*nci Gler

ZMRN GAL
ubat 1917de Rusya ihtilal sonucu savatan ekilince, itilaf devletleri 19 21 Nisan
1917de kendi aralarnda ya!tklar "i#li bir anla$a ile %#$ir ve havalisini %talyalara
brak$lardr& 'akat daha sonra %talyann (o)u *kdeni#de "+len$esini iste$eyen
%n"iltere ve 'ransa ,aris -onferansnda, "i#li anla$alarda belirtilen h+k+$lere kayts#
kalarak %#$ir ve evrecinin bu +lkeye brakl$a$as do)rultusunda bir tutu$ i#le$ilerdir&
.te yandan %talyann esasen /u"oslavyaya braklan to!raklar i"al et$i ol$as da,
%n"iltere ve 'ransann i#ledi)i yakla$a 0ne$li bir "ereke, 1e"ali %dea !ro2esi iin alan
/unanistan iin de 0ne$li bir frsat olutur$utur& Niteki$ (+nya 3ava srasnda iktidara
"elen ve %tilaf (evletlerinin sadk ada$ olan 4eni#elos, %talyann on iki ada ve %#$ir
b0l"esinde /u"oslavyadakine ben#er bir oldu bitti ha#rl) iinde oldu)unu5 %#$ir ve
evresinin esasen Ru$ n+fus o)unlu)undan olutu)unu ve bu b0l"edeki Ru$larn halen
6+rklerin #ul+$ ve ikencesi altnda yaad)n 0ne s+rerek %#$ir b0l"esinin /unanistana
brakl$asn tale! et$itir&
1
%talya, %#$ir b0l"esi ile il"ili /unan isteklerinin sava srasnda
kendisi ile ya!l$ 7ondra ve 3aint 8ean de 1aurienne antla$alarnda alnan kararlara
aykr oldu)unu ileri s+r$+t+r& %talya kendi e"e$enlik alan olarak tasarlad) b0l"elerin
/unanistana veril$esine kar k$tr& 90ylece %n"iltere ve %talyann aras al$, %talya
2: Nisanda bar "0r+$elerinden ekil$itir& 2 1aysta iki %talyan kruvay0s+n+n %#$ire
"it$ek +#ere yola kt) duyulunca %n"iltere bakan 7loyd ;eor"e, *$erikan 9akan
<ilsonu ikna etti& 'ransa da bu arada, *l$an sorunlar ile u)rayor ve Ren b0l"esindeki
iddialarnn ba)laklarnca desteklen$esini istiyordu& =e$ %talyann "0r+$elerden
ekil$esi *nadolunun b0l+t+r+l$esinde daha ok iine yarard, b0ylece 'ransann da ikna
edil$esi kolay oldu& > 1aysta $+ttefikler kararlarn /unanistana bildirdiler& 9u karar
,aristeki 4eni#elosu $e$nun et$i ve /unanistana ekti)i tel"rafta i"al ha#rlklarnn
balatl$asn iste$itir& 7 1aysta %tilaf "e$ileri %#$ir li$annda to!lan$tr& 1? 1aysta
%#$irin nasl i"al edilece)i tartl$tr& 9una "0re %talyanlar 12 1aysta, 6+rklerde
i"alden 12 saat 0nce haberdar edilecekler, %n"iltere /+ksek -o$iseri @althor!e de %#$irde
bulunacaktr& %talyanlar bu karar "ayri res$i yollardan 0)ren$ilerdir& /unanllardan 0nce
1
1& 1urat =ati!o)lu, Trk Yunan likilerinin 101 Yl ( 1!1 1"!! #$% 6+rk -+lt+r+n+ *ratr$a
Anstit+s+ /ay&, *nk&, 19BB, s& B? B7den ve /l$a# ;+lcan ve Arkan enekerci, A&a&rk lkeleri 'e
nkla( Tari)i 1 ( 1"1 1"!* #$% *lfa /ay&, 9ursa, 2??1, s& BC
davranarak 11 1aysta 'ethiye, 9odru$ ve 1ar$arisi i"al et$ilerdir& 9ununla
yetin$e$i ol$aldr ki, 12 1aysta /unan i"alini onayla$lardr&
2

/unanllarn %#$ir ve civarn i"al et$elerinin hukuksal dayana) ha#rlan$trD
1ondros *tekesinin 7& $addesine "0re i"al edilecektir& %#$ire /unan kuvvetlerinin
kartl$asyla "0revlendirilen *$iral @althor!e, 1C 1aysta kente "el$i ve $+ttefik
subaylarla bir to!lant ya!! ayrntlar sa!ta$tr& 1: 1ays sabah saat 9&??da -olordu
