Ecclesiastica
(De origine schismatico
Ecclesiae papisticae
bicornis)
Isaac Newton
CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTFICAS
Edicin crtica, traduccin y estudio de
Pablo Toribio Prez
NUEVA ROMA
NUEVA
ROMA
38
H
i
s
t
o
r
i
a
E
c
c
l
e
s
i
a
s
t
i
c
a
(
D
e
o
r
i
g
i
n
e
s
c
h
i
s
m
a
t
i
c
o
E
c
c
l
e
s
i
a
e
p
a
p
i
s
t
i
c
a
e
b
i
c
o
r
n
i
s
)
I
s
a
a
c
N
e
w
t
o
n
CSIC
La presente Historia Ecclesiastica es el texto escrito en latn por Isaac Newton
(1642-1727) ms extenso identicado hasta la fecha, slo por detrs de sus cle-
bres Principia (1687). Esta obra inacabada, que hasta el da de hoy haba perma-
necido desatendida por la crtica, puede leerse en este libro por primera vez. En
ella se aprecia el heterodoxo pensamiento de su autor sobre interpretacin del
Apocalipsis e historia de la Iglesia antigua: Newton entenda esta ltima como la
historia de una corrupcin dogmtica y poltica (cifrada en la profesin de una
Trinidad idoltrica), cuya profeca se encontraba en las Escrituras. El autor de la
edicin ha restituido el texto a partir de tres manuscritos de la coleccin Yahuda
de la Biblioteca Nacional de Israel (Jerusaln), la principal coleccin de manus-
critos teolgicos newtonianos. El conjunto de dichos manuscritos, no publicado
en vida del autor debido en gran parte al dao que le habra acarreado el conoci-
miento pblico de su hereja, fue subastado en Londres en julio de 1936 y se
encuentra en la actualidad repartido en una treintena de bibliotecas del Reino
Unido, los Estados Unidos, Israel y Suiza.
Pablo Toribio Prez (Sevilla, 1984) se licenci en Filologa Clsica en la Univer-
sidad de Sevilla en 2007 y obtuvo, entre otros, el Primer Premio Nacional de Fin
de Carrera. Se doctor en 2011 en la misma Universidad con la tesis en la que se
basa este libro, que llev a cabo en el Centro de Ciencias Humanas y Sociales del
CSIC (Madrid) gracias al programa JAE, como miembro del proyecto Edicin
crtica de textos inditos de Isaac Newton en lengua latina (FFI2010-19084).
Ha realizado estancias de investigacin en la Universidad Catlica de Lovaina
(Blgica), en la Universidad de Leiden (Pases Bajos), en la Universidad Hebrea
de Jerusaln (Israel) y en la Universidad de Rostock (Alemania). Su tesis ha reci-
bido los premios de la Fundacin Pastor y de la Sociedad Espaola de Estudios
Clsicos. En la actualidad es miembro del grupo de investigacin de la Junta de
Andaluca Antonio Tovar (HUM-173) y trabaja como investigador post-docto-
ral en el Instituto Leibniz de Historia Europea, en Maguncia (Alemania).
NUEVA ROMA
GOBIERNO
DE ESPAA
MINISTERIO
DE ECONOMA
Y COMPETITIVIDAD
ISBN: 978-84-00-09736-3
Isaac_cubierta_38.indd 1 08/11/13 16:29
Historia Ecclesiastica
(De origine schismatico
Ecclesiae papisticae bicornis)
NUEVA ROMA
Bibliotheca Graeca et Latina Aevi Posterioris
38
Comit Editorial
Pedro Bdenas de la Pea, CSIC (Director)
Inmaculada Prez Martn, CSIC (Secretaria)
Luis Alberto de Cuenca y Prado (CSIC)
Jos Martnez Gzquez (Universidad Autnoma de Barcelona)
Joan Carles Marset (Universidad Autnoma de Barcelona)
Manuel Rojas Gabriel (Dpto. Publicaciones, Universidad de Extremadura)
Jess Mara Nieto Ibez (Universidad de Len)
Antonio Caballos Rufino (Universidad de Sevilla)
Consejo Asesor
Antonio Bravo Garca (Universidad Complutense de Madrid)
Natalio Fernndez Marcos (CSIC)
Yorgos Kejayoglu (Universidad Aristteles de Salnica)
Alessandro Musco (Universidad de Palermo)
Ciriaca Morano Rodrguez (CSIC)
Johannes Niehoff-Panayotidis (Universidad Libre de Berln)
Aurelio Prez Jimnez (Universidad de Mlaga)
Patricia Varona Codeso (Universidad de Valladolid)
Juan Signes Codoer (Universidad de Valladolid)
John Victor Tolan (Universidad de Nantes)
ISAAC NEWTON
Historia Ecclesiastica
(De origine schismatico
Ecclesiae papisticae bicornis)
Edicin crtica, traduccin y estudio de
Pablo Toribio Prez
NUEVA ROMA
38
CONSEJO SUPERIOR DE INVESTIGACIONES CIENTFICAS
MADRID 2013
Reservados todos los derechos por la legislacin en materia de Propiedad Intelectual. Ni la totalidad
ni parte de este libro, incluido el diseo de la cubierta, puede reproducirse, almacenarse o transmi-
tirse en manera alguna por medio ya sea electrnico, qumico, mecnico, ptico, informtico, de
grabacin o de fotocopia, sin permiso previo por escrito de la editorial.
Las noticias, los asertos y las opiniones contenidos en esta obra son de exclusiva responsabilidad del
autor o autores. La editorial, por su parte, solo se hace responsable del inters cientfico de sus publi-
caciones.
La edicin de este libro se ha realizado en el marco del Proyecto de Investigacin FFI2010-19084.
Catlogo general de publicaciones oficiales:
http://publicacionesoficiales.boe.es
EDITORIAL CSIC: http://editorial.csic.es (correo: publ@csic.es)
MINISTERIO
DE ECONOMA
Y COMPETITIVIDAD
GOBIERNO
DE ESPAA
CSIC
Pablo Toribio Prez
Imagen de cubierta: Constantino manda quemar libros arrianos (detalle). Fuente: Ms. CLXV
de la Biblio teca Capitular de Vercelli, fol. 2v. En: http://commons.wikimedia.org
NIPO: 723-13-131-3
e-NIPO: 723-13-132-9
ISBN (CSIC): 978-84-00-09736-3
e-ISBN: 978-84-00-09737-0
ISBN (Universitat Autnoma de Barcelona): 978-84-490-3995-9
ISBN (Universidad de Len): 978-84-9773-648-0
ISBN (Universidad de Extremadura): 978-84-7723-654-2
ISBN (Universidad de Sevilla): 978-84-472-1498-3
Depsito Legal: M-28980-2013
Maquetacin, impresin y encuadernacin: Grficas Blanco, S. L.
Impreso en Espaa. Printed in Spain
En esta edicin se ha utilizado papel ecolgico sometido a un proceso de blanqueado TCF,
cuya fibra procede de bosques gestionados de forma sostenible.
A la memoria muy viva de mi madre,
Concepcin (1949-2011)
The authority of Emperors, Kings, and Princes, is human. The
authority of Councils, Synods, Bishops, and Presbyters, is human.
The authority of the Prophets is divine, and comprehends the sum
of religion, reckoning Moses and the Apostles among the
Prophets; and if an Angel from Heaven preach any other gospel, than
what they have delivered, let him be accursed.
Isaac Newton, Observations upon the Prophecies of Daniel and
the Apocalypse of St. John (Londres, 1733), 14.
Sir I. N. was one who had throughly examined the state of the
Church in its most critical Juncture, the fourth century. He had
early and throughly discovered that the Old Christian Faith,
concerning the Trinity in particular, was then changed; that what
has been long called Arianism is no other than Old uncorrupt
Christianity; and that Athanasius was the grand and very wicked
Instrument of that Change. This was occasionally known to those
few who were intimate with him all along; from whom, notwith-
standing his prodigiously fearful, cautious, and suspicious
Temper, he could not always conceal so important a Discovery.
William Whiston, A Collection of Authentick Records Belonging
to the Old and New Testament (Londres, 1727-8), 2, 1077.
Neuton toit intimement persuad de lExistence dun Dieu, et il
entendoit par ce mot non seulement un Etre infini, tout-puissant,
ternel et crateur, mais un Matre qui a mis une relation entre lui
et ses cratures; car sans cette relation la connoissance dun Dieu
nest quune ide strile qui laisse le Genre Humain sans morale et
sans vertu.
Voltaire, La mtaphysique de Neuton, ou Parallle des sentiments
de Neuton et de Leibnitz (msterdam, 1740), 1.
ndice
Nota preliminar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Abstract. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Estudio introductorio
1. Reforma y revolucin en la Europa moderna . . . . . . . . . . . . . 23
1.1. Ciencia, religin y humanismo latino . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.2. Un siglo y medio de restitucin: 1516-1669 . . . . . . . . . . 26
2. Isaac Newton: bsqueda, heterodoxia y reticencia. . . . . . . . . 35
2.1. Lincolnshire y los anni mirabiles: 1642-1667 . . . . . . . . . . . . 35
2.2. Los aos de Cambridge: 1667-1696 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.3. Los aos de Londres: 1696-1727. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
3. La obra indita de Isaac Newton . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.1. Historia del corpus manuscrito newtoniano . . . . . . . . . . . 59
3.2. Los manuscritos teolgicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.3. Los manuscritos sobre historia eclesistica . . . . . . . . . . . . 69
4. Historia Ecclesiastica: un nuevo texto de Isaac Newton . . . . 75
4.1. El manuscrito Yahuda 19. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.1.1. Descripcin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
4.1.2. Composicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
4.1.3. La relacin con el ms. Yahuda 12 . . . . . . . . . . . . . . 81
4.1.4. La relacin con el ms. Yahuda 1.5 (ff. 78r-85r) . . . 82
4.2. El texto resultante: Historia Ecclesiastica (De origine
schismatico Ecclesiae papisticae bicornis) . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
4.2.1. Contenido . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
12 ndice
4.2.2. Fuentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
4.2.3. Datacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
4.2.4. Problemas de composicin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
5. Criterios de la edicin crtica y de la traduccin. . . . . . . . . 125
5.1. Edicin crtica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
5.1.1. Presentacin del texto latino . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
5.1.2. Aparato crtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
5.1.3. Aparato de fuentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
5.2. Traduccin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
6. Abreviaturas y siglas usadas en la edicin . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.1. Siglas de manuscritos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.2. Abreviaturas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.3. Signos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
6.4. Autores y obras citados de forma abreviada . . . . . . . . . . . 138
Historia Ecclesiastica
(De origine schismatico Ecclesiae papisticae bicornis)
Texto latino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Traduccin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Apndices al texto latino (partes suprimidas)
1. Appendix I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567
2. Appendix II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575
3. Appendix III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577
4. Appendix IV. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578
5. Appendix V . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 580
6. Appendix VI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588
7. Appendix VII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 589
8. Appendix VIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 590
9. Appendix IX. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593
ndice 13
10. Appendix X . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595
11. Appendix XI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 597
12. Appendix XII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
13. Appendix XIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601
14. Appendix XIV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603
Bibliografa citada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
ndices . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615
1. ndice de nombres en el estudio preliminar. . . . . . . . . . . . . 615
2. ndice de obras citadas en el texto latino . . . . . . . . . . . . . . . 619
3. ndice de nombres en el texto latino . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621
Nota preliminar
El lector encontrar en estas pginas la primera edicin crtica
del texto escrito en latn por Isaac Newton ms extenso que se ha
identificado hasta la fecha, slo por detrs de sus clebres Principia
(1687). El texto en cuestin, inacabado, se conserva en su mayor
parte en un manuscrito autgrafo de la coleccin Yahuda (Yah. Ms.
Var. 1/ Newton 19, Biblioteca Nacional de Israel, Jerusaln) y se
completa con otros dos manuscritos de la misma coleccin (12 y 1.5),
segn pude descubrir en el transcurso de mi trabajo sobre el prime-
ro. La resultante Historia Ecclesiastica de Newton, que puede leerse
ahora por primera vez, constituye el texto latino de mayor entidad
que refleja el absorbente inters del matemtico de Cambridge por
la historia del cristianismo antiguo, as como la elevada heterodoxia
de su pensamiento al respecto.
Este libro es el resultado de los estudios que llev a cabo bajo la
direccin del doctor Jos Manuel Caas Rello en el Centro de Cien-
cias Humanas y Sociales (CCHS) del CSIC, en Madrid, con una beca
y contrato del programa JAE Predoc (2008-2011). La doctora Emma
Falque Rey fue mi tutora en la Universidad de Sevi lla, en cuya Facul-
tad de Filologa defend mi tesis en diciembre de 2011. Tanto aquel
trabajo como este libro se inscriben en el proyecto de investigacin
Edicin crtica de textos inditos de Isaac Newton en lengua latina
(FFI2010-19084), dirigido por la doctora Ciriaca Morano Rodrguez;
ella abri este nuevo campo de investigacin en filo loga clsica con
su edicin pionera del texto de Newton sobre el Templo de Salomn
(Ms. Babson 434), que public el CSIC en 1996 y que puede leerse ya
en su segunda edicin revisada y actualizada (2009). En tiempos re-
cientes he tenido la satisfaccin de ver distinguida mi tesis con los
premios de la Fundacin Pastor de Estudios Clsicos y de la Sociedad
16 Historia Ecclesiastica
Espaola de Estudios Clsicos, as como con una mencin especial de
la Fundacin Aldama Roy; debo dar las gracias por su generosidad a
los jurados y a estas tres instituciones.
Al buen juicio de mi director de tesis se deben la mayor parte de
los aciertos de este trabajo. Adems de a l mismo, a mi tutora, la
doctora Falque, y a la investigadora principal del proyecto, la docto-
ra Morano, querra tambin expresar mi gratitud a todos los dems
profesores que han ledo distintas versiones de mi trabajo y me han
regalado sus correcciones, sus comentarios y su ayuda: los doctores
Juan Gil Fernndez, Toms Gonzlez Roln, Matilde Conde Salazar,
Francisco Socas Gaviln, Isabella Gualandri, Dirk Sacr, Gilbert
Tournoy, Jan Papy, Diana Stanciu, Rudolf de Smet, Chris Heesak-
kers, Wolfgang Bernard, Mximo Brioso Snchez, Daniel Lpez-
Caete, Jos Sols de los Santos, Miguel Rodrguez-Pantoja, Ana P-
rez Vega, Miguel Bentez Rodrguez, Paola Moretti, Jos Joaqun
Snchez Gzquez, y muchas otras personas. Mos son todos los erro-
res que persisten.
Tambin es un placer dar las gracias a los profesionales con los
que he tenido ocasin de compartir espacio de trabajo y disfrutar
de un enriquecedor intercambio de ideas: los miembros de la l-
nea de investigacin Orgenes grecolatinos y bblicos de la cultura
europea y de todo el Instituto de Lenguas y Culturas del Medite-
rrneo y Oriente Prximo (CSIC), del Departamento de Filologa
Griega y Latina de la Universidad de Sevilla, donde me form, y del
grupo de investigacin Antonio Tovar (HUM-173); y, en el extran-
jero, los miembros del Departamento de Clsicas de la Universidad
Hebrea de Jerusaln, del Seminarium Philologiae Humanisticae de
la Universidad Catlica de Lovaina, del Instituto Scaliger de la Uni-
versidad de Leiden, del Instituto Heinrich-Schliemann de la Univer-
sidad de Rostock y del Instituto Leibniz de Historia Europea de
Maguncia, al que debo actualmente mi financiacin post-doctoral.
Quiero dejar constancia de mi agradecimiento a Yael Okun, di-
rectora del Departamento de Archivos y Manuscritos de la Biblio-
teca Nacional de Israel, por permitirme acceder al tesoro de los ma-
nuscritos newtonianos de la coleccin Yahuda en la primavera de
2010, y a las profesoras Donna Shalev y Aldina Quintana por su
generoso apoyo durante dicha estancia. Del mismo modo deseo dar
las gracias por su amable ayuda al personal de la Biblioteca de Cien-
Nota preliminar 17
cia y Tecnologa de la Universidad Autnoma de Barcelona y de la
Biblioteca Toms Navarro Toms del CSIC, as como al resto de las
bibliotecas espaolas y extranjeras de cuyos recursos se ha alimen-
tado este libro.
Estoy en deuda con el doctor Pedro Bdenas de la Pea por su
decisiva implicacin en esta apuesta editorial, que se ha visto gene-
rosamente respaldada por el proyecto sobre inditos newtonianos
que dirige la doctora Morano Rodrguez. Asimismo agradezco su
profesionalidad a Editorial CSIC y en particular a Mnica Elas por
su concienzuda labor de correccin.
Mi hermano Fernando, mis familiares y mis amigos han vivido
muy de cerca los aos de trabajo que han dado este libro, y por
fortuna tambin Carmen en su incierta etapa final; todos ellos me-
recen mi agradecimiento de corazn. Lo dedico a la memoria de mis
padres, Fernando y Concepcin, y a la muy cercana de mi madre, a
quien este libro habra dado mucha ms felicidad que a m; dis aliter
uisum.
Pablo Toribio Prez
Abstract
[f. 17r]
s
[ff. 16r/17r] Enumerare videtur patres in superiori synodo collectos eos-
que dicit anathemate damnatos, scilicet in Concilio Alexandrino. Cum au-
tem haec narret tanquam Eusebio nondum cognita, patet Arium non mul-
to post senten/tiam illam pulsum esse Alexandria et hanc epistolam
scripsisse.
t
Alludit ad Lucianum martyrem, praeceptorem Eusebii et aliorum quo-
rundam qui Ario favebant.
u
Id est pius.
Yah. 12
40. 2-9. Epiph. Const. Haer. 69, 6; Thdt. HE 1, 5, 1-4
40. 6. plenum] perfectum* a. c. || 9. Collucianista] vere Collucianista a. c. || s. pul-
sum] expulsum a. c. | Alexandria et] Alexandria et ad a. c.
Historia Eclesistica 249
principio, exista antes que el Hijo, por este motivo han sido
anatematizados,
s
con la nica excepcin de Filogonio, obispo de An-
tioqua, Helnico [de Trpoli] y Macario [de Jerusaln], hombres he-
rticos y no instruidos en la fe, los cuales dicen, el uno, que el Hijo es
un proferimiento, el otro, una proyeccin, y el otro, coingnito, im-
piedades que no podemos ni siquiera or, aunque nos amenacen con
mil muertes los herejes. (6) Pero nosotros ya hemos profesado y pro-
fesamos ahora lo que decimos y lo que creemos: que el Hijo no es
ingnito, ni parte del ingnito de ninguna manera ni de ninguna ma-
teria subordinada, sino que por voluntad y decisin se origin antes
de todos los tiempos y los siglos como Dios pleno [ ],
unignito e inmutable; y antes de que fuera engendrado, o creado, o
instituido, o fundado, no exista, pues no era ingnito. (7) Padecemos
persecucin porque hemos dicho que proviene de la nada, cosa que
hemos dicho porque no es parte de Dios ni de ninguna materia su-
bordinada. (8) Por eso se nos persigue; el resto ya lo sabes. (9) Deseo
que tengas salud en el Seor y recuerdes nuestras vejaciones, compa-
ero discpulo de Luciano
t
, verdaderamente Eusebio.
u
s
Parece que enumera a los padres reunidos en el snodo anterior y dice
que estn anatematizados, se entiende que en el Concilio de Alejandra.
Pero dado que lo cuenta como si Eusebio todava no lo supiera, queda cla-
ro que Arrio fue expulsado de Alejandra no mucho despus de aquella
sentencia, y entonces escribi esta carta.
t
Se refiere al mrtir Luciano, preceptor de Eusebio y de algunos otros
que favorecan a Arrio.
u
Es decir, piadoso.
250 Historia Ecclesiastica
41. (1) Praeter epistolas recitatas multae erant ad diversos
episcopos, praesertim vero ad Alexandrum scriptae, quae interierunt.
(2) Et cum contrariae litterae ad Alexandrum mitterentur, utriusque
partis litterae in unum corpus collectae sunt et Arius quidem eas
quae causae suae favebant, Alexander vero contrarias in unum
volumen redegit. (3) Atque hinc factiones illae vulgo dictae
Arianorum, Eunomianorum et Macedonianorum, in quas Ecclesia
post tempora Constantii dissolvebatur, defensionis suae causam
arripiebant. (4) Singuli enim opinionis suae epistolas tanquam testes
idoneos laudabant (Socr. l. 1, c. 6). (5) Alexander etiam plurimas
epistolas scripsit, quarum fere 70 suo tempore extitisse commemorat
Epiphanius.
42. (1) Caeterum dum Arius pellitur, urbs Alexandrinorum
graviter commota est. (2) Imperator, victo jam Licinio, consistebat
Nicomediae,
v
et edictis suis ac literis per provincias missis, ait
Eusebius, subditos a daemonum errore revocare et ad verum Dei
cultum amplectendum incitare conabatur. (3) Quas ob res cum
singulari gaudio gestiret, nuncius ad eum perlatus est de hoc
tumultu Ecclesiarum... (4) Quapropter, gravissimo dolore perculsus,
confestim, ex Dei cultoribus quos circa se habebat, quendam quem
ob modestiam fidei spectatum et ob religionis confessionem
superiori tempore prae caeteris nobilitatum ducebat (Hosium
nomine, episcopum Cordubae, quae Hispaniae civitas est, quem
quidem imperator et amabat et colebat plurimum [Socr. l. 1, c. 7])
dirigit Alexandriam ut inter eos qui illic dissidebant pacem
componeret, eidemque literas dat ad autores contentionis (Euseb.
de Vit. Const. l. 2, c. 61, 63). (5) Quarum partem quae ad argumentum
spectat hic inseruimus.
(6) Victor Constantinus Maximus Augustus Alexandro et Ario.
[f. 17v]
[f. 18r]
v
Patet ex epistola sequenti.
Yah. 12
41. 2-4. Socr. Sch. HE 1, 6, 41 || 5. Epiph. Const. Haer. 69, 4, 3 || 42. 1-5. Eus. VC 2,
61, 1-2; 2, 2, 63 | Socr. Sch HE 1, 7, 1 || 6-28. Eus. VC 2, 64-72
41. 3. Macedonianorum] scripsi : Macedonionorum leg. || 5. fere] add. || 42. 1-6.
caeterum dum Arius victor Constantinus] app. II a. c. || 2. ait Eusebius] add. | co-
nabatur] studebat a. c. || 5-7. hic inseruimus praesentis controversiae] app. III a. c.
Historia Eclesistica 251
41. (1) Adems de las cartas citadas haba muchas escritas a
distintos obispos, especialmente a Alejandro, que se han perdido.
68
(2) Y como se enviaban cartas contrarias a Alejandro, las cartas de
ambas partes se recogieron en una sola coleccin, y Arrio copi en
un volumen las que favorecan su causa y Alejandro las contrarias.
(3) Y de ah echaban mano para defenderse aquellas facciones lla-
madas vulgamente arrianos, eunomianos y macedonianos, entre las
que despus de los tiempos de Constancio se encontraba fracciona-
da la Iglesia. (4) En efecto, cada uno aprobaba como los testigos ms
idneos las cartas que sostenan su propia opinin (Scr. l. 1, c. 6).
Alejandro tambin escribi muchsimas cartas, de las cuales Epifa-
nio menciona que en su poca se conservaban setenta.
69
42. (1) Por lo dems, con la expulsin de Arrio la ciudad de los
alejandrinos se conmovi gravemente.
70
(2) El emperador, vencido
ya Licinio, resida en Nicomedia
v
y enviando sus edictos y cartas
por las provincias, dice Eusebio, intentaba sacar a sus sbditos
del error de los dioses paganos e incitarlos a abrazar el verdadero
culto de Dios. (3) Y mientras tena singular goce por esas cosas le
lleg la noticia de este tumulto de las iglesias... (4) Por lo cual, gol-
peado por un gravsimo dolor, inmediatamente pone en camino
hacia Alejandra a uno de los fieles de Dios que tena junto a l, a
quien consideraba probado por la modestia de su fe y destacado
sobre los dems por la confesin de su religin en el tiempo anterior
(de nombre Osio, obispo de Crdoba, ciudad de Hispania, a quien
el emperador sin duda amaba y cultivaba mucho [Scr. l. 1, c. 7]),
para que recompusiera la paz entre quienes all disentan, y le da
una carta para los responsables de la disputa (Eusebio, Vida de
Const., l. 2, c. 61-63). (5) La parte de esa carta que atae al argumen-
to la hemos insertado aqu:
(6) El vencedor Constantino Mximo Augusto a Alejandro y
Arrio.
v
Queda claro por la carta que sigue.
68
Esta frase no se encuentra en Scrates.
69
El dato ya se ha mencionado en 38, 41.
70
El texto de 42 repite los contenidos de 32; cf. apartado 4.2.4, 12.
252 Historia Ecclesiastica
(7) Praesentis controversiae initium hinc extitisse comperio. (8)
Cum tu, Alexander, a presbyteris requireres quid unusquisque
eorum de quodam Legis loco sentiret, seu potius de quadam / parte
inanisquaestionis interrogares, cumque tu, Ari, id quod vel nunquam
cogitare, vel sane cogitatum silentio premere debueras, imprudenter
protulisses,
w
excitata inter vos discordia, communio quidem denegata
est, sanctissimus autem populus, duas in partes discissus, a totius
corporis unitate discessit. (9) Quocirca uterque vestrum venia
vicissim alteri tribuens, id amplectatur quod conservus vester vobis
justissime suadet. (10) Quidnam vero illud est? (11) Nec interrogare
de hujusmodi rebus principio decebat nec interrogatum respondere.
(12) Istiusmodi enim quaestiones quas nullius Legis necessitas
praescribit sed inutilis otii altercatio proponit, licet ex ingenii
exercendi causa instituantur, tamen intra mentis nostrae penetralia
continere debemus, nec eos facile in publicos efferre conventus nec
auribus vulgi inconsulte commitere. (13) Quotusquisque enim est,
qui tantarum rerum tamque difficilium vim atque naturam aut
accurate comprehendere aut pro dignitate explicare sufficiat? (14)
Quod si quis id facile praestare posse existimetur, quotae tandem
parti vulgi id persuasurus est? (15) Aut quis in ejusmodi quaestionum
subtili et accurata disputatione citra periculum gravissimi lapsus
possit consistere? (16) Itaque in hujusmodi quaestionibus loquacitas
comprimenda est, ne forte, aut nobis ipsis id quod propositum est
explicare non valentibus ob naturae nostrae infirmitatem, aut
auditoribus ob ingenii tarditatem ea quae dicuntur minime
assequentibus, ex alterutro horum aut in blasphemiae aut in
schismatis necessitatem populus incurrat. (17) Proinde et incauta
interrogatio et inconsulta responsio apud utrumque vestrum veniam
[f. 19r]
w
[ff. 18v/19r] Hinc constat has literas non / dictatas fuisse ab Eusebio, ut
aliqui opinantur. Aludere autem videtur imperator ad accusationes
Alexandri quasi Arius dixisset Filium esse merum hominem et mutabilem
sicut diabolus, etc.
Yah. 12
42. 6-28. Eus. VC 2, 64-72
42. 9. alteri] add. || 12. instituantur] instituatur a. c. | intra] juxta a. c. | penetralia]
penetralia* a. c. || w. opinantur] * a. c. | autem] add. | esse] add.
Historia Eclesistica 253
(7) Descubro, pues, que la presente controversia se origin as:
(8) al preguntarles t a tus presbteros, Alejandro, qu pensaba cada
uno de cierto punto de la Ley, o ms bien al plantearles una cuestin
vana sobre cierta parte, y al haber expresado t, Arrio, impruden-
temente un pensamiento que habras debido o bien no pensarlo
nunca o bien, si lo habas pensado, mantenerlo en silencio,
w
entre
vosotros se suscit la discordia y fue denegada la comunin, y el
santsimo pueblo, escindido en dos partes, se separ de la unidad
de todo el cuerpo. (9) Por ello, que cada uno de vosotros perdone al
otro y acepte lo que vuestro compaero de servidumbre os aconse-
ja con la mayor justicia. (10) Y qu es ello? (11) Ni deban plantear-
se preguntas de ese tipo desde el principio ni una vez planteadas
deban responderse. (12) En efecto, cuestiones de esa clase, no pres-
critas por la necesidad de ninguna ley sino propuestas en un intil
debate ocioso, aunque se planteen para ejercitar el ingenio, con todo
debemos retenerlas en lo ms recndito de nuestra mente y no ex-
ponerlas a la ligera en reuniones pblicas ni transmitirlas irrespon-
sablemente a los odos del vulgo. (13) Pues cuntos hay que pue-
dan asimilar con precisin el sentido y la naturaleza de tan grandes
cuestiones, y tan difciles, o de explicarlas de acuerdo con su digni-
dad? (14) Porque si alguien cree que puede hacerlo fcilmente, a
cuntos del vulgo va a convencer de ello? (15) O quin podra man-
tenerse fuera del peligro de una gravsima cada en una discusin
minuciosa y sutil sobre cuestiones de ese tipo? (16) As que en tales
cuestiones es menester reprimir la locuacidad, no sea que, o bien
porque no podamos nosotros mismos explicar lo que nos hemos
propuesto, debido a la debilidad de nuestra naturaleza, o bien por-
que quienes nos escuchen no sigan lo que decimos debido a la len-
titud de su inteligencia, por una de estas dos razones incurra el
pueblo necesariamente en blasfemia o en cisma. (17) Por ello, per-
donaos mutuamente tanto la pregunta incauta como la respuesta
w
Por esto consta que esta carta no fue dictada por Eusebio, como opi-
nan algunos. Por otra parte, parece que el emperador alude a las acusacio-
nes de Alejandro segn las cuales Arrio habra dicho que el Hijo era un
mero ser humano y mudable como el diablo, etc.
254 Historia Ecclesiastica
sibi mutuo concedant. (18) Neque enim de praecipuo et summo
Legis nostrae mandato inter vos est orta contentio neque ullum
novum a vobis de Dei cultu introductum est dogma, sed unam
eandemque sententiam ambo tenetis, adeo ut ad communionis
societatem coire facile possitis...
(19) Expendamus, si placet, aequumne sit ut ob / levium et
inanium verborum inter vos contentiones fratres fratribus velut in
acie oppositi stent, utque venerabilis conventus per vos, qui de
rebus adeo exiguis et minime necessariis rixamini, impia dissentione
dissideat. (20) Plebeia sunt haec et quae puerili magis inscitiae
congruant. (21) Abscedamus nostra sponte a Diaboli tentationibus...
(22) Nam cum vobis, ut dixi, una eademque sit fides, una de religione
nostra sententia, cumque Legis praeceptum utraque sui parte omnes
in unam animorum consensionem constringat, istud quod levem
inter vos excitavit contentionem, quandoquidem ad totius religionis
summam non pertinet, non est cur ullum inter vos discidium ac
seditionem faciat. (23) Atque haec ego non eo dico, ut vos de inepta
et qualiscunque demum vocanda quaestione idem omnino sentire
cogam. (24) Potest enim gravitas conventus integra apud vos
conservari et una eademque inter omnes communio retineri,
quamvis invicem de re aliqua minimi momenti dissentiatis. (25)
Siquidem nec idem omnes volumus in omnibus nec una omnium
indoles est atque sententia... (26) Ut doloris hac de re mei
magnitudinem intelligatis, paulisper attendite. (27) Nuper cum
Nicomediam venissem, protinus in Orientem iter facere decreveram,
cumque profectionem urgerem et majore jam ex parte vobiscum
essem, hujus rei nuntius consilium nostrum retro avertit, ne cogerer
ea coram aspicere quae ne auditu quidem tenus tolerare me posse
existimabam. (28) Posthac igitur consensu vestro viam mihi in
Orientem apperite, quam mihi mutuis inter vos contentionibus
obstruxistis, etc.
[f. 20r]
Yah. 12
42. 6-28. Eus. VC 2, 64-72
42. 18. possitis] possitis. Et paulo post ed*** a. c. || 19. qui] qui** a. c. || 25. idem]
***idem a. c. || 27. facere] facere* a. c. | retro] retro**** a. c.
Historia Eclesistica 255
irresponsable. (18) En efecto no ha nacido vuestra disputa de un
mandato principal y mximo de nuestra Ley ni habis introducido
ningn dogma nuevo sobre el culto de Dios, sino que ambos man-
tenis una misma creencia, de forma que podis reuniros fcilmen-
te en comunin...
(19) Vamos a sopesar, si os parece bien, si es justo que debido a
vuestras disputas por palabras ligeras y vanas estn enfrentados
hermanos con hermanos como en una guerra, y que la venerable
asamblea se halle en impa disensin por vosotros, que res
por cuestiones tan insignificantes y en modo alguno necesarias. (20)
stas son cosas propias de la plebe y cuadran mejor con la ignoran-
cia de un nio. (21) Alejmonos por nuestra voluntad de las tenta-
ciones del diablo... (22) Pues dado que, como he dicho, comparts
una misma fe y una misma creencia sobre nuestra religin, y dado
que el precepto de la Ley en sus dos partes nos obliga a todos a un
solo consenso de nuestros nimos, no hay razn para que esa leve-
dad que ha suscitado la disputa entre vosotros cause entre vosotros
sedicin y discordia, puesto que no atae a lo principal del conjun-
to de la religin. (23) Y esto no lo digo para obligaros a creer exac-
tamente lo mismo con respecto a esta cuestin que hay que calificar,
en fin, como inapropiada e irrelevante. (24) En efecto, puede perma-
necer ntegra la seriedad de vuestra asamblea y mantenerse una
misma comunin entre todos aunque al mismo tiempo disintis en
alguna cosa de mnima importancia. (25) Dado que ni todos quere-
mos lo mismo en cada caso ni somos de la misma naturaleza y pa-
recer... (26) Para que entendis la magnitud de mi dolor por este
asunto, atended un poco ms. (27) Al llegar hace poco a Nicomedia
haba decidido ponerme en camino directamente hacia el Oriente,
y una vez que apresur mi marcha y ya estaba prcticamente con
vosotros, la noticia de este asunto ech atrs nuestra decisin, pues-
to que no quera verme obligado a contemplar directamente lo que
consideraba que ni siquiera de odas podra tolerar. (28) As que
despus de esto abridme con vuestra reconciliacin el camino hacia
Oriente que me habis cerrado con vuestras mutuas disputas, etc.
256 Historia Ecclesiastica
(29) Et ad hunc quidem modum, pergit Eusebius, imperator
missa epistola pacem Ecclesiae Dei reformare studuit. (30) Quinetiam
vir bonus et cultor Dei eximius, non solum in literis perferendis sed
etiam in implenda ejus a quo missus fuerat voluntate egregiam
operam navavit. (31) Verum majus erat negotium quam ut literarum
ministerio sedari posset, adeo ut contendentium rixa magis indies
aucta sit et cunctas Orientis provincias vis mali pervaserit (Euseb.
Vit. Const. l. 2, c. 64 et sequ.).
43. (1) Hoc igitur tempore contentio acrior esse coepit; quae
modo seditio erat unius urbis celerrime per omnem dimanavit
Aegyptum, mox et exteras regiones corripiens... (2) Postquam autem
qui pro receptione Arii contendebant Alexandrum saepius deprecati
minime flectere possent, collecta apud Bithyniam synodo, ad omnes
ubique episcopos scripsere ut cum Arii fautoribus tanquam / recte
sentientibus communicarent darentque operam ut Alexander cum
iisdem communicaret. (3) Sed cum conatus illorum non ex voto
succederet, Alexandro nullatenus cedente, Arius legatos mittit ad
Paulinum, episcopum Tyri, et ad Eusebium Pamphili, qui
Caesariensem in Palaestina regebat Ecclesiam, et ad Patrophilum,
Scythopolitanum antistitem, petitque ut sibi una cum suis
concederetur plebem ipsis adhaerentem in Ecclesia colligere,
eundem quem prius presbyterorum obtinentibus gradum. (4) Hunc
enim morem esse Alexandriae, ut sub uno episcopo qui omnibus
praeest, presbyteri separatim Ecclesias obtineant et populum ad illas
convenire solitum colligant. (5) Illi vero una cum aliis episcopis in
Palaestina congregati Arii petitioni subscripserunt, hortantes ut
plebem quidem colligerent sicut ante facere consueverant, Alexandro
tamen subjecti essent ac sine intermissione ei supplicarent ut ejus
pace et communione fruerentur (Sozom. l. 1, c. 15).
[f. 20v]
Yah. 12
42. 29-31. Eus. VC 2, 73 || 43. 1-5. Soz. HE 1, 15, 10-12
42. 29 - 45. 6. et ad hunc eum epistolam] app. IV a. c. || 42. 30. non solum] et non
solum a. c. || 43. 1. Hoc igitur regiones corripiens] add. || 2. episcopos] Ecclesias
a. c. || 3. ex voto] sint ex voto a. c. || 5. Alexandro] Alexandro **** a. c.
Historia Eclesistica 257
(29) Y de este modo, sigue Eusebio, el emperador se afan por
restituir la paz de la Iglesia de Dios con el envo de su carta. (30) Es
ms, l, hombre bueno y eximio devoto de Dios, como he dicho ms
arriba, no slo puso todo su empeo en hacer llegar la carta sino
tambin en cumplir la voluntad de aquel por quien haba sido en-
viado. (31) Pero la crisis era demasiado grande como para que pu-
diera calmarse mediante cartas, hasta tal punto que la ria de los
que disputaban creci ms da a da, y lo que es ms, la violencia
del mal invadi todas las provincias de Oriente (Eusebio, Vida de
Constantino, l. 2, c. 64 y ss.).
43. (1) As que en este tiempo la disputa comenz a agudizarse;
lo que era nicamente la sedicin de una sola ciudad se difundi
con enorme velocidad por todo Egipto, extendindose luego inclu-
so a las regiones de fuera...
71
(2) Y despus de que quienes se es-
forzaban por la recepcin de Arrio no pudieran doblegar a Alejan-
dro pese a sus frecuentes splicas, en un snodo reunido en Bitinia
escribieron a los obispos de todas partes que mantuvieran la co-
munin con Arrio y quienes lo apoyaban, en la idea de que profe-
saban una creencia correcta, y que contribuyeran a que Alejandro
restableciera la comunin con los mismos. (3) Pero como el inten-
to de stos no sala segn lo deseado, dado que Alejandro no ceda
en ningn punto, Arrio enva legados a Paulino, obispo de Tiro, a
Eusebio de Pnfilo, que rega la Iglesia de Cesarea en Palestina, y
a Patrfilo, cabeza de la Iglesia de Escitpolis, y les pide que se les
conceda a l y a los suyos reunir en una iglesia a la plebe que es-
taba de su lado, recuperando el mismo grado de presbteros que
antes. (4) En efecto, decan, exista esta costumbre en Alejandra:
que, bajo un solo obispo que estaba por encima de todos, los pres-
bteros tenan por separado sus iglesias y reunan al pueblo acos-
tumbrado a acudir a ellas. (5) Y ellos, junto con otros obispos reu-
nidos en Palestina, firmaron la peticin de Arrio, animndolos a
que reunieran a la plebe como antes acostumbraban hacer,
pero que se mantuvieran sujetos a Alejandro y sin interrupcin le
suplicasen disfrutar de la paz y la comunin con l (Sozm. l. 1,
c. 15).
71
El contenido de este captulo repite el de 38, 1-2.
258 Historia Ecclesiastica
44. (1) Harum synodarum prior collecta fuit Nicomediae
Bithyniae et constitit episcopis ducentis et quinquaginta, ut habet
Nicetas in Thesauro orthodoxae fidei, lib. 5, cap 4. (2) In titulo
tamen capitis ponuntur tantum ducenti, sed idem Nicetas, capite
nono ejusdem libri, iterum refert synodum fuisse ducentorum
et quinquaginta episcoporum collectam Nicomediae contra
Alexandrum. (3) Et hanc diversam facit a priori, quasi post Concilium
Nicenum collecta fuisset. (4) Sed in eo certe fallitur. (5) Alexander
statim post concilium istud mortuus est, et praeterea duas Synodos
Nicomedienses historia non admittit. (6) Cum tamen Nicetas duas
posuerit, certum est quod has e diversis auctoribus retulit, atque ita
numerum 250 episcoporum duplici testimonio confirmavit.
(7) Nicomediae autem convenisse videtur haec synodus ut
imperatorem ad suas partes pertraheret, qui tamen a Nicomedia
digressus est antequam episcopi convenire potuere. (8) Et forte de
industria, sive quod putaret unam partem non audiendam absente
altera, sive quod Eusebio, horum / principi, infensus esset. (9) Ubi
enim Licinium, Nicomediae agentem, vicerat, repererat in ejus
comitatu quosdam ex clericis Eusebii, eaque de causa Eusebium
ipsum numerabat inter hostes, ut ex epistola constat quam paulo
post, ubi Eusebium relegavit, iratus scripsit ad Nicomedienses. (10)
In ea enim sic accusat Eusebium (apud Theod. l. 1, c. 20): (11)
Quisnam, ait, adeo simplicem plebem ista docuit? Eusebius
nimirum, tyrannicae crudeliteatis consecraneus. (12) Nam quod
tyranni cliens perpetuo fuerit ex multis perspici potest. (13) Id enim
episcoporum caedes testantur, sed verorum plane episcoporum; id
crudelissima Christianorum persecutio aperte clamat. (14) Nihil
[f. 21v]
Yah. 12
44. 1-2. Nic. Thes. 5, 4 || 11-16. Thdt. HE 1, 20, 1-2
44. 1. Harum synodarum prior collecta] et his conciliis prius collectam a. c. | quin-
quaginta] quinquaginta Niceta a. c. | Thesauro] Thesauro de a. c. || 2. capite nono]
cap. 9 a. c. : capite nono a. c. | libri] libri tradit etiam f a. c. | collectam... contra
Alexandrum] add. || 3. concilium] scripsi : cocilium leg. || 5. concilium istud] syno-
dum istam a. c. || 6. Nicetas] add. | duas] duas dum retuli a. c. | retulit] retul**it a. c.
| duplici testimonio confirmavit] confirmavit duplici testimonio a. c. || 7. pertrahe-
ret] pertraheret, * qui ibi constitit cum ea indicta a. c. || 8. Eusebio] Eusebio infen-
sus a. c. | horum] add. || 9. relegavit] possit (ut vid.) emulare a. c.
Historia Eclesistica 259
44. (1) De estos snodos el primero se reuni en Nicomedia,
Bitinia, y cont con docientos cincuenta obispos, segn tiene Ni-
cetas en su Tesoro de la fe ortodoxa, lib. 5, cap. 4.
72
(2) Sin embargo
en el ttulo del captulo pone slo doscientos, pero el mismo Nice-
tas, en el captulo noveno del mismo libro, de nuevo refiere que se
reuni un snodo de doscientos cincuenta obispos en Nicomedia
contra Alejandro. (3) Y a ste lo hace distinto del primero, como si
se hubiera reunido despus del Concilio de Nicea. (4) Pero en esto
sin duda se equivoca. (5) Alejandro muri inmediatamente des-
pus de ese concilio, y adems la historia no admite dos snodos
de Nicomedia. (6) Ahora bien, al escribir Nicetas que fueron dos,
es seguro que los recogi de distintos autores, y de esta forma con-
firm el nmero de doscientos cincuenta con un testimonio doble.
(7) Por otra parte, parece que se reuni en Nicomedia este snodo
para atraer a su partido al emperador, quien sin embargo se march
de Nicomedia antes de que los obispos pudieran reunirse. (8) Y
quizs a propsito, o bien porque pensara que no deba escuchar a
una parte sin estar presente la otra, o bien porque estaba irritado
contra Eusebio, el principal de stos. (9) En efecto, cuando haba
vencido a Licinio, que resida en Nicomedia, haba encontrado en la
corte de ste a algunos clrigos de Eusebio, y por esta razn conta-
ba al propio Eusebio entre sus enemigos, como consta por la carta
que poco despus, cuando desterr a Eusebio, escribi airado a los
nicomedienses (en Teod. l. 1, c. 20). (10) En efecto, en ella acusa as
a Eusebio: (11) Quin, dice, ense esas cosas a la simple plebe?
Est claro: Eusebio, conjurado con la crueldad tirnica. (12) Pues por
muchos indicios puede percibirse que fue siempre cliente del tirano.
(13) En efecto, dan fe de ello los asesinatos de obispos, pero de obis-
pos de verdad; lo declara abiertamente la crudelsima persecucin
72
Los contenidos de este captulo estn repetidos en 33, 1-5 (44, 1-6) y en 32, 39-
47 (44, 7-17); cf. apartado 4.2.4, 12, del estudio introductorio.
260 Historia Ecclesiastica
enim de illatis mihi contumeliis dicam per quas cum adversarum
partium concursus plurimum laborarent, hic etiam oculos
exploratores contra me emisit et propemodum armatum ministerium
tyranico praebuit. (15) Nec me quisquam imparatum esse existimet
ad harum rerum probationem. (16) Certissimum enim argumentum
est, cum diaconos et presbyteros Eusebium assectantes manifesto a
me comprehensos esse constet. (17) Ita Constantinus, etsi Eusebius
consanguineus fuerit Licinii et quamdiu eidem subditus et colere
principem et quibus licuit officiis sedare persecutorem teneretur.
45. (1) Dum haec geruntur in Oriente convocat Alexander
antisynodum episcoporum suorum in Alexandria. (2) Huic Hosius
intererat. (3) Cum eo episcopi res suas componunt. (4) Tandem hic
revertitur, epistolas tam Arii, ut opinor, quam synodi secum
deferens. (5) Scripserat Arius multitudinem et particulariter totam
Libyam secum sentire, se tamen, depositis istis armis, fidei suae
confidere et supplicem venire ut in Ecclesiam et officium sacerdotale
restitueretur. (6) Imperator igitur, omnia in malum sensum vertens,
acrem retorquet in eum epistolam / stylo populari et plusquam
satyrico compositam, accusans eum audaciae quod multitudinem
jactaret, impietatis quod fidem falsam venditaret, et turpis propositi
quod ambiret restitutionem ad officia ecclesiastica. (7) Hujus
epistolae meminit Epiphanius, haeres. 69, nonnulla ex ea citans et
vocans eam epistolam ad totam Romaniam contra Arium scriptam.
(8) Et Socrates etiam, ut vult Baronius, de ea loquitur his verbis
(Baronius a. 319 6): (9) Alias quoque literas imperator contra
Arium et ejus opinionis fautores magis populari et fusa scribendi
ratione composuit, quas quidem, quo ejus amentiam salsius
morderet et lepida dissimulationis specie acrius pungeret, in singulis
[f. 21r]
Yah. 12
44. 11-16. Thdt. HE 1, 20, 1-2 || 45. 7. Epiph. Const. Haer. 69, 9 || 9. Baron. Ann. 3,
319, 6
44. 17. Ita] Apu a. c. | quibus licuit officiis] quoad licuit a. c. || 45. 6. audaciae] quo
a. c. || 7. contra Arium scriptam] scriptam contra Arium a. c. || 8. ut vult Baronius]
add. | Baronius
2
] scripsi : Baronia leg. : citante a. c. || 9. salsius] salt a. c.
Historia Eclesistica 261
de los cristianos. (14) Pues no dir nada de los ultrajes perpetrados
contra m, por los cuales, cuando ms se esforzaban los adversarios
en sus ataques, ste incluso envi contra m a espas y prest al ti-
rano casi un servicio armado. (15) Y que nadie crea que no estoy
preparado para probar estas acusaciones. (16) En efecto, tengo una
prueba muy segura, dado que consta que he atrapado en flagrante
a diconos y presbteros del crculo de Eusebio. (17) As escribe
Constantino, pese a que Eusebio era pariente de sangre de Licinio
y durante el tiempo en que fue su sbdito estaba obligado a honrar
al prncipe y a calmar al perseguidor con los medios que le fue po-
sible.
45. (1) Mientras esto se lleva a cabo en Oriente, Alejandro convo-
ca un antisnodo de sus obispos en Alejandra. (2) A ste asisti Osio.
(3) Con l arreglan sus asuntos los obispos. (4) Finalmente ste re-
gresa, llevndose consigo, segn creo, tanto las cartas de Arrio como
las del snodo. (5) Haba escrito Arrio que una multitud, y en parti-
cular toda Libia, crea lo mismo que l, pero que l, con todo, de-
puestas esas armas, confiaba en su fe y vena suplicante a ser resti-
tuido a la Iglesia y a su oficio sacerdotal. (6) As que el emperador,
tomndolo todo en el mal sentido, se ceba con l en una dura carta
compuesta en estilo popular y ms que satrico, acusndolo de osa-
da porque se jactaba del apoyo de una multitud, de impiedad por-
que divulgaba una fe falsa, y de propsito vergonzoso porque de-
seaba la restitucin a los oficios eclesisticos. (7) De esta carta hace
mencin Epifanio, Herejas, 69, citando de ella algunos fragmentos
y llamndola carta escrita a toda la Romania contra Arrio. (8) Y
Scrates tambin, como quiere Baronio (Baronio a. 319 6), habla
de ella con estas palabras:
73
(9) El emperador tambin compuso
otra carta contra Arrio y los que apoyaban su opinin, en un estilo
ms popular y profuso, que de hecho se cuid de divulgar por todas
partes en cada ciudad para rerse con ms mordiente de su locura
73
Baronio tambin cita en ese lugar el pasaje de Epifanio referido inmediata-
mente antes. El supuesto pasaje de Scrates, sin embargo, no se encuentra en S-
crates.
262 Historia Ecclesiastica
civitatibus passim divulgandas curavit. (10) Arii epistola praedicta
intercidit. (11) Hanc autem imperatoris Baronius ex Bib. Vat. edidit,
x
docens eam certo scriptam fuisse ante Concilium Nicaenum, quod
in catholica (ut loquitur) Filii Dei divinitatis assertione vocis
consubstantialitatis, quae postea apposita est in Concilio Nicaeno,
nulla sit mentio, nec ipsius magnae synodi memoria aliqua. Nos
partem istarum literarum hic apponemus, ut scopus earum pateat.
(12) Constantinus Augustus Ario et Arianis.
(13) Malus interpres negotium est diaboli, ejusque effigies
et imago, etc. (14) Et post alia ejusmodi in Arium convitia
sic pergit, fingens Arium / interloquentem et dictis ejus
respondens: (15) Jam volo ejus qui tanti sceleris praesul est naturam
expendere. (16) Quid enim dicit? (17) Aut teneamus id, inquit,
cujus jam compotes fuimus, aut ita sit ut ipsi volumus. (18) Cecidit
ac cecidit, interfectus. (19) Dolo, [inquit] aut sagaci calliditate,
nihil differt. (20) Id solum grave ac probandum ducit quod improba
excogitatione ad eum influxerit. (21) Multitudinem [inquit]
habemus. (22) Ipse igitur exiguus proprius accedam, ut insanorum
bellorum spectator sim. (23) Ego ipse, inquam, propius accedam,
qui hominum dementium bella sedare consuevi. (24) En rursum
[inquit], supplex venio et armorum copia praepollens pugnare nolo,
sed Christi munitus fide tibi atque aliis volo mederi. (25) Cur autem
ea te facere dicis quae tuis moribus non conveniunt? (26) At cum
quali quiete, dic, quaeso, aut quibus fretus copiis vel potius quo
temeritatis progressu? (27) O audaciam dignam quae fulminibus
deponatur! (28) Audite enim quae nuper mihi significavit calamo
[f. 22r]
x
Baron. a. 319 7. Extat eadem epistola Graece apud Gelasium Cyzice-
num.
Yah. 12
45. 11-60. Baron. Ann. 3, 319, 7-20
45. 10. Arii epistola praedicta] epistola Arii a. c. || 14. ejusmodi] similia a. c. | per-
git] pergit. Multitudinem inquit simul* a. c. || 15. jam] A a. c. || 18. cecidit
2
] ce*cidit
a. c. || 23. consuevi] solac a. c. ut uid. || 24. inquit] add. || 25. non] neutiquam a. c.
Historia Eclesistica 263
y pincharlo ms agriamente con una especie de jocosa simulacin.
(10) La mencionada carta de Arrio se ha perdido. (11) En cambio,
sta del emperador la ha editado Baronio de la Biblioteca Vaticana,
x
con el comentario de que fue escrita con seguridad antes del Con-
cilio de Nicea, dado que en la asercin catlica (como l la llama) de
la divinidad del Hijo de Dios no se halla ninguna mencin de la voz
consustancial, la cual se aadi despus en el Concilio de Nicea,
ni ninguna alusin al propio gran snodo. Nosotros pondremos aqu
una parte de esta carta para que quede clara su orientacin.
(12) Constantino Augusto a Arrio y a los arrianos.
(13) Un mal intrprete es asunto del diablo, y su efigie e imagen,
etc. (14) Y despus de otros insultos de este estilo contra Arrio con-
tina as, haciendo como si Arrio estuviera hablando con l y l res-
pondiera a sus palabras: (15) Ahora quiero sopesar la naturaleza
de quien es sacerdote de tan gran crimen. (16) Pues, qu dice? (17)
O bien mantengamos aquello, dice, de lo que ya fuimos dueos,
o que sea tal y como nosotros queremos. (18) Ha cado y bien cado,
muerto. (19) Nada importa si por engao [dice] o sagaz astucia. (20)
Slo considera grave y necesario probar lo que por una mproba re-
flexin le ha venido al pensamiento. (21) Tenemos [dice] una multi-
tud. (22) As que yo mismo, insignificante, me voy a acercar ms,
para ser espectador de guerras de locos. (23) Yo mismo, digo, me voy
a acercar ms, yo que estoy acostumbrado a calmar las guerras de
hombres dementes.
74
(24) Heme aqu otra vez [dice], vengo como su-
plicante y, pese a ser muy poderoso por la abundancia de armas, no
quiero luchar, sino que, guarnecido con la fe de Cristo, quiero curar-
te a ti y a otros. (25) Y por qu dices que haces lo que no casa con
tus costumbres? (26) Pero con qu clase de calma, di, por favor, o
confiado en qu recursos, o, ms bien, con qu grado de temeridad?
(27) Ah osada digna de ser depuesta con rayos! (28) Pues escuchad
x
Baron. a. 319 7. Se conserva la misma carta en griego en Gelasio de
Ccico.
74
74
Se encuentra en la editio princeps de Pars, 1599, 203-217, pero no en el texto
establecido por Hansen 2002.
264 Historia Ecclesiastica
virus instillante scribens: (29) Sic, inquit, credimus. (30) Tum
nescio quae adjungens accurate atque ad fastum meditata,
y
ulteriusque
procedens nihil mali reticuit, sed universum, ut ita dicam, amentiae
thesaurum exprompsit. (31) Expellimur, inquit, recipiendi nos
potestatem auferunt. (32) Sed nondum haec ad rem, caetera
attendite. (33) Ejus enim verbis utar:
z
Postulamus, inquit,
siquidem in eadem sententia episcopus Alexandriae maneat,
potestatem nobis posthac ex legis constitutione dari legitima et
indeprecabilia officia Deo persolvendi. (34) O gravem impudentiam,
quam studio veritatis redargui conveniebat! Quod enim ipsi cordi
erat id brevitate sermonis expressit... (35) Quid igitur, inquis,
faciam si nemo recipere me dignatur? (36) Hoc enim saepe nefariis
faucibus exclamas. (37) Ego vero contra rogabo te, ubinam apertum
sententiae tuae signum ac testimonium ostendisti? (38) Quam te /
divinis humanisque actibus explicasse ac declarasse oportuit... (39)
Unum dicis Deum; habes ejusdem me sententiae, sic igitur sentias.
(40) Ejus essentiae Verbum
aa
et principii et finis expers, Verbum esse
dicis; eo contentus sum, ita crede. (41) Siquid praeterea adjungis, id
tollo. (42) Siquid ad impiam separationem fraudulenter consuis, id
nec videre nec intelligere me confiteor. (43) Si hospitium corporis
ab
assumis ad divinorum operum dispensationem, non improbo. (44)
Si spiritum aeternitatis in supereminenti Verbo genitum dicis, accipio.
[f. 23r]
y
Nempe symbolum fidei.
z
Hactenus imperator simulaverat Arium loquentem quasi ex latente sen-
su epistolae ejus; jam verba ipsa citat.
aa
De interna intelligentia Patris loquitur, quam Arius etiam Patris
vocabat.
ab
Assumptio totius hominis nondum credebatur.
Yah. 12
45. 11-60. Baron. Ann. 3, 319, 7-20
45. 33. sententia] scripsi : sententiae leg. || 40. eo] * eo a. c. || z. imperator] add. ||
aa. ] scripsi : leg.
Historia Eclesistica 265
qu me ha escrito hace poco con un clamo que destilaba veneno: (29)
As, dice, creemos. (30) Entonces, aadiendo no s qu cosa cal-
culada minuciosamente y para la ocasin,
y
al ir avanzando no se ca-
ll nada del mal, sino que sac a relucir todo el tesoro de su locura,
por as decirlo. (31) Nos expulsan, dice, nos quitan la potestad de
ser recibidos. (32) Pero todava esto no es el asunto principal; aten-
ded a lo dems. (33) Pues me voy a servir de sus palabras:
z
Pedi-
mos, dice, puesto que el obispo de Alejandra se mantiene en la
misma opinin, que en lo sucesivo se nos conceda, de acuerdo con la
constitucin legal, la potestad de desempear los legtimos e irrenun-
ciables oficios de Dios. (34) Ah grave desvergenza, que habra que
contestar por amor a la verdad! En efecto, lo que tena dentro de su
corazn lo ha expresado en pocas palabras... (35) Y qu har, dices,
si nadie se digna recibirme? (36) Esto, en efecto, exclamas a menu-
do con tus sacrlegas fauces. (37) Y yo por el contrario te preguntar,
dnde has mostrado signo abierto y testimonio de tu parecer? (38)
ste deberas haberlo explicado y declarado con actos divinos y hu-
manos... (39) Dices que hay un solo Dios; me tienes a m del mismo
parecer, as pues esto debes creer. (40) El Verbo de su esencia,
aa
caren-
te tanto de principio como de fin, dices que es el Verbo; con eso estoy
contento, crelo as. (41) Si aades algo adems de esto, lo quito. (42)
Si tejes algo fraudulentamente con vistas a una impa separacin,
confieso que yo ni lo veo ni lo entiendo. (43) Si asumes un hospedaje
del cuerpo
ab
para la dispensacin de las obras divinas, no lo censuro.
(44) Si dices que el espritu de su eternidad en el sobreeminente Verbo
y
O sea, el smbolo de fe.
z
Hasta ahora el emperador haba simulado que Arrio hablaba como a
partir del sentido oculto de su carta; ahora cita sus palabras literalmente.
aa
Habla de la inteligencia interna del Padre, que Arrio tambin llamaba
del Padre.
ab
La presuncin de que era todo hombre todava no se crea.
266 Historia Ecclesiastica
(45) Quis Patrem novit, nisi qui venit a Patre? (46) Quem novit Pater,
nisi quem ab aeterno ac sine principio ex se genuit? (47) Tu quidem
hypostasin peregrinam ac nobis inauditam subjicere putas oportere,
male utique credens; ego vero potestatis superpraeexcellentis et ad
omnia permanentis plenitudinem Patris et Filii essentiam []
unam esse judico... (48) At dices magnum hominum numerum
tecum facere et sublevare curas tuas. (49) Audi et parumper aures
praebe, nefarie Ari; intellige dementiam tuam; tu vero, Deus, qui
omnium curam habes, propitius esto sermoni, si fidem teneat.
(50) Ego enim homo tuus, o misericors, qui providentia tua
defendor, ac e Graecorum Latinorumque vetustissimis scriptis
insaniam Arii aperte demonstrabo ante tria millia circiter annorum
ab Erythraea praesignificatam ac praedictam. (51) Sic enim fata
est: Vae tibi Libya, in maritimis posita locis, tibi enim venit tempus
quo una cum populis ac filiabus tuis grave certamen et crudele et
perdifficile subire cogeris, ex quo fidei pietatisque judicium in
omnes dimanabit. (52) Tu vero ad extremum vergis exitium, vos
enim coelestium florum receptaculum convellere morsuque
dilacerare ausi estis, atque adeo ferreis dentibus temerastis. (53)
Quid igitur, versutissime, ubi nunc terrarum esse te fateris? (54) Ibi
videlicet, tuas enim / habeo literas quas ad me insano calamo
exarasti, quibus affirmas omnem Libyae populum tibi ad salutem
sc. assentiri. (55) Sin haec ita esse negabis, Deum jam testor me
quidem vetustissimos Erythraeae pugillares, Graeca lingua scriptos,
Alexandriam mittere, quo citius pereas.
(56) Pergit dein imperator licentia plusquam poetica subjungens
haec et similia: (57) Videte omnes, videte ut lamentabiles praetendat
voces viperae morsu laesus, videte ut venae ejus, ut carnes veneno
occupatae acerbos moveant cruciatus, ut corpus ejus tabe defluxerit,
ut attenuatum et squallore sordibusque obsitum, lamentatione,
[f. 24r]
Yah. 12
45. 11-60. Baron. Ann. 3, 319, 7-20
45. 47. subjicere] * subjicere a. c. || 49. curam habes] cura*** habes a. c. om. del. | si]
* si a. c. || 54. tibi] tibi * a. c.
Historia Eclesistica 267
es engendrado, lo acepto. (45) Quin conoce al Padre sino quien vie-
ne del Padre? (46) A quin conoce el Padre sino a quien engendr
de s mismo desde la eternidad y sin principio? (47) T por tu parte
crees que conviene aadir una hipstasis peregrina e inaudita para
nosotros, y haces mal en creerlo; yo en cambio juzgo que la plenitud
de un poder superior a todos y permanente ante todo es la nica
esencia [] del Padre y del Hijo... (48) Pero dirs que un gran
nmero de personas colaboran contigo y aligeran tus preocupaciones.
(49) Escucha y presta un momento tus odos, sacrlego Arrio, entien-
de tu locura; y t, Dios, que de todo te preocupas, s propicio a estas
palabras, si se atienen a la verdad. (50) En efecto yo, que estoy consa-
grado a ti, oh misericordioso, y que estoy defendido por tu providen-
cia, demostrar abiertamente a partir de los ms antiguos escritos de
los griegos y de los latinos que la demencia de Arrio haba sido pre-
figurada y predicha hace unos tres mil aos por la Eritrea.
75
(51) As
habl, en efecto: Ay de ti, Libia, colocada en lugares martimos! Pues
te llegar el tiempo en el que te vers obligada a sufrir una grave
lucha, cruel y muy difcil, a la vez con tus pueblos y tus hijas, a raz
de la cual manar para todos el juicio de la fe y la piedad. (52) Pero
t te aproximas a la destruccin extrema, pues os habis atrevido a
sacudir el receptculo de las flores celestes y a destrozarlo con vuestra
mordedura, y por tanto lo habis violado con vuestros frreos dien-
tes. (53) Y qu, astutsimo? En qu lugar de la tierra vas a decir que
te encuentras? (54) All, est claro, pues tengo tu carta que me escri-
biste con clamo demente, en la que afirmas que todo el pueblo de
Libia est de acuerdo contigo, para su salvacin, cmo no. (55) Pero
si dices que esto no es as, ya pongo a Dios por testigo de que te envo
a Alejandra las antiqusimas tablillas de la Eritrea, escritas en griego,
para que caigas destruido cuanto antes.
(56) Sigue luego el emperador aadiendo stas y semejantes co-
sas, con una licencia ms que potica: (57) Ved todos, ved qu vo-
ces tan lamentables profiere, herido por mordedura de serpiente,
ved cmo sus venas, cmo sus carnes tomadas por el veneno se
doblan en agudas torturas, cmo su cuerpo se diluye en su putre-
faccin, cmo empequeecido y presa de la podredumbre y la sor-
didez se consume con lamento, palidez, horror e infinitos males, y
75
La Sibila.
268 Historia Ecclesiastica
pallore, horrore infinitisque malis conficiatur misereque strigosum
sit, ut deformis illuvie sordibusque capillus; (58) videte seminecem,
obtutu jam languido, vultu exangui, maesto, rabido, cernite ut
ad eum propter mali diurnitatem confluxerint furor, insania,
vanitas, eumque immanem ac ferum reddiderint. (59) Sub finem
vero iterum eo rediens quod Arius jactaret multitudinem, hoc addit:
(60) Et quidem socios ac suffragatores tuos qui curiae se jam
obstrinxerunt, publicorum munerum curae excipient, nisi
quamprimum evitata consuetudine et congressu tuo incorruptam
fidem sequantur.
46. (1) Ex his videtur Arius, eo quod populus ab ipso staret, nimis
confidenter se gessisse. (2) Multitudinem vero ab Ario stetisse
agnoscunt alii, et sic enim Severus (lib. 2, c. 50) de pace Ecclesiarum
sub Constantino verba faciens, addit: longe atrocius periculum
cunctis Ecclesiis illa pace generatum. (3) Namque tum haeresis Arii
prorupit, totumque orbem, invecto errore, turbaverat. (4) Sic et
Nazianzenus: Arius, inquit, cum ab Alexandrina civitate
incipiens, illic pestiferum dogma meditatus esset ac deinde agrestis
cujusdam ac rapidae flammae instar ab exigua scintilla
, magnam orbis terrarum partem percurrisset, tandem
a patribus nostris opprimitur pioque illo numero qui tum Nicaeam
se contulit certisque finibus ac verbis theologiam circumscripsit
(Gr. Naz. Orat. 23 in laudem Heronis). (5) Quam late a
Gregorio hic accipi potest pateat ex eo quod eosdem Christianos toto
orbe sub Constantio politos vocat (Orat. 20
[f. 23v]
Yah. 12
45. 11-60. Baron. Ann. 3, 319, 7-20 || 46. 2-3. Sulp. Sev. Chron. 2, 35, 1 || 4. Gr. Naz.
