistan Trkiyenin Kafkaslar politikasnda merkezi bir
konuma tamtr. Grcistan Trkiyenin KET dhil olmak zere tm blgesel giriimlerinde
nemli unsurlardan biri olmasna ramen ne kamamtr. Bu srecin dnm noktas, Dalk
Karaba ve Azeri-Ermeni anlamazlnn kroniklemesinin yan sra BTCdir. Azeri ve Orta
Asya petrol ve doal gaznn gvenli yollardan dnya pazarna tanmas projesi Grcistan
grnr klmtr. BTC, 1994ten itibaren Grcistana genelde bata ABD olmak zere Bat
dnyasnn zelde de Trkiyenin bakn deitirmitir. Bu anlamda Grcistann kendi ayak-
lar zerinde durabilen, gvenliini ve i dzenini salayabilen bylece blgeye istikrarszlk
yayarak dengeleri olumsuz ynde etkileyen bir lke olmaktan kartlmas, Trkiyenin Kaf-
kaslar politikasnn ncelikli gndem maddesi olarak belirmitir. Bu yaklam, 2000li yllarda
Grcistanla zel ilikiler kurulmasn saladysa da ikili ilikilerde Ahska Trklerinin anava-
tanlarna dnleri, Acara blgesinde yaanan bir takm skntlar ile Abhazyaya ya mal ta-
dklar gerekesiyle Trk ticaret gemilerine Grcistan tarafndan el konulmas ve mrettebatn
tutuklamas gibi sorun balklar bulunmaktadr.
19
Ekonomik ve Ticari likiler
Ekonomik ve ticari ilikiler Kafkas lkeleriyle kurulan siyasi ilikilerin gerek yansmas ge-
rekse ekillendiricisidir. Kafkasya, Trkiyenin ticari ve ekonomik ilikilerini kullanarak etkin
olma politikasnn dorudan sonu verdiini iddia edebileceimiz komu blgelerin banda
gelmektedir. Blgedeki atmalara taraf olmann ya da tek bana siyasi mlahazalarla hare-
ket etmenin yol aabilecei snrlamalarn, ekonomik ve ticari ilikilerin salamlatrlmasyla
alabilecei, gelien ticaret hacminin kalc ve tepki ekmeyen sonular yarataca deerlendi-
rilmitir. 1990l yllarn balarnda neredeyse sfr dzeyindeki ticaret hacminin 2000li yllarn
ilk on ylnda, snrn kapal olduu ve diplomatik ilikilerin kurulamad Ermenistanla dahi
dikkati eken bir seviyeye ulat grlmektedir. Bu durum blgesel g olmann bir gerei ve
yntemi olarak alglanmtr. BTC bata olmak zere alternatif boru hatlarnn inasyla ba-
layan bu sre, karayolu alar ve demiryolu balantlarnn kurulmas soncunda hzla gelien
ekonomik ve ticari ilikilerle gnmz seviyesine ulam, Trkiyenin blgeye ynelik ilgisi ve
destei kalc bir biimde tesis edilebilmitir. Ekonomik ve ticari anlamda Trkiyenin ncelikli
orta ve hedef lkesi yine Azerbaycandr. Grcistan ise gerek Azerbaycan ve oradan Orta
Asya pazarlarna gerekse kuzeye, Rusyann gney blgelerine ulamada kilit lke konumun-
dadr. Ermenistanla snrlarn kapal olmas nedeniyle dorudan bir ekonomik ve ticari iliki
bulunmamaktadr. Fakat Trkiye, hem Grcistan hem de ran vastasyla, dolayl yollardan da
olsa Ermenistan pazarnda nemli bir aktrdr.
Azerbaycan Kafkaslarn, ekonomik ve ticari adan, en hzl ve istikrarl biimde byyen
lkesidir. Siyasi istikrarla da desteklenen bu ekonomik ve ticari yap, Azerbaycann Kafkasyadaki
ve e zamanl olarak kresel alandaki konumunu glendirmektedir. Azerbaycann 1998de 4.1
milyar Amerikan dolar olan gayri sa milli hslasnn 2005te 12.6, 2008de ise 46.3 milyar
dolara ulat grlmektedir. Buna bal olarak kii bana gelir de 537 dolardan 5.500 dolar
seviyesine kmtr. Byme hz son yllarda srekli olarak ift haneli rakamlarda seyreden
19
Kasm, Souk Sava Sonras Kafkasya, s.111114.
Trkiye ve Kafkasya
101
Azerbaycann, dier Kafkas lkeleriyle arasndaki makas at grlmektedir.
20
Trkiyenin
bu bymedeki rol gz ard edilemez. Trkiye, Azerbaycandaki yatrmc lkeler arasnda
ncelikli bir konumdadr. SBnin dalmasndan sonraki on yl ierisinde Azerbaycanda bi-
nin zerinde Trk sermayeli rma kurulmutur. Bugn iin bunlarn yars halen faaldir. 2009
yl sonu itibaryla Azerbaycanda Trk rmalarnn dorudan yatrmlar 4.5 milyar dolara,
mteahhitlik projelerinin toplam tutar ise 2.9 milyar dolara ulamtr. Trk rmalar, ener-
ji sektr dndaki sektrlere yaplan yatrmlar asndan Azerbaycan ekonomisinde balca
yatrmc konumundadr. Azerbaycan, Trkiyeden tm dnyaya yaplan sermaye ihracnda
Hollandadan sonra Trk sermayesinin en fazla gittii lke konumundadr. Sz konusu serma-
ye transferinin yzde 97,1lik ksm Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl (TPAO) tarafndan
gerekletirilmitir. TPAO, Azerbaycanda 3 adet arama, gelitirme ve retim projesine ortaktr
(Azeri-ral-Gneli %6,75, ahdeniz %9, ve Alov %10). BTC, Gney Kafkasya Doal Gaz
Boru Hatt projesi gibi dier enerji projeleri de aklda tutulmaldr. Azerbaycanda enerji d
sektrlerde Trk yatrmlarnn tutarnn 2.2 milyar dolara yaklamtr. Devletin yan sra
zel sektrn yatrmlar Trkiyeyi sadece siyasi deil ayn zamanda ticari ve ekonomik ortak
olarak Azerbaycanda ne kartmaktadr.
21
Trkiyenin Kafkaslardaki ikinci, fakat en az Azerbaycan kadar nemli dier or-
ta Grcistandr. Ekonomik byklk anlamnda Azerbaycanla kyaslanamayacak bir
lke olmakla birlikte, Grcistann 2000li yllarn banda 3 milyar dolar seviyesinde olan
GSMHsinin 2008de 12.5 milyar dolara, kii bana gelirin de 631 dolar seviyesinden
2.800 dolara ulat grlmektedir. Trkiye, Grcistann ekonomik ve ticari hayatndaki
en ncelikli lke konumundadr. Trkiye ile Grcistan arasnda 1992de 17.8 milyon dolar
olan toplam d ticaret hacmi 2008 ylnda 1 milyar 520 milyon dolar seviyesine ulamtr.
Trkiyenin 2005 itibaryla Grcistann ekonomik hayatnda %17lik payla Rusyann ar-
dndan ikinci byk ortak konumunun 2006da birincilikle yer deitirdii grlmektedir.
Grcistan, Trkiyenin eski Sovyet corafyasnda ekonomik ve ticari ilikilerde RFnin n-
ne geebildii yegne eski Sovyet Cumhuriyetidir. Ayrca BTCnin dnda, 2006 sonunda
sonulandrlan Bak-Tiis Erzurum ya da Gney Kafkasya doal gaz hatt, Baky de
kapsayacak biimde geniletilen Kars-Tiis demiryolu projesi, oruh nehri zerindeki De-
riner Hidroelektrik santrali ve Tiis uluslararas havaalan projesi gibi ortak projeler Grcis-
tan ekonomik adan Trkiyeye eklemlemitir.
22
20
Azerbaycann byme rakamlar 1998den gnmze yzde 10un zerindedir. Bu orann
2005te yzde 26,4, 2006da yzde 34,5, 2007de yzde 25 ve kriz yl olan 2008de yzde 10,8
olduu grlmektedir. Bu oranlar zellikle enerji faktryle ilintilidir. Bkz. DEK, Azerbay-
can lke Blteni, Eyll 2009, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/184/Azerbay-
can%20bulteni_ekim%202009_TR.pdf (Eriim Tarihi 1 ubat 2010); ve T.C Babakanlk D
Ticaret Mstearl, Azerbaycan lke Proli, 2009, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?
action=detay&yayinID=117&icerikID=217&dil=TR (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
21
Ibid.
22
DEK, Grcistan lke Blteni, Ekim 2009, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/183/
Gurcistan_ulkebulteni_eylul%202009_TR.pdf (Eriim Tarihi 1 ubat 2010); ve T.C Babakanlk
D Ticaret Mstearl, Grcistan lke Proli, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action
=detay&yayinID=117&icerikID=217&dil=TR (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
102
Kurulamayan diplomatik ve normalleemeyen siyasi ilikilere ramen, Ermenistan-
Trkiye ekonomik ve ticari ilikilerinden bahsetmek mmkndr. Snrn kapal olmas
nedeniyle ticaretin Grcistan ya da ran zerinden yrd grlmektedir. ki lke ti-
caret hacminin 150 milyon dolar seviyesinde olduu ileri srlmektedir. Bu rakamn 1
milyar dolara kadar kabilecei de iddia edilmektedir.
23
Askeri birlii ve Gvenlik
Trkiyenin Kafkasyaya ynelik politikalarn ekillendirirken dikkate ald bir dier bo-
yut askeri ilikiler ve gvenliktir. Gvenlik balamnda, Kafkasyann istikrarl bir komu
blgeye dntrlmesi hedeenmitir. Kafkasya lkelerinin NATO benzeri Batl g-
venlik yaplaryla ilikilendirilmesi Trkiyenin ncelikleri arasndadr. Blgede istikrarsz-
lk yaratan, bata etnik anlamazlklar ve donmu sorunlar olmak zere tm sorunlarn
uluslararas kurulularn emsiyesi altnda zme kavuturulmas amalanmtr. Bu er-
evede AGT, AB ve BM gibi yaplanmalarn giriimleri desteklenmitir. Kafkasya lkele-
rinin istikrarnn devam ve birer baarsz devlete dnmelerinin nne geilmesi adna
bu lkelerle askeri ibirlii tesis edilmitir.
Ermenistanla salkl ve dostane siyasi ve diplomatik ilikilerin kurulamamasnn
doal bir yansmas olarak Trkiye ile Ermenistan arasnda herhangi bir askeri ibirlii
sz konusu deildir.
24
Azerbaycan ve Grcistanla askeri alanda ibirliine 1990l yllarn
bandan itibaren gidildii grlmektedir. Trkiyenin bu dnemde Askeri Eitim ve -
birlii anlamalar ve lojistik yardmlar vastasyla her iki lkeye destek olduu grlmek-
tedir. Azerbaycan ve Grcistan ibirlii balamnda hayati neme haiz lkeler statsn-
de deerlendirilmi, Azerbaycanla 11 Austos 1992de, Grcistanla 14 Temmuz 1997de
Askeri Eitim ve birlii anlamalar imzalanmtr. Her iki lkeyle de 1990l ylardan
gnmze st dzeyde Askeri Diyalog toplantlar yaplarak salam ve devaml bir askeri
ibirlii zemini oluturulmaya allmaktadr. Eitim balamnda, gerek Azeri ve Gr-
c subaylarn Trkiyede eitilmesi gerekse Trk uzmanlarn yerinde eitim vermesi gibi
uygulamalar sz konusudur. Bamszln ilanndan itibaren Azerbaycana 400 milyon,
Grcistana 80 milyon dolar civarnda askeri yardm yaplmtr. Bu iki lkeye, askeri yap-
larnn modernizasyonu ve NATOya uyumu konusunda her trl destek verilmektedir.
25
23
Trkiye-Ermenistan ticareti konusunda bkz. Burcu Gltekin-Punsmann et. al., Te Closed
Armenia-Turkey Border: Economic and Social Eects; Including those on the People; and Implicati-
ons for the Overall Situation in the Region, European Parliament Directorate General External
Policies of the Union, Policy Department External Policies, Brksel, Austos 2007; Nathalie
Tocci, Te Case for Opening the Turkish-Armenian Border, TEPSA, 24 Temmuz 2007, www.
insideeurope.org/...armenia-turkey-border/.../turkish_armenian_border.pdf .
24
Ermenistann NATOyla imzalad Bar in Ortaklk (BO) anlamas erevesinde,
Ermenistanla Trkiye arasnda NATO emsiyesi altnda dolayl bir askeri iliki olduu ileri
srlmektedir. Buna rnek olarak Trk subaylarnn 2003te Ermenistanda dzenlenen NATO
Salk Konferansna katlm ve NATO kapsamnda yaplan bir takm dier ziyaretler gsteril-
mektedir. Amberin Zaman, As Turkey and Armenia inch toward reconciliation both sides talk
the talk, but can they walk the walk?, On Turkey Analysis, GMF, 2 Ekim 2008, http://www.
gmfus.org/doc/Amberin_Analysis_Turkey_100208_Final.pdf. (Eriim Tarihi: 5 Ekim 2008).
25
elikpala, From A Failed State to a Weak One?.
Trkiye ve Kafkasya
103
Trkiyenin Grcistanla askeri ibirliinin en fazla dikkat eken sonularndan
biri, Tiisin 40 km gneybatsnda yer alan Marneuli askeri ss ve havaalannn 1.5
milyon dolar harcanarak modernize edilmesidir. Ocak 2001de alan bu sle birlikte Gr-
cistan, Rusyann kontrol ve etkisi dnda ilk defa gece uularna da imkn tanyan,
modern bir sse sahip olmutur. Bu Trkiye asndan, kendi snrlar tesinde ve NATO
dnda ilk defa bir snr tesi sse sahip olunmas anlamnda nemlidir. Bu ilikiler Ocak
2001 sonunda imzalanan yeni ibirlii ve destek anlamasyla salamlatrlmtr. Sonu-
ta Trkiyenin, Azerbaycan ve Grcistanla ibirliini gelitirerek, Kafkaslardaki dengeyi
kendi lehine evirmeye alt grlmektedir. Siyasi, ekonomik, ticari ve askeri ilikilerin
yan sra kltrel balar bu yaklam destekler biimde ekillendirilmitir. Bu durumdan
en fazla rahatszlk duyan unsur Ermenistandr. Dnemin Ermenistan Dileri Bakan
Vartan Oskanyann Nisan 2001de yapt Trkiye ile Grcistan arasndaki askeri i-
birlii blgesel dengeleri bozduu iin Erivan ciddi bir biimde rahatsz etmitir. Bu
yaklamyla Grcistan, Azerbaycan ve Trkiyenin oluturduu Ermenistan izole etme
politikasna katlm olmaktadr aklamas buna kant olarak gsterilebilir.
