Topakkaya Arslan

Hegel Panteist Bir Filozof Mudur?
(Spinozann Panteist Felsefesinin

Eletirisi Balamnda)

Ist Hegel ein Pantheist Philosoph? (In Bezug auf die Kritik Spinozas
Pantheismus)

Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA

zet
Hegelin (1770-1831) panteist bir filozof olmad zellikle onun
Spinozann panteist felsefesine getirdii eletirilerden anlalabilir. Hegele
gre Spinoza Tanrnn tinsel birliini grmezlikten gelmekte en azndan
bunu temellendirememektedir. Spinoza panteizmindeki ikinci nemli
eksiklik, Tanrnn tzselliinin kabul edilmesine ramen onun znelliinin
yani Tanrnn bir ferdiyete sahip olduunun unutulmasdr. Hegel Her ey
Tanrdr grne iddetle kar kar bunun yerine Her ey Tanrdandr
grn benimser. Hegel (felsefesinin bu tr yorumlara imkan vermesine
ramen) ak bir biimde panteizme ve Spinoza felsefesine kardr.
Anahtar Kelimeler: Tanr, Panteizm, Tin, Spinoza, Evren, nsan.
Varlk, Beden, Madde

Zusammenfassung
Dass Hegel (1770-1831) nicht ein pantheistischer Philosoph ist,
versteht man besonders davon, dass er eine harte Kritik an der
pantheistischen Philosophie von Spinoza gebt hat. Nach Hegel bersieht
Spinoza die Geistlichkeit des Gottes. Wenn es nicht der Fall ist, konnte er
mindestens die Geistlichkeit des Gottes nicht begrnden. Der zweite
Grundfehler Spinozas, nach Hegel, ist die Vergessenheit der Indvidualitaet
des Gottes, obwohl er seine Sunstantialitaet angenommen hat. Hegel ist
streng gegen die Auffasung, dass alles Gott sei. Stattdessen nimmt Hegel
folgende Auffassung an, dass alles vom Gott sei. Als Schlussfolgerung
kann man feststellen, dass Hegel ganz deutlich gegen den Panteismus und
gegen die Philosophie Spinozas ist.
Stichwrter: Gott, Panteismus, Geist, Spinoza, Mensch, Sein,
Leib, Materie.

Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi
The Journal of International Social Research
Volume 1/5 Fall 2008

826 Yrd. Do. Dr. Arslan TOPAKKAYA
I. Giri
Yaznn bu baln grenler ve Hegel din felsefesiyle ilgili derinlemesine
bir alma yapmam olanlar bu soruya byk bir olaslkla evet cevabn
verecektir. Gerekten de genel anlamda Hegel felsefesi panteist unsurlar tayan, en
azndan byle anlamaya imkan veren bir ierie sahiptir. Mutlak Tinin alm
olarak evren, bilincin ve idenin kendini diyalektik bir yntemle amlayp
gerekletirmesi vs. gibi hususlar panteist yaklam akla getirebilecek hususlardr.
Biz bu makalede Hegelin Vorlesungen ber die Philosophie der Religion
(Din Felsefesi Dersleri)
1
adl eserinden hareketle bu sorunun cevabn bulmaya
alacaz nk o, bu soruya bu eserinde olduka ayrntl ve net bir biimde
cevap vermektedir. Yaznn sonraki blmlerinde greceimiz gibi bu cevap
olduka artc bir cevaptr. Bu cevab ararken kendimizi daha ok Hegelin bu
eseriyle snrlayacaz. Konunun anlalmas asndan ilk nce Hegelin Tanr
kavramndan ne anladn ana hatlaryla betimlemek faydal olacaktr.
Hegel din felsefesiyle ilgili grlerini yukarda ad geen eserde ele alr.
Olduka hacimli ve ayrntl olan bu eser genel anlamda Hegelin din felsefesi
hakkndaki grlerini vermekle birlikte zellikle dier dinler hakknda da
(Musevilik, Budizm, Brahmanizm, eski Msr dinleri, in vs.)
2
nemli bilgiler
vermektedir. Eserin birinci cildi (kaynakada 16.cilt) dinle felsefe arasndaki
karlkl mnasebeti, din kavramnn niteliini, inan, dnce ve mitos arasndaki
ilikiyi betimledikten sonra belirli dinler bal altnda doa diniyle dier dinleri
analiz etmeye balar ve bu analizi srasyla in, Hint, Budizm, Pers ve Msr
dinlerini analizle devam eder. Burada ilgin olan Hegelin bu dinler hakkndaki
olduka detayl bir biligiye sahip olmas ve onlara ait eitli karmlarda
bulunmasdr. kinci ciltte Hegel (kaynakada 17.cilt) tinsel bireysellii n planda
tutan dinleri inceler. Bu dinlerden ilk olarak yceliin dini (Religion der
Erhabenheit) olarak betimledii Musevilii ele alr. Daha sonra gzellik dini
(Religion der Schnheit) olarak niteledii antik Yunan dinlerini ve hemen bunun
akabinde amasallk ya da akl dini (Religion- der Zweckmssigkeit oder
Verstand) olarak niteledii Roma dinini analiz eder. Btn bu dinlerden sonra
mutlak din bal altnda Hiristiyanl olduka geni bir biimde ve dini
terminolojiye son derece hakim bir grntyle ve biraz da savunmac bir tavrla ele
alr. Kitabn bu son blmnn tam bir kelam
3
kitabna benzediini sylersek
abartl bir yargda bulunmu olmayz. Bu blmde artk aynen slam felsefesinin
belli bir dneminde grld gibi felsefenin kelamlamasna tank olmaktayz.