Or. 25, 8 || 5. Gr. Naz. Or. 43, 30
45. 60. munerum] scripsi (coll. fonte) : numerum leg. || 46. 1. populus ab ipso] mul-
titudo a se m*multitudo a se a. c. || 2. vero ab Ario] secum a. c. | agnoscunt] scri-
bunt a. c. om. del. | Severus] Sulp a. c. | pace] pace imperio a. c. | Constantino]
Constantini a. c. || 2. longe atrocius 3. turbaverat] * quod tum haeresis Arii pro-
rumpens totum orbem invecto errore turbaverat a. c. || 4. meditatus esset] didicis-
set a. c. || 4. Heronis 47. 1. imperator metum] Heronis. Et alibi dicit (del.) Grego-
rius ait malum Arii follibus excitatum atque inflamatum
majorem partem his temporibus (hoc tempore a. c.) corripuisse. Orat. 21 in laud.
Athanas. {...} Imperator igitur praefatis literis per orbem vulgatis metum a. c.
Historia Eclesistica 269
qu miserablemente flaco est, qu afeado su cabello por la suciedad
y la sordidez; (58) vedlo medio muerto, de mirada ya lnguida y
rostro exange, afligido, rabioso, mirad cmo en l han confluido
por causa de la duracin del mal la locura, la demencia, la vanidad,
y lo han vuelto desmedido y salvaje. (59) Y al final, volviendo a
aquello de que Arrio se haba jactado de una multitud, aade esto:
(60) Y, sin duda, los cargos pblicos se ocuparn de tus aliados y
de esos que te apoyan que ya se vincularon a la corte,
76
a no ser que,
evitando lo antes posible el trato y el contacto contigo, sigan la fe
incorrupta.
46. (1) Por estas palabras parece que Arrio haba actuado con
demasiada confianza porque el pueblo estaba de su lado. (2) Y en
verdad otros reconocen que con Arrio estaba una multitud: as en
efecto Severo (lib. 2, c. 50), al tratar sobre la paz de las Iglesias bajo
Constantino, aade: un peligro muchsimo ms atroz para todas
las Iglesias se origin en aquella paz. (3) Pues entonces irrumpi
la hereja de Arrio e, introduciendo el error, en seguida haba turba-
do todo el orbe. (4) As tambin el de Nacianzo: Arrio, dice, em-
pez por la ciudad de Alejandra y all maquin su pestfero dogma,
y luego, como una rpida llama que crece en el campo a partir de
una pequea chispa, recorri , una gran
parte del mundo, hasta que la extinguieron nuestros padres y aquel
piadoso grupo que entonces se reuni en Nicea y escribi la teologa
con certeros trminos y palabras (Gr. Naz. Discursos, 23, En ala-
banza de Hern). (5) Con cunta amplitud puede tomarse aqu el
de Gregorio puede quedar claro por el hecho de que a los
mismos cristianos educados en todo el mundo bajo Constancio los
llama (Discursos, 20, En alabanza de Basi-
76
Posiblemente, alusin a Eusebio de Nicomedia.
270 Historia Ecclesiastica
in laud. Basil.). (6) Quam late vero accipi debeat, intelligitur ex Orat.
21 in laud. Athanas., ubi cum Gregorius narraverat Athanasium
creatum esse episcopum Alexandriae, sic pergit: (7) Nec dixerim,
inquit, virtutisne praemium an Ecclesiae fontem ac vitam
ac
hujusmodi dignitatem acceperit. (8) Hanc enim [sc. Ecclesiam]
oportebat veritatis siti languentem ac prope confectam Ismaelis
instar potione refici, aut velut Heliam refrigerata per siccitatem terra
e torrente refocillari, paulumque spirantem ad vitam revocari ac
semen Israeli relinqui, ne ut Sodoma et Gomorra efficeremur... (9)
Propterea nobis jam jacentibus cornu salutis erectum est, lapisque
angularis nos et sibi et inter nos constringens opportune injectus
est... (10) Sic igitur Athanasius ad Marci thronum evehitur.
ad
(11) Haec Gregorius, ex quibus facile intelligetur unde Alexander
conquestus esset se ab Ario et ejus fautoribus persecutum fuisse,
multitudine eorum scilicet in tantum praevalente, ut ipsa insultaret.
47. (1) His itaque literis passim vulgatis imperator metum incutit
fautoribus Arii, et quo sententiam suam confirmaret indicit Concilium
Nicaeae, Bithyniae, in proximum annum. (2) Conveniunt ergo episcopi
318 circiter. (3) Aderat etiam imperator ut omnes ad concordiam
perduceret, hoc est in suam sententiam, nam ipse paulo post in epistola
[f. 24v]
ac
Urbem quae virtute Athanasii fons et vita Ecclesiae surgentis futura
esset.
ad
Gregorius dicit hoc factum totius populi suffragiis. Ita enim contende-
bant Athanasiani, sed eorum adversarii irritam pronunciabant creationem
ejus eo quod a paucis sacerdotibus clanculum fieret, majori parte adver-
sante. Atque hujus rei suspitionem vehementer auget quod multitudo hoc
tempore fidei homousianae aversabatur.
Yah. 12
46. 7-10. Gr. Naz. Or. 21, 7-8
46. 6. ex] ex ** a. c. | narraverat] dixerat a. c. || 8. refici] reficitur a. c. || 9. constrin-
gens opportune] opportune constringens a. c. || 10. Athanasius] Athanasius ad to-
tius populi suffragiis a. c. || 11. unde] unde factum est quod add. | in tantum...
ipsa] add. || 47. 1. sententiam suam confirmaret] voluntatem ejus plene assequere-
tur a. c. || 2. circiter] circiter, omnes fere Alexandri fautores a. c. || ad. Gregorius
dicit ita enim] add. | creationem ejus] electionem a. c. | multitudo] major pars
urbis a. c.
Historia Eclesistica 271
lio). (6) Pero con cunta amplitud debe tomarse aqu se entiende
por el Discurso 21 en alabanza de Atanasio, donde despus de con-
tar Gregorio el nombramiento de Atanasio como obispo de Alejan-
dra, sigue as: (7) Y no podra decir, dice, si con esta dignidad
recibi una recompensa por su virtud o ms bien la fuente y la vida
de la Iglesia.
ac
(8) En efecto haba que reponer a sta [es decir, a la
Iglesia], que languideca y se consuma de sed por la verdad, como
Ismael con la bebida, o refrigerarla como a Elas con el torrente cuan-
do se haba secado la tierra, y devolverla a la vida cuando apenas
alentaba y preservar la semilla de Israel, no furamos a convertirnos
en Sodoma y Gomorra... (9) Por ello se nos alz el cuerno de la sal-
vacin cuando ya estbamos cados y se nos lanz oportunamen-
te la piedra angular, ligndonos con ella misma y a nosotros en-
tre s. (10) As, pues, se eleva a Atanasio al trono de Marcos.
ad
(11)
Esto escribe Gregorio, y de ello se entender fcilmente por qu
Alejandro se quejaba de haber sufrido persecucin por parte de
Arrio y sus partidarios, porque la multitud de los mismos prevaleca
tanto como para comportarse de forma insultante.
47. (1) As que al divulgar por todas partes esta carta el empera-
dor infundi miedo a los seguidores de Arrio, y para confirmar su
parecer anuncia el Concilio de Nicea, en Bitinia, para el ao siguien-
te. (2) Acuden, pues, en torno a 318 obispos. (3) Tambin asista el
emperador para conducirlos a todos a la concordia, es decir, a su
propio parecer, pues l mismo poco despus escribe as sobre s
ac
La ciudad que por la virtud de Atanasio habra de convertirse en
fuente y vida de la Iglesia incipiente.
ad
Gregorio dice que esto se hizo con el apoyo de todo el pueblo. En
efecto as afirmaban los atanasianos, pero sus adversarios declaraban sin
validez su nombramiento porque lo habran llevado a cabo pocos sacerdo-
tes, a escondidas y con la oposicin de la mayor parte. Y aumenta podero-
samente esta sospecha el hecho de que en aquel tiempo una multitud sen-
ta aversin por la fe homousiana.
272 Historia Ecclesiastica
ad Nicomedienses sic de se scripsit (apud Theod. l. 1, c. 20): (4)
Nicaenae, inquit, Synodo et ipse, sicut consciensciae meae cultus
poscebat, interfui, nullo alio consilio quam ut concordiam inter omnes
constituerem, imprimis vero ut coarguerem ac depellerem malum
illud quod ex Arii quidem Alexandrini dementia / initium sumpserat,
mox autem absurdo et exitiali Eusebii studio erat confirmatum.
48. (1) Dies igitur constituitur quo imperator adesset consilio. (2)
Sed priusquam dies iste advenisset, episcopi privatim inter se
coeuntes Arium accersunt et opinionibus ejus in medium prolatis
disserere coeperunt (Sozom. l. 1, c. 17). (3) Sed audi quomodo: Ad
lectas Arii opiniones aures praecludunt (Athanas. Orat. 1. contr. Ar.
ante medium).
ae
(4) Et ubi accusati pro se respondere vellent,
vix incoeperunt hiscere, cum improbarentur et contrariis clamoribus
silere cogerentur (Athanas. Epist. contr. haer. Ar. sub initio).
af
(5) Quam
quidem impetuosam passionem synodus ipsa de se testatur in epistola
sua ad Aegyptios (apud Socr. l. 1, c. 9). (6) Nam commemoratis Arii
verbis, haec omnia, inquiunt, anathemate damnavit sanctissima
synodus, opinionis hujus impietatem atque amentiam et verba
blasphemiae plena ne audire quidem patienter sustinens.
49. (1) Cum autem opinionibus Arii sic in medium prolatis,
disserere coepissent et disputatio in varias distraheretur quaestiones,
alii quidem, inquit Sozomenes, suadebant ne praeter fidem ab
[f. 25r]
[f. 24v]
ae
[f. 24v] Facta mentione vocum Arii, addit:
(Ath. Orat. 1 cont. Ar., pag. 295).
af
[f. 24v] ...
.
. Ath. Cont. Haer. Ar., pag 251.
Yah. 12
47. 4. Thdt. HE 1, 20, 5 || 48. 2. Sozom. HE 1, 17, 6 || 3. Ath. Al. Ep.Episc. 13, 1 || 4.
Ath. Al. Decr. 3, 1 || 6. Socr. Sch. HE 1, 9, 3 || 49. 1. Sozom. HE 1, 17, 6
47. 5. synodo] concilio a. c. | et ipse] interfui et ipse a. c. | initium] add. || 48. 3. ante
medium] add. || 4. improbarentur et] add. | cogerentur] coguntur a. c. | sub initio]
add. || 5. sua] add. || 6. sustinens] sustinens. Epist a. c. || 49. 1. sic] add. || ae. facta
mentione vocum Arii, addit] add. | ] scripsi : leg. | Ath. Orat. 1 cont. Ar.] add. ||
af.
2
] * a. c. | ] episcopi rogabant add. a. c. | Ath. Cont. Haer. Ar.] add.
Historia Eclesistica 273
mismo en una carta a los nicomedienses (en Teod. l. 1, c. 20): (4) Al
Snodo de Nicea, dice, asist tambin yo mismo, tal y como me
exiga el respeto a mi propia conciencia, sin ningn otro propsito
que establecer la concordia entre todos, y en primer lugar para res-
ponder y desterrar aquel mal que haba tomado inicio de la locura
de Arrio el alejandrino y que en seguida se haba visto afianzado
por el afn absurdo y funesto de Eusebio.
48. (1) As que se fija un da en el que el emperador asistiese al
concilio. (2) Pero antes de que llegara ese da, los obispos, reunin-
dose en privado, hacen venir a Arrio y tras exponer sus opiniones
empezaron a discutirlas (Sozm. l. 1, c. 17). (3) Pero escucha de qu
manera: Cierran los odos a la lectura de las opiniones de
Arrio (Atanasio, Discurso primero contra los arrianos, antes de la
mitad).
ae
(4) Y al querer los acusados responder por s mismos,
apenas haban abierto la boca cuando ya reciban increpaciones
y se vean obligados a guardar silencio por los gritos de oposi-
cin (Atanasio, Carta contra la hereja de Arrio, al comienzo).
af
(5) Y de esta impetuosa pasin el propio snodo da fe en su carta a
los egipcios. (6) Pues al recordar las palabras de Arrio, dicen (en
Scr. l. 1, c. 9): todo esto lo anatematiz el santsimo snodo, inca-
paz ni siquiera de or con paciencia la impiedad de esta opinin y
su locura y sus palabras llenas de blasfemia.
49. (1) Cuando, una vez expuestas de este modo las opiniones
de Arrio, empezaron las intervenciones y el debate se diversific en
varias cuestiones, unos, dice Sozmeno, aconsejaban que no se
ae
Al mencionar las palabras de Arrio, aade:
. Atanasio, Discurso primero cont. Ar., p. 295. [En el
Snodo de Nicea todos los obispos que haban concurrido de todas partes
cerraron los odos ante estas palabras.]
af
...
.
. Atanasio. Contra la hereja de Arrio, p. 251. [Y en cuanto
empezaban a hablar eran acusados y... se quedaban mudos. Y stos por
medio de su silencio confirmaban la vergenza de su vana opinin.]
274 Historia Ecclesiastica
initio traditam quicquam innovaretur, praecipue illi quos morum
simplicitas induxerat ut fidem in Deum sine curiosa discussione
susciperent; alii contendebant veterum opiniones sine ullo examine
sequi non oportere (Sozom. l. 1, c. 17). / (2) Ad hanc utique provecti
licentiam studio vincendi et condemnandi Arium. (3) Ab his itaque
non quid sentirent veteres sed quid Arius non admitteret inquiritur.
(4) Nam hi imprimis scribunt Filium ex Deo esse: hoc admittitur./
(5) Quare addunt ex substantia Dei. (6) Deinde scribunt Filium
esse veram potentiam et imaginem Patris, et immutabilem per
omnia et aeternum: et haec etiam admittuntur. (7) Quare dum
ulterius consuleretur, animadverso tandem quod Eusebius in
epistola quadam dixisset: si verum Dei Filium increa/tum dicimus,
homousion cum Patre incipimus confiteri, scribunt Filium
homousion Patri. (8) Et hac ratione componebatur symbolum
Nicaenum, ut ex sequentibus Athanasii et Ambrosii testimoniis
constat: (9) Cum synodus, inquit Athanasius, in hoc esset ut
Arianorum impia vocabula tolleret et voces adhibere vellet quae
sine controversia sacrarum literarum essent, nimirum eum Filium
esse et nequaquam ex non extantibus esse sed ex Deo..., Eusebiani
volebant illud ex Deo esse ad homines quoque pertinere neque
quicquam Christum eo nomine a nobis differre... (10) Ibi patres
animadversa eorum fraude coacti sunt clarioribus verbis expendere
quid sit ex Deo esse, et scribere Filium ex substantia Dei... (11)
Episcopis rursum affirmantibus et hoc quoque scribi debere, eum
veram esse potentiam et imaginem Patris et similem Patri et
immutabilem per omnia et inconvertibilem et aeternum et indivisum
in Patre subsistere..., ista quidem sustinebant Eusebiani... quasi illud
simile esse et in eo esse et ejus potentiam esse communia Filio
nobiscum essent... (12) Quare episcopi coacti sunt quae prius
[f. 25r]
[f. 26r]
Yah. 12
49. 7. Cf. Ambr. Fid. 3, 15, 125 || 9-12. Ath. Al. Decr. 19
49. 2. ad hanc utique 4. hoc admittitur] et ex eorum sententia praevalente sententia
proceditur ad compositionem novi symboli fidei, talis scilicet quae fidei Orienta-
lium adversariorum (add.) contraria existens, condemn per oppositionem exturba-
ret et everteret eam. Consulitur itaque de dictis quas adversarii non admitterent. Et
filius primo scribitur ex Deo a. c. || 3. sed] sed Ar a. c. || 6. etiam] add. || 9. esse
2
] add.
|| 10. expendere] expenderet a. c. || 11. subsistere] subsistere, nunquam enim non
erat a. c.
Historia Eclesistica 275
hiciera ninguna innovacin al margen de la fe transmitida desde el
principio, principalmente aquellos cuya sencillez de costumbres los
haba llevado a aceptar la fe en Dios sin discusiones inspiradas por
el excesivo celo; otros afirmaban que no haba que seguir las opinio-
nes de los antiguos sin someterlas a ningn examen (Sozm. l. 1,
c. 17). (2) Hasta este grado de licencia, en efecto, fueron arrastrados
en su afn por vencer y condenar a Arrio. (3) As que se pregunta
no qu crean los antiguos, sino qu era lo que no admita Arrio. (4)
Pues ellos escriben en primer lugar que el Hijo viene de Dios, y esto
se admite. (5) Por ello aaden que de la sustancia de Dios. (6)
Luego escriben que el Hijo es la verdadera potencia y la imagen del
Padre, y que es inmutable en todos los aspectos y eterno: y esto
tambin se admite. (7) Por ello, al avanzar ms en la deliberacin y
reparar finalmente en que Eusebio haba dicho en cierta carta: si
decimos que el verdadero Hijo de Dios es increado, estamos empe-
zando a confesar que es homousios con el Padre, escriben que el Hijo
es homousios con el Padre. (8) Y de esta forma se compona el sm-
bolo de Nicea, como consta por los siguientes testimonios de Ata-
nasio y Ambrosio: (9) Como el snodo, dice Atanasio, se haba
propuesto eliminar los impos trminos de los arrianos y quera
emplear palabras que no estuviesen en contradiccin con las Sagra-
das Escrituras, es decir, que l era el Hijo y de ningn modo prove-
niente de la nada sino de Dios..., los eusebianos pretendan que
aquel provenir de Dios tambin se refera a los seres humanos, y
que en ese sentido Cristo no difera en nada de nosotros... (10) En
ese momento los padres, al reparar en el engao de stos, se vieron
obligados a explicitar con palabras qu significa provenir de Dios,
y a escribir que el Hijo es de la sustancia de Dios... (11) Al afirmar a
continuacin los obispos que tambin haba que escribir esto, que
l es la verdadera potencia y la imagen del Padre y existe siendo
semejante al Padre e inmutable en todo e inconvertible y eterno e
inseparable del Padre..., eso tambin lo sostenan los eusebianos...
como si aquel ser semejante y ser en l y ser su potencia
fueran cosas comunes del Hijo con nosotros... (12) Por ello los obis-
276 Historia Ecclesiastica
dixerant apertioribus verbis repetere et scribere Filium
consubstantialem esse Patri, ut non solum similem similitudine, sed
eundem ea voce qua ex Patre esse dicitur significarent. Haec
Athan., Ep. cont. haer. Ar. decr.
(13) Quomodo vero inciderunt in hanc vocem, sic exprimit
Ambrosius: Auctor ipsorum Eusebius Nicomediensis epistola sua
prodidit, dicens: Si verum (inquit) Dei filium increatum dicimus,
homousion, consubstantialem cum Patre incipimus confiteri. (14)
Haec cum lecta esset epistola in Concilio Nicaeno, hoc verbum in
tractatu fidei posuerunt patres quod viderunt adversariis esse
formidini, ut tanquam evaginato ab ipsis gladio ipsum nefandae
caput haeresis am/putarent (Ambros. De fide ad Grati. lib. 3. c. ult.).
(15) Hosius autem erat qui symbolum fidei concepit
ag
et cujus
influentiis concilium determinationem accepit (Sulp. l. 2, c. 54),
quique primas in concilio obtinebat (Socrat. l. 1, c. 13). (16) Hic enim
curiam secutus imperatori erat secretioribus consiliis, eoque pacto et
imperatorem, quod praecipuum erat, et alios, quotquot favorem
imperatoris captabant, flectere potuit;
ah
(17) sed ad episcopos
flectendos concurrebat et Alexandri potestas et illa Eustathii, episcopi
Antiocheni, postea depositi ob Sabellianismum (Socr. l. 1, c. 24),
adulterium (Theod. l. 1, c. 21) et contumelias in matrem imperatoris
(Athanas. Ad solit. vit. agent. sub initio, p. 812B). (18) Hi tres itaque
cum suis pro homousio contendebant, caeteri, ut ait Sozomenes,
suadebant ne / praeter fidem ab initio traditam quicquam innovaretur.
[f. 27r]
[f. 27v]
ag
Athanas. Epist. ad solit. vit. agent. circa medium pag. 387 D. Hinc Sulpi-
tius, l. 2 hist., c. 54, tradit hanc synodum auctore Hosio confectam.
ah
Hosium imperator amabat et colebat plurimum (Socr. l. 1, c. 7).
Yah. 12
49. 13. Ambr. Fid. 3, 15, 125 || 15. Ath. Al. H.Ar. 42, 3; Sulp. Sev. Chron. 2, 40, 2; Socr.
Sch. HE 1, 13, 12 || 17. Socr. Sch. HE 1, 24 | Thdt. HE 1, 21, 9 | Ath. Al. H.Ar.Ep. 4,
1 || 18. Soz. HE 1, 17, 6 || ah. Socr. Sch. HE 1, 7, 1
49. 12. similem] similem esse a. c. | eundem] eundem esse a. c. | haec] add. || 15. Ho-
sius] symbolum autem componebatur ab Hosio a. c. | Sulp. l. 2, c. 54] add. || 16.
quod praecipuum erat] add. | potuit] potuit, praesertim adstitit et Eustachius (sic)
episcopus Antiochenus qui plurimos post se trahebat a. c. || 17. Eustathii] Eustathii
An a. c. | depositi] add. | Sabellianismum] Sabellianismum et a. c. | Socr. l. 1, c. 24]
add. | adulterium] adulterium depositi ** a. c. || 18. caeteri] caeteri reluctabantur et
anti* a. c. || ag. epist.] ep a. c.
Historia Eclesistica 277
pos se vieron obligados a repetir lo que antes haban dicho con pa-
labras ms explcitas y a escribir que el Hijo es consustancial con el
Padre, para dar a entender que no slo es semejante en su similitud,
sino para definirlo con la palabra con la que se dice que proviene
del Padre.
77
Esto escribe Atanasio, en la Carta sobre los decretos contra
la hereja de Arrio.
(13) Pero cmo llegaron a esta palabra lo explica as Ambrosio:
El responsable de las mismas fue Eusebio de Nicomedia en una
carta suya, al decir: si decimos que el verdadero Hijo de Dios es
increado, empezamos a confesar que es homousios con el Padre. (14)
Al haberse ledo esta carta en el Concilio de Nicea, los padres pu-
sieron esta palabra en la frmula de fe porque vieron que era causa
de temor para los adversarios, como si cortasen la cabeza de la he-
reja con la espada que haban desenvainado sus propios enemigos
(Ambrosio, Sobre la fe a Graciano, lib. 3, lt. c). (15) Y fue Osio
ag
el que
concibi el smbolo de fe y por cuya influencia el concilio acept su
definicin (Sulp. l. 2, c. 54), y el que ocupaba el puesto principal en
el concilio (Scrat. l. 1, c. 13). (16) En efecto ste, al residir en la
corte,
ah
asista al emperador en sus deliberaciones privadas y de esta
manera poda influir tanto en l, que era lo principal, como en otros,
cuantos gozaban del favor del emperador; (17) pero para influir en
los obispos concurra tambin la influencia de Alejandro y la de
Eustacio, obispo de Antioqua, despus depuesto por sabelianismo
(Scr. l. 1, c. 24), adulterio (Teod. l. 1, c. 21) y agravios a la madre del
emperador (Atanasio, A los que llevan una vida solitaria, hacia el co-
mienzo, p. 812B).
78
(18) As que estos tres abogaban junto con los
suyos por la palabra homousios, mientras que los dems, como dice
Sozmeno, aconsejaban que no se hiciera ninguna innovacin al
margen de la fe transmitida desde el principio.
ag
Atanasio, Carta a los que llevan una vida solitaria, hacia la mitad, p. 387D.
De aqu Sulpicio, l. 2 de la Historia, c. 54, transmite que este snodo result
de la autora de Osio.
ah
A Osio el emperador lo apreciaba y honraba muchsimo (Scr. l. 1, c. 7).
77
Es decir, sera glosa de .
78
La deposicin de Eustacio y los cargos se repiten en 65, 1 y en 110, 1.
278 Historia Ecclesiastica
50. (1) Dum haec geruntur, fautores Arii, formulam fidei
conscribentes, eam concilio obtulerunt, quam perlectam statim
omnes discerpsere, spuriam atque adulterinam eam apellantes. (2)
Atque ingens omnium tumultus contra eos coortus est (Theod. l. 1,
c. 7). (3) Libellus etiam Eusebii prolatus est in medium, qui cum
palam audientibus cunctis recitatus fuisset... in conspectu omnium
discerptus est (Eustathius episc. Antiochiae , apud Theod.
l. 1, c. 8). (4) Forte haec erat epistola ex qua desumpta fuit vox
homousii.
51. (1) Caeterum ubi de his quaestionibus disputari coeptum est
et causa Arii per aestum et vociferationes adversariorum non
examinari nedum audiri potuit, sed ab istis de condemnatione ejus
tantum consuleretur, effervescit contentio, in se invicem feruntur
episcopi, et cum diversis ob causis (ut loquitur Rufinus) inter se
quaedam jurgia detulissent, interpellabatur frequenter a singulis
imperator, offerebantur libelli, culpae proferebantur / et magis ad
haec quam ad id pro quo ventum fuerat animos dabant. (2) At ille
videns quod per hujusmodi jurgia causa summi negotii frustraretur,
diem certum statuit qua unusquisque episcoporum, siquid
quaerimoniae habere videretur, deferret (Rufin. l. 1, c. 2), et quaestio
principalis determinationem acciperet.
52. (1) Igitur die concilio constituta qua controversias dirimi
oporteret, cum singuli praesto essent ex quibus synodus constabat...
et signo dato quo imperatoris introitus nunciabatur omnes
assurrexissent, ipse satellitibus stipatus advenit, purpurae quidem
[f. 27r]
[f. 25v]
[f. 26v]
Yah. 12
50. 1-2. Thdt. HE 1, 7, 15 || 3. Thdt. HE 1, 8, 1-3 || 51. 1-2. Rufin. Hist. 1, 2 || 52. 1-5.
Eus. VC 3, 10-14; Socr. Sch. HE 1, 8
50. 2. atque] cumque a. c. | est] esset et tanquam proditores fidei ab omnibus uni-
versis accusarentur, metu perculsi exsurrexerunt, primique (ut vult Theodoritus)
exceptis Secundo ac Theona Arium excommunicarunt a. c. || 3. discerptus est]
discerptus est... Ariani vero metuentes ne tot episcopis in unum congregatis ipsi
Ecclesia ejicerentur in medium prosilientes dogma quod improbatum fuerat
anathemate damnarunt et libello qui unanimi consensu conscriptus fuerat propria
manu subscripserunt a. c. | ] scripsi: leg. || 4. desumpta fuit]
desumpta*** a. c. || 51. 1. caeterum ubi 103. 5. aliorum judicium] app. V a. c. || 51.
1. Arii] Arii non a. c. | sed ab istis consuleretur] add. | istis] illud a. c. ut uid. | in-
terpellabatur] scripsi : interpellebatur leg. || 52. 1. igitur] ** tandem a. c. | ipse]
tandem ipse a. c.
Historia Eclesistica 279
50. (1) Mientras se llevan a cabo estas cosas, los que apoyaban a
Arrio escribieron una frmula de fe y la presentaron al concilio, pero
una vez leda, inmediatamente todos la hicieron pedazos, llamn-
dola espuria y adulterina. (2) Y se alz un enorme tumulto de todos
contra ellos (Teod. l. 1, c. 7). (3) Tambin se expuso el escrito de
Eusebio, que tras ser recitado abiertamente a odos de todos... a la
vista de todos fue hecho pedazos (el obispo Eustacio de Antioqua,
testigo presencial, en Teod. l. 1, c. 8). (4) Quizs era sta la carta de
la que se extrajo la palabra homousios.
51. (1) Por lo dems, cuando se empez a discutir sobre estas
cuestiones y la causa de Arrio no poda examinarse ni orse siquiera
debido al bullicio y el gritero de los adversarios, sino que entre
stos slo se deliberaba sobre su condena, la disputa se enfervoriza
y los obispos cargan los unos contra los otros, y dado que por
causas diversas (como dice Rufino) se haba llegado entre ellos a
ciertas disputas, cada uno interpelaba repetidamente al empera-
dor, se le ofrecan escritos de acusacin, se proferan culpas y po-
nan ms empeo en esto que en aquello por lo que haban venido.
(2) Pero l, al ver que por este tipo de disputas se perda la ocasin
de tratar el asunto principal, estableci un da determinado para
que cada uno de los obispos presentase el motivo de queja que
tuviera (Rufin. l. 1, c. 2), y para que se diera solucin a la cuestin
principal.
52. (1) As que, establecido el da del concilio en el que habra
que dirimir las controversias, una vez que todos los que constituan
el snodo estaban preparados... y todos se haban levantado al orse
la seal de la entrada del emperador, l mismo lleg rodeado de
280 Historia Ecclesiastica
vestis fulgore oculos omnium perstringens et flammeis quibusdam
radiis collucens, adhaec auri et lapillorum eximio splendore
exornatus... (2) Et postquam unus ex episcopis consurgens modica
oratione imperatorem allocutus esset, imperator alia oratione de
pace et concordia synodum salutavit ac deinceps concilii praesidibus
sermonem concessit. (3) Tum vero alii proximos insimulare
coeperunt, alii accusantibus respondere ac vicissim queri. (4) Multis
igitur hunc in modum ex utraque parte propositis magnaque
controversia in ipso principio excitata, imperator cuncta patientissime
auscultans intento animo propositas quaestiones excepit, et quae ab
utraque parte dicebantur vicissim astruens atque adjuvans,
pertinacius certantes paulatim conciliavit. (5) Cumque omnes
placide alloqueretur et Graeca uteretur lingua, suavissimus ac
jucundissimus fuit, dum alios argumentis in suam sententiam trahit,
alios orat et flectit, eosque qui recte dixissent, laudibus afficit, et
universos ad concordiam incitat, donec tandem eos concordes in
omnibus de quibus antea certabatur et consentientes effecit, adeo ut
non modo unius fidei consonantia apud omnes obtineret, verum
etiam unum idemque tempus in salutaris festi celebratione ab
omnibus firmaretur (Euseb. lib. 3 de vita Constantini cap. 10, 11,
12, 13, 14; Socr. lib. 1, c. 8).
Yah. 12
52. 1-5. Eus. VC 3, 10-14; Socr. Sch. HE 1, 8
52. 2. imperator] et imperator a. c. | de pace et concordia] add. || 4. propositis] comp
a. c. || 5. alloqueretur] allocutus esset a. c. | argumentis] vi rationum adductos a. c. :
vi rationum ut loquitur Eusebius a. c. | Socr. lib. 1, c. 8] Socr. lib. 1, c. 8. Hoc igitur
pacto cum patres qui ab Alexandro stabant in duas partes dividerentur et Hosio
cum suis pro o decertante, caeteris laborantibus ne a veterum traditis rece-
deretur, contentio (contentiones a. c.) adeo effervesceret (effervescerent a. c.) ut epis-
copi se mutuo de diversis criminibus accusarent, quorum (qui et a. c.) et (nonnulli
add.) pridie hujus diei libellos (accusationum del.) (supplices imperatori add.) porre-
xerant (im del.) (Socr. l. 1, c. 8). Imperator paci reipublicae studens, cui (scilicet add.)
hae discordiae jam satis nocuerant, libellos (** add. del.) exuri jussit (Socr. ib.) et mira
cum affabilitate demulcendo (animos del.) episcoporum animos pertraxit omnes ad
concordiam effecitque et Hosii sententiae subscriberent. / Quin (quinet a. c.) et
eorum qui Ario fovebant (ab Ario stabant qui a. c.) (qui numero erant septemdecim
Ruffin. Hist. l. 1, c. 5, Acta Syn. Nic. Sozom. l. 1, c. 20 {...}) plerique exilium pertimes-
centes subscripserunt ita tamen ut per homousion nihil aliud intelligeretur quam
similitudo substantiae. Neque clanculum et dolose hoc fecerunt, sed a. c.
Historia Eclesistica 281
acompaantes, cautivando los ojos de todos con el brillo de su t-
nica prpura y luciendo como con rayos de fuego, adornado ade-
ms con llamativo esplendor de oro y piedras preciosas... (2) Y des-
pus de que se alzara un obispo y se dirigiera al emperador con un
breve discurso, el emperador salud al snodo con otro discurso
sobre paz y concordia, y a continuacin cedi la palabra a los pre-
sidentes del concilio. (3) Entonces los unos empezaron a acusar a los
de al lado y los otros a responder a sus acusadores y a presentar sus
propias quejas. (4) As que, como se planteaban de este modo mu-
chas cuestiones desde ambas partes y se suscitaba en el mismo co-
mienzo una gran controversia, el emperador lo escuch todo con
gran paciencia, atendi las cuestiones que se le exponan, y contri-
buyendo a formular lo que decan ambas partes fue conciliando
poco a poco a los que disputaban con obstinacin. (5) Y como se
diriga a todos plcidamente y se serva de la lengua griega result
muy agradable y amable, mientras atraa a su parecer con argumen-
tos a unos y suplicaba y convenca a otros, alababa a los que habla-
ban bien y animaba a todos a la concordia, hasta que finalmente hizo
que todos estuvieran de acuerdo y en consenso sobre todo aquello
por lo que antes disputaban, hasta tal punto que no slo obtuvo sus
opiniones unnimes en una sola fe, sino que tambin aprobaron
todos una misma fecha para la celebracin de la fiesta de la
salvacin
79
(Euseb. lib. 3 Sobre la vida de Constantino, cap. 10, 11, 12,
13, 14; Scr. lib. 1, c. 8).
79
La Pascua.
282 Historia Ecclesiastica
53. (1) Ipso autem initio imperator, cum resedisset, suscepit a
singulis libellos accusationum, quos simul omnes in sinu suo
continens nec in eis quid contineretur apperiens, ait ad episcopos:
Deus vos constituit sacerdotes et potestatem vobis dedit de nobis
quoque judicandi, et ideo nos a vobis recte judicamur. (2) Vos autem
non potestis ab hominibus judicari, propter quod Dei solius inter
vos expectate judicium, et vestra jurgia, quaecunque sunt, ad illud
divinum reserventur examen. (3) Vos etenim nobis a Deo dati estis
dii, et conveniens non est ut homo judicet deos sed ille solus de quo
scriptum est: Deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deos
discernit. (4) Et ideo his omissis, illa quae ad fidem Dei pertinent
absque ulla animorum contentione distinguite. (5) Quum haec
dixisset, omnes simul quaerimoniarum libellos jussit exuri, ne
innotesceret ulli hominum simulatio sacerdotum (Ruffin. l. 1, c. 2).
(6) Nefas enim esse aiebat ut sacerdotum delicta ad vulgi notitiam
pervenirent, ne populus offendiculi occasionem inde arripiens
licentius ad flagitia prorumperet. (7) Istud quoque adjecisse dicitur,
se, si episcopum adulterium perpetrantem oculis suis videret,
illegitimum facinus paludamento suo obtecturum esse, ne hujus
facinoris spectaculum ipsis spectatoribus noxium esset (Theod. l. 1,
c. 11). (8) Et hujusmodi artificiis imperator depulit accusationes
episcoporum suorum ac jurgiis finem imposuit, animos omnium
mira cum affabilitate demulcens.
(9) Postea, cum de fide inciperet disceptatio, Eusebius, episcopus
Caesareae, ut ipse refert, proposuit sequentem libellum fidei: (10)
Sicut ab antecessoribus nostris episcopis accepimus, tunc cum
primis fidei rudimentis instructi et cum salutari lavacro tincti sumus,
sicut ex divinis Scripturis didicimus et sicut ipsi tum in presbyterio,
[f. 27v]
Yah. 12
53. 1-5. Rufin. Hist. 1, 2 || 6-7. Thdt. HE 1, 11, 5 || 53. 10 - 55. 3. Socr. Sch. HE 1, 8,
37-45
53. 1. initio] initio cum a. c. || 2. illud] illum a. c. || 5. jussit exuri] exuri jussit a. c.
|| 7. facinus] facinoris spectaculum a. c. | hujus] hujusmodi a. c. || 8. animos om-
nium... demulcens] demulcens omnium animos a. c. || 9. ut ipse libellum fidei]
proposuit libellum fidei, qui, ipso Eusebio referente, sic se habet a. c. | ut ipse re-
fert] add. | sequentem] add.
Historia Eclesistica 283
53. (1) En el mismo comienzo el emperador, tras sentarse, tom
de cada uno sus escritos de acusaciones, y dejndolos en su regazo
sin abrirlos les dijo a los obispos: Dios os ha constituido en sacer-
dotes y os ha dado la potestad de juzgar incluso sobre nosotros, y
por ello es correcto que nos juzguis. (2) Vosotros en cambio no
podis ser juzgados por los hombres, as que esperad slo el juicio
de Dios entre vosotros, y que vuestras disputas, sean cuales sean,
queden reservadas para aquel examen divino. (3) Y en efecto voso-
tros nos habis sido dados como dioses por Dios, y no es apropiado
que un ser humano juzgue a dioses sino slo Aqul de quien est
escrito: Dios se alza en la reunin de los dioses, en medio de los
dioses juzga.
80
(4) Y por ello olvidaos de estas cosas y distinguid sin
acritud de vuestros nimos lo que atae a la fe de Dios. (5) Tras
decir esto, orden quemar a la vez todos los escritos de quejas, para
que no quedase en evidencia ante ningn hombre la porfa de los
sacerdotes (Rufino, l. 1, c. 2). (6) En efecto, deca que era sacrlego
que los errores de los sacerdotes llegaran a noticia del vulgo, no
fuera a ser que el pueblo, tomndolo como pretexto para pecar, se
lanzara con ms licencia a las inmoralidades. (7) Se dice que aadi
tambin que, si l viera con sus propios ojos a un obispo cometien-
do adulterio, cubrira esta inmoralidad con su propio manto, para
que el espectculo de semejante fechora no fuera nocivo para los
propios espectadores (Teod. l. 1, c. 11). (8) Y con artificios de este
tipo el emperador apart las acusaciones de sus obispos y puso fin
a las disputas, apaciguando los nimos de todos con maravillosa
afabilidad.
(9) Despus, cuando empez el debate sobre la fe, Eusebio, obis-
po de Cesarea, propuso el siguiente escrito de fe, segn l mismo
refiere: (10) As como recibimos entonces de los obispos que nos
han antecedido, cuando fuimos instruidos en los primeros rudimen-
tos de la fe y salpicados por el agua salvadora, as como hemos
80
Ps. 82, 1.
284 Historia Ecclesiastica
tum in episcopali gradu constituti et credidimus et docuimus, ita
nunc etiam credentes, / fidem nostram vobis exponimus. (11) Est
autem hujusmodi: credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem,
visibilium omnium et invisibilium creatorem, et in unum Dominum,
Jesum Christum, Dei Verbum, Deum de Deo, lumen de lumine,
vitam ex vita, Filium unigenitum, primogenitum omnis creaturae,
ante omnia saecula a Deo Patre genitum, per quem omnia facta sunt,
qui propter nostram salutem incarnatus est et inter homines versatus,
qui passus est et resurrexit tertia die, ascendit ad Patrem et iterum
venturus est cum gloria, ut vivos judicet ac mortuos; credimus etiam
in unum Spiritum Sanctum; horum unumquemque esse ac subsistere
credentes, Patrem vere Patrem, Filium vere Filium et Spiritum
Sanctum vere Spiritum Sanctum, sicut et Dominus noster, cum
discipulos suos ad praedicandum mitteret, dixit: Ite ac docete
omnes gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus
Sancti. (12) De quibus etiam affirmamus nos ita tenere atque ita
sentire et olim ita tenuisse et usque ad mortem retenturos atque in
hac fide constanter permansuros esse, omnem impiam haeresim
anathemate damnantes. (13) Haec nos omnia sincere atque ex animo
sensisse ex quo nosmet ipsi nosse potuimus, atque etiamnum sentire
et loqui verissime coram omnipotente Deo et coram Domino nostro
Jesu Christo testificamur, parati certissimis probationibus ostendere
et vobis persuadere nos praeteritis etiam temporibus ita credidisse
atque ita praedicasse.
54. (1) Cum haec a nobis, pergit Eusebius, fides esset exposita,
nullus erat contradicendi locus. (2) Sed et imperator ipse noster, Deo
carissimus, eam rectissime conceptam esse primus omnium testatus
est atque ita sentire se affirmavit cunctosque hortatus est ut
ei assentirentur atque subscriberent, una duntaxat voce
consubstantialis adjecta. (3) Quam quidem vocem ipse quoque
interpretatus est, asserens consubstantiale a se / dici non juxta
[f. 22r]
[f. 23r]
53. 10. ... credentes] Yah. 12 | fidem... ] Yah. 19
53. 10 - 55. 3. Socr. Sch. HE 1, 8, 37-45
53. 11. ac
2
] et a. c. || 13. vobis] nobis a. c. | persuadere] persuade*re a. c. || 54. 2.
una] ** a. c.
Historia Eclesistica 285
aprendido de las divinas Escrituras y as como nosotros mismos
hemos credo y enseado cuando ramos presbteros y despus de
ser constituidos obispos, en la misma creencia tambin ahora os
exponemos nuestra fe. (11) Es como sigue: creemos en un solo Dios,
Padre todopoderoso, creador de todo lo visible y lo invisible, y en
un solo Seor, Jesucristo, Verbo de Dios, Dios de Dios, luz de luz,
vida de vida, Hijo unignito, engendrado antes que toda criatura,
engendrado por Dios Padre antes de todos los siglos, por quien todo
fue hecho; que por causa de nuestra salvacin se encarn y anduvo
entre los hombres; que padeci y resucit al tercer da, subi al Pa-
dre y de nuevo va a venir con gloria para juzgar a vivos y a muertos;
creemos tambin en un solo Espritu Santo; y creemos que cada uno
de stos es y existe, el Padre en verdad Padre, el Hijo en verdad Hijo
y el Espritu Santo en verdad Espritu Santo, tal y como nuestro
Seor, cuando envi a sus discpulos a predicar, dijo: Id y ensead
a todas las gentes bautizndolas en el nombre del Padre y del Hijo
y del Espritu Santo.
81
(12) Y sobre ello tambin afirmamos que lo
mantenemos as y lo creemos as y as lo hemos mantenido antes y
lo sostendremos hasta la muerte y permaneceremos constantemen-
te en esta fe, condenando con el anatema toda impa hereja. (13)
Damos testimonio de que todo esto lo hemos credo sinceramente y
de corazn, desde que nosotros mismos hemos tenido entendimien-
to, y todava seguiremos creyndolo y dicindolo con la mayor sin-
ceridad ante Dios todopoderoso y ante nuestro Seor Jesucristo,
dispuestos a mostrarlo con las pruebas ms ciertas y a convenceros
de que tambin en los tiempos pasados hemos credo as y as hemos
predicado.
54. (1) Una vez que hubimos expuesto esta fe, sigue Eusebio,
no haba lugar para la contradiccin. (2) Es ms, incluso nuestro
propio emperador, queridsimo a Dios, dio fe antes que nadie de
que haba sido concebida del modo ms correcto, y afirm que l
crea as, y anim a todos a que asintiesen y la suscribiesen, con la
nica adicin de la palabra consustancial: (3) y esta palabra la
interpret tambin l mismo, afirmando que con consustancial no
81
Mat. 28, 19.
286 Historia Ecclesiastica
corporis affectiones neque per divisionem aut per sectionem
quandam Filium ex Patre subsistere; fieri enim non posse ut materiae
expers natura et intellectualis atque incorporea corpoream ullam
affectionem admittat, sed divinis arcanisque rationibus id esse
intelligendum. (4) Ac sapientissimus imperator ita tum philosophatus
est. (5) Illi vero occasione vocis illius consubstantialis hujusmodi
formulam conscripserunt:
55. (1) Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem,
omnium visibilium et invisibilium creatorem, et in unum Dominum,
Jesum Christum, Filium Dei, genitum ex Patre unicum, hoc est ex
substantia Patris, Deum de Deo, lumen de lumine, Deum verum de
Deo vero, genitum non factum, consubstantialem Patri, per quem
omnia facta sunt quae in caelo sunt et in terra, qui propter nos
homines et propter nostram salutem descendit, incarnatus et homo
factus est et passus, qui resurrexit tertia post die, ascendit ad caelos,
venturus est ut vivos judicet ac mortuos. (2) Et in Spiritum Sanctum.
(3) Eos autem qui dicunt: Fuit aliquando tempus cum non esset et
antequam gigneretur non erat, vel quod de non extantibus factus
sit, aut qui ex altera substantia vel essentia dicunt esse Filium Dei,
aut creatum, conversioni mutationique obnoxium, anathematisat
sancta, catholica et apostolica Ecclesia (Euseb. apud Socr. l. 1, c. 8).
56. (1) Hanc autem fidei formulam Hosius concepit (Athanas.,
Ad solit., circa med. p. 387.). (2) Hunc enim, cum comitatum secutus
esset, imperator colebat et amabat plurimum (Socr. l. 1, c. 7) eratque
multo omnium sermone celebratus (Euseb., Vit. Const. l. 3 c. 7).
(3) Unde cum Romani pontificis legati duo, qui non erant episcopi,
primum locum in synodo tenere non possent, huic primus defertur,
ut constat ex subscriptione ejus quae in primo loco reperitur (Socr. l. 1,
c. 13). (4) Tanta autem erat hujus viri influentia in episcopos tantaque
auctoritas apud imperatorem, ut synodus determinationem ab eo
Yah. 19
53. 10. - 55. 3. Socr. Sch. HE 1, 8, 37-45 || 56. 1. Ath. Al. H.Ar. 42, 3 || 2. Socr. Sch.
HE 1, 7, 1 | Eus. VC 3, 7, 1 || 3. Socr. Sch. HE 1, 13, 12 || 4. Sulp. Sev. Chron. 2, 40, 2
54. 4. ac sapientissimus] illi * a. c. || 55. 1. Deum
3
] verum a. c. | sunt
2
] add. || 3. vel]
vel* a. c. | mutationique] aut a. c. || 56. 1. med.] med a. c. || 2. cum comitatum] *
a. c. || 4. auctoritas] ejus auctoritas a. c. | eo maxime] maxime videtur accepisse a. c.
Historia Eclesistica 287
quera decir que el Hijo existiese a partir del Padre como sucede con
los cuerpos, ni por divisin ni por ningn tipo de seccin; pues no
puede ocurrir que una naturaleza libre de materia, intelectual e in-
corprea, admita una afeccin corporal, sino que haba que entender
el concepto mediante razones divinas y arcanas. (4) Y as filosof
entonces el sapientsimo emperador. (5) Por su parte ellos, con oca-
sin de aquella palabra, consustancial, redactaron la frmula de
este modo:
55. (1) Creemos en un solo Dios, Padre todopoderoso, creador
de todo lo visible y lo invisible, y en un solo Seor, Jesucristo,
Hijo de Dios, hijo nico del Padre, esto es, de la sustancia del Padre,
Dios de Dios, luz de luz, Dios verdadero de Dios verdadero, engen-
drado, no creado, consustancial al Padre, por quien fue hecho todo
lo que hay en el cielo y en la tierra; que por nosotros los hombres y
por nuestra salvacin descendi, se encarn y se hizo hombre, y
padeci; que resucit al tercer da, ascendi a los cielos, y va a venir
a juzgar a vivos y a muertos. (2) Y en el Espritu Santo. (3) Y a aque-
llos que dicen: hubo alguna vez un tiempo en que no era y antes
de engendrarse no exista, o que fue hecho de lo no existente, o
quienes dicen que el Hijo de Dios es una sustancia o esencia distin-
ta, o creado, o susceptible de conversin y transformacin, los ana-
tematiza la santa, catlica y apostlica Iglesia (Eusebio en Scr.
l. 1, c. 8).
56. (1) Esta frmula de fe la concibi Osio (Atanas. A los
solitarios, p. 387, hacia la mitad).
82
(2) En efecto, a ste, cuando era
parte de su cortejo, el emperador lo honraba y lo apreciaba mucho
(Scr. l. 1, c. 7) y era muy celebrado por boca de todos (Euseb.,
Vida de Const., l. 3, c. 7). (3) De ah que, como no podan ocupar el
primer lugar en el snodo los dos legados del pontfice romano, pues
no eran obispos, lo colocan a l ah en primer lugar, segn consta
por su suscripcin, que aparece la primera (Scr. l. 1, c. 13). (4) Tan
grande era la influencia de este hombre entre los obispos, y tan
grande su autoridad ante el emperador, que el snodo tom su
82
La pgina es la 837 (tomo primero).
288 Historia Ecclesiastica
maxime acceperit, quemadmodum Severus testatur, dicens quod
Nicena Synodus / auctore illo confecta habebatur (Sev. l. 2, c. 54).
57. (1) Cum igitur praefatum fidei symbolum proponeretur,
imperator, ut ex Eusebio audivistis, omni artificiorum genere,
blanditiis, argumentationibus, interpretationum subtilitate,
supplicationibus, et, quod majus erat, tacito exiliorum metu,
reluctantes ad subscribendum adegit. (2) Pauci vero fortiter
restiterunt, qui quidem tam pauci erant, ut prae concedentium
multitudine Eusebius eos pro nullis haberet, nempe septendecim
numero, licet et horum plerique, paulo post quadantenus concedentes,
exilium evaserint.
58. (1) Caeterum de horum numeris diversae sunt opiniones. (2)
Hieronymus (Adv. Lucif.) vult omnes subscripsisse et a synodo
susceptos fuisse etiam Arium ipsum, et quo hoc comprobet provocat
ad Acta synodi. (3) Sed fallitur egregie. (4) Nam, praeterquam quod
Acta Synodi aliter se habent, quodque Arii receptio contigit post
exilium Nicaenum (ut in sequentibus patebit), Valesius (Annot. in
Sozom. l. 2, c. 16), contra Hieronymum et ejus sequaces disputans,
ex epistola Concilii ipsius Nicaeni ad Alexandrinos abunde satis
demonstravit Arium cum aliis quibusdam exulasse.
59. (1) Alii opinantur duos tantum ex episcopis, Theonam
Marmaricae et Secundum Ptolemaidos, exulasse, quae conjectura ex
epistola Synodi ad Alexandrinos, ubi hi duo solummodo nominantur,
nata videtur, cum tamen synodo hic propositum esset ea sola
[f. 24r]
Yah. 19
58. 1-2. Hier. c. Lucif. 19, 725 20, 748 || 4. Vales. Annot. in Soz. 972D
56. 4. auctore illo] ab eo auctore a. c. || 57. 1-2. cum igitur praefatum exilium
evaserint] cum igitur, propositis his symbolis, episcopi (im a. c.) de dogmate fidei
disputare coeperunt, imperator ea quae ab utraque parte dicerentur leni ac (at a. c.
ut uid.) placido animo auscultabat et his quidem assentiebatur, illos a contentione
revocabat, cum singulis benigne loquens. Tandem omnes episcopi inter se consen-
serunt et Filium Patri consubstantialem esse decreverunt. Soli inter eos septende-
cim fuisse dicuntur, qui initio quidem opinioni Arii comprobarunt, plures tamen
ex illis ad eam sententiam quae omnibus simul placuerat illico se transtulerunt a. c.
|| 2. vero] tam a. c. | quidem] tamen a. c. | concedentes] concesserint a. c. || 58. 4.
quodque] Valesius a. c. | Arii] Arii a. c. | annot.] notis a. c. || 59. 1. Theonam] Se-
cundum et a. c. | Marmaricae] exulasse a. c. | conjectura] conjecturae a. c. ut uid. |
Alexandrinos] Ae a. c.
Historia Eclesistica 289
orientacin principalmente de l, como testimonia Severo al decir
que el Snodo de Nicea se consideraba llevado a cabo por su obra.
57. (1) As que al proponerse el antedicho smbolo de fe, el em-
perador, como habis escuchado de Eusebio, empuj a firmar a los
que se resistan mediante artificios de todo tipo, lisonjas, argumen-
taciones, interpretaciones sutiles, splicas y, lo que era ms podero-
so, amenazas tcitas de exilio. (2) Sin embargo unos pocos se resis-
tieron valientemente, aunque sin duda eran tan pocos que Eusebio
no los tuvo en nada ante la multitud de los que cedieron: a saber,
diecisiete, aunque tambin la mayor parte de stos eludi el exilio,
cediendo algo despus hasta cierto punto.
58. (1) Por lo dems, del nmero de stos hay opiniones diversas.
(2) Jernimo (Contra los luciferianos) pretende que todos suscribieron
y fueron acogidos por el snodo, incluso el propio Arrio, y para
probar esto remite a las Actas del snodo. (3) Pero se equivoca nota-
blemente. (4) Pues adems de que las Actas del snodo dicen otra
cosa y de que la recepcin de Arrio ocurri despus del exilio de
Nicea (como quedar claro ms adelante), Valesio (Anot. a Sozm.,
l. 2, c. 16), argumentando en contra de Jernimo y sus secuaces,
83
ha
demostrado abundantemente a partir de la epstola del propio Con-
cilio de Nicea a los alejandrinos que Arrio march al exilio junto con
algunos otros.
59. (1) Otros opinan que slo dos de los obispos, Teonas de Mar-
mrica y Segundo de Ptolemaide, marcharon al exilio, conjetura que
parece nacida de la epstola del snodo a los alejandrinos, donde slo
se nombra a estos dos, si bien la intencin del snodo en esta carta
83
El secuaz es Baronio, citado en la anotacin de Valesio.
290 Historia Ecclesiastica
commemorare quae ad dioecesin Alexandrinam spectabant. (2) Ad
Theonam et / Secundum Socrates addit Eusebium Nicomediae,
Theogonium Nicaeae et Marim Chalcedonis, eosque jam exulasse
docet quod vocem homousii amplecti nollent (Socr. l. 1, c. 8). (3) Sed
fallitur: Eusebius et Theogonius non jam exularunt sed postea, idque
non propter vocem homousii sed alia de causa, ut mox dicetur. (4)
Maris tamen jam exulasse videtur.
60. (1) Caeterum, conjecturis eorum qui non viderant Acta synodi
praetermissis, veritatem ex ipsis Actis potius depromamus. (2) De
his testis esse potest Rufinus, quem, praeter ea quae ex aliis didicerat,
ipsa etiam Acta vidisse ex eo satis constat quod in Historia sua
canones synodi abbreviavit. (3) Is autem rem sic gestam narrat
(Rufin. l. 1, c. 5): Decem, ait, et septem soli tunc fuisse dicuntur
quibus Arii fides magis placeret, extrinsecus creatum Dei Filium ex
nullis substantibus et non ex ipsa Patris deitate progenitum
confirmantes. (4) Defertur ad Constantinum sacerdotalis concilii
sententia. (5) Ille tanquam a Deo prolatam veneratur, cui siquis
tentasset obniti velut contra divina statuta venientem, in exilium
protestatur acturum. (6) Sex itaque soli cum Ario se patiuntur
expelli, reliqui vero undecim, consilio inter se habito, adquiescunt
ad subscribendum, manu sola, inquit, non mente. (7) Cujus
simulationis auctor praecipue extitit Nicomediae episcopus,
Eusebius. Ita Rufinus.
(8) Nicetas vero expresse loquitur: Ex Actis, inquit, synodi
quae passim circumferuntur, constat septendecim episcopos una
cum Ario defecisse, quorum sex in ejus haeresi persteterint, undecim
autem palinodiam canentes, manu quidem subscripserunt, animo
vero non item (Nicet., Thesa. Orthod. fid., l. 5, c. 7). (9) His praeterea
conforme est quod Sozomenes (lib. 1, c. 20) scribit, nempe solos
[f. 25r]
Yah. 19
59. 2. Socr. Sch. HE 1, 8, 13 || 60. 2. Rufin. Hist. 1, 6 || 3-7. Rufin. Hist. 1, 5 || 8. Nic.
Chon. Thes. 5, 7 || 9. Soz. HE 1, 20, 1
59. 2. nollent] noluerint a. c. || 3. sed fallitur] sed errat. I a. c. | Eusebius et Theogo-
nius] isti a. c. || 4. Maris videtur] add. || 60. 1. conjecturis... praetermissis] missis
conjecturis... a. c. || 2. canones] syno a. c. || 6. inquit] no a. c. || 8. ex Actis] de a. c.
| inquit] synodi a. c. || 9. solos... comprobasse] quod soli... comprobarunt a. c.
Historia Eclesistica 291
era mencionar slo aquello que ataa a la dicesis de Alejandra.
(2) A Teonas y Segundo, Scrates aade a Eusebio de Nicomedia,
Teogonio de Nicea y Maris de Calcedonia, e informa de que stos
marcharon al exilio en ese momento porque no queran aceptar la
palabra homousio (Scr. l. 1, c. 8). (3) Pero se equivoca: Eusebio y
Teogonio no marcharon al exilio en ese momento sino despus, y
ello no a causa de la palabra homousio sino por otro motivo, como
en seguida se dir. (4) Maris, sin embargo, parece que s haba sido
exiliado entonces.
60. (1) Por lo dems, dejando de lado las conjeturas de quienes
no haban visto las Actas del snodo, extraigamos la verdad ms bien
de las propias Actas. (2) De stas puede ser testigo Rufino, quien,
adems de lo que supo de otros, consta suficientemente que vio
tambin las propias Actas, dado que en su Historia abrevi los c-
nones del snodo. (3) Y cuenta as lo sucedido (Rufino l. 1, c. 5):
Diecisiete, dice, cuentan que fueron entonces los nicos que pre-
firieron la fe de Arrio, dando su aprobacin a que el Hijo de Dios
hubiera sido creado externamente a partir de la nada, y no de la
propia deidad del Padre. (4) El parecer del concilio sacerdotal se le
presenta a Constantino. (5) l lo venera como venido de Dios, y
proclama que mandar al exilio a quienquiera que intente resistirse
a ste, como si se opusiera a decisiones divinas. (6) As que slo seis
sufren la expulsin junto con Arrio, mientras que los once restantes,
tras reunirse entre ellos, consienten en suscribir, slo con la mano,
dice, no con el espritu. (7) Y como responsable de esta simulacin
destac principalmente el obispo de Nicomedia, Eusebio. As es-
cribe Rufino.
(8) Nicetas por su parte lo dice expresamente: De las Actas del
snodo, dice, que circulaban por todas partes, consta que diecisie-
te obispos hicieron defeccin junto con Arrio, de los cuales seis per-
sistieron en su hereja, mientras que once, retractndose, suscribie-
ron con la mano, pero no con su nimo (Nicetas, Tesoro de la fe
ortodoxa, l. 5, c. 7). (9) Con estas palabras concuerda adems lo que
escribe Sozmeno (lib. 1, c. 20), a saber, que slo diecisiete aproba-
292 Historia Ecclesiastica
septendecim initio opinionem Arii comprobasse, plures tamen ex
illis ad alteram sententiam illico se transtulisse. (10) Vide et Gelasium
Cyzicenum, qui nominatim recenset novem: Eusebium Nicomediae,
Theognem Nicaeae, Marem Calcedonis, Theodorum Heracleae,
Menophantum Ephesi, /
Patrophilum Scythopolis, Narcissum
Neronidis, Theonam Marmaricae et Secundum Ptolemaidos, et
addit alios octo fuisse, et ex his omnibus undecim subscripsisse,
caeteris sex exulantibus.
61. (1) Sex igitur exularunt. (2) Quod autem ad reliquos undecim
attinet, cum Eusebius Nicomediensis dux eorum extiterit, suo
efficiens consilio ut caeteri subscriberent (Ruffin. supra), non
dubium est quin omnes subscripserint eadem lege et conditione. /
(3) Quomodo autem hi subscripsere, Eusebius et Theogonius (qui
fuit etiam ex undecim) in epistola sua ad episcopos sic describunt
(apud Socr. l. 1, c. 15): (4) Significamus vobis, inquiunt, nos et in
fide unanimes conspirasse et, notione homousii diligenter examinata,
omni studio in pacem incubuisse, nullam unquam haeresin secutos;
(5) cumque ob securitatem et tranquilitatem Ecclesiarum ea
suggessissemus quae nobis in mentem veniebant et eos quibus a
[f. 25v]
[f. 26r]
[f. 25v]
Yah. 19
60. 10. Gel. Cyz. HE 2, 7, 42; 2, 27, 11-12 || 61. 2. Cf. Rufin. Hist. 1, 5 || 4-6. Socr. Sch.
HE 1, 14, 2-3
60. 10. vide et sex exulantibus] / Nomina istorum sex vel septendecim ignorantur
(nemo prodidit a. c.), praeter Theonam et Secundum. Imo hi duo excipiendi viden-
tur ex eorum numero, siquidem prius depositi et excommunicati fuerint, adeoque
nec e numero esse patrum concilii, quales erant hi septendecim, aut cum eis com-
municare, aut vel nomen episcoporum apud eos obtinere potuerint, nisi fore (sic)
respectu dignitatum quas prius amiserant a. c. | novem] septem a. c. | Marmaricae]
scripsi : Marmoricae leg. || 61. 1. sex igitur exularunt] sex igitur exularunt praeter
Theonam et Secundum a. c. || 2. quod] quod* a. c. | Nicomediensis] add. | extiterit]
extite*rit in ff. 25r-26r a. c. || 3-6. quomodo autem anathematismo non item] at
Eusebius (qui fuit ex del.) (ut et Theogonius, qui fuit etiam ex undecim) subscripsit
quidem formulae fidei, non autem anathematismo qui in calce fidei habetur. Hoc
ex sequenti Eusebii et Theogonii epistola ad episcopos manifestum erit. Quare hi
undecim non subscripserunt anathematismo sed soli formulae fidei, quod et ex
actis synodi confirmatur. Nam unde quaeso in actis istis hi undecim a caeteris dis-
tinguerentur nisi a diversitate subscriptionum? Licet in exemplaribus quae tempo-
re Nicetae passim (fere del.) circumferebantur probabile sit subscriptiones istas non
integras extitisse, sed sola forte nomina episcoporum sub diversis titulis brevitatis
gratia disposita in f. 26r a. c. || 5. veniebant] venerant a. c.
Historia Eclesistica 293
ron al principio la opinin de Arrio, pero que muchos de ellos se
pasaron al instante al otro parecer. (10) Vase tambin Gelasio de
Ccico, que cuenta a nueve por sus nombres: Eusebio de Nicomedia,
Teognis de Nicea, Maris de Calcedonia, Teodoro de Heraclea, Me-
nofanto de feso, Patrfilo de Escitpolis, Narciso de Nernide,
Teonas de Marmrica y Segundo de Ptolemaide, y aade que hubo
otros ocho y que de todos stos suscribieron once y marcharon al
exilio los seis que quedaban.
61. (1) As que marcharon al exilio seis. (2) Y en cuanto atae
a los once restantes, dado que Eusebio de Nicomedia destac
como su jefe, logrando que por su decisin suscribiesen los dems
(Rufino, supra), no hay duda de que todos suscribieron en los mis-
mos trminos. (3) Y el modo de suscripcin de stos lo describen
as Eusebio y Teogonio (que estuvo tambin entre los once) en su
epstola a los obispos: (4) Os hacemos saber, dicen, que hemos
consentido unnimes en la fe y que, tras examinar en detalle la
nocin de lo homousio, nos hemos inclinado con todo nuestro
afn por la paz, sin que hayamos seguido nunca ninguna hereja;
(5) y que, despus de aconsejar lo que habamos pensado en razn
de la seguridad y la tranquilidad de las Iglesias, y despus de satis-
294 Historia Ecclesiastica
nobis satisfieri oportebat confirmassemus, fidei quidem subscripsisse,
anathematismo vero noluisse subscribere. (6) Quae verba sic se
habent ac si Eusebius et Theogonius dixissent: Cum aliqui nobiscum
superessent qui nollent subscribere, et notione homousii diligenter
examinata, ob pacem Ecclesiarum ea suggessissemus quae nobis in
mentem veniebant, nempe ut fidei tantum subscriberemus licet non
anathematismo, atque socios nostros in hac sententia confirmassemus,
fidei quidem subscripsimus, anathematismo non item.