26
AK Parti ve Trkiyenin Kafkaslara Baknda Deiim
Yeni kresel milat olarak nitelenen 11 Eyll sonras gelimeler Kafkasyay Grcistan
merkezli olmak zere kresel rekabetin bir tr uygulama sahasna dntrmtr.
Austos 2008 Rus-Grc savayla zirvesine ulaan bu rekabette, bata ABD olmak
zere, Batl mtteklerin renkli devrimlerle blgenin siyasi ve ekonomik yaps ze-
rinde etkili olmaya altklar, NATO ve AB yelii perspektiyle Kafkasyaya zel
temsilciler atadklar ve blgeye zel yeni politikalar ekillendirmeye altklar g-
rlmektedir. Bu dnemde, Trkiyede de, 20012003 aras dneme hkim olan siyasi
istikrarszlk ve i politik karmaay takiben iktidar deiiklii yaanmtr. AK Parti
iktidarnn yeni olarak nitelendirilen d politika syleminde, Trkiyenin tarihi gemii
ve bu gemiin getirdii sorumlulua vurgu yaplm, bu erevede bir tr etki alan ta-
nmlanmaya allmtr. Bu alan ya da corafya, ncelikli olarak Trkiyenin komular
ve onu evreleyen yakn evresidir. Bu balamda, d politika ncelii olarak komularla
sfr sorunun hedeendii, gvenlik-zgrlk/demokrasi dengesi, blgesel dzeyde d
politika, komularla entegrasyon ve kazan-kazan gibi sylemlerin ne kartld, bu
hedefe ulamada da ritmik diplomasi biiminde adlandrlan daha giriken ve proaktif
bir diplomatik yaklamn izlenmeye alld grlmektedir.

Ana eksen, ok boyutlu
bir d politika izlenmesi ve sorun-merkezli yaklamdan zm-merkezli bir yaklama
gei olarak vurgulanmaktadr.
27
26
Georgian-Turkish Military Ties Disturb Armenia, RFE/RL Newsline, 25 Nisan 2001.
27
Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yaynlar, s-
tanbul 2001; Principles of Turkish Foreign Policy, Address by H.E. Foreign Minister of
Republic of Turkey Ahmet Davutolu, SETA Foundations Washington D.C. Branch, De-
cember 8, 2009, http://www.setav.org/document/FM%20of%20Turkey%20A.Davutoglu%20
Address%20at%20SETA-DC%2012-08-2009.pdf (Eriim Tarihi 5 Ocak 2010); E. Fuat
Keyman ve Ziya ni, Turkish Politics in a Changing World, stanbul Bilgi University Publi-
cations, stanbul, 2008.
104
Bu yaklamda, bir blge olarak Kafkasya en azndan Austos 2008e kadar ok da
ncelikli deildir. ncelik, AB yelii ve Orta Doudaki gelimeler karsnda Trkiyenin
konumunu glendirmektedir. Kafkasya, Trkiyenin Asyaya alan kaps ve olumaya yeni
balayan Karadeniz blgesi iinde bir ana alan olarak deerlendirilmitir. Kafkasyay zaman
zaman ne kartan dier balklar ise Rusya ile gelien ilikilerin blgesel gelimelere yans-
malar, ABDnin blgeye ynelik artan ilgisinin Trkiyeye etkileri ve enerji politikalardr.
AK Parti dnemi d politikasnn genel erevesini belirleyen isim olarak kabul edi-
len Ahmet Davutolu Kafkasyay, Trkiyenin yakn kara havzasnda yer alan ve Balkan-
lar ve Orta Douyla birlikte bu havzay oluturan alt blgelerden biri olarak nitelendirmek-
tedir. Bu havza, Kuzey Kafkasyadan ran Krfezine uzanan btncl bir hat halindedir ve
Trkiye iin bu kua kapsayc bir Bat Asya politikas gelitirilmesi zaruridir.
Bu Bat Asya politikas Trkiyenin Orta-Asya ile ilikilerini de shhatli bir
tarzda dzenleyebilmesinin temel artdr. Bu balantlar arasndaki ilikiler
zerinde etkili olamayan bir Trkiye ne i ve d gvenlik parametreleri ara-
sndaki ilikileri fark edebilir, ne de ekonomik g alan oluturacak kaynak-
lar verimli bir tarzda kullanabilir.
28
Kafkaslar bu erevede Trkiyenin sadece yakn evresi asndan deil Balkanlar-
Orta Dou-Orta Asya ekseninin bir paras olmas nedeniyle genel politikalar asndan
nemlidir. Bu genel erevede, Davutolunun, Trkiyenin Kafkaslarla olan snrn, So-
uk Sava dnemi koullarnn yaratt suni bir snr olarak nitelendirmesi nemlidir.
Bu, Kafkaslarn Trkiyenin etkinlik alannn doal bir uzants olarak deerlendirildiini
gstermektedir. Davutolunun deerlendirmesiyle bu suni stratejik snrn Souk Sava
sonras dnemde ortadan kalkmas, Kafkaslardaki i dengeleri de, Trkiyenin Kafkaslara
bak tarzn da dorudan etkilemitir.
29
Trkiyenin Kafkaslara baknda Azerbaycan, Davutolunun deerlendirmelerin-
de de merkezi bir konumdadr.
Kafkaslarda Azerbaycan, Balkanlarda ise Arnavutluk istikrarl ve gl bir
blgesel konum kazanmadka, Trkiyenin her iki blgedeki arln art-
rabilmesi de, yakn deniz havzas iinde olmakla birlikte snr-tesi etkinlik
alanlar iinde kalan Adriyatik ve Hazara ynelik politikalar gelitirebilme-
si de mmkn olamaz.
30
Trkiyenin Souk Sava sonrasnda Kafkaslara ynelik olarak izledii blgesel po-
litika, bu genel deerlendirmeler ve ortaya konulan ncelikler erevesinde eletirilmekte-
dir. Eletirinin ana iddias, Trkiyenin Souk Savan sona ermesi ve Sovyetler Birliinin
kyle balayan sreci doru okuyamad ve dinamik nitelikteki blgesel gelimeler
karsnda doru zamanda doru admlar atamaddr. Bu durum, Kafkaslarn bir btn
olarak, etkili sonular yaratacak ve vizyoner bir blgesel d politikann alt unsuru olarak
ele alnamamasna yol amtr. Her ne kadar bir sre sonra gecikmenin ve sebeplerinin
farkna varldysa da ge kalnmtr. Davutolu, Kafkasya politikasnn 1990lar boyunca
28
Davutolu, Stratejik Derinlik, s.128.
29
bid. s.125.
30
bid. s.127-8.
Trkiye ve Kafkasya
105
sadece Azeri-Ermeni Sava snrlar iinde ele alndn deerlendirmektedir. Azeri-
Ermeni savann genel Kafkaslar meselesinin nemli bir paras olduunu kabul etmekle
birlikte, meselenin zmnn ya da en azndan salkl bir zemine oturtulabilinmesinin
ancak sreklilik ve tutarllk arz eden kapsaml bir blgesel strateji gelitirilmesine bal
olduunu ileri srmektedir. Bu stratejinin gelitirilebilmesinin, ok ynl bir Kafkaslar
politikas tayin edilmesi ve bu politika ile yakn kara havzasnn dier blgeleri arasnda
balantlar kurulmasyla mmkn olabileceini savunmaktadr.
31

Bu deerlendirmeler, Trkiyenin zellikle Austos 2008 sonras dnemde Kaf-
kaslara ynelik olarak izledii politikann ipularn bnyesinde barndrmaktadr. neri,
Ermenistan dhil olmak zere Kafkaslarda var olan sorunlarn zerine gidilmesi ve zm
ynnde inisiyatif alnmasdr. Nitekim Davutolunun deerlendirmesiyle:
Yakn snr komular ile srekli bunalmlar yaayan bir lkenin bu snrlar
aan blgesel ve kresel politikalar retebilmesi imknszdr. hem Gr-
cistan, hem Ermenistan hem de ran ile gergin ilikiler iinde olunmas da
deiik alternatiere ak bir Kafkaslar politikas takip edilmesini gle-
tirir. Trkiyenin son yllardaki en temel d politika amaz, Grcistan
hari btn komular ile konjonktrel gerginlikler yaad bir sre iinde
blgesel politikalar retme abas iine girilmi olmasdr.
32
Davutolu, bu yaklamn, Trkiye asnda stratejik konumdaki Azerbaycanla var
olan ilikileri etkileyeceinin farkndadr. Fakat 2000lere kadar izlenen sorun merkezli
olduunu iddia ettii bak asnn bir sonu yaratmadnn ve yaratmayacann dikkate
alnmas gerektiinin de zerinde durmaktadr. Trkiyenin, enerji aya da olan Kafkaslar
politikasnn yeniden ve titizlikle ele alnmas gerekmektedir.
Azerbaycan ile giriilen ittifak ilikisi Rusya, Ermenistan ve ran arasndaki
bir kar denge ittifaknn nne geebilecek d politika opsiyonlar devre-
ye sokulabildii lde geni kapsaml bir petrol politikasnn temelini do-
kuyabilir. Bunun gereklememesi sonucudur ki, btn iyi niyetli demelere
ramen Azerbaycann Trkiye ile Rusya arasnda srekli bir denge politi-
kas gzeten yaklamnn nne geilememitir.
33

Bu erevede, denge politikasnn terk edilerek sorunlarn zerine gidilmesi ve
taraarn kabullenebilecei zmler nerilmesi gerekmektedir. Komularla gerginlie
indirgenmi kk lekli reaksiyoner d politika psikolojisinden vazgeilmelidir.
34
Pro-
aktif bir yaklam tercih edilmeli, zellikle de ekonomik ve kltrel nitelikli mekanizma-
lar kullanarak karlkl bamllk ilikisi yaratlmaldr. Bu yaklamn amac komular-
mzdan kaynaklanan d politika riskinin azaltlmasdr. Bu anlay, siyasi merkezlerden
kaynaklanan gerginliklerin tansiyonunu drr ve Trkiye gibi blgesel glere alternatif
politikalar oluturma ans salar.
35
31
bid. s.128.
32
bid. s.144.
33
bid., s.144
34
bid. s. 148
35
bid. s.145
106
Bu anlayn, Trkiyenin zellikle Austos 2008 sonrasnda izledii d politi-
kay ekillendirdii, Trkiyenin kendi sorunu olarak tanmlad sorunlarn zerine
giderek, bata Ermenistan olmak zere Kafkaslara ynelik yeni bir vizyon gelitir-
meye, blgenin sorunlarna zm nermeye alt grlmektedir. Fakat blgenin
gerekleri, zellikle blge lkeleri arasnda bir trl kurulamayan salkl ilikiler ile
Rusya ve ran gibi blgesel aktrlerle, ABD ve AB gibi kresel oyuncularn blgeye
ynelik politikalarnn i ie gemi durumu, Trkiyenin politikalarn snrland-
rc unsurlar olarak varln srdrmektedir. Sava ortamnn yaratt sonular, bu
karmakl daha da artrmtr. Bu dnemde, etnik anlamazlklarn beraberinde
getirdii scak atma riski, artan rekabet ile hidrokarbon kaynaklarnn tketicilere
ulatrlmas iin alternatif petrol ve doal gaz boru hatlarnn inas ve kaynaklarn
paylam balamnda enerji konusu, nceki dnemde olduu gibi d politikann ba-
lca gndem konular olarak kalmtr. nceki dnemden farkl olarak, Trkiyenin
artan ekonomik ve ticari gc ve varlyla daha grnr bir aktr haline geldii iddia
edilebilir. Dier yandan, Rusya ile gelien ilikilerin yan sra, zellikle ABDyle, Orta
Doudaki gelimelerin de etkisiyle gerginleen ilikilerin Trkiyeyi, Karadeniz po-
litikalarnda olduu gibi, blgesel anlamda farkllaan kar tanmlamalaryla birlikte
yeni hareket tarzlar gelitirmeye ynlendirdii grlmektedir.
36
RF ile 2001de imza-
lanan Avrasya Eylem Plan gibi ibirlii anlamalarnn, yine nceki dnemden farkl
olarak Trkiyeye, bata Kafkasya olmak zere Avrasya corafyasnda tepki ekmeyen
hatta ibirliini ne kartan bir hareket alan salad, ekonomik alanda ibirlii
sylemi ne karken siyasi rekabetin geri planda kald da grlmektedir. Bu ortam,
Trkiyenin 2001 sonras dnemde eski Sovyet corafyasnda grnr dzeyde artan
etkinliinin ana sebebidir.
37
1990 l yllara ynelik eletirel ve yeni bir perspektif gerektiini iddia eden ba-
k asna ramen, AK Parti iktidarnn Austos 2008e kadar olan dneminde, nce-
ki dnemden farkl bir Kafkasya politikasnn varlndan bahsedilemez. 2001 sonras
dnemde, yine nceki dneme benzer biimde, blgenin temel sorunu niteliindeki
dondurulmu anlamazlklara Grcistan ve Azerbaycann toprak btnl ereve-
sinde yaklalm, sorunlarn zmnde iyi niyet ve ibirliini vurgulayan bak as
savunulmaya devam etmitir. Blgesel ilikilerin devam adna Grcistan-Azerbaycan
ekseninin korunduu, ekonomik, siyasi ve askeri balarn glendirilmeye alld
grlmektedir. Ekonomik ve ticari ilikiler hzla geliirken, kltrel balar korun-
maya allm ve enerji/ulatrma alannda atlmlar yaplmtr. BTC petrol boru
hattnn yan sra Bak-Tiis-Kars doalgaz boru hatt ina edilmi, Batl mttekle-
rin Ermenistan dlad iddiasyla kar kmalarna ramen Demirden pek Yolu
olarak da anlan Kars-Tiis-Bak demiryolu hattnn inas iin giriimlerde bulu-
36
Bkz. Mustafa Aydn, Geographical Blessing versus Geopolitical Curse: Great Power Security
Agendas for the Black Sea Region and a Turkish Alternative, Southeast European and Black Sea
Studies, Cilt. 9, No.3, 2009, s.271285; Mitat elikpala, Security in the Black Sea Region, Com-
mission on the Black Sea, Policy Report II, 2010.
