M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

59

Adaptivna rekonstrukcija elita u post-socijalisti~koj
Jugoslaviji

MLADEN LAZI]
Filozofski fakultet
Beograd


1. Koncept elite
Proces post-socijalisti~ke transformacije je dao impuls prou~avawu elite
(vidje}emo da za to postoje dobri razlozi!) kako na empirijskom tako i na
teoretskom podru~ju. U zemqama centralne i isto~ne Evrope su upravo za-
vr{eni ili su u toku izrade mnogi radovi na temu elite, a prate ih ili im
prethode teorijska razmatrawa (vidi npr. posebno izdawe Teorije i dru{tva,
1995). Dok su empirijska istra`ivawa prikupila obiqe jako va`nih podata-
ka, teorijske rasprave su obnovile ambivalentnost koja prati razvoj teorije
elite od wenog nastanka. Ova ambivalentnost se ti~e samog koncepta elite,
uloge i pozicije elite u procesu dru{tvenog strukturisawa, odnosa izme|u
pojmova elita i klasa, itd. Nerije{ena osnovna pitawa su dovela do jalovih
rasprava najboqe ilustrovanih dilemom o cirkulaciji ili reprodukciji
elite u periodu transformacije koje su ograni~ile interpretaciju pri-
kupqenih podataka. Naravno, nije mogu}e rije{iti ove probleme u okviru
jednog relativno kratkog ~lanka, ali je neophodno skicirati neke odgovore
kako bi na{a interpretacija skora{wih nalaza o elitama u Jugoslaviji
imala vi{e smisla.
U istoriji teorije elite mogu}e je izdvojiti dva op{ta pristupa. Prvi,
karakteristi~an uglavnom za stare teoreti~are, je individualisti~ki
pristup. Pareto, Moska i wihovi sqedbenici definisali su elitu prema
individualnim sposobnostima wenih ~lanova (preduzetni~ki talenat, spo-
sobnost organizacije, itd.). Po{to ovaj proces neizbje`no vodi ka psiholo-
gisti~koj interpretaciji dru{tvenog `ivota, napusti}emo ga bez daqe ela-
boracije. Drugu teorijsku tradiciju mo`emo nazvati pozicionom. Uglavnom
je dijele na dvije podgrupe: jedna, u kojoj vrhunske institucionalne pozi-
cije predstavqaju kriterijum izdvajawa ~lanova elite od ostatka dru{tva;
i druga, gdje akumulirana mo} i, veoma ~esto, spremnost (sposobnost, itd.)
za djelovawe predstavqaju osnovu za definisawe elite (ovo je, naravno, po-
jednostavqeno, jer postoje i autori koji poku{avaju da spoje ova dva pristupa).
Problem prvog, institucionog pristupa, je to {to je on empirijski prije
nego teorijski pristup: on mo`e sadr`ati mnogo razli~itih i ~ak suprot-
nih interpretacija logike socijalne reprodukcije (konfliktne, funkcio-
nalne, itd.). Neko }e re}i da nema ni{ta lo{eg u toj definiciji dok god je
zadr`avamo na deskriptivnom nivou. Ali te{ko}e nastaju ekstenzijom
ovog pristupa na analiti~ki nivo. Pomenu}u dva problema ove vrste. Pri-
stalice institucionog pristupa prate}i jednu drugu dugotrajnu tradiciju
teorije elite kao po pravilu istra`uju samo vrh dru{tvene hijerarhije
(ekonomske, politi~ke, vojne, itd., mo}ne elite) i shodno tome redukuju
ostatak dru{tva na neizdiferenciranu masu. Na ovaj na~in se odnosi u
60 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

okviru ukupne dru{tvene hijerarhije zamagquju, a masa mo`e biti shva}e-
na samo kao objekat djelovawa elite. Prema tome, umjesto studije o odnosima
izme|u elite i mase, tema istra`ivawa postaje samo oblikovawe mase od
strane elite. Ovo pokre}e drugu, jo{ zna~ajniju pote{ko}u. Institucioni
pristup mo`e biti koristan pri opisivawu konkretnih mehanizama vrbovawa,
pona{awa, stavova, itd. odre|ene dru{tvene grupacije. Me|utim, ovo ne mo`e
dosti}i problem konstitucije i reprodukcije samih institucija (po{to su
one proizvod kompleksnih dru{tvenih odnosa).
Suvi{e uop{ten (neodre|en, prazan prema Maksu Veberu) sadr`aj os-
novnog pojma mo}i predstavqa osnovnu pote{ko}u drugog pozicionog
pristupa prou~avawu elite. Uzmimo jedan primjer da ilustrujemo ovaj slu~aj.
Etzioni-Halevy je jedan od autora koji poku{ava da prevazi|e ovu pote{ko}u.
Ona zapo~iwe svoju studiju standardnom definicijom elite, koja mo`e biti
izdvojena od ne-elite po obimu svoje mo}i i uticaja (1993: 13). Kasnije ona
postaje odre|enija: To mogu biti oni koji ~ak i unutar sopstvenih klasa
imaju ve}eg udjela u aktivnoj kontroli nad organizacionim/administra-
tivnim izvorima mo}i. Ili to mogu biti oni koji imaju ve}eg udjela u posje-
dovawu znawa, ambicije, harizme, vremena, motivacije i energije. U svakom
slu~aju to su mu{karci i `ene unutar svake dru{tvene klase koji, na osnovu
ovih bogatstava, imaju mogu}nost i voqu da se ukqu~e u odre|ene aktivno-
sti koje su {ireg zna~aja i imaju uticaj na dru{tvo. (str. 44)
U ovoj definiciji su va`na tri elementa. Kao prvo, mo} je odre|ena kao
kontrola nad bogatstvima: fizi~ke prirode, organizaciono-administra-
tivnim, simboli~kim, materijalno-ekonomskim, psiho-personalnim (cf. str.
94). Po{to je zapo~ela analizu op{tim konceptom mo}i, nije iznena|uju}e
{to je u svojoj definiciji spojila individualisti~ki (ambicija, moti-
vacija, harizma) i pozicioni pristup. Rekao bih, me|utim, da je u okviru
dru{tvene studije naglasak na sistemskom porijeklu elitnih pozicija odlu-
~uju}i. Prema tome, bilo bi prikladnije tuma~iti bogatstva u Bourdieu-ovom
smislu kapitala ekonomskog, dru{tvenog, politi~kog, kulturnog kao
entitet koji se mo`e akumulirati, reprodukovati u pro{irenom obliku,
dobiti i izgubiti, pretvoriti itd. (cf. Bourdieu, 1986).
Drugi element navedene definicije uvodi aktivnost kao odre|enu karak-
teristiku ~lanova elite. Teoreti~ari elite su, implicitno ili ekspli-
citno, uvijek ukazivali na aktivnost kao na krucijalnu supstancu ove grupe.
Ovdje je na{ autor opet pomije{ao dva pristupa: aktivnost nije, primarno,
rezultat ne~ije voqe; ona je neminovna posqedica pozicije koju ~lanovi
elite zauzimaju (bogatstva se ne mogu ponovo stvoriti, akumulirati, itd.
bez aktivnosti!). Uzgred, prema Etzioni-Halevy-jevoj, klasa ne mo`e djelova-
ti, dok elita mo`e. Razlog le`i u konceptu aktivnosti: da bi se ostvarila
aktivnost neophodno je donijeti odluku i, kona~no, u~initi napor da se ona
implementira (str. 35). Ovo je iznena|uju}e uska koncepcija. Pomiwawe
implementacije je tautologija, po{to implementacija zna~i sam proces
aktivnosti. Postulirati dono{ewe odluke kao fundamentalni princip
aktivnosti izgleda prikladnije za teoriju organizacije nego za op{tu teo-
riju dru{tvenog sistema i dru{tvenih promjena.
Dolazimo do tre}eg elementa definicije Etzioni-Halevy-jeve, koji je po-
sebno va`an za na{u temu. Autor shvata elitu kao gorwe slojeve dru{tvenih
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 61