62. (1) Hoc etiam de istis undecim observare videor, quod non
subscripserint eadem die cum caeteris. (2) Illos imperator suaviter
adduxit ad subscribendum, hi postea metu exilii cesserunt. (3) Id
enim ex modo citato Rufini loco colligitur, ut et ex epistola
Constantini ipsius ad Nicomedienses, ubi in Eusebium, quem tum
mittebat in exilium, sic iratus invehitur (Theod. l. 1, c. 20): (4)
Quoniam, inquit, de hoc ipso Eusebio caritati vestrae pauca dici
oportuit, meminit patientia vestra synodum in urbe Nicaeae fuisse
celebratam... (5) Eusebium vero cum quanta putatis concursatione,
utpote ab ipsa conscientia convictus, quanta cum ignominia,
confutatae undique falsitati patrocinatus est, nunc diversos homines
clam ad me mittens, qui pro ipso orarent, nunc auxilium aliquod a
me postulans, ne tanti sceleris convictus honoris sui gradu
depelleretur! (6) Addit et Philostorgius (1, c. 8) Eusebium cum suis
subscripsisse cum / Constantina, soror imperatoris, hoc consilium
eis suggessisset. (7) At ista concursatio, istae mediatorum
supplicationes clam factae, istud consilium Constantinae fieri non
potuere in medio synodi; ut post excessum imperatoris factae fuerint
necesse est. (8) Ab eo igitur tempore cum multitudo jam cesserat,
Eusebius, exilium sibi cum paucis qui supererant metuens,
imperatorem sollicitare coepit ac tandem, Constantinae auscultans,
[f. 26r]
[f. 27r]
Yah. 19
61. 4-6. Socr. Sch. HE 1, 14, 2-3 || 62. 4-5. Thdt. HE 1, 20, 5-6 || 6. Philost. HE 1, 9
61. 6. nobiscum] add. | socios nostros] socios nostros quibus a nobis satisfieri opor-
teb a. c. : alios a. c. || 62. 3. et] ex a. c. | quem tum] tum *** a. c. || 4. caritati] scripsi
(coll. fonte) : livitati leg. | celebratam] scripsi (coll. fonte) : celebratum leg. || 5. clam
ad me mittens] ad me clam mittens a. c. || 6. cum Constantina] suadente Constan-
tina a. c. || 7. mediatorum supplicationes] supplicationes a. c. || 8. cum multitudo]
Eusebius cum caeteris a. c. | jam] add. | cum paucis] et a. c.
Historia Eclesistica 295
facer a quienes tenamos que convencer, hemos querido suscribir la
fe, pero no el anatema. (6) Estas palabras han de leerse como si
Eusebio y Teogonio hubieran dicho: Como quedaban con nosotros
algunos que no queran suscribir, tras examinar en detalle la nocin
de lo homousio y aconsejar lo que habamos pensado por la paz
de las Iglesias (a saber, que suscribiramos slo la fe, aunque no el
anatema), y despus de confirmar en este parecer a nuestros com-
paeros, hemos suscrito la fe, pero no as el anatema.
62. (1) Tambin de esos once me parece observar lo siguiente:
que no suscribieron el mismo da que los dems. (2) El emperador
los indujo amablemente a suscribir y ellos despus cedieron por
miedo al exilio. (3) En efecto, es eso lo que se deduce del lugar
recin citado de Rufino, as como tambin de la epstola del propio
Constantino a los nicomedienses (Teod. l. 1, c. 20), donde, aira-
do, arremete as contra Eusebio, a quien entonces enviaba al exilio:
(4) Puesto que convendra, dice, que dijera algunas palabras
sobre este mismo Eusebio ante vuestra caridad, vuestra paciencia
se acuerda de que se celebr un snodo en la ciudad de Nicea... (5)
Pero Eusebio, con cunta intriga, como culpable en su conciencia,
con cunta ignominia pensis que patrocin en todas partes la false-
dad refutada, ora enviando junto a m a escondidas a gente para que
rogaran por l, ora solicitando de m algn tipo de auxilio para no ser
degradado, reo de un crimen tan grande! (6) Aade tambin Filos-
torgio que Eusebio suscribi junto con los suyos por aconsejrselo
as Constantina,
84
la hermana del emperador. (7) Pero esas intrigas,
esas splicas de mediadores a escondidas, ese consejo de Constantina
no pudieron ocurrir en mitad del snodo; tuvieron que hacerse des-
pus de la marcha del emperador. (8) As que desde el momento en
que la multitud ya haba cedido, Eusebio, temiendo el exilio junto
con los pocos que quedaban, empez a importunar al emperador y,
84
As la llama esta fuente; se llamaba Constancia (cf. 115, 2-5).
296 Historia Ecclesiastica
obtinuit per mediationem amicorum ut non exularent quotquot
fidei tantum subscriberent; et tunc demum, cum aliis decem ex
septendecim qui hactenus reluctati sunt, fidei soli subscripsisse.
63. (1) Ex his coarguitur opinio vulgaris quod ex patribus concilii
hujus soli septendecim reperti sunt qui ab Ario steterunt. (2) Hi soli
quidem diutius steterunt vel potius perstiterunt, neutiquam
condemnationi ejus sed fidei homousianae tantum subscribentes. (3)
At horum numerum, prae multitudine eorum qui prius cedentes tam
anathematismo quam fidei subscripserunt, Eusebius pro nullo habuit.
(4) Describens enim gesta imperatoris in concilio, ait (De vit. Const.
l. 3, c. 13): Alios imperator argumentis persuadet, alios orat et flectit,
eosque qui recte dixissent laudibus afficit et universos ad concordiam
incitat, donec tandem eos concordes in omnibus de quibus antea
certabatur et consentientes effecit, adeo ut unius fidei consonantia
apud omnes obtineret. (5) Ita ille, licet septendecim eo tempore
superessent quos imperator non posset ad concordiam deducere. (6)
Rufini igitur et recentiorum oscitantiam satis mirari nequeo, qui
praeter hos septendecim neminem prorsus Eusebianum fuisse
animadvertunt. (7) An Eusebiani omnes tam fortiter se gesserint ut
nemo prorsus eorum anathematismo subscripserit? (8) An septendecim
contra trecentorum vociferatus multorum dierum disputationem fixo
pede sustinere potuerint? (9) An ad hos paucos comprimendos opus
/ fuerit solenni illo imperatoris consessu et moderatione? (10) Certe
multitudo erat quam Hosiani, etiam imperatoriis fulti influentiis,
opprimere non potuerunt, quamque ideo imperator ipse suo dignam
congressu judicabat. (11) His cedentibus, reliquos septendecim
despectui habuit et solo exilio coercendos esse duxit.
[f. 28r]
Yah. 19
63. 4. Eus. VC 3, 13-14
63. 1. ex his coarguitur ab Ario steterunt] ex his coarguitur opinio illa vulgaris,
quae non multo post consilium (sic) istud obtinere coepit et usque hodie recepta
est, quod non nisi (ab initio a. c.) septendecim circiter (reperti sunt in hoc concilio
qui add.) ab Ario stabant (in hoc concilio del.). C a. c. | vulgaris] ill a. c. || 2. quidem]
di a. c. || 3. multitudine] multitudine* a. c. || 4. gesta] ea quae gesta a. c. | et con-
sentientes] add. || 6. Rufini igitur et] nequeo igitur satis mirari a. c. | recentiorum]
recentiorum igitur a. c. || 10. etiam imperatoriis fulti influentiis] add. | opprimere]
vincere no a. c. | ideo] * a. c. | ipse] add. || 11. duxit] duxit. De his igitur, non de
septendecim intelligendus est Socrates a. c.
Historia Eclesistica 297
finalmente, escuchando a Constantina, consigui con la mediacin
de sus amigos que no marcharan al exilio cuantos suscribiesen slo
la fe; y slo entonces, junto con los otros diecisiete que hasta ese
momento se haban resistido, suscribieron nicamente la fe.
63. (1) A partir de esto se refuta la extendida opinin de que de
entre los padres de este concilio slo hubo diecisiete que se mantu-
vieron del lado de Arrio. (2) Sin duda slo stos se mantuvieron largo
tiempo, o mejor, persistieron hasta el final, sin suscribir en modo al-
guno la condena de Arrio sino slo la fe homousiana. (3) Pero Eusebio
tuvo en nada el nmero de stos ante la multitud de los que, cedien-
do desde el principio, suscribieron tanto el anatema como la fe. (4) En
efecto, al describir lo llevado a cabo por el emperador en el concilio,
dice (Sobre la vida de Const., l. 3, c. 13): A unos el emperador los per-
suade con argumentos, a otros les suplica y los convence, y a los que
haban hablado correctamente los colma de alabanzas y los invita a
todos a la concordia, hasta que finalmente logra que estn de acuerdo
y en consenso sobre todo aquello que antes era objeto de discusin,
de forma que en todos prevaleci la consonancia en una sola fe. (5)
As escribe l, aunque quedaban en aquel momento diecisiete a los
que el emperador no poda reducir a la concordia. (6) No puede,
pues, asombrarme ms la negligencia de Rufino y de los autores
ms recientes, que no informan de que hubiera ningn eusebiano en
absoluto adems de estos diecisiete. (7) Es que todos los eusebianos
se comportaron de forma tan valiente que absolutamente ninguno
de ellos suscribi el anatema? (8) Es que los diecisiete pudieron
resistir a pie firme muchos das de disputa contra el gritero de
trescientos? (9) Es que para reprimir a estos pocos fue menester la
solemne presencia y la moderacin del emperador? (10) Sin duda
era una multitud aquella que los osianos, incluso apoyados en sus
influencias sobre el emperador, no pudieron reprimir, y aquella que
por esta razn el propio emperador juzgaba digna de su interven-
cin. (11) Al ceder stos, a los restantes diecisiete los menospreci y
consider que slo poda obligarlos con el exilio.
298 Historia Ecclesiastica
64. (1) Nomina horum episcoporum, quatenus ab illis alterius
partis distinguuntur, perpauca supersunt. (2) Inter primos
numerandus est Eusebius Caesareae. (3) Hic enim non erat e
septendecim sed cum primis cedens coram imperatore tam
anathematismo quam fidei subscripsit, ut ex sua ipsius epistola
mox audietis. (4) Philostorgius nominatim recenset viginti duos
episcopos qui Ario patrocinabantur in hoc concilio, quorum
plerosque probabile est non fuisse ex septendecim. / (5) His adde
Meletium, qui synodo interfuit et subscripsit. (6) Hunc enim cum
suis Arii partes ab initio fovisse scribunt Socrates (lib. 1, c. 6) et
Nicephorus (lib. 8, c. 11 et 46). (7) Unde et Socrates (lib. 1, c. 9)
eundem haeresiarcham vocat. (8) Athanasius tamen, quo Meletianos
convelleret, in Apologia 2
da
commentus est eos non nisi post
Synodum Nicaenam ad Arii partes se contulisse. (9) Et Athanasium
[f. 27v]
Yah. 19
64. 4. Philost. HE 1, 8a (Nic. Chon. Thes. 5, 7) || 6. Socr. Sch. HE 1, 6, 36; Niceph. HE
8, 11; 8, 46 || 7. Socr. Sch. HE 1, 6, 38 || 8. Cf. Ath. Al. Apol. sec. 11, 3-4 || 9. Cf.
Epiph. Const. Haer. 68, 6, 4-6
64. 1. horum] add. || 2. est] videtur a. c. | Caesareae] scripsi : Caesariae leg. || 3. hic
enim] quippe qui a. c. | sed cum primis cedens coram imperatore] sed *** solenni
illo die quo imperator res synodi modera moderatorem (sic) in synodo sedebat,
(ipsi add.) cessit sedebat in synodo, cessit ipsi et a. c. || 4. duos episcopos] duos ex
praecipuis praeter Secundum et Theonam episcopos a. c. : duos episcopos a. c. |
episcopos] episcop*s a. c. | plerosque] plerosque majorem partem a. c. || 5. his
adde Meletium 9. videtur Epiphanius] his alii addi possunt, ut Menophantus
Ephesius (Theod. l. 1, c. 7 et l. 2, c. 8), quem et inter principes Eusebianorum Atha-
nasius (et Sulpitius add.) numerant (numerat a. c.). Theodorus Heracleae (Th* add.)
(Gelasius Cyzic. l. 2, c. 7), quem (itidem del.) Theodoritus (l. 2, c. 8) itidem numerat
inter principes Eusebianorum in f. 28r a. c. || 6. hunc] hic a. c. ut vid. | ab initio] *
a. c. | fovisse] fovisse et cum adversus Alexandrum fecisse a. c. | et 46] add. || 9.
videtur] est a. c.
Historia Eclesistica 299
64. (1) Se han transmitido muy pocos de los nombres de estos obis-
pos, en cuanto se distinguen de los del otro partido. (2) Entre los pri-
meros hay que contar a Eusebio de Cesarea. (3) En efecto, ste no era
de los diecisiete sino que cediendo con los primeros ante el emperador
suscribi tanto el anatema como la fe, segn escucharis enseguida de
su propia carta.
85
(4) Filostorgio recuenta por sus nombres a veintids
obispos que apoyaban a Arrio en este concilio, de los cuales es pro-
bable que la mayora no estuviera entre los diecisiete. (5) Debe aa-
dirse a stos a Melecio, que asisti al snodo y suscribi. (6) En efec-
to, que ste junto con los suyos favoreci al partido de Arrio desde
el principio lo escriben Scrates (lib. 1, c. 6) y Nicforo (lib. 8, c. 11
y 46). (7) Y por este motivo tambin Scrates (lib. 1, c. 9) lo llama
heresiarca. (8) Sin embargo Atanasio, para desacreditar a los mele-
cianos, se invent en la Apologa segunda que stos no se pasaron al
partido de Arrio hasta despus del Snodo de Nicea. (9) Y parece
85
La carta se ha citado ya. Cf. 53, 10 - 55, 3.
300 Historia Ecclesiastica
secutus videtur Epiphanius. / (10) Praeter istos, ait Gothofredus
(Comment. in Philostorg), et alii memorantur, et in his Menophantus
Ephesius (Theod l. 1, c. 7), quem et inter principes Eusebianorum
Athanasius numerat.
65. (1) Eorum vero qui Alexandro adhaesere principes erant
Hosius (Sabellianus ut ex Concilio Sardicensi patebit), Eustathius,
episcopus Antiochiae (postea depositus ob Sabellianismum [Socr. l.
1, c. 24], stuprum et tyrannidem [Theod. l. 1, c. 21; Philostorg. {...}]
et contumelias in matrem imperatoris [Athanas. Ad solit. sub initio]);
(2) deinde Macarius Hierosolymorum, repertor crucis per miraculum
(Ruffin. l. 1 c. 7, 8), Marcellus Ancyrae, quae caput est Galatiae
(postea depositus ob haeresin Pauli Samosetani, Socr. l. 1, c. 36),
Alexander Thessalonicae et Protogenes Sardicae (Sabelliani ut ex
Concil. Sardicensi patebit), Paphnutius Thebaidos, Spiridion
[f. 28r]
[f. 29r]
Yah. 19
64. 10. Goth. Dissert. 34-35 | Thdt. HE 1, 7, 14 | Ath. Al. Apol. sec. 36, 6 || 65. 1. Socr.
Sch. HE 1, 24 | Thdt. HE 1, 21, 9 | Philost. HE 2, 7 | Ath. Al. H.Ar.Ep. 4, 1 || 2. Rufin.
Hist. 1, 7-8 | Socr. Sch. HE 1, 36
64. 10. Athanasius numerat] Athanasius numerat. / De numero omnium partis
utriusque episcoporum (episcoporum utriusque partis a. c.) variae sunt sententiae.
Scriptores quidam Arabici ponunt duo millia et amplius (ultra duo milia a. c.), ex
quibus volunt solos 318 in fidem homousianam conspirasse. Sed haec sententia
nulli innititur fundamento (nullum fundamentum habet a. c.) (in historia del.).
Athanasius et ejus sequaces ponunt 318. Imperator Constantinus rotundo numero
300 (apud Socr. in mg.). * (del.) Eustathius Antiochenus 270 (apud Theod. l. 1, c. 8 in
mg.). Eusebius Caesareae 250 (De Vit. Const. del.) (De vit. Const. l. 3, c. 9 in mg.). Alii
(plures, alii del.) his pauciores, alii plures. Sed (Constantino add.), (Eusebio et del.)
Eustathio et Eusebio (magis fidendum est del.), qui (ipsi del.) consilio (sic) interfue-
runt magis fidendum esse videtur. (Nam Constantinus del.) (/ Videamus jam quo
sensu patres subscripserunt. Nam [namque a. c.] et de hoc disputatur del.) Et forte
Eusebius posuerit (posuit a. c.) solos episcopos, Eustathius adjecerit (etiam add.)
legatos absentium episcoporum (quales erant duo * del.) (nam alii [quidem add.]
praeter pontificem Romanum legatos miserunt [ad concilium add.] et in [his del.]
nominatim episcopus Byzantii). Constantinus autem (proximo add.) rotundo nu-
mero usus fuerit (est a. c.). Quanta fides Athanasio debetur, ex sequentibus patebit
a. c. ||65. 1. eorum vero qui Alexandro adhaesere] ex altera parte a. c. | Alexandro]
praeter a. c. | ex Concilio Sardicensi] in sequentibus a. c. | Eustathius] Alexander
a. c. | episcopus] Anti a. c. || 2. repertor crucis Ruffin. l. 1 c. 7, 8] repertor crucis
per miraculum Ruffin. l. 1, c. 7, 8 et Sabellianus ut in Concilio Sardicensi patebit a.
c. | Alexander Thessalonicae Sardicensi patebit] add. | Sardicae] Sar*dicae a. c. |
Nisibenus] Nisibenus aliique a. c.
Historia Eclesistica 301
que a Atanasio lo sigue Epifanio. (10) Adems de sos, dice Godo-
fredo (Comentario a Filostorgio), tambin se recuerdan otros, y entre
ellos Menofanto de feso (Teod. l. 1, c. 7), a quien Atanasio cuenta
tambin entre los principales de los eusebianos.
65. (1) Por su parte, los principales de los que se adhirieron a
Alejandro eran Osio (sabeliano, como quedar claro por el Concilio
de Srdica),
86
Eustacio, obispo de Antioqua (depuesto ms tarde
por sabelianismo [Scr. l. 1, c. 24], estupro y tirana [Teod. l. 1, c. 21;
Filostorg. {...}] y por agravios a la madre del emperador [Atanas. A
los solitarios al comienzo]);
87
(2) a continuacin Macario de Jerusaln,
el que hall la cruz por milagro (Rufino, l. 1 c. 7, 8), Marcelo de
Ancira, capital de Galacia (depuesto despus por la hereja de Pablo
de Samsata, Scr. l. 1, c. 36), Alejandro de Tesalnica y Protge-
nes de Srdica (sabelianos, segn quedar claro por el Concilio
de Srdica), Pafnucio de Tebaide, Espiridin de Chipre, Jacobo de
86
No llega a tratarse sobre el Concilio de Srdica.
87
Cf. 49, 17; 110, 1.
302 Historia Ecclesiastica
Cyprius, Jacobus Nisibenus (principes monachorum), aliique. (3)
Quibus ut coadjutorem egregium adde Athanasium, diaconum
quem Alexander Nicaeam secum duxit ut in concilio adjumento
illius uteretur (Socr. l. 1, c. 15), ubi fortiter contra Eusebianos
dimicabat (Socr. l. 1, c. 8) et Alexandri aderat consiliis, senem
quamplurimum juvans (Ruffin. l. 1, c. 5), quique exinde maxima
pars hujus disceptationis haberi coepit (Socr. l. 1, c. 17). (4) Ac de
quo Concilium Alexandrinum episcoporum octoginta, quos ipse
Athanasius quatuordecim abhinc annis ex omni Aegypto congregavit,
perhibet hoc testimonium (in epistola):
(5) Cum Arius, inquiunt,
ab Ecclesia per Alexandrum ejectus esset et Eusebiani multis
adhortationibus Alexandro scriberent ne Arium extra Ecclesiam
relinqueret, Alexander autem nollet recipere, Eusebiani in
Athanasium ejus diaconum iras convertunt. (6) Ex quo, cum eum
assiduum esse apud Alexandrum et in pretio haberi curiose
animadverterent, atque ejus pro Christo pietatem in Synodo Nicaena,
ubi cum magna libertate contra Arianorum impietatem disseruerat,
experti essent, eorum odium in immensum crevit. (7) Ubi autem
Deus eum ad episcopatum provexerat, veterem jam olim malitiam
refoventes... modis omnibus conjurationem in eum coquebant. (8)
Haec illi, ex quibus quisquam facile collegerit tardum senem tota
hac disceptatione se consiliis hujus juvenis credidisse, ita ut
Eusebiani non tam cum Alexandro quam cum Athanasio sub persona
Alexandri contenderint; quin et Athanasium, cum disputator esset
longe omnium acerrimus in disputatione illa initiali inter clericos
Alexandrinos qua Alexander ex / fluctuante moderatore factus est
tandem Athanasianus, non minimas partes egisse.
[f. 30r]
Yah. 19
65. 3. Socr. Sch. HE 1, 15, 3 | Socr. Sch. HE 1, 8, 13 | Rufin. Hist. 1, 5 | Soz. HE 1, 17,
7 || 5-7. Ath. Al. Apol. sec. 6, 1-3
65. 3. ut coadjutorem egregium] add. | Socr] scripsi : Socr*r leg. | ubi fortiter] quique
forti a. c. | quique] ex a. c. : quo tempore a. c. | exinde] add. || 4. quo] quo a. c. ut
vid. | Alexandrinum] Alexandrinum annis abhinc quatuordecim a. c. | octoginta] *
a. c. | Athanasius] add. | ex omni Aegypto] add. | perhibet] perhibent a. c. || 5. iras]
add. || 6. ex quo] postquam a. c. | animadverterent] ad a. c. || 8. se consiliis... cre-
didisse] consiliis... se credidisse a. c. | contenderint] condenderint a. c. | quin et]
unde distinctionis gratia propugnatores ejusdem sententiae non immerito Athana-
sianos vocitemus a. c. | longe] acerrimus a. c. | inter clericos Alexandrinos] add.
Historia Eclesistica 303
Nsibis (los principales de los monjes) y otros. (3) Y a stos aade,
como ilustre ayudante, a Atanasio, dicono que Alejandro llev
consigo a Nicea para servirse de su ayuda en el Concilio (Scr. l.
1, c. 15), donde combata valientemente contra los eusebianos
(Scr. l. 1, c. 8) y asista a Alejandro en sus decisiones, ayudando
muchsimo al anciano (Rufino, l. 1, c. 5), y a quien a partir de
entonces se empez considerar el principal protagonista del debate
(Scr. l. 1, c. 17). (4) Y de esto el Concilio de Alejandra, constituido
por ochenta obispos que el propio Atanasio congreg de todo Egip-
to catorce aos despus, transmite el siguiente testimonio (en la
carta del concilio): (5) Una vez que Arrio, dicen, fue expulsado
de la Iglesia por Alejandro y, pese a que los eusebianos escribieron
a Alejandro con muchas peticiones para que no dejase fuera de la
Iglesia a Arrio, Alejandro no quiso recibirlo, los eusebianos volcaron
sus iras sobre su dicono Atanasio. (6) Desde entonces, despus de
averiguar que estaba continuamente junto a Alejandro y que ste lo
apreciaba mucho, y despus de conocer su piedad en favor de Cris-
to en el Snodo de Nicea, cuando con gran libertad habl en contra
de la impiedad de los arrianos, su odi creci infinitamente. (7) Pero
cuando Dios lo alz al obispado, ellos, que ya desde haca tiempo
alimentaban su vieja malquerencia... maquinaban por todos los me-
dios una conjura contra l. (8) Esto escriben stos, y de ah cual-
quiera podra deducir fcilmente que en toda esta disputa el tardo
anciano se confi a los consejos de este joven, de modo que los eu-
sebianos disputaron no tanto con Alejandro como con Atanasio en
la persona de Alejandro; es ms, dado que era con mucho el opo-
nente ms enrgico de todos, puede deducirse incluso que Atanasio
desempe un papel no pequeo en aquella disputa inicial entre los
clrigos de Alejandra en la que Alejandro, de moderador vacilante,
pas a hacerse finalmente atanasiano.
304 Historia Ecclesiastica
66. (1) Videamus tandem quo sensu patres utriusque partis
consenserint in fidem homousii et eidem symbolo subscripserint.
(2) Sensus autem Athanasianorum (namque hoc nomine hos ab
alteris deinceps distinguam) ex ipsius Athanasii scriptis optime
colligetur.
67. (1) Hic igitur in Oratione contra gentes sub finem (pag. 44 et
51 edit. Paris.), ut et in altera De incarnatione Verbi (pag. 95 et 96)
sub finem, disputat quasi Verbum seu Filius esset propria et unica
mens et sapientia Patris, ita ut siquis neget Patrem condidisse et jam
gubernare mundum per hoc Verbum, is statuat mundum sine
ratione et mente consistere et rationem a rerum natura excludat. (2)
Rursus in Epistola de Synodo Nicaena facultates Patris praedicat
esse Filium (p. 276): Si, inquit, ratio et sapientia et virtus Dei est
Christus, hae autem facultates [] esse Dei existimandae
sint, sequitur omnino si Filius factus sit, fuisse quando non erant
hae. (3) Erat igitur tempus quando Deus his carebat, quod
absurdissimum est. (4) Et paulo ante (p. 263) accusat Eusebianos
quasi Deum aliquando fuisse statuerent, dum asserunt
fuisse antequam erat Verbum. (5) Et rursus, Epistola ad Serapionem
de Filio, ita disputat contra Eusebianos (p. 167): Si fons, inquit, et
lux et Pater est Deus, nefarium dictu est , fontem
exaruisse, aut lucem sine seipsa vel Deum sine , ratione
fuisse, , ne Deus
insipiens et irrationalis ac tenebrosus habeatur.
(6) Idem argumentum saepe repetit in quinque orationibus contra
Arianos, ubi et alia multa in eundem sensum passim occurrunt. (7)
In oratione prima accusat Eusebianos quod statuunt aliud esse in
Yah. 19
67. 1. Ath. Al. Gent. 46-47; Ath. Al. Inc. 41-42 || 2. Ath. Al. Decr. 26, 4 || 4. Ath. Al.
Decr. 15, 4 || 5. Ath. Al. Ep.Serap.IIa 2, 1 || 7. Ath. Al. Ar.1 6-8
66. 1. consenserint subscripserint] eidem fidei formulae subscripserunt a. c. : con-
senserunt et a. c. : subscripsere a. c. | consenserint] consenserit a. c. || 2. Athanasia-
norum] scripsi : Athanasiorum leg. | hos distinguam] distinctionis gratia * pro-
pugnatores is homines istius partis deinceps * vocabo a. c. | colligetur] colligetur.
H a. c. || 67. 1. sub finem] itidem sub finem a. c. | seu Filius] add. || 2. epistola de
synodo] epistola ad Serapionem a. c. || 4. dum asserunt] asserendo a. c. || 5. Filio]
Verbo a. c. | disputat contra Eusebianos] scribit a. c. || 6. idem argumentum] idem
argu a. c. || 7. Eusebianos] Arianos a. c. | Verbum
1
] a. c.
Historia Eclesistica 305
66. (1) Veamos por fin en qu sentido convinieron los padres de
ambos bandos con respecto a la fe en el trmino homousio y sus-
cribieron el mismo smbolo. (2) El sentido en el que suscribieron los
atanasianos (pues con este nombre los voy a distinguir de los otros
en lo sucesivo) se deduce perfectamente de los escritos del propio
Atanasio.
67. (1) ste, pues, en el Discurso contra los paganos, hacia el final
(pp. 44 y 51, edicin de Pars), as como tambin en el otro Sobre la
Encarnacin del Verbo hacia el final (pp. 95 y 96), intenta demostrar
que el Verbo o el Hijo es la propia y nica mente y sabidura del
Padre, de forma que si alguien negase que el Padre cre el mundo
y lo gobierna ahora a a travs de este Verbo, estara estableciendo
que el mundo existe sin razn ni designio, y excluira la razn del
orden natural. (2) De nuevo, en la Carta sobre el Snodo de Nicea pre-
dica que las facultades del Padre son el Hijo (p. 276): Si la razn,
dice, y la sabidura y la virtud de Dios es Cristo, y deben conside-
rarse stas facultades [] de Dios, se sigue inevitablemente
que si el Hijo fue hecho, hubo un tiempo en que stas no existan.
(3) As que haba un tiempo en el que Dios careca de stas, lo cual
es completamente absurdo. (4) Y poco antes (p. 263) acusa a los
eusebianos de haber establecido que Dios fue en algn momento
, al afirmar que exista antes de que existiese el Verbo. (5) Y
de nuevo en la Carta a Serapin sobre el Hijo, argumenta as contra
los eusebianos (p. 167): Si Dios, dice, es fuente y luz y Padre, es
sacrlego decir , que la fuente se ha secado, o
que la luz estuvo sin ella misma o que Dios estuvo sin , sin
razn, , no sea que
Dios sea tenido por ignorante e irracional y oscuro.
(6) El mismo argumento lo repite a menudo en los cinco discur-
sos contra los arrianos, donde en todas partes se leen tambin otras
muchas cosas en el mismo sentido. (7) En el discurso primero acusa
a los eusebianos de establecer que una cosa es el propio Verbo en el
306 Historia Ecclesiastica
Patre proprium Verbum, aliam / coeternam sapientiam in qua Verbum
istud fecit (pag. 295, 296, 297). (8) Deinde sic argumentatur: Si,
inquit, alia est sapientia in Patre praeter Dominum, etiam sapientia
facta est in sapientia; quod si sapientia est Verbum Dei, sequitur
Verbum in Verbo factum esse, et si Verbum Dei est Filius sequitur
etiam Filium in Filio factum. (9) Qua igitur ratione locutus est Dominus
ego in Patre et Pater in me, si sit alius in Patre in quo et ipse Dominus
factus est, aut quomodo Joannes, eo omisso, de isto refert omnia per
ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil?. (10) Haec ille, quibus
similia multa habet in sequentibus orationibus.
(11) In Oratione autem tertia reprehendit Eusebianos quod
distinguunt inter et , Verbum Filium et mentem internam
Patris (p. 404). (12) Et paulo post dicit (p. 407): Unius Dei una est
imago, unicus , unica sapientia. Quapropter admiror, pergit,
cur isti, cum unus sit Deus, plures secundum sua excogitata
imagines, sapientias et introducunt, et [praeter illum
unicum] alium dicunt esse proprium et naturalem Patris in
quo Filium procreavit. (13) Et paulo post Eusebianos sic reprehendit
(p. 411): Dum nobiscum, inquit, depugnant, eo quod asseveremus
semper Dei Verbum fuisse, ipsi quoque suorum obliti sapientiam
cum Deo increatam coexistere dicunt. Ita per omnia in tenebris
volutantur dum et veram sapientiam abnegatam volunt et eam quae
non est indagant.
(14) Iterum Oratione quarta sub finem, contra Arianos Filium
voluntate Patris genitum adstruentes, haec fatus est (p. {...}): / (15)
Quacirca Dei voluntas quam de regeneratis omnibus juxta et de
semel conditis habet inest in Verbo, in quo quaecumque visa sunt
et facit et regenerat. (16) Atque hoc iterum apostolus indicat scribens
ad Thessalonicenses: Haec est enim voluntas Dei in Christo Jesu
[f. 31r]
[f. 30v]
Yah. 19
67. 8-10. Ath. Al. Ar.1 9 || 11. Ath. Al. Ar.2 33 || 12. Ath. Al. Ar.2 36, 6-37, 1 || 13.
Ath. Al. Ar.2 40, 5 || 15-18. Ath. Al. Ar.3 61, 3-4
67. 10. quibus] add. || 11. Filium] et a. c. ut vid. || 12. unicus ] unicum verbum
a. c. | ] verba a. c. | illum] illud a. c. | alium] aliud a. c. | naturalem] natura-
le a. c. | ] Verbum seu mentem a. c. || 13. dum] cum a. c. || 14. contra
Arianos Filium voluntate Patris genitum adstruentes] add. || 15. Dei voluntas] Dei
vo ** a. c. | regeneratis] *** a. c. | juxta et] add. | de] deque a. c.
Historia Eclesistica 307
Padre y otra la sabidura coeterna con la cual hizo ese Verbo (pp. 295,
296, 297). (8) Luego argumenta as: Si hay, dice, otra sabidura
en el Padre adems del Seor, tambin la sabidura fue hecha en la
sabidura; puesto que si la sabidura es el Verbo de Dios, se sigue
que el Verbo fue hecho en el Verbo, y si el Verbo de Dios es el Hijo
se sigue que tambin el Hijo fue hecho en el Hijo. (9) Por qu razn,
pues, dijo el Seor: yo soy en el Padre y el Padre en m, si hay otro
en el Padre en el cual tambin el mismo Seor fue hecho, o cmo
Juan, omitiendo esto, refiere de l Todo fue hecho por l y sin l
nada fue hecho?.
88
(10) Esto escribe Atanasio, y tiene muchas cosas
parecidas en los discursos siguientes.
(11) En el discurso tercero
89
censura a los eusebianos porque dis-
tinguen entre y , Verbo Hijo y mente interna del Padre
(p. 404). (12) Y poco despus dice (p. 407): De un solo Dios hay una
sola imagen, un solo , una nica sabidura. Por ello me admi-
ro, sigue, de que sos, siendo Dios uno solo, introduzcan segn
sus razonamientos ms imgenes, sabiduras y , y [adems de
aquel nico] digan que hay otro propio y natural del Padre
con el cual gener al Hijo. (13) Y poco despus censura as a los
eusebianos (p. 411): Al mismo tiempo que nos atacan, dice, por-
que afirmamos que el Verbo de Dios existi siempre, tambin ellos,
olvidndose de s mismos, dicen que coexiste con Dios una sabidu-
ra increada. As andan en todo punto extraviados entre tinieblas,
mientras que por un lado quieren que se niegue la verdadera sabi-
dura y por otro buscan la que no existe.
(14) De nuevo en el discurso cuarto hacia el final dijo esto contra
los arrianos, que presentan al Hijo engendrado por la voluntad del
Padre (p. {...}):
90
(15) Por ello la voluntad que Dios tiene sobre todo
lo regenerado, as como sobre lo creado una sola vez, est en el Ver-
bo, con el cual hace y regenera todo lo que a l le parece. (16) Y esto
lo indica de nuevo el Apstol cuando escribe a los tesalonicenses:
sta es en efecto la voluntad de Dios en Jesucristo hacia vosotros.
88
Jn 14, 10 ; Jn 1, 3.
89
No es el tercero sino el segundo.
90
Es la pgina 512; el discurso es el tercero.
308 Historia Ecclesiastica
erga vos. (17) Jam vero si in quo facit in ipso est et voluntas, in
Christo autem inest Patris voluntas, quonam pacto potest ille
voluntate esse genitus? (18) Si enim ipse voluntate, ut vos dicitis, est
genitus, necesse est eam quae de eo fuit voluntatem in alio quodam
Verbo constare, per quod et ipse sit genitus. (19) Et postea: / Dicit
Solomon [Sap. 8]: Deus sapientia fundavit terram et praeparavit
caelos in prudentia... (20) Et ut Apostulus scribit Thessalonicensibus
[Thes. 5, 18]: Voluntas / Dei in Christo Jesu est.
ai
(21) Est ergo Filius
Dei ipsum Verbum et sapientia, ille est prudentia et viva voluntas,
in eo voluntas Patris, ille veritas et lux et potentia Patris est. (22)
Quod si sapientia et prudentia est voluntas Dei, et Filius est illa ipsa
sapientia, per consequentiam qui dicit Filium esse voluntate Patris
perinde loquitur ac si diceret sapientiam in sapientia conditam et
Filium in Filio factum et Verbum per Verbum creatum. (23) Caeterum
illud cum Deo pugnat illiusque Scripturis adversatur, siquidem non
voluntatis sed ipsius paternae substantiae proprium splendorem et
characterem Filium praedicat his verbis [Heb. 2]: Qui cum esset
splendor gloriae et forma substantiae ejus.... (24) Et paulo post:
Recte dixeris Patrem diligere et velle Filium et Filium diligere et
velle Patrem, non tamen ut Filius dicatur effectus voluntatis (ne
Valentiniana haeresis immittatur in Ecclesiam), sed viva voluntas et
vere naturalis Filius quasi lucis splendor. (25) Ita enim Pater dixit:
Eructavit cor meum Verbum bonum; Filius etiam: Ego in Patre
et Pater in me. (26) Si autem Verbum est in corde, ubi voluntas?
aj
(27) Et si Filius est in Patre, ubi rursus voluntas? (28) Et si ipse
[f. 31r]
[f. 32r]
ai
[ff. 31r/32r] Textus integer est: In / omnibus gratias agite. Haec est enim
voluntas Dei in Christo Jesu erga vos. Sed Athanasius semper solet quid-
libet ex quolibet deducere.
aj
Praeter Verbum.
Yah. 19
67. 19-23. Ath. Al. Ar.3 65, 3-5 || 24-30. Ath. Al. Ar.3 66, 3-67, 2
67. 18. eam quae voluntatem] voluntatem de eo susceptam a. c. || 20. Thes.] * a. c.
|| ai. textus] ** a. c. || aj. praeter Verbum] praeter quam in verbo a. c.
Historia Eclesistica 309
(17) Pero ahora bien, si en l mismo, el que hace, tambin est la vo-
luntad, y en Cristo est la voluntad del Padre, de qu manera puede
l haber sido engendrado por voluntad? (18) Pues si l mismo ha sido
engendrado por voluntad, como vosotros decs, es necesario que la
voluntad que hubo con respecto a l resida en algn otro Verbo, por
el cual tambin l mismo fue engendrado. (19) Y despus: Dice
Salomn [Sab. 8]:
91
Dios cre la tierra con su sabidura y prepar los
cielos en la prudencia... (20) Y as como el Apstol escribe a los tesa-
lonicenses [Tes. 5, 18]: La voluntad de Dios est en Jesucristo.
ai
(21)
As que el Hijo de Dios es el propio Verbo y la sabidura, l es la
prudencia y la voluntad viva, en l est la voluntad del Padre, l es
la verdad y la luz y el poder del Padre. (22) Puesto que si la sabidu-
ra y la prudencia son la voluntad de Dios, y el Hijo es aquella propia
sabidura, en consecuencia quien dice que el Hijo es por voluntad
del Padre es como si dijera que la sabidura fue creada en la sabidu-
ra y el Hijo hecho en el Hijo y el Verbo creado por medio del Verbo.
(23) Pero aquello es contrario a Dios y se opone a sus Escrituras, dado
que stas declaran al Hijo esplendor propio y carcter de la propia
sustancia paterna, no de su voluntad, con estas palabras [Heb. 2]:
92
El cual, al ser el esplendor de su gloria y la forma de su sustan-
cia.... (24) Y poco despus: Diras correctamente que el Padre ama
y quiere al Hijo y el Hijo ama y quiere al Padre, pero sin embargo no
que el Hijo sea efecto de voluntad (no sea que la hereja de Valentino
se introduzca en la Iglesia) sino la voluntad viva y el Hijo verdade-
ramente natural, como el esplendor de la luz. (25) En efecto, as dijo
el Padre: Rebosa mi corazn palabra buena;
93
a su vez, el Hijo: Yo
soy en el Padre y el Padre en m.
94
(26) Pero si el Verbo est en el
corazn, dnde est la voluntad?
aj
(27) Y si el Hijo es en el Padre,
dnde est, de nuevo, la voluntad? (28) Y si l mismo es la voluntad,
ai
El texto completo es: Dad las gracias en todo, pues sta es la volun-
tad de Dios en Jesucristo hacia vosotros. Pero Atanasio siempre suele con-
cluir lo que se le antoja de donde se le antoja.
aj
Adems del Verbo.
91
Prov. 3, 19.
92
Heb. 1, 3.
93
Ps. 45, 1.
94
Jn. 14, 10.
310 Historia Ecclesiastica
voluntas est, quomodo voluntas in voluntate fuerit? (29) Absurdum
id quippe, ne scilicet etiam Verbum sit in Verbo et Filius in Filio et
sapientia in sapientia, quemadmodum saepius jam diximus. (30)
Omnia enim Patris Filius est, et nihil in Patre ante Verbum, sed in
Verbo voluntas et per Verbum ea quae sunt voluntatis in opus
consummantur.
(31) Rursus in Oratione quinta, cum / Eusebiani objicerent
internam sapientiam Patris pertinere ad Patrem sicut sapientia
hominis ad hominem nec posse a Patre distingui, adeoque
eos qui putant Filium esse hanc sapientiam confundere eum
cum Patre et sic in haeresem Sabellii incidere, Athanasius inter
alia respondet (p. {...}): (32) Non est pro gentilium opinione
idem sapiens et sapientia, aut idem Pater et Verbum... (33)
Adversatur huic opinioni sacrarum literarum constitutio, quae
Patrem et Filium, sapientem et sapientiam, Deum et Verbum
agnoscit. (34) Haec et alia multa ejus generis in istis orationibus
occurrunt. (35) Sed Athanasii mens ex allatis abunde satis innotescit.
68. (1) Jam vero, cum Alexander fuerit Athanasio conjuctissimus,
non mirum est si ipse eadem senserit. (2) Hunc enim eadem sensisse
constat ex epistola quam per orbem misit, ubi describendo haereticas
opiniones Arianorum inter alias hanc recenset: (3) Christus, inquiunt,
catachrestice dicitur Verbum atque sapientia, quippe cum et ipse
extiterit per proprium Dei Verbum et per sapientiam quae in Deo est,
in qua Deus tum caetera omnia tum eum ipsum fecit . (4) Deinde in
eadem epistola hanc eorum sententiam sic refellit: (5) Si Filius, ait,
est , ratio et sapientia Dei, quomodo fuit tempus
cum non esset? (6) Perinde enim est ac si dicerent Deum aliquando
, irrationalem et insipientem fuisse. (7) Haec
Alexander in ipsa epistola circulatoria, cui episcopi ejus partis, ut
supra ostensum est, subscripserunt antequam convenerunt in Synodo
[f. 33r]
Yah. 19
67. 32-33. Ps. Ath. Al. Ar.4 9 || 68. 3. Socr. Sch. HE 1, 6, 10 || 5. Socr. Sch. HE 1, 6, 17
67. 30. opus] scripsi : opud leg. || 31. et sic] add. || 68. 3. catachrestice] abusive a. c.
om. del. || 7. antequam convenerunt] ante conventionem a. c. : antequam a. c. | in
synodo] synodi a. c.
Historia Eclesistica 311
cmo ha podido estar la voluntad en la voluntad? (29) Esto es ab-
surdo; a no ser, claro, que tambin haya un Verbo en el Verbo y un
Hijo en el Hijo y una sabidura en la sabidura, como ya hemos dicho
muchas veces. (30) En efecto, todo lo del Padre es el Hijo, y nada hay
en el Padre antes del Verbo, sino que en el Verbo est la voluntad y
por el Verbo todo lo que es de voluntad se consuma en obra.
(31) De nuevo en el discurso quinto, al objetar los eusebianos que
la sabidura interna del Padre corresponde al Padre como la sabidura
del hombre al hombre, y que no puede distinguirse del Padre, y en
consecuencia que los que piensan que el Hijo es esta sabidura lo con-
funden con el Padre y caen as en la hereja de Sabelio, Atanasio res-
ponde, entre otras cosas (p. {...}):
95
(32) En opinin de los paganos no
es lo mismo el sabio que la sabidura, o lo mismo el Padre y el Verbo...
(33) Se opone a esta opinin el sentido de las letras sagradas, que
reconoce al Padre y al Hijo, al sabio y a la sabidura, a Dios y al
Verbo. (34) Estas cosas y otras muchas del estilo figuran en esos
discursos. (35) Pero a partir de lo aducido se deja ya ver sobrada-
mente la concepcin de Atanasio.
68. (1) Ahora bien, dado que Alejandro estuvo muy unido a Ata-
nasio no es de extraar que l tambin creyera lo mismo. (2) En efec-
to, que crea lo mismo consta por su carta encclica, donde, al descri-
bir las opiniones herticas de los arrianos, entre otras enumera sta:
(3) A Cristo, dicen, se le llama Verbo y sabidura de forma abusiva
[catachrestice], dado que tambin l mismo se origin por el propio
Verbo de Dios y por la sabidura que hay en Dios, con la que Dios
hizo tanto todo lo dems como a l mismo. (4) Ms adelante en la
misma carta refuta as este parecer de ellos: (5) Si el Hijo , dice, es
, razn y sabidura de Dios, cmo hubo un tiem-
po en que no era? (6) En efecto, es igual que si dijeran que Dios algu-
na vez fue , no tuvo razn y sabidura. (7)
Esto escribe Alejandro en su carta encclica, que los obispos de su
bando, como se ha mostrado ms arriba, suscribieron antes de reu-
95
Es la pgina 526 y el discurso cuarto (espurio).
312 Historia Ecclesiastica
Nicaena. (8) Cum igitur et illi omnes huic opinioni subscripserint,
constat hanc fuisse communem / omnium sententiam. (9) Quinetiam
imperator Constantinus eandem doctrinam ab episcopis hauserat.
(10) Namque in epistola contra Arium quam proxime ante Synodum
Nicaenam per totum imperium promulgari curavit, sic Arium
reprehendit: (11) Unum dicis Deum: habes ejusdem me sententiae.
(12) Sic igitur sentias. (13) Ejus essentiae et principii et finis
expertem esse dicis: eo contentus sum, ita crede. (14) Siquid
praeterea adjungis, id tollo. (15) Siquid ad impiam separationem
fraudulenter consuis, id nec videre nec intelligere me confiteor.
69. (1) Ex collatis igitur his omnibus constat hoc fuisse totius
disputationis fundamentum. (2) Asseruerat Arius inter disputandum
duos esse Patris sive duas sapientias, unam ingenitam,
alteram genitam; illam a qua Pater denominatur sapiens, hanc in illa
sapientia genitam; illam attributum Patris, hanc substantiam propriis
attributis praeditam; illam proprie ac juxta usum vulgarem vocis
dictam sapientiam et , hanc catachrestice sive praeter usum
istum vulgarem vocis sic dictam; illam Deo Patri essentialem, ita ut
ab eo distingui nequeat, hanc a Patre diversam et paterna virtute
subsistentem; illam sine quo Pater non est ens completum et
perfectum, hanc non pertinentem ad completionem et perfectionem
Patris sed ab ejus natura completa et perfecta distinctam, quatenus
Deus totus et integer genuerit Deum totum et integrum, perfectus
perfectum, completus completum. (3) Alexandro igitur haec doctrina
de duabus sapientiis ac duobus Dei paradoxa visa est,
ejusque tarditati offendiculum peperit. (4) Essentialem Deo
sapientiam negare non potuit. (5) Alteram igitur ait tollendam, et
solam illam quae Deo essentialis est agnoscit. (6) Negat Filium Dei
qui ab attributis paternis diversus est quique unicus est Filius vere
[f. 34r]
Yah. 19
68. 11-15. Baron. Ann. 3, 319, 13
68. 10. contra Arium] add. | totum imperium] singulas urbes *** a. c. || 69. 2. as-
seruerat] asseruit a. c. | duos] duas a. c. | esse] fuis a. c. | sive] add. | ingenitam]
ingenitam a qua Pater denominatur sapiens a. c. | istum] add. || 3. ac] et a. c. ut vid.
| offendiculum] eadem offendiculum a. c. || 4. Deo] illam a. c. || 5. ait] scripsi :
it leg.
Historia Eclesistica 313
nirse en el Snodo de Nicea. (8) As que dado que todos ellos suscri-
bieron esta opinin, consta que ste fue el parecer comn de todos.
(9) Es ms, el emperador Constantino haba tomado la misma doctri-
na de los obispos. (10) Pues en la carta contra Arrio que se preocup
de promulgar por todo el imperio inmediatamente antes del Snodo
de Nicea, censura as a Arrio: (11) Dices que hay un solo Dios: me
tienes a m del mismo parecer. (12) As que crelo as. (13) Dices que
el forma parte de su esencia y que el carece de principio
y de fin: con eso estoy satisfecho, crelo as. (14) Si aades algo ade-
ms de eso, lo quito. (15) Si tramas algo engaosamente con vistas a
una impa separacin, confieso que ni lo veo ni lo entiendo.
69. (1) As que al comparar todo esto se desprende que el fun-
damento de toda la disputa fue ste: (2) Arrio haba afirmado en la
disputa que el Padre tena dos , o dos sabiduras, una ing-
nita, otra engendrada; aqulla, por la cual el Padre es llamado sa-
bio, sta, engendrada dentro de aquella sabidura; aqulla, atribu-
to del Padre, sta, sustancia dotada de atributos propios; aqulla,
llamada sabidura y propiamente y de acuerdo con el uso
comn de la palabra, sta, llamada as abusivamente o al margen de
ese uso comn de la palabra; aqulla, esencial a Dios Padre de tal
forma que no puede distinguirse de l, sta, distinta del Padre y
existente en virtud del Padre; aqulla, algo sin lo cual el Padre no es
un ser completo y perfecto, sta, irrelevante para la plenitud y per-
feccin del Padre y distinta de su naturaleza completa y perfecta, en
la medida en que Dios, todo e ntegro, engendr a un Dios todo e
ntegro, Dios perfecto a un Dios perfecto, Dios completo a un Dios
completo. (3) As pues, a Alejandro esta doctrina de las dos sabidu-
ras y los dos de Dios le pareci extraa y engendr un obs-
tculo para su torpeza. (4) La sabidura esencial de Dios no pudo
negarla. (5) As que dice que hay que quitar la otra, y reconoce slo
aquella que es esencial de Dios. (6) Niega a un Hijo de Dios que sea
distinto de los atributos paternos y que sea el nico Hijo engendra-
314 Historia Ecclesiastica
genitus, et paternis attributis quae non / sunt genita tribuit nomen
Filii, distinguens inter Deum et attributa ejus, et ex unico Patre
conficiens duos, Patrem et Filium, quasi Deus esset Pater
attributorum.
70. Hoc igitur fundamento quod Filius sit ista Dei sapientia qua
Deus sapiens est, iste quo intelligens est, quique adeo ad
essentiam vel substantiam Patris pertinet, statuerunt patres
Athanasiani in hoc concilio Filium esse coessentialem sive
Patri.
71. (1) Hoc inquam commune fuit fundamentum patrum / istius
partis, ut ex propriis subscriptionibus patet. (2) Sunt autem alia
quaedam ad homousion spectantia in quibus suspicor hos patres
minus inter se convenisse. (3) Nam cum sententia illa quod Filius sit
interna et essentialis sapientia Patris quam nos attributum dicimus
fundamentum fuerit erroneum Sabellianorum, Samosatenorum et id
genus haereticorum qui confundebant Filium cum Patre, fieri non
potuit quin istiusmodi haeretici, animadvertentes fundamentum
suorum dogmatum ab Alexandro strui, confluerent ad ejus
defensionem, praesertim cum in ejus epistola encyclica cui sub initio
subscribendum erat nihil reperiretur quod eorum sententiis aperte
contradiceret. (4) Aperte dico, namque aliquid satis insinuatur eorum
sententiae contrarium. (5) Scilicet inter errores Arii Alexander hunc
recenset, quod dixerat ,
Filium non esse similem Patri secundum substantiam. (6) Dein
contra sic disputat: ,
, quomodo substantia dissimilis est Patri cum sit imago
perfecta et splendor Patris, cumque ipse dicat: Qui videt me videt
Patrem?, i. e. in imagine. (7) Alexander hic non culpat Arium quod
Filio propriam tribueret , sed quod hanc statueret paternae
dissimilem, et e contra pro similitudine , non pro identitate
[f. 35r]
[f. 34v]
Yah. 19
71. 5. Socr. Sch. HE 1, 6, 10 || 6. Socr. Sch. HE 1, 6, 16
70. patres] add. | coessentialem] consub a. c. || 71. 1. Hoc inquam patrum] add. ||
2. minus] int a. c. || 3. haereticorum] similium a. c. || 4. satis] add. || 5. quod dixe-
rat] add. || 6. ] a.
c. | i. e. in imagine] i. e. in imagine a. c. || 7. ] scripsi : leg. | ]
scripsi : leg.
Historia Eclesistica 315
do, y da a los atributos paternos, que no son engendrados, el nom-
bre de Hijo, distinguiendo entre Dios y sus atributos, y fabricando
de un nico Padre a dos, Padre e Hijo, como si Dios fuera Padre de
atributos.
70. As que basndose en este fundamento, consistente en que el
Hijo es esa sabidura de Dios por la cual Dios es sabio, ese
por el cual es inteligente y que en consecuencia pertenece a la esen-
cia o a la sustancia del Padre, establecieron los padres atanasianos
en este concilio que el Hijo es coesencial u al Padre.
71. (1) ste, digo, fue el fundamento comn de los padres de
este partido, segn queda claro por sus propias suscripciones.
(2) Pero hay algunos otros aspectos concernientes al trmino ho-
mousio sobre los cuales sospecho que estos padres estuvieron
menos de acuerdo. (3) Pues dado que aquel parecer segn el cual el
Hijo es la sabidura interna y esencial del Padre que nosotros llama-
mos atributo fue el fundamento errneo de los sabelianos, de los
samosatenos y de esa clase de herejes que confundan al Hijo con el
Padre, no pudo ser que los herejes de este tipo, al darse cuenta de
que Alejandro estaba formulando el fundamento de sus dogmas, no
acudieran en su defensa, especialmente cuando en la carta encclica
de ste que deba suscribirse al principio no se hallaba nada que
contradijese abiertamente sus pareceres. (4) Abiertamente, digo:
pues en efecto se insina lo suficiente algo contrario al parecer de
stos. (5) A saber, entre los errores de Arrio Alejandro cuenta ste:
que dijo que , que el
Hijo no es semejante al Padre en cuanto a la sustancia. (6) Luego
argumenta contra eso as: ,
, cmo no va a ser semejante al Padre en cuanto
a la sustancia, si es la imagen perfecta y el esplendor del Padre, y
si l mismo dice: Quien me ve a m ve al Padre?:
96
esto es, en
imagen. (7) Alejandro aqu no culpa a Arrio por atribuir al Hijo una
propia, sino por establecer que sta no es semejante a la del
Padre, y por el contrario argumenta en favor de la semejanza de las
96
Jn. 14, 9.
316 Historia Ecclesiastica
disputat. (8) Dissimilitudine enim non opponit illud ego et
Pater unum sumus in quo unitas fundari solet, sed hoc filius est
imago Patris. (9) Unde et in epistola ad Alexandrum Byzantii
saepius vocat Filium : enim et eo
tempore idem significabant.
72.
(1) Patrem etiam et Filium vocat
, duas res a se mutuo inseparabiles, et
, duas quoad substantiam naturas. (2)
Quinetiam dicta Servatoris: qui videt me videt Patrem et ego et
Pater unum sumus, in quibus scilicet unitas / substantiae fundari
solet, in epistola ad Alexandrum Byzantii exponit de similitudine,
non de unitate, quod satis ostendit eum de unitate illa nondum
cogitasse. (3) Sic enim scribit: Dominus dicit, ait, ego et Pater
unum sumus, non quo seipsum Patrem renunciet, nec quo duas
substantia naturas unam esse demonstret, sed quoniam Patris Filius
expressam Patris similitudinem exactissime servat, quippe qui per
omnia similitudinem ejus a natura impressam habeat sitque imago
Patris nulla in re dissimilis et primitivi exemplaris expressa figura.
(4) Unde etiam Philippo tunc videre cupienti Dominus abunde
commonstrat: dicenti enim ostende nobis Patrem, respondet qui
vidit me vidit et Patrem, quippe cum per purissimum et animatum
speculum divinae imaginis ipse conspiciatur Pater.
(5) Ita Alexander, utrumque locum de similitudine exponens et
priorem negans de unitate naturae exponi, quod singulariter
expendendum est. (6) Hanc similitudinem Alexander saepe inculcat,
de unitate vero ne verbum quidem habet. (7) Omnimodam tantum
asserit similitudinem, eamque non aequalis ad aequalem sed minoris
ad majorem. (8) Nam et ex minoritate hanc plenam similitudinem
[f. 35r]
[f. 35v]
Yah. 19
71. 9. Thdt. HE 1, 4, 1-60 || 72. 3. Thdt. HE 1, 4, 37-39 || 8. Thdt. HE 1, 4, 47-48
71. 8. dissimilitudine] scripsi : dissimitudine leg. | ] scripsi : leg. | in
quo unitas fundari solet] add. || 9. ] scripsi : leg. || 72. 1. Patrem etiam
74. 5. sequentibus aperiemus] app. VI a. c. || 72. 1-2. Patrem etiam... in quibus scilicet
unitas add. || 1. ] scripsi : leg. || 2. quinetiam] Alexander ita-
que a. c. | exponit] non a. c. | eum] add. || 4. commonstrat] scripsi : commonstra leg.
| vidit
1
] videt a. c. | vidit
2
] videt a. c. || 5. utrumque] ** a. c. | naturae] add. || 6. sae-
pe] saepe* a. c. || 8. plenam] add.
Historia Eclesistica 317
, no de su identidad. (8) En efecto, a la desemejanza de las
no opone aquello de Yo y el Padre somos uno,
97
el pasaje
en el que suele basarse la unidad, sino esto, El Hijo es la imagen
del Padre.
98
(9) De ah que tambin en la carta a Alejandro de Bi-
zancio llame con mucha frecuencia al Hijo : en efecto,
y significaban en aquel tiempo lo mismo.
72. (1) Tambin al Padre y al Hijo los llama
, dos cosas inseparables la una de la otra, y
, dos naturalezas en cuanto a sustancia. (2)
Es ms, de las palabras del Salvador: quien me ve a m ve al padre
y yo y el Padre somos uno, a saber, en las que suele basarse la
unidad, en la carta a Alejandro de Bizancio hace una exposicin
sobre la semejanza, no sobre la unidad, lo que muestra suficiente-
mente que l todava no haba pensado en aquella unidad. (3) As
escribe, en efecto: El Seor afirma, dice, yo y el Padre somos
uno, no para anunciarse a s mismo como el Padre, ni para dar a
entender que dos naturalezas en sustancia son una sola, sino porque el
Hijo del Padre guarda semejanza expresa con el Padre de la manera
ms exacta, puesto que por naturaleza tiene en todo impresa su
imagen, y es la imagen del Padre no desemejante en nada y la figu-
ra expresa del primer modelo. (4) Por ello tambin se lo mostr el
Seor en abundancia a Filipo, que deseaba ver; pues al pedirle:
mustranos al Padre, le responde: quien me ve a m ve al Padre,
dado que por el espejo pursimo y animado de la divina imagen se
ve al propio Padre.
(5) As escribe Alejandro, haciendo una exposicin sobre la se-
mejanza en ambos lugares y declarando que el primero no se expli-
ca segn la unidad de naturaleza, algo que debe evaluarse particu-
larmente. (6) Sobre esta semejanza Alejandro insiste a menudo, pero
sobre la unidad no dice ni siquiera una palabra. (7) Slo afirma la
absoluta semejanza, y sta no de igual a igual sino de menor a ma-
yor. (8) Pues tambin de la inferioridad deduce esta plena semejan-
97
Jn. 10, 30.
98
2 Cor. 4, 4; Col. 1, 15.
318 Historia Ecclesiastica
colligit in eadem epistola hoc modo: Est, inquit, Filius imago
Patris exactissima et in nullo discrepans. (9) Quippe liquet eum
imaginem esse plene omnia continentem quibus maxima similitudo,
sicut ipse Dominus docuit cum ait: Pater major me est. (10) Ita
ille, quasi dicere vellet neminem nisi magnum aliquem Deoque
simillimum sic se cum Deo conferre potuisse. (11) Et quamvis alibi
Filium hoc solo vult inferiorem esse Patre, quod non sit ingenitus,
hanc tamen inaequalitatem non tantum nominis et relationis esse
confessus est, sed et naturae ipsius, quatenus scilicet substantia quae
per aliam substantiam subsistit, natura sua inferiorem esse oportet
quam alia illa substantia quae propria vi et natura subsistere potis
est. (12) Etenim in eadem epistola ad Alexandrum Byzantii scribit
multum interesse inter Patrem ingenitum et res ab illo creatas ex
nihilo tam rationales quam rationis expertes,
, inter quae media est natura unigenita.
73. Alexander itaque a doctrina Eusebianorum duas confitentium
inaequales et similes substantias nondum plene recesserat, sed dum
hos fugere conatus est in Sabellianismum ex parte tantum inciderat,
et utriusque sententiae terminos contradictorios nectendo mediam
quandam doctrinam composuerat, nomen substantiae divinis
tribuens attributis et sic Deum unum simplicissimum in duas /
substantias distinguens.
74. (1) Aliquos tamen eorum qui Alexandro adhaerebant aliter
sensisse supra insinuavi. (2) Eustathius Antiochiae Sabellianus erat,
Marcellus Ancyrae Samosatenus, uterque de deitate idem sentiebat,
in doctrina de incarnatione tantum discrepantes. (3) Idem praeterea
sentiebat Hosius, ut ex Concilio Sardicensi manifestum est, cui
[f. 36r]
Yah. 19
72. 8. Thdt. HE 1, 4, 47-48 || 12. Thdt. HE 1, 4, 45
72. 8. colligit] omnino a. c. | modo] scripsi : odo leg. || 10. conferre] conf*erre a. c. ||
11. alibi] add. || 73. plene] plane a. c. | nectendo] inter*** a. c. | substantias distin-
guens] interea a. c. || 74. 1. aliquos] aliq*** a. c. : interea a. c. | eorum] add. || 2.
Antiochiae] Antiochenus a. c. ut vid. | Ancyrae] scripsi : Ancyra leg. | Samosatenus]
*** a. c. | uterque] hoc est quod ad a. c. | in doctrina] add.
Historia Eclesistica 319
za en la misma carta, de esta manera: Es el Hijo, dice, la imagen
exactsima del Padre y no divergente en nada. (9) Puesto que est
claro que l es la imagen que contiene plenamente todo aquello con
lo que guarda la mayor semejanza, as como el propio Seor ense
cuando dijo: El Padre es mayor que yo.
99
(10) As escribe l, como
si quisiese decir que nadie sino alguien grande y muy semejante a
Dios puede compararse as con Dios. (11) Y aunque en otro lugar
pretende que el Hijo slo es inferior al Padre en tanto que no es
ingnito, sin embargo confiesa que esa no igualdad no lo es slo de
nombre y de relacin sino tambin de su propia naturaleza, hasta
el punto en que, como es lgico, la sustancia que existe por medio
de otra sustancia es preciso que sea por su propia naturaleza inferior
a aquella otra sustancia que es capaz de existir por su propio poder
y naturaleza. (12) Y en efecto en la misma carta a Alejandro de Bi-
zancio escribe que hay mucha diferencia entre el Padre ingnito y
las cosas creadas por l de la nada, tanto las racionales como las
carentes de razn, , y entre Dios
y stas se encuentra la naturaleza unignita.
73. As que Alejandro todava no se haba apartado plenamente
de la doctrina de los eusebianos, que profesaban dos sustancias no
iguales pero semejantes, sino que, en su intento por escapar de stos,
incurri, slo en parte, en sabelianismo, y a base de combinar tr-
minos contradictorios de ambos pareceres haba compuesto una
especie de doctrina intermedia, atribuyendo el nombre de sustancia
a atributos divinos y dividiendo as al nico y simplicsimo
100
Dios
en dos sustancias.
74. (1) Sin embargo he apuntado ms arriba que algunos de los
partidarios de Alejandro crean de otro modo. (2) Eustacio de An-
tioqua era sabeliano, Marcelo de Ancira samosateno, y ambos crean
lo mismo acerca de la divinidad, discrepando slo en la doctrina de
la Encarnacin. (3) Lo mismo, por lo dems, crea Osio, segn que-
da de manifiesto por el Concilio de Srdica, que naturalmente mo-
99
Jn. 14, 28.
100
Es decir, no compuesto.
320 Historia Ecclesiastica
scilicet iste Hosius moderabat quodque Patris et Filii et S. S. unicam
constituebat , unicam ; eam esse Filii
quae sola est Patris; unum sine altero ne nominari quidem posse;
Filium esse Patris, illum praeter quem non est alius,
sapientiam item; hunc Deum et Filium dici propter unicam
ejus et Patris, et illud ego et Pater unum sumus dictum
esse ob unitatem . (4) Haec erat sententia consilii istius
influentiis Hosianis constituta, quae quidem quam diversa sit ab illa
Alexandri, quam consona principiis Sabellianorum, quis non videt?
(5) Et ne putes Hosium cum suis aliquam distinctionem inter Patrem
et Filium admisisse quam Samosateni et similes non admitterent,
sciendum est distinctionem personarum non nisi post obitum Hosii
a discipulis ejus inventam et praedicatam fuisse, ut in sequentibus
aperiemus.
75. (1) Jam quod ad Eusebianos attinet, eorum doctrina ex
epistolis et symbolis supra recitatis et posthaec recitandis constare
potest et breviter ad hunc modum explicari potest: (2) unum esse
Deum simplicissimum, sapientissimum, potentissimum et rerum
omnium auctorem; (3) hujus ineffabilem omnipotentiam ad
productionem rerum diversorum generum, graduum et ordinum
non tantum se extendere ad creationem hominum, angelorum et
similium naturarum peccabilium, sufficere sed et ad productionem
naturarum his longe praestantiorum, impeccabilium, immutabilium,
omni perfectionis genere praeditarum ad sui ipsius expressam
similitudinem, in quantum natura genita ac dependens similis esse
Yah. 19
74. 3. iste Hosius moderabat] hic praesedit a. c. | et S. S.] add. | ] scripsi :
leg. | eam] * eam * a. c. | ] ** a. c. | Patris illum] ** Patris
illum esse filium a. c. | sapientiam item] add. | Deum et] add. || 4. haec erat] atque
haec erat a. c. || 5. inventam] Sab a. c. | aperiemus] apperiemus a. c. : ostendemus
a. c. || 75. 1. jam] pr*** a. c. | epistolis] *** a. c. | et posthaec recitandis] add. | brevi-
ter] scripsi : brevitur leg. || 2. unum] Deum a. c. | sapientissimum, potentissimum
et] add. | rerum] rerumque a. c. : *omnipotentem a. c. || 3. ineffabilem omni] add. |
diversorum et ordinum] add. | se extendere] add. | sufficere] add. | sed] et a. c. |
expressam] add. | similitudinem] scripsi : similitudenem leg. | natura genita ac] add.
| dependens] *** a. c.