37
Mitat elikpala, 1990lardan Gnmze Trk-Rus likileri, Avrasya Dosyas, Cilt.13, No.1,
2007, s.267298.
Trkiye ve Kafkasya
107
nulmutur. Bu dnemde Grcistan desteklenmi ve Ermenistan bask altna alnmaya
allmtr. Bu yaklamn yansmas olarak 2004te Acarada yaanan gelimelerde
Trkiyenin sessizliini koruduu, Saakavili ynetimin Acarann zerkliini ortadan
kaldran yaklamna olumsuz bir tepki verilmedii grlmektedir.
Ksacas uygulamalara ve gelimelere bakldnda yukarda deerlendirilen genel
eletirel baka ramen Austos 2008e kadar olan dnemde, Trkiyenin Kafkaslara ynelik
politika ve uygulamalarnda nceki dnemlerden ok farkl bir tutum sz konusu deildir.
Austos 2008 ve Trkiye: Blgesel Sorunlara Blgesel zmler
Grc birliklerinin, Grcistanda Anayasal dzeni tesis etmek amacyla, 78 Austos
2008 gece yars Gney Osetyaya girmesine Rusyann kart harektla tepki vermesi, iki
lke arasndaki gerginlii savaa dntrmtr. Sava, Rusyann askeri gc karsnda
Grc kuvvetlerinin ekilmek zorunda kalmas nedeniyle hzla Grcistan topraklarna ya-
ylm, Rus birliklerinin Zugdidi ve Gori gibi Grc ehirlerini igal ederek Tiise 40 ki-
lometre yaklamalar zerine de uluslararas bir kriz halini almtr.
38
ki tarafn topyekn
bir savan snrna gelmesine yol aan silahl atmalar, AByi temsilen dnem bakan
Fransann araya girmesiyle imzalanan atekes anlamas neticesinde yattrlmtr.
39
Uluslararas toplumun beklentisi atekes anlamasnn uygulanarak Rusyann atma
ncesi konumuna ekilmesi, atmalarn bir daha yaanmamas ve blgedeki sorunlara ulusla-
raras toplumun katlmyla herkesin kabullenecei bir zm bulunmasyd. Fakat Rusya, Ab-
hazya ve Gney Osetyann statlerinin tartma/pazarlk konusu olamayacan, Grcistann
toprak btnlnn gndemin dnda bir konu olduunu belirterek, Abhazya ve Gney
Osetyay bamsz birer devlet olarak tand.
40
Bu kararla Kafkaslardaki durum iinden kl-
mas zor bir uluslararas soruna dnmtr. Kafkaslarn siyasi haritas deimi, Grcistann
38
Savan kapsaml ve tarafsz deerlendirmesi iin AB Konseyi tarafndan 2 Aralk 2008de
Grcistanda yaananlar aratrmak amacyla kurulan Bamsz grev gc tarafndan hazr-
lanan 3 ciltlik almaya baklabilir. Independent International Fact-Finding Mission on the
Conict in Georgia, Report, Eyll 2009, http://www.ceiig.ch/Report.html (Eriim Tarihi 1
Ekim 2009); Uluslararas Af rgt tarafndan hazrlanan rapor da aydnlatcdr. Amnesty
International, Civilians in the Line of Fire: Te Georgia-Russia Conict, Londra, 2008.
39
1516 Austosta Abhaz ve Oset liderlerin yan sra Rus ve Grc liderlerince imzalanan 6
maddelik atekes anlamas, kuvvet kullanlmasna son verilmesini, btn askeri eylemlerin dur-
durulmasn, insani yardmlara imkn tannmasn, Grc birliklerinin eski mevzilerine dn-
mesini, Rus birliklerinin atma balamadan ncesi konulanma yerlerine ekilmesi ile Gney
Osetya ve Abhazyann stats konusunda uluslararas grmeler yaplmasn ngrmekteydi.
Anlama metni iin bkz., 15-16 August Ceasere Agreement and Side-Letter, Appendix B,
ICG, Russia vs Georgia: Te Fallout, Europe Report No 195, 22 Austos 2008, s.32-35, http://
www.crisisgroup.org/home/index.cfm?id=5636&CFID=19608001&CFTOKEN=59208996
(Eriim Tarihi 23 Austos 2008)
40
Abhazya ve Gney Osetya parlamentolarnn bamszlklarnn resmen tannmas iin 21
Austosta yaptklar ar Rusya Federasyonu (RF) parlamentosunda deerlendirilmi ve
Abhazya ve Gney Osetyann bamszlklarnn desteklenmesi tavsiye kararn alnmtr.
Devlet Bakan Medvedev de, bu tavsiye kararn dikkate alarak RFnin Abhazya ve Gney
Osetyann bamszlklarn tandn belirten kararnameyi 26 Austosta imzalayarak y-
rrle sokmutur.
108
toprak btnl tartmal bir konu haline gelmitir. Dalk Karaba gibi dier anlamaz-
lklar konusunda taraarn izleyebilecei sertlik yanls politikalarn da gndeme gelmesiyle
birlikte, Kafkaslar kresel istikrarszln merkezi olarak deerlendirilmeye balamtr.
Trkiye gerek bir blge lkesi olarak konumu ve Rusya ile ilikileri, gerekse Bat dn-
yas ve onun kurumlarnn tarihsel bir orta/mtteki olarak gelimelerden dorudan doruya
etkilenmitir.
41
Trk ekonomisi ve ticari ilikileri zarar grmtr. ok sayda kpr ve balan-
tnn yan sra ana liman konumundaki Poti limannn bombalanmas nedeniyle Grcistann
kara, deniz ve demiryolu a kullanlamaz hale gelmitir. Bu Trkiyenin Kafkaslar zerinden
Orta Asya ve Rusya ile yaplan ticaretinin durmasna yol amtr. BTC petrol boru hatt a-
lmaz duruma gelirken, BTK doal gaz boru hattndan doal gaz ak da gvenlik nedeniyle
durdurulmutur. Takiben yeni stratejik durum, gelimelerin siyasi etkileriyle birlikte tartl-
maya balamtr. Rusyayla ibirlii, Grcistann toprak btnl konusu, Abhazyaya na-
sl yaklalaca, Azerbaycanla ilikiler ve Dalk Karaba meselesinin izleyebilecei seyir ile
Trkiye-Ermenistan ilikileri bu erevede yeniden ele alnmas gereken balklar olarak gn-
deme tanmtr. Dier taraftan Rusya ile Grcistan arasndaki ilikilerin kmesi ve taraarn
ykc bir savan sonucu olarak kar karya kaldklar uzlamaz zeminin, Trkiyenin Karade-
niz merkezli politikalarn, BLACKSEAFOR ve Karadeniz Uyumu gibi blgesel gvenlik gi-
riimlerini, BTC/BTE boru hatlar ve BTK demiryolu hatt gibi ekonomik ve siyasi projelerini
kertme potansiyeli tad deerlendirilmitir. Kresel rekabet erevesinde ve Grcistana
Batl yardmlarn aktarlmas balamnda Montr Anlamas dahi tartma konusu olmutur.
Bu gelimelerin zorlamasyla, Trkiyenin neredeyse son 15 ylda kurduu Kafkasya politikas-
n temelden etkileyen yeni bir takm admlarn atld grlmektedir.
Kafkasya stikrar ve birlii Platformu
Trkiyenin savan yaratt belirsizlik ve karmaa ortamndaki ilk tepkisi, savan hzla sona
erdirilmesi ve soruna blgesel dzeyde zm bulunmas adna gndeme getirdii Kafkasya
stikrar ve birlii Platformu (KP) kurulmas nerisidir.
42
neri gndeme, Babakan Recep
Tayyip Erdoann 11 Austosta yapt, Trkiyenin Balkanlardaki rnee benzer biimde
Kafkaslar ttifak gibi bir alma iine girebilecei, Rusya Federasyonunun (RF) da bu it-
tifakta yer almas gerektii ynndeki aklamasyla geldi.
43
Sre, Cumhurbakan Abdullah
41
Mitat elikpala, Kafkasyadaki Son Gelimeler: Kresel Hkimiyet Mcadelesi ve Trkiye,
Stratejik Analiz, No.101, ASAM, Ankara, Eyll 2008; Hasan Ali Karasar, Saakashvili Pulled the
Trigger: Turkey between Russia and Georgia, SETA Policy Brief, No.20, Ankara, 2008; Igor Tor-
bakov, Te Georgia Crisis and Russia-Turkey Relations, Jamestown Foundation, Washington DC,
Kasm 2008; Gareth Winrow, Turkey, Russia and the Caucasus: Common and Diverging Interests,
Chatham House, Brieng Paper, Kasm 2009.
42
Platformla ilgili olarak bkz. Eleni Fotiou, Caucasus Stability and Cooperation Platform: What is
at Stake for Regional Cooperation, ICBSS Policy Brief, No.16, Haziran 2009; Burcu Gltekin
Punsmann, Te Caucasus Stability and Cooperation Platform: An Attempt to Foster Regional Acco-
untability, ICBSS Policy Brief, No.13, Nisan 2009.
43
KP, dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirelin Ocak 2000de, ikinci eenistan Savann
balamas ve tm Kafkaslar etkisi altna almas tehlikesine cevaben gndeme getirdii Kaf-
kasya stikrar Pakt (KP) kurulmas nerisinin gncellenmi halidir. Demirelin KPi AGT
emsiyesi altnda kurulacak bir yaplanma olarak tasarlanmt. neri, Kafkas cumhuriyetlerinin
Trkiye ve Kafkasya
109
Gln de bu kre destek verdiini belirtmesiyle ivme kazanmtr. Babakan Erdoann, 13
Austos Moskova ve 14 Austos Tiis ziyaretleri, Trkiyenin KP teklinin resmiyet kazan-
d gezilerdir.
44
KPin kurumsal yapsnn ve ileyi biiminin ele alnd ilk hazrlk toplan-
ts 45 Aralk 2008de Helsinkide, ikincisiyse 26 Ocak 2009da stanbulda yaplmtr.
45
KP, blgesel dzeyde ibirliiyle istikrar ve gvenin tesisini amalayan dier blgesel
kurumlar tamamlayan ve diyalogu ne kartan yeni bir forum olarak nitelenmitir. Platform-
la blge lkeleri arasnda savaa dnen gerginliin, karlkl grmelerle ve ekonomik ve
ticari ilikiler merkezli biimde ekillendirilecek bir yaplanma emsiyesi altnda giderilerek,
blge bar ve istikrarna katk salanmas amalanmtr. Trkiyenin nclndeki girii-
min, Gney Kafkasya lkeleri ile Rusyay AGT prensipleri erevesinde bir araya getiren
gvenlik, istikrar ve kalknma araylarnn ncelikli olduu bir ibirlii platformu olmas is-
tenmitir. Kafkasya cumhuriyetlerinin ekonomilerinin yeniden yaplanmas, kalknma ve ibir-
liinin salanmas, dnya ile ekonomik ibirliinin arttrlmas, serbest ticaretin tevik edilmesi,
zel sektrn desteklenmesi, evrenin korunmasnn salanmas, uluslararas enerji ve ulam
hatlarnn gerekletirilmesi, idari yapnn yeniden dzenlemesi ve ean salanmas ile
mltecilerin sorunlarnn zm KPin ilgilenecei ncelikli konular olarak saylmtr.
46

KP nerisi, bu lkelerin tamamna resmi bir teklif olarak iletildiyse de 2010 Bahar
itibaryla herhangi bir kurumsallama gerekletirilememitir. KPin kurumsallaabilmesinin
nndeki en byk engel, Kafkaslarda karlkl gven ve bar ortamnn bir trl tesis edi-
lememi olmasdr. Taraar, Trkiyenin giriimleriyle yaplan grmelerde, blgedeki anla-
mazlklarn zmlenmesinin gerekliliini vurgulayarak bu ynde aba gstermeye ve gerekli
ibirliini yapmaya hazr olduklarn aklasalar da ikili sorunlarn yaratt olumsuz havann
KPin hayata geirilmesini engelledii grlmektedir. Blgenin sorunlarna blge dndan
gelecek zm nerilerinin yetersizlii ve etkisizlii gibi deerlendirmelerle ortaya atlan Plat-
form nerisi, sorunun zmnde ABD ve AB gibi blge d aktrlerin roln gerekli bu-
lan Grcistan bu trde bir blgesel platform nerisine yabanclatrmaktadr. Dier taraftan,
KPin AGT prensipleri erevesinde kurumsallamas nerisi ran gibi blgesel aktrleri de
liderlerince desteklense de bir sonuca ulamad. Bkz. Sergiu Celac, Michael Emerson ve Nat-
halie Tocci, A Stability Pact for the Caucasus, CEPS Working Document 145, Brksel, CEPS,
2000. Babakann aklamas iin bkz. Babakan: Kafkas ittifak oluturabiliriz, Hrriyet, 11
Austos 2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.aspx?id=9634950&tarih=2008-08-
11, (Eriim Tarihi: 12 Austos 2008).
44
Erdoann stikrar Platformu nerisine Saakaviliden Destek, Referans, 15 Austos 2008,
s. 15.
45
Platformla ilgili ilk hazrlk toplants, AGT Bakanlar Kurulu vesilesiyle Helsinkide dzenle-
nen toplant srasnda yaplmtr. Sz konusu KP Toplantsna Azerbaycan, Trkiye ve RF
Bakan Yardmcs (Mstear Yardmcs), Ermenistan ve Grcistan ise Genel Mdr seviyesin-
de katlmlardr. Bkz. Kafkasya stikrar ve birlii Platformunun lk Toplants Helsinkide
Yaplacak, 30 Kasm 2008, http://www.haberler.com/kafkasya-istikrar-ve-isbirligi-platformu-
nun-ilk-haberi/. (Eriim Tarihi: 1 Aralk 2008). kinci hazrlk toplantsysa tm lkelerden
Dileri Bakanlar/Mstear Yardmclarnn katlmyla stanbulda yaplmtr. http://www.
mfa.gov.tr/ocak2009.tr.mfa.
46
Dnemin Dileri Bakan Ali Babacann deerlendirmesi iin bkz. Ali Babacan, Calming the
Caucasus, International Herald Tribune, 23 Eyll 2008.
110
srecin dna kartrken, Abhazya ve Gney Osetya gibi blgedeki sorunlarn taraf duru-
mundaki unsurlarn konumunu da belirsizletirmektedir.