klasa (izgleda da je na ovaj na~in rije{en stari problem redukovawa ostatka
dru{tva na masu). Rezultat ovog rje{ewa, me|utim, treba da spoji dva tra-
dicionalno suprotstavqena pristupa teorije klase i elite (mnogi su
autori to ve} ~inili, ali je samo nekolicina wih bila svjesna ovog problema).
Da bi postigla fuziju, ona dosqedno defini{e klase na jedan uop{teniji
na~in, kao grupe koje se me|usobno razlikuju po obimu u okviru kog one
posjeduju i kontroli{u bogatstva, a prije svega materijalna bogatstva (str.
13). Problem ove definicije je {to je ona gradaciona (obim podrazumi-
jeva kvantitativnu nejednakost), tako da joj izmi~e kqu~ni smisao teorije
klasa: interpretacija me|uklasnih odnosa kao su{tinski konfliktnih.
Ovdje je neophodno navesti neke uop{tene primjedbe koje se ti~u teorije
klase i elite. Istorijski razvoj obje teorije, kao i wihove unutra{we lo-
gike, konceptualne aparature, itd., jasno daje do znawa da wihovi pobornici
poku{avaju analizovati dva razli~ita skupa problema. Fundamentalno pi-
tawe teoreti~ara klase je bilo: kako su socijalni sistemi ili, uop{tenije,
na~ini produkcije dru{tvenog `ivota nastali i nestali; koji su zakoni
wihovog uspona i pada, uslovi wihove reprodukcije, itd. Teoreti~ari elite
su se bavili drugim skupom pitawa: ko su bili najaktivniji u~esnici u na-
stanku, reprodukciji i nestajawu dominantnih dru{tvenih odnosa u odre|e-
nim istorijskim okolnostima. Drugim rije~ima, teoreti~ari klase su se ba-
vili dinamikom op{teg sistema, dok su se teoreti~ari elite koncentrisali
na konkretne mehanizme dru{tvenih promjena. Zbog toga je teorija klase
mnogo boqe razra|ena na apstraktnijem analiti~kom nivou, dok se u poku-
{ajima prou~avawa konkretnih istorijskih procesa ({to je posebno bio
slu~aj sa sociolo{kim pregledima u datim dru{tvima) mogu prona}i mnoge
nedosqednosti, a ~ak i promjene teorijskih stajali{ta {to predstavqa po-
mak ka funkcionalnoj teoriji, da bi se izbjegle nerealne pretpostavke.
Nasuprot tome, teorija elite je bila trivijalna, deskriptivna i ne-anali-
ti~ka na apstraktnijem nivou, dok su empirijska istra`ivawa iz ove per-
spektive ~esto bila veoma ubjedqiva. Jednom rije~ju, ova dva pristupa su kom-
plementarna i ne iskqu~uju jedan drugi, sve dok poku{avaju dati odgovor na
dva legitimna pitawa, su{tinska za sociolo{ku nauku. Isto tako, spajawe
dvije razli~ite perspektive neminovno vodi do nedosqednosti: pozicije
klase i elite ne mogu odgovarati jedna drugoj; ni politi~ka ni kulturna
elita radni~kog pokreta ne mo`e pripadati radni~koj klasi navedimo
najo~igledniji primjer. Prema tome, moramo ih uzeti odvojeno i koristiti
jednu ili drugu zavisno od problema koji analizujemo.
Kona~no, na osnovu prethodne diskusije, ja bih elitu definisao na sqede}i
na~in: to je grupa koja posjeduje koncentrisanu kontrolu nad akumuliranim
bogatstvima koja su neophodna za reprodukciju osnovnih uslova, na kojima
po~iva dati (ili potencijalni) na~in produkcije dru{tvenog `ivota, i koja
ima aktivnu ulogu u reprodukciji tih uslova. Dozvolite mi da veoma kratko
prokomentari{em ovu definiciju. O~igledno je da je predlo`eni pristup
strukturalni i istorijski. Bogatstva (kapital, itd.) o kojima govorimo tre-
ba da predstavqaju osnovu na kojoj je izgra|en odre|eni tip dru{tvenih od-
nosa. Naravno, to su uvijek ekonomska, politi~ka, kulturna bogatstva, ali
je odre|eni red determinacije me|u wima ono {to defini{e odre|eni oblik
dru{tva (akumulacija ekonomskog kapitala je osnova kapitalizma; integra-
62 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

cija politi~kog, ekonomskog i kulturnog monopola je osnova dominacije
klase u socijalizmu, itd.). Prema tome, same elite potrebno je definisati
razli~ito (istorijski) u odre|enim dru{tvima, a isto va`i i za wihove
odnose prema klasama. Tako|e je neophodno napraviti razliku izme|u elita
po bogatstvima kojima raspola`u, ali i po wihovim odnosima prema posto-
je}em poretku: neke mogu biti wegovi ~uvari, dok druge mogu biti nosioci
nekog drugog (potencijalnog) poretka. Mo`e se zapaziti da su akumulacija
bogatstava i aktivnosti elite me|usobno zavisne: akumulacija je kqu~ni
preduslov za aktivnost, dok aktivnost osigurava akumulaciju.

2. Klasa i elita u interpretaciji post-socijalisti~ke transformacije
U drugom dijelu ovog ~lanka nazna~i}emo kako se ove dvije teorijske per-
spektive mogu koristiti u istra`ivawu sloma socijalizma i procesa aktu-
elne dru{tvene transformacije.
Teorijske (cf. Fehler et al., 1984; Lazi}, 1987) i empirijske studije (Lazi},
1994) su jasno pokazale da je socijalizam bio poseban tip klasnog dru{tva.
Odre|ena forma wegove re/produkcije, u kojoj je vladaju}a klasa imala mo-
nopol nad svim sub-sistemima dru{tva, u~inila je ovu klasu jedinim aktiv-
nim dru{tvenim subjektom (ovo zna~i da je slagawe izme|u vrha vladaju}e
klase i samo jedne! elite ovdje postojalo; ni`i slojevi ove klase, i qudi
uglavnom intelektualci koji su organizovali disidentne pokrete, mogu
se nazvati sub-elitom, slijede}i terminologiju Etzioni-Halevy-jeve cf. str.
44). Druge grupe sredwi stale`, radnici, seqaci, sitni preduzetnici
nijesu imali mogu}nosti da se ekonomski i politi~ki organizuju, da razviju
sopstvene ideologije, da kolektivno djeluju (jedini izuzeci npr. Solidar-
nost u Poqskoj pojavili su se kad se sistem na{ao u dubokoj krizi). Ipak
je dinamika koja je dovela do kolapsa sistema imala klasni karakter, a
glavni pokreta~ ove dinamike bila je, ponovo, vladaju}a klasa.
Dozvolite mi da ovaj komentar sasvim kratko pojasnim (razra|enu ras-
pravu vidi u Lazi}, 1994). Upravqa~ka ekonomija je sistemski/sistemati~no
proizvodila stagnaciju i krizu, prebacuju}i dio upravqawa sa vrha na ni`e
nivoe u hijerarhiji. Ovaj pokret nije rije{io ekonomske probleme; {tavi-
{e, on je zao{trio konflikte unutar vladaju}e klase du` teritorijalnih
i funkcijskih linija. Obnovqena centralizacija je samo pogor{ala eko-
nomske probleme, tako da je u doba Gorba~ova oprobana nova strategija: kom-
plementirawe decentralizacije kontrolisanom, ograni~enom liberaliza-
cijom. Liberalizacija je intelektualcima dala prostora da delegitimizuju
socijalisti~ki sistem. Poklapawe ekonomske, politi~ke i zakonske krize
omogu}ilo je masovnu mobilizaciju stanovni{tva (veliki dio sredweg sta-
le`a i radnika), koja je zbacila stari re`im.
Stari sistem, me|utim, nije samo sprije~io formirawe ni`ih dru{tve-
nih grupa koje su bile ukorijewene u sistemu. On je u~inio isto i za mogu-
}e nosioce nastaju}eg sistema; ili preciznije: upravqa~ka ekonomija nije
dozvoqavala razvoj jezgra preduzetni~ke klase. Pokreta~i transformacije
socijalisti~kog sistema, prema tome, nijesu mogle biti klase; weni nukle-
usi su (nove) elite (u usponu). Postoji jo{ jedna posqedica odre|ene forme
organizacije socijalisti~kog sistema tj. fuzije ekonomskih, politi~kih
i kulturnih sub-sistema na proces transformacije: ove elite (pokreta~i)
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 63