Historia Eclesistica 321
deraba ese Osio y que estableca una nica , una nica
del Padre, del Hijo y del Espritu Santo; y que la
del Hijo es una y la misma con la del Padre; que el uno
sin el otro no puede siquiera ser nombrado; que el Hijo es la
del Padre, aquel junto al cual no hay otro, y asimismo la sa-
bidura; que ste es llamado Padre e Hijo a causa de la nica
suya y del Padre, y que aquello de yo y el Padre somos
uno se dijo por la unidad de . (4) ste era el parecer de
ese concilio, constituido por influencias de Osio: y quin no ve qu
distinto es este parecer del de Alejandro y qu acorde con los prin-
cipios de los sabelianos? (5) Y para que no pienses que Osio y los
suyos admitan alguna distincin entre el Padre y el Hijo que no
admitiesen los samosatenos y semejantes, debe saberse que la dis-
tincin de las personas fue hallada y predicada por los discpulos
de Osio slo despus de la muerte de ste, como revelaremos ms
adelante.
101
75. (1) Ahora, por lo que respecta a los eusebianos, su doctri-
na puede constar por las cartas y los smbolos recitados ms arri-
ba
102
y los que habrn de recitarse despus, y puede exponerse
brevemente de este modo: (2) que Dios es uno y simplicsimo, el
ms sabio, el ms poderoso, el autor de todas las cosas; (3) que su
inefable omnipotencia para la produccin de cosas de diversos g-
neros, grados y rdenes no abarca slo a la creacin de los hombres,
los ngeles y semejantes naturalezas sujetas al pecado, sino que
abarca tambin la produccin de naturalezas con mucho mejores
que stas, no sujetas al pecado, inmutables, dotadas de todo tipo de
perfeccin a su propia expresa semejanza, en la medida en que una
naturaleza engendrada y dependiente puede ser semejante a una
101
No llega a tratarse en este texto.
102
Cf. 33, 11-28.
322 Historia Ecclesiastica
potest naturae ingenitae ac independenti; (4) hanc potentiam Deo
temere adimere ac denegare audacis esse ingenii et impii atque
divinam omnipotentiam blasphemantis; (5) nullas vero in Deo
facultates frustra sitas esse, et proinde Deum aliqua produxisse
naturis peccabilibus perfectiora, nempe Spiritum propheticum
supra angelos, Filium autem supra ipsum Spiritum, ejus substantiam
aeque ac facultates substantiae genitam esse, totum genitum de toto
ingenito, substantiam de substantia, spiritum completum de spiritu
completo, perfectum de perfecto, verum Deum de vero Deo; (6)
hunc ante omnia saecula et omnes creaturas genitum, et per hunc
tanquam per manum caetera omnia a Deo creata et gubernata.
(7) Cum autem /
Deus, ubi mysteria sua revelat hominibus, ad
exprimenda non fingat voces populis antea ignotas sed voces quae
apud homines antea in usu erant adhibere solitus sit, has autem
voces cum ab hominibus ad res mundanas exprimendas excogitatae
sint, juxta proprias istas earum significationes non esse aptas ad
divina mysteria adaequate exprimenda sed tantum obscure
adumbrare posse, quatenus inter ista mysteria et res mundanas quas
voces istae significant analogia quaedam et similitudo utut
imperfecta intercedat. (8) Hujusmodi locutio per analogias et
schemata ubique in Scripturis occurrit, etiam ubi Deus se clarius
exprimere posset. (9) Cum Deus igitur opera sua revelare vellet
hominibus, defectu aptiorum vocum eas elegit per quas homines
[f. 36v]
Yah. 19
75. 3. naturae] *** a. c. | ingenitae ac] add. || 4. potentiam] ineffabilem potentiam
a. c. | temere] add. | audacis] * a. c. || 5. aliqua] aliqua* a. c. | produxisse] constituis-
se a. c. | propheticum] sanctum a. c. | Filium] ** a. c. | autem] add. | ejus substantiam
de toto ingenito] add. | aeque] aequ*e a. c. | substantiam de substantia] perfectum
de perfecto totum de toto a. c. | substantia] substantia* a. c. | spiritum] ens comple
sp a. c. | completum] completum et absolutum a. c. | perfectum de perfecto] add. |
perfecto] perfecto et absoluto a. c. || 6. et omnes creaturas] add. | a Deo] add. : a Deo
tandem a. c. || 7. autem] autem. (Jam vero quod ad nomina [** del.] Filii, Verbi, sa-
pientiae, creaturae et similia sciendum add.) a. c. om. del. | ubi mysteria ad expri-
menda] revelando mysteria a. c. | voces
1
] voces adhibere solitus sit a. c. | erant]
fuere a. c. | has autem] idque non semper juxta proprias significationes istarum vo-
cum (sed del.) quasnam enim a. c. | cum ab hominibus] add. | excogitatae] ab homi-
nibus excogitatae a. c. | sint] add. | proprias] istas a. c. | earum] add. | non esse] add.
| aptas] aptas esse possunt a. c. | ad] iter. | adaequate] vere a. c. : adaequate a. c. |
exprimenda] exprimenda ** a. c. | quatenus] quatenus scil a. c. | intercedat] interce-
dat. Sic ad opera cum edens opera sua nobis revelare velle a. c.
Historia Eclesistica 323
naturaleza ingnita e independiente; (4) que quitarle a Dios temera-
riamente este poder y negrselo es propio de un carcter osado e
impo y blasfemo contra la divina omnipotencia; (5) que, por el con-
trario, ninguna facultad est en Dios en vano, y que por ello Dios
ha producido algunos seres ms perfectos que las naturalezas suje-
tas al pecado, a saber, el Espritu proftico por encima de los nge-
les, y al Hijo por encima del propio Espritu, y que la sustancia de
ste, as como las facultades de su sustancia, es engendrada, todo l
engendrado de quien es todo ingnito, sustancia de sustancia, esp-
ritu completo de espritu completo, ser perfecto de ser perfecto, Dios
verdadero de Dios verdadero; (6) que ste fue engendrado antes de
todos los siglos y de todas las criaturas, y por medio de l, como por
medio de una mano, todas las cosas fueron creadas y son goberna-
das por Dios.
(7) Pues bien, dado que Dios, cuando revela sus misterios a los
seres humanos, no se inventa para expresarlos palabras antes des-
conocidas por las naciones sino que suele emplear palabras que ya
antes estaban en uso entre los seres humanos, sin embargo estas
palabras, dado que fueron pensadas por los humanos para expre-
sar las cosas del mundo, segn esos significados propios suyos no
son aptas para expresar adecuadamente los misterios divinos, sino
que slo pueden esbozarlos de forma oscura, en la medida en que
entre esos misterios y las cosas del mundo significadas por esas pa-
labras media una cierta analoga y semejanza, por imperfecta que sta
sea. (8) El hablar de este modo por medio de analogas y esbozos se
da en todas partes en las Escrituras, incluso cuando Dios habra po-
dido expresarse con ms claridad. (9) Toda vez que Dios, pues, quiso
revelar sus obras a los seres humanos, por falta de palabras ms apro-
324 Historia Ecclesiastica
sua opera vel productiones exprimere solebant: (10) nobilissimam
et immediatam suam productionem contulit cum nobilissima
productione humana et Filium vocavit, actumque producendi
generationem; alias minus nobiles productiones quas condidit per
Filium contulit cum manufacturis hominum quae minus nobiles
sunt quam liberi, et nominibus inde mutuatis vocavit opera et
creaturas, et horum respectu Filium vocavit manum et brachium
suum, quatenus scilicet haec condidit et regit per Filium. (11) Igitur
juxta hanc analogiam Christus genitus est non factus, caetera facta
non genita. (12) Ita quidem stricte loquendum est, licet aliquando,
cum non stricte offenditur ad hanc analogiam, Filius dicatur creatura
(ut in Apoc. {...}, Prov 8 {...} juxta Septuaginta interpr. et veteres), et
vice versa creaturae dicantur filii (ut {...}). / (13) His non obstantibus
permagnam esse differentiam inter generationem Filii et creaturarum,
juxta illud generationem ejus quis enarrabit?. (14) Filius utique ex
Patre immediate generatur, solus ex solo; creaturae autem ex Patre
producuntur mediatione Filii. /(15) Rursus cum Filius media natura
existat inter Deum et creaturas, ac Deus numquam se immediate
revelet creaturis sed soli Filio immediate et creaturis solummodo
per Filium, ideo facta comparatione inter Filium et vocem per quam
homines mentem suam aperiunt, Filius dicitur , i. e.
Verbum vel sermo Dei, qua voce significatur quatenus Deus
alloquitur creaturas per illum, et ratio vel mens Dei quatenus mens
Dei in illo est, sicut mens hominis in verbis continetur. (16) Et
hujusmodi erat theologia Eusebianorum.
76. (1) Quo sensu symbolum compositum fuit manifestum est
ex sententia Hosii, qui id composuit. (2) Certe hic expressiones ex
[f. 37r]
[f. 36v]
[f. 37r]
Yah. 19
75. 10. et immediatam] add. | condidit per Filium] per Filium condidit a. c. | ma-
nufacturis] minus nobilibus manufacturis quae mi a. c. | condidit] fi a. c. || 11.
analogiam] anagogiam a. c. | Christus] * a. c. || 12. quidem] add. | dicatur] dicitur
a. c. | vice versa] add. || 14. generatur, solus ex solo] solus ex solo generatur a. c. |
autem ex Patre] add. || 15. Filius] Deus a. c. | ac] add. | soli Filio] ** per a. c. | ideo]
ad ad a. c. | per] add. | aperiunt] apperiunt a. c. | ] , qua tamen
voce non tantum a. c. | vel sermo] add. | Dei
1
] Dei et a. c. | qua voce] add. : qua voce
non a. c. : qua voce etiam atque mens * ratio vel mens significatur quatenus mens
Dei in illo est a. c. | Dei
2
] add. || 76. 1. quo sensu symbolum] app. VII a. c. || 2. ex-
pressiones] per expressiones a. c.
Historia Eclesistica 325
piadas eligi aquellas por las que los hombres solan expresar sus
obras o producciones: (10) a su produccin ms noble e inmediata la
compar con la produccin humana ms noble y la llam Hijo, y al
acto de producir, generacin; a las otras producciones menos nobles
que cre por medio del Hijo las compar con las manufacturas de los
seres humanos, que son menos nobles que los hijos, y tomando pres-
tados de ellas los nombres las llam obras y criaturas, y con respecto
a stas llam al Hijo mano y brazo suyo, en la medida, claro, en que
stas las cre por medio del Hijo y las rige a travs de l. (11) As que
segn esta analoga Cristo es engendrado, no creado, y lo dems es
hecho, no engendrado. (12) As al menos es como hay que hablar
estrictamente, aunque algunas veces, cuando no se opone estricta-
mente a esta analoga, al Hijo se le llama criatura (como en Apoc.
{...},
103
Prov. 8 {...},
104
segn los Setenta intrpretes y los antiguos), y a
su vez a las criaturas se les llama hijos (como en {...}).
105
(13) A pesar
de esto, hay una diferencia enorme entre la generacin del Hijo y la
de las criaturas, segn aquello de quin explicar su generacin?.
106
(14) El Hijo sin duda es generado inmediatamente a partir del Padre,
l solo del Padre solo; por su parte, las criaturas son producidas a
partir del Padre por mediacin del Hijo. (15) De nuevo, dado que el
Hijo existe como una naturaleza media entre Dios y las criaturas, y
Dios nunca se revela sin mediacin a las criaturas, sino slo al Hijo
sin mediacin y a las criaturas slo a travs del Hijo, por ello, hacien-
do una comparacin entre el Hijo y la palabra por la cual los seres
humanos abren su mente, al Hijo se le llama , es decir
Verbo o palabra de Dios, y recibe este nombre en la medida en que
Dios habla a las criaturas a travs de l, y razn o mente de Dios en
la medida en que la mente de Dios est en l as como la mente del
hombre est contenida en sus palabras. (16) Y as era la teologa de
los eusebianos.
76. (1) En qu sentido fue compuesto el smbolo queda de mani-
fiesto por el parecer de Osio, que fue quien lo compuso. (2) Sin duda
103
Cf. Apoc. 3, 14.
104
Cf. Prov. 8, 22.
105
Cf. Prov. 8, 31.
106
Is. 53, 8; Hch. 8, 33.
326 Historia Ecclesiastica
substantia Patris et adhibuit ad denotandum Filium ex
Patre esse ut virtutem, proprietatem vel attributum ex substantia, et
non aliam substantiam habere praeter illam Patris. (3) Hanc tamen
opinionem magis secretis artificiis quam aperta disputatione
patrocinatus esse videtur. (4) Nam praeterquam quod opinio illa
dudum in Paulo Samosateno, Sabellio et similibus condemnata
fuerat et ea de causa latebras diu captaverat, jam parati erant in ejus
condemnationem non tantum Eusebiani sed alii quotquot cum
Alexandro Filium et Patrem duas esse substantias credebant. (5)
Praeterea imperator non tam eruendae veritati quam componendis
litibus inter Alexandrum et Eusebianos operam dabat, et Hosius,
comitatum secutus, morem gerebat / imperatori. (6) Quomodo igitur
iste novas disputationes proponere ausus sit, quibus lites augerentur
et imperatori major crearetur molestia?
(7) Rursus Eusebiani duas substantias aperte professi sunt. (8)
Idem fecit Alexander, neque Hosium hoc latuere potuit. (9) Si igitur
Hosius contradicere ausus fuisset, disputatio de substantia Filii
subinde nata fuisset, qualem tamen nemo commemoravit. (10) De
modo quidem generationis, utrum necessitate naturae fuit vel
voluntario, ab aeterno vel non ab aeterno disputabant, sed
disputationis de natura genita, an illa substantia sit vel solummodo
facultas et proprietas in paterna substantia subsistens, nullum extat
vestigium.
[f. 37v]
Yah. 19
76. 2. adhibuit] adhibuit *in favorem Sabe Sab (a. c.) a. c. | non aliam] fil a. c. || 3.
hanc] ** a. c. || 4. jam] add. | parati] aderant no a. c. | in ejus condemnationem] add.
|| 5. Hosius] m a. c. | comitatum] m a. c. || 6. proponere] ciere a. c. | augerentur]
accen a. c. | majorem] major a. c. | molestia] molestiam a. c. || 7. Eusebiani] * a. c. :
Eusebiani et Alexander Alexandrini (a. c. ut vid.) cum suis **** a. c. || 8. neque Ho-
sium hoc latuere potuit] add. || 9. disputatio] disputatio subinde nata a. c. | qua-
lem] qualis a. c. || 10. de modo] utrum * a. c. | quidem] add. : quo a. c. | generatio-
nis] generationis disputatum a. c. | utrum] utrum ab aeterno fuit (****, utrum add.)
et necessario an voluntario **** a. c. | disputabant] disputatum fuit a. c. | sed dis-
putationis an illa] at disputationis (quaestionis a. c.) de substantia filii a. c. | sit] fil
a. c. | et] ** a. c.
Historia Eclesistica 327
ste emple las expresiones de la sustancia del Padre y
para denotar que el Hijo procede del Padre como una virtud, pro-
piedad o atributo de la sustancia, y que no tiene otra sustancia ms
que la del Padre. (3) Sin embargo parece que apoy esta opinin a
escondidas mediante artificios ms que en una discusin abierta. (4)
Pues adems del hecho de que aquella opinin haba sido condena-
da haca tiempo en Pablo de Samsata, Sabelio y sus semejantes, y
por esa causa haba pasado a la clandestinidad desde haca mucho,
ahora estaban dispuestos a condenarla no slo los eusebianos sino
todos los dems que como Alejandro crean que el Hijo y el Padre
eran dos sustancias. (5) Adems el emperador se esforzaba no tanto
para averiguar la verdad como para arreglar las luchas entre Ale-
jandro y los eusebianos, y Osio, como seguidor de su corte, obedeca
al emperador. (6) Cmo iba l, pues, a osar proponer nuevas dis-
putas con las que la lucha tomara mayores dimensiones y al empe-
rador le surgiera una molestia mayor?
(7) De nuevo los eusebianos profesaron abiertamente dos sustan-
cias. (8) Lo mismo hizo Alejandro, y esto no poda pasar desaperci-
bido a Osio. (9) As que si Osio se hubiera atrevido a contradecirlos,
a continuacin habra nacido una disputa en torno a la sustancia del
Hijo, pero sin embargo nadie menciona nada semejante. (10) Dispu-
taban sin duda sobre si el modo de la generacin fue por necesidad
de su naturaleza o por su voluntad, desde lo eterno o no, pero no
queda ningn rastro de una disputa en torno a la naturaleza engen-
drada, si era aqulla una sustancia o slo una facultad y propiedad
existente en la sustancia del Padre.
328 Historia Ecclesiastica
(11) Denique Eusebiani contra adversarios ita disputabant ut qui
crederent duas substantias ab illis concedi neque suspicarentur
istam doctrinam a quibusvis eorum in dubium vocari. (12) Etenim
contra homousion disputantes dicebant {...} (Socr. l. {...} c. {...}, confer
cum Euseb. Epist. ib.) (13) Haec inquam sunt verba disputantium
contra eos qui duas concedebant substantias per homousion intelligi
sed quomodo homousiae essent explicare non possent. (14) Et
quamvis Eusebiani sic disputarunt et Hosiani facile diluere possent
objectionem, si substantiam Filii negare ausi fuissent et dicere Filium
non esse ex Patre ut substantiam de substantia sed tantum ut
virtutem ex substantia, non tamen ausi sunt sic respondere, sed
imperator pro eis respondet id non juxta affectiones corporum sed
divinis arcanisque rationibus intelligendum. (15) Neque responsio
ulterior data commemoratur.
77. (1) Ex his itaque colligo totam disputationem inter Eusebianos
et eos qui cum Alexandro sentiebant fuisse, et Hosium, Eustathium,
Marcellum et similes privatis opinionibus solummodo studuisse,
quatenus sub specie suffragatorum Alexandri id facere liceret.
(2) Jam vero qua ratione lis inter Alexandrum et Eusebianos
composita fuit, / Eusebius Caesareae in epistola ad Caesarienses
suos eo ipso tempore data descripsit his verbis (apud Theod. lib. 1,
c. 12): (3) Quae de fide ecclesiastica in magno Concilio Nicaeae
congregato tractata sunt, verisimile quidem est jam vos aliunde
didicisse, fratres carissimi, cum accuratam rerum gestarum
narrationem fama plerumque soleat praecurrere. (4) Verum ne
istiusmodi rumore res vobis aliter quam se habet nuncietur,
necessarium putavimus ad vos mittere primum quidem fidei
[f. 35r]
Yah. 19
76. 12. Cf. Socr. Sch. HE 1, 8, 32; Socr. Sch. HE 1, 8, 35-54 || 77. 3-20. Thdt. HE 1, 12,
1; 1, 12, 9-15; 1, 12, 16-18
76. 11. duas] duas **** patris et fi a. c. | istam] quosvis (eorum del.) hanc a. c. || 12.
confer] quam a. c. || 13. quomodo] quomodo dum a. c. ut vid. | homousiae] ho-
mousii a. c. || 14. substantia] substantia* a. c. | ex substantia] et a. c. ut vid. | sed
divinis] ** a. c. || 15. responsio] respond a. c. || 77. 1. Eustathium, Marcellum et
similes] cum similibus a. c. | solummodo] add. || 2. jam vero qua ad Caesarienses
suos] videamus jam quo sensu Eusebiani subscripserint. Et hoc Eusebius Caesa-
reae in f. 35r a. c. | inter] scripsi : in leg.
Historia Eclesistica 329
(11) Finalmente, los eusebianos argumentaban contra sus adver-
sarios en la creencia de que stos concedan la existencia de dos
sustancias, y sin sospechar que esa doctrina fuera puesta en duda
por ninguno de ellos. (12) Y en efecto, argumentando contra la pa-
labra homousio, decan: {...} (Scr. l. {...} c. {...}, cf. Euseb. Epst.
ib.). (13) stas, digo, son sus palabras al disputar contra quienes
concedan que mediante la palabra homousio se entendan dos
sustancias, pero no podan explicar cmo eran stas homousias.
(14) Y aunque los eusebianos disputaron as y los osianos fcilmen-
te habran podido eliminar la objecin si se hubieran atrevido a
negar la sustancia del Hijo y a decir que el Hijo no proceda del
Padre como una sustancia de una sustancia sino slo como una vir-
tud de una sustancia, sin embargo no se atrevieron a responder as,
sino que el emperador responde por ellos que no deba entenderse
segn las afecciones de los cuerpos sino por razones divinas y arca-
nas. (15) Y no se recuerda que se diera una respuesta posterior.
77. (1) As que deduzco que toda la disputa entre los eusebianos
y quienes compartan el parecer de Alejandro provino de ah, y
Osio, Eustacio, Marcelo y similares slo se afanaron en sus opinio-
nes privadas en la medida en que les era posible hacerlo bajo la
apariencia de partidarios de Alejandro.
(2) Pues bien, Eusebio de Cesarea, en su carta a los cesarienses
escrita en esa misma poca, describe con las siguientes palabras de
qu modo se puso fin a la lucha entre Alejandro y los eusebianos:
(3) Es verosmil que ya vosotros os hayis enterado por otra fuen-
te, queridsimos hermanos, de aquello que se trat sobre la fe de la
Iglesia en la reunin del gran Concilio de Nicea, puesto que en
la mayora de los casos la fama suele correr por delante de la narra-
cin cuidadosa de los hechos. (4) Pero para que un rumor de este
tipo no os anuncie lo sucedido de forma distinta a como es, hemos
credo necesario enviaros en primer lugar la frmula de fe que pro-
330 Historia Ecclesiastica
formulam a nobis propositam, deinde alteram quam episcopi
quibusdam ad nostram adjectis appendicibus promulgarunt...
(5) Dein, symbola illa duo quae supra audivistis recitans, haec
subjicit: Cum haec ab illis dictata esset fidei formula, id quod ab
illis dictum erat ex substantia Patris et non absque
examine praetermisimus. (6) Hinc igitur variae quaestiones ortae
sunt et responsiones, et quaenam esset eorum verborum sententia
accurate expendebatur. (7) Et has quidem voces, ex substantia,
fassi sunt hoc significare: Filium quidem esse ex Patre sed non
tanquam partem ipsius Patris. (8) Hunc sensum ut nos quoque
amplecteremur aequum omnino videbatur, cum pia doctrina
praedicat Filium ex Patre esse, non tamen partem esse illius
substantiae... (9) Pari ratione / has etiam voces approbavimus:
genitum, non factum. (10) Nam factum verbum esse dicebant
commune reliquis omnibus creaturis quae per Filium factae sunt,
quibus nihil simile habeat Filius, ac proinde eum non esse facturam
sed longe praestantioris esse substantiae quam factura quaevis: (11)
quam quidem ex Patre esse divina docent oracula, arcano quodam
generationis modo, qui nec verbis exprimi, nec intelligentia
comprehendi ab ulla possit creatura. (12) Sic etiam illud
consubstantialem esse Filium Patri, cum allatis rationibus discussum
est, convenit non juxta corporum modum, neque... instar mortalium
animantium accipi debere, nam neque per divisionem substantiae,
neque per abscissionem, nec per mutationem paternae essentiae
atque virtutis id posse constare, verum hoc consubstantialem esse
Patri nihil aliud significare quam Filium Dei nullam cum creaturis
ab ipso factis similitudinem habere, sed solius Patris, a quo genitus
sit, per omnia similem esse, nec ex alia quadam substantia vel
essentia, sed ex Patre esse. (13) Quod cum ita expositum fuisset,
merito approbandum esse censuimus, quandoquidem nonnullos ex
veteribus insignes episcopos et disertos scriptores in explicanda
Patris ac Filii divinitate hoc vocabulo consubstantialis usos esse
cognovimus.
[f. 38r]
Yah. 19
77. 3-20. Thdt. HE 1, 12, 1; 1, 12, 9-15; 1, 12, 16-18
77. 10. quaevis] quaevis. Sic etiam illud consubstantialem esse filium a. c. || 12.
verum] i a. c. | substantia vel essentia] hypostasi aut substantia a. c.
Historia Eclesistica 331
pusimos nosotros, y luego la otra que los obispos promulgaron aa-
diendo algunos apndices a la nuestra....
(5) Luego, recitando aquellos dos smbolos que habis escuchado
ms arriba,
107
aade lo siguiente: Despus de que ellos dictasen esa
frmula de fe, no dejamos pasar sin examen aquellas expresiones
que haban dicho, de la sustancia del Padre y . (6) De
modo que de aqu se originaron varias preguntas y respuestas, y se
ponderaba cuidadosamente cul era la intencin de esas palabras.
(7) Y en cuanto a esta expresin, de la sustancia, afirmaron que
significaba esto: que el Hijo proceda del Padre pero no como una
parte del propio Padre. (8) Pareca del todo justo que tambin noso-
tros abrazsemos este sentido, dado que la piadosa doctrina predi-
ca que el Hijo procede del Padre pero no es sin embargo parte de su
sustancia... (9) Con similar razonamiento aprobamos tambin estas
palabras: engendrado, no creado. (10) Pues decan que creado es
una palabra comn a todas las dems criaturas que fueron hechas
por medio del Hijo, con las cuales el Hijo no tiene nada semejante;
y que por ello l no era una criatura sino de una sustancia mejor con
mucho que cualquier criatura: (11) y los orculos divinos ensean
que sin duda esta sustancia proviene del Padre, en virtud de alguna
arcana forma de generacin que ninguna criatura puede expresar
con palabras ni comprender con la inteligencia. (12) As tambin
aquello de que el Hijo es consustancial al Padre, cuando se discuti
aduciendo razones, se convino en que no se debe tomar segn el
modo de los cuerpos ni... a la manera de los mortales animados,
pues no puede consistir en divisin de la sustancia, ni en abscisin
ni en transformacin de la esencia y la virtud del Padre, sino ms
bien que el ser consustancial al Padre no significa sino que el Hijo
de Dios no tiene ninguna semejanza con las criaturas hechas por l
mismo, sino que es semejante en todo slo al Padre, por el cual fue
engendrado, y que no procede de ninguna otra sustancia o esencia
sino del propio Padre. (13) Y al haberse expuesto esto as, mereci-
damente consideramos que era menester aprobarlo, una vez que
supimos que algunos insignes obispos y elocuentes escritores de los
antiguos haban utilizado este vocablo, consustancial, en su expli-
cacin de la divinidad del Padre y el Hijo.
107
Cf. 53, 11; 55, 1-3.
332 Historia Ecclesiastica
(14) Atque haec dicta sint de fide quae Nicaeae promulgata est,
cui quidem consensimus omnes non leviter et inconsulto sed juxta
sensus allatos, qui coram ipso religiosissimo imperatore discussi et
ob rationes superius expositas ab omnibus comprobati sunt. (15)
Sed et anathematismum qui post fidei formulam ab illis est
promulgatus haud/quaquam moleste suscepimus, eo quod
peregrinis et a Sacra Scriptura alienis vocibus uti prohibeat, ex
quibus omnis fere dissentio ac perturbatio Ecclesiarum exorta est...
(16) Quin et istud priusquam gigneretur non erat anathemate
damnare haud incongruum duximus, eo quod apud omnes in
confesso sit illum esse Filium Dei etiam ante corporalem nativitatem.
(17) Jam vero imperator noster Deo carissimus ratiocinando
adstruebat, etiam secundum divinam ipsius generationem illum
esse ante omnia saecula. (18) Nam priusquam actu gigneretur
potentia erat in Patre ingenita quadam ratione, cum Pater semper
sit Pater, rex item semper atque servator, et omnia sit potentia,
semperque eodem modo ac similiter se habeat.
(19) Haec vobis necessario scribenda esse duximus, dilectissimi,
ut vobis liquido demonstremus quanto cum judicio tum dubitatio,
tum assentio nostra librata sit, et quod recte atque ordine primum
quidem ad extremam usque horam restitimus, quamdiu nonnulla
aliter quam oportuit scripta nos offendebant; (20) tandem vero ea
quae non molesta erant sine contentione amplexi sumus, postquam
nobis, verborum sententiam candide examinantibus, apparuit ea
prorsus cum illis convenire quae nos ipsi in fide primum a nobis
exposita confessi fueramus.
(21) Haec Eusebius, quae omnia fideliter relata esse non est
dubium, siquidem hae literae ad publicam notitiam destinatae sint,
et Eusebius, vir cautissimus et imperatoris semper observantissimus,
non ausus fuisset tam imperatori, a quo haec omnia comprobata
esse dicit, quam synodo, cujus defensioni permulti jam passim
[f. 39r]
Yah. 19
77. 3-20. Thdt. HE 1, 12, 1; 1, 12, 9-15; 1, 12, 16-18
77. 20. non molesta erant] nihil offensionis habebant a. c.
Historia Eclesistica 333
(14) Y sea esto lo dicho acerca de la fe que se promulg en Nicea,
en la que estuvimos todos de acuerdo no a la ligera y sin reflexin,
sino aduciendo razonamientos que fueron discutidos en presencia
del religiossimo emperador en persona y aprobados por todos por
las razones expuestas ms arriba. (15) Pero tambin aceptamos sin
la menor molestia el anatema que promulgaron despus de la fr-
mula de fe, dado que prohbe el uso de palabras extraas y ajenas
a la Sagrada Escritura, palabras de las que ha nacido casi toda di-
sensin y perturbacin de las Iglesias... (16) Es ms, tambin eso de
que antes de ser engendrado no exista, no consideramos incon-
gruente castigarlo con el anatema, dado que todos admiten que
aqul era Hijo de Dios incluso antes de su natividad corporal. (17)
Ahora bien, nuestro emperador queridsimo a Dios aada con su
razonamiento que incluso de acuerdo con su propia generacin di-
vina exista l antes de todos los siglos. (18) Pues antes de que se
originara en acto, estaba en el Padre en cierto modo su potencia
ingnita: puesto que el Padre siempre es Padre, as como siempre
rey y Salvador, y es todas las cosas en potencia y siempre igual y el
mismo.
(19) Consideramos necesario escribiros esto, queridsimos, para
mostraros con claridad con cunto juicio calibramos tanto nuestra
duda como nuestro asentimiento, y para mostraros que con rectitud
y orden resistimos primero hasta el ltimo momento durante todo
el tiempo en que nos causaban rechazo escritos distintos de los que
hacan falta; (20) y finalmente abrazamos sin porfa lo que no resul-
taba molesto, una vez que, al examinar nosotros cndidamente la
intencin de las palabras, se vio que lo que nosotros mismos haba-
mos profesado en la fe que se expuso primero estaba en todo de
acuerdo con aquello.
(21) Esto escribe Eusebio, y no hay duda de que todo ello est
relatado con fidelidad, dado que esta carta estaba destinada a cono-
cimiento pblico, y Eusebio, hombre extremadamente cauto y siem-
pre observantsimo del emperador, no se habra atrevido a calum-
niar tan abiertamente tanto al emperador, por quien dice que fue
aprobado todo lo referido, como al snodo, al cual ya en todas partes
334 Historia Ecclesiastica
advigilabant, calumnias tam aperte struere. (22) Hae litterae in
multorum manibus conterebantur et inter alios Athanasius, Eusebii
hostis acerrimus, eas viderat, et tamen nec Athanasius, quod scio,
aut alius quisquam qui concilio interfuerat Eusebium reprehendit
unquam vel res aliter gestas / fuisse narravit. (23) Imo Constantinus,
cui hae literae, si insincerae fuissent, certe multum displicuissent, a
tempore hujus concilii Eusebium adeo dilexit, ut diversas litteras ad
eum scripserit et dignum praedicaverit qui totius orbis episcopatu
fungeretur.
78. (1) Jam vero ex hac epistola observandum venit quod Hosiani,
sub initio disceptationis illius quae coram imperatore habita fuit,
nonnulla scripserant in formula fidei quibus Eusebiani nollent
assentiri, sed fortiter resistentes expungi tandem effecerunt. (2)
Hinc patet Eusebianos non prorsus concessisse in sententiam
adversariorum, sed eos nolentes volentes Eusebianis in aliquibus
indulsisse. (3) Observandum est praeterea quod Eusebiani non
concessere Filium ab aeterno fuisse, nisi quatenus potentia erat in
Patre antequam gigneretur; quodque Constantinus nihil amplius ab
eis exegit quam ut potentia saltem si non actu Filium semper fuisse
in Patre concederent. (4) Hinc enim patet imperatorem, ad cujus
mentem omnia gesta erant, non huic incubuisse ut omnes
conspirarent in eundem sensum, sed id tantum egisse ut pacis gratia
quocunque demum sensu subscriberent.
79. (1) Paradoxon igitur videri non debet quod Eusebius scribit
de interpretatione vocis , nempe quod imperator et
synodus nihil amplius per vocem istam significandum exegerint
quam Filium esse Patri per omnia similem. (2) Vox similem
significat aeque ac parem, et aliquando in compositione etiam
[f. 40r]
Yah. 19
77. 23. Cf. Niceph. HE 8, 45
77. 22. nec Athanasius aut alius] nec Athanasius nec alius a. c. || 78. 1. venit] venit.
1 a. c. | illius quae... habita fuit, nonnulla scripserant] ... nonnulla scripserant a. c.
|| 2. adversariorum] Hosianorum nec in eorum sensu subscripsisse a. c. | eos] ad-
versarios a. c. : Hosianos a. c. || 3. observandum] 2. **** a. c. | praeterea] add. |
exegit] exegerit a. c. | Filium] add. || 4. conspirarent] subscriberent a. c. | eundem
sensum] eodem sensu a. c. || 79. 1. paradoxon non debet] certe igitur verum est
a. c. || 2. ] utique a. c.
Historia Eclesistica 335
haba muchos dispuestos a defender. (22) Esta carta iba y vena en
manos de muchos y entre otros la haba visto Atanasio, enemigo
acrrimo de Eusebio, y sin embargo ni Atanasio, por lo que yo s,
ni ningn otro que hubiera participado en el concilio censura nunca
a Eusebio ni cuenta que las cosas se llevasen a cabo de otro modo.
(23) Es ms, Constantino, a quien sin duda habra disgustado mucho
esta carta si hubiese sido insincera, desde la poca de este concilio
apreci tanto a Eusebio que le escribi varias cartas y lo declar
digno de desempear el obispado sobre todo el orbe.
78. (1) Pues bien, se presta a observacin en esta carta el hecho
de que los osianos, al comienzo de aquella disputa que tuvo lugar
ante el emperador, haban escrito en la frmula de fe algunas cosas
a las que los eusebianos no quisieron dar su asentimiento, sino que,
resistiendo con firmeza, lograron finalmente que fueran suprimi-
das. (2) De aqu queda claro que los eusebianos no cedieron del todo
al parecer de sus adversarios, sino que stos tuvieron que hacer,
quisieran o no, algunas concesiones a los eusebianos. (3) Debe ob-
servarse adems que los eusebianos no concedieron que el Hijo hu-
biera existido desde la eternidad, a no ser en la medida en que exis-
ta en potencia en el Padre antes de ser engendrado; y que
Constantino slo les exigi que concediesen que el Hijo haba exis-
tido siempre en el Padre, si no en acto, al menos en potencia. (4) En
efecto de aqu queda claro que el emperador, a cuyo parecer se
haba amoldado todo el debate, no haba insistido en que todos
estuvieran de acuerdo en el mismo sentido, sino que slo haba
actuado para que en favor de la paz suscribiesen por fin en cualquier
sentido que fuera.
79. (1) As que no debe resultar extrao lo que Eusebio escribe
acerca de la interpretacin de la palabra : a saber, que el
emperador y el snodo slo haban exigido que se diera a entender
por medio de esta palabra que el Hijo es similar al Padre en todo. (2)
La palabra significa tanto semejante como parejo, y algu-
336 Historia Ecclesiastica
retinet hanc significationem, ut in his: , similibus
passionibus obnoxius; , mortuo similis quoad
corruptionem; , similem habens corticem. (3) Jam
vero dicendum est Eusebianos vel in hoc sensu vocem homousii
accepisse, vel in sensu adversariorum, hoc est, ita ut Filius
intelligeretur esse illa Patris coessentialis sapientia a qua Pater
denominatur sapiens. (4) At si / Eusebiani conspirassent cum
adversariis in hunc sensum, nihil reliquum fuisset offendiculi, nulla
amplius discrepantia, cum tamen Eusebius expresse scribat se ad
ultimam horam restitisse, donec aliqua quae aliter scripta fuerant
quam oportuit e formula fidei tollerentur. (5) Qua de causa, quaeso,
haec deleta sunt, si Eusebiani in una voce homousii totam
adversariorum sententiam concederent?
(6) Alexander accusaverat Arium quasi Filium statueret
dissimilem Patri, et contra disputans similitudinem Filii apprime
asseruerat. (7) Non mirum igitur si in Symbolo Nicaeno eandem
similitudinem in Arii condemnationem asserere vellet. (8) Siquid
amplius intelligi vellet, id non potuit exprimere. (9) Imperator
quidem haerentibus succurrere conatur dicendo id divinis arcanisque
rationibus intelligendum esse. (10) Sed Eusebiani claram
expositionem postulabant. (11) Cum igitur voces quasdam quae
offendiculo erant rejici jam ante effecissent atque ita metus esset ne
haec vox defectu clarae expositionis similiter rejiceretur, quid mirum
si Alexander cum suis expositioni de similitudine Filii tandem
acquiescerent, praesertim cum putarent Arium in ista expositione
condemnari, ut ex anathematismo patet, ubi dissimilitudo rursus
condemnatur? (12) Siquid amplius Alexander voluit significari, id
in hoc fundavit quod Filius sit sapientia illa unica qua Pater sapit.
(13) Hoc tamen nemo certe dixerit ab Eusebianis concessum. (14) Et
si fundamentum exploserint, qua, quaeso, efficacia potuit Alexander
[f. 41r]
[f. 40v]
Yah. 19
79. 3. adversariorum] homousianorum Hosianorum a. c. || 4. adversariis] Hosianis
a. c. | reliquum fuisset discrepantiae] amplius discrepantiae reliquum fuisset a. c.
| restitisse] reluctasse a. c. || 5. qua de causa] certe igi a. c. | quaeso] add. | in una
voce] totam adversariorum a. c. || 6. Alexander accusaverat 84. 17. consensum
habemus] app. VIII a. c. || 9. haerentibus] add. || 11. atque] et me a. c. || 79. 12.
79. 16. Alexander voluit significari... intelligendum esse concederent] add.
Historia Eclesistica 337
nas veces en composicin retiene tambin este significado, como en
stas: , aquejado por semejantes sufrimientos;
, semejante a un muerto en cuanto a la corrupcin;
, que tiene una corteza semejante. (3) Pero ahora hay
que decir si los eusebianos tomaron la palabra homousio en este
sentido o en el sentido de los adversarios, es decir, de tal forma que
se entendiese que el Hijo es aquella sabidura coesencial al Padre por
la cual el Padre es llamado sabio. (4) Sin embargo, si los eusebianos
hubiesen estado de acuerdo con sus adversarios en este sentido, no
habra quedado ningn obstculo, ninguna discrepancia ms, cuan-
do en cambio Eusebio escribe de forma expresa que l resisti hasta
el ltimo momento, hasta que se quitaron de la frmula de fe algunas
cosas que no se haban escrito como convena. (5) Por qu razn,
pregunto, se suprimieron stas, si los eusebianos admitan en la sola
palabra homousio el parecer de los adversarios en su totalidad?
(6) Alejandro haba acusado a Arrio como si ste hubiera estable-
cido que el Hijo es desemejante al Padre, y argumentando en el
sentido contrario haba afirmado en primer lugar la semejanza del
Hijo. (7) As que no es sorprendente que en el Snodo de Nicea qui-
siera afirmar la misma semejanza para condenacin de Arrio. (8) Si
quera que se entendiese algo ms, no pudo expresarlo. (9) El em-
perador sin duda intenta socorrer a los dudosos diciendo que haba
que entenderlo segn razones divinas y arcanas. (10) Pero los euse-
bianos pedan una exposicin clara. (11) As que, puesto que ya
antes haban logrado que se rechazasen algunas palabras que resul-
taban un obstculo, y exista as el miedo de que de la misma ma-
nera se rechazara esta palabra por falta de una exposicin clara,
qu hay de sorprendente en que Alejandro y los suyos diesen por
fin su asentimiento a la explicacin sobre la semenjanza del Hijo, en
especial al considerar que Arrio era condenado por esa explicacin,
segn queda claro por el anatema, donde de nuevo se condena la
desemejanza? (12) Si Alejandro quiso que significase algo ms, lo
bas en aquello de que el Hijo es esa nica sabidura por la que el
Padre es sabio. (13) Pero sin duda nadie dira que eso lo aceptaban
los eusebianos. (14) Y si haban hecho explotar el fundamento, con
qu eficacia, pregunto, pudo Alejandro exigirles a los eusebianos
338 Historia Ecclesiastica
id ab Eusebianis exigere quod huic fundamento innixum est? (15)
Concussis principiis confidentias deductionum minui solet. (16)
Praeterea ex argumento illo imperatoris quod Filius ab aeterno fuit
in Patre potentia saltem si non actu, certum est quod imperator ab
Eusebianis confessionem aeternae generationis actualis extorquere
non posset, et si hanc non extorsit certe non effecit ut decederent de
sententia, vel aliquid amplius per quam similitudinem
substantiae intelligendum esse concederent.
80. (1) Sed dices illud ex substantia Patris aliquid amplius
insinuare. (2) Quid, quaeso? An ex substantia tanquam ex materia
spirituali substrata? (3) Certe nemo rem ita intellexit: non Hosius,
ne Filium et Patrem duas constitueret substantias, non Alexander,
ne unam substantiam divideret in duas. (4) Omnes credidere Filium
ex Patre esse non ut desumptum ex substantia Patris tanquam ex
materia, sed ut subsistentem vi et efficacia Patris: Hosius, ut virtutem
et proprietatem substantiae; Alexander, ut aliam substantiam
subsistentem naturali efficacia substantiae paternae; Eusebius, ut
aliam substantiam subsistentem voluntaria efficacia substantiae
paternae. (5) Differunt Hosius et Alexander in sola natura Filii,
quem / dicunt ex substantia esse, utrum scilicet ille substantia sit vel
proprietas et virtus substantiae. (6) Differunt Alexander et Eusebius
in sola efficacia substantiae paternae Filium sustinentis, utrum ea
naturalis sit vel voluntaria. (7) Has differentias illud ex substantia
non dirimit ac determinat, sed indifferenter se habet ad omnium
opiniones, proinde, per imperitiam a patribus positum, nihil prorsus
ad disputationem facit.
81. (1) Emphasis igitur in solo homousio consistit, quod tamen
de similitudine substantiae expositum fuisse tam rationibus quam
testimonio Eusebii ostendi, neque extat testis contrarius. (2) Ita
igitur res composita fuit, ut cum Eusebiani non cederent et
suffragatores Alexandri quasdam voces quae offendiculo erant
[f. 41v]
Yah. 19
79. 15. concussis] scripsi : concussissis leg. || 80. 4. substantia] patre tan a. c. | et
1
]
add. | substantiae] et facultatem a. c. || 5. proprietas] virtus et facul a. c. || 6. effica-
cia] scripsi : efficaciae leg. || 81. 1. ostendi] ostenderim a. c. || 2. quasdam] scripsi :
quasdem leg. | voces] voces remittere a. c.
Historia Eclesistica 339
aquello que se apoyaba en dicho fundamento? (15) Al quedar sacu-
didos los principios suele ocurrir que las deducciones pierden cre-
dibilidad. (16) Adems, a partir de aquel argumento del emperador
de que el Hijo existi desde la eternidad al menos en potencia en el
Padre, si no en acto, queda demostrado que el emperador no poda
arrancarles a los eusebianos la confesin de una generacin eterna
en acto, y si no se la arranc sin duda no logr que desistiesen de
su parecer, o que concediesen que haba que entender por
algo ms que la semejanza de sustancia.
80. (1) Pero dirs que la expresin de la sustancia del Padre
quiere insinuar algo ms. (2) Qu, pregunto? De una sustancia
como de una materia espiritual subyacente? (3) Sin duda nadie lo
entendi as: no Osio, no fuera a constituir a Padre e Hijo en dos
sustancias; no Alejandro, para no dividir una sola sustancia en dos.
(4) Todos creyeron que el Hijo proceda del Padre no como sacado
de la sustancia del Padre como de una materia, sino como subsis-
tente por la fuerza y la eficacia del Padre: Osio como virtud y pro-
piedad de la sustancia, Alejandro como otra sustancia subsistente
por la eficacia natural de la sustancia del Padre, Eusebio como otra
sustancia subsistente por la eficacia voluntaria de la sustancia del
Padre. (5) Difieren Osio y Alejandro slo en la naturaleza del Hijo,
que dicen que proviene de una sustancia: en si es sustancia o bien
si es propiedad y virtud de sustancia. (6) Difieren Alejandro y Eu-
sebio slo en la eficacia de la sustancia del Padre que sostiene al
Hijo: en si sta es natural o voluntaria. (7) Estas diferencias no las
dirime ni determina la expresin de la sustancia, sino que sta se
mantiene indiferente a todas las opiniones, y por ello, escrita por los
padres por torpeza, no hace al caso en absoluto.
81. (1) As que el nfasis se pone slo en la palabra homousio,
que sin embargo ya he mostrado que se explic en relacin a la se-
mejanza de la sustancia, por las razones as como por el testimonio
de Eusebio, y no hay testigo contrario. (2) As que el asunto se resol-
vi as: al no ceder los eusebianos y verse obligados los partidarios
de Alejandro a renunciar a algunas palabras que resultaban un
340 Historia Ecclesiastica
remittere cogerentur, reliquas tandem, ne de iis etiam exciderent,
laxe interpretati sint; (3) dein Eusebiani, ne de verbis solis disputantes
contensiosi viderentur et a pace tantopere quaesita aversi,
acquieverint, imperatore concordiam modis omnibus promovente,
et angusto tempore disputationis (quae non nisi per paucas horas
unius diei duravit) ad accuratam rerum omnium considerationem
non sufficiente.
82. (1) Sozomenes (l. 3, c. 18 et 19) de temporibus Concilium
Nicaenum proxime secutis ita scribit: (2) Eusebiani, inquit, et alii
quidam orientalium, partim episcopi qui tum doctrinae tum sanctitatis
per id tempus celeberrimi habebantur, distinctionem quandam, sicuti
accepimus, tradiderunt inter consubstantiale et simile quoad
substantiam, quod illi homoeusium vocabant. (3) Etenim
consubstantiale quidem in corporibus proprie intelligi, quae partici-
pant ac generantur ex simili. (4) Homoeusium vero in rebus incorporeis
locum habere, quorum unumquodque secundum propriam usiam per
se seorsim intelligitur. (5) Ab iis igitur imperator Constantius in
errorem inductus est... et vocem commutans pro homousio dixit
homoeusium. (6) Sic enim placuit istis doctoribus, ita omnino
dicendum esse affirmantibus si exactius loqui velimus, nam, nisi ita
dixeris, periculum esse ne corpus esse sentias quod / est incorporeum...
(7) Nec sane mirum est illud imperatori contigisse, cum permulti
etiam episcopi qui fidei Nicaeni Concilii assentiebantur idem
vocabulum citra contentionem admitterent; alii vero utraque dictione
ad unam eandemque rem significandam promiscue utebantur.
(8) Ex hisce patet illam quam diximus homoeusii per homousium
interpretationem temporibus Concilio Nicaeno proximis in usu
fuisse, idque non tantum apud eos qui decretum Nicaenum aversati
erant, sed et apud alios qui synodum amplectebantur et ejus
[f. 42r]
Yah. 19
82. 2-7. Soz. HE 3, 18, 2 - 3, 19, 1
81. 3. non sufficiente] non sufficiente. / His expositis, restat ut de modo subscriptio-
nis inquiramus a. c. || 82. 1. Sozomenes l. 3, c. 18 et 19 83. 2. Nicaenae secundae]
add. || 82. 2. homoeusium] scripsi : hmoeusium leg. || 3. consubstantiale] scripsi :
consubstantile leg. | quidem in corporibus proprie] in corporibus quidem a. c. || 4.
per se] add. || 5. vocem] scripsi (coll. fonte) : iter. leg.
Historia Eclesistica 341
obstculo, interpretaron en un sentido laxo finalmente las dems,
para no verse privados tambin de ellas; (3) luego los eusebia-
nos, para no parecer contenciosos al disputar slo sobre palabras
y hostiles a la paz que con tanto esfuerzo se buscaba, se dieron por
satisfechos, dada adems las circunstacia de que el emperador pro-
mova la concordia por todos los medios posibles y de que el
escaso tiempo de discusin (que no dur sino unas pocas horas de
un solo da) no era suficiente para la consideracin detallada de
todos los aspectos.
82. (1) Sozmeno (l. 3, c. 18 y 19) escribe as de los tiempos que
siguieron inmediatamente al Concilio de Nicea: (2) Los eusebianos ,
dice, y algunos otros orientales, en parte obispos que en aquel tiem-
po eran tenidos por muy clebres por doctrina y por santidad, trans-
mitieron una cierta distincin, segn hemos sabido, entre consus-
tancial y semejante en cuanto a sustancia, concepto que ellos
llamaban homoeusio. (3) En efecto, afirmaban que consustancial
se entiende propiamente en los cuerpos, que participan y se generan
de lo semejante. (4) Lo homoeusio, por su parte, se da en las cosas
incorpreas, cada una de las cuales se entiende por s misma sepa-
radamente de acuerdo con su propia esencia. (5) As que el empe-
rador Constancio fue llevado por stos al error... y cambiando una
palabra por la otra dijo homoeusio en lugar de homousio. (6)
As en efecto les pareci bien a estos doctores, que afirmaban que
deba decirse siempre as si queramos hablar con mayor exactitud,
pues si no se dijera as existira el peligro de creer que es un cuerpo
lo que es incorpreo... (7) Y no es muy sorprendente que le ocurrie-
se aquello al emperador, puesto que incluso muchsimos obispos
que daban su asentimiento a la fe del Concilio de Nicea admitan el
mismo vocablo sin disputa; otros en cambio usaban ambas palabras
indistintamente para significar una misma cosa.
(8) De esto se deduce que aquella interpretacin que hemos dicho
de homoeusio por homousio estaba en uso en los tiempos in-
mediatamente siguientes al Concilio de Nicea, y ello no slo entre
los que se haban opuesto al decreto de Nicea, sino tambin entre
342 Historia Ecclesiastica
auctoritate promoti homousium libere usurpabant. (9) Confer hoc
cum epistola Eusebii et facile concesseris, credo, non Eusebium
tantum sed et reliquos patres Nicaenos, quotquot non steterant ab
Alexandro, hanc interpretationem, ut synodi ipsius sententiam, per
Orientem ab initio praedicasse. (10) Hoc etiam / ex Sozomenis loco
citato observo, quod ipsa vox homoeusii eodem tempore longe
lateque per Orientem invaluit, nemine fere non admittente. (11) At
quomodo tam cito, tam universaliter propagari potuit, nisi auctoritate
synodali suffulta, non video.
83. (1) Verum quomodo, dices, potuit synodus hanc vocem in
explicanda fide adhibere, cum in Actis quae habemus nihil tale
occurrat? (2) Respondeo Actorum partem longe maximam interiisse;
quae qualis fuerit haud difficile erit conjectare ex Actis aliorum
conciliorum quae extant integra, collatis cum praefata epistola
Eusebii, ut ex Actis Synodi Ephesinae, Chalcedonensis, Nicaenae
secundae. / (3) Ex iis enim patet morem fuisse testimonia, sententias
ac disputationes episcoporum chartis committere. (4) Et in
questionibus fidei quae ex traditione pendebant, aut in quibus
judicia et consensus episcoporum ad decretum conflandum
desiderabantur, singulorum episcoporum sententias fuse ac distincte
prolatas notarii in chartis etiam excipiebant. (5) Dein, ubi episcopi
convenerant de quaestione et decreto concilii subscribendum esset,
non solebant nuda nomina subscribere, sed adjecta insuper sententia
aliqua consensum exprimere. (6) Unde in / Concilio Nicaeno, eos
qui subscribebant formula fidei sine anathematismo, Valesius bene
conjectatur subscripsisse ad hunc modum (notis in Sozom. l. 2,
c. 16): Eusebius Nicomediae, suprascriptae fidei consentio et
[f. 42v]
[f. 41v]
[f. 42v]
Yah. 19
83. 6. Vales. Annot. in Soz. 973D
83. 2. collatis cum Eusebii, ut] collatis cum praefata epistola Eusebii, ut a. c. |
praefata] epis a. c. | ex Actis] cum a. c. | Chalcedonensis] scripsi : Chalcenonensis
leg. || 3. ex his enim patet] jam vero quod ad Acta synodi attinet, etsi ista periere,
qualia tamen fuerint haud difficile est conjectare ex Eusebii praefata epistola colla-
ta cum actis aliorum synodorum quae extant integra, ut cum actis a. c. | ac] ac * a.
c. || 4. judicia] (mens et judicia add.) consensus episcoporum *** a. c. | ad decretum
conflandum] add. : ad decretum conflandum ut in hoc Nicaeno Concilio a. c. | no-
tarii] scribae a. c. | excipiebant] mandabant a. c. || 5. episcopi] add. | convenerant]
convenerat a. c. | decreta concilii] add. | consensum] i* a. c. || 6. eos qui subscribe-
bant] cum nonnulli subscriberent a. c.
Historia Eclesistica 343
los otros que abrazaban el snodo y animados por su autoridad uti-
lizaban libremente la palabra homousio. (9) Compara esto con la
carta de Eusebio y conceders fcilmente, creo, que no slo Eusebio
sino tambin los dems padres de Nicea, todos cuantos no se haban
apartado de Alejandro, haban predicado desde el comienzo esta
interpretacin por Oriente como si fuese el parecer del propio s-
nodo. (10) Observo tambin lo siguiente del lugar citado de Soz-
meno: que la propia palabra homoeusio tuvo fuerza al mismo
tiempo por lo ancho y largo de Oriente, sin que hubiera prctica-
mente nadie que no la admitiese. (11) Y no veo cmo pudo propa-
garse tan rpida y tan universalmente sin apoyarse en la autoridad
del snodo.
83. (1) Pero, cmo, dirs, pudo el snodo emplear esta palabra
en la explicacin de la fe, si en las Actas que tenemos no aparece
nada as? (2) Respondo que la parte con mucho mayor de las Actas
se ha perdido, pero no ser difcil conjeturar cmo fue a partir de
las Actas de otros concilios que se han preservado ntegras, compa-
rndolas con la carta de Eusebio antes mencionada, como a partir
de las Actas del Snodo de feso, de Calcedonia y del segundo de
Nicea. (3) Por stas queda claro que fue costumbre registrar por
escrito los testimonios, pareceres y disputas de los obispos. (4) Y en
las cuestiones de fe que dependan de la tradicin o en las cuales se
echaban en falta los juicios y el consenso de los obispos para com-
poner el decreto, los secretarios tambin registraban por extenso y
con exactitud los pareceres emitidos por cada uno de los obispos.
(5) Luego, cuando los obispos se haban puesto de acuerdo sobre la
cuestin y haba que suscribir el decreto del concilio, no solan es-
cribir sus nombres sin ms, sino expresar su acuerdo aadiendo
tambin alguna frase. (6) De ah que aquellos que en el Concilio de
Nicea suscriban la frmula de fe sin el anatema, Valesio conjetura
bien que suscribieron del modo siguiente (en las notas a Sozm. l. 2,
c. 16): Yo, Eusebio de Nicomedia, estoy de acuerdo con la fe arriba
344 Historia Ecclesiastica
subscribo, anathematismo non item. (7) Nonnunquam tamen, ubi
scrupulus aliquis obvenerat, ad mentem clare exprimendam vel
suspicionem aliquam amovendam fusioribus utebantur verbis ad
duas pluresve sententias extendentibus, et hoc pro cujusque
arbitratu, sine certa aliqua formula verborum, ut videre est in
subscriptionibus quorundam in Concilio Ephesino qui ab aliis
opinionibus ad sententiam Synodi accesserant, et in subscriptionibus
episcoporum Thraciae et Asiae Minoris qui in Concilio Chalcedonensi
se submittebant auctoritati sedis Constantinopolitanae, et aliis.
(8) Cum igitur subscriptiones hoc modo peragi solerent, nemini
mirum esse debet si Eusebiani in his scrupulose limitarint
significationes vocum de quarum sensu jam ante tantopere
disputatum fuerat. (9) Quis enim prohiberet id in subscriptione
quod concilium prius concesserat in disputatione? (10) Sed et
hujusmodi limitationum nonnulla extant vestigia apud veteres. (11)
Philostorgius enim sub finem libri primi, ut refert Nicetas, auctor
est, eorum qui Nicaenae fidei subscripserant, alios quidem e
chirographorum suorum regione dictionem
adscripsisse, alios vero ab Eusebio, ut ait, instructos,
vocem loco subposuisse. (12) Ita Nicetas, verbis suis, ni
fallor, Philostorgii testimonium oblique referens. (13) Majori cum
perfidia Photius in Bibliotheca eundem Philostorgii locum citavit,
accusans Eusebianos doli et fraudis, quasi sub voce homousii
callide occultarent. (14) Sed quo respexit testimonium
Philostorgii, ex his omnibus collatis haud difficile est colligere
nempe episcopos ad hunc vel similem modum, licet verbis forsan
fusioribus, subscripsisse:
Yah. 19
83. 11. Nic. Chon. Thes. 5, 7 || 13. Philost. HE 1, 9c (Nic. Chon. Thes. 5, 8)
83. 7. pluresve] pluresve* a. c. | pro cu jusque arbitratu] a. c. | verborum] verborum,
sed quae a. c. | qui] qui cum a. c. | auctoritati] scripsi : auctositati leg. || 8. in his]
inter subscr a. c. || 12. ita Nicetas referens] an Nicetas recte retulit verba Philos-
torgii vel potius suis verbis sensum dimidiatum reddidit, vix dixerim. Ex verbis
tamen Nicetae a. c. | ni fallor... testimonium oblique] haud aequis Philostorgium...
locum haud aeque a. c. || 13. eundem Philostorgii] Philostorgii eundem a. c. | Eu-
sebianos] Eusebianos quasi a. c. || 14. omnibus collatis] add. : omni-
bus colla a. c. | haud difficile nempe episcopos] satis liquet (satis add.) nempe
Eusebianos ad Patres a. c. | episcopos] Euseb patres * a. c.
Historia Eclesistica 345
escrita y la suscribo, pero no as el anatema. (7) Sin embargo algu-
nas veces, cuando sobrevena algn escrpulo, para expresar clara-
mente el parecer o alejar alguna sospecha usaban ms palabras, que
podan extenderse hasta dos o ms frases, y esto segn el arbitrio
de cada uno, sin que hubiera ninguna frmula verbal exacta, segn
puede verse en las suscripciones de algunos que en el Concilio de
feso se haban pasado desde otras opiniones al parecer del snodo,
y en las suscripciones de los obispos de Tracia y Asia Menor que en
el Concilio de Calcedonia se sometan a la autoridad de la sede
constantinopolitana, as como en otras.
(8) Por tanto, dado que las suscripciones solan llevarse a cabo
de esta forma, a nadie le debe extraar que los eusebianos limitaran
en las suyas escrupulosamente los significados de las palabras sobre
cuyo sentido ya antes se haba debatido con tanto esfuerzo. (9) En
efecto, quin iba a prohibir en la suscripcin lo que el concilio haba
concedido antes en el debate? (10) Pero tambin de estas limitacio-
nes queda algn vestigio en los antiguos. (11) En efecto Filostorgio
al final del libro primero, segn refiere Nicetas, transmite la noticia
de que algunos de los que haban suscrito la fe de Nicea escribieron
el trmino , de acuerdo con los registros de sus secreta-
rios, pero que otros, instruidos, segn dice, por Eusebio, pusieron
la palabra en lugar de . (12) As dice Nicetas,
refiriendo con sus palabras de forma oblicua, si no me equivoco, el
testimonio de Filostorgio. (13) Con mayor perfidia cit Focio el mis-
mo lugar de Filostorgio en su Biblioteca, acusando a los eusebianos
de engao y fraude, como si bajo la palabra homousio ocultasen
astutamente . (14) Pero por lo que respectaba al testi-
monio de Filostorgio, a partir de todo lo trado a colacin no es di-
fcil deducir que los obispos suscribieron del modo siguiente o si-
milar, aunque quiz con ms palabras:
346 Historia Ecclesiastica
(15) Hosius Cordubae credo Filium Dei esse Patri et
suprascriptae fidei in omnibus consentio et subscribo.
(16) Eusebius Caesareae credo Filium Verbum Patri per omnia
similem esse et in hoc sensu accipiens suprascriptae
fidei consentio et subscribo.
(17) Eusebius Nicomediae credo Filium esse et ita
suprascriptae fidei consentio et subscribo, anathematismo non
item.
84. (1) Et ne soli Philostorgio haec res innitatur, Sulpitius,
Philostorgio antiquior, testatur episcopos Eusebianorum tempore
Concilii Mediolanensis et deinceps Acta Nicaena pro similitudine
contra occidentales episcopos allegabant: (2) Arriani, inquit,
tum non occulte ut antea sed palam ac publice haeresis
piacula praedicabant; quinetiam Synodum Nicaenam pro se
interpretantes, quam unius literae adjectione corruperant, caliginem
quandam injecerant veritati. (3) Nam ubi erat scriptum,
quod unius est substantiae, illi , quod est similis
substantiae, scriptum esse dicebant, concedentes similitudinem
dum adimerent unitatem (Sulp. l. 2, c. 56). (4) Et hinc Synodus
Illyricana, initio imperii Valentiniani et Valentis collecta, symbolum
componebat cujus haec erat summa: Confitemur juxta magnam et
orthodoxam synodum Filium Patri consubstantialem esse. (5) Nec
consubstantialem sic intelligimus ut quidam olim exponebant, qui
non sincere neque ex animo subscripserunt, utque nunc nonnulli
qui patres illos appellant, vim hujus vocis abolentes eorumque
vestigiis insistentes qui consubstantialis vocabulo simile significari
scripserunt, quatenus Filius nulli reliquarum creaturarum quae per
ipsum factae sunt similis est sed solius Patris similitudinem gerit.
(6) Nam qui ita exponunt Filium Dei creaturam esse eximiam ac
[f. 43v]
Yah. 19
84. 3. Sulp. Sev. Chron. 2, 50, 1 || 4-6. Thdt. HE 4, 8, 8-9
83. 16. Caesareae] Nic a. c. || 17. Filium] Filium Patri a. c. | ]
a. c. || 84. 1. et ne] caeterum ne a. c. | deinceps] dein*ceps a. c. | allegabant] citabant
a. c. || 2. tum] jam a. c. || 4. Et hinc Synodus 7. qui consubstantiali subscripserint]
add. || 4. et hinc Synodus] Sulpitio a. c.
Historia Eclesistica 347
(15) Yo, Osio de Crdoba, creo que el Hijo de Dios es
al Padre y estoy de acuerdo en todo con la fe arriba escrita y la sus-
cribo.
(16) Yo, Eusebio de Cesarea, creo que el Hijo es el Verbo en todo
semejante al Padre, y tomando en este sentido estoy de
acuerdo con la fe arriba escrita y la suscribo.
(17) Yo, Eusebio de Nicomedia, creo que el Hijo es ,
y de este modo estoy de acuerdo con la fe arriba escrita y la suscri-
bo, pero no as el anatema .
84. (1) Y para que este hecho no se apoye slo en Filostorgio,
Sulpicio, ms antiguo que Filostorgio, da fe de que los obispos eu-
sebianos, en la poca del Concilio de Miln y en lo sucesivo, esgri-
man contra los obispos occidentales las Actas de Nicea en defensa
de la semejanza: (2) Los arrianos , dice, predicaban no como an-
tes, a escondidas, sino abierta y pblicamente la abominacin de su
hereja: es ms, incluso interpretando a su favor el Snodo de Nicea,
que haban corrompido con la adicin de una sola letra, haban arro-
jado cierta oscuridad sobre la verdad. (3) Pues donde estaba escrito
, que es de una nica sustancia con l, decan que es-
taba escrito , que es de semejante sustancia, concedien-
do la semejanza mientras que sustraan la unidad (Sulp. l. 2, c. 56).
(4) Y de ah que el Snodo de Iliria, reunido al comienzo del gobier-
no de Valentiniano y Valente, compusiera un smbolo cuyo resumen
era ste: Creemos de acuerdo con el gran y ortodoxo snodo que el
Hijo es consustancial al Padre. (5) Y no entendemos consustancial
de la forma como exponan en otro tiempo algunos que no suscri-
bieron sinceramente ni de corazn, ni como ahora algunos que re-
curren a aquellos padres para quitarle fuerza a esta palabra y siguen
las huellas de quienes escribieron que con la palabra consustancial
se quera significar semejante, en tanto que el Hijo no es semejan-
te a ninguna de las criaturas que por l mismo fueron hechas, sino
que es semejante slo al Padre. (6) Pues quienes lo explican as en-
sean de modo impo que el Hijo de Dios es una criatura excelsa y
348 Historia Ecclesiastica
praecellentem impie docent (Theod. l. 4, c. 8). (7) De patribus
Nicaenis hic perspicue agitur, quippe qui consubstantiali
subscripserint.