Dier yandan Trkiyenin KP nerisi balangta ABD bata olmak zere Batl
mtteklerce de kuku, hatta tepkiyle karlanmtr. Tepkinin nedeni, Batl mttekler-
ce RFye kar AB ve NATO emsiyesi altnda ortak bir tavr gelitirilmeye allrken,
Trkiyenin tek tara olarak ve mtteklerinden bamsz bir takm admlar atp atmad
kukusudur.
47
Platform nerisinin balang aamasndaki belirsiz ierii, blgesellie ya-
plan vurgunun yaratt dlanma ekincesi ve nerinin ilk olarak Moskovayla mzakere
edilmi olmasnn dourduu rahatszlk bu kukunun ana nedenleridir.
KP nerisi RF tarafndan hemen desteklenmitir. RF Dileri Bakan Sergey
Lavrovun 2 Eyllde 2008de yapt Trkiye ziyaretinde, ikili ibirliinin yan sra KP
konusu da ele alnmtr. Lavrov, Ali Babacanla ortaklaa yapt basn toplantsnda KPi,
blge lkelerinin kendi sorunlarn kendilerinin zmesi gerektii krini ne kartmas ne-
deniyle, saduyunun bir sonucu olarak grdklerini belirtmi ve blgesel istikrar artracak
ve atma potansiyelini azaltacak bir yaplanma olarak tanmlamtr.
48
Rusyann olum-
lu yaklamnn temelinde, KP nerisinin bata ABD olmak zere blge d aktrleri
dlamas yer almaktadr. KP, Trkiye ile Rusya arasnda gelien ilikilerin olumlu etkisi
altnda, Kafkaslarda Rusyann belirleyiciliinin devamnn salayacak bir yaplanma olarak
grlmtr.
Azerbaycan ve Ermenistann KPe kar olumlu ya da olumsuz ynde net bir tep-
ki verdikleri sylenemez. Azerbaycan KPi, Dalk Karaba meselesinin Azerbaycann
tezlerini dikkate alr bir erevede zmnn tartlabilecei yeni bir zemin olarak de-
erlendirmitir. Meselenin Trkiyenin etkin olduu blgesel bir zeminde tartlmas ve
zmlenmesi ihtimalinin yan sra atmalarn Kafkaslarn geneline yaylmasn nleye-
cek bir mekanizmann kurulmas aklc bulunmutur. Ermenistann da KPi kendi bek-
lentilerini karlayabilecek bir yaplanma olarak grme eiliminde olduu grlmektedir.
Trkiye-Ermenistan snrnn almas, Trkiye ile yeni bir zeminde grme imknnn
salanmas, Dalk Karaba meselesinin Ermenistan tatmin edecek bir ynde zm
ve AGT Minsk Grubunun almalarn destekleyecek/tamamlayacak bir zemin olmas
beklentilerin balcalardr. Dier taraftan KPin Grcistan savann yaratt ekonomik
47
Zeyno Baran, Will Turkey Abandon NATO?, Wall Street Journal, 29 Austos 2008, http://
online.wsj.com/article/SB121997087258381935.html (Eriim Tarihi: 1 Eyll 2008); Sedat La-
iner, Is Turkey Getting Away from the US in Caucasus, Journal of Turkish Weekly, 31 Austos
2008, http://www.turkishweekly.net/comments.php?id=2973 (Eriim Tarihi: 2 Eyll 2008).
48
Rusya Federasyonu Dileri Bakan Sayn Sergey Lavrovun, Trkiye Cumhuriyeti Dileri
Bakan Sayn Ali Babacan ile Yaptklar Ortak Basn Toplants, 2 Eyll 2008, stanbul, http://
www.turkey.mid.ru/hron/pr_t_16.html (Eriim Tarihi 10 Eyll 2008). Benzer deerlendirmeler
Trk ve Rus st dzey yetkililerin katld her trl ziyaret, grme ve anlama metinlerinde
yer almtr. rnein bkz. Trkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasndaki likilerin
Yeni Bir Aamaya Doru lerlemesi ve Dostluun ve ok Boyutlu Ortakln Daha da De-
rinletirilmesine likin Ortak Deklarasyon, Moskova, 13 ubat 2009, http://www.mfa.gov.
tr/turkiye-cumhuriyeti-ile-rusya-federasyonu-arasindaki-iliskilerin-yeni-bir-asamaya-dogru-
ilerlemesi-ve-dostlugun-ve-cok-boyutlu.tr.mfa, (Eriim Tarihi 5 Mart 2009).
Trkiye ve Kafkasya
111
ve ticari ykmn stesinden gelinmesi balamnda yeni ve ekin bir mekanizma olmas
beklentisi de bulunmaktadr.
49

KP konusunda en gnlsz unsur ise Grcistandr. Grcistann KPi, Grcistan
Rusyann saldrgan tavrndan koruyacak, zellikle AB yeliine tayacak sreci destekleye-
cek bir yaplanma olarak grme eiliminde olduu belirtilebilir. Bu beklentinin karlanma-
snn mmkn grlmemesi ve yaplanmann zellikle AByi dlamas ihtimali Grcistan
KPe yabanclatrmtr. Her ne kadar Saakavili, Babakan Erdoann 14 Austos Tiis
ziyareti srasnda KPe ynelik destek aklamas yaptysa da, Grcistann genel tavrnn,
gvenilir bir aktr olduunu ispat etmedii srece, Rusya ile ortak hibir zeminde yer alna-
mayaca ynndedir.
50
Sonuta KP, Kafkaslardaki hibir unsurun reddetmedii ama ku-
rumsallamann blgenin sorunlarnn zmne endekslendii, blgesel rekabetin ibirlii
ve istikrarn nndeki en byk engel olduunun ispat edildii bir neri olarak masada dur-
maktadr. Blgenin sorunlarna zm bulma iddiasyla ortaya atlan bir blgesel yaplanma
kri olan KP, blgesel sorunlara kurban olmutur. Taraar, bir tr bekle ve gr politikas
izlemeye devam etmektedirler.
Ermenistan Alm
Austos 2008 savann Trkiyenin Kafkasya politikasnda ve bunun dorudan yans-
mas olarak genel d politikasnda yaratt en nemli deiiklik, Ermenistan alm
olarak da nitelenen srecin balamasdr. Ermenistanla 1990l yllarn bandan itibaren
genelde st rtl biimde yrtlen grmeler, Austos 2008 sonrasnda artan bir
ivmeyle grnrlk kazanmtr. 10 Ekim 2009da imzalanan iki protokolle somutlaan ve
bir anlamda kritik eie ulaan almn balangc, 19 ubat 2008de yaplan Ermenistan
Devlet Bakanl seimlerine kadar gitmektedir. Serj Sarkisyann Devlet Bakan seil-
mesiyle neticelenen olayl seimler sonrasnda, Trkiyeden gnderilen st dzey kutlama
mesajlarna Erivandan olumlu tepki alnmas, iki lkeyi mzakere srecine tamtr.
51

49
Armenian Prime Minister: Te Really Vitally Important Issue is the Establishment of Good
Neighbor Relations with all the Countries of the Region, Primarily, Azerbaijan, 7 Ekim 2008,
http://www.today.az/print/news/politics/48009.html (Eriim Tarihi: 10 Ekim 2010).
50
Erdoann stikrar Platformu nerisine Saakaviliden Destek; Rusya Varsa Biz Yokuz,
Hrriyet, 1 Eyll 2008; Saakashvili on Turkish-proposed Caucasus Stability Platform, Civil.
ge Daily News Online, 22 Mart 2009, http://www.civil.ge/eng/_print.php?id=20593, (Eriim
Tarihi: 24 Mart 2009).
51
Cumhurbakan Gl ve Babakan Erdoan, Sarkisyana yolladklar kutlama mesajlarnda, Trkiye
ile Ermenistan arasndaki sorunlarn iyi komuluk ilikileri temelinde diyalogla zlmesinin g-
revleri arasnda yer aldn belirterek, ikili ilikilerin Sarkisyan ynetiminde blgede bar, istikrar
ve refaha katk salayacak yeni bir dneme gireceini umduklarn vurgulamlardr. Cumhurba-
kan Gln mesajnda Sarkisyana hitaben, seilmesinin yzyllar boyunca bar ve uyum ierisin-
de birlikte yaayabildiklerini kantlam olan Trk ve Ermeni halklar arasndaki ilikilerin normal-
letirilmesi iin gerekli ortamn yaratlmasna imkn tanyacan umuyorum denilmektedir. Gl,
mesajnda ortak abalarmzn, blgemizde bar ve refaha katkda bulunacak, istikrar, karlkl
gven ve i birliine dayal bir atmosfer oluturmas temennisini zellikle vurgulamaktadr. Sar-
kisyan da verdii yantlarda, Dorudan ikili grmelerin her iki taraf ilgilendiren tm sorunlarn
zmne yardmc olacana inandn belirtmitir. Bkz., Sarkisyana Kutlama, Milliyet, 28
Nisan 2008; Glden Sarkisyana Kutlama, Yeni afak, 21 ubat 2008.
112
Sarkisyann Temmuz aynda yapt, iki lke mili takmlar arasnda Erivanda oynanacak
Dnya Futbol ampiyonas elemeleri grup man birlikte izleme davetine Cumhurbaka-
n Gln olumlu cevap vermesi, futbol diplomasisi olarak da anlan sreci balatmtr.
52

Rusyann Austos banda giritii Grcistan operasyonu, Trkiye-Ermenistan yaknla-
masn hzlandrmtr. Trkiyenin Ermenistan da dhil ettii KP nerisi ve bu er-
evede att admlar ise olumlu etkenlerdir.
53
Sonuta, Cumhurbakan Gln 6 Eyll
2008de futbol ma vesilesiyle yapt Erivan ziyareti, tm dnyann yakndan takip ettii,
diplomatik adan yeni ve umut dolu bir siyasal ortam yaratmtr.
54
Sarkisyan ve Gl, yaptklar ikili grme sonrasnda, Trkiye ile Ermenistan
arasndaki sorunlarn giderilmesinde uygun iklimin oluturulabilmesi iin irade ortaya
konulduunu akladlar. Gl yapt ziyareti, iki lke arasnda psikolojik duvarn ykl-
mas biiminde deerlendirmitir.
55
Gln mit ederim ki bu ziyaret, iki lke arasndaki
problemlerin zmnde yeni bir balang olur eklindeki szlerine Sarkisyann, iki lke
arasndaki sorunlarn zmnde ortak irade gsterdiklerine vurgu yaparak cevap vermesi
iyi bir balang olarak nitelendirilmitir. Sarkisyann Ermenistann KPe destek ver-
diini aklamas ise ikili ilikilerin Kafkasya boyutunda geliebilecei ynnde bir umut
dourmutur. Ksacas ziyaret, iki lke arasndaki buzlarn erimeye balamas olarak kabul
edilmitir.
56
ki tarafn da ziyareti, hzl bir normalleme yolunda iyi bir balang olarak
deerlendirdikleri ve ziyaretin dnya kamuoyunda da Kafkaslara hkim olan gerginlikler
arasnda olumlu bir gelime olarak algland grlmektedir.
57
Trkiyenin bu alm, Ermenistanla ilikilerin dzeltilerek snrlarn almasnn yan
sra, bata Dalk Karaba sorununun zm olmak zere sorunlarn zerine gidilmesine des-
tek olacak, bylece Kafkaslardaki dzen ve istikrarn yeniden tesisini salayacak bir gelime ola-
rak nemsedii belirtilmelidir. Ermenistan ziyaretini mteakiben Gln 11 Eyllde Baky
ziyaret ederek sreci hzlandrmaya almas ve Azerbaycanla mutabakat aramas, Trkiyenin
52
Sarkisyann Trkiye ile Ermenistan arasnda yeni bir balang olarak nitelendirdii sreci
balatan daveti ieren deerlendirmesi iin bkz. Serzh Sargsyan, We Are Ready to Talk to
Turkey, Te Wall Street Journal Online, 9 Temmuz 2008, http://www.wsj.com/public/article_
printSB121555668872637291.html (Eriim Tarihi: 17 Temmuz 2008).
53
Bunlar arasnda Trkiyenin, sava nedeniyle Ermenistann Grcistan zerinden yryen ula-
mnn durmas zerine Ermenistana giden ve gelen uaklara hava sahasn amas saylabilir.
Ankara ve Erivan Karlkl Kafkas Krizi Jestinde, Radikal, 19 Austos 2008, s. 9.
54
Gln ziyareti Ermeni ve Trk muhalif gruplarnca eletirilse de her iki kamuoyunda da oun-
luka olumlu karlanmtr. Ermenistanda gezinin havasn bozacak bir gelime yaanmazken
Trk medyas da, gelecek asndan olumlu yansmalar yaratmas umuduyla gezinin olumlu y-
nn ne kartmtr. Azerbaycan tarafndan da ok olumsuz mesajlarn gelmemesi, sorunlarn
zm ynnde umutlar artran dier bir boyut olarak grlmtr.
55
Psikolojik Duvarlar Ykld, Umutluyum, Taraf Gazetesi, 8 Eyll 2008.
56
Bir Ma ok Umut Verdi, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23; Hasan Cemal, Gl ve Sarkisyan: yi
Bir Balang Yaptk, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23; Cengiz andar, Gln Ardndan Erivan:
Yolun Yars Geildi Hrriyet, 8 Eyll 2008.
57
Gln ziyareti, ayn gnlerde Fransann Avignon kentinde yaplan AB Dileri Bakanlar gay-
r resmi toplantsnda ele alnmtr. AB Dnem Bakan Fransann Dileri Bakan Bernard
Kouchner, bu ziyaretin bir futbol mann izlenmesinin tesinde grlmesi gerektiini belirt-
mitir. AB Ziyaretten Memnun, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23.
Trkiye ve Kafkasya
113
yeni alm Kafkaslardaki hassas dengeyi bozmadan gelitirmeye altnn bir iaretidir. Bu
aamada, Baknn de Trkiyenin yaklamna aktan bir eletiri getirmemesi bir tr onay ola-
rak alglanmtr.
58
Cumhurbakan Gl Bakde, Kafkaslarda talarn yerinden oynad ve bir
duvar olarak grlebilecek istikrarszln herkesin huzur ve gvenliini tehdit ettiini be-
lirterek, Eer Kafkaslarda huzur, gven ve istikrar varsa buras bizi Orta Asyaya, ine ta-
yan bir otoban olur deerlendirmesini yapmtr.