se ne mogu jasno razdvojiti. Qudi koji akumuliraju razli~ite oblike bogat-
stava dolaze iz razli~itih sfera: individualci sa akumuliranim politi~-
kim kapitalom prethodni ~lanovi nomenklature postaju preduzetnici;
intelektualci su vo|e politi~kih partija; novi bogata{i imaju direktan
politi~ki uticaj, itd. Drugim rije~ima, konverzija razli~itih formi
kapitala je postala ekstremno brza i masovna.
Izgleda nam, prema tome, sasvim logi~no da ne mo`emo analizovati
post-socijalisti~ku transformaciju u terminima klase: jedina grupa koja je
u u`em smislu predstavqala klasu u socijalizmu vladaju}a klasa, sa svo-
jom organizacijom, definisanim interesima, samosvije{}u, sposobno{}u
djelovawa, itd. rapidno nestaje. A nove klase su tek po~ele da se formi-
raju: odnosi izme|u klasa, koji su osnova obrazovawa klasa, tek se pojavquju
na istorijskoj sceni. Sa ove ta~ke gledi{ta, savremene sociolo{ke rasprave
o prirodi i ulozi elita u transformacionom procesu mogu izgledati
sasvim prikladne. U svom sada{wem obliku, me|utim, kada se ona uglavnom
vrti oko pitawa da li se elite reprodukuju ili cirkuli{u, ova je ras-
prava konceptualno zbuwuju}a i zavodqiva.
Najo~igledniji razlog za prethodni zakqu~ak je sqede}i: koncentrisati
se na formu promjene elite zna~i da je su{tinski aspekt promjene sistema
tj. promjena mehanizama pomo}u kojih klase/elite sti~u svoje pozicije
stavqen po strani. Prema tome, na konceptualnom i na istorijskom nivou
neophodno je razlikovati dva procesa: a) kolaps socijalizma, koji tako|e
zna~i i kolaps nomenklature kao klase; u ovom procesu su qudi koji su
(primarno) akumulirali kulturni i socijalni kapital imali, prvo, aktivnu
ulogu u delegitimizaciji sistema, i drugo, sebe su promovisali u dio poli-
ti~ke elite, konverzijom svojih bogatstava; i b) nastali period transfor-
macije, u kom elite formiraju nove dru{tvene odnose. Uzgred, ~lanovi vrha
nomenklature (odgovaraju}e elite u socijalizmu) imaju mnogo mawe {anse
da postanu dio nove elite u ve}ini post-socijalisti~kih zemaqa, zbog svoje
simboli~ke povezanosti sa starim re`imom. U drugu ruku, pripadnici sred-
wih i ni`ih slojeva nomenklature (prethodne sub-elite) ne nailaze na zna-
~ajnije prepreke u konverziji svog kapitala politi~kog, dru{tvenog, kul-
turnog tako da mnogi od wih stupaju u nove (preduzetni~ke, politi~ke) elite.
Ako detaqnije osmotrimo teku}e rasprave izme|u pobornika teze o cir-
kulaciji i reprodukciji elita u procesu post-socijalisti~ke transfor-
macije (cf. Teorija i dru{tvo, 1995), mo`emo zakqu~iti sqede}e. Teza cir-
kulacije se mo`e sa mnogo vi{e opravdawa primijeniti na socijalisti~ku
nego na post-socijalisti~u elitu. Naime, tokom stvarawa socijalizma pret-
hodna vladaju}a klasa nije bila uni{tena samo kao klasa. Legitimizacija
novog sistema je zahtijevala da se wenim ~lanovima a posebno ~lanovima
elite prethodnog re`ima onemogu}i zauzimawe vi{ih upravnih polo`aja
u novom sistemu (uz malobrojne izuzetke). Kasnije je cirkulacija elite na-
stavqena kroz istoriju socijalizma: ako bi ~ak i djeca ~lanova nomenkla-
ture imala natprosje~nu priliku da zauzmu vladaju}a mjesta, najve}i dio
pripadnika vladaju}e klase uziman je iz ni`eg a tokom posqedwe dekade
uglavnom iz sredweg dru{tvenog stale`a ({to je to vi{e bio slu~aj, bile
su i neizvjesnije vi{e elitne pozicije, vidi podatke za biv{u Jugoslaviju u
Lazi}, 1987, 1994).
64 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