(8) Episcoporum igitur totius pene orbis proxime post tempora
Concilii Nicaeni hac de re testimonium habemus. (9) Neque hoc
quenquam movere debet quod Severus dicit hos corrupisse
synodum. (10) Actorum plura erant exemplaria in manibus tam
Athanasianorum quam Eusebianorum. (11) Unde hos si fraudulenter
egissent, detegere facillimum fuisset, cum tamen nemo fraudem
ejusmodi detexerit unquam nedum Acta concilii ab Eusebianis
discrepantia in medium proferre potuerit, sed suspiciones fraudis
postliminio in vulgus tantum spargere. (12) Quae quidem praxes,
his temporibus frequentissimae, licet ad resupinum vulgus
decipiendum satis valere solerent, ad sapientes tamen movendos
valere non debent. (13) Horum est non ad suspiciones et rumores
sed / ad fundamenta rumorum attendere. (14) Quin imo Sulpitius
seipsum confutat, dum ait Eusebianos, allegando Concilium
Nicaenum quasi ibi scriptum fuisset, caliginem injecisse
veritati. (15) Hoc enim perinde est ac si dixisset Occidentis episcopos
in Concilio Mediolanensi et subsequenti Ariminensi, ubi
rejecerunt, circumventos ac deceptos et quasi caligine occaecatos
fuisse ab Eusebianis corrumpentibus concilium. (16) Sulpitii igitur
confessione occidentales ea tempestate refellere non potuerunt
allegationem Eusebianorum, sed per eam concussi et confusi
cessere. (17) Atque ita tam occidentalium acquiescentium quam
Eusebianorum allegantium, hoc est totius orbis, hac in re consensum
habemus.
[f. 44r]
Yah. 19
84. 8. episcoporum igitur] testimonium igitur (hab del.) (habemus add.) a. c. | igitur]
add. | pene orbis] Orientis a. c. | proxime] habemus a. c. | hac de re] neque a. c. ||
11. ejusmodi detexerit] fraudis convicerit a. c. || 12. quae] quae quae a. c. | deci-
piendum] add. || 14. ] hom a. c. || 15. ] **** **** (cedentes
add.) a. c. | et quasi caligine occaecatos] add. || 17. acquiescentium] * a. c. | hac in
re] testimonium a. c.
Historia Eclesistica 349
sobresaliente (Teod. l. 4, c. 8). (7) Se trata aqu de manera evidente
de los padres de Nicea, quienes suscribieron el trmino consus-
tancial.
(8) As que sobre este hecho tenemos el testimonio de los obispos
de casi todo el mundo en los tiempos inmediatamente posteriores
al Concilio de Nicea. (9) Y no debe convencer a nadie lo que dice
Severo de que stos haban corrompido el snodo. (10) Haba mu-
chos ejemplares de las Actas en manos tanto de los atanasianos
como de los eusebianos. (11) De ah que, si stos hubieran actuado
de forma fraudulenta, habra sido facilsimo descubrirlos; y sin em-
bargo nadie descubri nunca un fraude de ese tipo, ni mucho menos
pudo sacar a relucir las Actas del concilio diferentes de las de los
eusebianos, sino slo sembrar a posteriori sospechas de fraude entre
el vulgo. (12) Estas prcticas, sin duda muy frecuentes en estos tiem-
pos, aunque suelan ser muy efectivas para engaar al vulgo pasivo,
no deben sin embargo llegar a convencer a los que tienen inteligen-
cia. (13) De stos es propio no atender a sospechas y rumores sino
al fundamento de los rumores. (14) Es ms, incluso Sulpicio se re-
futa a s mismo cuando dice que los eusebianos, a base de alegar el
Concilio de Nicea como si estuviera all escrito , arroja-
ban oscuridad sobre la verdad. (15) En efecto esto es como si dijera
que los obispos de Occidente, en el Concilio de Miln y en el si-
guiente de Rmini, en los que rechazaron el trmino ,
estaban rodeados y engaados, y como obcecados de oscuridad por
los eusebianos que corrompan el concilio. (16) As que, con la con-
fesin de Sulpicio, los occidentales en aquella poca no pudieron
refutar la alegacin de los eusebianos, sino que cedieron convenci-
dos y confundidos por sta. (17) Y as sobre este asunto tenemos el
consenso tanto de los occidentales por su concesin como de los
eusebianos por su alegacin: esto es, el consenso de todo el mundo.
350 Historia Ecclesiastica
85. (1) Animadverte igitur. Tempora de quibus Sulpitius haec
refert erant Concilio Nicaeno proxima. (2) Actorum concilii
exemplaria in plurium manibus servabantur. (3) Episcopos enim
Romae, Carthaginis et Alexandriae ea habuisse non est dubium,
neque Mediolanensem, Trevirensem, Arelatensem, Cordubensem
aliosque metropolitanos et magni nominis episcopos vel aliquos
eorum iisdem caruisse probabile est. (4) Praeterea Hosius in vivis
erat testis ocularis, cui uni occidentales magis fidem adhibere parati
erant quam Eusebianis universis. (5) Hosio Athanasius et alius
quidem (apud Socratem l. 1, c. 10) adjici possunt. (6) Neque hos
solos fuisse hujusmodi testes verisimile est. (7) Considerate igitur
quam improbabile sit Eusebianos corruptionem synodi aggressos
fuisse. (8) Difficile fuisset tantam multitudinem inter se convenire
de corruptione omnium exemplarium quorum ipsi erant custodes,
qui tamen consensus ad securitatem pernecessarius erat. (9)
Difficultatem augebat quod, si unius literae adjectione Acta
solummodo corrupissent, contextus / procul dubio fraudem
prodidisset, sin hunc etiam immutassent, fraus fuisset magis
conspicua. (10) Adhaec praepollentes auctoritate imperatoria et aliis
argumentis non opus habebant ejusmodi fucis. (11) Plura erant
Actorum exemplaria in manibus adversariorum, ex quibus se
redarguendos certo expectarent. (12) Testes praeterea in vivis erant
qui fraudem aperirent. (13) Occidentales insuper propriis Actorum
exemplaribus ac testibus fidem certo erant adhibituri, et sic ab
Eusebianorum tanquam perfidiae manifestae convictorum
communione magis abhorrerent, et causa Eusebianorum, quae in
vado erat, novis procellis jactata ad portum aegerrime appulisset.
[f. 45r]
Yah. 19
85. 5. Socr. Sch. HE 1, 10, 5.
85. 1. Sulpitius] Eusebius a. c. || 3. Romae] Alexandriae a. c. | ea] scripsi : eos leg. |
Cordubensem] scripsi : Cordibensem leg. | metropolitanos] metropolitanos aut a. c.
|| 4. Hosius] * a. c. || 5. Hosio possunt] erant et alii quidam in vivis qui ** de
Athanasio nihil dicam a. c. | Athanasius et alius adjici possunt] Athanasius adjici
potest a. c. | Athanasius] Athanasium a. c. || 6. hos solos fuisse] Hosium unicum
testem s* a. c. | testes] testem a. c. | verisimile] scripsi : veresimile leg. || 8. fuisset]
erat a. c. | qui tamen] quod tamen a. c. : difficulta a. c. || 9. unius literae] unius
tantum literae a. c. | fraus conspicua] discrepantiam actorum nimis conspicuam
reddidissent a. c. || 13. jactata] concitatis a. c. | ad portum aegerrime] aegrius ad
portum a. c.
Historia Eclesistica 351
85. (1) Advierte, pues: los tiempos de los que Sulpicio refiere eso
eran los inmediatamente posteriores al Concilio de Nicea. (2) Mu-
chos tenan en sus manos ejemplares de las Actas del Concilio. (3)
En efecto no hay duda de que los tuvieron los obispos de Roma,
Cartago y Alejandra, y no es probable que carecieran de ellos los
obispos de Miln, Trveris, Arls, Crdoba y otros obispos metro-
politanos y de gran nombre, e incluso algunos otros. (4) Adems
Osio estaba entre los vivos como testigo ocular, a quien los occiden-
tales estaban dispuestos a prestar ms crdito que a todos los euse-
bianos juntos. (5) A Osio pueden aadirse Atanasio y otro ms (en
Scrates l. 1, c. 10).
108
(6) Y no es verosmil que stos fueran los
nicos testigos de este tipo. (7) Considerad, pues, qu improbable
es que los eusebianos hubieran intentado una corrupcin del snodo.
(8) Habra sido difcil que tamaa multitud se pusiera de acuerdo
sobre la corrupcin de todos los ejemplares de los que ellos mismos
eran guardianes, un acuerdo que, sin embargo, era de lo ms nece-
sario por razones de seguridad. (9) Aumentaba la dificultad el hecho
de que si hubiesen corrompido las Actas nicamente mediante la
adicin de una sola letra, el contexto habra revelado el fraude fue-
ra de toda duda, y si hubiesen cambiado tambin ste, el fraude se
habra hecho ms notorio. (10) Adems, al ser muy poderosos gra-
cias a la autoridad del emperador y por otras razones, no tenan
necesidad de trucos de ese tipo. (11) Haba muchos ejemplares de
las Actas en manos de los adversarios, de quienes sin duda espera-
ran una refutacin. (12) Adems haba testigos vivos que descubri-
ran el fraude. (13) Asimismo, los occidentales iban sin duda a pres-
tar crdito a sus propios ejemplares de las Actas y a sus testigos, de
forma que aborreceran ms la comunin de los eusebianos como
convictos de una perfidia manifiesta, y la causa de stos, que ya
estaba varada, zarandeada por nuevas tempestades muy a duras
penas habra llegado a puerto.
108
Un hombre llamado Auxanon, sacerdote novaciano (cf. Scr. 1, 10, 5; 1, 13, 2).
352 Historia Ecclesiastica
(14) Eusebianos igitur, nisi mente captos, contra tot rationes tale
facinus molitos fuisse fingi non potest. (15) Absurdissimum est
tantam imprudentiam viris prudentibus (vel, ut loquuntur
Athanasiani, callidissimis) adscribere. (16) Sed fraudi successum
tribuere qualis hic contigit, absurdius est. (17) Ubi episcopus
Romanus corrumpendo Nicaena decreta suprematum in Ecclesias
Africae vendicare studuit, Afri mox eum ex propriis Actorum
exemplaribus iisque aliarum Ecclesiarum redarguunt et refellunt.
(18) At contra Eusebianos nihil tale gestum legitur. (19) Acta nulla in
contrarium producta. (20) Hosius ipse in partes Eusebianorum cessit.
(21) Athanasius hac in re siluit, siquid forte de ea audiverat jam
latebras captans. (22) Episcopi totius Occidentis, partim in Concilio
Mediolanensi, ubi coepta est disputatio de fide, partim in Ariminensi,
ubi finita est, manus dedere. (23) Allegationem Eusebianorum /
jam
omnes agnovere, vocem homousii rejicientes et postea, ubi ad vocem
istam reversi sunt, praecedentem lapsum non pernegantes sed in
excusationem tantum praetendentes dolum Eusebianorum, quasi hi
corrupissent synodum et caliginem injecissent veritati. (24) Sed hoc
satis est quod in conciliis ubi aderant Eusebiani et eos facie ad faciem
collata confutare oportuit, tacuerunt occidentales et manus dedere.
(25) Hoc satis ostendit hos nihil habuisse quod opponerent allegationi
Eusebianorum, sed postea fraudem Eusebianis sine fundamento,
imo contra conscientiam tribuisse, in sui excusationem fumum
venditantes. (26) Aut in conciliis facie ad faciem collata fraudem
detegisse deberent, aut postea siluisse. (27) Totius orbis igitur
consensu decretum Nicaenum fuit de homoeusio.
[f. 46r]
Yah. 19
85. 14. nisi] scripsi : nise leg. : contra a. c. || 15. tantam] hoc eis ascribere, nisi * a. c.
|| 16. sed fraudi] nec minus a. c. | tribuere] tribuere absurdius est a. c. || 17. vendi-
care studuit] vendicasset a. c. || 21. Athanasius captans] Athanasius hoc ipso
tempore (et deinceps add.) multa contra Eusebianos scripsit per dimidiam partem
operum scripsit contra Eusebianos, res gestas fuse narrans et eorum argumentis
respondens iisque nulla in re parcens, de (hac del.) dolo vero (hac in re add.) ne
verbum quidem habet a. c. || 22. coepta] coepta* a. c. : dispu a. c. || 23. tantum]
prae a. c. || 24. sed hoc satis est quod] add. | tacuerunt] si quid fraudulenter egis-
sent, nihil a. c. | manus dedere] assensum praebuere a. c. : manus dedere a. c. ||
25. Eusebianorum] Ori a. c. | sed postea] neque postea de a. c. | sine fundamento]
ex animo vel certa aliqua rerum notitia tribuisse, sed in sui excusationem famam
(solummodo add.) apud suos vendidisse a. c. | imo contra conscientiam] add.
Historia Eclesistica 353
(14) As que, como no fuera que estuviesen afectados de la cabe-
za, no es posible imaginar que los eusebianos hubieran maquinado
contra tantas razones tal fechora. (15) Es de lo ms absurdo atribuir
tan gran imprudencia a unos hombres prudentes (o, como dicen los
atanasianos, muy astutos). (16) Pero ms absurdo es atribuir xito a
un fraude como el que aqu se da. (17) Cuando el obispo de Roma
se afan por reivindicar su supremaca sobre las Iglesias de frica
mediante la falsificacin de los decretos de Nicea, los africanos en
seguida le responden y lo rechazan con sus propios ejemplares de
las Actas y con los de otras Iglesias. (18) Pero no se lee que contra
los eusebianos se llevara a cabo nada parecido. (19) No se esgrimi
ningn Acta en sentido contrario. (20) El propio Osio cedi al par-
tido de los eusebianos. (21) Atanasio guard silencio sobre este he-
cho y corra a esconderse en cuanto oa por casualidad una palabra
de ello. (22) Los obispos de todo Occidente, en parte en el Concilio
de Miln, donde se comenz la disputa sobre la fe, en parte en el de
Rmini, donde se termin, se rindieron. (23) Ya reconocan todos la
alegacin de los eusebianos y rechazaban la palabra homousio, y
despus, cuando volvieron a esa palabra, no negaron el lapsus pre-
vio sino que se limitaban a achacarlo al engao de los eusebianos,
que habran corrompido el snodo y arrojado oscuridad sobre la
verdad. (24) Pero basta el hecho de que en los concilios donde esta-
ban presentes los eusebianos y donde habran tenido que refutarlos
cara a cara, los occidentales se callaron y se rindieron. (25) Ello
muestra suficientemente que stos no haban tenido nada que opo-
ner a la alegacin de los eusebianos, sino que despus les atribuye-
ron a stos un fraude sin fundamento, es ms, contra su conciencia,
vendiendo humo para excusarse. (26) O bien tenan que haber des-
cubierto el fraude en los concilios cara a cara, o bien callarse des-
pus. (27) As que, con el consenso de todo el orbe, el decreto de
Nicea quera decir homoeusio.
354 Historia Ecclesiastica
86. (1) In ipso quidem symbolo patres homousion posuerant,
neque hoc unquam negabant Eusebiani, sed cum occidentales
exponerent vocem illam de unitate substantiae, Eusebiani ex Actis
synodi ostendebant vocem non de unitate sed de similitudine
substantiae a synodo ipsa expositam fuisse. (2) Et hoc est quod
testatur Sulpitius. (3) Non enim dicit Eusebianos synodum absolute
pro se allegasse sed tantum pro se interpretatos fuisse. (4) Cum igitur
Actorum ea pars quae sententiam synodi exponebat, hoc est,
disputationes et dicta episcoporum ac synodi, subscriptiones item
ut ex Philostorgio constat, istiusmodi fuerit, nil mirum est quod soli
canones cum symbolo et epistolis synodicis ad posteros
transmitterentur. (5) Atque hactenus de sententia synodi, quam
fusius exponere opus erat propter praejudicia / quibuscum veritas
historiae hac in parte luctabitur.
87. (1) Praeter hanc litem de fide et alteram de Paschale, concilium
tertiam, quae fuit inter Alexandrum et Meletium, composuit,
statuendo ut is in civitate sua maneret, nec ullam haberet aut manus
imponendi aut eligendi potestatem, nec hujus rei causa in vico aut in
urbe ulla compareret, sed nudum honoris sui nomen retineret. (2) Ii
vero qui ab ipso constituti erant, sanctiore ordinatione confirmati, ad
communionem admitterentur, ea lege ut honorem quidem ac
ministerium suum retinerent, secundo tamen semper loco sint ab iis
omnibus qui in unaquaque paroecia et Ecclesia versantur ab Alexandro
prius ordinati, adeo ut his quidem nulla facultas suppeteret quos
visum fuisset eligendi aut nomen cujuspiam suggerendi aut omnino
quicquam gerendi sine consensu episcopi catholicae Ecclesiae, qui
Alexandro subjectus erat. (3) Ita synodus in epistola ad Aegyptios
(apud Socr. l. 1, c. 9). (4) Qua de causa, cum episcopus Alexandrinus
hactenus nulla lege ecclesiastica, sed ex consuetudine tantum,
auctoritatem in totam Aegyptum, Libyam ac Pentapolim exercuerat,
[f. 47r]
Yah. 19
87. 1-3. Socr. Sch. HE 1, 9, 6-7 || 4-5. Rufin. Hist. 6
86. 1. a Synodo ipsa] add. || 4. disputationes] quae a. c. | fuerit] fuerint a. c. | soli
canones] symbolum solum et a. c. | symbolo et] add. || 87. 2. Alexandro
1
] carissi a.
c. | suppeteret] supperet a. c. | erat] est a. c. || 4. ex consuetudine tantum] solum
(ut vid.) ex consuetudine a. c.
Historia Eclesistica 355
86. (1) Es cierto que en el propio smbolo los padres pusieron
la palabra homousio, pero esto no lo negaban nunca los euse-
bianos, sino que cuando los occidentales explicaban aquella pala-
bra en relacin a la unidad de sustancia, los eusebianos, basndo-
se en las Actas del snodo, mostraban que la palabra haba
sido explicada por el propio snodo no en relacin a la unidad sino
a la semejanza de sustancia. (2) Y esto es lo que atestigua Sulpicio.
(3) En efecto no dice que los eusebianos alegasen en su favor el s-
nodo de forma absoluta, sino slo que lo haban interpretado a su
favor. (4) Por tanto, dado que la parte de las Actas que explicaba el
parecer del snodo, esto es, los debates y las palabras de los obispos
y del snodo, as como las suscripciones segn consta por Filostor-
gio, fueron de ese modo, no es nada sorprendente que se transmi-
tieran a la posteridad slo los cnones junto con el smbolo y las
epstolas sindicas. (5) Y hasta aqu sobre el parecer del snodo, que
haba que desarrollar con algo ms de profusin debido a los pre-
juicios con los que se enfrentar en esta parte la verdad de la his-
toria.
87. (1) Adems de esta lucha sobre la fe y la otra sobre la Pascua,
el concilio resolvi una tercera entre Alejandro y Melecio, con el
dictamen de que ste permaneciera en su ciudad y no tuviera nin-
guna capacidad ni de ordenar sacerdotes ni de elegir, ni por esa
razn se personase en ningn pueblo o ciudad, sino que conservara
slo el nombre a ttulo honorfico. (2) Pero que aquellos que haban
sido ordenados por l, confirmados por una ordenacin ms santa,
fuesen admitidos a la comunin, con la condicin de que conserva-
ran su honor y ministerio, pero estaran siempre por detrs de todos
aquellos que en cada parroquia e iglesia hubiera ordenado antes
Alejandro, de tal modo que no les quedara a stos ninguna facultad
de elegir a quienes a ellos les pareciera ni de sugerir el nombre de
nadie, o de llevar a cabo nada en absoluto sin el consenso del obispo
de la Iglesia catlica, el cual estaba sujeto a Alejandro. (3) As dice
el snodo en la carta a los egipcios (en Scr. l. 1, c. 9). (4) Y por esta
razn, aunque hasta este momento el obispo de Alejandra haba
ejercido su autoridad sobre todo Egipto, Libia y Pentpolis no en
virtud de ninguna ley eclesistica sino slo de la costumbre, los
356 Historia Ecclesiastica
patres in canone sexto has regiones ei subdunt ad exemplum episcopi
Romani et episcopi Antiocheni, quibus urbes vicinae in Occidente et
in Oriente parebant. (5) Et in canone quarto constituunt etiam ut
ordinationes sine consensu metropolitani irritae sint.
88. (1) Alios praeterea canones ad viginti circiter constituit et
inter caeteros constituisset usum uxorum clericis interdicendum, ni
Paphnutius fortiter restitisset (Socr. l. 1, c. 11). (2) Rebus omnibus
terminatis imperator vicennalia celebrans episcopos honorifice
excepit in convivio, dein muneribus onustos domum remisit (Euseb.
Vit. Const.).
89. (1) De numero episcoporum variae sunt sententiae. (2)
Scriptores quidem Arabici ponunt duo millia et amplius, ex quibus
volunt solos 318 in fidem homousianam conspirasse. (3) Sed ejus
opinionis nullum in scriptoribus antiquioribus et ideo fide
dignioribus fundamentum extat. (4) Athanasius et ejus sequaces
ponunt 318, imperator Constantinus 300, Eustathius Antiochenus
270, Eusebius Caesareae 250, alii his pauciores, alii plures. (5) Sed
Constantino, Eustathio et Eusebio, qui concilio et partibus minus
studuere, potius fidendum esse videtur. (6) Et forte Eusebius
posuerit solos episcopos, Eustathius adjecerit etiam legatos
absentium (nam et alii quidam praeter pontificem Romanum legatos
miserant [{...}], et nominatim episcopus Byzantii), Constantinus
autem proximo rotundo numero usus fuerit. (7) Quantae vir fidei
fuerit Athanasius in sequentibus patebit.
(8) Quod plures episcopi non convenerint tribuendum videtur
epistolae Constantini contra Arium paulo ante per urbes universas
expositae, qua certe timidiores et cautiores quique ex Eusebianis
[f. 48r]
Yah. 19
87. 4-5. Rufin. Hist. 6 || 88. 1. Socr. Sch. HE 1, 11 || 2. Eus. VC 3, 15-16 || 89. 2.
Cf. Eutych. Ann. (1658), 440-3 || 4. Ath. Al. Ep.Afr. 2 | Socr. Sch. HE 1, 9, 21; 1, 9, 24
| Thdt. HE 1, 8, 1 | Eus. VC 3, 8
87. 4. vicinae] vicinae subjectae erant a. c. | parebant] subjectae era a. c. || 5. sint]
sint. Alios a. c. || 88. 1. usum] ** a. c. || 2. rebus omnibus] d et hi demum his rebus
termininati (sic) a. c. | vicennalia] episcopos a. c. | muneribus] donis manibus a. c.
|| 89. 3. in scriptoribus] extat fundamentum apud a. c. || 5. qui concilio et partibus
minus studuere potius] add. | potius] magis a. c. || 7. quantae vir fidei] quanta fi-
des Athan a. c.
Historia Eclesistica 357
padres someten en el canon sexto estas regiones a su jurisdiccin,
igual que la de los obispos de Roma y Antioqua, a los que obedecan
las ciudades vecinas de Occidente y Oriente. (5) Y en el canon cuar-
to establecen que las ordenaciones sin el acuerdo del obispo metro-
politano carecen de validez.
88. (1) Adems estableci otros canones, unos veinte, y entre ellos
habra establecido la prohibicin a los clrigos de tener mujeres si
Pafnucio no se hubiera resistido firmemente (Scr. l. 1, c. 11). (2)
Dadas todas las cuestiones por terminadas, el emperador invit a
los obispos a un banquete en honor de sus vicenales,
109
y luego los
despidi a sus casas cargados de regalos (Eusebio, Vida de Constantino).
89. (1) Sobre el nmero de los obispos hay opiniones diversas. (2)
Es cierto que los escritores rabes ponen dos mil y ms, de los que
pretenden que slo trescientos dieciocho estuvieron de acuerdo en la
fe homousiana.
110
(3) Pero no hay fundamento para esta opinin en
los escritores ms antiguos y por ello ms dignos de crdito. (4) Ata-
nasio y sus secuaces ponen trescientos dieciocho. El emperador Cons-
tantino, trescientos; Eustacio de Antioqua, doscientos setenta; Euse-
bio de Cesarea, doscientos cincuenta; otros menos que stos, otros
ms. (5) Pero parece que hay que prestar ms crdito a Constantino,
Eustacio y Eusebio, que tratan con ms neutralidad el concilio y sus
partidos. (6) Y quiz Eusebio haya contado slo a los obispos y Eus-
tacio haya aadido tambin a los legados de los ausentes (pues tam-
bin algunos otros, adems del pontfice romano, haban enviado
legados [{...}], y se cita explcitamente al obispo de Bizancio); y por su
parte Constantino debi de preferir el nmero redondo ms cercano.
(7) Cunto crdito merece Atanasio quedar claro ms adelante.
(8) Parece que el hecho de que no se reunieran ms obispos debe
atribuirse a la carta de Constantino contra Arrio divulgada poco
antes por todas las ciudades, ante la que con seguridad los euse-
bianos ms temerosos y cautos se quedaron quietos, asustados.
109
Constantino fue proclamado emperador por el ejrcito en York en el verano
de 306. En el verano de 325, fecha de la celebracin del Concilio de Nicea, se cum-
plan veinte aos (de acuerdo con el cmputo inclusivo romano).
110
Con escritores rabes podra referirse a Eutiquio de Alejandra.
358 Historia Ecclesiastica
deterriti quieverunt. (9) Et licet eadem epistola alteram partem
erigeret et numerum eorum augeret, ex praecedentibus tamen
haud difficile est percipere majorem partem concilii Eusebianos
fuisse. (10) Qui enim potuit minor pars contra majorem, eamque
auctoritate imperatoria fultam, stare, ita ut imperator ipse in
concilium venire coactus sit, neque tum cedere sed contra efficere
ut imperator cum suis de quibusdam vocibus decederent et
reliquarum interpretationem ad sententiam Eusebianorum
accomodarent?
90. (1) Restat horum omnium chronologia determinanda. (2)
Scilicet Constantinus anno 323 vicit Licinium primo in Thracia V
Non. Julii, deinde in Bithynia apud Chaludonem, mox et Nicomediam,
quo se receperat Licinius, XIV Kal. Octob. (ut probat Gothofredus
in Chron. Cod. Theod.). (3) Postea ubi Nicomediae per quinque fere
menses egisset, inde cum Licinio digressus in Macedoniam
Thessalonicam repedavit (Gothofred. ib.). (4) Ubi vero vicerat /
Licinium, legibus promulgatis finem imponit persecutioni Licinianae
et Christianis privilegia indulget. (5) Dein tempore hujus pacis, cum
Ecclesiae status toto orbe felicissimus videretur, incipit bellum
ecclesiasticum primum inter Alexandrum et Arium, mox inter
episcopos, dein inter populos, et imperator antequam Nicomedia
digressus est, id est, ante mensem Martium anni 324, de turbis audit.
(6) Quae omnia Eusebius in Vita Constantini (lib. 2) ordine narrat,
et praeterea capite 61 ejusdem libri expresse scribit has lites coepisse
tempore hujus altissimae pacis Ecclesiis a Constantino Licinium
persecutorem vincente redditae, ut initio narravimus. (7) Et rursus
initio libri sequentis, narrationem concludens, idem sic repetit: Hoc
modo, inquit, daemon, bonorum omnium inimicus, qui Ecclesiae
faelicitati semper invidere solet, pacis ac laetitiae tempore tumultus
[f. 49r]
Yah. 19
90. 2. Goth. Chron. xxiii || 6. Eus. VC 2, 61, 3; Eus. VC 3, 1, 1
89. 10. contra] add. || 90. 2. Constantinus] * a. c. | probat] post a. c. ut uid. || 5. toto
orbe] per orbem a. c. |felicissimus] unius a. c. ut vid. | inter Alexandrum et Arium]
Alexandriae, mox a. c. || 6. expresse] verbis discretis (ut vid.) a. c. | has] his a. c. |
ut initio narravimus] add.
Historia Eclesistica 359
(9) Y pese a que la misma carta diera nimos a la otra parte y au-
mentase su nmero, sin embargo de lo precedente no es difcil per-
cibir que la mayor parte del concilio fue eusebiana. (10) Cmo, si
no, pudo ocurrir que la menor parte se mantuviera contra la mayor,
que adems estaba apoyada en la autoridad imperial, de tal forma
que el propio emperador se viese obligado a acudir al concilio, y
que ni aun entonces cedieran, sino que por el contrario lograsen que
el emperador y los suyos desistieran de algunos vocablos y adapta-
ran la interpretacin de los dems al parecer de los eusebianos?
90. (1) Queda por determinar la cronologa de todos estos hechos.
(2) A saber, Constantino venci en el ao 323 a Licinio, primero en
Tracia, el da quinto antes de las nonas de julio, despus en Bitinia
cerca de Calidn,
111
luego tambin cerca de Nicomedia, donde se
haba retirado Licinio, el da decimocuarto antes de las calendas de
octubre (segn confirma Godofredo en el Cronicn del Cdigo
Teodosiano). (3) Despus, tras pasar casi cinco meses en Nicomedia,
march de ah con Licinio a Macedonia y se retir a Tesalnica. (4)
Pero cuando haba vencido a Licinio, con la promulgacin de leyes
pone fin a la persecucin liciniana y concede privilegios a los cris-
tianos. (5) Luego, en el tiempo de esta paz, cuando el estado de la
Iglesia en todo el mundo pareca el ms feliz, comienza la guerra
eclesistica primero entre Alejandro y Arrio, luego entre los obispos,
despus entre los pueblos, y antes de partir de Nicomedia, esto es,
antes del mes de marzo del ao 324, el emperador se entera de las
revueltas. (6) Todas esto lo cuenta Eusebio por su orden en el libro
segundo de la Vida de Constantino, y adems en el captulo 61 del
mismo libro escribe expresamente que estas luchas comenzaron en
el tiempo de esta profundsima paz devuelta a las Iglesias por Cons-
tantino al vencer al perseguidor Licinio, segn narramos al princi-
pio.
112
(7) Y de nuevo al comienzo del libro siguiente, al concluir la
narracin, repite as lo mismo: De esta forma, dice, el diablo,
enemigo de todo lo bueno, que siempre suele envidiar la felicidad
de la Iglesia, en un tiempo de paz y alegra suscitaba en ella tumul-
111
As escribe, por error, Chaludonem (Calidn, en Etolia) por Chalcedonem (Cal-
cedonia, en Bitinia).
112
Cf. 28.
360 Historia Ecclesiastica
et intestina bella in ea excitabat. (8) Idem confirmatur testimonio
aliorum antiquorum auctorum, qui omnes ducunt initium harum
discordiarum a tempore victi et caesi Licinii, ita ut inter persecutionem
ejus quam Constantinus cessare fecit et has lites modica pax
Ecclesiarum intercesserit (Socr. l. 1, c. 4; Sozom. l. 1, c. 7, 15; Theod.
l. 1, c. 2; Ruffin l. 1, c. 1; Gelasius Cyzic. {...}). (9) Insuper Theodoretus
historiam suam sic concludit: Quinque, inquit, ac centum
annorum spatio res gestas haec historia complectitur, ab Arii quidem
vesania ducens exordium, desinens vero in obitu praestantissimorum
virorum Theodori ac Theodoti. (10) Haec ille. Obierunt autem
Theodorus et Theodotus anno 428. (11) Theodotus enim anno 426
interfuit Synodo Constantinopolitano quae jussu Theodosii Junioris
congregata est in ordinatione Sisinii, patriarchae Constantinopolitani,
ut docet Photius in Bibliotheca, cap. 52. (12) Theodoto praeterea
Antiochensem Ecclesiam regente mortuus est Theodorus iste
Mopsuestenus, et hic pervenit ad annum 428. (13) Namque Nestorius,
qui / hoc anno Constantinopolitanum episcopatum suscepit,
Theodorum Mopsuestenum in itinere convenit, ut testatur Theodulus
apud Evagrium (lib. 1 historiae, cap. 2). (14) Ab anno igitur 428
subduc annos 105 et relinquetur annus 323 pro initio contentionis
Alexandrinorum. (15) Cum igitur hic annus tot indiciis notetur,
miror unde recentiores initium ejus referant ad annum 320.
91. (1) Collatis igitur praefatis omnibus, dicendum videtur quod
Arius excommunicatus sit circa mensem Octobrem anni 323 non
multo post initium disputationis, quodque legati ejus in Orientem
pervenere mense sequenti, et quod Alexander, ubi epistolas aliquas
ab episcopis acceperat, scripsisse epistolam encyclicam initio anni
sequentis et non multo post Arium expulisse urbe, concitatis turbis,
quarum fama ad imperatoris aures pervenit ante mensem Martium,
[f. 50r]
Yah. 19
90. 8. Socr. Sch. HE 1, 4, 5-6; Soz. HE 1, 7, 5 - 1, 15, 1; Thdt. HE 1, 2, 1-7; Rufin. Hist.
1, 1; Gel. Cyz. HE 2, 1, 16 || 9. Thdt. HE 5, 42, 3 || 11. Phot. Bibl. 52 || 13. Evagr.
Sch. HE 1, 2
90. 12. Antiochensem] scripsi : Atiochensem leg. | iste Mopsuestenus] iste Mopsu
a. c. || 13. hoc anno] ad ann a. c. | Evagrium] Evagr*ium a. c. | contentionis] * a. c.
|| 91. 1. imperatoris aures] aures imperatoris a. c. | Hosio Alexandriam misso]
misso Alexandriam Hosio a. c.
Historia Eclesistica 361
tos y guerras intestinas. (8) Lo mismo queda confirmado por el
testimonio de otros autores antiguos, todos los cuales sitan el co-
mienzo de estas discordias en el momento en que fue vencido y
muerto Licinio, de tal forma que entre su persecucin, que Constan-
tino hizo cesar, y estas luchas, medi una breve paz de las Iglesias
(Scr. l. 1, c. 4; Sozm. l. 1, c. 7, 15; Teod. l. 1, c. 2; Rufin. l. 1, c. 1;
Gelasio de Ccico {...}). (9) Adems Teodoreto concluye as su histo-
ria: Esta historia comprende lo llevado a cabo en el espacio de
ciento cinco aos, comenzando desde la locura de Arrio y terminando
con la muerte de los destacadsimos varones Teodoro y Tedoto.
(10) Esto escribe l. Teodoro y Tedoto murieron en el ao 428. (11)
Tedoto, en efecto, asisti en el ao 426 al Snodo de Constantinopla
que se congreg por orden de Teodosio el Joven para la ordenacin
de Sisinio, patriarca de Constantinopla, segn informa Focio en la
Biblioteca, cap. 52. (12) Adems, mientras Tedoto rega la Iglesia de
Antioqua muri ese Teodoro de Mopsuestia, y ste lleg al ao 428.
(13) Pues en efecto Nestorio, que asumi ese ao el obispado de
Constantinopla, se encontr en el camino con Teodoro de Mopsues-
tia, segn atestigua Tedulo en Evagrio, lib. 1 de la Historia, cap. 2.
(14) As que al ao 428 qutale 105, y sale el ao 323 como inicio de
la lucha de los alejandrinos. (15) Dado, pues, que este ao est mar-
cado por tantos indicios, me sorprende que los ms recientes ade-
lanten su inicio hasta el ao 320.
91. (1) As que, poniendo en relacin todos los datos menciona-
dos, parece que debe decirse que Arrio fue excomulgado en torno
al mes de octubre del ao 323, no mucho despus del comienzo de
la disputa, y que sus legados llegaron a Oriente al mes siguiente, y
que Alejandro, despus de recibir algunas cartas de obispos, escribi
su carta encclica al comienzo del ao siguiente y no mucho despus
expuls a Arrio de la ciudad, con levantamiento de disturbios, cuya
fama lleg a odos del emperador antes del mes de marzo, cuando,
362 Historia Ecclesiastica
ubi, Hosio Alexandriam misso, digressus est Nicomediam; dein ante
autumnum concilia in Oriente et Aegypto congregantur, populis
interim ubique quasi uno impetu ab episcopis Aegypti et Libyae
deficientibus et episcopis Orientis et Alexandro quaquaversum literas
mittentibus. (2) Redeunte dein Hosio Concilium Nicaenum indictum
videtur sub autumno. (3) Convenit autem anno sequenti Paulino et
Juliano css., i. e. an. 325, 11 Kal. Junii (Socr. l. 1, c. 13), finitum est 8
Kal. Sept. ejusdem anni (vide Baron. an. 325. 8), incipiente jam
vicessimo anno Constantini, cujus celebrationi concilium interfuit.
92. (1) Finita synodo et episcopis domum redeuntibus, alii per
orbem episcopi, audientes quae gesta fuerant, conturbati sunt et
literis ad invicem datis conquesti sunt de voce homousii, quarum
literarum Socrates nonnullas viderat, ut ipse testatur his verbis: (2)
Sicut nos, inquit, ex variis epistolis deprehendimus quas episcopi
post absolutam synodum ad sese mutuo scripserunt, vox
consubstantialis quorundam animos conturbabat (Socr. l. 1, c. 23).
93. (1) Finito concilio non tantum sex episcopi cum Ario et aseclis
exularunt sed et aliis idem periculum imminebat. (2) Nam siquis
decretis synodi refragaretur eum exilio domandum esse imperator
pronunciavit, utpote Dei judicium convellere conantem (Sozom.
l. 1, c. 20). (3) Unde hi a singulis civitatibus proscripti et ejecti sunt.
ak
(4) Neque hoc tantum, sed ad mortes usque processit Caesaris
impetus. (5) Cum enim Arius tanquam Ebionita ab Alexandro
condemnatus fuisset et quo fictam accusationem dilueret suamque
fidem manifestaret omnibus non tantum libellum fidei ad episcopos
miserat, sed et alium librum vulgaverat continentem fusiorem
[f. 51r]
ak
(Julius papa apud
Athanas. Apol. 2, pag. 742).
Yah. 19
91. 3. Socr. Sch. HE 1, 13, 12 | Baron. Ann. 3, 325, 8 || 92. 2. Socr. Sch. HE 1, 23, 6 ||
93. 2. Soz. HE 1, 20, 2
91. 1. dein] et a. c. | ante autumnum] tempore aestivo a. c. | quasi] quas* a. c. : ab
a. c. || 3. Paulino et Juliano css] add. | 11 Kal] men a. c. | finitum] finitum* a. c. ||
92. 1. alii] reliqui episcopi a. c. | voce] homo a. c. || 93. 1. Cf. intr. 4, 2, 4, 23 | ase-
clis] as*clis a. c. || 3. hi] multi a. c. || 5. Arius] Arius ab Alexandro a. c. | non tan-
tum] * a. c. | librum] prolixiorem a. c.
Historia Eclesistica 363
despus de enviar a Osio, se dirige a Nicomedia; luego, antes del
otoo, se congregan concilios en Oriente y en Egipto, mientras que
en todas partes, como por un impulso unnime, los pueblos hacan
defeccin de sus obispos en Egipto y Libia, y los obipos de Oriente
y Alejandro enviaban cartas a todas partes. (2) Despus, a la vuelta
de Osio, parece que el Concilio de Nicea se anunci a comienzos del
otoo. (3) Se reuni al ao siguiente, bajo el consulado de Paulino y
Juliano (Scr. l. 1, c. 13), esto es, en el ao 325, el da once antes de
las calendas de junio, y termin el da ocho antes de las calendas de
septiembre del mismo ao (vase Baron. an. 325. . 8), cuando co-
menzaba ya el vigsimo ao de Constantino, a cuya celebracin
asisti el concilio.
92. (1) Concluido el snodo y ya de vuelta a sus ciudades los
obispos, otros obispos a lo largo del mundo, al or lo que se haba
llevado a cabo, se sintieron turbados y se quejaron con cartas entre
ellos por el trmino homousio, cartas stas de las que Scrates vio
algunas, como l mismo atestigua con estas palabras: (2) Segn
nosotros deducimos , dice, de varias cartas que los obispos se es-
cribieron entre s despus de la conclusin del snodo, el trmino
consustancial turbaba los nimos de algunos (Scr. l. 1, c. 23).
93. (1) Concluido el concilio no slo los seis obispos junto con
Arrio y sus seguidores marcharon al exilio, sino que tambin sobre
otros penda el mismo peligro. (2) Pues si alguien se opusiera a los
decretos del snodo el emperador declar que deba ser sometido
con el exilio, como quien intentaba desacreditar el juicio de Dios
(Sozm. l. 1, c. 20). (3) De ah que stos fueran proscritos y expulsa-
dos de cada ciudad.
ak
(4) Y no slo a esto, sino incluso a asesinatos
lleg el mpetu del Csar. (5) En efecto, como Arrio, tras ser conde-
nado como ebionita por Alejandro, para deshacer esta acusacin
fingida y manifestar a todos su fe no slo haba enviado su escrito
de la fe a los obispos sino que haba difunfido tambin otro libro
ak
(el papa Julio en Ata-
nasio, Apologa segunda, p. 742) [eran proscritos por los de cada ciudad.]
364 Historia Ecclesiastica
explicationem et professionem fidei suae, ut ex fragmento ejus quod
extat apud Athanasium constat (Epist. de Synodis Arimini et
Seleuciae), populus autem ejus lectione (sicut episcopi lectione
alterius libelli) ubique ad Arium deficeret, imperator edictum
sequens edidit (apud Socr. l. 1, c. 9):
(6) Victor Constantinus Maximus Augustus episcopis et
plebibus:
(7) Cum malos et impios homines imitatus sit Arius, eandem
cum illis poenam infamiae meretur subire. (8) Quemadmodum
ergo Porphyrius, verae pietatis inimicus, compositis adversus
Christianam religionem nefariis voluminibus, dignam mercedem
retulit,
al
ut et ipse infamis sit apud posteros multisque appetitus
opprobriis et impii ejus libri penitus fuerint aboliti, ita nunc placuit
Arium sectatoresque ejus Porphyrianos vocari, ut cujus imitati sunt
mores, ejus etiam vocabulo appellerentur. (9) Praeterea siquis forte
liber ab Ario conscriptus reperiatur, flammis eum absumi
praecipimus, ut non solum prava illius doctrina funditus aboleatur,
sed ne monumentum quidem ejus ullum posteritati relinquatur.
(10) Illud etiam denuncio, quod siquis librum ab Ario / compositum
occultasse deprehensus sit nec eum statim oblatum igne combusserit,
mortis poenam subibit. (11) Simulatque enim in hoc facinore fuerit
deprehensus, capitali supplicio ferietur. Divinitas vos servet. (12)
Multas quoque alias, addit Sozomenes, imperator per singulas
civitates direxit epistolas contra Arium et eos qui idem cum illo
sentiebant (Sozom. l. 1, c. 21).
[f. 52r]
al
Hic Porphyrius a Constantino exulaverat et jam in vivis erat, nec multo
post, cum librum eleganter compositum ad Constantinum miserat, ab exi-
lio revocatus est.
Yah. 19
93. 5. Cf. Ath. Al. Syn. 15 || 6-11. Socr. Sch. HE 1, 9, 30-1 || 12. Soz. HE 1, 21, 4
93. 5. de synodis] * a. c. | Seleuciae] scripsi : Seleciae leg. | ad Arium deficeret] defi-
ceret ad Arium a. c. || 12. Sozomenes] scripsi : Sozomines a. c. || al. exulaverat]
exulave*rat a. c. | eleganter] scripsi : eliganter a. c.
Historia Eclesistica 365
que contena una exposicin y profesin de su fe ms profusas,
113
segn consta por un fragmento de ste conservado en Atanasio
(Carta sobre los Snodos de Rmini y Seleucia), y como el pueblo, al
leerlo (as como los obispos al leer el otro escrito) se pasaba a Arrio
en todas partes, el emperador proclam el siguiente edicto (en Scr.
l. 1, c. 9):
(6) El vencedor Constantino Mximo Augusto a los obispos y a
las gentes:
(7) Dado que Arrio ha imitado a los impos y a los malvados,
merece sufrir con aqullos el castigo de la infamia. (8) As que del
mismo modo que Porfirio, enemigo de la verdadera piedad, al re-
dactar unos sacrlegos volmenes contra la religin cristiana se lle-
v su justa recompensa, de forma que l mismo es infame a ojos de
la posteridad y objeto de muchos oprobios y sus impos libros han
sido suprimidos,
al
de la misma forma ahora hemos decidido llamar
a Arrio y a sus seguidores porfirianos, para que reciban el mismo
nombre de aquel cuyas costumbres han decidido imitar. (9) Adems,
si por azar se encuentra algn libro escrito por Arrio, declaramos
que sea entregado a las llamas, para que no slo sea borrada su
malvada doctrina desde sus cimientos, sino que ni siquiera quede
ningn recuerdo suyo para la posteridad. (10) Tambin proclamo
que, si se descubre que alguien ha ocultado un libro escrito por
Arrio y no lo entrega al fuego inmediatamente, sufrir la pena de
muerte. (11) En el momento mismo en que se le sorprenda en este
crimen ser castigado con el suplicio capital. Que la divinidad os
guarde. (12) Tambin otras muchas cartas, aade Sozmeno, diri-
gi el emperador a cada ciudad contra Arrio y quienes sentan con
l (Sozm. l. 1, c. 21).
al
Este Porfirio haba sido enviado al exilio por Constantino y todava
viva; no mucho despus, al enviarle a Constantino un libro elegantemente
compuesto, se le levant el exilio.
113
El poema Tala.
366 Historia Ecclesiastica
94. (1) Hoc pacto Ecclesiae pacificatae sunt. (2) Verum cunctis
inter se pacem colentibus apud solos Aegyptios implacabilis
contentionis furor ardebat, adeo ut molestiam quidem exhiberent
imperatori, non ideo tamen eum ad iracundiam excitarent. (3) Illos
enim ut patres, aut potius ut prophetas Dei, omni honore imperator
afficiens, iterum ad se vocavit, iterum arbiter eorundem fuit, iterum
eos muneribus ac donis honoravit. (4) Sententiam quoque quam
arbiter dixerat per epistolam significavit, confirmans et sanciens ea
quae a synodo decreta fuerant, eosque adhortans ut concordiae
studerent nec Ecclesiae corpus distrahere ac discerpere vellent, sed
futurum Dei judicium animo reputarent. Haec Euseb. Vit. Const.
l. 3, c. 23. (5) De hoc Eusebii loco Socrates vero (l. 1, c. 23) ita
scribit: post compositas lites Arii alius denuo tumultus in
Ecclesiis exortus est. (6) Pacem enim Ecclesiae domestici ejus iterum
perturbarunt. (7) Eusebius quidem Pamphili scribit Aegyptios statim
post synodum mutuas inter se rixas ac seditiones agitasse, causam
tamen facti non adjungit... (9) Verum sicut nos ex variis epistolis
deprehendimus quas episcopi post absolutam synodum ad sese
mutuo scripserunt, vox consubstantialis quorundam animos
conturbabat, quam illi diu multumque versantes et scrupulosius
examinantes, intestinum inter se bellum excitaverunt. (10) Eaque res
nocturnae pugnae haudquaquam / dissimilis erat. (11) Neque enim
utrique satis intelligere videbantur cur sese invicem calumniis
appetere instituissent. (12) Etenim qui consubstantialis vocem
aversabantur, Sabellii ac Montani dogma ab iis qui vocem illam
probabant induci arbitrabantur, atque idcirco impios illos vocabant,
utpote qui Filii Dei existentiam tollerent. (13) Contra vero illi qui
consubstantialis vocem tuebantur, cum multorum deorum cultum
adversarios introducere censerent, eos tanquam superstitionem
gentilium invehentes aversabantur.
[f. 53r]
Yah. 19
94. 2-4. Eus. VC 3, 23 || 5-13. Socr. Sch. HE 1, 23, 5-7
94. 1. Ecclesiae] Ecclesiae inter se a. c. || 2. ideo] tamen a. c. | excitarent] e**itarent
a. c. || 5. Eusebii loco] loco vero Eusebii a. c. | vero] add. | compositas] * a. c. || 7.
Eusebius] scrib a. c. | seditiones] seditiones inter se agitasse a. c. || 12. impios] im-
probos a. c.
Historia Eclesistica 367
94. (1) De esta forma las Iglesias quedaron pacificadas. (2) Pero,
cuando todos cultivaban la paz mutua, slo entre los egipcios arda
un implacable furor de contienda, hasta el punto de crearle molestia
al emperador, aunque no tanta como para suscitar su clera. (3) En
efecto, tratndolos el emperador con todo honor como a padres, o
ms bien como a profetas de Dios, los llam de nuevo junto a s, de
nuevo fue su rbitro, de nuevo los honr con dones y regalos. (4)
Tambin la sentencia que como rbitro haba dicho la consign en
una carta, confirmando y sancionando lo que haba sido decretado
por el snodo y animndolos a que se afanasen por la concordia y
no quisieran arrastrar y destrozar el cuerpo de la Iglesia, sino que
reflexionasen en su alma sobre el futuro juicio de Dios. Esto escri-
be Euseb., Vida de Const. l. 3, c. 23. (5) Por su parte Scrates (l. 1, c. 23)
escribe as sobre este lugar de Eusebio: despus de arreglar las lu-
chas de Arrio, de nuevo surgi otro tumulto en la Iglesia. (6) En
efecto, otra vez la paz de la Iglesia qued conturbada por sus sier-
vos. (7) Eusebio de Pnfilo escribe que los egipcios inmediatamente
despus del snodo agitaron entre s rias y sediciones, sin embargo
no aade la causa de este hecho... (9) Pero segn deducimos noso-
tros de varias cartas que se escribieron los obispos entre ellos des-
pus de la conclusin del snodo, ocurra que el trmino consus-
tancial turbaba los nimos de algunos; y al darle muchas vueltas
durante largo tiempo y examinndolo con demasiados escrpulos
provocaron entre s una guerra intestina. (10) Y este hecho no era
diferente a una pelea nocturna. (11) En efecto, pareca que ninguno
de los dos bandos entenda muy bien por qu haban decidido ata-
carse con calumnias el uno al otro. (12) De hecho, los que rechazaban
el trmino consustancial consideraban que quienes lo aprobaban
estaban introduciendo el dogma de Sabelio y Montano, y por ello
los llamaban impos, en la idea de que le quitaban la existencia al
Hijo de Dios. (13) Por su parte, en cambio, los que observaban el
trmino consustancial, puesto que opinaban que sus adversarios
estaban introduciendo el culto de muchos dioses, los rechazaban
como si introdujeran la supersticin de los paganos.
368 Historia Ecclesiastica
(14) Haec ille, ex quibus constet multos per orbem episcopos Acta
concilii moleste tulisse, scientes interpretationem vocis pro
Sabellianismo et similibus opinionibus tuendis in proclivi esse, imo
videntes vocem sic a plerisque usurpari. (15) Quinetiam ex episcopis
Aegypti, quorum plerique falsis Alexandri accusationibus fidem
adhibentes, Arium tanquam Ebionitam condemnaverant, haud
paucos decreta Nicaena aversatos fuisse, Socrates hic aperte tradit,
dum lites quae in Aegypto denuo contigere hinc derivet. (16) At licet
Socrates ex literis episcoporum quarum aliquas viderat, recte doceat
episcopos secretiori murmuratione latens quoddam et quasi
nocturnum bellum gessisse, unde et aperta illa contentio Aegyptiorum
augeri posset, tamen contentionis illius alia fuit origo, ea scilicet
quam hic trado.
95. (1) Quinque mensibus a concilio nondum completis moritur
Alexander (Athanas. Apolog. 2, post med.; Theod. l. 1, c. 26). / (2)
Eo mortuo, congregati in Thebaide et universa Aegypto quadraginta
quatuor episcopi, dato sibi invicem jurejurando, statuere ut nullus
ordenaretur antequam jurgia quae inter ipsos erant dirimissent,
am
atque ita communi tum suffragio ordinaretur is qui Alexandrinam
Ecclesiam administraturus esset (Eusebiani et Concilium Tyri apud
Sozom. l. 2, c. 17 et 25). (3) Cum autem plures designarentur
episcopi /
et aliquantulum temporis in hac altercatione tereretur,
Athanasius cum populi parte (cujus scilicet affectionem ipse sibi
per gesta sub Alexandro conciliaverat) sub vesperem in ecclesiam
quae Dionysii dicitur advolant, cumque ibi quosdam episcoporum
[f. 52v]
[f. 53r]
am
(Sozom lib. 2, c. 25).
Yah. 19
95. 1. Ath. Apol. sec. 59, 3; Thdt. HE 1, 26, 1 || 2. Soz. HE 2, 17, 4; 2, 25, 6 || 3. Philost.
HE 2, 11
94. 14. acta concilii] quae in consilio (sic) gesta fuerunt a. c. | pro Sabellianismo] **
in a. c. | tuendis] add. || 15. falsis Alexandri accusationibus] Alexandri falsis accu-
sationibus a. c. | in Aegypto] add. | denuo] ibi a. c. || 16. scilicet] ut sequatur a. c. ||
95. 1. quinque mensibus... nondum completis] quinto mense... currente a. c. || 2.
suffragio] consilio a. c. || 3. cum autem ] et cum a. c. | ipse sibi] add. | conciliaverat]
(contra Arium add.) in causa fidei conciliaverat a. c. | episcoporum] episcoporum
Aegypti a. c.
Historia Eclesistica 369
(14) Esto escribe l, de cuyas palabras puede constar que muchos
obispos a lo largo del mundo sobrellevaban con molestia las Actas
del concilio, sabedores de que la interpretacin del trmino era pro-
clive a una observacin sabeliana o similar, e incluso al ver que mu-
chsimos usaban el trmino as. (15) Es ms, Scrates transmite aqu
abiertamente, al derivar de ah las luchas que acaecieron de nuevo
en Egipto, que incluso no pocos de los obispos egipcios, cuya ma-
yora haba condenado a Arrio como ebionita prestando crdito a
las falsas acusaciones de Alejandro, haban rechazado los decretos
de Nicea. (16) Sin embargo, aunque Scrates, a partir de cartas de
obispos que haba visto en parte, opine correctamente que los obis-
pos luchaban con murmullo sordo en una especie de guerra oculta
y como nocturna, de donde pudo verse aumentada aquella disputa
abierta de los egipcios, no obstante dicha disputa tuvo otro origen:
a saber, el que cuento a continuacin.
95. (1) No pasados an cinco meses desde el concilio muere Ale-
jandro (Atanasio, Apologa segunda, despus de la mitad; Teod. l. 1,
c. 26). (2) Muerto l se congregaron en Tebaida y en todo Egipto
cuarenta y cuatro obispos, que prestando juramento entre s deci-
dieron que no se ordenase a nadie hasta que dirimieran los conflic-
tos que haba entre ellos,
am
y as, en comn sufragio, eligieran en-
tonces al que habra de administrar la Iglesia alejandrina (los
eusebianos y el Concilio de Tiro en Sozm. l. 2, c. 17 y 25). (3) Al
haberse designado varios obispos y perderse algn tiempo en este
altercado, Atanasio, con una parte del pueblo (cuyo afecto, claro,
se haba ganado por lo llevado a cabo bajo Alejandro) al caer la
tarde salieron volando para la iglesia que se llama de Dionisio, y al
am
(Sozm. lib. 2, c. 25)
[antes de resolver las acusaciones existentes entre ellos].
370 Historia Ecclesiastica
/ reperisset,
an
januas una cum suae factionis hominibus firmissime
occlusit atque ita ordinatus est, multum licet reclamantibus
ordinatoribus (Philostorg. l. 2, c. 11). (4) Inclusi enim populi
clamoribus vociferationibusque postulabant Athanasium Ecclesiae
episcopum dari, et episcopos ut facerent per multos dies ac noctes
jurejurando obtestati sunt, cum interea nec ipsi ab ecclesia discederent
nec episcopis discedendi facultatem permitterent (ut Athanasius
ipse, una cum episcopis Aegypti in epistola synodica ad Ecclesias
confessus est, apud Athanasium, Apolog. 2). (5) Cum igitur vis
ordinatoribus inferretur ejusmodi, quae voluntatem ipsorum
potentiamque superabat, confectum est id quod volebat Athanasius.
(6) Sed reliqua epicoporum qui tum aderant multitudo Athanasium
hujus rei causa anathemati subjecere. (7) Hic vero cum res suas prius
confirmasset, totius civitatis nomine litteras ad imperatorem de
ordinatione sua scripsit. (8) Qui cum eas litteras ab Alexandrinorum
curia scriptas esse existimaret, electionem illam suo suffragio
comprobavit (Philostorg. l. 2, c. 11).
96. (1) Praeter vim illatam ordinatoribus, et aliae quaedam
rationes contra electionem faciebant. (2) Athanasius enim per
aetatem haud capax erat episcopatus, vixdum annos viginti quinque
natus. (3) Unde Meletiani etiam tribus abhinc annis inclamabant:
Hem scelera! Illene presbyter est aut illene puer? (Constantinus
apud Athanas. in Apol. 2, p. 780). (4) Et praeterea Athanasius erat
tantum diaconus, cum tamen electio fieri deberet ex presbyteris
Alexandrinis. (5) Marcus enim Evangelista, qui Ecclesiam
Alexandrinam fundabat, constituebat ibidem duodecim presbyteros
et praeceperat ut ex his episcopus eligeretur. (6) Eaque consuetudo
[f. 54r]
an
[ff. 54r/53v] Duos ponit Philostorgius, septem tamen / numerabant Me-
letiani, et Athanasiani contendebant plures fuisse. Quo plures eo plures
perjuri.
Yah. 19
95. 4. Ath. Al. Apol. sec. 6, 5 || 5-8. Philost. HE 2, 11; am. Soz. HE 2, 25, 5 || 96. 3. Ath.
Al. Apol. sec. 62, 3 || 5-6. Eutych. Ann. (1642), xxix-xxxi, cf. Eutych. Ann. 150
95. 4. inclusi... populi] inclusa... multitudo a. c. | postulabant] postulabat a. c. | una]
add. | confessus est] add. || 5. volebat Athanasius] Athanasius volebat a. c. || 96. 3.
Unde Meletiani Apol. 2, p. 788] add. || 5. ibidem] add. || an. septem tamen] sed
plures fuere a. c.
Historia Eclesistica 371
encontrar all a algunos obispos,
an
cerr las puertas firmsimamente
con gente de su faccin, y fue as como se orden, aunque con mu-
chas protestas de los ordenantes (Filostorgio, l. 2, c. 11). (4) En
efecto, el pueblo, encerrado, peda con gritos y vociferaciones que
Atanasio fuera nombrado obispo de la Iglesia, y durante muchos
das y noches exigan con juramento a los obispos que lo hiciesen,
mientras entre tanto ni ellos mismos se marchaban de la iglesia ni
dejaban marcharse a los obispos (segn el propio Atanasio junto
con los obispos egipcios confes en su carta sindica a las Iglesias,
en Atanasio, Apologa segunda). (5) As que, puesto que se les haca
de este modo violencia a los ordenantes, una violencia que supe raba
la voluntad y la capacidad de stos, se hizo lo que quera Atanasio.
(6) Pero la restante multitud de obispos que estaba presente entonces
impuso el anatema a Atanasio por este motivo. (7) ste, en cambio,
despus de asegurar sus asuntos, escribi al emperador una carta
sobre su ordenacin en nombre de toda la ciudad. (8) Y el empera-
dor, al pensar que la carta haba sido escrita por la curia de Alejan-
dra, aprob aquella eleccin con su sufragio (Filostorg. l. 2, c. 11).
96. (1) Adems de la violencia ejercida contra los ordenantes,
haba tambin algunas otras razones en contra de la eleccin. (2) En
efecto, Atanasio no era apto para el obispado por su edad, pues tena
apenas veinticinco aos. (3) De ah que los melecianos, tres aos
despus, exclamasen: Oh crimen! Es se un presbtero o un mu-
chacho? (Constantino en Atanasio, Apologa segunda, p. 780). (4) Y
adems Atanasio era slo dicono, cuando la eleccin deba hacerse
entre los presbteros alejandrinos. (5) En efecto el evangelista Mar-
cos, que fund la Iglesia de Alejandra, constituy all a doce pres-
bteros, y estableci que se eligiese al obispo de entre stos. (6) Y esa
an
Filostorgio escribe dos, sin embargo los melecianos contaban siete, y
los atanasianos afirmaban que haban sido ms. Mientras ms, ms per-
juros.
372 Historia Ecclesiastica
mansit ad usque tempora Alexandri et tunc abrogata fuit, ut refert
Eutychius in Annalibus. (7) Abrogationis vero nullum antiquius
occurrit exemplum quam inordinata electio Athanasii.
97. (1) Hujus igitur electionis occasione ardebat apud Aegyptios
implacabilis ille contentionis furor cujus causam / Eusebius modeste
reticuit. (2) Imperator itaque, ut pacem denuo componeret, advocat
ad se episcopos Aegypti, dissidia suaviter componit, conciliatorum
animos muneribus delinit et sedat. (3) / Et episcopis domum
redeuntibus, sententiam quam arbiter dixerat per epistolam
significat [Aegyptiis], confirmans et sanciens ea quae a Synodo
[Nicaena] decreta fuerant, eosque adhortans ut concordiae
studerent. (4) Quibus Eusebii verbis confirmantur quod ex Socrate
modo docuimus, nempe quod sacerdotum Aegyptiorum plurimi /
hac tempestate decreta Nicaena aegre ferrent. (5) Cur enim imperator,
dum litem hanc novam componere studet, confirmaret et sanciret
decreta Nicaena, simul adhortans ut concordiae studerent, nisi quod
animadverteret fidem illam huic dissentioni ministrasse, tam
episcopis quam plebibus qui in Athanasium insurrexerant,
ordinationem ejus ob fidem istam molestius habentibus, et ideo
eidem majori cum studio impugnantibus, licet metu imperatoris
non ausi essent fidem ipsam aperte impugnare?
98. (1) Post hujus epistolae commemorationem Eusebius sic
pergit: Sed et alia plurima, inquit, ejusmodi scripsit imperator,
ac paene innumerabiles / exaravit epistolas, nunc episcopis
[f. 55r]
[f. 56v]
[f. 57v]
[f. 56v]
Yah. 19
96. 5-6. Eutych. Ann. (1642), xxix-xxxi, cf. Eutych. Ann. 150 || 97. 3. Eus. VC 3, 23 ||
98. 1-4. Eus. VC 3, 24, 1; 3, 25; 3, 41, 2 - 3, 42, 1
96. 7. vero] add. | nullum antiquius... exemplum] non alia... occasio a. c. || 97. 2.
episcopos] ae a. c. | suaviter sedat. Et] add. | conciliatorum] aegre ferentium a. c.
| et] dein a. c. || 3. et episcopis 99. 4. sanctio occurrit] app. IX a. c. || 97. 3. episco-
pis] episcopis igitur a. c. | redeuntibus] redeuntibus imperator ut ex Eusebio audi-
vistis a. c. | significat] significaret a. c. || 4. 98. 1. quibus Eusebii verbis ac paene
innumerabiles] add. || 4. sacerdotum] imperator Aegyptiorum a. c. || 97. 5. cum]
cum cum a. c. | studio] animositate a. c. || 98. 1. post] posthaec a. c. | hujus episto-
lae commemorationem] add. | sed et alia innumerabiles] sed et alia plurima, per-
git Eusebius, ejusmodi scripsit, ac paene innumerabiles a. c.
Historia Eclesistica 373
costumbre permaneci hasta los tiempos de Alejandro y qued
abrogada entonces segn refiere Eutiquio en sus Anales.
114
(7) Sin
embargo no hay ningn ejemplo ms antiguo de la abrogacin que
esta eleccin sin ordenar de Atanasio.
97. (1) As que fue con motivo de esta eleccin por lo que arda
entre los egipcios aquel implacable furor de contienda cuya causa
se call Eusebio modestamente. (2) De modo que el emperador, para
componer de nuevo la paz, llama ante s a los obispos de Egipto,
compone suavemente las desavenencias, suaviza y calma con rega-
los los nimos de los asistentes al concilio. (3) Y mientras los obispos
estaban regresando a sus ciudades les comunica [a los egipcios]
mediante una carta el parecer que haba emitido como rbitro, con-
firmando y sancionando lo que haba sido decretado por el Snodo
de Nicea y animndolos a que se afanasen por la concordia. (4) Con
estas palabras de Eusebio se confirma lo que acabamos de saber por
Scrates: a saber, que muchsimos de los sacerdotes egipcios por
aquella poca sobrellevaban mal los decretos de Nicea. (5) En efecto,
por qu el emperador, en su afn por poner fin a esta nueva lucha,
iba a confirmar y sancionar los decretos de Nicea, animndolos a la
vez a que se afanasen por la concordia, sino porque se daba cuenta
de que aquella fe era la que provocaba esta disensin, sumndose
la circunstancia de que tanto a los obispos como a la plebe que se
haba levantado en contra de Atanasio les molestaba especialmente
la ordenacin de ste por causa de esa fe, y por ello impugnaban la
ordenacin con mayor afn, aunque por miedo al emperador no se
haban atrevido a impugnar abiertamente la propia fe?
98. (1) Despus de la mencin de esta carta Eusebio sigue as:
Pero el emperador escribi tambin otras muchas cosas , sigue
Eusebio, del mismo estilo, y redact casi innumerables cartas, ora
114
El pasaje en cuestin se encuentra en la recensin antioquena del texto de
Eutiquio, segn informa su editor actual, que no lo incluye en su texto crtico (cf.
Breydy 1985, 45, nota 3).