59
Bu deerlendirme, Ermenistan almnn,
Trkiyenin komularla sfr sorun politikasnn Kafkaslardaki somut uygulamas olarak alg-
landnn bir ifadesidir. Dier yandan, Trkiyenin kendisini gl hissettii ekonomik ve ticari
alanda, ortak karlar dikkate alan bir politika oluturmaya altn gstermektedir. Hemen
hemen ayn dnemde, 2 Kasm 2008de Moskovada Ermenistan ile Azerbaycan arasnda, 1992
sonrasnda imzalanan ilk belge niteliindeki 5 maddelik Karaba Deklarasyonunun imzalan-
mas, Trkiyede taraarn zm yolunda ilerledikleri ve Trkiye-Ermenistan grmelerinin
de bu sreci destekleyecei ynnde bir alg yaratmtr.
60
Gelimeler, Trkiyede 1915 olaylar
ve Trkiye-Ermenistan ilikileri zerine i siyasi tartmalara neden olmu, konu d politikann
olduu kadar i politikann da bir balna dnmtr.
61
58
Cumhurbakan Gl, 11 Eyllde Bakye yapt gnbirlik ziyaret Erivan ziyaretin deerlendiril-
dii gezidir. Gl, bu ziyarette Aliyeve Ermenistann Azerbaycan topraklarndan ekilmeye gnll
olduu ynnde bir izlenim edindii mesajn aktarrken, Ermenistann igal ettii Azeri topraklarn-
dan ekilmesi gerektiini de ifade etmitir. Gl, Erivan ziyaretinin Trkiyenin Kafkaslardaki duruma
yaklamn deitirmediini, tam tersine Trkiyenin blgesel sorunlarn zmn Azerbaycann
toprak btnl erevesinde grdnn tekrarland bir ziyaret olduu sylemini yinelemitir.
Enis Berberolu, Ermeni Jargonu Deiti, Hrriyet, 11 Eyll 2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/
goster/haber.aspx?id=9870725&tarih=20080911, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008); Cumhurbakan
Gln Azerbaycan Ziyareti Sona Erdi, 11 Eyll 2008, http://www.tccb.gov.tr/common/iframes/
Haberler/HaberArsiv/HaberDetay.aspx?id=103&dil=tr, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008).
59
Ziyareti deerlendiren Cumhurbakan Gl, Aliyevin tutumundan ok memnun olduunu,
herhangi bir sitemle karlamadn sylemitir. Ermenistan Cumhurbakan Sarkisyan gibi
Azerbaycan Cumhurbakannn da rakibine kar saygl bir iyimserlik iinde bulunduunu be-
lirterek, Kafkaslarda oynayan talarn yeniden dizilmesi lazm yoksa rzgr alr gtrr diyen
Gln, Ermenistan ve Azerbaycann sorunlarn zm konusunda olumlu yaklam iinde
olduklarn belirtmesi Trk kamuoyunu da memnun etmitir. Muharrem Sarkaya, Ermeniler
ekilmeye Gnll, Sabah, 11 Eyll 2008, http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/11/haber,92FE
18E2B43C4EFDBB54477F7E59AEC8.html, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008).
60
Anlamann tam metni iin bkz., Declaration between the Republic of Azerbaijan, the Repub-
lic of Armenia and the Russian Federation, http://eng.kremlin.ru/text/docs/2008/11/208708.
shtml (Eriim Tarih 3 Kasm 2008); Armenia, Azerbaijan Sign Joint Declaration Over
Nogorno-Karabakh, 2 Kasm 2008, http://www.rferl.org/content/Kremlin_Hosts_Peace_Talks_
Over_NagornoKarabakh/1337420. html, (Eriim Tarihi 10 Kasm 2008); Liz Fuller, Moscow
Declaration A Victory for Armenia, 3 Kasm 2008, http://www.rferl.org/content/Moscow_
Declaration_A_Victory_For_Armenia/1337592.html, (Eriim Tarihi 10 Kasm 2008).
61
Aralarnda akademisyen, gazeteci, edebiyat ve bykelilerin de yer ald 200n zerinde
imzacnn katlmyla 15 Aralk 2008de balayan ve 30 bine yakn imzann topland 1915
nedeniyle Osmanl Ermenilerinden zr dileme kampanyas ve kampanyaya verilen tepkiler ile
aralarnda 50ye yakn emekli bykelinin de yer ald dileri mensuplarnn yaynladklar
kart bildiriyle somutlaan tartma, bu dnemin en grnr ve hararetli tartmasdr. By-
keliler syan Etti, Hrriyet, 16 Aralk 2008. Kar gruplarn sert eletirilerine karlk, artan
sayda Ermeni turistin Trkiyeye gelmesi, Trkiyenin kaak Ermeni i gcne gz yummas,
dolayl yollardan da olsa artan ticaret hacmi, kltrel-akademik alanda sklaan ziyaret ve iliki-
ler gibi konular olumlu gelimeler olarak vurgulanabilir.
114
Bu ziyaretler sonrasnda ve KP iin Aralkta Helsinkide dzenlenen zirveden
itibaren, Trkiye ile Ermenistan arasndaki st dzey grmeler sklamtr.
62
svirenin
gzlemciliinde yrtlen grmelerde, Trkiye ve Ermenistan ilikilerinin normalle-
mesinin zemini deerlendirilmi ve izleyecei seyir ele alnmtr. Ulusal ve uluslararas
kamuoylarna her aamada, Trkiye-Ermenistan ilikilerinin normallemesinin artk
bir hayal olmad aklamalarnn yaplmas, her iki lke kamuoylarnda tartma yarat-
mann yan sra bir umut da dourmutur. Azerbaycann hassasiyetleri dikkate alnarak,
Baknn her grmeden haberdar edilmesi ve grmelerin bir anlamda l seviyeye
kartlarak Azerbaycann da srece dhil edilmeye allmas, Trkiyenin, gelimelerin
Kafkaslarda yarataca hassasiyetin farknda olduunun iaretidir. Ankara, bu grmelerin
ekillendirecei normallemenin, Dalk Karaba sorununun zmne ve Ermenistann
igal altndaki topraklardan ekilmesine katk salamasn beklemektedir. Gelimelerin
Davutolunun Kafkaslar politikas ve Dalk Karaba meselesinin durumuyla ilgili olarak
Trkiyenin nasl bir politika izlemesi gerektii ynndeki deerlendirmeleriyle uyumlu
olduu grlmektedir.
Trk d politikasnn bu sreci yakndan ilgilendiren bir dier hassasiyeti, Er-
meni diyasporasnn 1915 olaylarnn soykrm eklinde nitelendirildii tasarlar eitli
lkelerin parlamentolarndan geirmek amacyla yrtt lobi faaliyetleridir. Grme
trainin izledii seyir ve younluk, bu faaliyetlerin hedeedii 24 Nisan tarihiyle bir pa-
ralellik arz etmektedir.
63
2009u nceki yllardan farkl klan ABDde iktidara gelen Barack
H. Obama ynetiminin konuya yaklamdr. Obamann konuya Ermeni tezlerine yakn
bir duru sergilemesi, Trkiyeyi Ermenistanla yaknlama konusunda aktif olmaya iten
unsurlardandr.
Obamann 56 Nisan 2009da ilk ktalararas ziyaret olarak gerekletirdii Trki-
ye ziyaretinde, TBMMde yapt konumann yan sra dzenlenen basn toplantlarnda
1915 olaylaryla ilgili olarak yapt deerlendirmeler, Trk kamuoyunda Bakann 24
Nisan aklamasyla ilgili bir takm kukular dourmutur.
64
Bu dnemde, Trkiyenin
Obamann ziyareti srasnda bir jest yaparak, kapal olan Ermenistan snrn aaca dahi
iddia edilmitir. Babakan Erdoann, Karaba meselesinde zm ynnde adm atlma-
d ve Ermenistan igal ettii Azeri topraklarndan ekilmedii srece snrn almasnn
mmkn olmadn aklamas ise Trkiyenin genel tutumunu aka gstermektedir.
Trkiyenin 1993ten itibaren ekillendirdii genel izgisini deitirmedii grlmekte-
62
26 Eyllde dnemin Dileri Bakan Ali Babacann Azerbaycan ve Ermenistan dileri bakanlary-
la bir araya gelmesi; 24 Kasmda stanbulda yaplan KET zirvesi balamnda Babacan-Nalbantyan
grmesi; 4 Aralkta Helsinkide yaplan grme; Ocak sonunda Davosta dileri bakanlarnn
yan sra Erdoan-Sarkisyan grmesi; ubat aynda Uluslararas Gvenlik Konferans balamnda
Mnihte yaplan grme; 16 Nisanda Babacann KET zirvesi iin Erivana gitmesi.
63
Soykrm tasarlar imdiye kadar 21 lke parlamentosunda kabul grmtr. Bu lkeler: Almanya,
Arjantin, Belika, Ermenistan, Fransa, Hollanda, talya, sve, svire, Kanada, Kbrs Rum Kesimi,
Litvanya, Lbnan, Polonya, Rusya, ili, Slovakya, Uruguay, Vatikan, Venezella ve Yunanistandr.
64
Remarks by President Obama to the Turkish Parliament, 6 Nisan 2009, http://www.whiteho-
use.gov/the_press_o ce/Remarks-By-President-Obama-To-Te-Turkish-Parliament/ (Eriim
Tarihi 10 Nisan 2009).
Trkiye ve Kafkasya
115
dir. Obama ziyaretinin yapld 6 Nisandan 24 Nisana kadar olan dneme, Obamann
geleneksel 24 Nisan aklamasnda kullanaca muhtemel dil ve Trkiye-Ermenistan a-
lmnn i ie gemiliinin yaratt belirsizliin getirdii bir gerginlik havas hkimdir.
Bu hava, 22 Nisan gece yars Ankara ve Erivanla birlikte Cenevreden gelen, taraarn
ikili ilikilerin normallemesini salayacak bir yol haritas zerinde mutabk kaldklar
biimindeki aklamayla bir anda farkl bir boyut kazanmtr. Aklamada:
Trkiye ve Ermenistan, svirenin arabuluculuunda, ikili ilikilerini normal-
letirmek; iyi komuluk ve karlkl sayg erevesinde gelitirmek ve bu suretle
tm blgede bar, gvenlik ve istikrar ileri gtrmek amacyla youn aba gs-
termektedir.
ki taraf, bu srete somut ilerleme ve karlkl anlay salam ve ikili ilikileri-
nin her iki taraf da tatmin edecek ekilde normalizasyonu iin kapsaml bir er-
eve zerinde mutabk kalmlardr. Bu erevede, bir yol haritas belirlenmitir.
zerinde mutabk kalnan bu zemin, devam eden bu sre iin olumlu bir pers-
pektif salamaktadr.
65
denilmekteydi. Aklamada zerinde mutabk kalnan Yol Haritasnn ayrntlar belir-
tilmese de, haritann Trkiye-Ermenistan ve Azerbaycan-Ermenistan arasnda sorun olan
konularn zmyle ilgili atlmas gereken admlar ierdii tahmin edilmekteydi. Ak-
lamann zamanlamas ve gece yars yaplmas sreci dorudan doruya 24 Nisan tarihiyle
ilikilendirmitir. Sonuta Obamann 24 Nisan aklamasnda soykrm yerine byk
felaket anlamna gelen Ermenice Meds Yeghern kelimesini kullanmas, diyasporay mem-
nun etmezken, Trkiyede de farkl gr ve tartmalarn domasna neden olmutur.
66
Gelimelerden en az diyaspora kadar rahatszlk duyan taraf Azerbaycandr. Gece
yars aklamasyla ortaya kan yol haritasnnn Trkiyeyi, Dalk Karaba sorunu
zlmeden snr amaya zorlamas ihtimali, Azerbaycanda tepki yaratmtr. Gvence
vermek ve Azerbaycan yattrmak zere lham Aliyevi telefonla arayan Cumhurba-
kan Gl, iki karde lke arasndaki geleneksel anlay, dayanma ve yakn ibirliinin
nemine vurgu yaparak bunun blgenin istikrar ve refahna da katkda bulunaca konu-
sunu teyit etmitir.
67
Bu aklamaya ramen ilikilerin gerildii ve tartmalarn sertleti-
i grlmektedir. Artan tepkileri, yattrmak amacyla Babakan Erdoan, 13 Mays`ta
Azerbaycana remi bir ziyarette bulunmutur. Erdoan, Aliyevle yapt ba baa gr-
65
Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Di-
leri Bakanlnn Ortak Aklamas, No: 56, 22 Nisan 2009, http://www.mfa.gov.tr/no_-56_-22-
nisan-2009_-turkiye-ermenistan-iliskileri-hk_.tr.mfa (Eriim Tarihi 23 Nisan 2009).
66
Statement of President Barack Obama on Armenian Remembrance Day, 24 Nisan 2009,
http://www.whitehouse.gov/the_press_office/Statement-of-President-Barack-Obama-on-
Armenian-Remembrance-Day/ (Eriim Tarihi 25 Nisan 2009). Bkz. Suat Knklolu, Meds
Yeghern, Zaman, 27 Nisan 2008; Fatma Dili, Obama and Meds Yeghern, Zaman, 27 Nisan
2008; Oktay Eki, Laf Cambaz, Hrriyet, 25 Nisan 2009; Cengiz andar, Byk Felakette
Buluma: Obama, 30 Bin, Hrant... Hrriyet, 25 Nisan 2009.
67
Azerbaycan Cumhurbakan Sayn lham Aliyev ile Telefon Grmesi, 23 Nisan 2009,
http://cankaya.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_mesajlar/ (Eriim Tarihi 25
Nisan 2009). Ayrca Bkz. engiz andar, Ermenistan ile Normalleme Zaman ve Azerbaycan
Unsuru, Hrriyet, 10 Nisan 2009.
116
meyi takiben Azerbaycan Parlamentosunda yapt konumada, Trkiyenin Azerbaycan
ve Dalk Karaba politikalarnda herhangi bir deiikliin sz konusu olmadn, bir
millet iki devlet anlaynn aynen devam ettiini zellikle vurgulamtr. Trkiyenin
Ermenistanla kapal durumdaki snrnn ancak Dalk Karaba sorununun zmyle
mmkn olabileceini belirterek, igal ortadan kalkmadktan sonra kaplarn almas
mmkn deildir ifadesini kullanmtr.
68
Ziyarette en ok vurgu yaplan iki olgunun
birlik ve kardelik olmas ve Erdoann snrn almasn Aliyev ile Sarkisyan arasndaki
grmeler zincirinden kacak sonuca balamas, yol haritas syleminin uygulanabilir-
lii ve samimiyeti konusunun tartlmasna neden olmutur. Azeri taraf tatmin olundu-
unu ve bu konuda Azeri halknda hibir phe kalmadn aklasa da olaylarn seyri
konunun netlemediini gstermektedir.