Priroda post-socijalisti~ke transformacije spre~ava bilo kakvu sli~nu
sistemsku politiku vrbovawa elite. Wena postepenost je ~lanovima no-
menklature dala vremena za konverziju kapitala, a wen demokratski karakter
mogu}nost da ostanu u politici i ~ak, s vremena na vrijeme, zauzimaju elit-
ne polo`aje zahvaquju}i smjewivawu naklowenosti i nenaklowenosti
stanovni{tva. Stoga nije iznena|uju}e {to dostupni empirijski podaci
pokazuju visok procenat ~lanova prethodne vladaju}e klase u novoj eliti
(vidi podatke za ^e{ku u Mateju/Lim, 1995; za Poqsku, Wasilewski-Lipinski,
1995; za Jugoslaviju, Lazi}, 1995).
Isti podaci se, me|utim, mogu upotrebiti za demonstrirawe obje teze:
ako nema cirkulacije, zna~i li to da nastupa reprodukcija (da li je ~a{a do
pola puna ili prazna?)? Da bismo odbranili ovo stajali{te, moramo zabo-
raviti ne samo ~iwenicu da su se mnogi ~inovnici na pozicije elite uspeli
iz ni`ih dru{tvenih slojeva. Mnogo je va`nija pogre{na teorijska inter-
pretacija koja predvi|a kqu~nu poentu: sistemske promjene su se odigrale
van individualnih karijera. Ako upotrebimo jednostavan paralelizam u
terminologiji govore}i o (politi~kim, ekonomskim, itd.) elitama u soci-
jalisti~kim i post-socijalisti~kim dru{tvima izmi~e nam supstanca
istorijskih promjena u kojima su se izmijenile dru{tvene uloge odgovaraju-
}ih grupa, a time i priroda bogatstava koja akumuliraju i kojima upravqaju,
oblici odnosa me|u grupama, osnova za dru{tvene konflikte, itd. Ovoj ideji
mo`emo dati aforisti~an oblik: u socijalizmu je cirkulacija elite bila
dio reprodukcije vladaju}e klase; u post-socijalizmu je reprodukcija ~lano-
va elite dio stvarawa nove vladaju}e klase.
Dozvolite mi da navedem samo nekoliko primjera kako bih ilustrovao ovaj
stav. Diferencijacija izme|u politi~ke i ekonomske elite u socijalizmu
krajwe je uslovna: po{to su politika i ekonomija bile spojene, svaki poli-
ti~ki polo`aj je direktno podrazumijevao i ekonomsku vlast; a po pravilu je
va`io i obrnut slu~aj: upravnici velikih dr`avnih preduze}a bili su ~la-
novi centralnog komiteta Komunisti~ke partije, itd. Ova implikacija je
bila legalna i legitimna. U toku post-socijalisti~ke transformacije do{lo
je do razdvajawa politike i ekonomije, tako da je neophodno preobratiti
politi~ki kapital u ekonomski, veoma ~esto nelegalnim i, po pravilu,
nelegitimnim sredstvima. Svi konflikti unutar elite u socijalizmu iz-
gla|ivani su u okviru vrha hijerarhije vladaju}e partije. Sada se politi~ki
konflikti izgla|uju u parlamentu i na izborima, dok uloga dr`ave u
ekonomiji postaje sve vi{e interventna, a sve mawe komandna, tako da se
ekonomska konkurencija kre}e ka tr`i{tu kapitala, roba i rada, itd.
Prema tome, umjesto da govorimo o tome koliko je zastupqena cirkula-
cija ili reprodukcija u post-socijalisti~kim zemqama ({to ~ini Szelenyi
u Szelenyi i Szelenyi, 1995: 621), neophodno je napraviti razliku izme|u: ko-
lapsa nomenklature kao vladaju}e klase u prethodnom sistemu; i procesa
strukturisawa novih klasa, u kom elite imaju formativnu ulogu. Ovdje stu-
dije pokretqivosti mogu pokazati {to su ve} i uradile kako su ove elite
(ili preciznije: wihovo osobqe) formirane; radovi o restratifikaciji
mogu predstaviti proces dru{tvene diferencijacije; istra`ivawe stavova
mo`e svjedo~iti o elementima obrazovawa novih klasa, itd. Me|utim, da ne
bismo zamaglili prili~no zna~ajnu promjenu u institucionalnoj struktu-
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 65

ri (kako je formulisao Szelenyi, u: ibid.), ili preciznije strukturalnu
promjenu u na~inu dru{tvene reprodukcije, moramo napustiti stati~ki
(deskriptivni) dualizam cirkulacija (reprodukcija). Kada govorimo o kon-
kretnoj istorijskoj promjeni, na nivou qudi koji su akumulirali ekonomski,
politi~ki, kulturni kapital ili preobrazili prethodno akumulirani
kapital, itd. izgleda prikladnije koristiti koncept adaptivne rekon-
strukcije elita u periodu post-socijalisti~ke transformacije.
Koncept adaptivne rekonstrukcije treba da nagovijesti kako se nekoliko
procesa odvija simultano u centralno i isto~no-evropskim zemqama. Uprav-
qa~ki oblik dru{tvene reprodukcije je nestao i na taj na~in je uklowena
osnova na kojoj je bila zasnovana nomenklatura. Postepeno odvajawe sfe-
ra politike i ekonomije, zajedno sa novim mehanizmima osvajawa dominant-
nih polo`aja u tim sferama (tr`i{na konkurencija i politi~ko nadmetawe),
name}e onima koji stvarno ili potencijalno upravqaju koncentrisanim
bogatstvima neminovnu potrebu da adaptiraju elitne polo`aje, kako bi ih
zadr`ali ili stekli. [tavi{e, u ovom procesu se razvija sektorski tran-
sfer: ono {to je bila jedinstvena vladaju}a hijerarhija, u kojoj su politi~-
ka i ekonomska bogatstva mogla samo uslovno biti diferencirana, sada se
dijeli, tako da se pojedinci sada svrstavaju u relativno odvojene elitne bran-
{e. Zavisno od razli~itih na~ina transformacije u pojedinim zemqama, ~la-
novi biv{e nomenklature imaju mawe ili vi{e uspjeha u konverziji svo-
jih akumuliranih bogatstava u nove oblike kapitala.

3. Adaptivna rekonstrukcija elite u Jugoslaviji
U tre}em dijelu ovog ~lanka pokaza}u kako su ~lanovi socijalisti~ke vla-
daju}e klase uspje{no koristili specifi~nu situaciju blokirane transfor-
macije u Jugoslaviji da preobraze svoj biv{i totalitarni dru{tveni mo-
nopol u koncentrisani ekonomski i politi~ki kapital, pogodniji za nove
oblike dru{tvenog poretka. (Pod blokiranom transformacijom podrazu-
mijevam proces u kom je monopol jedne grupe nad sub-sistemima dru{tva,
karakteristi~an za socijalizam, zamijewen ekonomskom i politi~kom
dominacijom iste grupe koja je upotrebqena za odlagawe razvoja tr`i{ne
ekonomije i politi~ke kompeticije; vi{e o pojmu blokirana transforma-
cija vidi u Lazi}, 1996).
Ovdje nije mogu}e do detaqa elaborirati uzroke koji su doveli do blo-
kirane transformacije u Jugoslaviji (cf. Lazi}, u Babovi} et al., 1997). Bi}e
dovoqno naglasiti nekoliko momenata ovog procesa. Prvo, bila je to ~ista
istorijska slu~ajnost {to je vladaju}a klasa u ovim krajevima uspje{no mo-
bilisala stanovni{tvo na bazi etni~kog (nacionalnog) programa upravo u
trenutku kada su socijalisti~ki sistemi centralne i isto~ne Evrope po-
~eli da propadaju. Drugo, ova grupa sada organizovana u Socijalisti~koj
partiji Srbije i oko we uspjela je da zadr`i vlast zahvaquju}i izmijewe-
noj legitimizaciji. Tre}e, ta grupa je uspjela, na osnovu op{tenarodne
podr{ke, ne samo da uspori dru{tvenu transformaciju zbog sopstvenog
interesa ve} i da o~uva legitimnost u krajwe nepovoqnim uslovima. Ovi
uslovi ukqu~uju: slom nacionalnog programa, katastrofalnu ekonomsku
krizu, istorijski jedinstven oblik me|unarodne izolacije, pa ~ak i otvore-
nu pobunu o~igledne ve}ine sredweg dru{tvenog sloja (npr. u zimu 1996/97).
66 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