-o$utan *li Nadir ,aa ile 4ali %##et 9eye "0nderdi)i notada i"al kararn 0yle
akla$trD E %#$ir istihka$lar ile y0resi ve savun$a d+#enine sahi! ara#i, 1ondros
*tekes *ntla$asnn 7& $addesi "ere)ince bu"+n 0)leden sonra saat 1:&??te *nla$a
(evletlerince i"al edilecektir&F
C
%stanbulda %n"iltere /+ksek -o$iseri 4ekili *$iral <ebb,
1: 1ays 0)len 3adra#a$ (a$at 'eriti #iyaret et$itir, %#$ir tabyalarnn $+ttefiklere
tesli$ini isteyen bir nota ver$itir& ;ereke olarak y0renin asayisi#li)ini "0ster$itir&
*$iral @althor!ede 1:G1H 1ays "ecesi saat 2C&C?da %#$ir -olordu -o$utanna ve valisine
ikinci bir nota daha "0ndererek kentin ertesi sabah anla$a devletleri adna /unanllarca i"al
edilece)ini akla$tr& *yn #a$anda bir %n"ili# birli)inin tel"raf haneye yerleece)ini ve
bundan b0yle Esans+r edil$ek kouluylaF yaln# res$i haberle$elere i#in verilece)ini
bildir$itir&
:

1H 1ays 1919 "+n+, 1idillinin /ero li$anndan yola kan itilaf "e$ileri destekli
/unan donan$as, saat ?7&C?da %#$ir 0nlerine "elir ve ?B&:?ta da karaya aksar kar$aya
balar&
H
Ikar$a hareketini yerli Ru$lar bayra$ iinde karlay!, dinsel t0renler ya!arlar&
%#$ir valisi %##et ,aa, %stanbul h+k+$eti ile birlikte anlald) "ibi duru$dan bir "ece 0nce
haberdar edilir& Js$anl h+k+$eti ise ,aristen "elen haberlerle %#$irin /unanllarca i"al
edilece)i haberini duy$utu, fakat %n"iltere duydu)u "+venle olaylarn "eli$esini
bekliyordu& %"al edilece)i haberleri halkn harekete "e$esine sebe! ol$utur& 4alilikte
ya!an -olordu -o$utan Nurettin ,aann yard$yla 191B -as$nda dernekler kurul$aya
balan$tr& %lk dernek 1anisada kurulan %stihlas 4atan K 4atann -urtarl$as L
"0steril$ekte ise de kurulu tarihi bilin$e$ektedir& -araos$an#ade -ani, eski
b+y+kelilerden Nuri, Ac#ac R#a ve (avavekili *bidin 9ey kurucular arasndadr& 9u
derne)in 1art 1919dan sonraki etkinlikleri bilin$ektedir& 9u y+#den y0rede ilk 0ne$li 0r"+t
%#$ir 1udafaa i =ukuk Js$aniye @e$iyeti K Js$anl =ukukunu -oru$a L ol$utur& >
-as$ 191Bde kurul$utur& 9u srada 4eni#elosun "irii$iyle %#$irin /unanllara
2
(ur$u *li /alnM, Trki+e ,u-)uri+e&i Tari)i 1$% *tat+rk -+lt+r, (il ve 6arih /+ksek -uru$u
*tat+rk *ratr$a 1erke#i, *nk&, 2??:, s& 1HC
C
erafettin 6uran, Trk .e/ri- Tari)i 1$% 9il"i /aynevi, *nkara, 1991, s& 12? N 121
:
6uran, a0 10 e0% s& 121
H
;+lcan ve enekerci, a0 10 e0% s& BC
braklaca) anlal$tr& 9u derne)i %#$ir ve y0resinin Ru$ de)il 6+rk oldu)unu kantla$ak
iin yaynlar ya!$tr& %stanbula heyet "0nder$i, ,adiah 4ahidettin %#$irin 6+rklerin
elinden alna$ayaca) konusunda diren$itir& (erne)in di)er "irii$i 17 19 1art 1919da
%#$irde bir kon"re to!lan$as ol$utur& *ydn, 9alkesir, 1entee K 1u)la Lden
dele"elerle, b0l"edeki C7 belediye bakan ve $+ft+ler a)rl$tr& 9akanl)a Nurettin ,aa
seil$itir& <ilson ilkelerine "0re %#$irin i"al edile$eyece)ini belirt$eye al$, (eni#li
1+ft+s+ =ulusi Afendi ise, orada bir diren$e 0r"+t+ kurulabilece)ini, banda da bir ko$utan
bulun$as "erekti)ini belirt$itir& Nurettin ,aa araya "irerek %#$ire /unan kuvvetlerinin
k$asna i#in verile$eyece)ini s0yle$i, =ulusi Afendi de Esi#i %#$irden