1
G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16 ve 17, Theorie
Werkausgabe, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1969. Ayrca konu hakknda daha detayl bilgi iin bkz. Zur
Gottesfrage bei Augustinus, Thomas von Aquin und Hegel / Tadeusz Guz ; Waltraud Maria Neumann ; Horst
Seidl. Hrsg.: Alma von Stockhausen., 1. Aufl., Weilheim-Bierbronnen 2000.
2
Hegelin bu dinler iinde demografik ve teolojik anlamda nemli bir din olan slamdan olduka az szetmesi
olduka hayret verici bir durumdur.
3
Her ne kadar bu kavram slam bir terminoloji olsa da burada kasdedilen ey, daha ziyade kelamn Kelamn
vahyi savunma gdsdr. Bunun yerine apolojist kavram da kullanlabilir. Buradaki ama kelam Kelam ilminin
veya kelami kaygnn sadece slama has bir zellilk olmadn gstermektir.


Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinozann Panteist Felsefesinin
Eletirisi Balamnda) 827
Hegel burada bir felsefeciden ziyade inanan bir hiristiyandr. Burada eserin
bandan buraya kadar gsterilen felsefi tavrdan birden mmin bir hiristiyan
tavrna gei sz konusudur.
Bundan dolay Hegelin Tanr kavram hakkndaki grlerini aktarrken
daha ok birinci cilltteki Tanr
4
bal altnda inceledii blm zerinde
younlalacaktr nk burada din felsefesi asndan genel bir Tanr kavram
analizi yaplmaktadr. Byle bir Tanr betimlemesi kendisini birinci ciltteki bu
genel anlatmla snrlayacaktr nk ikinci ciltteki Tanr kavram, Hiristiyanln
bilinen Tanr kavramdr ve byle bir konunun ale alnmas da en azndan bu
makalenin konusunu oluturmamaktadr.

II. Hegelde Tanr Kavramnn Analizi
Hegel en bata Tanr kavramnn inanan bir insana ifade ettii anlamla,
bilimsel anlamda Tanr kavram arasnda bir ayrm yapar. nanan birisi iin bu
kavram allagelmi, bilinen ve belirli bir ierie sahipken; bilimler iin Tanr
kavram gerek ieriini henz bulamam soyut bir isimdir.
5
Tanrnn ne olduu
sorusunun cevabn ancak din felsefesi verebilir ve bu felsefe de geliim
aamasndadr. Byle bir geliim aamasna dayanan felsefenin ulaaca sonu,
Tanrnn kendinde ve kendisi iin mutlak gereklik olduu, onun hereyi kuatt
ve hereyi iine ald gereidir.
6
Byle bir gereklikten hareket eden dinsel
bilin Tanrnn, hereyin ondan kt ve ona dnd mutlak ve tek hakikat
olduu, tinin derinliklerinin en merkezini oluturduu
7
-ki bu tin dinde kendini
duygu ve dnce olarak gsterir
8
-, hereyin ona muhta olduu ve onun dnda
hibir varln mutlak olmayp
9
kendi bana bir varlnn bulunmad gereine
ular. Bu tespitler
10
Hegele gre balangcn ieriidir ve byle bir ierik de bilim
iin olduka soyuttur. Bilim bu tr soyut betimlemelere deil, dnen bilin ve
dncenin formunun iini dolduracak verilere ihtiya duyar. Hegel dnce formu
ve kavramnn ieriinin doldurulmasn bilimin ura alan olarak grr.
Kuatc
11
varlk olarak Tanr bizim iin, kendi iinde kapal ve kendi
mutlak birliiyle balantl olan bir geliim ilikisi ierisinde gzkmektedir. Tanr
kapal olandr diye bir ey sylediimizde ayn zamanda Tanrnn bizim

4
Bu balk yukarda ad geen eserin 16.cildi s.92-101 arasndadr.
5
Bkz. G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16, s.92.
6
A.g.y.
7
G.F.W. Hegel, Hegel Smtliche Werke, Band XX, Jenenser Realphilosophie II, Vorlesungen von 1805/1806,
hrsg. von G. Lasson, Leipzig 1931, s. 266.
8
G.F.W. Hegel, Grundlinien der Philosophie des Rechtes, hrsg. von J. Hoffmeister, 4. Auflage, Hamburg 1955,
s.288.
9
G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 17, s.213.

10
Bu tespitlerin tek Tanrl dinlerin Tanr anlaylaryla birebir rtt kendiliinden ortaya kmaktadr.
11
Allgemeinheit kelimesinin tam karl genellik olmasna ramen Hegel din felsefesi balamnda bu kavram
kuatc varlk ya da kuatclk olarak tercme etmenin daha doru olacan dnyoruz.