374 Historia Ecclesiastica
praescribens ea quae ad Ecclesiarum Dei utilitatem spectabant, nunc
ipsas plebes per literas compellens... (2) His ita gestis imperator Deo
carus aliud quiddam imprimis memorabile aggressus est in
Palaestina: beatissimum illum dominicae resurrectionis locum qui
est in Hierosolymis illustrem ac venerabilem cunctis mortalibus
efficere officii sui esse existimavit. (3) Confestim igitur oratorium
ibidem extrui mandavit, etc. (4) Matris autem suae [Helenae]
tantum bonum humano generi procurabatur... quae in Orientem
properavit ut terram veneratione dignam perlustraret. Haec Euseb.
in Vit. Const. l. 3, c. 23, 24, 25, 42, 43. (5) Porro isthaec Helenae
expeditio contigit anno 326, ut Eusebius et Rufinus satis indicant, et
ex epistola Constantini ad Macarium, episc. Hierosolymitanum,
quam ipsa Helena (uti narrat Theodoritus l. 1, c. 18) secum in
Orientem pertulit, colligi potest, ubi scilicet imperator ait se basilicae
illius excitandae negotium Draciliano dedisse. (6) Dracilianus enim
vices egit praefecti praetorio in Palaestina et vicinis locis anno 326,
ut ex lege 1 de haereticis C. Theod. ad illum inscripta constat. (7)
Quo eodem anno Helena etiam moritur. (8) Mortua est enim ante
jacta fundamenta Constantinopoleos (Euseb. ib.) ac duodecimo
anno ante Constantinum (Cedrenus), qui obiit anno 337. (9)
Conciliatio itaque Aegyptiorum quae expeditionem Helenae
praecessit necessario incidet in tempus vernum anni 326.
Yah. 19
98. 1-4. Eus. VC 3, 24, 1; 3, 25; 3, 41, 2 - 3, 42, 1 || 5. Thdt. HE 1, 18, 1 || 6. Cod.
Theod. 16, 5, 1 || 8. Eus. VC 3, 46 - 3, 48 | Cedr. Comp., PG 121, 565A-B
98. 2. beatissimum] quidnam a. c. || 4. Matris] * Eu a. c. || 5. isthaec] haec a. c. |
expeditio] peregrinatio a. c. | indicant] insinuant a. c. | et ex epistola Helena etiam
moritur] add. | quam ipsa pertulit] add. | scilicet] add. || 7. quo] anno a. c. | Hele-
na] vel ineunte (initio a. c. ut vid.) a. c. : vel sequente (sequenti a. c.) a. c. | etiam] add.
| moritur] ibidem moritur ad (ut vid.) a. c. || 8. est] add. | ante] antequam a. c. |
anno 337] anno 337, Maii 22 a. c. || 9. conciliatio... praecessit... incidet] conciliatio...
et relegatio (exil a. c.) Eusebii **... praecessere... incident a. c. | tempus vernum]
initium a. c. | anni 326] anni 326. Scribit septimo circiter mense post Concilium
Nicaenum, non tertio ut vult Philosto a. c. : anni 326. Scribit quidem Philostorgius
Eusebium (* del.) a. c. : anni 326. Hinc igitur exilium Eusebii quod Philostorgius
scribit tribus mensibus post Concilium Nicaenum expletis contigisse, (* del.) in sep-
timum potius vel octavum mensem rejiciendum esse. Compositis (igitur del.) istis
litibus, dum Helena pergit in Orientem imperator ipse tendit in Italiam et vicenna-
lia sua celebrat Romae a. c.
Historia Eclesistica 375
prescribindoles a los obispos lo que se refera al provecho de las
Iglesias de Dios, ora exhortando por carta a la propia plebe... (2)
Llevados as a cabo estos hechos, el emperador, grato a Dios, aco-
meti otra empresa de las ms memorables en Palestina: consider
que era su deber hacer ilustre y venerable para todos los mortales
aquel santsimo lugar de la resurreccin del Seor que est en Jeru-
saln. (3) As que de inmediato orden construir all mismo un ora-
torio, etc. (4) ... de su madre [Helena] se procuraba tan gran bien
para el gnero humano... que corri a Oriente para hollar la tierra
digna de veneracin. Esto dice Euseb. en Vida de Const. l. 3, c. 23,
24, 25, 42 y 43. (5) Pues bien, esa expedicin de Helena tuvo lugar
en el ao 326, segn dan suficientes indicios Eusebio y Rufino, y
puede deducirse de la carta de Constantino a Macario, obispo de
Jerusaln, que la propia Helena (segn cuenta Teodoreto, l. 1, c. 18)
se llev consigo a Oriente, donde el emperador dice, a saber, que ha
asignado a Draciliano la tarea de levantar la baslica. (6) En efecto,
Draciliano desempe el cargo de prefecto del pretorio en Palestina
y en los lugares vecinos en el ao 326, como consta de la Ley prime-
ra sobre los herejes del Cdigo de Teodosio, a l dirigida. (7) Y ese
mismo ao muere tambin Helena. (8) En efecto, muri antes de que
se echasen los cimientos de Constantinopla (Eusebio, ib.), y doce
aos antes que Constantino (Cedreno), que muri en el ao 337. (9)
As que la reconciliacin de los egipcios que precedi a la expedicin
de Helena necesariamente habr de tener lugar antes de la prima-
vera del ao 326.
376 Historia Ecclesiastica
99. (1) Posthaec imperator iterum factus est arbiter Aegyptiorum,
ut in sequentibus dicetur, sed judicium istud multis modis ab hoc
distinguitur. (2) Hoc contigit ante expeditionem Helenae, illud
postea. In hoc imperator ad se vocavit dissidentes episcopos, in illo
episcopi unius partis ultro venerunt et solus Athanasius ex altera
parte citatus est. (3) In hoc pax composita est atque dissidentes donis
pacantur et conglutinantur, in illo Athanasii adversarii cum ira
dimittuntur et opprimuntur. (4) In epistola hoc tempore scripta ad
Aegyptios imperator confirmat et sancit ea quae a Synodo Nicaena
decreta fuerant; in ea quam imperator illo tempore scripsit ad
eosdem nulla talis confirmatio et sanctio occurrit.
100. (1) Compositis autem praedictis litibus, / dum Helena pergit
in Orientem, imperator ipse tendit in Italiam et viccennalia sua
celebrat Romae. (2) Interim gaudia haec maestissimis quibusdam
casibus temperantur. (3) Nam Constantinus vix Italiam ingressus
fuerat, cum Crispum Caesarem, filium suum primogenitum, ob
falsam criminis suspicionem veneno sustulit,
ao
dein propriam etiam
conjugem Faustam balneo calido suffocavit, atque alios quosdam
genere proximos (gentiles apud Sozom. lib. 1, c. 5) et amicos innumeros
(Eutrop. l. 10) occidi jussit, de quibus consule Baronium ad annum
324 sect. 5 et / sequ., qui utique testimoniorum (quae ibi adducit)
multitudine et evidentia victus cogitur haec agnoscere. (4) Rejicit
tamen factum ad annum 324, Chronicon Eusebii secutus, quod certo
erroneum est et hic proculdubio ab Hieronymo interpolatum, nam
Eusebius imperatorem summis semper laudibus extollere et ejus vitia
omnia celare solitus est.
[f. 57v]
[f. 56r]
[f. 57r]
ao
Artemius martyr sub Juliano, Hieronymus, Ammianus, Orosius, Aurel.
Victor, Eutropius aliique apud Baronium, an. 324.
Yah. 19
100. 3. Soz. HE 1, 5, 1 | Baron. Ann. 3, 324, 1-12
99. 3. conglutinantur] adstringuntur a. c. om. del. || 100. 1. compositis litibus] his
gestis imperator ex Oriente redit a. c. | autem] add. || 3. adducit] nomen a. c. | ag-
noscere] scripsi : agnosere leg. || 4. proculdubio] forte a. c.
Historia Eclesistica 377
99. (1) Despus de esto el emperador actu de nuevo como rbi-
tro de los egipcios, segn se dir ms adelante,
115
pero ese juicio se
distingue de ste en muchos aspectos. (2) ste tuvo lugar antes de
la expedicin de Helena, aqul despus. En ste el emperador llam
junto a s a los obispos en discordia; en aqul los obispos de un solo
partido vinieron por su propia iniciativa y slo Atanasio fue citado
del otro partido. (3) En ste se compuso la paz y se aplac con rega-
los y se dio unidad a los que estaban en discordia; en aqul se des-
pidi con ira y se reprimi a los adversarios de Atanasio. (4) En la
carta escrita en este tiempo a los egipcios el emperador confirma y
sanciona lo que haba decretado el Snodo de Nicea; en la que escri-
bi el emperador en aquel tiempo a los mismos no se encuentra tal
confirmacin y sancin.
100. (1) Pues bien, arregladas las luchas antes mencionadas, mien-
tras Helena se dirige al Oriente, el propio emperador marcha a Italia
y celebra sus vicenales en Roma. (2) Entre tanto estas alegras se ven
enfriadas por ciertos sucesos luctuossimos. (3) Pues apenas haba
llegado a Italia cuando Constantino elimin con veneno a su hijo
primognito, el csar Crispo, por la sospecha de una acusacin falsa;
ao
luego ahog a su propia mujer, Fausta, en un bao caliente, y mand
matar a algunos otros familiares (gentiles, en Sozm. lib. 1, c. 5) y a
innumerables amigos (Eutrop. l. 10); sobre esto consulta a Baronio
en el ao 324, seccin 5 y siguientes, que, sin duda vencido por la
multitud de testimonios (que aduce ah mismo) y por la evidencia,
se ve obligado a reconocer estos hechos. (4) Sin embargo, desplaza
el suceso al ao 324, siguiendo la Crnica de Eusebio, que con segu-
ridad est equivocada y contiene en ese lugar una interpolacin in-
troducida fuera de toda duda por Jernimo, pues Eusebio sola ele-
var al emperador siempre con las mayores alabanzas y ocultar todos
sus vicios.
ao
Artemio, mrtir bajo Juliano, Jernimo, Amiano, Orosio, Aurelio Vc-
tor, Eutropio y otros, en Baronio, an. 324.
115
Cf. 104-105.
378 Historia Ecclesiastica
(5) Tempus verum sic colligitur. (6) Sozomenes, lib. 1, c. 25, ex
legibus a Constantino et Crispo simul editis et notas temporum
nominaque legislatorum ferentibus, expresse testatur Crispum
desiisse anno vicesimo Constantini, qui quidem annus coepit 8 Kal.
Aug. A. C. 425, dum Synodus Nicaena sederet, quae et faesto
vicennalium Nicaeae celebrato interfuit. (7) Tradit etiam Zosimus
Constantinum haec facinora patrasse tunc cum Romam profectus
esset, et Gothofredus ex legibus Constantini loca ac tempora quibus
dabantur ferentibus cogitur agnoscere Constantinum non advenisse
Romam ante mensem Julium anni 326, proindeque rejicere facinora
haec in tempora proxime post Concilium illud Nicaenum, et
repudiare celeberrimum illud figmentum de baptismo Constantini,
quem Romae anno 324 ex occasione horum scelerum ad reatum ante
sessionem synodi diluendum celebrari volunt. (8) Praeterea
Marcellinus Polae in Istria peremptum Crispum scribit, atqui Pola
proxima est Aquileiae, ubi Constantinum mense Aprili anni 326
positum fuisse testatur Lex un. Siquis eam cujus tutor (Cod. Theod).
(9) Huic etiam tempori favet illud Baronii ann. 324 27 quo docet
ex Zosimo Osium jam ex Aegypto Romam rediisse. (10) Scilicet
Osius sub finem anni 324 ad imperatorem reversus et comitatum
secutus, primo Nicaeam, dein Romam perrexerat. (11) Denique
Idaciana consularia facinus in consulatum Constantini imp. 7 et
Constantii caes. (huic anno scilicet congruentem) referunt, quo et
Constantinum Romae vicennalia edidisse scribunt.
101. (1) Tam immania vero erant haec scelera, ut Ablavius, hoc
ipso anno 326 praefectus praetorio, ut docet Lex 6 de episcopis et
Lex 5 de naviculariis (quod superiorem chronologiam confirmat),
[f. 58r]
Yah. 19
100. 6. Soz. HE 1, 5, 2 || 7. Baron Ann. 3, 324, 10 | Goth. Chron. xxiv || 8. Amm. 14,
11, 20 | Cod. Theod. 9, 8, 1 || 9. Baron. Ann. 3, 324, 27 || 101. 1. Cod. Theod. 16, 2,
6; Cod. Theod. 13, 5, 5 || 1-2. Baron. Ann. 3, 324, 9
100. 6. 425] sic perperam pro 325 | quae et] q qu a. c. || 8. Marcellinus] Marcellinus
tradit a. c. | scribit] docet a. c. | siquis] * a. c. || 10. sub finem ad imperatorem] add.
| imperatorem] comitatum a. c. om. del. | reversus] rediens a. c. | et comitatum]
primo Nicae a. c. || 11. denique] adhaec Ida a. c. || 101. 1. hoc ipso praefectus
praetorio] (post haec add.) consul a. c. : vir apud Constantinum praecipuus et a. c. |
hoc ipso] hoc autem ipso a. c. | docet] docet ** a. c. | superiorem] add.
Historia Eclesistica 379
(5) En cuanto al tiempo, se calcula as. (6) Sozmeno (lib. 1, c. 25),
a partir de las leyes promulgadas juntamente por Constantino y
Crispo y que llevan escritas las fechas y los nombres de los legisla-
dores, atestigua expresamente que Crispo muri en el ao vigsimo
de Constantino, ao que empez el da octavo antes de las calendas
de agosto del A. C. 425,
116
mientras estaba reunido el Snodo de
Nicea, que tambin asisti a la celebracin festiva de los vicenales.
(7) Transmite tambin Zsimo que Constantino perpetr estos cr-
menes en la poca en que haba marchado a Roma, y Godofredo, a
partir de las leyes de Constantino, que llevan los lugares y las fechas
en que fueron promulgadas, se ve obligado a reconocer que Cons-
tantino no lleg a Roma antes del mes de julio del ao 326, y por
ello a desplazar estos crmenes hasta los tiempos inmediatamente
posteriores a aquel Concilio de Nicea y rechazar ese celebrrimo
invento del bautismo de Constantino, que pretenden que se celebr
en Roma en el ao 324 por motivo de estos crmenes para lavar su
culpabilidad ante la sesin de un snodo. (8) Adems, Marcelino
escribe que Crispo haba sido asesinado en Pola, Istria; ahora bien,
Pola est muy cerca de Aquilea, donde Constantino se haba insta-
lado el mes de abril del ao 326, segn prueba la ley Si a alguna
cuyo tutor (Cdigo Teodosiano). (9) Tambin esta fecha se ve favore-
cida por aquel lugar de Baronio (an. 324. 27) donde informa, a
partir de Zsimo, de que Osio ya haba partido de Egipto para
Roma. (10) Pues bien, Osio volvi junto al emperador hacia finales
del ao 324, y siguiendo su cortejo se dirigi primero a Nicea y
luego a Roma. (11) Finalmente, los Cmputos consulares de Idacio
refieren el crimen al sptimo consulado del emperador Constantino
y del csar Constancio (consulado que corresponde a este ao), por
lo cual tambin escriben que Constantino festej sus vicenales en
Roma.
101. (1) Pero tan enormes eran estos crmenes que Ablavio, pre-
fecto del pretorio ese mismo ao 326, segn informa la Ley 6 sobre
los obispos y la Ley 5 sobre los navieros (que confirma la cronologa
116
Evidente errata por 325.
380 Historia Ecclesiastica
postea vero consul, vir apud Constantinum praecipuus, disticho
Palatinis foribus affixo, vocarit haec tempora Neroniana, uti Sidonius
Apollinaris, auctor gravissimus, refert his verbis (Sidon. l. 5, epist. 8):
(2) Ut mihi, inquit, non figuratius Constantini domum vitamque
videatur vel pupugisse versu gemello consul Ablavius, vel
momordisse disticho tali clam Palatinis foribus appenso:
Saturni aurea saecula quis requirat?
Sunt haec gemmea, sed Neroniana.
Quia scilicet praedictus Augustus iisdem ferme temporibus
extinxerat conjugem Faustam calore balnei, filium Crispum frigore
veneni.
(3) Ad hoc distichon alludens Baronius (Baron. an. 324. 35),
dum de causa fugae Romani pontificis agit, vocat haec tempora
infaelicissima atque ea plane quae ore domesticorum meruerint
Neroniana vocari: (4) Quibus facile erat, inquit, fluctuantem
Constantini animum... levissimis suspicionibus in quosque optimos
agitari adeo ut, si deploratissimis hisce temporibus carissimus filius
Caesarum primus, amantissima uxor augusta et alii complures
necem ab irato principe subire coacti sint, quid mirum si Romanus
pontifex fugam capessere adactus sit, vel in ea quam antea ob
furorem gentilium captasset, sese cum suis hactenus continuare? (5)
Tempora plane (ut eadem saepe repetamus quae Ablavius testatur)
Neroniana erant. (6) Haec Baronius (Baron. an. 324. 17, 19, 27, 35),
qui et ex Glyca (Mich. Glyc. Hist. l. 4), Zosimo (Zosim. l. 2) et
traditione gentilium apud Sozomenem (Sozom. l. 1, c. 5), scribit
imperatorem ad gentilismum fere rediisse, et jam demum post
haec / facinora se totum ad Christianam religionem convertisse, ubi
flamines et Sopatrum, philosophum gentilem, de expiatione
peccatorum consulens, responsum tulisset non esse traditum
lustrationis modum qui tam foeda piacula posset eluere, ab Osio
vero confirmatum audivisset religionem Christianorum habere vim
abolendi quodcumque peccatum.
[f. 59r]
Yah. 19
101. 6. Baron. Ann. 3, 324, 17-35
101. 1 postea] postea a. c. ut uid. || 4. subire] subire * a. c.
Historia Eclesistica 381
arriba antes establecida), y luego cnsul, un hombre de influencia
ante Constantino, llam a estos tiempos neronianos en un dstico
clavado en la puerta del Palatino, segn refiere Sidonio Apolinar,
autor muy serio,
117
con estas palabras (Sidon. l. 5, epst. 8): (2) De
modo que no me parece que se tomara demasiada licencia potica
el cnsul Ablavio cuando atac con un verso doble la casa y la vida
de Constantino y lo zahiri con este dstico colgado a escondidas en
la puerta del Palatino:
Quin va a buscar los ureos siglos de Saturno?
Estos siglos son de gemas, pero de gemas neronianas.
Puesto que dicho Augusto aproximadamente en esos mismos
tiempos haba asesinado a su esposa Fausta con el calor del bao, y
a su hijo Crispo con el fro del veneno.
(3) Baronio, que alude a este dstico cuando trata sobre la huida
del pontfice romano, llama a estos tiempos infelicsimos y dignos
de ser llamados neronianos por sus sbditos: (4) En esos tiempos
era fcil, dice, que el fluctuante nimo de Constantino... se agitase
con las ms ligeras sospechas contra los mejores, hasta tal punto que,
si en estos tiempos tan deplorados fueron obligados a sufrir la muer-
te por el airado prncipe en primer lugar su hijo, el mayor de los
csares, y su amantsima y augusta esposa y luego otros muchsimos,
qu hay de asombroso si el pontfice romano se viera empujado a
emprender la huida, o bien a refugiarse con los suyos en el sitio
donde antes se haba escondido por el furor de los paganos? (5) Los
tiempos eran del todo neronianos, para repetir una vez ms aquello
que atestigua Ablavio. (6) Esto escribe Baronio, que tambin, a par-
tir de Glica, Zsimo y la tradicin de los paganos en Sozmeno, es-
cribe que el emperador casi regres al paganismo, y slo despus de
estos crmenes se convirti por entero a la religin cristiana, cuando,
al consultar a los flmines y al filsofo Spatro sobre la expiacin de
sus pecados, obtuvo la respuesta de que no se haba transmitido
ninguna forma de lustracin que fuera capaz de lavar pecados tan
horrendos, pero sin embargo oy de Osio la confirmacin de que la
religin de los cristianos tena el poder de borrar cualquier pecado.
117
As, auctor gravissimus lo llama Baronio en el pasaje citado.
382 Historia Ecclesiastica
102. (1) Neque sane isthaec a veritate prorsus aliena esse videntur.
(2) Nam qui auruspices non multo ante de aedibus suis fulmine
tactis consuli voluit et eorum sententias ad se transferri, quid mirum
si se aliis gentilium ritibus aliquando immiscuerit, et praesertim hoc
tempore ubi deterrimus factus est? (3) Neque est quod quisquam
objectet pietatem ejus erga Christianos, nam certe in ipsa Synodo
Nicaena nimium lusit et sub praetextu religionis paci reipublicae
studuit, ut ex hoc unico argumento satis manifestum est: (4) quod,
postquam Hosio auscultans et Eusebium propter societatem cum
Licinio aversatus deterruisset episcopos haud paucos Eusebio
adhaerentes ne venirent ad concilium, dein caeteros utriusque
partis, inter se vehementer contendentes, in sententiam, non in
quam illi sponte conspiraverant sed quam ipse prius elegerat, partim
fraudulentis interpretationibus, partim vero metu exilii uno die
pertraxerat, non erubuit consensum horum episcoporum pro
decisione Dei ipsius inspirante Spiritu Sancto patribus infusa
venditare. (5) Nam in epistola quam finita Synodo scripsit ad
Aegyptios, haec fatus est: Cum, inquit, trecenti et amplius
episcopi, tum ob modestiam, tum ob solertiam admirandi, unam
omnes et eandem fidem, / quae juxta veritatem et examen divinae
legis sola fides potest esse, unanimi sententia confirmarint...
revertamur ad carissimos fratres nostros a quorum consortio
impudens ille diaboli minister [Arius] nos separavit... (6) Nam quod
trecentis placuit episcopis nihil aliud existimandum est quam Dei
sententia, praesertim cum in tantorum virorum mentibus insidens
Spiritus Sanctus divinam voluntatem aperuerit. (7) Quocirca nemo
vestrum ambigat, nemo differat sed omnes ad veritatis viam redite.
(8) Haec ille, quae confer cum epistola quam scripsit contra Arium
ante sessionem synodi, et dic sodes siquid aliud imperator quam
histrionem egerit, paci reipublicae quomodocunque consulens.
[f. 60r]
Yah. 19
102. 5-7. Socr. Sch. HE 1, 9, 21-25
102. 4. se vehementer] sentententiam (sic) a. c. | decisione] deci*sione a. c. || 6.
aperuerit] apperuerit a. c. || 7. omnes] omnes * a. c.
Historia Eclesistica 383
102. (1) Y eso no parece enteramente ajeno a la verdad. (2) Pues
si quiso consultar a los arspices no mucho antes porque su casa
haba sido tocada por un rayo y quiso que le transmitiesen el pare-
cer de stos, qu tiene de sorprendente que alguna vez participase
en otros ritos de los paganos, y especialmente en aquel tiempo en
que degener tanto? (3) Y tampoco hay razn para que alguien
aduzca en contra su piedad hacia los cristianos, pues desde luego
en el propio Snodo de Nicea se comport con enorme frivolidad, y
so pretexto de la religin se afanaba por la paz del estado, como se
pone suficientemente de manifiesto por este nico argumento: (4)
al prestar odos a Osio y abominar de Eusebio por causa de su amis-
tad con Licinio, disuadi con amenazas a no pocos obispos del par-
tido de Eusebio de acudir al concilio, y luego a los dems de ambos
partidos, que disputaban entre s con vehemencia, los llev en un
solo da a aceptar no el parecer en el que ellos por su voluntad se
haban puesto de acuerdo, sino el que l mismo haba elegido antes,
y ello en parte con interpretaciones fraudulentas y en parte con el
miedo al exilio; y a continuacin no le dio vergenza decir pblica-
mente que se haba llegado al consenso de estos obispos por la de-
cisin de Dios, que haba sido insuflada en los padres por inspira-
cin del Espritu Santo. (5) Pues en la carta que al concluir el snodo
escribi a los egipcios dijo lo siguiente: Puesto que, dice, ms de
trescientos obispos, admirables tanto por su mesura como por su
inteligencia, han confirmado todos con parecer unnime una misma
fe, la nica fe posible conforme a la verdad y al examen de la ley
divina... volvmonos hacia nuestros queridsimos hermanos de cuya
concordia nos separ aquel desvergonzado ministro del diablo
[Arrio]... (6) Pues lo que pareci bien a trescientos obispos no debe
considerarse sino el parecer de Dios; especialmente cuando el Esp-
ritu Santo dio a conocer la voluntad divina instalndose en las men-
tes de tan grandes varones. (7) Por ello, que ninguno de vosotros
dude, que ninguno difiera, sino volved todos al camino de la ver-
dad. (8) Esto escribe l; compralo con la carta que escribi contra
Arrio antes de la sesin del snodo y di por favor si el emperador
hizo otra cosa distinta que el papel de un actor, empeado slo en
mirar por la paz del estado fuera como fuese.
384 Historia Ecclesiastica
103. (1) Haud crediderim tamen cum Baronio quod imperator
post admissa praefata scelera declinaverit ad religionem gentilium.
(2) Ex lustratione quam ambiebat, hoc non potest concludi, siquidem
se ritibus gentilium superioribus annis immiscuerit, ubi ingentia
beneficia quibus Christianos afficiebat satis ostendebant eum tum
Christianum fuisse; sed hoc potius dicendum videtur, quod cum
fuerit princeps nominis ac gloriae studiosissimus et hactenus
utriusque religionis arbitrum se praebuerit, atque populus gentilis
hac tempestate multo numerosior extiterit quam Christianus, apud
illos se purgare statuit, non tam religionis gratia quam ad infamiam
delendam. (3) Quod cum assequi non posset, odium omne convertit
in istam religionem, opes idolis mox detrahit, inhibet sacrificia, idola
ipsa cum aris evertit, et sui nominis urbem Christianam extruit quae
Romae gentilis esset aemula. / (4) Unde non mirum est si gentiles
eum a tempore lustrationis denegatae ab eorum religione ad
Christianam se contulisse scripserint. (5) Caeterum infaelicia illa
facinora quae elui desiderabat, an magno Dei judicio vel secus
evenerint, sit aliorum judicium.
104. (1) In contentione illa quae nata est ex ordinatione Athanasii,
Meletiani simul cum caeteris commoti fuerant. (2) Hi quidem
tempore ordinationis aberant Alexandria, ut episcopi Aegyptii in
epistola synodica apud Athanasium testantur (in Apologia secunda),
omnem quippe eligendi et ordinandi potestatem Synodus Nicaena
eis ademerat, aliudve quicquam sine consensu aliorum episcoporum
agendi. (3) Hi igitur cum titulum tantum, non auctoritatem
episcopalem, ex decreto synodali sortirentur, non adierant
imperatorem cum caeteris, quantum animadverto, neque una
conciliati fuerant, sed Athanasium tenentes excommunicatum
seorsim collectas agebant. (4) Et contra Athanasius eos vi aggressus
ad communionem impellere cogitabat, unde mox gravissimaeque
[f. 61r]
Yah. 19
104. 2. Cf. Ath. Al. Apol. sec. 59, 4
103. 3. sui nominis] add. || 5. caeterum] caeterum * a. c. | an magno] casu aliquo
a. c. | an] add. | sit aliorum] penes alios esto a. c. || 104. 1. in] in * a. c. | nata] secu-
ta a. c. | ex] add. | simul] cum a. c. || 2. aberant] aberant * a. c. | ademerat] ademerant,
ut et a. c. | consensu] consensu ep a. c. | agendi] ge a. c. || 3. quantum animadverto]
add. | tenentes... agebant] tenebant... agentes a. c.
Historia Eclesistica 385
103. (1) Sin embargo, yo no creera como Baronio que el empera-
dor se volviera a la religin de los paganos despus de cometer los
crmenes antes mencionados. (2) De la purificacin que deseaba no
puede concluirse esto, dado que haba participado de los ritos de
los paganos en los aos anteriores, en los que los enormes beneficios
con los que obsequiaba a los cristianos prueban suficientemente que
era cristiano por entonces, sino que ms bien parece que debe de-
cirse que, al ser un prncipe tan deseoso de renombre y de gloria, y
como hasta ese momento se haba prestado como rbitro entre am-
bas religiones y el pueblo pagano era en esa poca mucho ms nu-
meroso que el cristiano, decidi purificarse entre aqullos no tanto
por razn de religin sino para borrar su infamia. (3) Al no lograrlo
volvi todo su odio contra esa religin, retir y prohibi en seguida
las ofrendas a los dolos, prohbe los sacrificios, derrumba los pro-
pios dolos junto con sus altares y hace construir una ciudad cristia-
na con su propio nombre para que rivalizase con la Roma pagana.
(4) Por lo que no resulta sorprendente que los paganos escribieran
que se pas de su religin a la cristiana desde el momento en que
se le neg la purificacin. (5) Por lo dems, si aquellos infelices cr-
menes que deseaba purificar acontecieron de acuerdo con el gran
juicio de Dios o no, dejo que otros lo juzguen.
104. (1) En aquella contienda que naci de la ordenacin de Ata-
nasio los melecianos haban quedado tan turbados como los dems.
(2) stos por cierto no estaban en Alejandra en el momento de la
ordenacin, segn atestiguan los obispos egipcios en la carta sin-
dica que recoge Atanasio (en la Apologa segunda), pues el Snodo de
Nicea les haba quitado toda facultad de elegir y de ordenar as
como de llevar nada a cabo sin el consenso de los dems obispos.
(3) As que stos, dado que por el decreto sinodal se les haba asig-
nado slo el ttulo de obispos pero no la autoridad episcopal, no se
haban dirigido al emperador junto con los dems, por cuanto pue-
do deducir, ni se haban puesto de acuerdo con ellos, sino que man-
teniendo excomulgado a Atanasio celebraban sus reuniones por
separado. (4) Por el contrario Atanasio, atacndolos con violencia,
pensaba forzarlos a la comunin, por lo que en seguida surgieron
386 Historia Ecclesiastica
inter hos turbae conflatae sunt. (5) Qua de causa Athanasius sic in
eos invehitur (Apol. 2): A Synodo Nicaena, inquit, nondum
quinque menses praeterierant cum beatus Alexander mortem obiit.
(6) Meletiani autem, quos et quietos et gratos esse oportuit quod
aliquo saltem modo recepti essent, more canum, non obliti vomitus
sui, rursus Ecclesias perturbare incoeperunt. (7) Ita ille,
commotionem reliquorum episcoporum qui mox ad concordiam et
amicitiam rediere tacens.
(8) Epiphanius vero quae Athanasius vicissim in Meletianos
gesserat sic perstringit: Athanasius, inquit, mox ut episcopus
creatus est, vehementi religionis ardore aestuans ac deplorando
Ecclesiae statu commotus, cum ubique conventicula ac populi
divortia a Meletianis fierent..., Ecclesias consociare et ad concordiam
redigere cupiens, increpandi, comminandi et hortandi finem nullum
faciebat, auscultante nemine. (9) Ex quo omnes illae contra / ipsum
turbae conflatae ac comparatae sunt ob eximium illius ardorem ac
studium divinitus in eum a Deo collatum (Epiphan. Haeres. 69).
(10) In alio loco idem Epiphanius haec plenius describit, in
Alexandrum tamen conferens quae conveniebant Athanasio: (11)
Alexander, inquit, post Meletii confessoris obitum, adversus
Ecclesiae schisma vehementi quodam ardore succensus, Meletianos,
qui privatos conventus habebant, agitare ac vexare iisque vim
adhibere coeperat, ne ab una eademque Ecclesia contumaciter
desciscerent; illi contra detrectantes tumultuari ac perturbare omnia.
(12) Quare persequente eos et urgente acrius Alexandro, nonnulli e
sectae primariis ac pietate et virtute facile principes, ut iis incommodis
mederentur, ad comitatum profecti sunt ut imperatori supplicarent
ab eoque privatorum conventuum sine illo impedimento facultatem
obtinerent. (13) Ex his praecipui erant Paphnutius quidam, vir
magnus et anachoreta et confessor; cum eo erat et Joannes, illorum
[f. 62r]
Yah. 19
104. 5-6. Ath. Al. Apol. sec. 59, 3-4 || 8-9. Epiph. Const. Haer. 68, 7, 5-7 || 10-15.
Epiph. Const. Haer. 68, 5-6, 2
104. 7. et amicitiam] add. | rediere] redierunt a. c. || 8. ecclesias] ille ecclesias a. c. |
faciebat] scripsi : facienbat (sic) leg. || 9. divinitus... a Deo] divinitus a Deo... a. c. ||
12. Alexandro] scripsi : Alexando leg.
Historia Eclesistica 387
tumultos entre stos, y muy graves. (5) Por esta razn Atanasio arre-
mete as contra ellos (Apol. seg.): Desde el Snodo de Nicea, dice,
todava no haban transcurrido cinco meses cuando el bienaventu-
rado Alejandro encontr la muerte. (6) Y los melecianos, que hubie-
ra convenido que se hubiesen estado quietos y agradecidos, porque
al menos se les haba readmitido de algn modo, en vez de eso,
como perros, sin olvidar su vmito, empezaron de nuevo a pertur-
bar las iglesias . (7) As escribe l, sin mencionar la conmocin de
los restantes obispos que en seguida volvieron a la concordia y a la
amistad.
(8) Pero Epifanio resume as lo que a su vez Atanasio haba lle-
vado a cabo contra los melecianos: Atanasio, dice, en cuanto fue
hecho obispo, inflamado por el vehemente ardor de la religin y
conmovido por la deplorable situacin de la Iglesia, puesto que por
todas partes los melecianos creaban conventculos y dividan al pue-
blo..., en su deseo de unir las Iglesias y reconducirlas a la concordia
no dejaba de increpar, amenazar y exhortar, sin que nadie le pres-
tara odos. (9) Y por causa de ello se avivaron y aprestaron contra
l todas aquellas turbas, debido a su elevado ardor y afn puesto
en l divinamente por Dios (Epif. Herejas, 69). (10) En otro lugar el
mismo Epifanio describe esto con ms detalle, aunque atribuyendo
a Alejandro lo que corresponda a Atanasio: (11) Alejandro, dice,
despus de la muerte del confesor Melecio, encendido por un ve-
hemente ardor contra el cisma de la Iglesia, empez a agitar y a
hostigar a los melecianos, que celebraban reuniones exclusivas, y
a emplear la violencia contra ellos para que no intentasen contumaz-
mente separarse de la nica y la misma Iglesia; ellos, por el contra-
rio, resistindose, lo alborotaban y perturbaban todo. (12) Por ello,
puesto que Alejandro los persegua y apremiaba con demasiada
dureza, algunos principales de la secta, lderes fcilmente por su
piedad y virtud, para remediar estas molestias marcharon a la corte
para suplicar al emperador y obtener de l la facultad de celebrar
sin aquel impedimento sus reuniones exclusivas. (13) De stos el
ms notable era un cierto Pafnucio, gran varn, anacoreta y confe-
sor; con l estaba tambin Juan, obispo de ellos, y asimismo tambin
388 Historia Ecclesiastica
episcopus, necnon et Callinicus, Peleusii episcopus, cum aliis
quibusdam qui hujus concilii participes fuerant, qui cum ad
imperatorem venissent et adire vellent, pulsi ac rejecti sunt. (14)
Nam Palatini, audito Meletianorum nomine, quid hoc sibi vellet
ignorantes adire principem minime permiserunt. (15) Inter haec
Paphnutius, Joannes et caeteri, Constantinopoli et Nicomediae
diutius moram habentes, cum Eusebio, Nicomediae episcopo,
familiaritatem contrahunt eique rem omnem aperiunt..., per
hunc conciliari se imperatori ac perduci postulantes. Ita Epiphan.
Haeres. 68.
(16) Caeterum Meletius obiit statim post Alexandrum, relinquens
sucessorem Joannem, cum Athanasium pro episcopo non agnosceret.
(17) Epiphanius vero per errorem / produxit vitam Alexandri ad
annos aliquot ultra Concilium Nicaenum et inde huic adscripsit
praefata, quae sedente Athanasio gesta sunt. (18) Et quidem profectio
Paphnutii, Joannis et sociorum ad imperatorem contigit anno 328,
quo solo inter Concilium Nicaenum et Tyrium constitit imperator
Nicomediae, ut ex legibus ejus tempora et loca ubi consistebat
ferentibus videre est apud Gothofredum in Chron. Cod. Theod; quo
etiam primum Constantinopoli consistere coepit, fundamenta ejus
jaciens.
105. (1) Profecti sunt autem Meletiani ad imperatorem non
tantum libertatis impetrandae gratia, sed maxime ut Athanasio
crimina quaedam objicerent, sicut refert Athanasius ipse ad hunc
modum: (2) Meletiani, ait, tale crimen per Isionem, Eudaemonem
et Callinicum de vestibus lineis ementiuntur quasi ego canonem
ejusmodi tributi Aegyptiis inducerem et primus omnium exigerem.
(3) Sed id frustra fuit, presbyteri enim nostri Apis et Macarius, qui
ibi forte praesentes aderant, eos audiente imperatore de calumnia
[f. 63r]
Yah. 19
104. 10-15. Epiph. Const. Haer. 68, 5-6, 2 || 18. Goth. Chron. xxx || 105. 1-6. Ath. Al.
Apol. sec. 60, 2-4
104. 15. conciliari] conciliari * a. c. || 17. errorem] inadvertentiam a. c. : errorem a. c.
|| 18. Joannis] add. | quo solo... imperator] quo imperator solo... a. c. | Nicomediae]
Nicomediae quam Constantinopoli a. c. | legibus] datis a. c. | ejus] add. | apud
Gothofredum] in Goth a. c. || 105. 1. gratia] gratiae a. c. | objicerent] scripsi : objice-
ret leg. || 2. ait] ait *** a. c.
Historia Eclesistica 389
Calnico, obispo de Peleusio, junto con algunos otros que haban
participado en esta reunin; y cuando stos haban llegado donde
estaba el emperador y quisieron tener audiencia con l fueron ex-
pulsados y rechazados. (14) Pues al or en el Palatino el nombre de
los melecianos, al no saber qu quera decir eso no les permitieron
comparecer ante el prncipe. (15) Entre tanto, Pafnucio, Juan y los
dems, demorndose ms tiempo en Constantinopla y Nicomedia,
contrajeron familiaridad con Eusebio, el obispo de Nicomedia, y le
revelaron todo el asunto..., pidindole que sirviera de intermediario
para reconciliarse con el emperador y poder llegar hasta l. As
escribe Epifanio, Herejas, 68.
(16) Por lo dems, Melecio muri inmediatamente despus de
Alejandro y dej como sucesor a Juan, dado que no reconoca a
Atanasio como obispo. (17) Sin embargo Epifanio por error alarg
en sus escritos la vida de Alejandro hasta algunos aos ms all del
Concilio de Nicea, y de ah que le adscribiera a ste los hechos antes
mencionados, que se llevaron a cabo bajo el obispado de Atanasio.
(18) Y sin duda la marcha de Pafnucio, Juan y sus aliados ante el
emperador ocurri en el ao 328, el nico entre el Concilio de Nicea
y el de Tiro en el que el emperador residi en Nicomedia, como
puede verse por sus leyes, que llevan las fechas y los lugares en que
estaba residiendo, en Godofredo, Cronicn del Cdigo Teodosiano; ste
fue tambin el ao en el que ech los cimientos de Constantinopla
y empez a residir en ella.
105. (1) Los melecianos marcharon ante el emperador no slo
para conseguir libertad, sino sobre todo para formular ciertas acu-
saciones contra Atanasio, segn refiere el propio Atanasio del modo
siguiente: (2) Los melecianos, dice, se inventan la siguiente acu-
sacin a travs de Isin, Eudemon y Calnico: que yo les haba
impuesto el canon de un tributo sobre las ropas de lino a los egip-
cios y que haba sido el primero en exigir un tributo as. (3) Pero
eso fue en vano, pues nuestros presbteros Apis y Macario, que por
casualidad se hallaban all presentes, los rebatieron en audiencia
390 Historia Ecclesiastica
vicerunt. (4) Imperator autem damnato Isione me literis ad se
accersit. (5) Re cognita Eusebius iis auctor est ne loco se moveant.
(6) Ex ejus consilio rem apud Caesarem novis criminibus tentant,
accusantes Macarium de calice; mihi autem non quodvis crimen,
sed quod maximum omnium est imposuere, quasi hostis imperatoris
crumenam auri Philumeno cuidam misissem.
(7) Haec ille, in quibus tamen referendis insignis vafricies elucescit.
(8) Cur enim, quaeso, imperator Athanasium advocaret si Apis et
Macarius accusationem de lineis vestibus modo delevissent, reliqua
autem crimina nondum fuissent objecta, sed Meletiani condemnati ac
dimissi jam domum redituri essent? (9) Certe imperator accersivit
Athanasium ut accusationibus Meletianorum responderet. (10) Potuit
tamen, audita parte accusationum, caeteras differri jubere ad usque
adventum Athanasii, ut pars utraque simul audiretur.
(11) Sed magis miror quod Athanasius finxerit Meletianos, audita
Athanasii citatione, discessum fugamve ornasse et solis / Eusebii
monitis detentos e loco non movisse. (12) Si hi Athanasium ea de
causa accusaverant ut is in judicium vocaretur, scientes absentem
non posse judicari, si imperator eorum opera Athanasium accersiverat
ut inter utrumque ille judicaret, nonne aeque persistere tenerentur
atque Athanasius accedere? (13) Nonne hunc congressum
expectabant? (14) Quomodo igitur ad fugam parati? (15) Quam
puerile hoc commentum? (16) Sed si fuisset, unde, quaeso,
innotuerint Athanasio secreta concilia adversariorum? (17) Qui talia
ascribit adversariis quorum notitiam habere non possit (quod
Athanasio familiare est), eo ipso ostendit se fingere.
[f. 64r]
Yah. 19
105. 1-6. Ath. Al. Apol. sec. 60, 2-4
105. 6. misissem] mississem a. c. || 8. objecta] objecta * a. c. | condemnati ac] add. |
dimissi] dismissi a. c. || 9. certe] non a. c. | accusationibus] ob a. c. ut uid. || 10.
potuit tamen] licet forte a. c. | jubere] scripsi : juberet leg. || 11. discessum fugamve
ornasse] discessum ornasse a. c. om. del. : discessuros fuisse a. c. || 12. si hi] cum a. c.
| accusaverant] accusavissent a. c. | si
2
] et a. c. | accersiverat] accersivisset a. c. | ut
inter utrumque... judicaret, nonne] add. | judicaret] jam judicaret a. c. | accedere]
accedere * a. c. || 14. parati] parati? sed si ita fuisset a. c. || 16. innotuerint adver-
sariorum] adversariorum secreta concilia Athanasio innotuerint a. c. | Athanasio] *
Athanasio a. c. || 17. qui] certe qui a. c. | notitiam] notitiam ad eum a. c. | possit]
potest a. c. | quod] * a. c. | eo] hoc a. c. |
Historia Eclesistica 391
ante el emperador probando que era una calumnia. (4) Y el em-
perador, condenado Isin, me hizo llamar por medio de una carta.
(5) Al enterarse del hecho, Eusebio fue el que los convenci de que
no se movieran del lugar. (6) Por decisin suya probaron suerte ante
el Csar con nuevas acusaciones, acusando a Macario de lo del cliz,
y contra m dirigieron no cualquier acusacin, sino la mayor de
todas: que como enemigo del emperador le haba enviado a cierto
Filomeno una bolsa con oro.
(7) Esto escribe l; sin embargo, en el relato se deja ver su insigne
astucia. (8) En efecto, por qu, pregunto, el emperador iba a llamar
a Atanasio si Apis y Macario ya haban borrado la acusacin de las
ropas de lino y las dems acusaciones todava no se haban formu-
lado, sino que los melecianos, condenados y despedidos, ya iban a
regresar a su pas? (9) Sin duda el emperador hizo venir a Atanasio
para que respondiera a las acusaciones de los melecianos. (10) Sin
embargo s pudo ser que, una vez oda una parte de las acusaciones,
ordenara diferir las dems hasta la llegada de Atanasio, para escu-
char a ambas partes a la vez.
(11) Pero ms me sorprende que Atanasio se inventara que los
melecianos, al or que se le haba citado, preparasen su marcha, o
su huida, y que finalmente no se movieran slo porque los detuvie-
ron los consejos de Eusebio. (12) Si stos haban acusado a Atanasio
para que fuera llamado a juicio, sabiendo que no poda juzgarse a
un ausente; si el emperador, por causa de ellos, haba hecho venir a
Atanasio para juzgar l entre ambos, no estaban tan obligados a
quedarse como Atanasio a venir? (13) No estaban esperando ese
encuentro? (14) Cmo, pues, iban a preparar la huida? (15) Cun
pueril es este invento? (16) Pero si hubiese sido as, cmo, pregun-
to, iba a conocer Atanasio las reuniones secretas de sus adversarios?
(17) Quien atribuye a sus adversarios cosas de las que no puede
tener conocimiento (cosa que es habitual en Atanasio), por eso mis-
mo muestra que est inventndoselas.
392 Historia Ecclesiastica
106. (1) Jam vero, quod ad objecta crimina attinet, qualia fuerint
illa duo de vestibus lineis ac de crumena auri, nemo satis prodidit
(neque enim Athanasius in referendis adversariorum accusationibus
omnino sincerus esse solet); (2) illud vero de calice Athanasius cum
suis sequacibus hoc modo describunt.
107. (1) Mareotis regio quaedam Alexandrina est ubi Meletius
ab initio schisma non induxerat. (2) In pago quodam istius regionis
Ischyras quidam, quem Colluthi presbyterum perhibebant, ad
Meletianos defecerat et populos ibi congregabat. (3) Cum id
Athanasio tum Ecclesias perlustranti renunciatum esset, ille
Macarium presbyterum ablegat ad Ischyram accersendum
(Athanas. Apolog. 2). (4) Ischyras autem morbo decumbebat in
cubiculo (Athanas. ib. et Acta Tyria ibidem a Julio papa et Concilio
Serdicensi citata). (5) Quare Macarius cum quibusdam de populo
in locum sacrum irrumpens mysticum calicem confregit, unde
jurgium et pugna inter hos et populos Meletianorum conflata
(Epiphan Haeres. 68), gentilibus etiam concurrentibus qui postea
una cum Christianis testes hujus rei extitere. (6) Mensam sacram
praeterea idem Macarius evertit (Aegyptii apud Athanas. Apol 2).
(7) Haec Athanasiani, et recte quidem nisi quod Athanasius post
mortem testium ad crimen minuendum finxit se non adfuisse ubi
Macarius calicem fregit, uterque enim a Meletianis de hoc crimine
accusabantur.
108. (1) Imperator igitur Psammathiae causa audita Meletianos
ut calumniosos rejecit, Athanasium in patriam redeuntem cum
epistola ad populos remisit (Athanas. Apolog. 2). (2) In qua tamen
epistola non affirmat Meletianos falsitatis convictos fuisse, sed eos
[f. 65r]
Yah. 19
107. 1-4. Ath. Al. Apol. sec. 63 || 5. Epiph. Const. Haer. 68, 7, 6. || 6. Cf. Ath. Al. Apol.
sec. 83, 2 || 108. 1. Ath. Al. Apol. sec. 60, 4
106. 1. omnino] * a. c. || 2. Athanasius describunt] hujusmodi erat a. c. | cum suis]
* a. c. | sequacibus] add. || 107. 3. tum] scripsi : tun a. c. || 5. mysticum] add. | etiam]
praeterea a. c. || 7. haec Athanasiani accusabantur] et summam hujus criminis
Meletiani in Athanasium referebant aeque ac in Macarium (quasi del.) (sive quod
hic adfuit ut mihi videtur sive quod add.) hujus (tantum add.) mandatis obtempe-
rans Macarius locum sacrum violavit a. c. | adfuisse] adfuisset a. c. ut uid. || 108. 1.
redeuntem] scripsi : redeuntum leg.
Historia Eclesistica 393
106. (1) Pues bien, en cuanto atae a las acusaciones que se for-
mularon, nadie ha aclarado suficientemente en qu consistan esas
dos sobre las ropas de lino y sobre la bolsa de oro (y Atanasio, en
efecto, no suele ser claro en absoluto a la hora de referir las acusa-
ciones de sus adversarios); (2) en cuanto a la del cliz, Atanasio y
sus secuaces la describen del modo siguiente.
107. (1) Maretide es una regin alejandrina donde Melecio no
haba introducido el cisma desde el comienzo. (2) En cierta aldea de
esa regin un tal Isquiras, a quien presentaban como presbtero de
Coluto, se haba pasado a los melecianos y estaba congregando all
a gente. (3) Cuando se le anunci esto a Atanasio, que estaba enton-
ces recorriendo las Iglesias, manda al presbtero Macario que haga
venir a Isquiras (Atanas. Apol. seg.). (4) Pero Isquiras yaca enfer-
mo (Atanasio ah mismo y las Actas de Tiro citadas ah por el papa
Julio y el Concilio de Srdica). (5) Por ello Macario, irrumpiendo
con algunos del pueblo en el lugar sagrado, rompi el cliz del mis-
terio, por lo que se form un altercado entre stos y la gente de los
melecianos (Epifanio, Herejas, 68), concurriendo tambin paganos
que despus fueron testigos de este hecho junto con los cristianos.
(6) Adems, el mismo Macario derrib una mesa sagrada (los
egipcios en Atanasio, Apol. seg.).
(7) Esto dicen los atanasianos, y sin duda con razn, salvo que
Atanasio, despus de la muerte de los testigos, para disminuir la
acusacin se invent que l no estaba presente cuando Melecio rom-
pi el cliz, pues los melecianos acusaban de esto a los dos.
108. (1) As que el emperador, al or la causa en Psamatia, re-
chaz a los melecianos como calumniadores y reenvi a Atanasio a
su patria con una carta al pueblo (Atanasio, Apol. seg.). (2) Sin em-
bargo en esta carta no afirma que los melecianos fuesen convictos
394 Historia Ecclesiastica
tantum ut invidiosos et fidei circumventores accusat et in Athanasio
propriam existimationem attingi asserit, ut videre est in ipsa epistola
quae extat apud Athanasium in Apol. 2. (3) Erat autem Psammathia
suburbanum Nicomediae (Socr. l. 1, c. 27), ubi imperator, uti
diximus, consistebat anno 328.
109. (1) Eodem tempore vel non multo post Eusebius Nicomediae
et Theogonius Nicaeae in exilium missi sunt, eo quod cum
Alexandrinis quibusdam, qui ob fidem deportati fuerant in
Bithyniam, communicabant et causa Meletianorum non desisterent
favere. (2) Philostorgius quidem refert horum exilium ad tertium
mensem a Concilio Niceno, sed in eo certe fallitur, nam Athanasius
scribit Eusebium ab ipsa morte Alexandri consilium et foedera
secreto iniisse cum Meletianis. (3) Figmentum quidem est hoc
Athanasii, ut fere sunt omnia quae contra inimicos scribit. (4) Etenim,
praeterquam quod Epiphanius rem aliter describit, unde, quaeso,
secretissima Eusebii et Meletianorum consilia innotescerent? (5) Qui
ea de inimicis refert quorum notitiam habere non potest, hoc ipso
demonstrat se somniari. (6) Sed quamvis hoc figmentum sit, tamen
figmento non locus fuisset si Eusebius eo tempore exulasset. (7)
Exulantibus autem Eusebio et Theogonio, imperator misit ad
Nicomedienses epistolam cujus priorem partem supra posui,
reliquam quae ad praesens negotium spectat hic subjicio (extat apud
Theod. l. 1, c. 20)
:
(8) ... Id unum, inquit, metuo, id recogito, quod vos in
societatem criminis vocari video. (9) Per institutionem enim ac
perversam Eusebii doctrinam conscientiam a veritate aversam
induistis.
ap
(10) Sed haudquaquam tarda erit curatio, si episcopo
[f. 64v]
ap
NB In civitatibus Eusebianorum concordia et unanimitas, in Athanasia-
nis solis populorum discordia.
Yah. 19
108. 3. Socr. Sch. 1, 27, 10 || 109. 2. Philost. HE 2, 7 || 8-17. Tdht. HE 1, 20, 3-10
108. 3. suburbanum] * suburb* a. c. | anno] anno anno a. c. || 109. 1. Alexandrinis]
ex a. c. | fuerant] fuerant com a. c. | communicabant] communicati fuerant a. c. |
non desisterent favere] favere non desisterent a. c. || 2. a concilio] post a. c. | scri-
bit] certe scribit a. c. | Eusebium] ab a. c. | et foedera] add. || 3. inimicos] Eu a. c. ||
4. praeterquam] quamvis * a. c. | unde] * a. c. || 6. quamvis] fi a. c. | figmentum]
somnium a. c. : figmentum a. c. || ap. Athanasianis] reliquis a. c.
Historia Eclesistica 395
de falsedad, sino que slo los acusa como envidiosos y comerciantes
de la fe, y afirma que en Atanasio tocan su propia estima, como
puede verse en Atanasio, Apol. seg. (3) Psamatia, por cierto, era un
arrabal de Nicomedia (Scr. l. 1, c. 27), donde, como hemos dicho,
resida el emperador en el ao 328.
109. (1) En ese mismo tiempo o no mucho despus, Eusebio de
Nicomedia y Teogonio de Nicea fueron enviados al exilio porque
mantenan comunin con unos alejandrinos que haban sido exilia-
dos a Bitinia por causa de su fe, y porque no dejaban de apoyar la
causa de los melecianos. (2) Filostorgio sita el exilio de stos en el
tercer mes despus del Concilio de Nicea, pero en eso sin duda se
equivoca, pues Atanasio escribe que Eusebio desde la misma muer-
te de Alejandro se confabul con los melecianos e hizo pactos secre-
tos con ellos. (3) Sin duda sta es una invencin de Atanasio, como
lo es casi todo cuanto escribe contra sus enemigos. (4) Pues en efec-
to, aparte de que Epifanio describe el asunto de otra forma, cmo,
pregunto yo, se haba enterado de estos secretsimos planes de Eu-
sebio y los melecianos? (5) Quien refiere de los enemigos aquello de
lo que no puede tener conocimiento, por esto mismo demuestra que
est soando.
118
(6) Pero aunque esto sea una invencin, sin embar-
go no habra habido lugar para esa invencin si Eusebio hubiese
estado en el exilio en ese tiempo. (7) Encontrndose pues en el exilio
Eusebio y Teogonio, el emperador enva a los nicomedienses una
carta cuya primera parte reproduje arriba,
119
y la restante, que se
refiere a este asunto, la aado aqu (se conserva en Teod. l. 1, c. 20):
(8) Slo eso, dice, temo, slo tengo esto en el pensamiento:
que veo que os llaman a una alianza con el crimen.
ap
(9) En efecto,
por la institucin y la perversa doctrina de Eusebio habis adoptado
una consciencia apartada de la verdad. (10) Pero en modo alguno
llegar tarde la cura, si ahora por fin aceptis a un obispo fiel y
ap
Ntese que en las ciudades de los eusebianos hay concordia y unani-
midad, slo en las atanasianas hay discordia entre el pueblo.
118
Cf. 105, 17.
119
Cf. 32, 41-46.
396 Historia Ecclesiastica
fideli ac syncero nunc tandem accepto, ad Deum oculos convertatis.
(11) Quod quidem jam in vestra est potestate et ex vestro judicio
pendere jamdudum oportuit, nisi supra memoratus Eusebius, illis
tunc mire eum adjuvantibus, huc venisset et rectum ordinem
disciplinae conturbasset...
aq
(12) Quid nuper una cum Theogonio,
dementiae suae socio, admiserit, quaeso, accipite. (13) Alexandrinos
quosdam qui a nostra fide desciverant huc abduci praeceperam,
propterea quod eorum opera ac ministerio discordiae fax excitabatur.
(14) Verum isti egregii scilicet episcopi, quos synodi clementia ad
agendam paenitentiam servaverat, non solum / istos susceperunt et
apud se tuto degere jusserunt, sed etiam malitiae illorum socios se
ac participes adjunxerunt. (15) Quamobrem adversus ingratos istos
id agere decrevi: abreptos videlicet quam longissime deportari
jussi... (16) Siquis vero mentionem illarum pestium facere aut in
laudem eorum temere excitari praesumpserit, statim opera famuli
Dei, hoc est nostri, audacia ejus comprimetur. (17) Divinitas vos
conservet, fratres dilectissimi.
110. (1) Hac tempestate, scilicet anno / 329 vel 339,
ar
celebratum
est Concilium Antiochenum episcoporum 250 (Niceph. l. 8, c. 45),
in quo Eustathius, urbis illius episcopus, depositus fuit ob
Sabellianismum (Socr. l. 1, c. 24; Sozom l. 2, c. 18), stuprum (Philostorg.
[f. 65v]
[f. 65r]
aq
Sensus esse videtur quod Eusebius, ubi primum Meletianis favere de-
prehensus est, relegandus fuisset, nisi mox perrexisset ad imperatorem,
aliis episcopis Orientis eum valde adjuvantibus, et effecisset ut causa Me-
letianorum, cujus patrocinio rectum ordinem disciplinae conturbavit,
prius audiretur.
ar
Vide ea quae de tempore hujus concilii Valesius annotationibus in Vit.
Const. l. 3, c. 59 disputavit contra Baronium.
Yah. 19
109. 8-17. Tdht. HE 1, 20, 3-10 || 110. 1. Niceph. HE 8, 45 | Socr. Sch. HE 1, 24; Soz.
HE 2, 18, 4 2, 19, 1 | Philost. HE 2, 7; Thdt. HE 1, 21, 9 | Ath. Al. H.Ar.Ep. 4, 1 || ar.
Vales. Annot. in Eus. 1127C-D
109. 15. videlicet] scilicet a. c. || 17. fratres] scripsi : frates leg. || 110. 1. hac] *** a. c.
| scilicet] nempe in f. 65r a. c. | 339] sic perperam pro 330 (cf. fontem) | episcoporum
c. 45] add. | c. 27] c. 27 * a. c. || aq. mox] add. | cujus] * a. c.
Historia Eclesistica 397
honrado y volvis los ojos a Dios, (11) algo que est en vuestras
manos y que ya desde hace tiempo debera haber dependido de
vuestro juicio, si no fuera porque el antes mencionado Eusebio, con
la asombrosa ayuda de aqullos entonces, lleg aqu y perturb el
orden recto de la disciplina...
aq
(12) Enteraos, por favor, de lo que
hace poco ha hecho con Teogonio, aliado de su demencia. (13) Haba
dado yo instrucciones para que fuesen trados aqu ciertos alejan-
drinos que se haban separado de nuestra fe, porque por obra y
ayuda de ellos se avivaba la antorcha de la discordia. (14) Pues bien,
esos egregios obispos, a los que la clemencia del snodo haba sal-
vado para que hiciesen penitencia, no slo recibieron a stos y or-
denaron que se ocultasen seguros con ellos, sino que incluso se los
asociaron como aliados y partcipes de su malicia. (15) Por ello he
decretado que se haga lo siguiente contra esos ingratos: he ordena-
do, por supuesto, que se los lleven y los deporten lo ms lejos posi-
ble... (16) Pero si alguien se permite hacer mencin de esas calami-
dades o exaltarse temerariamente en su alabanza, de inmediato, por
obra de este siervo de Dios, es decir, por la ma, su osada ser re-
primida. (17) Que la divinidad os guarde, queridsimos hermanos.
110. (1) En esta poca, a saber, en el ao 329 o en el 339,
120
se cele-
br el Concilio de Antioqua, con doscientos cincuenta obispos (Nicf.,
l. 8, c. 45),
ar
en el que Eustacio, obispo de aquella ciudad, fue depues-
to por sabelianismo (Scr. l. 1, c. 24; Sozm. l. 2. c. 18), estupro (Filos-
aq
Parece que el sentido es que Eusebio tena que haber sido relegado en
cuanto se descubri que favoreca a los melecianos, si no hubiese sido por-
que a duras penas se dirigi al emperador, con la gran ayuda de mucho
otros obispos de Oriente, e hizo que la causa de los melecianos, con cuyo
patrocinio perturb el orden recto de la disciplina, se escuchase primero.
ar
Vase lo que acerca de la fecha de este concilio disputa Valesio contra
Baronio en las anotaciones a la Vida Const. l. 3, c. 59.
120
Newton escribe por errata 339 en lugar de 330, como se lee en Valesio. Nic-
foro no da fecha ni nmero de asistentes.
398 Historia Ecclesiastica
l. 2, c. 27; Theod. l. 1, c. 27) et contumelias in matrem imperatoris
(Athanas. Ad Solitarios sub initio, p. 812). (2) Posthaec quidam ex
Eusebianorum inimicis famam sparsere quasi mulier, quae ab
Eustathio gravida erat, fassa fuisset se quidem ab Eustathio gravidam,
at non ab hoc Eustathio, sed ab Eusebianis conductam fuisse ut hunc
accusaret. (3) Et hanc mulieris confessionem ut vere factam
Theodoritus post centum annos primus retulit, quae tamen si vera
fuisset ad omnium aures statim pervolasset et tempore Constantii,
ubi contentiones inter Eusebianos et Athanasianos maxime efferbuere,
ab omnibus contra Eusebianos objecta fuisset, quod certe non evenit.
(4) Aegyptii in Concilio Alexandrino decem abhinc annis celebrato
Eusebianos de gestis contra suos in epistola ad Ecclesias fuse
accusarunt (apud Athanas. Apol. 2). (5) Idem fusius fecere tam
occidentales quam Aegyptii in Concilio Serdicensi in aliis duabus
epistolis, ut et Julius papa in alia prolixa epistola contra orientales.
(6) Athanasius autem Eusebianis in nihilo pepercit et / eosdem
praeterea alicubi de hac depositione Eustathii ut potuit reprehendit.
(7) Nec tamen Athanasius vel alius quisquam his temporibus
confessionem mulieris eis objicere novit. (8) Qua arcana igitur
traditione Theodoritus post centum annos hanc mulieris confessionem
didicerit, relinquo aliis disquirendum.
111. (1) Hoc tempore, nempe septendecim annis ante Synodum
Sardicensem (Epist. Synod. Sard. Orient.), a Synodo itidem
Antiochena (Epist. 2 Synod. Sard. Occid.) depositus est Asclepas,
episcopus Gazae. (2) Causa non memoratur, sententiae vero in eum
latae subscripsit Athanasius.
[f. 66r]
Yah. 19
110. 4. Ath. Al. Apol. sec. 3-19 || 5. Ath. Al. Apol. sec. 37-47; 21-35 || 6. Cf. Ath. Al.
H. Ar. 4 || 111. 1. Baron. Ann. 3, 347, 83; Baron. Ann. 3, 347, 34
110. 2. at] sed a. c. | sed ab Eusebianis accusaret] add. || 3. post] post a. c. | pri-
mus] add. | contentiones] hae contentiones a. c. | contra Eusebianos] add. | quod
certe non evenit] sed in horum temporum scriptis ** nihil tale occurrit a. c. : quod
tamen a. c. | certe] tamen a. c. || 6. hac] add. || 8. igitur traditione Theodoritus]
traditione Theodoritus igitur a. c. | mulieris confessionem] confessionem mulieris
a. c. || 111. 1. hoc tempore Athanasius] add.
Historia Eclesistica 399
torgio, l. 2, c. 27; Teod. l. 1, c. 27) y agravios a la madre del empera-
dor (Atanasio, A los solitarios, hacia el comienzo, p. 812).
121
(2)
Despus de esto algunos enemigos de los eusebianos sembraron el
rumor de que la mujer que estaba embarazada de Eustacio haba
confesa do que estaba embarazada de Eustacio aunque no de ese
Eusta cio, sino que los eusebianos le haban pagado para que acusa-
se a ste. (3) Y Teodoreto es el primero, cien aos despus, que re-
coge esta confesin de la mujer como si hubiese ocurrido realmente,
cuando sin embargo de haber sido verdad hubiera volado en segui-
da a odos de todos y en tiempos de Constancio, cuando las contien-
das entre eusebianos y atanasianos estaban en el punto de mayor
efervescencia, todos la hubieran esgrimido contra los eusebianos,
algo que sin duda no ocurri. (4) Los egipcios en el Concilio de
Alejandra, celebrado diez aos despus de esto, acusaron profusa-
mente a los eusebianos de lo que haban llevado a cabo contra los
suyos en su carta a las Iglesias (en Atanasio, Apol. seg.). (5) Lo mismo
hicieron con mayor profusin tanto los occidentales como los egip-
cios en el Concilio de Srdica en otras dos cartas, as como tambin
el papa Julio en otra prolija carta contra los orientales. (6) Atanasio,
por su parte, no perdona en nada a los eusebianos y adems en al-
guna parte los censura como puede por esta deposicin de Eustacio.
(7) Sin embargo, ni Atanasio ni ningn otro en esos tiempos supo
echarles la confesin de la mujer en cara. (8) As que dejo para otros
la disquisicin sobre la arcana tradicin a travs de la cual Teodo-
reto tuvo cien aos despus noticia de esta confesin de la mujer.
111. (1) En este tiempo, es decir diecisiete aos antes del Snodo
de Srdica (Epst. Snod. Srd. Orient.), fue asimismo depuesto por el
Snodo de Antioqua Asclepas, obispo de Gaza (Epst. 2 Snod. Srd.
Occid.) (2) No se recuerda la causa, pero Atanasio suscribi la sen-
tencia emitida contra l.
121
Cf. 49, 17; 65, 1.