To je izuzetna sposobnost opstanka u situaciji u kojoj bi (jedan) bilo koji
od pomenutih faktora bio dovoqan da svrgne vladaju}u klasu. Naravno, ovaj
uspjeh je razumqiv samo ako obja{wewu dodamo neobi~nu spremnost velikog
dijela stanovni{tva da podr`i vlast koja sistematski djeluje protiv we-
govog interesa.
Naravno da je sama ta spremnost proizvod kompleksnog skupa ~inilaca
koje }u ponovo samo pomenuti. Prije svega, uslovi koji su trebali da potko-
paju pozicije vladaju}e grupe nijesu se me|usobno podupirali; oni su, sasvim
suprotno, slabili jedan drugi. Stanovni{tvo je prihvatilo ekstreman pad
ukupne dru{tvene proizvodwe do tre}ine predratnog nivoa kao i `ivot-
nog standarda, {to je bila neminovna posqedica gra|anskog rata. Oni su
predstavili rat kao neizbje`an rezultat (samo-odbrambenog!) nacionalnog
programa. I ekonomski slom populacija je vidjela kao rezultat me|unarod-
nih sankcija. One su uzete kao dokaz neprijateqstva velikih sila prema
Srbima, {to je prouzrokovalo neuspjeh nacionalne stvari, itd.
S druge strane, ekonomska kriza nije podjednako pogodila sve slojeve
dru{tva. ^lanovi razli~itih slojeva nijesu tada upore|ivali svoje `ivot-
ne uslove samo sa prethodnim periodom, ve} su ocjewivali i polo`aj svoje
grupe u pore|ewu sa ostalim grupama. Pad `ivotnog standarda seqaka, npr.,
bio je mawi ako se uporedi sa materijalnim polo`ajem ve}eg dijela gradskog
stanovni{tva, (cf. Vujovi}, 1995). Stoga su vlasti u ovoj grupi na{le svoje
upori{te. A zbog dubine krize koja je skoro potpuno paralizovala ekono-
miju redistributivna uloga dr`ave je postala osnovni mehanizam opstanka
najve}eg dijela populacije. Prema tome, postoje}e vlasti ovim qudima ne
izgledaju kao pokreta~i krize, ve} kao kqu~ni oslonci wihove egzistencije.
Kriza je prouzrokovala i atomizaciju. Po{to su preduze}a postala neak-
tivna i rijetko ispla}ivala redovne plate, ve}ina stanovni{tva se okrenula
aktivnostima sive ekonomije (cf. Mrk{i}, 1995). Individualne strategije
opstanka su razbile sve odnose grupne solidarnosti. Zbog toga su svi po-
ku{aji nezavisnih sindikalnih organizacija bili prili~no neuspje{ni, a
radnici skoro sasvim odsutni sa masovnih gra|anskih demonstracija u srbi-
janskim gradovima tokom zime 1996/97 (cf. Babovi} et al., 1997).
Neke socio-kulturne karakteristike populacije su zna~ajan dio obja{-
wewa blokirane ekonomije i politi~kih promjena u Jugoslaviji. Najzna~aj-
niju ulogu igra {iroko rasprostraweni autoritarizam koji prihvata i
podr`ava postoje}i poredak i wegove povr{ne vrijednosti, udru`en sa tra-
dicionalno orijentisanim vrijednostima, ~iji je kqu~ni element otpor prema
promjenama (o {irewu autoritarizma u Srbiji vidi Kuzmanovi}, 1995) .
Kona~no, nesposobnost opozicionih partija da pridobiju populaciju za
svoj program strukturnih promjena predstavqa jedan od krucijalnih eleme-
nata blokirane transformacije u Jugoslaviji. Wihov po~etni neuspjeh da
preuzmu vlast doveo je do unutra{wih konflikata i rascjepa. (Fragmenta-
cija elita poga|a u prvom redu opozicione grupe, suvi{e ih osloba|aju}i
za izazivawe vladavine Socijalisti~ke partije; o va`nosti problema frag-
mentacije elite za demokratsku transformaciju vidi Higley i Gunther, ed.,
1992) U isto vrijeme, wihove sopstvene nedemokratske organizacije sudbi-
nu pola`u u ruke ta{tih i nekompetentnih lidera.
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 67

3.1 Personalna rekonstrukcija
Vladaju}a klasa u socijalisti~koj Jugoslaviji bila je otvorena grupa tokom
svog postojawa. Do{la je na vlast revolucionarnim sredstvima i ~inili su
je uglavnom pripadnici ni`ih dru{tvenih slojeva. U sqede}oj generaciji je
zadr`an isti obrazac popuwavawa, tako da je dru{tveno porijeklo ~lanova
vladaju}e klase osamdesetih uglavnom odra`avalo strukturu populacije od-
raslih u zemqi. (Prema podacima dobijenim iz mog rada o politi~koj i eko-
nomskoj eliti u Hrvatskoj, 32.8, 49.4, 12.2 i 5.6% wihovih o~eva bili su
seqaci, radnici, stru~na lica i direktori/politi~ari, cf. Lazi}, 1987: 85.)
Ovo tako|e zna~i da su wihovi potomci imali relativno male {anse (pa i
kada su te {anse bile natprosje~ne) da naslijede neki polo`aj unutar
vladaju}eg sloja (prema podacima pomenutog rada djeca politi~ara i direk-
tora su naj~e{}e postajala stru~na lica; ali mnogi od wih skoro 40%
obavqali su rutinske nemanuelne ili ~ak manuelne poslove). Po{to je
akumulacija privatnog vlasni{tva u socijalizmu bila tako|e veoma ograni-
~ena (~ak i za vrhunske ~lanove vladaju}e grupe), cirkulacija elite kao
{to je gore pomenuto predstavqala je realnu integracijsku perspektivu
~lanova vladaju}e klase. Drugim rije~ima, reprodukcija klase u socijalizmu
ne ukqu~uje ve} {tavi{e: u principu iskqu~uje personalnu reprodukci-
ju vladaju}e klase.
Prema tome, teku}i proces dru{tvene transformacije uistinu ima dva
lica za ~lanove biv{e vladaju}e klase. U jednu ruku, on donosi gubitak mo-
nopolisti~ke vladavine grupe. U drugu ruku, on ~lanovima grupe pru`a mo-
gu}nost intergeneracijskog reprodukovawa wihovih privilegovanih dru{tve-
nih polo`aja, ako su ostvarili uspje{nu konverziju akumuliranih bogatstava.
Ve} je pomenuto da mogu}nost zadr`avawa politi~ke mo}i tokom prve
faze transformacije pru`a ~lanovima biv{e vladaju}e klase izvanrednu
mogu}nost konverzije. Pregled dru{tvenog porijekla nove preduzetni~ke
elite u Jugoslaviji koja je u usponu pokazuje kako su oni uspje{no isko-
ristili tu mogu}nost. U uzorku od 78 vlasnika/glavnih menaxera velikih
privatnih firmi otkriveni su sqede}i obrasci pokretqivosti (inter- i
intra-generacijski) :
Tabela 1
Dru{tveno porijeklo preduzetni~ke elite u Jugoslaviji
polo`aj (u %)

politi~ar direktor ni`i
direktor
stru~no
lice
samostal-
ni radnik
slu`benik radnik seqak ostali
od oca
3.8 14.1 5.1 9.0 7.7 9.0 25.6 25.6 1.1
na prvom
poslu
3.9 5.1 17.9 11.5 20.5 3.8 17.9 16.7 2.6
Izvor: Lazi}, u M. Lazi}, prir. 1995, str. 157
Na{i podaci neposredno otkrivaju da veliki dio krupnih preduzetnika
ima o~eve koji su imali neki upravqa~ki polo`aj u socijalisti~kom siste-
mu, posebno u menaxerskoj hijerarhiji. Ovaj nesrazmjerno visok broj (4-5 puta
ve}i) jasno ukazuje na obim konverzije bogatstava koja omogu}uje intergene-
racijsku rekonstrukciju biv{e vladaju}e klase: potomci wenih ~lanova su
postali (dio) nove preduzetni~ke elite. Zakqu~ak je jo{ zna~ajniji ako u
ovu sliku ukqu~imo podatke o polo`ajima na{ih ispitanika koje su imali
68 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