beklediimiz bir geliimle ilikili olduunu sylemi oluyoruz. Fakat Tanrnn
kuatcl balamnda bizim tarafmzdan nitelenen bu kapallk, yine bizzat
Tanrnn kendisiyle ilikilendirilmekte ve ierik olarak nihai anlamda
kavranamaktadr. Fakat biz bu kuatcl ancak mutlak, gereklemi ve
tamamlanm bir ey olarak anlamaktayz. Kendi iinde somut ve tam olan bu
kuatc varlk hakknda sylenebilecek ey onun Bir olduu, dier tanrlarn kart
olmayp, sadece bir ve tek Tanr olduudur.
12
Hegelin burada zellikle slam ve
Museviliin Tanry kendi kartlklarn (ilahlar) inkar etmekle birlemelerinden
ayrldn ve bu balamda ilgin bir yaklam getirdiini belirtmekte fayda vardr.
nk zellikle slam dininde Musevilikte daha gizil bir tarzda- Tanrnn
birliinin n kabul, dier ilahlarn inkardr. Yani Tanr dnda Tanr diye taplan
dier ilahlarn peinen inkar, Tanry birlemenin n artdr. Fakat Hegelde
Tanry bilmenin n art onu dier Tanr ya da tanrcklarla bir kartlk ilikisine
sokmak deildir. O zaten bir ve tektir. Onun dnda bir varlk yoktur ki bu bir ve
tek Tanrnn karsna konabilsin. Yani Hegelde Tanrnn varl ve birlii,
epistemelojik ve ontolojik adan dier tanrlarn inkarna ya da kartlna bal
deildir.
Hegel bu tespitten hemen sonra Tanr ile varlklar arasndaki temel ayrma
dikkati eker. eyler, evrendeki doal ve tinsel gelimeler sonsuz eitlilikte olup,
farkl derecelerde, gte ve ierikte bir varla sahiptir. Fakat bunlarn hibiri kendi
banala sahip olmayp, varlklarn baka bir varla borludur. Aslnda bizim
bunlara varolan sfatn vermemiz bile bir dn olarak verilen bir nitelemedir.
Onlar sadece varln birer glgesidirler. Mutlak anlamda kendi bana olan varlk
Tanrdan bakas deildir.
13
Tanryla dier varlklar arasnda yaplan bu keskin
ontolojik ayrm, Hegel felsefesi iin beklenen ve anlalabilen bir ayrmdr nk
mutlak tinin alm ve kendini gerekletirmesi olarak evren
14
, kendi bana bir
varlk alan olmayp, varln Tanrdan almaktadr. Kendi kuatcl iinde
Tanr, herhangi bir snrlama ve sonlulua sahip olmayp, onun varlk teminat
kendi birliidir ve bu onun ilk temel ieriidir. Bu ierik ise, onun tek gereklik
olarak mutlak tz olmasdr.
15
Bunun dnda gereklik diye adlandrlan eyler
gerek olmayp, kendi balarna varlklarn devam ettirme imkanndan
yoksundurlar.

12
G.F.W. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20 Bnden, cilt 16, s.93.
13
A.g.y.
14
Hegel sadece evreni Tanrnn kendini gerekletirmesi olarak grmekle kalmaz ayn zamanda devleti de
Tanrnn dnyadaki yolu olarak grr. Bkz. A.Topakkaya, Hegelin Hukuk Felsefesinin Ana lkeleri (Grundlinien
der Philosophie des Rechtes) Adl Eserinde Devletin Kurumsal Yapsnn Ana Hatlaryla Analizi, Erzincan
nv.Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt X, say:3-4, Erzincan 2006, s.191.
Ayn konuda daha fazla bilgi iin bkz. Schndelach, H.:Hegel zur Einfhrung, Hamburg 1991, s.143 vd.
15
S. Torsten, Die Negativitt des Absoluten. Hegel und das Problem der Gottesbeweise, s.25 vd. Marburg 2006.


III. Hegelin Spinoza Eletirisi
Burada Hegel makalenin banda cavap aradmz soruyla ilgili olarak
olduka ilgin bir saptamada bulunur. Bu ilgin saptama yukarda ifade edilen
soyut dncelere sk skya bal kalan birisinin ister istemez Spinozizme
16

gideceidir. Bu tespitten sonra Hegel bunun nedenlerini aklamaya alr. Bir ey
olarak tzsellik, znellikten (Subjektivitt) ayrt edilemez. Tanr ise tindir, yani
ezeli ebedi olan mutlak tindir. Bu ideallik yani tinin znellii ve ayn zamanda
kendi kuatcl, kendisiyle olan ilikisi ve mutlak anlamda her zaman kendisi
olarak kalmasyla ilgilidir.
17
Biz bu mutlak tz olarak betimlediimizde, kuatc
varl kendi iinde bir btnlk olarak alglama imkanndan yoksun kalmaktayz.
Kendi iinde somut bir btnlk olarak algladmzda da artk o tin haline gelmi
bulunmaktadr. Byle bir tin kendi somut belirlenimi iinde bir birlik sahibidir ve
yukarda tz olarak betimlediimiz gerekliktir. Mutlak gerekliin kendi
kendisiyle birlii olan tzsellii (Substantialitt) ise, Tanrnn kendisini tin olarak
belirleme annn temelini oluturnaktadr. Felsefenin hatas ise bu noktadan
kaynaklanmaktadr. Felsefenin Spinozizm olmas gerektii sylenmektedir. Bu
felsefenin sonuna kadar gidildiinde bizi ateizme ve fatalizme gtrmesi
kanlmazdr.
18
Hegelin burada Spinozann tz anlayna ve onun doal bir
sonucu olarak ortaya kan panteizmine kar olduu kendiliinden ortaya
kmaktadr. nk bilindii zere Spinoza panteizminde Tanr-evren ayrmas
sz konusu olmadndan dolay, bu felsefede Tanrnn kendine has bir
znelliinden bahsetmek mmkn deildir. Hegel tam da bu noktada Tanrnn
kendine has bir znelliininin olduunu, onun tzsel olmas belirli bir birlik iinde
znel olmasna engel olmad hususunu bize hatrlatmaktadr. Spinoza
panteizmine getirilen belli bal eletirilere Hegelin de katld grlmektedir.
Gerekten de Spinozann Tanr anlayndan ok kolay bir ekilde ateizme ve ayn
zamanda fatalizme gei mmkndr. Eer Tanryla eyler birbirlerinden farkl
olmayp, Tanr evrene ikinse madde adna Tanr inkar edilip kolayca ateizme
gei yaplabilir. Aslnda buna benzer bir problematik Muhyiddin bn Arabinin
vahdet-i vcud anlay iin de geerlidir. Bu dnceden hareketle hem teizime
hem de ateizme geiler sz konusudur ve bunun rnekleri slam Felsefesinde
grlmtr. Ayrca burada Hegelin ifedesinden kendi zamannda Spinoza
felsefesinin olduka etkin olduu sonucunu karmak yanl olmaz nk Hegel,
Tanr anlaynda kendisini ak bir ekilde Spinozaya kar konumlandrmak
zorunda hissetmitir.
Hegel bu tespitler balamnda bunlarla dorudan ilgili olan Tanrnn
birlii ile bakalar arasndaki ayrma konusu zerinde durur. Balangta bir
ve bakalar arasnda herhangi bir fark henz sz konusu deildir ve balangta
sadece Ben vardr bakas deil. Byle bir balangta ierik (Inhalt), tzsellik