400 Historia Ecclesiastica
112. (1) Cum Meletiani aliquantisper quievissent, iidem denuo
acrius insurgunt, et crimini de calice addunt aliud de Arsenio
quodam Meletianorum episcopo, dicentes eum ab Athanasio
interfectum esse... (2) Caeterum imperator jam antea Psammathiae
de calice audierat. (3) Quapropter Antiochiam literas ad Dalmatium
censorem misit, ut cognosceret de causa homicidii. (4) Censor igitur
Athanasio perscribit ut se pararet ad criminis defensionem
(Athanas. Apol. 2 p. 781, 782). (5) Quare Athanasius fingit Arsenium
in vivis esse et in ejus rei testimonium sequentem epistolam quasi
ab ipso Arsenio ad se scriptam producit (apud Athanas. Apol. 2):
(6) Athanasio beatissimo papae Arsenius episcopus civitatis
Hypselitarum cui aliquando praefuit Meletius, una cum presbyteris
et diaconis in Domino S. P. D.
(7) Et nos quoque diligentes pacem et unanimitatem / cum Ecclesia
catholica cui tu per Dei gratiam praefectus es, volentesque ecclesiastico
canoni pro veteri instituto subjici, scribimus tibi, papa dilecte,
promittimusque in nomine Domini nos deinceps non communicaturos
cum schismaticis, aut cum iis quibus nondum pax est cum Ecclesia
catholica sive episcopi sint / sive presbyteri sive diaconi, neque cum
illis in concilio coituros, neque literas pacatas ad illos daturos neque
invicem ab illis accepturos, neque citra tuam metropolitani episcopi
sententiam, ullum de episcopis aut alio dogmate communi et
ecclesiastico decretum edituros, sed cessuros canonibus ante susceptis
ad exemplar et modum episcoporum Ammoniani, Tyranni, Plusiani
[f. 84r]
[f. 85r]
Yah. 19
112. 1-4. Ath. Al. Apol. sec. 65, 1-2 || 6-11. Ath. Al. Apol. sec. 66
112. 1. iidem] add. || 4. Athanas. Apol. 2 7. pacem et unanimitatem] Athanasius *
Quare Athanasius certiores facit ejus rei comministros in sacris per Aegyptum et
diaconum amandat qui de Arsenio cognosceret (Athanas. Apol. 2, p. 781, 782) qua-
si scilicet Arsenius in vivis reperiendus esset, atque ita fabulam componit quasi
diaconus ille primum audivisset Arsenius latere apud Pinnem presbyterum cujus-
dam monasterii, dein Pinnes iste cum se detectum esse sentiret, ante adventum
diaconi curavisset Arsenium in navem conjici una cum monacho Helia qui eum
alio aveheret, atque ideo diaconus, elapso Arsenio, Pinnem et Heliam comprehen-
sos secum Alexandriam deportavisset, et hi rem omnem Alexandriae confessi fuis-
sent. Deinde quo haec omnia veriora viderentur a. c. || 5. apud Athanas. Apol. 2]
transfer (vide a. c.) huc epistolam totam paulo post descriptam in mg., cf. intr. 4. 2. 4.
27.
Historia Eclesistica 401
112. (1) Despus de haberse estado tranquilos durante un breve
tiempo, los melecianos se levantaron de nuevo con mayor violencia,
y a la acusacin del cliz aaden otra sobre un tal Arsenio, obispo
de los melecianos, diciendo que haba sido asesinado por Atanasio...
(2) Pero el emperador ya antes haba escuchado en Psamatia la cau-
sa del cliz. (3) Por ello envi una carta a Antioqua, al censor Dal-
macio, para que hiciera averiguaciones sobre la causa del homicidio.
(4) El censor, pues, escribe a Atanasio que se prepare para defender-
se de la acusacin (Atanasio, Apol. seg. pp. 781, 782). (5) Por ello
Atanasio se inventa que Arsenio est entre los vivos y como prueba
de este hecho aporta la carta siguiente, como si se la hubiese escrito
el propio Arsenio (en Atanas. Apol. seg.):
(6) Al muy bienaventurado padre Atanasio, Arsenio, obispo de
la ciudad de Hpsele, cuyo obispado antes ocup Melecio, junto con
sus presbteros y diconos le desea mucha salud en el Seor:
(7) Tanto porque tambin nosotros apreciamos la paz y la unani-
midad con la Iglesia catlica, a cuyo frente ests t por la gracia de
Dios, como porque deseamos estar sujetos al canon eclesistico de
acuerdo con la norma antigua, te escribimos, querido padre, y pro-
metemos en nombre del Seor que de aqu en adelante no vamos a
mantener comunicacin con los cismticos ni con quienes todava
no estn en paz con la Iglesia catlica, ya sean obispos, presbteros
o diconos, y que no nos reuniremos con ellos en ningn concilio,
ni les enviaremos cartas de paz ni las aceptaremos de ellos, ni emi-
tiremos sin tu parecer de obispo metropolitano ningn decreto re-
ferente a los obispos o a otro dogma comn de la Iglesia, sino que
nos atendremos a los cnones adoptados con anterioridad siguiendo
el ejemplo de los obispos Amoniano, Tirano, Plusiano y los dems.
402 Historia Ecclesiastica
et reliquorum episcoporum. (8) Praeterea obsecramus tuam
humanitatem, ut nobis quamprimum rescribas et de nobis ad nostros
in sacris collegas, indicesque nos jam stare pristinis decretis,
pacemque agere cum catholica Ecclesia et regionum istarum episcopis
conjunctos esse; (9) credimusque tuis precibus et gratis et efficacibus
apud Deum, istam pacem firmam indissolubilemque perpetuo
futuram, secundum Dei voluntatem Domini omnium per Jesum
Christum Dominum nostrum. (10) Totum coetum sacrorum virorum
qui sub tua jurisdictione est, nos et qui nobiscum sunt, salutamus, et
quamprimum Deus permiserit excurram ad tuam humanitatem. (11)
Valere te exopto multis temporibus, papa beatissime.
(12) Haec igitur Athanasius perscribens imperatori persuadet ei
Arsenium in vivis esse. (13) Quapropter imperator inhibet judicium
censoris et contra Meletianos sic rescribit (apud Athanas. Apol. 2):
(14) Victor Constantinus Maximus Augustus papae Athanasio.
(15) Literis tuae prudentiae perlectis, in eam veni sententiam ut
putarim te scriptis nostris adhortandum ut populum Dei ad
modestiam et misericordiam adduceres. / (16) Meo enim in animo
haec inter praecipua habeo, ut et veritatem colam et in mente
justitiam semper conservem iisque potissimum gaudeam qui recta
vitae via incedunt. (17) De illis autem omni execratione dignis
Meletianis, imanibus inquam et nefariis hominibus, qui vesania
correpti stupent et solummodo invidia et aemulatione et tumultibus
ad scelera motum habent, nefariam suam mentem declarantes, ista
mihi dicenda puto.
(18) Vides enim homines illos quos ipsi ferro interfectos aiebant
in medio versari et vita frui. (19) Quo ipso nullum unquam fuerit
gravius praejudicium quodque tam clare eorum causam oneret,
quam eos, quos ipsi necatos asseverabant, vivere et luce frui, qui
ipsi pro se causam dicere possunt. (20) Deinde id quoque additum
fuit Meletianorum criminibus, te, nefario impetu irrumpentem
[f. 66r]
[f. 67r]
Yah. 19
112. 6-11. Ath. Al. Apol. sec. 66 || 14-27. Ath. Al. Apol. sec. 68
112. 9. gratis] gratias a. c. || 12. Athanasius] add. || 17. tumultibus] scripsi : tumuli-
bus leg.
Historia Eclesistica 403
(8) Asimismo, rogamos a tu bondad que nos escribas lo antes posi-
ble, as como que escribas de nosotros a nuestros compaeros de
sacerdocio y les hagas saber que ya nosotros nos ceimos a los an-
tiguos decretos y que estamos en paz con la Iglesia catlica y unidos
a los obispos de esas regiones; (9) y confiamos en que, por medio de
tus ruegos, en tanto que gratos a Dios y eficaces ante l, esta paz
ser estable e inquebrantable por siempre, de acuerdo con la volun-
tad de Dios, Seor de todas las cosas, por Jesucristo nuestro Seor.
(10) Saludamos a toda la comunidad de santos varones que est bajo
tu jurisdiccin, nosotros y quienes estn con nosotros, y tan pronto
como Dios lo permita ir corriendo junto a tu bondad. (11) Te deseo
salud por mucho tiempo, bienaventurado padre.
(12) As que Atanasio, escribindole esto al emperador, lo per-
suade de que Arsenio est entre los vivos. (13) Por ello el emperador
detiene la investigacin del censor y escribe as contra los melecia-
nos (en Atanas. Apol. seg.):
(14) El vencedor Constantino Mximo Augusto al padre Ata-
nasio.
(15) Leda la carta de tu prudencia he llegado al parecer de que
debo exhortarte con nuestros escritos a que conduzcas al pueblo de
Dios a la modestia y la misericordia. (16) En efecto, tengo en mi
nimo entre lo principal cultivar la verdad y conservar siempre en
mente la justicia y complacerme sobre todo en quienes marchan por
la va recta de la vida. (17) En cambio, de aquellos melecianos dignos
de toda execracin, personas, digo, desmesuradas e impas, que es-
tn paralizados por su locura y slo se ponen en movimiento para
el crimen, con envidia, rivalidad y disturbios, revelando as su ni-
mo impo, creo que debo decir lo siguiente.
(18) En efecto, ves que aquellas personas que ellos decan que
haban sido asesinadas con hierro se mueven a sus anchas y gozan
de vida. (19) Y nunca podra haber un antecedente ms grave que
ese mismo y que lastrase tan claramente su causa: que quienes ellos
afirmaban que haban sido asesinados viven y gozan de la luz y
pueden defender su causa por s mismos. (20) Luego tambin se
aadi a las acusaciones de los melecianos aquello de que t, irrum-
404 Historia Ecclesiastica
rapientemque poculum quod in sacratissimo loco repositum erat,
confregisse, quo scelere nullum unquam profecto gravius esse
posset, siquidem id ita factum et contestatum esset.
(21) At quodnam hoc genus criminationis? (22) Quaeve ista
desultoria personarum transmutatio et reorum diversitas, ut nunc
in hunc, nunc in alium crimen conferant? (23) Quae res ipsa luce
clarior est, ipsos tuae prudentiae insidias tetendisse... (24) Hanc
igitur non asperitatem sed veritatem jure appellavero. (25) Postremo
etiam illud adjungimus, ut operam des quo ista quae scripsimus
subinde ad populum recitentur, ut res in omnium notitiam veniat,
et praecipue ut illi qui ita agunt et ad istum modum conversantur
resciscere possint quod ista, quae nunc a nobis emendationis causa
dicuntur, re ipsa et factis demonstrabuntur vera esse. (26) Jam cum
in hoc negotio tanta sit malitiae importunitas, certum habeant me
ita decrevisse atque hujus esse sententiae: / si quid tale iterum
moverint, non pro more Ecclesiarum sed pro legibus publicis memet
meapte opera causae cognitionem suscepturum, ac deinde
cognoscent se non solum humani generis, sed etiam divinae
disciplinae latrones esse. (27) Deus te servet, frater dilecte.
113. (1) Ita quidem imperator sed hoc parum profuit Athanasio.
(2) Meletiani enim in medium proferebant cadaver Arsenii, ut
quotquot eum norant, viderent interfectum, et figmenta Athanasii
exponentes quibus judicium effugere conatus erat, persistebant in
accusatione, petendo ut res demum in judicio tractaretur. (3)
Instabant et episcopi Orientis, / a quibus interpellatus imperator,
apud Caesaream Palaestinae synodum fieri jussit. (4) Ad hanc
synodum vocatus Athanasius, non paruit... longi temporis mora
synodum fatigans et imperatoris praecepta despiciens (Sozom. l.
2, c. 25). (5) Hinc Eusebiani praeter alia crimina tyrannidis etiam
et contumaciae coram imperatore eum accusant (Theod. l. 1, c. 28).
[f. 68r]
[f. 68v]
Yah. 19
112. 14-27. Ath. Al. Apol. sec. 68 || 113. 3-4. Soz. HE 2, 25, 1 || 5. Thdt. HE 1, 28, 3
112. 26. malitiae] importunitas a. c. || 113. 2. figmenta] sic (add.) figmenta a. c. |
exponentes] retegentes a. c. | persistebant] postulabant denuo a. c. || 3. a quibus
interpellatus 8. apud Socr. l. 1, c. 25] app. X a. c.
Historia Eclesistica 405
piendo con impo mpetu y arrebatando el cliz que estaba puesto
en el lugar ms sagrado, lo rompiste, un crimen ms grave que el
cual, en verdad, no podra encontrarse ninguno, si es que hubiera
ocurrido as y se hubiera probado.
(21) Pero cul es esta clase de incriminacin? (22) O qu es este
acrobtico cambio de personas y diversidad de reos, que llevan la
acusacin ora a ste, ora al otro? (23) Y este hecho es ms claro que
la propia luz: que ellos han tendido asechanzas contra tu pruden-
cia... (24) A esto no lo llamar aspereza, sino, con derecho, la verdad.
(25) En ltimo lugar tambin aadimos lo siguiente: que pongas
medios para que esto que hemos escrito le sea en seguida ledo al
pueblo, para que el hecho llegue a conocimiento de todos y princi-
palmente para que aquellos que actan as y se comportan de esa
manera puedan saber que lo que ahora decimos por motivo de rec-
tificacin ser demostrado por la propia realidad y por los hechos.
(26) Pero ahora, dado que en este asunto supone tan gran obstculo
su maldad, que tengan por seguro que he decretado as y que dic-
tamino lo siguiente: si vuelven a maquinar algo semejante, yo mis-
mo por mis propios medios me encargar de juzgar la causa no
segn el modo eclesistico sino por el derecho pblico, y luego sa-
brn que son ladrones no slo del gnero humano sino tambin de
la divina disciplina. (27) Que Dios te guarde, querido hermano.
113. (1) As, es cierto, escribi el emperador, pero esto de poco le
sirvi a Atanasio: (2) en efecto, los melecianos llevaban por delante
el cadver de Arsenio, para que cuantos lo conocan lo viesen muer-
to, y dejando en evidencia los inventos de Atanasio con los que
haba intentado rehuir el juicio persistan en la acusacin, solicitan-
do que el asunto se llevase de una vez a juicio. (3) Insistan tambin
los obispos de Oriente, y al ser el emperador interpelado por stos,
orden que se celebrara un Snodo en Cesarea de Palestina. (4) Con-
vocado Atanasio a este snodo, no compareci..., fatigando al snodo
con una larga demora y despreciando los mandatos del emperador
(Sozm. l. 2, c. 25). (5) Por ello los eusebianos, adems de otras
acusaciones de tirana, lo acusan tambin incluso de contumacia
406 Historia Ecclesiastica
(6) Cumque per hanc novam tergiversationem confirmaretur eum
causae suae diffidere et ideo fabulam de reperto Arsenio antea
composuisse, ut judicium censoris etiam effugeret, imperator indicit
Synodum Tyri in annum sequentem, quae causam demum
cognosceret; (7) et Eusebiani, ut mihi videtur, jam confidentiores
facti, injurias Ario illatas etiam inculcare coeperunt, exponentes
quomodo hic calumniis circumventus et oppressus fuerat, idque
factione Athanasii Alexandri animum inflammantis. (8) Atque ita
tandem effecerunt ut imperator Arium revocaret ab exilio et
cunctantem acceleraret his literis (apud Socr. l. 1, c. 25):
(9) Victor Constantinus Maximus Augustus Ario.
(10) Jampridem gravitati tuae significatum est ut ad comitatum
nostrum venires, quo majestatis nostrae conspectu perfrui posses.
(11) Sed mirari satis non possumus, quod confestim id non
praestiteris. (12) Conscenso igitur vehiculo publico, ad comitatum
nostrum venire accelera, ut nostram clementiam ac beneficentiam
expertus in patriam reverti possis. (13) Data ante diem quintum
Calendarum Decembrium.
114. (1) Arius igitur, pergit Socrates, acceptis imperatoris
literis haud multo post Constantinopolim venit. (2) Erat cum illo
etiam Euzoius, quem Alexander diaconatus honore exuerat tunc cum
Arium ejusque socios deponeret. (3) Eos imperator ad conspectum
suum admisit... et libellum fidei suae tradere eos jubet. (4) Illi ergo
compositum ab se libellum obtulerunt imperatori, qui sic se habet:
(5) Religiosissimo Deique amantissimo domino nostro
imperatori Constantino Arius et Euzoius.
(6) Sicut praecepit Deo carissima pietas tua, domine imperator,
fidem nostram exponimus, scriptisque profitemur coram Deo nos
[f. 69r]
Yah. 19
113. 9-13. Socr. Sch. HE 1, 25, 7-8 || 114. 1-11. Socr. Sch. HE 1, 25, 10-26, 7
113. 6. antea] add. | imperator cognosceret] add. || 7. Alexandri] Alexandrum a. c.
|| 8. exilio] ** a. c. | acceleraret] acceleravit a. c. in f. 69r || 9. Maximus] Maximi a. c.
|| 13. Calendarum] scripsi : Calendarium leg. || 114. 1. imperatoris] imperatoriis
a. c. || 4. qui sic se habet] ut sequitur a. c.
Historia Eclesistica 407
contra el emperador (Teod. l. 1, c. 28). (6) Y al confirmarse por esta
nueva tergiversacin que desconfiaba de su causa y que por este
motivo, para huir tambin del juicio del censor, se haba inventado
la historia del descubrimiento de Arsenio, el emperador convoca el
Snodo de Tiro al ao siguiente, para que ste juzgara de una vez la
causa; (7) y los eusebianos, segn me parece, cobrando ya ms con-
fianza, empezaron tambin a insistir en las injurias vertidas contra
Arrio, explicando cmo haban acosado y suprimido a ste con ca-
lumnias, y ello por obra de la faccin de Atanasio, que inflamaba el
nimo de Alejandro. (8) Y as consiguieron finalmente que el empe-
rador levantase el exilio de Arrio, y que, al vacilar ste, acelerara su
vuelta con esta carta:
(9) El vencedor Constantino Mximo Augusto a Arrio.
(10) Ya antes se le ha sealado a tu gravedad que viniese a nues-
tra corte para poder disfrutar de la visin de nuestra majestad. (11)
Pero todava no podemos salir de nuestro asombro porque no lo
hayas hecho de inmediato. (12) Sube, pues, a un vehculo oficial y
date prisa en venir a nuestra corte, para que conozcas nuestra cle-
mencia y benevolencia y puedas volver a tu patria. (13) Dada el da
quinto antes de las calendas de diciembre.
114. (1) As que Arrio , sigue Scrates, no mucho despus de
recibir la carta del emperador lleg a Constantinopla. (2) Iba con l
tambin Euzoyo, a quien Alejandro haba despojado del honor del
diaconato cuando depuso a Arrio y a sus aliados. (3) El emperador
los admiti a su presencia... y les mand que le entregasen la confe-
sin de su fe. (4) As que ellos le ofrecieron al emperador la con-
fesin que haban compuesto, que reza as:
(5) Al religiossimo y amantsimo de Dios, emperador Constan-
tino, seor nuestro, Arrio y Euzoyo:
(6) As como ha pedido tu piedad queridsima a Dios, seor
emperador, exponemos nuestra fe, y confesamos con nuestro escri-
408 Historia Ecclesiastica
et illos qui nobiscum sunt ita credere uti subjectum est. (7) Credimus
in unum Deum, Patrem omnipotentem, et in Dominum Jesum
Christum, Filium ejus, qui ex eo genitus est ante omnia saecula,
Deum Verbum per quem omnia facta sunt quae in caelo et quae in
terra; qui descendit et incarnatus est; qui passus est et resurrexit et
ascendit ad caelos et iterum venturus est ut judicet vivos ac mortuos.
(8) Et in Spiritum Sanctum, in carnis resurrectionem et in vitam
venturi saeculi, regnumque / caelorum et in unam catholicam
Ecclesiam Dei, quae a primis cardinibus ad ultimos usque terrarum
fines porrigitur. (9) Hanc fidem ex sanctis Evangeliis accepimus,
Domino discipulis suis dicente ite et docete omnes gentes,
baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. (10) Nisi
haec ita credimus ac nisi vere suscipimus Patrem et Filium et
Spiritum Sanctum, sicut omnis catholica Ecclesia et Scripturae
docent, quibus per omnia credimus, judex noster est Deus nunc et
in futuro judicio. (11) Quapropter pietatem tuam rogamus, Deo
carissime imperator, ut cum ecclesiastici simus et fidem ac sensum
Ecclesiae sanctarumque Scripturarum teneamus, per pacificam ac
religiosam pietatem tuam uniamur matri nostrae Ecclesiae, sublatis
videlicet quaestionibus ac disputationibus superfluis, ut et nos et
Ecclesia mutuam inter nos pacem servantes, solennes preces pro
pacato imperio majestatis tuae et pro universa stirpe tuae simul
omnes ad Deum fundamus.
(12) Haec illi. Cum autem imperator isthaec communicaret cum
episcopis quos secum habuit atque illi subinde Arium benigniter
tractarent, Eusebius et Theogonius, his auditis, supplicem epistolam
mittunt ad episcopos illos, ut sequitur (apud Socr. l. 1, c. 14).
(13) Nos quidem a pietate vestra dudum condemnati indicta
causa, judicium sanctitatis vestrae placide et cum silentio ferre
[f. 70r]
Yah. 19
114. 1-11. Socr. Sch. HE 1, 25, 10-26, 7 || 13-19. Socr. Sch. HE 1, 14, 2-6
114. 7. ad caelos] et a. c. | ac] et a. c. || 10. judicio] saeculo a. c. || 11. superfluis] * a. c.
|| 12. haec illi] haec illi a. c. | isthaec communicaret... secum habuit] isthaec... se-
cum habuit a. c. : ... secum habuit isthaec communicaret a. c. | quos secum habuit]
suis a. c. : quos ** secum haberet circum a. c.
Historia Eclesistica 409
to ante Dios que nosotros y los que estn con nosotros creemos
como sigue. (7) Creemos en un solo Dios Padre todopoderoso y en
el Seor Jesucristo su Hijo, que fue engendrado por l antes de
todos los siglos, Verbo de Dios por quien fue hecho todo cuanto
hay en el cielo y en la tierra, que descendi y se encarn, que pa-
deci y resucit y ascendi a los cielos, y de nuevo va a venir para
juzgar a vivos y a muertos. (8) Y en el Espritu Santo, en la resu-
rreccin de la carne y en la vida del siglo futuro, y en el reino de
los cielos y en la nica Iglesia catlica de Dios, que se extiende
desde los primeros hasta los ltimos confines de la tierra. (9) Esta
fe la hemos recibido de los santos Evangelios, pues le dice el Seor
a sus discpulos: id y ensead a todas las gentes, bautizndolas en
el nombre del Padre y del Hijo y del Espritu Santo.
122
(10) Y si no
creemos esto as y si no aceptamos verdaderamente al Padre y al
Hijo y al Espritu Santo, as como ensean toda la Iglesia catlica y
las Escrituras, en las cuales creemos en todo punto, es Dios nuestro
juez, ahora y en el juicio que est por venir. (11) Por ello rogamos a
tu piedad, emperador queridsimo a Dios, puesto que somos ecle-
sisticos y mantenemos la fe y el sentir de la Iglesia y de las Santas
Escrituras, que por medio de tu pacfica y religiosa piedad sea-
mos unidos a nuestra madre Iglesia, eliminadas, por supuesto, las
cuestiones y las disputas superfluas, de modo que, guardando tan-
to nosotros como la Iglesia una paz mutua, elevemos todos rue-
gos a Dios por el imperio pacificado de tu majestad y por toda tu
estirpe.
(12) Esto escribieron ellos. Y como el emperador se lo comunic
a los obispos que estaban con l y stos a continuacin trataron
benignamente a Arrio, al orlo Eusebio y Teogonio envan una carta
de splica a aquellos obispos, como sigue (en Scr. l. 1, c. 14):
(13) Nosotros, cierto es, condenados en juicio hace poco por
vuestra piedad, debemos soportar la sentencia de vuestra santidad
122
Mt. 28, 19.
410 Historia Ecclesiastica
debemus. (14) Sed quoniam absurdum est, argumentum calumniae
adversus semetipsum silentio suo praebere, idcirco significavimus
vobis nos et in fide unanimes conspirasse et, notione homousii
diligenter examinata, omni studio in pacem incubuisse, nullam
unquam haeresim secutos. (15) Cumque ob securitatem et
tranquilitatem Ecclesiarum ea suggessissemus quae nobis in mentem
veniebant et eos quibus a nobis satisfieri oportebat confirmassemus,
fidei quidem subscripsisse, / anathematismo vero noluisse
subscribere; non quod fidem reprehenderemus, sed quia minime
credebamus illum qui accusatus fuerat ejusmodi esse, cum partim
ex iis quae ad nos per literas scripserat, partim ex ejus sermonibus
in conspectu nostro habitis, compertum haberemus illum talem non
esse. (16) Quod si sanctissimo concilio vestro satisfactum est, non
repugnantes sed consentientes iis quae a vobis decreta sunt, etiam
hoc libello consensum nostrum confirmamus, non quidem taedio
exilii, sed ut suspicionem vitemus haereseos. (17) Nam si in
conspectum vestrum nos venire patiemini, invenietis nos in omnibus
concordes et decretis vestris inhaerentes, quando et eum ipsum qui
ob ista accusabatur placuit reverentiae vestrae humaniter tractare et
ab exilio revocare. (18) Porro absurdum fuerit, cum is qui reus esse
videbatur revocatus sit, seque de illis quae ipsi objiciebantur
purgaverit, nos silere et argumentum adversus nosmetipsos ultro
suppeditare. (19) Vos ergo, sicut reverentiam vestram Christi
amantissimam decet, imperatorem Deo carissimum admonere
dignemini eique preces nostras offerre, et in nostra causa ea quae
vobis congruunt mature decernere. (20) Haec Eusebius et
Theogonius, quibus mox Ecclesias suas receperunt.
115. (1) Caeterum ex his omnibus opportunum erit observare
sequentia: primo, quod Arius et Eusebius revocati sunt mediatione
episcoporum. (2) Scribit quidem Ruffinus et post eum alii quod
Constantia, Licinii relicta, cum diem obitura visitaretur a fratre atque
[f. 71r]
Yah. 19
114. 13-19. Socr. Sch. HE 1, 14, 2-6 || 115. 2-3. Rufin. 1, 11
114. 14. homousii] consubstantial* a. c. || 19. vestram] scripsi : vestra leg. || 20.
quibus] qui a. c.
Historia Eclesistica 411
plcidamente y en silencio. (14) Pero puesto que es absurdo dar
argumento para la calumnia contra uno mismo con el silencio pro-
pio, por ello os escribimos que hemos consentido unnimes en la fe
y que, tras examinar en detalle la nocin de homousio, nos hemos
inclinado con todo nuestro afn por la paz, sin que hayamos segui-
do nunca ninguna hereja. (15) Y que, despus de aconsejar lo que
habamos pensado en razn de la seguridad y la tranquilidad de las
Iglesias, y despus de satisfacer a quienes tenamos que convencer,
hemos suscrito la fe, pero no hemos querido suscribir el anatema;
no porque censursemos la fe, sino porque en absoluto creamos que
aquel que haba sido acusado fuera de esa manera, al tener probado,
en parte por lo que nos haba escrito por carta, en parte por sus
palabras pronunciadas en nuestra presencia, que l no era de esa
manera. (16) Y si se ha dado satisfaccin a vuestro concilio, nosotros,
sin rechazar lo decretado por vosotros sino manifestando nuestro
acuerdo con ello, tambin mediante esta confesin os confirmamos
nuestro acuerdo, no por hasto del exilio, sino para evitar la sospe-
cha de hereja. (17) Pues si toleris que vayamos a vuestra presencia,
nos encontraris concordes en todo y adeptos a vuestros decretos,
ahora que tambin ha complacido a vuestra reverencia tratar huma-
namente y llamar del exilio al hombre mismo al que se acusaba de
eso. (18) Adems, sera absurdo, cuando ha sido revocado quien
pareca reo y se ha purificado de aquello que se le imputaba, que
nosotros nos quedsemos callados y aportramos con nuestro silen-
cio un argumento contra nosotros mismos. (19) As que vosotros,
como conviene a vuestra reverencia amantsima de Cristo, dignaos
aconsejar al emperador queridsimo a Dios y ofrecerle nuestras s-
plicas, y dignaos decidir a tiempo en nuestra causa lo que os cua-
dra. (20) Esto escribieron Eusebio y Teogonio, y con ello recupera-
ron en seguida sus Iglesias.
115. (1) Por lo dems, a partir de todo esto ser oportuno obser-
var lo siguiente: primero, que a Arrio y a Eusebio se les llam del
exilio por mediacin de los obispos. (2) Escribe Rufino y otros des-
pus de l que Constancia, la viuda de Licinio, al recibir en los
412 Historia Ecclesiastica
ab eo blande religioseque compellaretur, extremam ab eo gratiam
poposcit, ut presbyterum quendam in familiaritatem reciperet, et
quae sibi ab eo pro spe et salute suggererentur audiret; se quidem /
jam ex hac luce discedentem nihil curare, pro fratris vero statu esse
sollicitam, ne forte pro innocentium poenis regni sui pateretur
excidium. (3) Quibus ille monitis a sorore susceptis accomodavit
aurem presbytero et interim accersiri de exilio Arium jubet (Ruffin.
l. 1, c. 11). (4) Et paulo post addit Ruffinus hunc presbyterum eum
ipsum fuisse cui Constantinus moriens testamentum tradidit, hoc
est, Eusebium Nicomediae (Philostorg. l. 2, c. 16). (5) Quamvis
Ruffinus in eo erret quod ponit Arium revocatum mediatione
presbyteri, potuit tamen Constantia pro Ario et Eusebio apud fratrem
intercedere; sed hos non tam Eusebiae quam episcoporum mediatione
revocatos fuisse clarum est, cum Eusebius et Theogonius in praefata
epistola ad episcopos dicant ipsos revocasse Arium ab exilio, et ideo
non scribant ad imperatorem ut ille sedaret episcopos, sed ad hos
episcopos ut illi pro se agerent apud imperatorem.
116. (1) Secundo observandum est episcopos pro Ario apud
imperatorem egisse et effecisse ut ab exilio revocaretur hoc argumento,
quod calumniis circumventus et oppressus fuerat. (2) Supra audivistis
Arium ab Alexandro accusatum quasi Filium praedicaret nudum
hominem, natura sua caeteris hominibus aequalem et sola virtute
exaltatum, tempus etiam creatum fuisse ante Filium et Filium mutari
posse ut diabolus; Arium tamen his omnibus contraria docuisse et
Eusebium Caesareae ideo reprehendisse Alexandrum quasi calumnias
struentem Ario, quod et alios plures Eusebianorum factitasse non est
dubium. (3) Alexander his non obstantibus in accusationibus perstitit
et in sui defensionem hoc etiam addidit, quod Arius cum sociis
dissimulando / haeresin de qua condemnatus fuerat fucum faciebat
[f. 72r]
[f. 73r]
Yah. 19
115. 2-3. Rufin. 1, 11 || 4. Philost. HE 2, 16
115. 2. suggererentur] scripsi : suggereretur leg. || 4. eum ipsum] eundem a. c. om.
del. || 5. Eusebiae] sic perperam pro Constantiae | revocatos] revocatum a. c. ut uid.
| et Theogonius] add. | dicant] dicat a. c. || 116. 1. pro Ario et effecisse] pro Ario
apud imperatorem agentes praevaluisse et persuasisse imperatori a. c. : hoc argu-
mento persuasisse imperatori quod a. c. || 2. natura] ** a. c. | reprehendisse]
Alexandrum a. c. || 3. Alexander... perstitit... addidit] Alexandrum... perstitisse...
addidisse a. c. | haeresin] sententiam a. c.
Historia Eclesistica 413
momentos previos a su muerte la visita de su hermano y dirigirse
ste a ella suave y religiosamente, ella le pidi un ltimo favor: que
contara entre sus allegados a cierto presbtero y que escuchara los
consejos de ste por su esperanza y salvacin; que ella, deca, no se
preocupaba ya de nada para s misma, dado que se marchaba de
esta vida, pero que s estaba preocupada por la situacin de su her-
mano, no fuera a sufrir la ruina de su reino por haber castigado a
inocentes. (3) l acept estos consejos de su hermana y prest odos
al presbtero, y entre tanto orden llamar a Arrio del exilio (Rufino,
l. 1, c. 11). (4) Y poco despus aade Rufino que este presbtero era
el mismo a quien Constantino en trance de muerte le entreg su
testamento, esto es, Eusebio de Nicomedia (Filostorgio, l. 2, c. 16).
(5) Aunque Rufino se equivoca al presentar la revocacin del exilio
de Arrio por mediacin del presbtero, sin embargo es posible que
Constancia intercediera ante su hermano en favor de Arrio y Euse-
bio; pero est claro que el exilio de stos se revoc no tanto por
mediacin de Eusebia
123
como de los obispos, puesto que Eusebio y
Teogonio dicen en la carta a los obispos antes mencionada que eran
ellos los que haban llamado a Arrio del exilio, y por ello no escriben
al emperador para que ste intercediera ante los obispos, sino a
estos obispos para que ellos actuasen en su favor ante el emperador.
116. (1) En segundo lugar hay que observar que los obispos ac-
tuaron en favor de Arrio ante el emperador y lograron que fuera
llamado del exilio con este argumento: que haba sido acosado y
suprimido con calumnias. (2) Habis odo ms arriba que Arrio haba
sido acusado por Alejandro de predicar que el Hijo era un ser huma-
no sin ms, igual por su naturaleza al resto de los humanos y exal-
tado slo por su virtud, que tambin el tiempo haba sido creado
antes que el Hijo, y que el Hijo poda transformarse como el diablo;
que, sin embargo, Arrio haba enseado lo contrario de todo esto, y
que por ello Eusebio de Cesarea haba censurado a Alejandro por
levantar calumnias contra Arrio, censura que sin duda repitieron
tambin otros muchos eusebianos. (3) Alejandro, pese a esto, persis-
ti en sus acusaciones y en su defensa aadi tambin que Arrio
inventaba mentiras disimulando con sus aliados la hereja por la que
123
Lapsus; se refiere a Constancia.
414 Historia Ecclesiastica
et episcopos recte sentientes in sui patrocinium et errorem fictis verbis
traducere conabatur. (4) Cum, inquit, ex coetu Ecclesiae quae
Christi divinitatem adorat, eos ejeceramus, ipsi contra nos huc et illuc
discurrentes ad collegas nostros idem nobiscum sentientes proficisci
instituerunt, specie quidem pacem et concordiam expetere se
simulantes, reipsa vero quosdam eorum blandis sermonibus in
errorem suum traducere conantes. (5) A quibus etiam verbosiores
epistolas flagitant, ut eas legentes hominibus quos ipsi deceperunt,
eos pertinaciter in errore perseverare faciant absque ullo paenitentiae
sensu, in impietate obduratos, quasi qui episcopos idem secum
sentientes ac sibi suffragantes habeant. (6) Ea porro quae apud
nos perperam docuerunt et egerunt et quorum causa a nobis sunt
expulsi, nequaquam illis confitentur, sed vel silentio ista tradunt,
vel fictis sermonibus et libellis conscriptis velantes fucum faciunt.
(7) Probabilibus itaque et ad assentationem compositis colloquiis
pestiferam suam doctrinam obtegentes, simpliciorem quemque et
fraudi expositum circumveniunt, neque interim parcunt pietatem
nostram apud omnes calumniari. (8) Unde fit ut nonnulli, literis
eorum subscribentes, in Ecclesiam eos recipiant. (9) Haec Alexander
ad Alexandrum Byzantii exponens et asserens in sequentibus quod
Arius, quicquid praetenderit, eadem revera docuit cum Ebione,
Artema et Paulo Samosateno.
(10) Ea igitur tempestate cardo disputationis in hac quaestione
versabatur: utrum Arius ea credidit quae praedicabat, vel Ebionita
fuit et fidem Eusebianorum fictis tantum verbis praetendens
decipiebat orbem. (11) Unde expectandum esset ut in Concilio
Nicaeno haec Alexandri accusatio tandem probaretur. (12) Illud ante
Yah. 19
116. 4-8. Thdt. HE 1, 4, 7-9
116. 3. traducere] traducebat a. c. || 9. et asserens] ex sequ a. c. | quod] quomodo a.
c. | quicquid praetenderit] add. | revera] plane a. c. | docuit] docuerat a. c. | Ebione]
Ebione, hoc solum excepto quod filium a. c. | Artema] et Artema a. c. || 10. credidit]
ita credidit a. c. | vel Ebionita fuit] existimabant Eusebiani a. c. : vel ut contra a. c. |
orbem] orbem, ut contendebat Alex a. c. || 11. in concilio Nicaeno haec Alexandri
accusatio] haec Alexandri accusatio in concilio Nicaeno a. c. | tandem] add.
Historia Eclesistica 415
haba sido condenado y con palabras fingidas intentaba atraerse
como patrones a los obispos que crean correctamente. (4) Despus
de expulsarlos, dice, del seno de la Iglesia que adora la divinidad
de Cristo, ellos se han dirigido corriendo aqu y all hacia cada uno
de nuestros colegas que creen como nosotros hablando en nuestra
contra y fingiendo que desean la paz y la concordia, pero intentando
en realidad atraer a su error a algunos con sus melifluas palabras. (5)
Y a stos les piden tambin cartas ms extensas, para lerselas a
quienes ellos han engaado y hacerlos perseverar pertinazmente en
el error sin ningn sentido de arrepentimiento, obcecados en la im-
piedad por creer que tienen a obispos que comparten su creencia y
los apoyan. (6) Y adems aquello que ante nosotros ensearon e hi-
cieron errneamente y por causa de lo cual los expulsamos, en abso-
luto lo confiesan, sino que o bien pasan por ello en silencio o bien se
inventan mentiras, velndolo con palabras fingidas y confesiones
firmadas. (7) As que, cubriendo su pestfera doctrina con discursos
aprobables y compuestos para el asentimiento, embaucan a los ms
simples y expuestos al engao, y entre tanto no se privan de calum-
niar nuestra piedad delante de todos. (8) De ello resulta que algunos,
firmando sus cartas, los reciben en la Iglesia. (9) Esto le expone
Alejandro a Alejandro de Bizancio, y afirma a continuacin que
Arrio, fingiera lo que fingiese, de hecho enseaba lo mismo que
Ebin, Artemas y Pablo de Samsata.
(10) As que en esa poca el eje de la disputa radicaba en esta
cuestin: si Arrio crea lo que predicaba o si era ebionita y engaaba
al mundo fingiendo slo de palabra la fe de los eusebianos. (11) Por
ello, se habra esperado que en el Concilio de Nicea se probase fi-
nalmente esta acusacin de Alejandro. (12) Esto tendra que haberse
416 Historia Ecclesiastica
omnia faciendum fuit, tum ut Alexander se purgaret ab infamia
calumniatoris qua laborabat / apud Eusebianos, tum ut ipse Arium
non tantum haereticum esse, sed et fraudis artificem demonstraret
atque Eusebianos incaute hominem defendisse, tum denique quod
istius accusationis probatione contentio feliciter composita fuisset.
(13) Ipsi enim Eusebiani, videntes Arium et socios apertae haereseos
et sycophantiae convictos, juste depositos esse confessi fuissent
neque amplius pro receptione eorum contendissent. (14) Hujus
itaque accusationis probationi Alexander, inquam, et socii apprime
incubuissent, si modo potuissent probare.
(15) Sed omnia secus evenerunt: nihil prorsus suscipiunt
probandum, pergunt tantum accusare, et quasi ferre non possent
blasphemias Arii, praecludunt aures, bili indulgent, tumultibus
implent omnia. (16) Ad usque diem quo imperator in synodum
venit perpetui tumultus. (17) Eo die nulla accusationum probatio,
sed quid contra Arium statuendum esset solummodo decernitur.
(18) Atque ita hominem causa inaudita condemnant, quasi eorum
omnium reum de quibus Alexander eum accusaverat. (19) Unde
illud erat quando non erat in hoc ipso concilio, dum de fide
disputabant coram imperatore, interpretati sunt quasi Arius per id
intelligeret tempus creatum fuisse ante Filium, ut ex literis Eusebii
ad Caesarienses suos patet, cum tamen hoc a mente Arii adeo
alienum fuerit, ut eorum qui sic interpretati sunt perversitatem
magis quam ignorantiam demonstret. (20) Quis enim nisi perversus,
audiens Arium docentem Filium fuisse ante mundum conditum et
ante omnia saecula atque omnia per eum creata esse, contenderet
eum dicto illo erat quando non erat aliquid amplius / intellexisse
quam Deum Deive increatam aeternitatem fuisse ubi Filius non
erat, vel, ut compendiosius dicam, Filium non fuisse ab aeterno?
[f. 74r]
[f. 75r]
Yah. 19
116. 12. calumniatoris] accusatoris a. c. | contentio... composita fuisset] contentio-
nem... composuissent a. c. || 13. eorum] ej a. c. || 15. probandum] probandum* a.
c. | implent omnia] omnia implent a. c. || 16. ad usque] aut a. c. || 18. accusaverat]
condemnaverat a. c. || 19. adeo] prorsus a. c. | fuerit] fuisse certum sit a. c. |
eorum... perversitatem] malitiam eorum... a. c. | perversitatem] perversitatem, (ne
dicam add.) malitiam a. c. | magis] magis demonstret a. c. || 20. Deum] Deum sum-
mum (add.) a. c. | compendiosius] scripsi : compendius leg.
Historia Eclesistica 417
hecho antes que ninguna otra cosa, tanto para que Alejandro se
viera libre de la infamia de calumniador que sufra entre los euse-
bianos, como para que se demostrase que Arrio no slo era hereje
sino tambin maquinador de un fraude, y que los eusebianos lo
haban defendido incautamente, y tambin para que, al probar esa
acusacin, la contienda se hubiera resuelto felizmente. (13) En efec-
to, los propios eusebianos, al ver que Arrio y sus aliados eran cul-
pables de hereja abierta y de tejer intrigas, habran confesado que
los haban depuesto con justicia y no hubieran disputado ms a
favor de su recepcin. (14) De modo que Alejandro, digo, y sus
aliados, habran insistido principalmente en probar esta acusacin,
si es que hubiesen podido probarla.
(15) Pero todo ocurri de otra manera: no intentaron probar ab-
solutamente nada, insistieron slo en acusar, y como si no pudiesen
soportar las blasfemias de Arrio, cierran los odos, dan rienda suel-
ta a su bilis, lo llenan todo de tumultos. (16) Hasta el da en que el
emperador lleg al snodo, continuos tumultos. (17) Ese da no se
procedi a la prueba de las acusaciones, sino que slo se discute qu
haba que decidir contra Arrio. (18) Y as condenan al hombre sin
haber odo la causa, como si fuese culpable de todo aquello de cuan-
to lo haba acusado Alejandro. (19) De ah que en ese mismo conci-
lio, en la discusin de la fe habida ante el emperador, interpretaran
aquello de hubo un tiempo en que no exista como si Arrio enten-
diera por ello que el tiempo haba sido creado antes que el Hijo,
segn queda claro por la carta de Eusebio a sus cesarienses, cuando
sin embargo esto fue tan ajeno a la mente de Arrio que demuestra
la perversidad, ms que la ignorancia, de quienes as lo interpreta-
ron. (20) En efecto, quin, sino alguien perverso, oyendo que Arrio
enseaba que el Hijo haba sido creado antes que el mundo y antes
de todos los siglos y que todo haba sido creado por l, iba a empe-
arse en afirmar que aqul, con las palabras hubo un tiempo en
que no exista, haba entendido otra cosa distinta a que Dios, o la
increada eternidad de Dios, exista cuando el Hijo no exista, o, para
decirlo en pocas palabras, que el Hijo no exista desde la eternidad?
418 Historia Ecclesiastica
(21) Rursus etsi Arius in libello fidei quem Alexandro obtulit ipso
initio, antequam causam exponebat externis episcopis, expresse
scripsit Filium esse immutabilem, in Concilio tamen Nicaeno
anathemate percutitur siquis Filium mutabilem praedicet, quasi
haec esset sententia Arii.
(22) Cum igitur res ad hunc modum gestae fuerint, non mirum
si episcopi Orientis, ubi primum fiduciam apud imperatorem nacti,
falsas accusationes quibus Arius opprimebatur et quodnam erat
tantorum dissidiorum verum fundamentum exponere inciperent.
(23) Quibus probe intellectis, non magis mirum est si imperator
insuper ad se vocavit Arium, ut hominis dispositionem et fidem ex
eo ipso addisceret. (24) Jam vero res ita gestas Eusebius et Theogo-
nius in praefata epistola bis testantur et primo his verbis: (25)
Fidei, inquiunt, subscripsimus, anathematismo vero noluimus
subscribere, non quod fidem reprehenderemus, sed quia minime
credebamus illum qui accusatus fuerat ejusmodi esse, cum partim
ex iis quae ad nos per literas scripserat, partim ex ejus sermonibus
in conspectu nostro habitis compertum haberemus illum talem non
esse.
(26) Haec illi, non docentes quid imperator et episcopi sentire
debent de Ario, sed ex iis quae jam ante sentiebant apologiam pro
se ipsis scribentes, quatenus scilicet illi etiam jam compertum
haberent Arium non talem esse qualem synodus accusante Alexandro
condemnaverat, proinde se non ultra culpandos ab illis quod
anathematismo nollent subscribere, cum hoc fecerint non quod
fidem reprehenderent, sed quia minime credebant / illum qui
accusatus fuerat ejusmodi esse, ex litteris et sermonibus compertum
habentes illum talem non esse, sicut illi omnes (nempe imperator
cum episcopis) re examinata jam satis compertum habent. (27) Et
[f. 76r]
Yah. 19
116. 25. Socr. Sch. HE. 1, 14, 3
116. 21. quem] quam a. c. | Alexandro] obtu a. c. | antequam] anqu a. c. || 22. ubi]
quam a. c. | falsas] perfi* a. c. | et quodnam fundamentum] add. | exponere incipe-
rent] aperire in a. c. | inciperent] scripsi : inciperet leg. || 23. non magis] nil a. c. |
insuper] add. | Arium] Arium ipsum a. c. | eo] add. || 25. inquiunt] inquit a. c. || 26.
scilicet illi] ipsi a. c. | accusante Alexandro] accusationibus A a. c. | illis] ipsis a. c. |
omnes] etiam a. c.
Historia Eclesistica 419
(21) De nuevo, aunque Arrio en la confesin de la fe que le presen-
t a Alejandro al comienzo mismo, antes de exponer su causa a
obispos externos, escribi expresamente que el Hijo es inmutable,
sin embargo en el Concilio Niceno se castig con el anatema a quien
quiera que predicase que el Hijo era mudable, como si se hubiese
sido el parecer de Arrio.
(22) As que, puesto que las cosas ocurrieron as, no es de extra-
ar que los obispos de Oriente, en cuanto hallaron crdito ante el
emperador, empezaran a exponer las acusaciones falsas con las que
Arrio se vea hostigado y cul era el verdadero fundamento de tan
grandes discordias. (23) Y al entenderlas bien, no es ms extrao
que el emperador adems llamase junto a s a Arrio, para conocer
la disposicin y la fe del hombre por l mismo. (24) Pues bien, de
hecho Eusebio y Teogonio prueban por dos veces en la carta antes
mencionada que las cosas ocurrieron as, y en primer lugar con estas
palabras: (25) Suscribimos la fe , dicen, pero no quisimos suscribir
el anatema, no porque censursemos la fe, sino porque en absoluto
creamos que quien haba sido acusado fuera de esa manera, dado
que tenamos comprobado que l no era as, en parte por lo que nos
haba escrito en una carta, en parte por las palabras pronunciadas
en nuestra presencia.
(26) Esto escriben aqullos, sin indicar qu deban creer de Arrio
el emperador y los obispos, sino escribiendo una apologa de s mis-
mos a partir de lo que ya antes crean, en tanto que ellos, claro,
tambin tenan ya comprobado que Arrio no era tal como lo haba
condenado el snodo por la acusacin de Alejandro, y por ello no
tenan que seguir culpndolos a ellos porque no quisieran suscribir
el anatema, puesto que eso lo haban hecho no porque censurasen
la fe sino porque en absoluto crean que el acusado fuera de esa
manera, teniendo comprobado por sus cartas y sus palabras que l
no era as, del mismo modo que todos ellos (es decir, el emperador
con los obispos) lo tenan ya suficientemente comprobado despus
de haber examinado el asunto. (27) Y para que nadie dude que ste
420 Historia Ecclesiastica
nequis dubitet hunc esse sensum genuinum verborum Eusebii et
Theogonii, iidem in hac ipsa epistola mox hoc subjiciunt: (28)
Absurdum fuerit, inquiunt, cum is qui reus esse videbatur
[nempe Arium] revocatus sit de exilio seque de illis quae ipsi
objiciebantur purgaverit, nos silere, quo nihil expressius dici potest.
(29) Ad easdem calumnias et purgationem Arii alludens Concilium
Hierosolymitanum, paucis abhinc mensibus collectum, ita scribit ad
Aegyptios (apud Athanas. de Synod. Arim. et Seleuc.): (30)
Imperator, inquit, auctor fuit ut simplici et placido animo
reciperemus Arianos, quos aliquandiu improba invidentia extra
Ecclesiam detinuit, et viris istis de rectitudine fidei in literis suis
testimonium praebet, quam cum antea audiverat, ipse eandem ex
viva eorum voce cognovit cognitamque approbavit, etc. (31) Primo,
inquiunt, imperator audivit fidem eorum non eam esse de qua per
improbam invidentiam condemnati et extra Ecclesiam detenti
fuerant, sed veram et orthodoxam, episcopis scilicet hoc ei
suggerentibus; postea idem ex viva eorum voce cognovit.
117. (1) Cum antea ex eo quod imperator probavit fidem Arii
supponi soleat Arium resipuisse et ad fidem imperatoris accessisse,
unde et formula fidei quam obtulit imperatori ab Athanasianis
vocatur libellus paenitentiae, idcirco jam tertio loco ostendemus
imperatorem e contra accessisse ad fidem Arii. (2) Certe hoc testantur
antiquiores et fide digniores auctores. (3) Sic Sulpitius lib. 2, c. 50,
Duobus, inquit, Ariis acerrimis perfidiae hujus auctoribus,
imperator etiam depravatur, dumque sibi religionis officium videtur
/ implere vim persecutionis exercuit [sc. relegando Athanasium].
(4) Hieronymus itidem in Chronico Eusebii dicit Constantinum in
dogma Arianum declinasse. (5) Lucifer Calaritanus autem his
antiquior saepius Arianismi Constantinum insimulat, et lib. 1 Pro
[f. 77r]
Yah. 19
116. 28. Socr. Sch. HE 1, 14, 6 || 30. Ath. Al. Syn. 21, 3 || 117. 3. Sulp. Sev. Chron. 2,
35, 1 || 4. Hier. Chron. 36 (PL 27, 499)
116. 27. hoc] add. || 28. absurdum cum is] a a. c. | is... revocatus sit] eum... jam
revocatum a. c. | purgaverit] purgasse a. c. | nos silere] add. | quo potest] quibus
nihil expressius dici potest a. c. || 29. Seleuc.] scripsi : Seluc leg. || 31. episcopis] sug
a. c. || 117. 1. formula] formulam a. c. || 4. Arianum] Eusebii a. c.
Historia Eclesistica 421
es el sentido genuino de las palabras de Eusebio y Teogonio, ellos
mismos aaden en seguida en esta misma carta lo siguiente: (28)
Sera absurdo , dicen, cuando quien pareca culpable [es decir,
Arrio] ha sido llamado del exilio y se ha visto libre de aquello de lo
que se le acusaba, que nosotros nos quedsemos callados: ms ex-
presamente que eso no puede decirse nada. (29) El Concilio de Je-
rusaln, reunido pocos meses despus, escribe as a los egipcios
aludiendo a las mismas calumnias y purificacin de Arrio (en Ata-
nasio, Sobre los Snodos de Arm. y Seleuc.): (30) El emperador, dice,
fue el responsable de que recibisemos con nimo sencillo y sereno
a los arrianos, a los que por algn tiempo mantuvo fuera de la Igle-
sia una malvada envidia, y l presta testimonio en sus cartas de la
rectitud de la fe de estos varones, una fe que ya haba odo antes y
que l mismo escuch despus por ellos de viva voz y una vez es-
cuchada la aprob, etc. (31) En primer lugar, dicen, el emperador
oy que la fe de stos no era aquella por la que haban sido conde-
nados y mantenidos fuera de la Iglesia por obra de la malvada en-
vidia, sino que era la verdadera y la ortodoxa, a saber: segn le in-
formaban los obispos; despus la escuch de ellos de viva voz.
117. (1) Puesto que antes, debido a que el emperador aprob la fe
de Arrio, se ha supuesto habitualmente que Arrio se haba retractado
y acercado a la fe del emperador, y por ello tambin la frmula de fe que
le present al emperador la llaman los atanasianos escrito de arrepen-
timiento, por ello en tercer lugar vamos a mostrar ahora que, por el con-
trario, fue el emperador el que se acerc a la fe de Arrio. (2) Sin duda
de esto dan fe los autores ms antiguos y ms dignos de crdito. (3)
As Sulpicio, lib. 2, c. 50, dice: Por culpa de estos dos acrrimos
Arrios,
124
autores de esta perfidia, el emperador tambin degenera
y, creyendo que haca un bien a la religin, ejerci la violencia de la
persecucin [con la relegacin de Atanasio, se entiende]. (4) Asi-
mismo Jernimo, en la Crnica de Eusebio, dice que Constantino se
desvi al dogma arriano. (5) Lucfero de Cagliari, por su parte, ms
antiguo que ellos, acusa muchas veces a Constantino de arrianismo,
124
Eusebio y Teogonio.
422 Historia Ecclesiastica
Athanasio Constantium filius ejus sic inducit loquentem: (6) Nisi
pater meus bene fecisset conferre se ad Arianos, non ejus filii
regnaremus.
(7) Sed praestat audire Constantinum ipsum, qui in Oratione ad
sanctorum coetum fidem suam satis expressit. (8) Etenim in capite
primo sic Filium Dei allocutus est: ,
;
, , , quodnam toto
et absolute est opificium tuum, siquidem ille omnium auctor, tuae
quoque substantiae opifex fuit? Hic enim est qui te ornavit, quippe
ornamentum naturae est vita naturae congrua. (9) In nono autem
capite adhuc plenius loquitur: Plato, inquit, primum quidem
Deum supra omnem substantiam [] esse docuit, recte omnino.
(10) Huic alterum subjecit, , et
duas substantias numero distinxit, cum una sit utriusque perfectio
et secundi Dei substantia [] ex primo proficiscatur Deo. (11)
Hic enim opifex est et moderator universorum ac proinde omnia
transcendit; ille vero qui secundus ab eo est, mandatis ejus inserviens,
omnium rerum constitutionem ad eum tanquam ad causam refert.
(12) Itaque juxta accuratissimam philosophandi rationem unus
fuerit qui omnium rerum curam gerit et qui universis consulit: Deus
scilicet sermo, a quo exornata sunt cuncta. (13) Qui cum vere sit
Deus idem etiam est Filius Dei. (14) Quod enim aliud nomen praeter
Filii appellationem ei quispiam imponens non simul summo scelere
sese obstrinxerit? (15) Quippe ille qui est omnium Pater, merito
etiam sermonis sui Pater existimatur. (16) Et hactenus quidem Plato
/ recte sensit. (17) Vides hic quomodo Constantinus Platonicam
philosophiam, perinde atque alius quisquam Eusebianorum, cum
approbatione describit, quam tamen antea, ubi inter hanc et fidem
falso attributam Arianis nondum satis distinguere didicerat, edicto
suo condemnaverat in Porphyrio Platonico, sanciens ut Ariani
Porphyriani vocitarentur.
[f. 78r]
Yah. 19
117. 6. Lucif. Reg. apost. 6 || 8. Eus. Or.Const. 1, 2 || 9-16. Eus. Or.Const. 9, 3-5
117. 8. sic allocutus est] haec fatus est s** a. c. | ] a. c. | quodnam
toto et absolute] quale omnino a. c. | toto] *toto* a. c. | quoque] etiam a. c. || 11. ille]
* a. c. || 15. merito] recte a. c.
Historia Eclesistica 423
y en el lib. 1 A favor de Atanasio, introduce a Constancio, el hijo de
aqul, hablando as: (6) Si mi padre no hubiera hecho bien pasn-
dose a los arrianos, no habramos reinado nosotros, sus hijos.
125
(7) Pero conviene escuchar al propio Constantino, que en el
Discurso a la comunidad de los santos expres suficientemente su fe. (8)
Y en efecto en el captulo primero se dirige as al Hijo de Dios:
,
; , ,
, Cul no ser enteramente obra tuya, si el autor de todo es
tambin artfice de tu sustancia? Pues ste es quien te orn, puesto
que el ornamento de la naturaleza es una vida conforme a la natura-
leza. (9) En el captulo noveno todava habla ms por extenso: Pla-
tn, dice, crey que el primer Dios estaba por encima de toda sus-
tancia [], con toda razn. (10) A ste subordin al otro,
, y distingui dos sustancias en nmero,
siendo una la perfeccin de ambos y proviniendo del primero la
sustancia [] del segundo Dios. (11) En efecto ste es el artfice
y moderador de todo, y por ello lo trasciende todo. Por su parte,
aqul que va despus de l remite a l como causa la constitucin
de todas las cosas, de acuerdo con sus mandatos. (12) As que con-
forme al ms exacto razonamiento filosfico, uno solo sera el que se
cuida de todas las cosas y el que toma las decisiones para stas: a
saber, la palabra de Dios, por la que todo est ornado. (13) El cual,
siendo verdaderamente Dios, es tambin el Hijo de Dios. (14) En
efecto, qu otro nombre sino la denominacin de Hijo podra im-
ponerle nadie sin hacerse al mismo tiempo culpable del mayor cri-
men? (15) Y es que aqul que es Padre de todo, con razn es consi-
derado tambin Padre de su palabra. (16) Y hasta aqu sin duda
Platn crey correctamente. (17) Ves aqu cmo Constantino des-
cribe con aprobacin la filosofa platnica, igual que cualquier otro
eusebiano, filosofa que antes, sin embargo, cuando todava no ha-
ba aprendido a distinguir bien entre sta y la fe falsamente atribui-
da a los arrianos, haba condenado con su edicto en la figura del
platnico Porfirio, decretando que los arrianos fueran llamados por-
firianos.
125
No en esta obra sino en Sobre los reyes apstatas.
424 Historia Ecclesiastica
(18) Adhaec in libello fidei quem Arius obtulit imperatori, vox
homousii caeteraque omnia quae Synodus Nicaena ad cautionem
fidei sanxerat prorsus omittuntur, neque aliquid amplius ponitur
quam quod Eusebiani omnes et Arius ipse ab initio statuerant. (19)
Cum Eusebius Caesareae hujusmodi symbolum offerebat imperatori
in Synodo Nicaena, respondet imperator homousion inserendum
esse. (20) Neque potuit res tunc componi sine hujus et aliarum
vocum adjectione. (21) Ab eo tempore vox ista facta est criterion
fidei, et imperator in eo totus fuit ut decreta Nicaena reciperentur.
(22) Certe igitur si Arius ut paenitens et decreta Nicaena amplectens
accessisset, imperator non jussisset eum suo more fidem componere,
sed ipsi potius symbolo Nicaeno subscribere, praesertim cum Arius
princeps fuerit eorum contra quos hoc symbolum a tot patribus
compositum et sancitum fuerat. (23) Cum igitur imperator aliter
fecerit atque Arius noluerit quicquam eorum ponere quae in symbolo
Nicaeno vel anathematismo contra eum decreta fuerant, imo contra
ista nonnihil suggesserit, petendo ut sublatis quaestionibus ac
disputationibus superfluis uniretur Ecclesiae, / quid clarius esse
potest quam Arium in fide sua perstitisse, et ipsum potius
imperatorem paenitentem factum decretis Nicaenis jam non amplius
mordicus inhaesisse, sed illi ipsi Arii fidei, quam antea perperam
intellectam tanta synodi solennitate damnaverat, tot epistolis
publicis defamaverat, tot edictis per orbem oppresserat, jam demum
post rerum probam examinationem, despecto nomine ac gloria
cujus erat studiosissimus, modeste succubuisse? (24) Hoc etiam
confirmat Synodus Hierosolymitana, ad quam Arius et Euzoius ab
[f. 79r]
Yah. 19
117. 23. Socr. Sch. HE 1, 26, 7
117. 18. homousii] homousii plane omittitur a. c. | sanxerat] san*xerat a. c. || 19.
hujusmodi symbolum offerebat] fidei formulam huic sem a. c. | offerebat] scripsi :
offerrebat leg. | Nicaena] Nicaenae a. c. || 20. sine... adjectione] sine adjectio-
ne... a. c. || 21. fidei] fidei, et exagitantur quotquot eam non admittunt a. c. || 22.
ipsi] * a. c. | potius] add. | Arius] Arius signifi a. c. | eorum] eorum qui a. c. | contra
quos hoc symbolum... compositum] in quorum damnationem hoc symbolum com-
ponebatur a. c. || 23. fuerant] fuerant, aut aliquid amplius quod a. c. | jam] add. |
mordicus] add. | illi ipsi... fidei] in illam ipsam... fidem a. c.
Historia Eclesistica 425
(18) Adems, en la confesin de fe que Arrio present al empe-
rador se omiten completamente la palabra homousio y todo lo
dems que el Snodo de Nicea haba sancionado como garanta de
fe, y no se pone otra cosa ms que lo que todos los eusebianos y el
propio Arrio haban establecido desde el principio. (19) Cuando Eu-
sebio de Cesarea le present al emperador un smbolo de este estilo
en el Snodo de Nicea, le responde el emperador que haba que
aadir la palabra homousio. (20) Y entonces no pudo resolverse
el asunto sin la adicin de sta y otras palabras. (21) Desde aquel
tiempo esa palabra se hizo criterio de fe, y el emperador empe
todas sus fuerzas para que los decretos de Nicea fuesen aceptados.
(22) As que, sin duda, si Arrio se hubiese acercado como penitente
y adepto a los decretos de Nicea, el emperador no le habra manda-
do hacer una exposicin de su fe a su manera, sino ms bien suscri-
bir el propio smbolo de Nicea, especialmente al haber sido Arrio el
principal de aquellos contra los cuales tantos padres haban com-
puesto y sancionado este smbolo. (23) Por ello, dado que el empe-
rador actu de otro modo y Arrio no quiso poner nada de lo que se
haba decretado en el smbolo de Nicea o incluso en el anatema
contra l, es ms, incluso sugiri algo en contra de ello al pedir que
la Iglesia se uniera eliminando las cuestiones y las disputas super-
fluas, cmo podra estar ms claro que Arrio persisti en su fe y
que fue ms bien el emperador, arrepintindose, quien dej ya de
aferrarse con tenacidad a los decretos de Nicea y de una vez por to-
das, despus de un examen honrado de la realidad, dej de mirar por
su renombre y por la gloria, de la que tanto se preocupaba, y se rindi
humildemente a aquella misma fe de Arrio, la misma fe que antes, al
entenderla errneamente, haba condenado con la solemnidad de tan
gran snodo, la que haba difamado con tantas cartas oficiales, la que
haba hostigado con tantos edictos por todo el mundo? (24) Esto tam-
bin queda confirmado por el Snodo de Jerusaln, al que el empera-
426 Historia Ecclesiastica
imperatore subinde missi sunt. (25) Nam in epistola ad Aegyptios
patres illi non dicunt hos ob malam fidem extra Ecclesiam detentos
jam resipuisse, sed improba invidentia extra Ecclesiam detentos
fuisse et eorum fidei rectitudinem jam demum imperatori innotuisse.
(26) Atque hoc dicunt non de Ario et Euzoio solis sed de Arianis
omnibus qui per Aegyptum aut alibi fugiebant communionem
Athanasianorum, significantes imperatorem, per ea quae ex Ario et
Euzoio audiverat, rectitudinem fidei sectae totius collegisse. (27)
Fucum ergo faciunt egregie qui fidem ab his duobus oblatam
imperatori vocant libellum paenitentiae.
118. (1) Atque idem de epistola Eusebii et Theogonii intelligendum
est. (2) Hi enim nullam novam confessionem scribebant sed
confirmabant tantum quae gesserant in Concilio Nicaeno, idque
juxta receptam expositionem Eusebianorum, qui utique Arium
modo revocaverant et humaniter tractaverant. (3) Nam Eusebiani
erant ad quos scribebant, et praeterea fidem quam Arius ab initio
docebat Eusebius et Theogonius aperte profitentur, dum dicunt se
non subscripsisse anathematismo quia non credebant eum qui
accusatus erat ejusmodi esse, et addunt Arium se jam purgasse, hoc
est non mutasse / sententiam, sed ostendisse falsa esse de quibus
accusabantur seque recte credidisse ab initio. (4) Eam ipsam fidem
ergo quam Eusebiani ad quos scribebant quamque Arius et socii ab
initio professi sunt Eusebius et Theogonius hac epistola profitentur,
et proinde crasse errant qui epistolam eorum vocant libellum
paenitentiae.