69
Yol haritas syleminin ortaya atlmasndan,
protokollerin aklanarak imzalanmasna dek devam edecek srete Trk tarafnn srekli
olarak Azerbaycann Trkiyeye gvenmesi gerektii sylemini ne kartmasna ra-
men, Azerbaycann bir trl tatmin edilemedii gzlenecektir. Trkiyenin Kafkaslar po-
litikasnn Azerbaycana esir edildii, her iki lkede de herkesin kendi karlar olabilecei,
doal gaz yatlandrmas konusunda tartmalarnn balamas gibi nceki dnemde pek
de yksek sesle dile getirilmeyen konularn gndemi megul etmeye balamas, taraarn
ikili ilikilerde farkl bir zemine kaydklarna iaret etmektedir.
70
Yol haritasnn belirsiz ierii, Trk, Ermeni ve svire dileri bakanlklar-
nn 31 Austosta yine e zamanl biimde yaptklar aklamayla akla kavumutur.
Bu aklamayla, taraarn yol haritasn tanmlayan iki ayr protokol parafe ettikleri
duyurulmutur.
71
Diplomatik likilerin Tesisi Protokol ve kili likilerin Gelitiril-
mesi Protokol balklarn tayan iki protokol, yol haritasnn ayrntlarn ortaya koy-
maktadr. Aklama, ikili ilikilerin normallemesinin blgedeki bara ve istikrara katk
salayaca ve Trkiye ile Ermenistann svirenin desteiyle ortak gayretlerini srdrme
konusunda kararl olduklarn belirten bir cmleyle tamamlanmaktayd.
Paraanan iki protokol, iki lke arasndaki ilikilerin normalletirilmesinden ne
anlaldn ve admlarn nasl bir takvim erevesinde atlacan ayrntlaryla tanmla-
68
Babakan Erdoan Bakde, Sabah, 13 Mays 2009; Prime Minister Erdoan Puts Bakus
Armenia Concerns Rest, Todays Zaman, 14 Mays 2009.
69
Erdoan, Azerbaycan Parlamentosunda yapt konumada son dnemde yalanlarla karde-
liimize darbe vurulmaya allyor, Trkiyenin Dalk Karabadan vazgemesi sz konusu
olamaz demi ve Trkiyenin Ermenistan almyla ilgili son dnemdeki sessizliinin diplo-
masinin doasyla ilintili olduunu vurgulamtr. Ceyda Karan, Aliyev phem Kalmad, im
Rahat, Radikal, 14 Mays 2009, http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?aType=RadikalYazar
Yazisi&ArticleID=935831&Yazar=CEYDA KARAN&Date=14.05.2009&CategoryID=100
(Eriim Tarihi 15 Mays 2009).
70
Trkiye ve Ermenistann bir yol haritasnda uzlat ynndeki aklama Ermenistan i poli-
tikasnda da dengeleri sarsm ve tartmaya neden olmutur. Bu tartmann sonucu hkmet
orta Ermeni Devrimci Federasyonunun (Tanaklar) 27 Nisanda hkmetten ekilmitir.
71
Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal D-
ileri Bakanlnn Ortak Basn Aklamas, No: 153, 31 Austos 2009, http://www.mfa.gov.
tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-ermenistan-cumhuriyeti-disisleri-bakanliklari-ile.tr.mfa
(Eriim Tarihi 1 Eyll 2009).
Trkiye ve Kafkasya
117
maktadr. Aklamada, protokollerin ikili ilikilerin makul bir zaman diliminde normal-
lemesi iin genel bir ereve sunduu belirtilerek, siyasi istiarelerin alt haftalk bir sre
iinde tamamlanaca belirtilmitir. Bu sreci takiben, protokollerin imzalanmak ve onay-
lanmak zere her iki lke parlamentolarna sunulmas karara balanmtr. Taraardan,
kendi anayasal ve yasal prosedrlerine uygun biimde, onay ileminin zamanlca ilerlemesi
iin aba gstermeleri beklendii de belirtilmitir.
72
Protokoller, iki lke parlamentolarnn onayn takiben izlenecek takvimi ayrntl
bir biimde belirlemektedir. Diplomatik likilerin Tesisi Protokol, taraarn ikili ve
uluslararas ilikilerinde, eitlik, egemenlik, dier lkelerin i ilerine mdahale etmeme,
toprak btnl ve snrlarn dokunulmazl ilkelerine saygl olacaklar ve bu ilkelere
sayg gsterilmesini salayacaklar ynndeki taahhtlerini teyit etmektedir. Protokolde,
iki lke arasndaki mevcut snrn uluslararas hukukun ilgili antlamalarnda tarif edildii
ekliyle karlkl olarak tannd belirtilmektedir. Bu, Trk tarafnca Ermenistann iki
devlet arasnda var olan snr resmen tanmas olarak deerlendirilmektedir. kili liki-
lerin Gelitirilmesi Protokolnde ise, kapal olan snrn protokollerin onayn mteakip
iki ay ierisinde almas ngrlmektedir. Dileri Bakanlar bakanlndaki bir alma
grubunun 2 ay sonunda oluturulmas ve alma grubunun, oluturulacak hkmetler
aras komisyon ile alt komisyonlarn alma kurallarn belirleyecei belirtilmektedir. n-
grlen takvime gre hkmetler aras komisyon ve alt komisyonlarn, protokollerin ona-
yn takip eden 3 ay ierisinde ilk toplantsn yapmas da kurala balanmaktadr. Protokol,
siyasi istiare, ulatrma, iletiim ve enerji altyap ve ebekeleri, hukuki konulara ilikin,
bilim ve eitim, ticaret, turizm ve ekonomik ibirlii, evre sorunlarna ilikin ve tarihsel
boyuta ilikin alt komisyonlar kurulmasn ngrmektedir.
73
Bu komisyonlar arasnda, uluslararas tarih komisyonu olarak da nitelenen alt
komisyon, en fazla tartma yaratan komisyondur. Komisyonun, iki halk arasnda kar-
lkl gvenin tesis edilmesi amacyla, mevcut sorunlarn tanmlanmasna ve tavsiyelerde
bulunulmasna ynelik olarak, tarihsel kaynak ve arivlerin tarafsz bilimsel incelemesini
de ierecek ekilde bir diyalogu uygulamaya koymak zere alaca belirtilmektedir. Di-
yalogda Trk, Ermeni ve svire temsilcileri ile dier uluslararas uzmanlarn rol oynaya-
cana vurgu yaplmaktadr. Bu Trk tarafnca, 1915 olaylarnn siyasi bir mesele olmak-
tan kartlarak tarihilerce ele alnmasn salayacak bir mekanizma olarak grlrken,
Ermeni taraf komisyonu 1915 olaylarnn doasn deil, Anadoludaki Ermeni tarihinin
izlerini aratracak bir yaplanma olarak alglamaktadr. Bu madde erevesinde balayan
tartmalar, daha sonraki gelimeler ve imza srecinde yaananlarla birlikte taraarn pro-
tokolleri ne kadar farkl okuduklarn aka gsterecektir.
Protokollerde Dalk Karaba ile ilintili ak bir maddenin yer almamas, hatta
Dalk Karaban adnn dahi gememesi Trkiye ile Azerbaycan arasnda Mays aynda
72
bid.
73
Bkz. Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda Diplomatik likilerin Ku-
rulmasna Dair Protokol ve Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda li-
kilerin Gelitirilmesine Dair Protokol.
118
giderildii aklanan rahatszl yeniden ve daha ar bir biimde gndeme getirmitir.
Protokollerin aklanmas Azerbaycan kamuoyunda byk bir memnuniyetsizlik yarat-
mtr. Azerbaycan Dileri Bakanl Ermeni igali sona ermeden snrn almasnn
Azerbaycann karlarna aykr olduunu aklamtr.
74
Dileri Bakan Davutolunun
Azerbaycan ynetiminin her konudan haberdar edildii ve Azerbaycann Trkiyenin
admlarna gvenmesi gerektii aklamalarna ramen lham Aliyev,in 67 Eyllde
stanbulda dzenlenen 2. BM Medeniyetler ttifak zirvesine katlmaktan vazgetiini
aklamas srece ynelik bir tepki olarak deerlendirilmitir.
75
ki lke kamuoylarna hkim olan tartmalara, Ermeni diyasporasnn ve
Azerbaycann tepkilerine ramen protokoller, Trk ve Ermeni Dileri Bakanlar tara-
fndan 10 Ekimde svirenin Zrih kentinde imzalanmtr.
76
Protokoller, 1921 Kars an-
lamasndan bu gne, iki taraf arasnda imzalanan ilk belgelerdir. Fakat imzalarn, byk
bir trenle ve sorunsuz bir biimde atld sylenemez. Taraarn, imza treni srasnda
yaplmas beklenilen konumalarda yer vermek istedikleri bir takm ifadeler nedeniyle -
kan kriz, ABD, Rusya ve svire Dileri bakanlarnn devreye girmesiyle alabilmitir.
77
Sre, imza sonrasnda beklenildii kadar hzl ve sorunsuz bir biimde ilerleme-
mitir. Her iki tarafn kendi anayasal ve yasal prosedrlerine uygun biimde onay ilemini
balatmalar sonrasnda gelinen noktann tkanklk olduu grlmektedir. Protokoller
Trkiyede onaylanmas iin Babakanlka 21 Ekimde Trkiye Byk Millet Meclisine
(TBMM) sunulmutur. Trk hkmeti, protokolleri tarihi ekillendiren ve Lozan Anla-
masn tahkim eden metinler olarak deerlendirmektedir. Trkiye, asndan protokoller
Trkiye ile Ermenistan arasndaki snrlar dzenleyen Kars ve Moskova anlamalarna
atfta bulunmakta ve Trkiye-Ermenistan snrn teyit etmektedir. Davutolunun de-
erlendirmesiyle, protokollerle, Ermenistan ile snr anlamazlnn ya da Ermenistann
Trkiyeden toprak talebinde bulunduu gibi iddialarn, hukuken herhangi bir geerli-
lii kalmad Ermenistan tarafndan da teyit edilmitir.
78
Protokollerin hede de,
74
Azerbaycann karlarna Aykr, Haber Trk, 2 Eyll 2009, s.15; Murat Bardak, Srada
imdi Karaba Kaz m Var?, Haber Trk, 2 Eyll 2009, s.9.
75
Sadece Trk-Ermeni Snr Deil Azeri-Ermeni Snr da Alacak, Radikal, 2 Eyll 2009,
s.13; Ankaradan Bakye: Hibir Sre Azerbaycan Dostluundan nemli Deil, Sabah, 2
Eyll 2009, s.19.
76
ki taraf arasnda tarihi olarak nitelenen protokollerin imza trenine ABD, Rusya, Fransa ve svi-
re Dileri Bakanlarnn yan sra AByi temsilen AB Bakanlar Komitesi Bakan sfatyla Sloven-
ya Dileri Bakan Samuel Zbogar ve AB D Politika-Gvenlik Yksek Komiseri Javier Solana
katlmtr. Bu dzeyde geni bir katlm tm dnyann konuya atfettii nemi gstermektedir.
77
Ermenistan Dileri Bakan Nalbantyann konumasnda, protokollerle Dalk Karaba me-
selesi arasnda bir balant kurulamayaca ve protokollerin n koulsuz olarak imzalanaca
ifadelerine yer vermek istemesine karlk olarak Trk Dileri Bakan Davutolunun proto-
kollerin Dalk Karaba sorunu zldkten sonra hayata geirilecei ynnde mesaj vermek
istemesi sorun olmutur. Dier bir tartma konusu da tarih komisyonuyla ilintili deerlendir-
melerdir. Sonuta imzalar, uluslararas basknnn da etkisiyle svire Dileri Bakannn ksa
bir konuma yapmas ve dorudan protokollerin imzalanmas konusunda uzlalmas neticesin-
de, yaklak 3 saatlik bir gecikme sonrasnda atlabilmitir.
78
Dileri Bakan Ahmet Davutolunun TBMMyi bilgilendirdii konumann metni iin bkz.,
Ermeni Protokol Mecliste, Hrriyet, 21 Ekim 2009.
Trkiye ve Kafkasya
119
Trkiyeye dnk olarak tek tara oluturulan hafzann adil bir biimde [yeniden]
ekillendirilmesidir. Bu yaplrken, zerinde hassasiyetle durulan nokta Azerbaycandr.
Trk taraf, her seviyede, Azerbaycan ve Dalk Karaba meselesinin zmn bu
sreten bamsz grmediini aklamaktadr. Bu aklamalar, protokollerin ngrd-
normalleme srecinin ileyii zerinde olumlu bir etki yapmamtr.
79
Ne yazk ki
Azerbaycann tepkileri de giderilememitir.
80
Protokollerle ilgili sre Ermenistanda da tartma konusu olmutur. ktidarla
muhalefet arasnda yaanan tartmalar ve diyasporann eletirilerinin yan sra Erme-
nistan Anayasa mahkemesinin, Ermenistandaki prosedrn gerei olarak, protokollerle
ilgili olarak yapt deerlendirme gerginlik yaratmtr.
81
Gerekeli karara tepki olarak
Trk Dileri Bakanlndan yaplan aklamada, mahkemenin kararnn Protokollerin
mzakere gerekesini ve Protokollerle hedeenen temel amac sakatlad ve bu yakla-
mn Trkiye tarafndan kabul edilemeyecei belirtilmitir. Sz konusu kararn, Proto-
79
Davutolu Meclis oturumunda yapt konumada Azerbaycann toprak btnl bizim top-
rak btnlmz kadar azizdir derken, muhalefetin de eletirilerini Azerbaycan ve Dalk
Karaba zerinden ekillendirdii grlmektedir. CHP adna konuan kr Elekda, proto-
kollerin, Karaba sorununun zmnden sonra Meclise getirilecei yolunda verilen teminat-
lara ramen Meclise getirildiini belirterek, protokollerin zamanlamasnn doru olmadn
savunmutur. MHP adna konuan Oktay Vural, partisinin Ermenistann Trkiyenin toprak
btnln sorgulayan hasmane politika ve uygulamalar deimedii srece, Ermenistanla
diplomatik iliki kurulamasna ve Azerbaycan topraklarnn igali sona ermeden de snrlarn
alamasna kar olduunu belirtmitir, bid.