16
Tabir aynen Hegele aittir. Kelimenin Almancas Spinozismusdur.
17
A.g.e., s. 94.
18
A.g.e., s.94.


formu olarak vardr. Tanrnn tin olduunu sylediimizde bile bu sz henz
belirsiz bir sz ve dncedir. Burada nemli olan bu anda bilinte neyin ortaya
ktdr. Bu balamda ilk olarak basitlik ve soyutluk bilin yzeyine kar. Bu ilk
basitlikte Tanr kuatclk belirlenimindedir. Bu ierik, temeli oluturan bir unsur
olarak kalr ve buna bal olarak ortaya kan gelimelerde Tanr kendi basitliiyle
ortaya kmaz. Tanrnn evreni yaratmas, ondan bamsz bir bakalamay ve
ktl yarattt anlamna gelmez. Buradan Hegelin ktle aynen iyilik gibi
ontolojik bir anlam veren ve her ikisini de eit derecede nemli gren bir takm
grelere kar geldiini (manieizm gibi) ve onlarn Tanrnn varlndan
bamsz bir varla sahip olamayacaklarn sylemek mmkndr.
Hegel bu saptamadan sonra yukarda ifade edilen balangla o balangcn
bir taycs olan insan arasnda nasl bir iliki olduu sorusuna parmak basar ve bu
balamda biz kimiz sorusunu kendisine yneltir. Biz ya da ben, tin olduka
somut ve eitlilik gsteren bir eydir. Ben temaa eden, gren duyan ve
anlayandr. Bu soruya verilen cevab anlaml klacak dier bir soru da bu ieriin
bizim iin anlamnn ne olduudur. Yani bu ieriin kendisini kendi evinde gibi
hissettii yer neresidir? Dncemi, isteme mi, hayal ya da duygu mu? Bu ierik
kendi zeminini nerede bulmaktadr?
19
Her eyden nce Tanr bizde inanlan,
hissedilen, dnlen ve bilinen olarak ikindir. Kendimizi, sahip olduumuz Tanr
kavramyla ilgili gzlemlere, duyguya ya da tecrbeye gre deil, nmzde
duran, bizi epeevre saran kuatcla ve onun ieriine gre ayarlamaktayz. Bu
birlii karmza alp bizdeki hangi yetinin bu birlii ve teklii kavradn
sorduumuzda aldmz cevap kendi tinimizin bir eylemi sayesinde bu birlii
kavradmzdr. Bu yeti, bu ieriin kendini evinde hissettii tek yerdir ki bu ayn
zamanda dncenin (Denken) de kendisidir. Dnce bu ieriin temelidir ve ayn
zamanda kuatcnn bir edimidir. Dnce kuatcnn anlalmasnn da en etkin
yoludur. Dnceden retilibilen ve dnce iin olan bu kuatclk, olduka soyut
olabilir ve bu durumda sonsuz lsz bir ey olup hibir engeli kabul etmez.
Byle bir kuatclk negatif bir kuatclktr ve onun yeri de yine dncedir.
Tanrdan konutuumuzda bu sreci takip etmekteyiz. Yani dsal ve anlamsal
dnyadan kendimizi ykseltmekte ve yaln bir birlie ulamaktayz. Anlamsal
dnyann zerine kan bu ykseliin ulat yer kuatcnn alandr ve bu alanda
yine dncenin kendisidir. Fakat burada dnce ile farkllk tanmayan, srekli
olan ve hep kendisi olarak kalan kuatc arasnda bir eitlie gitmek yanl olur
nk dnce Hegele gre kuatcnn kendisini gsterdii bir hal ya da tarzdr.
20

Bu anlamda dnceyle Tanr olarak nitelenen kuatc arasnda bir farkllk sz
konusudur. Fakat bu farkllk da sadece bizim refleksiyonumuzla ilgili olup,
ieriin kendisinde byle bir farkllk yoktur. Din inacnda olduu gibi felsefenin
de sonucu, Tanrnn bir ve tek olduu onun dnda hibir gerekliin
bulunmaddr. Byle bir gereklik ve apaklkta dnen olarak nitelediimiz