prije preuzimawa elitnih mjesta. Oni pokazuju da je skoro 45% krupnih
preduzetnika pripadalo upravqa~koj hijerarhiji (21.6, 18.9 i 4.1% vi{em
upravqa~kom, sredwem upravqa~kom i politi~kom sloju; vidi ibid., str.
158). Kona~no, ovaj zakqu~ak podr`ava, i ukqu~uje lateralne veze: nekih
10% bra~nih drugova preduzetnika zauzimalo je komandne polo`aje, bilo
upravqa~ke ili politi~ke. Sabiraju}i sve podatke, proisti~e da je vi{e od
60% ~lanova nove preduzetni~ke elite u Jugoslaviji direktno ili indi-
rektno, uz posredovawe o~eva, bra~nih drugova, itd. iz biv{e vladaju}e
klase. Sada je o~igledno da je veoma va`nu ulogu u formirawu ove grupe
imala socijalisti~ka hijerarhijska struktura: polo`aj u vladaju}oj klasi
prije svega u dru{tvenim kompanijama obezbje|uje zna~ajnu osnovu za
osnivawe krupnih privatnih firmi.
Me|utim, ne smijemo zaboraviti ~iwenicu da su se mnogi ~lanovi nove
elite tako|e podigli iz ni`ih dru{tvenih slojeva. Najve}a pojedina~na
sub-grupa zapo~ela je karijeru u malom privatnom biznisu, a kasnije se us-
pela na vrh preduzetni~ke hijerarhije. Naravno, oni su ukqu~uju}i qude
seqa~kog, radni~kog, slu`beni~kog, itd. porijekla koristili izuzetne
uslove: gra|anskog rata, me|unarodne izolacije, kolapsa legalnog sistema
da se ekstremno obogate za kratko vrijeme. Ali, ostavqaju}i po strani pi-
tawe kakve su preduzetni~ke sposobnosti poslu`ile kao osnova wihovog
poslovnog uspjeha, ostaje ~iwenica da se ova grupa novih bogata{a poste-
peno spaja sa transformisanim dijelom biv{e vladaju}e klase kako bi
oformili novu ekonomsku elitu u dru{tvu koje se mijewa.
Isti proces rekonstrukcije elite se mo`e prona}i i u politi~koj sfe-
ri. Socijalisti~ka partija je uspjela da obezbijedi ve}inu u Skup{tini na
prvim i svim narednim izborima nakon uvo|ewa pluralisti~kog sis-
tema. Ovo je vo|stvu pru`ilo mogu}nost zadr`avawa kontrole nad ve}inom
dr`avnih aparata, tako da su ~lanovi biv{e vladaju}e grupe zadr`ali svoja
mjesta u politi~koj eliti. U isto vrijeme, me|utim, vrhovni ~lanovi neko-
liko opozicionih partija u{li su u reprezentativna tijela dr`ave. Ove
partije su tako|e preuzele kontrolu nad nekim veoma va`nim gradskim vla-
dama u velikim gradovima nakon posqedwih izbora u novembru 1996. Novi
slu`benici su na ovaj na~in prodrli u politi~ku elitu, i registrovali smo
novine u na{im empirijskim podacima sakupqenim u jednom pregledu izra-
|enom proqe}a 1997 (tabela 2).
U biv{em jugoslovenskom socijalisti~kom sistemu politi~ari su pri-
stizali (inter-generacijski) iz svih dru{tvenih slojeva relativno propor-
cionalno (cf. Lazi}, 1987). Ako su i zapo~iwali karijeru na dru{tvenim
polo`ajima koji su bili ne{to vi{i u pore|ewu sa wihovim porijeklom
(seqaci su bili slabo zastupqena, a stru~na lica prezastupqena; cf. ibid.),
sada{wi obrazac pokazuje sasvim razli~ite karakteristike. Na{i podaci
ukazuju na to da nova generacija najve}im dijelom poti~e iz sredweg (pro-
fesionalnog) sloja. Ovdje moramo pomenuti da je istra`eni uzorak imao je-
dan ozbiqan nedostatak: bio je broj~ano veoma mali (24 ispitanika). Me|u-
tim, neki dodatni podaci mogu potkrijepiti na{ zakqu~ak: prona|en je skoro
identi~an obrazac porijekla me|u ~lanovima sub-elite (politi~ari koji su
imali najvi{e polo`aje u vladama velikih gradova, 69.6% koji poti~u iz
profesionalnih polo`aja; izvor: isti kao i u tabeli 2). Na{e nalaze ta-
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 69

ko|e jasno potkrepquje ~iwenica da su od vo|a pet vode}ih opozicionih
partija ~etvorica doktori nauka, dok je peti romansijer.
Tabela 2
Dru{tveno porijeklo politi~ke elite u Jugoslaviji
polo`aj (u %)

politi~ar direktor ni`i
direktor
stru~no
lice
samostal-
ni radnik
slu`benik radnik seqak
od oca
10.0 5.0 25.0 10.0 5.0 35.0 10.0
na prvom poslu
12.5 70.8 16.6
Izvor: M. Lazi} et al., Restratifikacija u jugoslovenskom dru{tvu, neobjavqeni
podaci istra`ivawa
Prema tome, razumno bi bilo zakqu~iti da je politi~ka elita zapo~ela
proces rekonstrukcije na na~in koji veoma ograni~ava mogu}nosti qudi sa
ni`ih dru{tvenih polo`aja da dosegnu vi{e elitne pozicije, a (nadamo se)
i doprinosi pove}awu uloge ekspertize u politi~koj sferi. Prva stavka je
neobi~no zna~ajna posmatrana u svijetlu ~iwenice da je vladaju}a klasa u
socijalizmu bila nehomogena. Statusna nedosqednost je bila karakteristi-
ka ve}eg dijela ~lanstva te klase, i predstavqala je jedan od razloga zbog
kojih je klasno jedinstvo na nivou i pona{awa i svjesnosti moralo veoma
~esto biti nametnuto sa najvi{ih nivoa hijerarhije umjesto da se inherentno
reprodukuje. (Pod statusnom nedosqedno{}u podrazimjevam nepodudarawe:
hijerarhijskog polo`aja pojedinca, wegovog/wenog obrazovnog nivoa, polo-
`aja bra~nog druga, djece itd. Vi{e o ovom pojmu vidi u Lazi}, 1994.) Druga
stavka je sasvim o~igledna svakom ko `ivi u socijalisti~koj dr`avi, gdje
pojedinac pogotovo tokom prve faze razvoja sistema mo`e uzastopno
voditi dr`avne agencije iz domena kulture, rudarstva, odbrane, itd.
3.2 Rekonstrukcija materijalnog polo`aja
Svi nau~ni radovi o materijalnom polo`aju dru{tvenih slojeva u Jugosla-
viji izra|eni sedamdesetih i osamdesetih godina pokazali su da je samo
elitni dio vladaju}e klase napredovao mnogo boqe od ostatka populacije. U
isto vrijeme se `ivotni standard velikog dijela te klase nije mnogo razli-
kovao od sredweg sloja. U mom radu o dru{tvenoj diferencijaciji izra|enom
1989. stoji da su sredwi materijalni polo`aji bili model za politi~are,
direktore, stru~na lica, slu`benike i sitne preduzetnike. Ni`i sredwi
polo`aj bio je model za manuelne radnike i seqake, dok je samo 6.2% poli-
ti~ara i 2.6% direktora zajedno sa 2.6% stru~nih lica imalo visok
materijalni polo`aj (comp. Lazi}, 1994: 73). Nadaqe, privilegije su pred-
stavqale osnovu specifi~nog na~ina `ivota elite, i ove su privilegije samo
djelimi~no bile prenosive na bogatstvo koje bi potomci mogli naslijediti.
Dru{tvena transformacija, me|utim, nudi rje{ewe za oba problema biv{e
vladaju}e klase: dru{tvena diferencijacija postaje legitimna, a privati-
zacija uspostavqa mehanizme za intergeneracijski transfer `ivotnog
standarda.
Prvi stav }u dokumentovati upotrebom dva rada o materijalnom polo`aju
dru{tvenih grupa. Indikatori koji su u{li u slo`eni indeks materi-
jalnog polo`aja bili su sqede}i: prihod (li~ni, porodi~ni, po glavi), `i-
votni prostor (sam sastavqen od nekoliko varijabli), ku}na pomagala i
70 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