u#aklatrabilirlerF de$itir 0r"+tlen$eleri sakncal "0ren Ru$ 1etro!oliti =ristoto$as
ko$utan ve valinin de)itiril$esi iin $+ttefik te$silcileri katnda harekete "e$itir&
%n"iltere Js$anl h+k+$etine bavur$u ve Nurettin ,aann yerine -olordu -o$utanl)na
*li Nadir, valili)e de %##et 9ey "etiril$itir&
7i$anda bulunan *verof #rhlsndaki ba# /unan askerleri 12 Nisanda devriye kolu
olarak kenti "e#$eye balarlar& 9unu i"alin balan"c olarak de)erlendiren *skerlik (airesi
9akan 3+ley$an 'ethi, %stanbul ;enelkur$ay 9akanl)na nasl davranaca)n sor$u,
;enelkur$ay 9akan 'ev#i Iak$akta olas bir /unanistan kar$asna kar silahla kar
konul$as e$rini ver$itir& *ncak bu uy"ulan$a$tr& I+nk+, $+ttefik te$silcilerin
"irii$iyle 'ev#i Iak$akta 1: Nisanda "0revinden aln$tr& 17& -olordu -o$utanl)na
"etirilen *li Nadir ,aa silahla kar koy$aktan yana de)ildir, yeni vali %##et 9ey ise 'erit
,aa kabinesinin %n"iltere yanls siyasetini i#le$itir&
>
4ali %##et 9ey son ana kadar ehrin
i"al edil$eyece)ini kendisine bavuran halk te$silcilerine s0yler, hatta 1H 1ays sabah
kan E-0yl+F "a#etesinde kendi i$#asyla bir bildiri kar5 bunda ba# EbedbahtlarnF
%#$irin /unanllarca i"al edilece)i s0ylentisini yaydklarn ve bunun yalan oldu)u
aklanr& 90ylelikle halk afyonlan! uyutul$ak istenir&
7

%"alin kesinle$esi ile dernek b+nyesindeki 1+dafaa i 4atan ko$itesinin ad,
1ustafa Necatinin 0nerisi ile ya!lan to!lantda Redd i %lhak =eyet i 1illiyesi K %lhak
kabul et$eyen ulusal kurul L olarak de)itirilir& (a)tlan el ilanlaryla 6+rkler 1aatlkta bir
to!lantya a)rlr&
B
6o!lant ya!an Redd i %lhak @e$iyeti, i"ale kar diren$e karar
alrken, i"alin balad) srada da =ukuk u 9eer "a#etesi sahibi =asan 6ahsin, i"ale
atele karlk vererek bu uy"ula$adaki ilk 0rne)i ser"iler& 9ununla birlikte i"al "+lerinin
>
6uran, a0 10 e0% s& 12?
7
/usuf =ik$et 9ayur, A&a&rk 2a+a& 'e 34eri5 60 .78u-un9an :a-4una ;kna <a9ar$% 2& 9ask,
*tat+rk *ratr$a 1erke#i, *nk&, 1997, s& CC7
B
6uran, a0 10 e0% s& 121
verdi)i karlkta olduka serttirD 17& -olordu -o$utanl)n basan /unan birlikleri, burada 9
subay ehit edi!, 21 subay da yaralarken, kentin "enelinde b+y+k bir #ul+$
ser"ileyeceklerdir&
9
1H 1aysta 1? nakliye "e$isiyle li$ana "iren /unan birlikleri rht$ ve
"+$r+k binasn i"al et$i, bir ef#un alay da ,asa!ort ve ,unta K *lsancak L iskelelerinden
karaya karl$tr& *rkasndanD /unanllar, birka "+n sonra A"e b0l"esinde yayl$aya
koyulurlar& 9alca + y0nden ilerlerlerD 9irinci y0n, ;edi# vadisi olu! 1ene$enden itibaren
1anisa, 6ur"utlu, 3alihli ve *laehire do)ru "idiyordu& %kinci y0n, 1enderes vadisinden
balay! 6orbaldan daha aa)lara, "+neye inen birliklere veril$i olu! a$a *ydn idi&
9unlardan baka *yvalk sahillerine karlan birliklerde do)uya do)ru ilerleyecekti& 1ays
=a#iran aylar /unanllarn bu a$alarn "erekletir$elerine yetti& /unan birlikleri hibir
diren$e ile karla$a$t& Js$anl h+k+$eti de bu olaya seyirci idi& 9er"a$a, .de$i,
*yvalk dnda, 6+rk kuvvetleri ellerindeki silah ve ce!haneyi brak! ka$lard& 6a$ bir
!anik havas A"eyi sar$t&
1?