19
A.g.e., s. 95.
20
A.g.e., s.96.


farklln yeri yoktur.
21
Burada dikkati eken ey, Hegelin btn bir felsefenin
sonucunu- aynen dinin kendisinde olduu gibi- tek ve bir olan Tanr olarak olarak
grmesi ve burada felsefeyi mutlak olarak alp Tanry bir gereklik olarak din
felsefesinin konusuyla snrlamamasdr. Bu anlamda Hegelde felsefeyle din
felsefesi arasndaki farklln zellikle Tanr kavram balamnda ok da belirgin
olmadn sylemek yanl olmasa gerektir.
Byle bir mutlaklk ve kuatcla sahip olan ierik Hegele gre din
olarak betimlenemez. Bunun iin znel tin ile bilincin srece dahil edilmesi
gerekir. Dnce ilk olarak kuatcnn yeridir. Bu yer kendisinde ve kendisi iin
olan varlklarn bir ve ezeli olan tarafndan kendi iine ekildii yerdir. Byle bir
gerek ve mutlak belirlenimde -ki bu belirlenim henz tamamlanm deildir-
Tanr her trl gelimenin tz olarak kalmaktadr. Kuatc bu tz, her trl
farkllklar iine almaktadr. Byle bir kuatc, soyut bir kuatc olmayp,
hereyin kendisinden kaynakland ve yine kendisine dnd sonsuz bir
kaynaktr.
22
Kuatc varlk kendi kendisiyle eit olmas ve devaml kendinde
olmas durumundan hibir zaman ayrlmaz. Kuatc varlk olarak Tanr, grnenin
bir aynas olmaktan teye gemeyen bakas olma durumuna dmez. Bu yaln
birlik ve aklk karsnda maddenin herhangi bir kar koyma gc sz konusu
olamaz. Hegelin bu dncesiyle Hiristiyanlktaki baba-oul-kutsal ruh leme
anlaynn
23
nasl badat konusu cevaplanmas gereken bir mesele olarak
karmzda durmaktadr. Eer Tanr hep kendisinin ayns olarak kalp, ondan
baka bir varlk sz konusu deilse, oul sann ve onun enkarsasyonuna sahne
olan evrenin de olmamas gerekir. Hegel bu sorunu grm ve eserinin ikinci
cildinde bu elikiyi gidermeye almtr. ok boyutlu ve iinden klmas
olduka g olan bu konuyu bir ka cmle ile yle zetleyebiliriz: Sonsuz olan
kendinde ve kendisi iin varlk kendi kendisini farkllatran olarak belirlemesine
ve ortaya koymasna karn, ortaya koyduu bu ey ontolojik anlamda tamamen
kendisinden bamsz bir ey olmayp, nihai anlamda yine kendisine dnmektedir.
Bylece Tanrya ait bir zellik olan farklama, idenin kendine dnmesiyle
ortadan kalkmaktadr. Bu farklama aslnda bir geliim hareketi olarak sevginin
(Liebe) kendi kendisiyle yapt bir oyundur. Byle bir sevgi oyunundaki
farkllama, gerek anlamda bir ayrma ve farkllama deildir. Bakalama
burada tinin en yksek belirlenimi balamnda oul ve sevgi olarak kendisini
gstermektedir. dede farkllk belirlenimi tamamlanm bir sre olmayp genelde
soyut bir farkllk olarak kendini gsterir.
24
Bu anlamda gerek anlamda ontolojik
bir farkllamadan sz etmek mmkn deildir. Farkllk gsterenle farkllaan bir
ve ayn ey olup iki farkl belirlenime deil, tek bir belirlenime sahiptirler. Bu
bak asna gre idenin yargs yle betimlenebilir: Oul sa bakaslk

21
A.g.y.
22
A.g.e., s.97.
23
Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. H. Herbert, Idealismus und Trinitaet, Pantheon und
Goetterdaemmerung. Grundlagen und Grundzge der Lehre von Gott nach dem Manuskript Hegels zur
Religionsphilosophie, Weinheim 1984.
24
A.g.e., cilt II, s.242.


balamnda bir belirlenime sahip olmakta, zgr bir varlk olarak Tanr dnda ve
Tanrsz bir gereklik olarak kendisini gstermektedir. Fakat onun idealitesi,
kendinde ve kendisi iin olan sonsuza geri dn, ilk ide ile bir ve zde olduu
anlamna gelmektedir. Bu srete zorunlu olarak bir farkllk ortaya kmakta ve bu
farkllk da bir bakalamay ortaya karmaktadr.
25
Mutlak zgr olan mutlak ide,
kendini serimleme srasnda ortaya kan belirlenimleri zgr varlklar olarak
serbest brakmakta ve bylece onlar belirli bir varlk kazanmaktadr. zgr bir
varlk ancak zgr dier bir varlk iin vardr ve bu anlamda zgrlk karlkldr.
Bu bakalama ayn zamanda idenin kendi belirlenimde mutlak zgrl ile
ilgilidir. Byle bir bakalama bizzat evrenin kendisidir. Hegel bu bakalamay ve
kendi bana olmay eyleme olarak da tanmlar. Byle bir eylemede mutlak ide
kendine yabanclamakta ve ayn zamanda bu bakalamay hem kendi iinde
barndrmakta hem de onu yanstmaktadr.
26