opremqenost, posjedovawe automobila (broj, tr`i{na vrijednost), i na~in
na koji su provo|eni qetwi/zimski odmori; mogu}i rezultat na skali indeksa
kretao se od 5 (visoko) do 1 (nisko). (Treba napomenuti da su indikatori u
ova dva rada bili skoro ali ne sasvim identi~ni; isto va`i i za kon-
strukciju indeksa; ovo zna~i da su pore|ewa odnosa izme|u grupa u indivi-
dualnim radovima potpuno pouzdana.)
Tabela 3
Indeks materijalnog polo`aja dru{tvenih grupa (sredstva)
godina
grupa 1997 1990
preduzetnici 3.68
politi~ari 3.36 3.40
direktori 3.09 3.35
sitni preduzetnici 3.00 2.99
stru~na lica 2.15 3.07
slu`benici 1.82 2.69
seqaci 1.62 2.00
kvalifikovani radnici 1.56 2.27
nekvalifikovani radnici 1.42 2.08
Izvor: (1990) Lazi}, 1994
(1997) M. Lazi} et al., Restratifikacija u jugoslovenskom dru{tvu, neobjav-
qeni podaci istra`ivawa
Ovi podaci ukazuju na nekoliko o~iglednih zakqu~aka. Veliki preduzet-
nici, koji prakti~no nijesu postojali 1990, zauzimaju vode}e mjesto u hije-
rarhiji materijalnih polo`aja. Ali osim ovog prili~no o~ekivanog nalaza,
moramo primijetiti i to da su druge dvije grupe zasnovane na privatnom
vlasni{tvu tako|e napredovale na skali (sitni preduzetnici i seqaci).
Prema tome, jasno je da je nova osovina dru{tvene diferencijacije po~ela
sa oblikovawem strukture jugoslovenskog dru{tva. Mo`emo zapaziti jo{
jednu posqedicu wenog djelovawa: rastu}u diferencijaciju. Jasno se mo`e
vidjeti bez bilo kakvih posebnih statisti~kih mjera da vrh piramide
ide ka gore, a da weno dno tone. Tako|e se i kontinuitet, koji je karakte-
risao {irewe nejednakosti 1990, pretvorio u diskontinuitet 1997. Stoga
mo`emo zakqu~iti da se odvija dru{tvena polarizacija i da se javqa jaz iz-
me|u elitnih kategorija i ostatka populacije. (Ulazak sitnih preduzetnika
u vi{e slojeve se uglavnom mo`e objasniti ~iwenicom da je tr`i{te u Jugo-
slaviji postalo potpuno neregulisano bilo interno ili eksterno; ovo toj
grupi pru`a mogu}nost neproporcionalnog popravqawa svog ekonomskog
polo`aja u uslovima duboke ekonomske krize.) Kona~no, ne smijemo ispu-
stiti iz vida ni ~iwenicu da su politi~ari boqe napredovali od direktora
1997, i da su, {tavi{e, ~ak popravili svoj relativni polo`aj. Smatram da
ovo jasno pokazuje kako u Jugoslaviji jo{ uvijek preovla|uje politi~ka re-
gulacija dru{tvene reprodukcije zakqu~ak koji djelimi~no ide nau{trb
gore pomenutog o pove}anoj ulozi privatnog vlasni{tva kao osnove za dife-
rencijaciju. Me|utim, rekao bih da je ova nedosqednost ~iweni~na i nelo-
gi~na, i da predstavqa procesualni karakter dru{tvenih promjena u zemqi.
Na kraju mo`emo zakqu~iti da rekonstrukcija materijalnog polo`aja
elite u Jugoslaviji ukqu~uje dva elementa: uve}awe wenog bogatstva (u ap-
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 71

solutnim terminima, a relativnim u odnosu na druge grupe), i, {to je jo{
va`nije, promjenu osnove na kojoj wihovo bogatstvo po~iva. (Promjena vla-
sni{tva stanova jasno pokazuje me|usobnu povezanost ova dva elementa: pri-
vatizacija stanova budza{to prenijela je u privatno vlasni{tvo elite
stotine hiqada ameri~kih dolara, a oni se sada mogu ostaviti nasqednici-
ma, prodati, itd.) Drugi proces ukqu~uje dva pravca: konverziju biv{ih
privilegija u privatno vlasni{tvo politi~ke i upravqa~ke elite; i pri-
liv ~lanova biv{e vladaju}e klase u novostvorenu preduzetni~ku elitu
(~ija je proporcija predstavqena gore) koja postaje klasa novih bogata{a u
ovom dru{tvu.
3.3 Rekonstrukcija ideologije
U posqedwem dijelu ovog odjeqka veoma }u kratko predstaviti kako je
promjena uslova reprodukcije dominantne dru{tvene grupe pra}ena odgova-
raju}om promjenom u wihovoj ideologiji (uzimaju}i ovaj izraz u svom neu-
tralnom smislu u kom zna~i racionalizaciju interesa grupe). Ma kako to
~udno sada izgledalo, znatna ve}ina ~lanova vladaju}e klase u Srbiji je
~vrsto podr`avala fundamentalne principe socijalisti~kog pogleda na
svijet sve do kraja 1990: osu|ivali su i multi-partijski politi~ki sistem i
tr`i{nu ekonomiju zasnovanu na privatnom vlasni{tvu (cf. podaci iz pre-
gleda u Lazi}, 1994). Dok je spoqa{wim pritiscima bila primorana da
legalizuje ve} postoje}e opozicione partije i organizuje parlamentarne
izbore u zadwem kvartalu te godine, Socijalisti~ka partija je zamrzla le-
galni proces privatizacije do kraja 1997. (Spontani uspon privatnog sek-
tora u ekonomiji bio je, naravno, iskori{}en za dobrobit kadra vladaju}e
partije; vidi o usponima i padovima legalnog i realnog procesa privatiza-
cije u Jugoslaviji u Lazi}/Sekeq, 1997.)
Po{to je politi~ki pluralizam postao legitiman i shodno tome
op{teprihva}en, u ovom trenutku istra`ivawe stavova elite prema toj temi
izgleda mawe zna~ajno. Ali pogled na ideje elite o (problemati~noj)
tr`i{noj ekonomiji mo`e otkriti neke zanimqive ~iwenice. Na`alost, u
svom radu nijesam prikupio podatke iz ove oblasti, pa je neophodno da ko-
ristim nalaze drugih radova izra|enih tako|e u qeto 1997 u kojima su
politi~ari (svi ~lanovi vladaju}e Socijalisti~ke partije) i direktori
dr`avnih preduze}a uzeti zajedno u jednom uzorku.
Tabela 4
Udio privatnog sektora u ekonomiji trebalo bi uve}ati (u %)
dru{tvena grupa sla`u se neodlu~ni ne sla`u se
politi~ari/direktori 71.4 14.3 14.3
preduzetnici 88.7 8.1 3.2
stru~na lica 75.4 14.8 9.8
radnici 68.2 24.5 12.3
Izvor: Istra`iva~ka agencija Argument, neobjavqeni podaci istra`ivawa
Na prvi pogled mo`e izgledati da o~igledna ve}ina pripadnika svakog
dru{tvenog sloja prepoznaje neophodnost daqeg razvoja zapadwa~ke ekono-
mije u zemqi. S druge strane, broj onih koji bezrezervno prihvataju ono {to
je svugdje postalo zdravorazumsko stajali{te mo`e izgledati iznena|uju}e
velik. Sasvim je, me|utim, razumqivo da su mnogi radnici u uslovima
72 M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73.