%#$irin i"ali /unanllarn d++nd+)+ "ibi oldu bitti ol$a$, bir yandan 6+rk
ba)$s#lk direniin bala$asna yol aarken, bir yandan yurt ii ve yurt dnda yanklar
bul$utur&
1ale <ar Te(kiler
Js$anl 1ondros *tekesini i$#alarken, bata Rauf 9ey ol$ak +#ere Js$anl
te$silcileri 7& $addeyi kabul et$e$ek iin diren$ilerdi, fakat %n"iltere srar ile ra#
olun$utu& %n"iltere bunu Js$anl h+k+$etinin onayn alarak uy"ulayacaklarna dair
"+vence ver$ilerdi, Js$anl da inan$t& %n"iltere ba dele"esi *$iral @althor!enin
Js$anl dele"elerine verdi)i 0#el $ektu!ta ya#l olan $etnin devletler hukukunda hibir
0ne$i yoktu& %"aller ve /unanistann %#$ire ayak bas$as ile 6+rkiyenin !aylalaca) ve
1ondrosun 7& $addesindeki a$a anlald& %stanbuldaki halk ve aydnlarn h+k+$etle aras
ald& /urt iinde hareketlen$eler balad&
%#$irin i"aline yabanclarn bak5 %n"iltere ;enelkur$ay i"ali bir hata olarak
de)erlendir$i, 'ransa eki$ser kal$, %talya b+y+k bir 0fke duy$u, *9(de i"ali
<ilson ilkelerine aykr bul$utur& 6+$ bunlara ra)$en 'ener Ru$ ,atrikhanesinin
koru$as altndaki Ru$ ve Ar$eni to!luluklarn etkinlikleri b+y+k h# ka#an$tr& ;i#li iler
aktan y+r+t+l$eye balan$, yine ,atrikhane destekli /unan -o$itesi ve 6rakya -o$itesi
9
Trk 4&iklal 2ar=i$% OO& @ilt, O& -s$, s& H>dan ve ;+lcan ve enekerci, a0 10 e0% s& B:
1?
*h$et 1u$cu, Trk .e/ri- Tari)i$% %nkla! /aynevi, %st&, 199>, s& 2> N 27
adl 0r"+tler 6rakyadaki 6+rk 0r"+tlen$esini kr$aya bala$tr& (o)u -aradeni#deki
,ontus (evleti kur$a abalar h#lan$ ve i"alden 0nce 'ransa deste)i ile kurul$u olan
Ar$eni intika$ alay, *dana ve evresinde b+y+k ter0r olaylarna "iri$itir&
11
%#$irin i"aline 6+rklerin bak5 6+rkler +#erinde ba# olu$su# etkileri "0r+l+r& 9a#
asker ve sivil aydnlar t+$ u$utlarn yitir$ilerdir& *rtk $+cadelenin bir ie yara$ayaca)
kansndadrlar& Jnlara "0re, !adiahn etrafnda to!lan$al, yenen devletlere ho "0#+kerek
ba# 0d+nler ko!ar$al ve b0ylece va#iyeti idare et$eliydi& 9a#lar ise yenen devletlerden
birinin koruyuculu)u altna "irerek iin iinden syrl$ay d++n+yorlard&
%"ale kar oluan te!kiler ise5 %stanbuldaki aydnlarn u$utsu#lu)una kar b0l"esel
diren$e istekleri do)$utur& %lk ke#, 191Bde *tekesten sonra, 6rakya ,aaeli 1+dafaa
=eyeti Js$aniyesi adl dernek kurul$utur& *rdndan %#$ir 1+dafaa i =ukuk i
Js$aniye (erne)i kurul$u ve *nadolu ihtilaline destek ol$utur& %"alden sonra kurulan en
0ne$li 0r"+t Redd i %lhak (erne)idir& 6+rkler sivil ve askeri y0neti$i bu 0r"+t iinde
birleerek ele al$lardr& ;erilla birlikler kuru! /unan ordusuna kar koy$aya
bala$lardr& 90ylece 9at *nadoluda /unan istilasna kar silahla durdur$a abas
k$tr& 9u 0r"+t+n etkinli)i %stanbul tarafndan 0nle$ek iste$itir& 6+rk ordusu %#$irin
i"ali ile !ek 0ne$si# a!ta da olsa direnie "e$itir& 9andr$adan "elen 1iralay 9ekir
3a$i K *nday L %#$irden kaan 1iralay -a#$ 9ey K .#al! L ve birka arkada ellerindeki
birlikleri to!lay! kar koy$aya al$lardr& 9u etkinlikler ileride E -uvayi 1illiyeFyi
do)uracaktr&
12
*yrca 1> 1ays 1919da $evcut h+k+$et istifa et$i, h+k+$eti kur$a "0revi
yeniden (a$at 'erit ,aaya veril$itir& *rdndan /ld# 3araynda ce$iyet ve !arti
te$silcilerinin katld) ve yetkileri olan 3altanat uras adl bir $eclis to!lan$tr&
11
;+lcan ve enekerci, a0 10 e0% s& B:
12
1u$cu, a0 10 e0% s& C? N C1