Fakat evrenin gereklii sadece onun idealitesidir. O kendi bana bir
gereklie sahip olmayp, sonsuz bir ey de deildir. O ancak yaratlm bir eydir.
Onun varl bir anlk bir varlktr ve onun Tanrdan ayrmas ve bakalamas
kalc olmayp, evren tekrar kendi asli kaynana yani mutlak ruha dnmektedir.
Hegele gre bylece ayrma va bakalama uzlamayla neticelenmitir ve bu
aslnda baba ile oul arasndaki ilikiyi gstermektedir. Btn bu anlatlanlardan
anlalaca zere mutlak ide olarak Tanrdan bakalamann ve farklln birinci
basama olan oul ortaya kmakta ve bu sreci farkllaan evren takip etmektedir.
lk bakta yukarda mutlak varln deimezlii ile eliik grnen bu saptama
aslnda bu farklln ve bakaln tekrar mutlak varla yani aslna dnmesiyle
zlm gibi gzkmektedir. Bir baka deyile Tanrya tez nazaryla bakarsak
oul ve evren onun antitezi olmakta fakat sentez aamasnda tekrar tez ile antitez
birlemekte tekrar eski btnlk salanmaktadr. Bu sreci bir gln amasna ve
belirli bir sre sonra tekrar kendi iine kapanmasna benzetmek mmkndr. Oul
ve evren bu anlamda Tanrnn farkl yansmalardr fakat onunla birebir zde de
deildir. Hegel bu balamda panteizme kaymaktan ve felsefi sisteminin panteizm
olarak adlandrlmasndan zenle kanr. Yukarda anlatt ilikinin de panteizm
olmad grndedir. Hegel bunu tzselliin dnlmesi olarak betimler. Tanr
burada ilk olarak sadece tzdr. Mutlak zne olan tin de tzdr fakat o ayn
zamanda kendi iinde znedir. Bu farktan haberi olmayanlar speklatif felsefeyi
(kendi felsefesini kasdediyor) panteizm olarak nitelendirirler. Bu tr insanlar bu
temel ayrm (tz olmak ile bir ferdiyete sahip olma arasndaki ayrm)
grmezlikten gelerek felsefeyi de ksrlatrmaktadrlar.
27

Hegel kendi felsefesiyle panteizm arasndaki bu temel ayrmdan sonra
panteizmin tanmn yapar. Her ey, her trl varln oluturduu bir kompleks
olarak btn evren, sonsuz sayda sonlu varlklar Tanrdr
28
. Bu anlaya her eyi

25
A.g.e., s.243.
26
A.g.y.
27
A.g.e., cilt I, s.97.
28
A.g.e., s.97.


mesela u aacn ya da u kadn Tanr olduunu iddia ettii sulamas
yaplmaktadr. Tanr hereydir, her trl tek tek nesnedir. Tanr cinstir (Gattung)
dediimde bir genellii ve kuatcl kasdetmekteyim. Fakat bu kuatclk hereyi
iine alan klllikten (Allheit) farkl bir ey olup, kuatclk bu klllik iinde tek
tek varolanlarn temeli ve gerek ierii olarak karmza kar.
Hegele gre herhangi bir dinin byle panteist bir gr benimsemesi
mmkn deildir. O, panteist grn tamamen yanl olduu inancndadr ve
hibir insann aklna her eyin Tanr olduunu sylemenin gelemeyecei
iddiasndadr.
29
Hegele gre spinozizm, tanrsal olann her eyde sadece kuatc
bir ierik olarak varolduunu ve ayn zamanda bu tanrsalln eylerin zn de
oluturduunu iddia eder. Brahma ben parlayanm, metaldeki ltym, rmaklarn
yataym ve canllardaki yaamm der ve bylece bireysellik ortadan kalkar.
Fakat Brahma ben metalim, ben rmam demez. Parlayan metal deil, kuatc,
tzsel olan ve tek tek varlklarn zerinde olan varlktr. Yani her ey o deil her
ey ondandr. Her eyin Tanr olmasyla, her eyin Tanrdan olmas mahiyet
itibaryla birbirlerinden olduka farkl eylerdir. Hegel buradaki pozisyonunu her
ey odur diyen panteistler kar konumlandrr ve her ey ondandr grn
benimser. Bu tespit bize tasavvuf felsefesindeki vahdet-i vcudcularla vahdet-i
uhudcular arasndaki mehur tartmay hatrlatmaktadr. Ksaca vahdet-i vcud
grn benimseyenlerin (bata bn Arabi olmak zere) her ey odur ilkesinden
hareket ettiklerini, vahdet-i uhud grn savunanlarn mam Rabban her ey
ondandr ilkesini benimsediklerini belirtip, olduka detayl ve ayr bir almann
konusu olababilecek bu konuda bu kadarla yetinmek istiyoruz.
30

Zamansallk ve uzam canllara ait bir kategoridir. Tanr bu kategorilerin
dndadr. Her eyin Tanr olduu sylenildiinde tek tek varlklar btn
snrllklaryla ve sonluklaryla ortadan kaldrlm olmaktadr. Panteizm sadece
soyut birlii n plana karmakta buna karn tinsel birlii ise geri plana
atmaktadr. Fakat tek tek nesnelerin varln inkar etme ve onlara gereklik
vermemenin aslnda Tanr kavramna ulamamz salayan yollarn da kapanmas
anlamna geldiini grememektedir. Bunlar ayn zamanda Eleallara da
inanmamaktadrlar. Onlar sadece Birin varolduunu ve bunun dnda hibir ey
olmadn sylemilerdir. Her sonlu ey onlara gre Birin olumsuzlanmas
anlamna gelir ve hilik, sonluluk, snrlama ve snrlanma sz konusu deildir.
31

Spinozizm ateizmle sulanmtr. Bu bir tarafa, evrenin bu grn anlad gibi
olmad ok aktr. Evren kendi varlyla karmzda durmakta ve yaammz bu
varlk temeli zerine oturmaktadr. Bununla birlikte felsefi anlamda dnya bir
gereklik olmayp, ondaki tek tek nesneler de yine bir gereklie sahip deildir.
32

29
A.g.e., s.98.
30
Konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. M.S. Aydn, Din Felsefesi, Seluk yay.,3.bask, Ankara 1992, s.179-
200.
31
G.F.W. Hegel, Din Felsefesi zerine Dersler, cilt I, s.98.
32
A.g.e., s.99.