80
Trkiye-Ermenistan milli takmlar arasnda 14 Ekim 2009da Bursada oynanan maa
Sarkisyann katlacann aklanmas sonrasnda stadyuma Azerbaycan bayraklarnn sokul-
masna izin verilmemesi yeni bir skntya neden olmutur. Azerbaycanda Bakdeki Trk ehit-
liinde bulunan 12 bayrak direini sklmesi ve Bak Bykelilii Din Hizmetleri Mavirlii
nndeki Trk bayran indirilmesi zerine ilikiler gerilmi ve Trkiye Azerbaycana bir nota
vermitir. Gerginlik yeni bir boyut kazanm, st dzey grmelerle yattrlmaya allmtr.
81
Mahkeme protokollerin Ermenistan anayasasna uygun bulunduunu belirtmekle birlikte ak-
lad gerekeli kararda protokollerin nceliinin diplomatik ilikilerin kurulmas ve ortak
snrn almas olduu ifade edilerek, protokollerin ancak bu durumun salanmas halinde
geerlilik kazanaca vurgulanmtr. Gerekeli kararn beinci paragrafnda ise Ermenistanla
Trkiye arasnda imzalanan protokollerin Ermenistan Anayasasnn Giri blmne ve Bam-
szlk Bildirisinin 11. paragrafna aykr olarak yorumlanamayaca ve uygulanamayaca ifade
edilmektedir. Ermenistan Anayasasnn Giri blm Bamszlk Bildirisine kazlm milli
hedeere vurgu yapmaktadr. Bamszlk Bildirisinin 11. paragraf ise Osmanl Trkiyesinde
ve Bat Ermenistanda yaanan 1915 soykrmnn uluslararas alanda tannmasnn salanma-
sn Ermenistan Cumhuriyetine grev olarak vermektedir. Bu grev, milli bir hedef ola-
rak nitelenmektedir. Bu paragraf Trkiyede bata Tarih Komisyonu olmak zere, kurulmas
planlanan komisyonlarn alma alanlarnn ortadan kaldrlmas olarak grlmtr. Kararda
ayrca, protokollerin Karaba sorununda Ermenistan herhangi bir ykmlln altna soka-
mayacann da vurgulanmas Trk tarafnca prokollerin ieriinin deitirilmesi olarak alglan-
mtr. Mahkemenin gerekesinin metni iin bkz. Te Decision of the Constitutional Court
of the Republic of Armenia on the Case on Determining the Issue of Conformity with the
Constitution of the Republic of Armenia of the Obligations Stipulated by the Protocol on the
Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of Armenia and the Republic of
Turkey and by the Protocol on Development of Relations between the Republic of Armenia
and the Republic of Turkey Signed in Zurich on 10 October 2009, http://www.concourt.am/
english/decisions/common/pdf/850.pdf, (Eriim Tarihi 15 Ocak 2009).
120
kollerin lafzna ve ruhuna aykr nkoullar ve kstlayc hkmleri ierdii vurgulanarak
Trkiyenin uluslararas alandaki taahhtlerine olan her zamanki sadakati istikametinde
sz konusu Protokollerin asli hkmlerine balln muhafaza ettii ve ayn sadakatin
Ermenistan Hkmetinden de beklendii ifade edilmitir.
82
Babakan Recep Tayyip Er-
doan da, Ermenistan Anayasa Mahkemesinin Trkiye ile imzalanan protokolleri onay-
larken Trkiye snrlarn tanma ve soykrm komisyonu kurulmasna erh koyduunu
ileri srmtr. Erdoan, kararla ilgili olarak, Ermenistan, metnin zerinde operasyona
kalkt. Bunun dzeltilmesi lazm, bu dzeltilmedikten sonra sre zedelenmi olur di-
yerek, mahkemenin kararnn, temel ilke olarak asla kabul edilemeyecek bir yaklam tarz
olduunu ifade etmitir.
83
Ermenistan, 22 Nisan 2010da yaplan aklamayla, Trkiyenin
protokolleri makul bir zaman ierisinde onaylamay reddetmesini gereke gstererek
protokollerin onay srecini askya almtr.
84
Bu karar, iki tarafn normallemeyi salamak
adna balattklar srecin imdilik kaydyla sonusuz kald anlamna gelmektedir.
Sonu
Trkiyenin SBnin k sonrasnda Kafkaslara ynelik olarak ekillendirdii d po-
litikasnn ana izgisi Austos 2008e kadar deimemitir. Austos 2008 sonrasndaysa
uluslararas konjonktrn de etkisiyle bir takm deiikliklerin yaand grlmektedir.
Bu deiim, yeni dnemde ne kan komularla sfr sorun, proaktif ve sorunlara zm
arayan aktif d politika sylemleriyle ilikilendirilmektedir. Gelinen noktaya bakldnda
yeni almlarn, geleneksel izginin bir takm deimeyenlerini ierdii grlmektedir.
Bunlar arasnda, sorunlarn barl yollarla ve karlkl grmeler vastasyla, taraarn
tamamn ieren srelerle zlmesi; lkelerin toprak btnlklerinin korunmas ve ba-
mszlklarn devamnn salanmas gibi balklar yer almaktadr. Trkiyenin beklentisi,
taraarn blgenin sorunlarna barl yollarla ve karlkl mzakerelerle zm aramala-
rdr. Blgenin sorunlarna kalc ve salkl zmlerin ancak KP gibi blgesel giriim-
ler vastasyla salanabilecei kri savunulmutur. Bu noktada Batl mtteklerle kurum
ve kurulularn nemi srekli olarak vurgulanmtr. Trk d politika yapclar Trkiyeyi
RF ile dengeli ilikilere sahip, blge lkeleri iin vizyon izebilecek yegane Batl aktr
olarak grmektedirler. Trkiyenin ekonomik ve ticari gcnn de bu sreci hzlandracak
ve destekleyecek faktr olduu varsaylmaktadr.
Blgenin sorunlarnn doas, blge lkeleri arasndaki anlamazlklarn byk-
lk ve derinliinin yan sra uluslararas aktrlerin konumlar ise zmn blge iinde
retilmesinin nne gemektedir. Austos 2008 sonras balayan srete gelinen noktaya
bakldnda, Trkiye asndan Azerbaycann asli konumunu koruduu grlmektedir.
82
Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl, Ermenistan Anayasa Mahkemesinin Trkiye-
Ermenistan Protokollerine likin Gerekeli Karar Hk.No:14, 18 Ocak 2010, http://www.
mfa.gov.tr/common/print.htm, (Eriim Tarihi 21 Ocak 2010).
83
Erdoandan, Erivana Protokole Dokunmayn Uyars, Zaman Online, 21 Ocak 2010, http://
www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=942773, (Eriim Tarihi 21 Ocak 2010).
84
Ermenistan Protokol Onay Srecini Durdurdu, Hrriyet, 22 Nisan 2010, http://www.hurri-
yet.com.tr/dunya/14500163_p.asp, (Eriim Tarihi 22 Nisan 2010).
Trkiye ve Kafkasya
121
Ermenistanla balatlan normalleme sreci, gerek Ermenistan blgesel sorunlarn -
zmnde uzlamaya ikna etmeyi gerekse diyasporann Trkiyenin zerinde yaratt bas-
ky azaltmaya zorlamay hedeemektedir. Fakat gelinen aamada, bu politikann Dalk
Karaba sorununun zmne ve diyasporann soykrm tasarlar giriimlerinin engel-
lenmesine yardmc olmad grlmektedir. Dier taraftan Trkiyenin, en azndan ka-
muoylarndaki tartmalara baklarak bir analiz yapldnda, Azerbaycan huzursuz ettii
ve ikili ilikilerde nceki dnemlerde sz konusu olmayan yeni bir gerginlie yol at
grlmektedir. Ermenistanla ilikilerde normalleme ynnde olumlu bir noktaya var-
lamazken, Azerbaycanla ilikilerde de bir takm skntlara yol ald grlmektedir. Bu
srete, Kafkaslar politikasnda merkezi bir konuma sahip olan Grcistanla ilikilerin
de geri planda kald grlmektedir. Grcistan, Trkiyenin Kafkaslar politikas asn-
dan merkezi konumu kukusuz devam ettirmektedir. Fakat Trk diplomasisinin Austos
2008 sonras dnemdeki arlnn Trkiye-Ermenistan normallemesine kayd algs,
Grcistann ikinci plana itildii izlenimini yaratmaktadr. Trkiyenin Abhazya ve Gney
Osetya konularnn zm noktasnda da nceki dnemden ok farkl bir duru ser-
gilemedii grlmektedir. Bu durum, Tiisle olduu kadar en azndan Abhazya ile de
zaman zaman sorunlara yol amaktadr. Trk gemilerine Abhazyaya yk tadklar iin el
konularak mrettebatnn tutuklanmas ve Ahska Trkleri meselesinde adm atlmamas
rnekler olarak dikkat ekmektedir.
Bu karmak ilikiler anda Trkiyenin futbol diplomasisi ad altnda balatt
Kafkaslarda aktif d politikann aslnda Trkiyeyi 2008 ncesi dnemdeki duruundan
ok da teye tamad grlmektedir. Dengeler Dalk Karaba meselesine balanm,
meselenin zmnde herhangi bir gelime yaanmamas nedeniyle de sorun nceki d-
nemlerde olduu gibi Trkiye-Ermenistan normallemesinin nne gemitir. ki yla
yakn sredir devam eden sonusuz sre, Azerbaycan-Trkiye ilikilerine bir tr gven-
sizlik unsurunu eklemitir. Sonuta, Trk d politikasnn iki yllk bir denemeden sonra
yeniden duraan ve reaksiyoner izgisine geri dnd grlmektedir.
122
Kaynaka
AB Ziyaretten Memnun, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23.
Aktan,Gndz Hukukta Soykrm ve Ermeni Olaylar, http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/makaleler/maka-
le32.html.
Amnesty International, Civilians in the Line of Fire: Te Georgia-Russia Conict, Londra, 2008.
Ankara ve Erivan Karlkl Kafkas Krizi Jestinde, Radikal, 19 Austos 2008, s. 9.
Ankaradan Bakye: Hibir Sre Azerbaycan Dostluundan nemli Deil, Sabah, 2 Eyll 2009, s.19.
Aras, Blent Te New Geopolitics of Eurasia and Turkeys Position, Londra, Frank Cass, 2002.
Armenia, Azerbaijan Sign Joint Declaration Over Nogorno-Karabakh, 2 Kasm 2008, http://www.rferl.org/content/
Kremlin_Hosts_Peace_Talks_Over_NagornoKarabakh/1337420. html, (Eriim Tarihi 10 Kasm 2008).
Armenian Prime Minister: Te Really vitally important issue is the establishment of good neighbor reltions with all
the countries of the region, primarily, Azerbaijan, 7 Ekim 2008, http://www.today.az/print/news/politics/48009.
html (Eriim Tarihi: 10 Ekim 2010).
Aydn, Mustafa Turkey and Central Asia: Challenges of Change, Central Asian Survey, Cilt 15, No 2, 1996, s.157-
177.
Aydn, Mustafa Between Euphoria and Realpolitik: Turkish Policy toward Central Asia and the Caucasus, Tareq
Ismael ve Mustafa Aydn (der.), Turkeys Foreign Policy in the 21st Century: A Changing Role in World Politics, Bur-
lington, Ashgate, 2003, s.139160.
Aydn, Mustafa Securitazion of History and Geography: Understanding of Security in Turkey, Southeast European
and Black Sea Studies, Cilt 3, No 2, 2003, s. 163-184.
Aydn, Mustafa Geographical Blessing versus Geopolitical Curse: Great Power Security Agendas for the Black Sea
Region and a Turkish Alternative. Southeast European and Black Sea Studies, Cilt. 9, No.3, 2009, s.271285.
Azerbaycan Cumhurbakan Sayn lham Aliyev ile Telefon Grmesi, 23 Nisan 2009, http://cankaya.gov.tr/sayfa/
konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_mesajlar/ (Eriim Tarihi 25 Nisan 2009).
Azerbaycann karlarna Aykr, Haber Trk, 2 Eyll 2009, s.15.
Babacan, Ali Calming the Caucasus, International Herald Tribune, 23 Eyll 2008.
Babacan, Ali 2008 Ylna Girerken D Politikamz, Dileri Bakanl 2008 Mali Yl Bte Tasarsnn TBMM Genel
Kuruluna Sunulmas Vesilesiyle Hazrlanan Kitapk.
Bal, dris Turkeys Relations with the West and the Turkic Republics: Te Rise and Fall of the Turkish Model, Aldershot,
Ashgate, 2000.
Baran,Zeyno Will Turkey Abandon NATO?, Wall Street Journal, 29 Austos 2008, http://online.wsj.com/article/
SB121997087258381935.html (Eriim Tarihi: 1 Eyll 2008).
Bardak, Murat Srada imdi Karaba Kaz m Var?, Haber Trk, 2 Eyll 2009, s.9.
Babakan Erdoan Bakde, Sabah, 13 Mays 2009.
Babakan: Kafkas ittifak oluturabiliriz, Hrriyet, 11 Austos 2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.
aspx?id=9634950&tarih=2008-08-11, (Eriim Tarihi: 12 Austos 2008).
Berberolu, Enis Ermeni Jargonu Deiti, Hrriyet, 11 Eyll 2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/haber.
aspx?id=9870725&tarih=20080911, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008);
Bir Ma ok Umut Verdi, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23.
Bykeliler syan Etti, Hrriyet, 16 Aralk 2008.
Celac, Sergiu, Michael Emerson ve Nathalie Tocci, A Stability Pact for the Caucasus, CEPS Working Document 145,
Brksel, CEPS, 2000.
Cemal, Hasan Gl ve Sarkisyan: yi Bir Balang Yaptk, Milliyet, 7 Eyll 2008, s.23.
Trkiye ve Kafkasya
123
Cornell, Svante E. Turkey and the Conict in Nagorno-Karabakh: A Delicate Balance, Middle Eastern Studies, Cilt
34, No, 1, 1998, s.51-72.