ekstremne ekonomske krize, gdje opstanak ve}ine preduze}a zavisi od dr`av-
nih subvencija sumwi~avi prema bilo kakvom raskidawu direktnih odnosa
izme|u dr`ave i ekonomije. Tako|e je o~igledno da politi~ari i direktori
~iji (biv{i i sada{wi) polo`aji zavise od postoje}eg ekonomskog sistema
mogu svaku radikalnu promjenu smatrati prijetwom wihovom aktuelnom
statusu. Ono {to ovdje zaista `elim da naglasim je da gore navedeni podaci
mogu poslu`iti kao indikatori kontinuiteta ekstremno spore stope post-
socijalisti~ke transformacije u Jugoslaviji. Naime, kao {to nalazi upo-
zoravaju, postoji o~igledan otpor ni`ih dru{tvenih slojeva prema br`oj
strukturnoj promjeni u ekonomiji; a ovaj otpor prakti~no podr`ava vladaju}u
grupu u iskori{}avawu sporog toka transformacije za vlastite interese.
Daqa potvrda prethodnog zakqu~ka se mo`e vidjeti u stavovima ~lanova
elite ali i pripadnika drugih dru{tvenih grupa prema procesu trans-
formacije uop{te, koji su direktno izlo`eni u istom radu:
Tabela 5
Koji je najprihvatqiviji pravac dru{tvenih promjena (u %)

dru{tvena grupa
povratak na
socijalizam
razvoj kapitaliz-
ma i demokratije
nastavqawe
sada{weg razvoja
politi~ari/direktori 14.3 47.6 38.1
preduzetnici 8.0 75.9 16.1
stru~na lica 9.8 77.1 13.1
radnici 14.4 57.2 28.3
Dobijeni rezultati odra`avaju trenutnu situaciju post-socijalisti~ke
transformacije u Jugoslaviji veoma jasno: dvije grupe podr`avaju promjene
bez mnogo oklijevawa, dok su druge dvije grupe krajwe ambivalentne (prve
dvije grupe su, na`alost, inferiorne po svojoj mo}i i veli~ini). Ali ono
{to je za nas ovdje jo{ va`nije je ~iwenica da je elita podijeqena po ovom
pitawu, i da postoje dvije struje. Sasvim je o~igledno da interesi preduzet-
nika barem dugoro~no idu uz tr`i{nu i pluralisti~ku transformaciju.
(Ne smijemo zaboraviti da je ve}ina wih tek nedavno napustila biv{u
vladaju}u klasu, i da su oni po pravilu koristili odlagawe procesa kako
bi ostvarili uspje{nu konverziju kapitala.) Politi~ari i direktori u
na{em slu~aju i ~lanovi biv{e vladaju}e klase, koja jo{ uvijek dr`i domi-
nantne dru{tvene pozicije su, me|utim, interno podijeqeni: otprilike
polovina wih prihvata (barem verbalno) neophodnost promjena, dok je druga
polovina naklowena reprodukciji postoje}ih odnosa koji im pru`aju mogu}-
nost kontinuiteta dru{tvene dominacije.
Gledaju}i na dodatne podatke iz drugog ugla, mogu} je sqede}i zakqu~ak.
Dio biv{e vladaju}e klase koji je u{ao u preduzetni~ku elitu apsorbuju-
}i znatan broj autsajdera prihvatio je nove vrijednosti (pro-tr`i{ne i
pro-liberalne) u skladu sa svojim novim dru{tvenim osnovama. Drugi dio
koji je uspio da odr`i dominantne politi~ke i ekonomske polo`aje postepe-
no je prisiqavan na izmjene nekih svojih vrijednosti (prihvatawe politi~kog
pluralizma i privatizacije korak-po-korak). Me|utim, sasvim dosqedno, on
preferira spori proces transformacije nad wenim okon~awem, smatraju}i
vjerovatno ispravno da }e im to pomo}i u o~uvawu sada{weg polo`aja {to
je du`e mogu}e. Sve skupa, imamo potvrdu da se odigrava postepena rekonstruk-
cija ideologije elite, postepena kao i sam proces transformacije.
M. Lazi}, Adaptivna rekonstrukcija elita ..., LU^A XV/1-2 (1998) 59-73. 73

Na sqede}i na~in je mogu}e kratko zakqu~iti cijelu ovu raspravu. Ci-
tirani empirijski podaci pokazuju da ono {to se doga|a u vrhu jugosloven-
skog dru{tva tokom procesa post-socijalisti~ke transformacije nije jed-
nostavna cirkulacija ili reprodukcija elite, ili dio ovog ili onog; to je
zapravo rekonstrukcija. Elita u usponu, sa novom reprodukcionom osnovom
i novom dru{tvenom ulogom, izrasla iz prethodnih kadrova i osvje`ena
novim slu`benicima, stvara dru{tveni poredak u kojem oni postaju jezgro
nove vladaju}e klase.



Literatura:
Babovi}, M. et al. (1997): Ajmo, ajde svi u {etwu, Medija centar, Beograd
Bourdieu, P. (1986): The forms of capital u J. Richardson, ed., Handbook of Theory and
Research for the Sociology of Education, Greenwood press, New York
Feher, F. et al. (1984): Dictatorship over Needs, Blackwell, Oxford
Etzioni-Halevy, E. (1993): The Elite Connection, Polity Press, Cambridge
Hanley, E. et al. (1995): Russia Old wine in a new bottle? The circulation and reproduction of
Russian elites, 1983-1993, u Theory and Society, vol. 24/5, Dodrecht
Higley, J. i R. Gunther, ed. (1992): Elites and Democratic Consolidation in Latin America and
Southern Europe, Cambridge University Press, Cambridge
Lazi} M. (1987): U susret zatvorenom dru{tvu, Naprijed, Zagreb
Lazi}, M. (1994): Sistem i slom, Filip Vi{wi}, Beograd
Lazi} M. ed. (1995): Society in Crisis, Filip Vi{wi}, Beograd
Lazi} M. (1996): Delatni potencijal dru{tvenih grupa, Sociologija, Vol.
XXXVIII/2, Beograd
Lazi} M. i L. Sekeq (1997): Privatisation in Yugoslavia, Europe-Asia Studies, Vol. 49, br.
6, Glasgow
Mateju, P. i N. Lim (1995): Who Has Gotten Ahead After the Fall of Communism, Czech
Sociological Review, Vol. III/2, Prague
Mrk{i}, D. (1995): Dualna ekonomija i dru{tvena stratifikacija, u M. Lazi}
prir., Dru{tvo u krizi, Filip Vi{wi}, Beograd
Szelenyi I. i S. Szelenyi (1995): Circulation or reproduction of elites during the postcommunist
transformation of Eastern Europe: Introduction, u Theory and Society, Vol. 24/5,
Dodrecht
Szelenyi S. et al. (1995): The making of Hungarian post-communist elite: Circulation in politics,
reproduction in the economy, u Theory and Society, Vol. 24/5, Dodrecht
Theory and Society (1995): Special Issue on Circulation vs. Reproduction during the Post-
communist Transformation of Eastern Europe, ed. I. Szelenyi, E. Wnuk-Lipinski
i D. Treiman, Vol 24/5, Dodrecht
Vujovi} S. (1995): Promjene u `ivotnom standardu i na~inu `ivota dru{tvenih
slojeva, u M. Lazi} prir., Dru{tvo u krizi, Filip Vi{wi}, Beograd
Weselowski, J. i E. Wnuk-Lipinski (1995): Poland: Winding road from the Communist to the
post-Solidarity elite, u Theory and Society (Teorija i dru{tvo), Vol. 24/5,
Dodrecht

s engleskog preveo
Janko Andrija{evi}