Spinozizme sk sk getirilen eletiri ya da sulamalardan biri de hereyin
bir ve tek olduu dnyada iyi ile kt arasnda hibir ayrmn yaplamayaca ve
iyilik ile ktlk kavramlar zerine kurulmu olan dinin ortadan kalkaca
eletirisidir. Byle bir durumda da bir insann iyi ya da kt olmas arasnda bir
farkn olamayaca iddia edilmektedir. Hegel bu tespitten sonra iyi ile ktnn
arasnda ayrmn tek gereklik olan Tanrda ortadan kalktn, Tanrda
ktln olmadn, iyi ile kt arasndaki ayrmn ancak Tanrnn kt olmas
durumunda sz konusu olabileceini bunun da Tanr iin sylenemeyeceini
belirtir.
33
Tanrda iyi-kt ayrmndan bahsetmek mmkn deildir. O sadece
iyidir. yi kt ayrm zaten farkllkla ortaya kan bir eydir. Bu tespitlerle
Hiristiyanln iyilik retisinin olduka uyutuu aikardr. Bu yzden
Hiristiyanlkta eytan btn ktlklerin sorumlusu olarak gsterilir. Bu inan o
kadar abartlmtr ki sanki manieizmde olduu gibi, mutlak iyi Tanrnn yannda
yine temel bir ilke olarak mutlak kt bir eytan konur. Bylece hi istenmemesine
ramen eytana ontolojik anlamda kymet ve arlk verilir. Bu durum bugn Bat
insannn ahsi hayatnda, kltr ve edebiyatnda hatta sinemasnda bile ak bir
ekilde grnen bir husustur.
Tz olarak Tanrda farkllk yoktur. Tanrnn evrenden ve zellikle
insandan farkllnda iyilik ve ktlk arasndaki ayrm aa kmaktadr.
Spinozizm Tanr ile insan arasndaki farklln temel belirleniminden hareketle
insann tek hedefini Tanr olarak belirlemek zorunda olduu gereini dile getirir.
nsanlar iin Tanrnn sevgisi ve sadece bu sevgiye ynelmesi onun farklln
ortaya koymak olmayp, sadece ynn Tanrya dnmekten ibarettir. Bu
balamda ktln yok hkmnde olduu ve insann bu farkll potansiyel
halden edim haline getirmemesi, ahlakn en yksel ilkesi olarak karmza
kmaktadr. Bu farkllk zerinde srar eden ve onu Tanrnn kart (ayr bir g
anlamnda) koyan kimse kt bir kimsedir. Bu ktlkte srar etmeyen ve kendi
gerekliini Tanrda bulan kii ise iyi insandr. Spinozizmde ise iyilik ve ktlk
arasnda bir farkllk ortaya kmakta, iyilik Tanr ktlk ise insan ya da insani
kaynakl olarak grlmektedir. Tanrda bu farklln olmad, fakat insanda bu
farklln olduu ve insann ikisi arasnda bir yerde olduu vurgusu yaplmaktadr.
Hegel bu ayrm yzeysel bir ayrm olarak grr.
34
Bu dnce ayn zamanda
felsefenin bir zdelik sistemi olduunu iddia eder. Tzn kendi kendisiyle bir ve
zde olduu dorudur. Fakat bu tz ayn zamanda bir tindir. zdelik ve bu
zdeliin kendisiyle kurmu olduu birlik nihai anlamda hereydir. Fakat zdelik
felsefesinde sz edilen zdelik, sadece soyut bir zdelik ve birlik olup, bu birliin
kendi iindeki belirleniminden sz edilmeyip, bu birliin kendisini tz ya da tin
olarak belirleyip belirlemedii de bir kenara braklmaktadr. Halbuki btn felsefe
bu birliin kendini belirledii alanndan baka bir ey deildir. Ayn zamanda din
felsefesi de birliklerin pe pee gelmesi ve kendilerini srekli olarak yeniden

33
A.g.y.
34
A.g.e., s.100.


belirlemesiyle ilgilidir.
35
Tanrnn birlii her zaman onun birlii olarak
kalmaktadr fakat bu birliin kendini nasl belirledii zellikle gzard
edilmektedir. Bu birlik kendini ilk olarak tinsel farkllk balamnda bilin olarak
gstermekte ve tam da bu noktada din balamaktadr. Mutlak kuatc varlk
kendisini belirlemeye baladnda, yani tin olarak Tanrnn yine tinin iini
doldurmas durumunda Tanr bilincin konusu olmaktadr ve bylece balangtaki
genellik ve farkl dnce belirli bir iliki ierisine girmektedir.