Cumhurbakan Gln Azerbaycan Ziyareti Sona Erdi, 11 Eyll 2008, http://www.tccb.gov.tr/common/iframes/
Haberler/HaberArsiv/HaberDetay.aspx?id=103&dil=tr, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008).
andar,Cengiz Gln Ardndan Erivan: Yolun Yars Geildi Hrriyet, 8 Eyll 2008.
andar, Cengiz Byk Felakette Buluma: Obama, 30 Bin, Hrant... Hrriyet, 25 Nisan 2009.
andar, engiz Ermenistan ile normalleme zaman ve Azerbaycan unsuru, Hrriyet, 10 Nisan 2009.
elikpala, Mitat Trkiyede Kafkas Diyasporas ve Trk D Politikasna Etkileri, Uluslararas likiler, Cilt 2, Say 5,
2005, s. 71-108.
elikpala, Mitat From A Failed State to a Weak One? Georgia and Turkish-Georgian Relations, Te Turkish Yearbook
of International Relations, No.36, 2005, s.159-199.
elikpala, Mitat 1990lardan Gnmze Trk-Rus likileri, Avrasya Dosyas, Cilt.13, No.1, 2007, s.267298.
elikpala, Mitat Kafkasyadaki Son Gelimeler: Kresel Hkimiyet Mcadelesi ve Trkiye, Stratejik Analiz, No.101,
ASAM, Ankara, Eyll 2008.
elikpala, Mitat Security in the Black Sea Region, Commission on the Black Sea, Policy Report II, 2010.
Davutolu, Ahmet Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Kre Yaynlar, stanbul 2001.
Declaration between the Republic of Azerbaijan, the Republic of Armenia and the Russian Federation, http://eng.
kremlin.ru/text/docs/2008/11/208708.shtml (Eriim Tarih 3 Kasm 2008).
DEK, Azerbaycan lke Blteni, Eyll 2009, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/184/Azerbaycan%20
bulteni_ekim%202009_TR.pdf (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
DEK, Grcistan lke Blteni, Ekim 2009, http://www.deik.org.tr/Lists/Bulten/Attachments/183/Gurcistan_ulke-
bulteni_eylul%202009_TR.pdf (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
Demir, Ali Faik, Trk D Politikas Perspektinden Gney Kafkasya, Balam, stanbul, 2003.
Dili, Fatma Obama and Meds Yeghern, Zaman, 27 Nisan 2008.
Eki, Oktay Laf Cambaz, Hrriyet, 25 Nisan 2009.
Erdoandan, Erivana Protokole Dokunmayn Uyars, Zaman Online, 21 Ocak 2010, http://www.zaman.com.tr/
haber.do?haberno=942773, (Eriim Tarihi 21 Ocak 2010).
Erdoann stikrar Platformu nerisine Saakaviliden Destek, Referans, 15 Austos 2008, s. 15.
Ermeni Protokol Mecliste, Hrriyet, 21 Ekim 2009.
Ermenistan Protokol Onay Srecini Durdurdu, Hrriyet, 22 Nisan 2010, http://www.hurriyet.com.tr/
dunya/14500163_p.asp, (Eriim Tarihi 22 Nisan 2010).
Fotiou, Eleni Caucasus Stability and Cooperation Platform: What is at Stake for Regional Cooperation, ICBSS Policy Brief,
No.16, Haziran 2009.
Fuller, Liz Moscow Declaration A Victory for Armenia, 3 Kasm 2008, http://www.rferl.org/content/Moscow_
Declaration_A_Victory_For_Armenia/1337592.html, (Eriim Tarihi 10 Kasm 2008).
Georgian-Turkish Military Ties Disturb Armenia, RFE/RL Newsline, 25 Nisan 2001.
Grgl, Aybars Trkiye-Ermenistan likileri: Bir Ksr Dng, Tesev Yaynlar, stanbul, 2008.
Glden Sarkisyana Kutlama, Yeni afak, 21 ubat 2008.
Gltekin-Punsmann, Burcu et. al., Te Closed Armenia-Turkey Border: Economic and Social Eects; Including those on the
People; and Implications for the Overall Situation in the Region, European Parliament Directorate General External
Policies of the Union, Policy Department External Policies, Brksel, Austos 2007.
Gltekin-Punsmann, Burcu Te Caucasus Stability and Cooperation Platform: An Attempt to Foster Regional Accountabi-
lity, ICBSS Policy Brief, No.13, Nisan 2009.
124
Henze, Paul B Turkey and Armenia: Past Problems and Future Prospects, Eurasian Studies, Cilt 3, No 1, 1996,
s.45-46.
Hunter, Shireen T. Te Transcaucasus in Transition: Nation Building and Conict, Washington D.C., Center for Strategic
and International Studies, 1994.
ICG, Russia vs Georgia: Te Fallout, Europe Report No 195, 22 Austos 2008, s.3235, http://www.crisisgroup.org/
home/index.cfm?id=5636&CFID=19608001&CFTOKEN=59208996 (Eriim Tarihi 23 Austos 2008).
Independent International Fact-Finding Mission on the Conict in Georgia, Report, Eyll 2009, http://www.ceiig.ch/
Report.html (Eriim Tarihi 1 Ekim 2009).
yar, mer Gksel Blgesel ve Global Gvenlik karlar Balamnda Sovyet-Rus D Politikalar ve Karaba Sorunu,
Alfa, stanbul, 2004.
Jones, S. A. Turkish Strategic Interests in the Transcaucasus, G. K. Bertsch et al. (der.), Crossroads and Conict: Security
and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia, New York, Routledge, 2000.
Kafkasya stikrar ve birlii Platformunun lk Toplants Helsinkide Yaplacak, 30 Kasm 2008, http://www.haber-
ler.com/kafkasya-istikrar-ve-isbirligi-platformu-nun-ilk-haberi/. (Eriim Tarihi: 1 Aralk 2008).
Karan, Ceyda Aliyev phem Kalmad, im Rahat, Radikal, 14 Mays 2009, http://www.radikal.com.tr/Default.asp
x?aType=RadikalYazarYazisi&ArticleID=935831&Yazar=CEYDA KARAN&Date=14.05.2009&CategoryID=
100 (Eriim Tarihi 15 Mays 2009).
Karaosmanolu Ali L., Te Evalution of the National Security Culture and Military in Turkey, Journal of Internatio-
nal Aairs, Cilt 54, No.1, 2000, s.199-216.
Karasar, Hasan Ali Saakashvili Pulled the Trigger: Turkey between Russia and Georgia, SETA Policy Brief, No.20, Ankara,
2008.
Kasm, Kamer Trk-Ermeni Barma Komisyonu: Ksa Sren Bir Diyalog Giriimi, Stratejik Analiz, Cilt 2, No 22,
ubat 2002, s. 30-36.
Kasm, Kamer Souk Sava Sonras Kafkasya, USAK, Ankara, 2009.
Keyman, E. Fuat ve Ziya ni, Turkish Politics in a Changing World, stanbul Bilgi University Publications, stanbul,
2008.
Knklolu, Suat Meds Yeghern, Zaman, 27 Nisan 2008.
Lainer, Sedat Trkler ve Ermeniler: Bir Uluslararas likiler almas, USAK, Ankara, 2005.
Lainer, Sedat Ermeni Sorunu, Diaspora ve Trk D Politikas, USAK, Ankara, 2008.
Lainer,Sedat Is Turkey Getting Away from the US in Caucasus, Journal of Turkish Weekly, 31 Austos 2008, http://
www.turkishweekly.net/comments.php?id=2973 (Eriim Tarihi: 2 Eyll 2008).
Lainer, Sedat Hangi Ermeni Sorunu?, USAK Ankara, 2009.
Larrabee, F. S. ve I. O. Lesser, Turkish Foreign Policy in an Age of Uncertainty, Arlington, RAND, 2003.
Mango, Andrew Te Turkish Model, Middle Eastern Studies, Cilt 29, No 4, 1993, s.726-757.
Olson, Robert Trkiyenin Suriye, srail ve Rusya ile likileri: 1979-2001, Sleyman Elik (eviren), Ankara, Orient,
2005.
ni, Ziya Turkey in the Post-Cold War Era: In Search of Identity, Middle East Journal, Cilt 49, No 1, 1995,
s.4868.
Prime Minister Erdoan Puts Bakus Armenia Concerns Rest, Todays Zaman, 14 Mays 2009.
Principles of Turkish Foreign Policy, Address by H.E. Foreign Minister of Republic of Turkey Ahmet Davou-
tolu, SETA Foundations Washington D.C. Branch, December 8, 2009, http://www.setav.org/document/
FM%20of%20Turkey%20A.Davutoglu%20Address%20at%20SETA-DC%2012-08-2009.pdf (Eriim Ta-
rihi 5 Ocak 2010).
Psikolojik Duvarlar Ykld, Umutluyum, Taraf Gazetesi, 8 Eyll 2008.
Trkiye ve Kafkasya
125
Remarks by President Obama to the Turkish Parliament, 6 Nisan 2009, http://www.whitehouse.gov/the_press_o -
ce/Remarks-By-President-Obama-To-Te-Turkish-Parliament/ (Eriim Tarihi 10 Nisan 2009).
Robins, Philip Between Sentiment and Self-Interest: Turkeys Policy toward Azerbaijan and the Central Asian States,
Middle East Journal, Cilt 47, No 4, 1993, s.593-610.
Rusya Federasyonu Dileri Bakan Sayn Sergey Lavrovun, Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakan Sayn Ali Babacan
ile Yaptklar Ortak Basn Toplants, 2 Eyll 2008, stanbul, http://www.turkey.mid.ru/hron/pr_t_16.html (Eri-
im Tarihi 10 Eyll 2008).
Rusya Varsa Biz Yokuz, Hrriyet, 1 Eyll 2008.
Saakashvili on Turkish-proposed Caucasus Stability Platform, Civil.ge Daily News Online, 22 Mart 2009, http://
www.civil.ge/eng/_print.php?id=20593, (Eriim Tarihi: 24 Mart 2009).
Sadece Trk-Ermeni Snr Deil Azeri-Ermeni Snr da Alacak, Radikal, 2 Eyll 2009, s.13.
Sander, Oral Turkey and the Turkic World, Central Asian Survey, Cilt 13, No1, 1994, s. 37-44.
Sargsyan, Serzh We Are Ready to Talk to Turkey, Te Wall Street Journal Online, 9 Temmuz 2008, http://www.wsj.
com/public/article_printSB121555668872637291.html (Eriim Tarihi: 17 Temmuz 2008).
Sarkaya, Muharrem Ermeniler ekilmeye Gnll, Sabah, 11 Eyll 2008, http://arsiv.sabah.com.tr/2008/09/11/ha
ber,92FE18E2B43C4EFDBB54477F7E59AEC8.html, (Eriim Tarihi 13 Eyll 2008).
Sarkisyana Kutlama, Milliyet, 28 Nisan 2008.
Sayar, Sabri Turkey and the United States: Changing Dynamics of and Enduring Alliance, Ismael/Aydn, Turkeys
Foreign Policy in the 21st Century, s.27-38.
Statement of President Barack Obama on Armenian Remembrance Day, 24 Nisan 2009, http://www.whitehouse.
gov/the_press_o ce/Statement-of-President-Barack-Obama-on-Armenian-Remembrance-Day/ (Eriim Tari-
hi 25 Nisan 2009).
Tanrsever, Oktay Turkey and Russia in Eurasia, L.G. Martin ve Dimitris Keridis (der.), Te Future of Turkish Foreign
Policy, Massachusetts, Te MIT Press, 2004.
T.C Babakanlk D Ticaret Mstearl, Azerbaycan lke Proli, 2009, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?ac
tion=detay&yayinID=117&icerikID=217&dil=TR (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
T.C Babakanlk D Ticaret Mstearl, Grcistan lke Proli, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=de
tay&yayinID=117&icerikID=217&dil=TR (Eriim Tarihi 1 ubat 2010).
Te Decision of the Constitutional Court of the Republic of Armenia on the Case on Determining the Issue of
Conformity with the Constitution of the Republic of Armenia of the Obligations Stipulated by the Protocol on
the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of Armenia and the Republic of Turkey and by
the Protocol on Development of Relations between the Republic of Armenia and the Republic of Turkey Signed
in Zurich on 10 October 2009, http://www.concourt.am/english/decisions/common/pdf/850.pdf, (Eriim Tarihi
15 Ocak 2009).
Tocci, Nathalie Te Case for Opening the Turkish-Armenian Border, TEPSA, 24 Temmuz 2007, www.insideeurope.org/...
armenia-turkey-border/.../turkish_armenian_border.pdf .
Torbakov, Igor Te Georgia Crisis and Russia-Turkey Relations, Jamestown Foundation, Washington DC, Kasm 2008.
Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl, Ermenistan Anayasa Mahkemesinin Trkiye-Ermenistan Protokollerine
likin Gerekeli Karar Hk.No:14, 18 Ocak 2010, http://www.mfa.gov.tr/common/print.htm, (Eriim Tarihi 21
Ocak 2010).
Trkiye Cumhuriyeti le Rusya Federasyonu Arasndaki likilerin Yeni Bir Aamaya Doru lerlemesi Ve Dostlu-
un Ve ok Boyutlu Ortakln Daha Da Derinletirilmesine likin Ortak Deklarasyon, Moskova, 13 ubat
2009, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-ile-rusya-federasyonu-arasindaki-iliskilerin-yeni-bir-asamaya-
dogru-ilerlemesi-ve-dostlugun-ve-cok-boyutlu.tr.mfa, (Eriim Tarihi 5 Mart 2009).
Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda Diplomatik likilerin Kurulmasna Dair Protokol.
Trkiye Cumhuriyeti ile Ermenistan Cumhuriyeti Arasnda likilerin Gelitirilmesine Dair Protokol.
126
Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn Or-
tak Aklamas, No: 56, 22 Nisan 2009, http://www.mfa.gov.tr/no_-56_-22-nisan-2009_-turkiye-ermenistan-
iliskileri-hk_.tr.mfa (Eriim Tarihi 23 Nisan 2009).
Trkiye Cumhuriyeti ve Ermenistan Cumhuriyeti Dileri Bakanlklar ile svire Federal Dileri Bakanlnn
Ortak Basn Aklamas, No: 153, 31 Austos 2009, http://www.mfa.gov.tr/no_-153-turkiye-cumhuriyeti-ve-
ermenistan-cumhuriyeti-disisleri-bakanliklari-ile.tr.mfa (Eriim Tarihi 1 Eyll 2009)
Winrow, Gareth Turkey, Russia and the Caucasus: Common and Diverging Interests, Chatham House, Brieng Paper,
Kasm 2009.
Zaman, Amberin As Turkey and Armenia inch toward reconciliation both sides talk the talk, but can they walk the
walk?, On Turkey Analysis, GMF, 2 Ekim 2008, http://www.gmfus.org/doc/Amberin_Analysis_Turkey_100208_
Final.pdf. (Eriim Tarihi: 5 Ekim 2008).

Turkiye Ve Kafkasya

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Turkiye Ve Kafkasya

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Yayn ilkeleri, izinler ve abonelik hakknda ayrntl bilgi:

Anda mungkin juga menyukai