IV. Sonu
Btn bu anlatlanlardan sonra balangta sorduumuz soruya ayn
zamanda makalenin sonucu olarak da vereceimiz cevap Hegelin panteist bir
filozof olmaddr. Onun niin panteist bir filozof olmad yukarda zellikle
Spinozann panteist felsefesine getirdii eletirilerden anlalabilir. Hegelin niin
panteist olmadn yukarda getirdii eletiriler balamnda ele alnacak olursa
unlar sylenebilir: Spinoza zelinde panteizm Tanrnn soyut mutlak birliini
kabul ederken ve Tanrnn varl karsnda dier varlklara varlk derecesi
verilemeyeceini sylerken nemli bir hata yapmaktadr. Yani Hegele gre
Spinoza Tanrnn tinsel birliini grmezlikten gelmekte en azndan bunu
temellendirememektedir. Bu balamda ikinci nemli eksiklik, Tanrnn
tzselliinin kabul edilmesine ramen onun znelliinin yani Tanrnn bir
ferdiyete sahip olduunun unutulmasdr ki bu hite gzard edilecek bir hata
deildir. Hegel -hakl olarak- hibir din ya da inanan bir insann somut bir nesneyi
Tanr olarak vasflandramayaca tespitinde bulunur. Aslnda Spinozann aka
somut herhangi bir nesnenin Tanr olduunu sylediini iddia etmek biraz zorlama
bir yorum olsa da, Hegel bu tespitlerin onun felsefesinden kolayca karlabilecei
dncesindedir ve byle bir gr ona gre tamamen yanltr. Hegelin bunun
yanlln anlatt yukardaki rneklerden kan sonu, onun Her ey Tanrdr
grne iddetle kar kt bunun yerine Her ey Tanrdandr grn
benimsediidir. Bu anlamda onun bu konu hakkndaki gryle slam felsefesi ve
Tasavvufta nemli bir tartma konusu olan ve ban Arabi-Rabbani (bn Arab-
Rabban) tartmasnda kategorik olarak Her ey Tanrdandr diyen Rabbani ile
dnsel anlamda bir yaknlk kurmak zor olmasa gerektir.
Hegel panteist anlayn Tanr dnda varlk kabul etmeyerek aslnda
bizzat Tanrya giden yollar tkad saptamasnda bulunur. Bu tespit gerekten de
olduka nemli ve kanmzca doru bir tespittir. Evren olmadan biz Tanry nasl
bilebileceiz? sorusunun doyurucu bir cevab ne yazk ki Spinozada yoktur. Bu
soruya Tanr fikrinin doutan geldii eklinde bir cevap verilebilirse dahi bu
cevabn o halde niin inanmayanlar vardr? sorusu karsnda zayfl ortadadr.
Panteizm ayn zamanda ahlak felsefesi asndan da kmazdadr nk iyi-kt
ayrmn belirsiz hale getirmektedir. Bu felsefe iyi olarak mutlak anlamda Tanry

35
A.g.e., s.100-101.


grrken kt olarak insan ya da insani edimleri grerek aslnda gerekte
varolmayan bir ayrma gitmitir ki bu ayn zamanda bizzat panteizmin birlik
anlayna da ters den bir eydir.
Hegelin panteizme bu kadar sert eletiriler getirmesinin nemli bir sebebi
de, onun iyi bir hristiyan olmas ve Hrisityanlk retisini ak bir ekilde olmasa
da savunma gdsdr. Son cmle olarak u sylenebilir: Hegel, kendi felsefesinin
bu tr yorumlara imkan vermesine ramen, ak bir biimde panteizme ve Spinoza
felsefesine kardr.

Kaynaka
Aydn, M.S..: Din Felsefesi, Seluk yay.,3.bask, Ankara 1992.
Hegel, G.F.W.: Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20
Bnden, cilt 16, Frankfurt am Main 1969.
Hegel, G.F.W.: Vorlesungen ber die Philosophie der Religion, Werke in 20
Bnden, cilt 17, Frankfurt am Main 1969.
Hegel, G.F.W.: Hegel Smtliche Werke, Band XX, Jenenser Realphilosophie II,
Vorlesungen von 1805/1806, hrsg. von G. Lasson, Leipzig 1931.
Hegel, G.F.W.: Grundlinien der Philosophie des Rechtes, hrsg. von J.
Hoffmeister, 4. Auflage, Hamburg 1955.
Herbert, H.: Idealismus und Trinitaet, Pantheon und Goetterdaemmerung,
Grundlagen und Grundzge der Lehre von Gott nach dem Manuskript Hegels zur
Religionsphilosophie Weinheim 1984.
Schndelach, H.: Hegel zur Einfhrung, Hamburg 1991.
Topakkaya, A.: Hegelin Hukuk Felsefesinin Ana lkeleri (Grundlinien der
Philosophie des Rechtes) Adl Eserinde Devletin Kurumsal Yapsnn Ana
Hatlaryla Analizi, Erzincan nv.Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt X, say:3-4,
Erzincan 2006.
Torsten S.: Die Negativitt des Absoluten. Hegel und das Problem der
Gottesbeweise, Marburg 2006.
Von Stockhausen, A. (Hrsg.): Zur Gottesfrage bei Augustinus, Thomas von Aquin
und Hegel / Tadeusz Guz ;Waltraud Maria Neumann, 1. Aufl., Gustav-Siewerth-
Akad., Weiheim 2000.

Topakkaya Arslan

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Topakkaya Arslan

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Hegel Panteist Bir Filozof Mudur?

(Spinozann Panteist Felsefesinin

Anda mungkin juga menyukai