[f. 80r]
Yah. 19
117. 25. Ath. Al. Syn. 21, 3
117. 25. patres illi] add. | resipuisse] paen a. c. | fuisse] add. || 26. aut alibi] add. |
Athanasianorum] scripsi : Athanasiorum leg. : Athanasii a. c. | significantes] quasi
a. c. | sectae] reliq a. c. | collegisse] collegerat a. c. || 27. fucum] fuc a. c. ut uid. |
egregie qui] egregie qui libellum paenitentiae vocant a. c. || 118. 1. Theogonii]
Theogonii ad episcopos a. c. | intelligendum est] intelligendum est quam aliqui li-
bellum paenitentiae itidiem vocant a. c. || 2. Nicaeno] Nicaeno, et hinc obiter cum
a. c. | qui utique tractaverant] add. | qui utique Arium... revocaverant] quorum
utique opera Arius... revocatus erat et se purgaverat a. c. || 3. Eusebius et Theogo-
nius] add.
Historia Eclesistica 427
dor envi de inmediato a Arrio y a Euzoyo. (25) Pues en la carta a los
egipcios aquellos padres no dicen que stos, mantenidos fuera de la
Iglesia por su mala fe, ya se hubiesen arrepentido, sino que una ma-
ligna envidia los haba mantenido fuera de la Iglesia, y que ya por fin
la rectitud de su fe haba sido revelada al emperador. (26) Y esto lo
dicen no slo de Arrio y de Euzoyo sino de todos los arrianos que por
Egipto o en otra parte rehuan la comunin de los atanasianos, indi-
cando que el emperador, por lo que haba odo de Arrio y Euzoyo,
haba deducido la rectitud de la fe de todo el grupo. (27) As que
distorsionan notablemente la verdad quienes llaman escrito de arre-
pentimiento a la fe presentada por estos dos al emperador.
118. (1) Y lo mismo hay que entender de la carta de Eusebio y
Teogonio. (2) En efecto, stos no escriban ninguna nueva confesin
sino que slo confirmaban lo que haban llevado a cabo en el Con-
cilio de Nicea, y ello conforme a la interpretacin transmitida de los
eusebianos, que sin duda acababan de llamar de vuelta a Arrio y lo
haban tratado humanamente. (3) Pues eusebianos eran a quienes
escriban, y adems Eusebio y Teogonio profesan abiertamente la fe
que Arrio haba enseado desde el comienzo cuando dicen que no
haban suscrito el anatema porque no crean que quien haba sido
acusado fuera de ese modo, y aaden que Arrio ya se haba justifi-
cado, esto es, no que hubiese cambiado de parecer sino que haba
mostrado que era falso aquello de lo que se le acusaba y que haba
credo correctamente desde el comienzo. (4) As que esa propia fe,
la de los eusebianos a quienes escriban y la que profesaron desde
el comienzo Arrio y sus aliados, es la que profesan Eusebio y Teo-
gonio en esta carta, y por ello cometen un craso error quienes llaman
a su carta escrito de arrepentimiento.
428 Historia Ecclesiastica
119. (1) Ex eo autem quod exprimant hanc fidem per vocem
homousii, validum habemus argumentum quod orientales his ipsis
temporibus quae a Concilio Nicaeno proxima erant, per vocem illam
nihil amplius intelligere solerent quam similitudinem substantiae;
quinetiam hanc interpretationem, uti supra etiam probavimus, a
concilio ipso concessam ac decretam. (2) Relege enim totam epistolam
Eusebii et Theogonii et dic sodes annon hic sit ipsissimus sensus:
quod in concilio isto Arium qui accusatus erat, scirent non ejusmodi
esse, sed orthodoxum, cum partim ex literis, partim ex sermonibus hoc
compertum haberent. (3) Et ideo se non subscripsisse anathematismo,
in fide tamen unanimes conspirasse notione homousii juxta sententiam
et interpretationem concilii diligenter examinata. (4) Quare cum
Arius, qui reus esse videbatur, revocatus sit seque de illis quae ipsi
objiciebantur purgaverit, demonstrans se non ejusmodi fuisse sed
rectam sententiam tenuisse ab initio, absurdum fuerit nos silere et
argumentum adversus nosmet ipsos ultra suppeditare, quasi in eo quod
anathemati noluimus subscribere, vel quod postea communicavimus
cum hujusmodi viris quorum orthodoxia jam deprehenditur,
haeresin aliquam secuti essemus. (5) Quod si igitur in his non /
peccavimus, sanctissimo autem concilio vestro per subscriptionem
nostram juxta fidem in istis viris jam demum agnitam satisfactum
est, non repugnantes, sed consentientes iis quae a vobis decreta sunt, etiam
hoc libello consensum nostrum confirmamus: non quidem taedio exilii, sed
ut suspicionem vitemus haereseos, ne scilicet pro ejusmodi haereticis
habeamur qualis Arius olim habebatur, qui inter alia Filium Patri
dissimilem et reliquis hominibus aequalem dicebatur praedicasse.
(6) Cum igitur sententiam sanctissimi concilii vestri teneamus, si in
conspectum vestrum nos venire patiemini, invenietis nos in omnibus
concordes et decretis vestris mordicus inhaerentes.
[f. 81r]
Yah. 19
119. 1. Orientales] Orientales per vocem illam nihil amplius a. c. | quinetiam] quin-
immo a. c. | probavimus] proba*vimus a. c. || 2. relege Eusebii] animum enim
adverte ad verba Eusebii a. c. | scirent] add. || 4. ultra] add. || 5. concilio vestro]
vestro concilio a. c. | pro ejusmodi haereticis habeamur] putetis nos ejusmo a. c. |
et reliquis hominibus aequalem] add.
Historia Eclesistica 429
119. (1) Por otra parte, del hecho de que expresen esta fe median-
te la palabra homousio, tenemos un poderoso argumento de que
los orientales en estos mismos tiempos inmediatamente posteriores
al Concilio de Nicea no solan entender por aquella palabra ms que
semejanza de sustancia; es ms, esta interpretacin, segn ms arri-
ba tambin hemos probado, fue concedida y decretada por el propio
concilio. (2) Vuelve a leer pues toda la carta de Eusebio y Teogonio
y di por favor si no es ste el mismsimo sentido: que en ese concilio
saban que Arrio, el acusado, no era de ese modo, sino ortodoxo, al tenerlo
comprobado en parte por sus cartas, en parte por sus palabras. (3) Y que
por ello no suscribieron el anatema, pero en la fe en cambio haban
estado unnimamente de acuerdo tras examinar cuidadosamente la nocin
de homousio conforme al parecer y la interpretacin del concilio.
(4) Por ello, dado que Arrio, que pareca culpable, ha sido llamado del
exilio y se ha justificado de los cargos de los que lo acusaban, demostran-
do que l no era de ese modo, sino que mantuvo el parecer recto
desde el comienzo, sera absurdo que nosotros nos quedsemos callados
y aportramos adems un argumento contra nosotros mismos, como si
por el hecho de que no quisimos suscribir el anatema o de que des-
pus mantuvimos comunin con varones de esa clase, cuya ortodo-
xia ya es manifiesta, hubisemos seguido alguna hereja. (5) As que
si en eso no hemos errado, y se ha satisfecho a vuestro santsimo concilio,
mediante nuestra suscripcin conforme a la fe ya por fin reconocida
en esos varones, confirmamos nuestro acuerdo tambin con este escrito,
en el que no rechazamos lo que habis decretado sino que mostramos nuestro
acuerdo con ello, y no por hasto del exilio, sino para evitar la sospecha de
hereja, no sea que se nos tenga por herejes tal y como se tena a Arrio
en otro tiempo, de quien se deca entre otras cosas que haba predi-
cado que el Hijo era distinto al Padre e igual al resto de los seres
humanos. (6) As que dado que nos atenemos al parecer de vuestro
santsimo concilio, si toleris que acudamos a vuestra presencia, nos
hallaris concordes en todo y adeptos a vuestros decretos.
430 Historia Ecclesiastica
(7) Hoc, inquam, sensu Eusebius et Theogonius dictabant
epistolam, et quidem sincere proculdubio, cum verba sua suppliciter
accommodarent ad conscientiam imperatoris et episcoporum, qui
gesta Nicaena callebant optime. / (8) Sed ad Athanasium redeamus.
120. (1) Tempore statuto, conveniunt episcopi in urbe Tyro, et
imprimis ab imperatore postulant ut ex iis qui non convenerant,
aliqui, praeter generalem synodi indictionem, specialibus adhuc
literis citarentur. (2) Memores etiam turbarum quas istud genus
hominum concitaverat in Synodo Nicaena, petunt etiam ut aliquis
adesset cum manu militari, qui pacem conservaret et modestiae
inspector esset. (3) Quibus impletis imperator rescribit ad hunc
modum (apud Theod. l. 1, c. 29).
(4) Constantinus Augustus sanctae synodo congregatae in urbe
Tyro.
(5) Congruum plane et felicitati temporum nostrorum /
consentaneum erat, ut Ecclesia catholica expers seditionis esset et
[f. 80v]
[f. 81r]
[f. 82r]
Yah. 19
120. 4-15. Thdt. HE 1, 29
119. 7. hoc... sensu] h**... sensu a. c. ut uid. | dictabant epistolam] scribebant episto-
lam a. c. : suggerebant a. c. | proculdubio] add. | suppliciter] supplicites (sic) facti
a. c. | callebant optime] optime callebant a. c. || 8. sed ad Athanasium redeamus
rescribit ad hunc modum] sed ad Athanasium redeamus. / (Cum imperatoris esset
significare indictionem synodi metropolitanis episcopis significare add.) ad am-
pliandum (hanc add.) synodum et majorem (ei add.) auctoritatem conciliandam,
postulabant Eusebiani ut episcopi plurium provinciarum convocarentur. Memores
etiam (imperator del.) turbarum quas istud genus hominum concitaverat (concita-
verant a. c.) in synodo Nicaena, ab imperatore petunt (etiam ut del.) etiam ut aliquis
cum manu militari adesset (ut Dionysius exconsulis qui pac* cum militibus, qui
a. c.) a. c. : imperator mittit Dionysium exconsulem qui pacem conservaret et mo-
destiae inspector esset (qui pac* cum militibus, qui a. c.). Dein convenientibus epis-
copis imperator (imperator a. c.) sequentem epistolam ad eos dirigit synodum diri-
git a. c. : quare igitur cum imperatoris (etiam add.) et episcopi illarum revocatione
isthaec agnoverint, communi omnium consensu vox homousii prout in synodo ex-
posita fuit quadrabat cum (nihil ultra add.) fidem Eusebianorum exprimebat et
proinde de sola similitud* Cum igitur hi relaxando (hos ut uid.) istos ab exilio,
suffragio suo sinceritatem suplicantionis (sic) ** a. c. || 120. 1. praeter generalem
synodi indictionem] add. || 2. adesset cum manu militari qui] cum manu militari
adesset qui a. c. | rescribit ad hunc modum] sequentem epistolam ad synodum
dirigit in f. 81r a. c.
Historia Eclesistica 431
(7) En este sentido, digo, dictaban su carta Eusebio y Teogonio,
y con seguridad sinceramente, fuera de toda duda, dado que aco-
modaban sus palabras, como suplicantes, a la conciencia del empe-
rador y de los obispos, que saban a la perfeccin lo que se haba
llevado a cabo en Nicea. (8) Pero volvamos a Atanasio.
120. (1) En la fecha fijada, se renen los obispos en la ciudad de
Tiro, y en primer lugar solicitan al emperador que, de entre los que
no haban acudido, a algunos se les cite, aparte de por la convoca-
toria general del snodo, tambin mediante un escrito especial para
ello. (2) Como adems conservaban el recuerdo de las revueltas que
esa clase de personas haba suscitado en el Snodo de Nicea, piden
asimismo que se halle presente alguien al mando de una fuerza
militar, a fin de que mantenga la paz y controle el orden. (3) Con-
cedidas estas peticiones, el emperador responde de este modo (en
Teod. l. 1, c. 29):
(4) Constantino Augusto al santo snodo reunido en la ciudad
de Tiro:
(5) Hubiera sido del todo acorde y coherente con la prosperidad
de nuestra poca que la Iglesia catlica no padeciera discordias y
432 Historia Ecclesiastica
Christi famuli ab omni nunc probro vacui essent ac liberi. (6) Sed
quoniam nonnulli,
as
improbae contentionis stimulis agitati, ne dicam
vitam professione sua indignam agentes cuncta turbare conantur,
quod malum quavis calamitate gravius mihi videtur, idcirco vos
sponte, ut aiunt, currentes adhortor, ut absque ulla dilatione in
unum coeuntes, synodum constituatis, et ope vestra indigentibus
at
subveniatis, fratribus periclitantibus medicinam adhibeatis,
dissidentia inter se membra ad concordiam revocetis, delicta
denique, dum tempus adhuc patitur, corrigatis: quo scilicet tot ac
tantis provinciis per vos restituatur concordia, quam, proh scelus!
paucorum hominum arrogantia evertit. (7) Id porro summo omnium
Domino ac Deo acceptum esse mihique prae omnibus votis optabile,
vobis postremo ipsis, siquidem concordiam restitueritis, honorificum
imprimis et gloriosum. (8) Nolite ergo cunctari, sed alacritatem
animi vestri magis ac magis intendentes, date operam ut praesentes
dissentiones convenienti sententia terminetis, cum omni, ut par est,
sinceritate et fide, quam Servator ille quem colimus, in omni negotio
tantum non inclamans et a nobis praecipue flagitat, in unum
convenientes. (9) Caeterum quantum ad religionem nostram
pertinet, nihil quod mearum partium sit, vobis deerit. (10) Cuncta
siquidem quae literis vestris significastis a me impleta sunt. (11)
Scripsi ad quos voluistis episcopos, ut venientes communi vobiscum
cura ac sollicitudine fungerentur. (12) Misi etiam Dionysium ex
consulari, qui et episcopos illos qui vobiscum adesse debent /
commoneat, et omnium quae gerentur, maxime vero modestiae
inspector sit. (13) Siquis vero, quod minime arbitramur, praeceptum
nostrum etiamnum violare praesumens adesse renuerit, mittetur
quamprimum a nobis aliquis qui imperiali auctoritate hominem in
[f. 83r]
as
Athanasium cum sociis intelligit.
at
Iis quos Athanasius opprimebat.
Yah. 19
120. 4-15. Thdt. HE 1, 29
120. 6. mihi] add. | periclitantibus] scripsi : prericlitantibus leg. || 11. quos] quod a.
c. || 13. a nobis aliquis] aliquis a nobis a. c. || as. Athanasium] Athanasius a. c. ||
at. quos] quod a. c.
Historia Eclesistica 433
que los siervos de Cristo se vieran ahora libres y alejados de todo
oprobio. (6) Sin embargo, dado que algunos,
as
aguijoneados por un
vergonzoso afn de polmica, por no decir llevando una vida indig-
na de aquello que profesan, intentan turbarlo todo (algo que me
parece un mal mayor que cualquier desastre), por ello os exhorto a
vosotros, que, como suele decirse, ya estis corriendo por vosotros
mismos, a que os reunis sin ninguna dilacin, constituyis un s-
nodo y socorris con vuestra ayuda a quienes estn sin recursos,
at
llevis remedio a los hermanos que peligran, devolvis la concordia
a los miembros en disensin y corrijis, en fin, las faltas en la medi-
da en que el tiempo an lo permita, para que a travs de vosotros
se restablezca la concordia en tantas y tan grandes provincias, una
concordia que, oh crimen!, se ha venido abajo por culpa de la arro-
gancia de unos pocos individuos. (7) Que esto, por lo dems, es
grato al supremo Seor y Dios de todas las cosas, y deseable para
m antes que ningn otro deseo, y honroso y glorioso por encima
de cualquier cosa para vosotros mismos, en fin, si llegis a restable-
cer la concordia. (8) No vacilis, pues, sino esforzaos, intensificando
ms y ms la vivacidad de vuestro espritu, para poner trmino a
las disensiones existentes con un veredicto adecuado, reunindoos,
como conviene, con toda la integridad y la buena fe que aquel Sal-
vador a quien adoramos demanda particularmente de nosotros en
todo asunto, casi alzando la voz. (9) Por lo dems, en cuanto atae
a nuestra religin, nada os faltar de mi parte. (10) He llevado a cabo
cuanto me indicasteis en vuestra carta. (11) He escrito a los obispos
que querais para que acudan a compartir con vosotros vuestra
preocupacin y tribulacin. (12) He enviado tambin al ex cnsul
Dionisio, para que inste a acudir a aquellos obispos que deben asis-
tir a vuestra reunin y para que vigile todo lo que se lleve a cabo,
pero particularmente el orden. (13) Si alguien, pese a ello, cosa que
no creemos, empeado en la presuncin de que puede incumplir
nuestro mandato, se niega a asistir, en seguida se enviar de nuestra
as
Se refiere a Atanasio y sus aliados.
at
A aquellos a los que estaba hostigando Atanasio.
434 Historia Ecclesiastica
exilium pellens docebit imperatoris sanctionibus pro veritate editis
minime esse repugnandum. (14) Quod superest, vestrae sanctitatis
erit providere ut nec odio nec gratia, sed juxta ecclesiasticas et
apostolicas regulas, delictis et iis quae per errorem contigerunt
conveniens remedium exquiratis, quo et Ecclesiam omni probro
liberetis et meas curas levetis et, pacis amoenitate turbatis nunc
Ecclesiis restituta, vobis ipsis maximam gloriam comparetis. (15)
Divinitas vos servet, fratres carissimi. Ita imperator.
(16) Sed tum quidem quamvis venire compelleretur, quatuor
au
circiter mensium spatio profectionem suam distulit. (17) Postea vero
majore vi adhibita coactus Tyrum venit (Sozom. l. 2, c. 25). (18) Eo
enim Macarius, et vinctus quidem, per milites deductus est,
Athanasio vero imperator scripsit ut adesset, atque adeo necessitatem
veniendi ei injunxit ut nisi veniret invitus adduceretur (Athanas.
Apol. 2, p. 188).
121. (1) Et in synodum venit cum triginta septem circiter episcopis
Aegyptiis et hominum multitudine stipatus. (2) Et imprimis hi
episcopi nova methodo judicium effugere cogitant. (3) Caeteros
enim episcopos dicteriis, cavillationibus et ad speciem compositis
accusationibus adorti, turbas conantur excitare et omnia confundere.
(4) Narrat quidem Philostorgius (Philostorg. l. 2, c. 12) Athanasium,
cum imperatoris minis aegre cessisset, tandem vero venisset Tyrum,
[f. 85r]
au
In Sozomene scribitur triginta. Certe per errorem scribae. Baronius an.
3{...} putat legendum esse tres. Suspicor magis literam inferiori parte
disparente in vel mutatam fuisse.
Yah. 19
120. 16-17. Soz. HE 2, 25, 1 || 18. Ath. Al. Apol. sec. 71, 2 || 121. 4-8. Philost. HE 2, 11
|| au. Baron. Ann. 3, 335, 6
120. 16. sed tum quidem Apol. 2, p. 188] Sed hoc non obstante Athanasius moras
trahit. Quare imperato (sic) Tyrum a. c. || 17. Sozom. l. 2, c. 25] eo enim a. c. || 18.
et vinctus] sed vinctus a. c. | Apol. 2, p. 188] Apol. 2, p. 188 + app. XI a. c. || 121. 1.
et in synodum Aegyptiis] et triginta septem circiter episcopi Aegyptii in syno-
dum veniunt cum a. c. : his compositis Athanasius post vim (ut uid.) in synodum
ven a. c. || 2. imprimis hi episcopi] add. || 4. narrat quidem Philostorgius] Philos-
torgius utique enim (a. c. ut uid.) siqua ei fides narrat a. c. || au. in Sozomene scri-
bitur triginta] Baronius Sozomenes ponit triginta sed a. c. | certe] sed a. c. | scribae]
scribae ut (mecum add.) putat (etiam add.) *** a. c. | vel ] add.
Historia Eclesistica 435
parte a alguien que le ensear, empujndolo al exilio por la auto-
ridad imperial, que de ningn modo cabe rechazar las disposiciones
que el emperador adopta en favor de la verdad. (14) Con respecto
al resto, de vuestra santidad depender que logris hallar sin odio
ni favor, sino de acuerdo con las reglas eclesisticas y apostlicas,
el remedio para las faltas y para lo que ha ocurrido por error, de
forma que libris a la Iglesia de todo oprobio y aliviis mis preocu-
paciones, y de forma que, una vez restituida la serenidad de la paz
a las iglesias ahora atribuladas, os procuris para vosotros mismos
la mayor gloria. (15) Que la Divinidad os guarde, queridsimos her-
manos. As escribi el emperador.
(16) Pero incluso entonces, aunque se le urga a acudir, aplaz
su marcha por espacio de cuatro meses.
au
(17) Despus, en cambio,
obligado por la intensificacin de las presiones, fue a Tiro (Sozom.
l. 2 c. 25). (18) Y en efecto Macario, incluso encadenado, fue llevado
all a manos de militares, pero a Atanasio el emperador le escribi
ordenndole que asistiera, y le impuso de tal manera la necesidad
de ir que lo amenaz con que, si no lo haca, sera llevado por la
fuerza (Atanas. Apol. seg. p. 188).
121. (1) Y lleg al snodo con unos treinta y siete obispos egipcios
y escoltado por una multitud de personas. (2) Y en primer lugar
estos obispos planean rehuir el juicio con un nuevo sistema: (3) in-
tentan alborotar a las masas y confundirlo todo atacando a los de-
ms obispos con denigraciones, infundios y acusaciones amaadas.
(4) Cuenta de hecho Filostorgio (Filostorg. l. 2, c. 12) que Atanasio,
despus de ceder, aunque a duras penas, a las amenazas del empe-
au
En Sozmeno est escrito treinta. Sin duda por error del copista. Ba-
ronio, an. 3{...} cree que hay que leer tres. Sospecho ms bien que la letra ,
al borrarse su trazo inferior, se ha cambiado en , o sea .
436 Historia Ecclesiastica
se quidem sistere in judicio noluisse, sed meretricem quandam,
quae ipso ventris tumore intemperantiam suam prodebat, mercede
conduxisse et adversus Eusebium / per fraudem submisisse, tumultu
illo ac motu qui ex hujusmodi calumnia, ut verisimile est, excitandus
erat, elusurum se judicium et damnationem subterfugiturum esse
arbitrantem. (5) Eusebium autem subinde quaesivisse ex meretrice
utrum stupratorem suum nosset. (6) Quae cum affirmasset illum
sibi probe notum esse, rursus Eusebium quaesivisse num ille in
prasenti episcoporum consessu versaretur. (7) Eam vero respondisse:
Bona verba, domine. Neque enim ego tantopere insanio, ut tales
viros foedae libidinis insimulem. (8) Ex iis vero cum veritas in
lucem prodire coepisset, totam fraudis machinationem patefactam
fuisse. Haec Philostorgius.
(9) Athanasiani vero historiam vertunt quasi Eusebianorum
aliquis meretricem conduxisset quae accusaret Athanasium adulterii,
ea autem detecta fuisset cum Timotheo cuidam tamquam Athanasio
per ignorantiam allocuta esset (Sozom. l. 2 c. 25; Theod. l. 1 c. 30).
(10) Sed hanc narrationem falsam esse ex eo satis convincitur, quod
scriptores his temporibus proximi, nempe Synodus Alexandrina in
epistola ad Ecclesias, Julius papa cum Athanasio et quinquaginta
episcopis occidentalibus in epistola ad orientales, et Synodus
Serdicensis in epistolis ad Ecclesias (qui omnes hanc Synodum Tyri
pro viribus defamare et convellere conantur), denique Athanasius
ipse in omnibus operibus, ubi Eusebianis in nihilo parcit, hanc
historiam alto silentio obruerunt, quod certe neutiquam fecissent si
res Eusebianis, non autem sibimetipsis in opprobrium cessisset. (11)
A recentioribus itaque in excusationem Athanasii adinventa est ista
Theodoriti et Sozomenis narratio.
[f. 86r]
Yah. 19
121. 4-8. Philost. HE 2, 11 || 9. Soz. HE 2, 25, 8-10 | Thdt. HE 1, 30, 4-6 || 10. Cf. Ath.
Al. Apol. sec. 3-19; 21-35; 41-50
121. 4. Eusebium] Eusebium (illum add.) qui in synodo praesidebat Caesariensem
a. c. || 10. episcopis] epis*copis a. c. | omnibus operibus] apologiis (et del.) epistolis
et orationibus a. c. | certe] add. | cessisset] cessit a. c.
Historia Eclesistica 437
rador y viajar finalmente a Tiro, no quiso con todo comparecer en
juicio, sino que compr los servicios de cierta prostituta que delata-
ba su intemperancia por la propia hinchazn de su vientre, y la
envi con engaos contra Eusebio, pensando que, merced a aquel
alboroto y al tumulto que, como era lgico, una calumnia semejan-
te habra de levantar, podra evitar el juicio y escapar a la condena.
(5) Ahora bien, Eusebio le pregunt entonces a la prostituta si saba
quin era el que la haba dejado embarazada. (6) Y como ella res-
pondiera que lo conoca muy bien, a su vez le pregunt Eusebio si
de veras se encontraba aqul entre los obispos all reunidos. (7) Y
ella respondi: Calla, seor: no estoy yo tan loca como para inven-
tarme vergonzosas acusaciones de lujuria contra tales varones. (8)
A causa de aquellas palabras, como la verdad empezara a salir a la
luz, se descubri todo el ardid del engao.
Esto lo cuenta Filostor-
gio.
(9) Ahora bien, los atanasianos cambian la historia como si algu-
no de los eusebianos hubiera pagado a la prostituta para que acu-
sara a Atanasio de adulterio, y que sta habra sido descubierta al
dirigirse por ignorancia a un tal Timoteo, confundindolo con Ata-
nasio (Sozm. l. 2 c. 25; Teod. l. 1 c. 30). (10) Sin embargo, que esa
historia es falsa se deduce bien por el hecho de que los escritores
cercanos a esa poca, a saber, el Snodo de Alejandra en su carta a
las Iglesias, el papa Julio con Atanasio y cincuenta obispos occiden-
tales en su carta a los orientales, as como el Snodo de Srdica en
sus cartas a las Iglesias (autores todos que intentan con todas sus
fuerzas difamar y borrar este Snodo de Tiro), y, por fin, el propio
Atanasio en todas sus obras, en las que no perdona en un solo pun-
to a los eusebianos, pasan sobre esta historia en profundo silencio,
algo que desde luego no habran hecho de ningn modo si el asun-
to redundara en oprobio de los eusebianos y no de ellos mismos.
(11) As pues, esa historia de Teodoreto y Sozmeno fue inventada
por autores ms recientes para justificar a Atanasio.
438 Historia Ecclesiastica
122. (1) Caeterum hujusmodi accusationes ad judicium fugiendum
factas esse, satis demonstrat alia narratio Epiphanii: (2) Potamon,
inquit, episcopus Aegyptius, qui oculo in / persecutione propter
veritatem orbatus erat, cum vidisset Eusebium sedentem et
judicantem et Athanasium stantem... invectus est voce magna contra
Eusebium et dixit: (3) Tu sedes, Eusebi, et Athanasius innocens
stans a te judicatur? (4) Quis tulerit talia? Dic mihi tu, nonne mecum
fuisti in carcere tempore persecutionis? (5) Et ego quidem oculum
amisi pro veritate, tu vero nihil mutilatum in corpore habere videris,
neque testimonium propter confessionem tribuisti, sed stetisti
vivens nulla parte detruncata. (6) Quomodo discessisti e carcere, nisi
quod promisisti persecutoribus id quod nefarium est te facturum
esse?. Haec Epiphan. Haeres. 68.
(7) Caeterum quod ad accusationem attinet, certe plurimi
erant confessores qui cum Eusebio nullam notam confessionis
ferebant in corpore, quandoquidem gentiles permulti, barbaritatem
persecutionis execrati, his ultro faverent, et ipsi etiam milites
clamarent plurimos sacrificasse qui non sacrificabant, mox
extrudentes eos et reclamantium ora nonnumquam pugno
obfirmantes. (8) Innumeri praeterea nunc in uno, nunc in alio carcere
detenti, vel in exilium missi, aut ad metalla damnati, sub finem
persecutionis illaesi evasere. (9) Quae cum ita fuerint, Eusebii causa
Deo permittenda est et defectus modestiae et charitatis in Potamone
potius notandus, qui episcopum, contra quem accusatio sine duobus
vel tribus testibus non audienda est, in tanto consessu, tam levi
suspicionis argumento, ad turbas concitandas calumniare ausus est.
123. (1) Hujusmodi dicteriis et cavillationibus reliquos etiam
episcopos aggressi sunt Aegyptii, ut illi ipsi in epistola synodica
paulo post commemorant: (2) Nonne, inquiunt, Eusebius
Eusebianique studio Arianismi ad id concilium perrexerunt reliquis
ejusdem secum sententiae adductis? (3) Nonne et / nos contra
eosdem homines eo nomine, quod Arianicae opinionis essent,
[f. 87r]
[f. 88r]
Yah. 19
122. 2-6. Epiph. Const. Haer. 68, 8, 2-4 || 123. 2-8. Ath. Al. Apol. sec. 8, 2-3
122. 2. episcopus] add. || 123. 1. et cavillationibus] add.
Historia Eclesistica 439
122. (1) Por lo dems, que se inventaron acusaciones de este tipo
para evitar el juicio lo demuestra bien otro episodio que cuenta Epi-
fanio. (2) Potamn, dice, un obispo egipcio que durante la perse-
cucin haba perdido un ojo por defender la verdad, al ver a Eusebio
sentado y ejerciendo como juez y a Atanasio de pie... se abalanz a
voz en grito contra Eusebio y le dijo: (3) T ests sentado, Eusebio,
y Atanasio, inocente, est de pie y t lo juzgas? (4) Quin podra
soportar cosa semejante? Dime, no estuviste t conmigo en la cr-
cel en la poca de la persecucin? (5) Y yo desde luego perd un ojo
por la verdad, pero t, por el contrario, no parece que tengas nin-
guna parte del cuerpo mutilada, ni diste testimonio de tu confesin,
sino que saliste vivo sin ninguna parte de tu cuerpo truncada. (6)
Cmo te marchaste de la crcel, si no fue porque les prometiste a
los perseguidores que haras aquello que es un crimen hacer? Esto
lo cuenta Epifanio, Herejas, 68.
(7) Por lo dems, en cuanto atae a la acusacin, sin duda haba
muchos confesores que, al igual que Eusebio, no llevaban en el cuer-
po ninguna marca de su confesin, habida cuenta de que muchsi-
mos gentiles que condenaban la barbarie de la persecucin favore-
can ocultamente a aqullos, e incluso los propios soldados
declaraban que haban sacrificado muchos que en realidad no sacri-
ficaban, hacindolos huir en seguida y cerrando, a veces con el
puo, las bocas de quienes reclamaban. (8) Adems, muchsimos,
detenidos ora en una, ora en otra crcel, o bien enviados al exilio, o
condenados a las minas, al final de la persecucin escaparon ilesos.
(9) Al haber sido esto as, el caso de Eusebio debe dejrsele a Dios,
y ms bien debe sealrsele falta de mesura y de caridad a Potamn,
que os calumniar a un obispo, contra el cual no puede presentarse
acusacin si no hay dos o tres testigos, en tan gran asamblea y con
tan leve motivo de sospecha, con el objeto de incitar a las masas.
123. (1) Con denigraciones e infundios de este tipo atacaron los
egipcios tambin a los dems obispos, segn ellos mismos recuer-
dan poco despus en su carta del snodo: (2) Es que Eusebio y los
eusebianos, dicen, no acudieron a este concilio como partidarios
del arrianismo, trayendo consigo a los dems que comparten su
parecer? (3) Es que nosotros no hemos divulgado escritos contra
440 Historia Ecclesiastica
scripta evulgavimus? (4) Nonne Eusebius, Caesareae Palaestinae
episcopus, de immolatione idolorum a nostris confessoribus
accusatus fuit? (5) Nunquid non de Georgio probatum fuit, eum ab
ordine sui sacerdotii a beato Alexandro rejectum fuisse? (6) Nonne
caeteri de aliis atque aliis criminibus notam censuramque passi
sunt? (7) Quo jure igitur isti contra nos synodum ullam constituere
potuerunt? (8) Aut qua fronte talem conventum synodum appellare
audent, cui comes praesidit? Etc.
(9) Haec illi, ex quibus quinam fuerint qui turbas illas stupendas
excitarunt in Concilio Nicaeno satis deprehenditur. (10) Si in
quenquam aliquid haberent objiciendum, certe non tumultuarie
procedendum esset sed tempus idoneum expectandum quo causa
in medium proferretur et a synodo tranquille tractaretur, et interea
Athanasius non aliorum accusatione sed causae propriae
justificatione defendendus. (11) Nam quicquid in buccam venerit
evomere et in obvios quosque latrare rixantium est et tumultuantium,
atque adeo non decet modestos episcopos ut in infima plebe turpe
[f. 89r]
Yah. 19
123. 2-8. Ath. Al. Apol. sec. 8, 2-3
123. 5. probatum] pro*batum a. c. || 8. etc.] etc. Haec illi, ex quibus quinam fuerint
qui turbas illas excitaverunt in Concilio Nicaeno (Aegyptiis scil. del.) satis depre-
henditur a. c. : etc. Ubi speculator aderat (apparebat etc. a. c.) et carcerarius vice
diaconorum Ecclesiae nos introducebat? Ubi comes verba faciebat, caeteri praesen-
tes in silentio erant vel potius comiti obsequium suum accommodabant? Ubi quod
communiter episcopis placuit ab illo impediebatur? Ille imperio utebatur, nos a
militibus ducebamur vel potius jussis (sententiisque del.) Eusebianorum senten-
tiisque ipse comes inserviebat. Haec illi. Cum (qui a. c.) (viris add.) ecclesiasticis
parere nollent (noluerint a. c.) exclamant quod alii aderant. Ipsa imperatoris edicta
rebelles diu spreverant, conqueruntur quod imperator per ministros tandem coegit
eos ad obedientiam. Synodum Nicaenam tumultibus impleverant; quod hic similia
conati ad modestiam compellerentur, exclamant dicentes (contendunt a. c.) syno-
dum non esse ubi comes praesedebat et (non del.) silentium (episcopis add.) impo-
nebatur. Quis unquam audivit tantam petulantiam? Aut licebit episcopos dicteriis
et cavillationibus ad rixas ciendas et fugiendum judicium convellere, aut judicium
synodi rejiciendum erit quia hoc non licuit (licebat cum libertate rixare a. c.). Meri-
to igitur Eusebius iis talia conantibus respondit Si huc accedentes apud nos talia
loquamini contradictorie (talia contra nos dicitis a. c. om. del.), vera sunt profecto
quae accusatores vestri objiciunt. Nam si hic tyrannidem exercetis, multo id magis
in patria vestra facitis, Epiphan. Haer. 68 a. c. || 10. non aliorum] non aliorum
dilata aliorum a a. c.
Historia Eclesistica 441
esos mismos hombres en razn de su creencia arriana? (4) Es que
Eusebio, obispo de Cesarea de Palestina, no ha sido acusado por
nuestros confesores de ofrecer sacrificios a dolos? (5) Es que acaso
respecto a Jorge no qued probado que haba sido depuesto de su
cargo sacerdotal por el bienaventurado Alejandro? (6) Es que los
dems, por unas y otras acusaciones, no han sufrido la seal y la
censura? (7) Entonces, con qu derecho han podido sos constituir
contra nosotros snodo alguno? (8) O con qu desfachatez se atre-
ven a llamar snodo a tal reunin, que preside un oficial? Etc.
(9) Esto escriben aqullos, de los cual bien puede deducirse qui-
nes fueron los que suscitaron aquellas pasmosas revueltas en el
Concilio de Nicea. (10) Si tenan algo que reprocharle a alguien, de
ningn modo tenan que haber actuado creando tumulto, sino que
deban haber esperado el momento oportuno para exponer el caso
y que lo tratase con tranquilidad el snodo, y entre tanto a Atanasio
tenan que haberlo defendido no acusando a otros, sino explicando
su propia causa. (11) Porque expulsar todo lo que se le venga a uno
a la boca y ladrar contra quien se tiene delante es propio de gente
con afn de rias y de alborotadores, y les cuadra tan poco a unos
moderados obispos, que hasta entre el pueblo ms bajo se tiene por
442 Historia Ecclesiastica
habeatur, etsi forte magna ex parte vera fuerint quae litigantes
objiciant. (12) Accusatos vero sic se erigere in judices legitima
auctoritate constitutos multo intollerabilius est. (13) Cum igitur ad
hunc modum se gesserint Aegyptii, merito Eusebius iis respondit:
(14) Si huc accedentes, apud nos talia loquamini contradictorie,
vera sunt profecto quae accusatores vestri objiciunt. (15) Nam si hic
tyrannidem exercetis, multo id magis in patria vestra facitis
(Epiphan. Haeres. 68).
124. (1) Caeterum cum Eusebiani mores hujus generis hominum
dudum perspectos haberent et ideo comitem adesse curassent qui
modestiae inspector esset, ab eo compescitur haec Aegytiorum
petulantia, et Athanasius tandem, cum tergiversationibus nullus
amplius locus superasset, cogitur accusationibus respondere. (2) De
caede igitur Arsenii adducuntur testes et ipsum cadaver in medio
ponitur, ut qui vivum noverant, mortuum viderent et agnoscerent.
125. (1) Post multos tamen annos, ubi gesta concilii e memoriis
hominum pene exciderant, Athanasius, quo rei evidentiam minueret,
famam spargit inter suos quasi non corpus sed brachium tantum a
corpore aliquo resectum et sale conditum in concilium adductum
fuisset et Athanasius accusatus quod ad usus / magicos illud
resecuisset. (2) Deinde in harum fabularum confutationem narrant
Athanasiani Arsenium ipsum ad Tyrum clam venisse, ut quae illic
gererentur coram spectaret, sed mox ab Athanasii amicis detectum
et in concilium adductum atque illic pro Arsenio agnitum fuisse et
utramque manum ostensam omnibus; (3) tunc Eusebianos
veneficium esse exclamasse, sed hoc non obstante Arsenium ipsum
inter caeteros episcopos mox subscripsisse condemnationi Athanasii
(Socr. l. 1, c. 29, 32; Ruffin. l. 1, c. 15, 17; Sozom. l. 2, c. 25; Theod. l. 1,
c. 30). (4) Sed hujus commenti falsitas ex multis reprehenditur.
[f. 90r]
Yah. 19
123. 14-15. Epiph. Const. Haer. 68, 8, 5 || 125. 1-3. Socr. Sch. HE 1, 29; 1, 32, 3; Rufin.
Hist. 1, 15-17; Soz. HE 2, 25, 7-12; Thdt. HE 1, 30
124. 1. Athanasius] Athathanasius a. c. ut uid.
Historia Eclesistica 443
vergonzoso, incluso aunque se diera la casualidad de que en gran
parte fuese verdad lo que se reprochasen en su litigio. (12) Pero
mucho ms intolerable es que los acusados se erijan as en jueces
constituidos con legtima autoridad. (13) As que, al haberse com-
portado los egipcios de ese modo, con razn les respondi Eusebio:
(14) Si al llegar aqu replicis ante nosotros de tal manera, desde
luego es cierto aquello que vuestros acusadores os reprochan: (15)
pues si aqu ejercis la tirana, mucho ms lo hacis en vuestra pa-
tria (Epifanio, Herejas, 68).
124. (1) Por lo dems, como los eusebianos tenan desde haca
tiempo bien observadas las costumbres de este tipo de personas y
por ello se haban preocupado de que asistiera un oficial para que
controlase el orden, reprimi l esta soberbia de los egipcios, y por
fin Atanasio, una vez que ya no qued ms lugar para la tergiversa-
cin, se ve obligado a responder a las acusaciones. (2) As pues, traen
testigos del asesinato de Arsenio y el propio cadver se coloca en el
centro, para que quienes lo haban conocido en vida viesen al muer-
to y lo reconocieran.
125. (1) Sin embargo, muchos aos despus, cuando lo llevado a
cabo en el concilio se haba borrado casi por completo de la memo-
ria de los hombres, Atanasio, para disminuir la evidencia del hecho,
hizo correr entre los suyos el rumor de que no se haba llevado el
cuerpo al concilio, sino slo un brazo, cortado de algn cuerpo y
conservado en sal, y de que se acus a Atanasio de haberlo cortado
para usos mgicos. (2) Luego, como refutacin de estas habladuras,
cuentan los atanasianos que el propio Arsenio haba viajado a Tiro
a escondidas, para ver en persona lo que se llevaba all a cabo, pero
que en seguida fue descubierto por los amigos de Atanasio, llevado
al concilio y reconocido all como Arsenio, y que se mostraron a
todos sus dos manos; (3) que los eusebianos gritaron que se trataba
de un encantamiento, pero que, pese a ello, el propio Arsenio firm
luego con los dems obispos la condena de Atanasio (Scr.
l. 1. c. 29,
32; Rufin.
l. 1, c. 15, 17; Sozm. l. 2, c. 25; Teod. l. 1, c. 30). (4) Pero la
falsedad de esta invencin se desprende de muchos indicios.
444 Historia Ecclesiastica
126. (1) Primo ridiculum est, idque multiplici respectu, et
imprimis quoad ostentationem manus. (2) Fuerintne Meletiani adeo
inepti ut in testimonium contra Athanasium manum solam
circumducerent? (3) Ecquis manum Arsenii agnosceret? Ecquod
inde testimonium contra Athanasium? (4) Potuitne imperator tam
futili argumento a promulgata sententia divelli et cogi rem novo
episcoporum judicio tractandam permittere? (5) Ad mulierum
lachrymas commovendas spectaculum quidem idoneum haec
manus, sed coram judice non tam reatus Athanasii quam stultitiae
accusatorum argumentum extitisset, idque eo magis quod
hanc manum ad usus magicos resectam contendisse dicuntur.
(6) Persuadeant igitur nobis Meletianos et Eusebianos (quos in
historiis ut callidissimum genus hominum describunt,) ut et
imperatorem ipsum fuisse mortalium omnium stollidissimos, vel
desinant hujusmodi ineptias eis ascribere.
(7) Secundo commentum in eo ridiculum est quod idem Arsenius
de cujus caede Athanasius accusabatur, ut refert Socrates, inter
episcopos Concilii Tyrii subscripsisse dicitur condemnationi
Athanasii. (8) Si Arsenius ad istud impudentiae processisset ut hoc
faceret, fingi tamen non potest Eusebianos ad istud stultitiae
processisse ut id permitterent. (9) Arsenium tanti sceleris / tam
aperte convictum, impunitum solummodo dimittere aeternam
infamiam Eusebianis conciliasset. (10) Hoc ipso enim confessi
fuissent se nefandorum conciliorum participes fuisse. (11) Sed eum
in communionem recipere, in concilium insuper admittere, judicem
Athanasii constituere et in ejus rei testimonium aeternum permittere
ut subscriptio ejus in Actis concilii reperiretur, adeo non congruit
astutis hominibus, ut stollidissimis sine majori stultitia adscribi
nequeat. (12) Sed dixeris forte Socratem ab errante fama
circumstantiam illam accepisse. (13) Et recte quidem: nam Julius
[f. 91r]
Yah. 19
126. 7. Socr. Sch. HE 1, 32, 3
126. 1. et imprimis] 1. Quare a. c. ut uid. || 7. ut refert Socrates] add. | inter episco-
pos... dicitur] dicitur inter episcopos... a. c. || 9. tanti sceleris] tanti sceleris impuni-
tum a. c. || 10. hoc] a a. c. ut uid.
Historia Eclesistica 445
126. (1) En primer lugar, es ridcula, y ello desde varias perspec-
tivas, y ante todo en lo que se refiere a la exhibicin de la mano.
(2) Habran sido los melecianos tan ineptos como para basar la
acusacin contra Atanasio slo en la exhibicin de una mano? (3)
Es que alguien habra podido reconocer la mano de Arsenio? Es
que de ah sale algn testimonio contra Atanasio? (4) Pudo el em-
perador, por un argumento tan ftil, apartarse de su veredicto ya
anunciado y verse obligado a trasladar nuevamente el caso al juicio
de los obispos? (5) Esa mano desde luego era un espectculo id-
neo para despertar lgrimas en las mujeres, pero ante un juez ha-
bra servido como argumento ms que de la culpabilidad de Ata-
nasio, de la estupidez de sus acusadores; y tanto ms si se afirma
que sostenan que esa mano haba sido cortada para fines mgicos.
(6) As pues, o bien que nos convenzan de que los melecianos y los
eusebianos, a los que describen en las Historias como los ms astu-
tos de los hombres, de igual modo que tambin el propio empera-
dor, fueron los ms tontos de todos los mortales, o bien que renun-
cien a atribuirles estupideces de este tipo.
(7) En segundo lugar, la invencin es ridcula en el punto en que
se dice que el mismo Arsenio por cuyo asesinato era acusado Ata-
nasio, segn cuenta Scrates, firm con los dems obispos del Con-
cilio de Tiro la condena de Atanasio. (8) Aunque Arsenio hubiera
alcanzado tal grado de desvergenza como para hacer eso, no pue-
de suponerse sin embargo que los eusebianos hubiesen alcanzado
tal grado de estupidez como para permitirlo: (9) el hecho de que
Arsenio, culpable tan pblicamente de un crimen tan grande, fuese
sin ms despedido impunemente, les habra reportado eterna infa-
mia a los eusebianos. (10) Por esto mismo, en efecto, hubiesen con-
fesado que haban sido partcipes de unos concilios infames. (11)
Pero aceptarlo entre ellos, admitirlo adems en el concilio y consti-
tuirlo en juez de Atanasio, y permitir, como testimonio perpetuo del
hecho, que su firma figurase en las Actas del Concilio, les cuadra
bien poco a unos hombres astutos, hasta tal punto que podra atri-
bursele a los ms tontos sin que cupiera grado de estupidez mayor.
(12) Pero podras decir que quizs Scrates incluy esa ancdota
hacindose eco de un rumor que andaba circulando. (13) Y lo diras
446 Historia Ecclesiastica
papa et patres Serdicenses qui viderant Acta Tyria, subscriptionem
Arsenii neutiquam viderunt. (14) Deerat enim illis testimonium tam
luculentum quod Arsenius in vivis esset.
(15) Tertio commentum ridiculum est respectu judicii imperatoris.
(16) Si imperator ubi primum ex Athanasio audiverat Arsenium in
vivis esse, ita commotus fuerit in Meletianos ut non amplius more
ecclesiastico sed imperali scelera eorum vindicanda pronunciaverit
nisi deinceps conquiescerent; (17) si ipse (ut mox audietis) ob solam
rerum inique gestarum suspicionem quam Athanasius ad eum
confugiens ingesserat, iratus jussit Concilium Tyrium ad se venire et
rationem gestorum reddere, quomodo, quaeso, effingi possit Arsenium
in vivis deprehensum et ab omnibus medio in concilio agnitum
fuisse, et imperatorem tamen jam non Eusebianis, non Meletianis
fabulae contextoribus, nedum ipsi Arsenio succensuisse, sed audita
causa Eusebianis tanquam recte judicantibus aurem praebuisse et
Athanasium ut reum condemnasse? (18) Haec sane neutiquam
consistunt. (19) Dic, sodes, noveritne imperator Arsenium in vivis /
esse, vel non noverit. (20) Si novit, quo, quaeso, praetextu, qua fronte
condemnare potuit Athanasium, praesertim cum in hac caedis
accusatione cardo judicii versaretur? (21) Quod si non novit,
quomodo, quaeso, ignorare potuit, cum Athanasius ipse adesset qui
rem omnem aperiret, cum gestorum testes essent innumeri, cum
concilium ipsum quae in medio facta fuerant negare non posset?
(22) Omni igitur ex parte insipida et ridicula est haec fabula, quod
unicum satis esse posset ad confutationem ejus.
127. (1) Sed secundo fabula haec sibi ipsi contradicit. Nam
Athanasius epistolam tanquam ab Arsenio scriptam produxit in
Concilio Tyri, in qua Arsenius se cum Athanasio amicitiam et
communionem modis omnibus in posterum servare ultro promittit
[f. 92r]
Yah. 19
127. 1. Ath. Al. Apol. sec. 69; 8, 4
126. 16. primum] add. || 17. ob solam... suspicionem] scripsi : ob sola... suspicionem
leg. || 20. praesertim] add. | cardo judicii versaretur] judicium maxime pende-
ret a. c. || 21. aperiret] apperiret a. c. || 127. 1. produxit in concilio... in qua] in
concilio... produxit in qua a. c. | Tyri] add. | modis omnibus] add.
Historia Eclesistica 447
con razn: pues el papa Julio y los padres de Srdica, que haban
visto las Actas de Tiro, de ningn modo vieron la firma de Arsenio.
(14) En efecto, falta en ellos un testimonio tan claro de que Arsenio
estaba entre los vivos.
(15) En tercer lugar, la invencin es ridcula con respecto al juicio
del emperador. (16) Si el emperador, en cuanto oy de Atanasio que
Arsenio estaba entre los vivos, hubiese quedado tan mal dispuesto
contra los melecianos como para declarar que, si en lo sucesivo no
se apaciguaban, sus crmenes no deberan ya ser castigados segn
el uso eclesistico sino segn el uso imperial; (17) si l mismo (como
pronto oiris), por la sola sospecha de que las cosas se haban lleva-
do de forma irregular (sospecha sembrada por Atanasio cuando
corri a refugiarse junto a l), orden, irritado, que el Concilio de
Tiro acudiera a su presencia y le diera cuenta de lo all ocurrido:
cmo, pregunto, podra simularse que Arsenio haba sido hallado
entre los vivos y reconocido en mitad del concilio, y que sin embar-
go el emperador no slo no se encolerizase contra los eusebianos ni
los melecianos, urdidores de la intriga, ni tan siquiera con el propio
Arsenio, sino que, despus de escuchar la causa, prestara odos a los
eusebianos en la idea de que juzgaban correctamente, y condenase
a Atanasio como culpable? (18) Desde luego eso no es consistente
en absoluto. (19) Di, por favor, si saba o no saba el emperador que
Arsenio estaba entre los vivos. (20) Si lo saba, con qu pretexto,
pregunto, con qu desfachatez pudo condenar a Atanasio, especial-
mente al constituir esa acusacin de asesinato el eje del juicio? (21)
Y si no lo saba, cmo, pregunto, pudo ignorarlo, si estaba ah el
propio Atanasio para desvelarle todo el asunto, si los testigos de lo
ocurrido eran innumerables, si el propio concilio no poda negar lo
que se haba llevado a cabo en l? (22) As que, se mire por donde
se mire, esta fbula es insulsa y ridcula, lo cual por s solo basta
para refutarla.
127. (1) Pero es que, en segundo lugar, la propia historia se con-
tradice a s misma. En efecto, Atanasio present en el Concilio de
Tiro una carta supuestamente escrita por Arsenio, en la que Arse-
nio se compromete a mantener en lo sucesivo por todos los medios
448 Historia Ecclesiastica
et quamprimum licebit ad eum excurrere; et postea in Concilio
Alexandrino idem Athanasius cum octoginta episcopis Aegyptiis
citat hanc epistolam quasi ex ea constaret Arsenium eousque
amicitiam et communionem Athanasii expectare. (2) Atque idem
postea Julius papa rursus affirmat. (3) Socrates vero et alii scriptores
ecclesiastici qui historiam de manu Arsenii describunt e contra
referunt Arsenium ad usque Concilium Tyri cum Meletianis fecisse,
et ideo clam venisse Tyrum, ab Athanasianis vero casu detectum et
comprehensum et invito adductum in concilium, et subinde se
denuo se Eusebianis adjunxisse. (4) Imo et auctor fabulae Athanasius
idem perscribit in Apologia: Arsenius, inquit, primum quidem
in Aegypto dum ibi occultaretur repertus est, postmodum eundem
Tyri se abstrudentem nostri invenerunt et, quod mireris, repertus
deprehensusque noluit / se agnoscere Arsenium esse, nisi in juidicio
a Paulo ejus loci episcopo convictus. (5) Ab eo enim tempore pudore
impeditus seipsum negare non est ausus. (6) Id autem ideo faciebat
quod pacta Eusebio servata cuperet, ne se reperto argumentum
fabulae dissolveretur. (7) Viderit jam lector quomodo hae fabulae
de epistola Arsenii deque Arsenio Tyri conspecto inter se constare
possint. (8) Certe si alterutra vera fuisset Athanasius fidem ei non
abrogasset narratione contraria.
128. (1) Tertio loco redarguitur haec fabula ex eo quod Synodus
Sardicensis in epistola priori apud Athanasium, Apol. 2, expresse
testatur non manum Arsenii sed corpus in medio productum fuisse.
(2) Deplangebant, inquit, Eusebiani caedem Athanasium fecisse,
et Arsenium Meletianum episcopum e medio sustulisse, quam rem
[f. 92v]
[f. 92r]
Yah. 19
127. 2. Ath. Al. Apol. sec. 27, 3 || 3. Socr. Sch. HE 1, 29; Soz. HE 2, 25, 10-12; Rufin.
Hist. 1, 15-17; Thdt. HE 1, 30 || 4-6. Ath. Al. Apol. sec. 65, 3 || 128. 2. Ath. Al. Apol.
sec. 38, 1
127. 1. licebit] liceat a. c. | citat] citant a. c. || 2. postea] postea (rursus add.) affirmat
a. c. | papa] papa cum quinquaginta episcopis in concilio Romano a. c. || 3. e con-
tra] add. | ad usque concilium Tyri] adhuc a. c. | fecisse] facientem a. c. | et ideo]
add. | Tyrum] ad con a. c. | ab Athanasianis vero] et a. c. | comprehensum] depre-
hen a. c. | et invito adductum] ab Athanasianis vi (ut uid.) ad a. c. | subinde se de-
nuo] postea in condemnationem Athanasii conspirasse a. c. || 4. imo et auctor
deprehensus noluit] add. || 128. 1. ex eo] add.
Historia Eclesistica 449
la amistad y la comunin con Atanasio, y a correr hacia a l en
cuanto fuera posible; y despus, en el Concilio de Alejandra, el
mismo Atanasio con ochenta obispos egipcios cita esta carta como
si por ella constara que Arsenio ansiase la amistad y la comunin
con Atanasio. (2) Y ms tarde el papa Julio afirma otra vez lo mis-
mo. (3) Sin embargo, Scrates y otros escritores eclesisticos que
narran la historia de la mano de Arsenio, por el contrario, refieren
que Arsenio haba estado colaborando con los melecianos hasta el
Concilio de Tiro y que por ello haba ido all a escondidas, pero
que fue descubierto por casualidad, atrapado por los atanasianos
y llevado a la fuerza al concilio, y que despus se uni de nuevo a
los eusebianos. (4) Es ms, incluso el autor de la historia, Atanasio,
escribe lo mismo en su Apologa: Arsenio, dice, primeramente fue
hallado en Egipto mientras estaba all escondido, y luego los nues-
tros lo encontraron mientras viajaba en secreto a Tiro y, cosa asom-
brosa, una vez encontrado y prendido no quiso reconocer que era
Arsenio antes de ser hallado culpable en juicio por Pablo, obispo del
lugar. (5) En efecto, desde entonces, impedido por la vergenza, no
se ha atrevido a negarse a s mismo. (6) Pero eso lo haca porque
deseaba mantener el acuerdo que tena con Eusebio, no fuera a des-
moronarse el fundamento de la historia si lo descubran. (7) Ya
podr ver el lector cmo pueden ser coherentes entre s estas dos
historias, la de la carta de Arsenio y la del descubrimiento de Arse-
nio en Tiro. (8) Desde luego, si una de las dos fuese cierta, Atanasio
no le habra quitado credibilidad con la narracin contraria.
128. (1) En tercer lugar esta historia es refutada por el hecho de
que el Snodo de Srdica, en su primera carta recogida en Atanasio,
Apol. seg., da testimonio expreso de que no fue la mano de Arsenio
sino todo el cuerpo lo que fue expuesto en el medio. (2) Se quejaban
los eusebianos amargamente, dice, de que Atanasio haba come-
tido un asesinato y que haba eliminado a Arsenio, obispo melecia-
no; este hecho lo lamentaban con gemidos fingidos y falsas lgrimas,
450 Historia Ecclesiastica
fictitio gemitu et falsis lachrymis, ut vera videretur, deplorabant,
,
jusseruntque ejus qui viveret, quasi qui extinctus esset, cadaver
exhiberi. (3) Certe multum interest inter ,
cadaver et manum. (4) Cum igitur haec epistola ab Athanasio ipso
et aliis trecentis episcopis / Athanasianis ex Aegypto, Occidente
totoque orbe collectis scripta fuerit, negari non potest ,
corpus vel cadaver Arsenii in medio productum fuisse in
demonstrationem occisi hominis quem in vivis esse praedicabant,
et proinde fabulam de manu post tempora Concilii Sardicensis
excogitatam fuisse. (5) Qua autem tempestate excogitata fuit dicemus
in sequentibus.
129. (1) Argumentum quartum ex eo habemus quod Athanasius in
ipso Concilio Tyrio condemnatus fuit homicidii. (2) Hoc ipsum
episcopi illi octoginta orientales qui ad Concilium Sardicense venere
satis testati sunt in epistola quam in reditu scripsere ad Ecclesias
quaeque extat apud Baronium anno 347. (3) Ibi enim inter alia
Athanasii facinora de quibus in Concilio Tyri accusatus et depositus
fuerat referunt episcopum ab eo caesum, quod certe neutiquam
fecissent si res in proprium opprobrium purgato Athanasio cessisset.
(4) Quinetiam Athanasius ipse et alii octoginta episcopi Aegyptii in
epistola synodica hoc ipsum confessi sunt (apud Athanas. Apol. 2).
(5) De Arsenii enim caede verba facientes et asserentes Arsenium se
in vivis esse per scripta declarasse, addunt: (6) Sed hoc nihil
Athanasio profuit, qui oppressus calumnia
, quasi verus homicida ab illis in exilium actus est. (7)
Non enim parens imperatorum sed horum calumniae illum in
exilium exterminaverunt. (8) Exulavit itaque Athanasius propter
caedem Arsenii, de hac caede coram imperatore accusatus et a
concilio aeque ac ab imperatore de eadem condemnatus. (9) Viderit
[f. 93r]
Yah. 19
129. 3. Baron. 3, 347, 79 || 6-7. Ath. Al. Apol. sec. 9, 1
128. 3. ] et a. c. || 129. 3. depositus fuerat] condemnatus fu* depo* a. c. || 5. se]
add. || 6. actus est] exterminaverunt a. c.
Historia Eclesistica 451
para que pareciese cierto,
, y mandaron que se expusiera el cadver del
vivo como si estuviera muerto. (3) Desde luego hay mucha dife-
rencia entre : cadver y mano. (4) As
que, dado que esta carta fue escrita por el propio Atanasio y otros
trescientos obispos atanasianos reunidos de Egipto, de Occidente y
de todo el mundo, no puede negarse que fue , o sea el
cuerpo o el cadver de Arsenio lo que fue expuesto en el medio
para demostrar que haba sido asesinado el hombre que ellos pro-
clamaban que estaba entre los vivos; y por ello, que la historia de
la mano fue inventada despus de la poca del Concilio de Srdica.
(5) Pero en qu momento se invent lo diremos ms adelante.
129. (1) El cuarto argumento lo obtenemos del hecho de que Ata-
nasio fue condenado por homicidio en el propio Concilio de Tiro.
(2) De esto mismo dan testimonio aquellos ochenta obispos orien-
tales que acudieron al Concilio de Srdica, en la carta que a su vuel-
ta escribieron a las iglesias y que est recogida en Baronio, ao 347.
(3) En efecto, ah, entre otros crmenes de Atanasio por los que en el
Concilio de Tiro haba sido acusado y depuesto, incluyen el asesi-
nato de un obispo, algo que desde luego de ningn modo habran
hecho si hubiese redundado en oprobio propio una vez exculpado
Atanasio. (4) Es ms, incluso el propio Atanasio y otros ochenta
obispos egipcios confiesan esto mismo en la carta sindica (en Ata-
nasio, Apol. seg.): (5) en efecto, en el momento en que se refieren al
asesinato de Arsenio y afirman que Arsenio haba declarado en un
escrito que estaba entre los vivos, aaden: (6) Pero esto de nada le
sirvi a Atanasio, que, hostigado por la calumnia, fue empujado por
aquellos al exilio , como si fuera un
verdadero homicida.
126
(7) Y en efecto, no fue el padre de los em-
peradores
127
sino las calumnias de stos las que lo condenaron al
exilio. (8) As que Atanasio sufri exilio a causa del asesinato de
Arsenio, acusado ante el emperador de este asesinato y condenado
por el mismo tanto por el concilio como por el emperador. (9) Habr
126
La traduccin del griego no es sa, sino como quien haba matado a quien
estaba vivo. A la vista del aparato crtico de Opitz 1935-1941 no puede determi-
narse qu texto griego tradujo Petrus Nannius como verus homicida.
127
El emperador Constantino el Grande, padre de Constantino II, Constante y
Constancio.
452 Historia Ecclesiastica
jam lector quomodo Athanasius ab omnibus homicidii hujus
condemnatus fuerit, et tamen Arsenius vivus in media synodo
productus atque ab omnibus quotquot hominem norant, tam
Eusebianis quam / Athanasianis, pro Arsenio agnitus.
130. (1) Denique ex eo redarguitur haec fabula quod Athanasiani
ipsi qui proxime post Concilium Tyrium pro Athanasio scripsere et
pro viribus vindicantes eum ab hac caede contenderunt Arsenium
in vivis esse, in ejus rei probationem nunquam asseruerunt Arsenium
vivum in Concilio Tyrio productum fuisse. (2) Quod tamen
praecipuum est, et ab omnibus eo tempore apprime inculcatum et
ingeminatum fuisset aeque ac a scriptoribus recentioribus inculcari
solet, si modo verum fuisset.
(3) Sed ipsas proferamus defensiones Athanasii, et imprimis illam
quam Athanasius ipse cum octoginta episcopis Aegyptiis in Synodo
Alexandrina quinque abhinc annis celebrata in epistola ad Ecclesias
composuere: (4) Arsenium quendam, inquiunt, occisum ab
Athanasio criminabantur, et poculum mysticum fractum esse. (5) At
Arsenius iste in vita superest et nostrae communioni adjungi precatur,
neque alia expectat testimonia ut vivus esse doceatur, sed ipse sese
confitetur vivere, propriis literis ad coepiscopum nostrum Athanasium
scribens, quem isti Arsenii interfectorem asseverabant.
av
(6) Nec
puduit impios hominem tanta intercapedine locorum et itineribus
terrae marique disjunctum, ab eo occisum comminisci, cujus per illa
tempora locus ubi agebat nemini mortalium cognitus fuit, adeo ille
nullo dum attactus malo ab accusatoribus celabatur; quem quoad
licuit in alium orbem transtulerant occisuri eum libenter, ut vel
homine vere extincto vel caede conficta Athanasium vere occidere
[f. 94r]
av
[f. 93v]
' ' , ' ,
, , '
,
, .
Yah. 19
130. 4-10. Ath. Al. Apol. sec. 8, 4-9, 1
129. 9. productus] p* a. c. || 130. 1. redarguitur] * a. c. | pro Athanasio scripsere]
scripsere pro Athanasio a. c. | vindicantes] vindicarunt a. c. || 4. quendam] add. || 5.
nostrae communioni] nobiscum a. c. | communioni adjungi precatur] communione
frui desiderat a. c. | propriis literis] idque in literis suis a. c. | scribens] perscripsit a. c.
Historia Eclesistica 453
visto ya el lector cmo Atanasio fue condenado por todos a causa
de este homicidio: y sin embargo Arsenio apareci vivo en mitad
del snodo y fue reconocido como Arsenio por todos cuantos cono-
can al hombre, tanto eusebianos como atanasianos.
130. (1) Por ltimo, esta fbula se refuta por el hecho de que los
propios atanasianos ms cercanos en el tiempo al Concilio de Tiro
que escribieron a favor de Atanasio y que, defendindolo con todas
sus fuerzas, se empearon en afirmar que Arsenio estaba entre los
vivos, nunca alegaron como prueba de ello que Arsenio hubiese sido
llevado vivo al Concilio de Tiro. (2) Este dato, sin embargo, resulta
fundamental y habra sido recalcado y reiterado en primer lugar por
todos los autores de aquel tiempo, al igual que suelen recalcarlo los
escritores ms recientes, si es que hubiera sido cierto.
(3) Pero traigamos los propios argumentos de defensa de Atana-
sio, y en primer lugar aquel que el propio Atanasio y los ochenta
obispos egipcios del Snodo de Alejandra, celebrado cinco aos
despus, escribieron en su carta a las Iglesias: (4) Acusaban a Ata-
nasio, dicen, de haber matado a un hombre llamado Arsenio y de
haber roto un cliz sagrado. (5) Pero ese Arsenio est con vida y pide
que lo aceptemos en nuestra comunin, y no espera otras pruebas
para que se crea que est con vida, sino que l mismo confiesa que
lo est, escribiendo de su propio puo y letra a nuestro compaero
el obispo Atanasio, de quien sos afirmaban que era el asesino de
Arsenio.
av
(6) Y no les dio vergenza a los impos inventar que aquel
hombre, separado por tanta distancia geogrfica y por caminos de
tierra y mar, haba sido asesinado por l, cuando en aquel tiempo
ningn mortal conoca su paradero: hasta tal punto lo mantenan
escondido los acusadores, sin que le hubiese ocurrido nada malo; y
es que, en la medida en que les fue posible, se lo haban llevado a
otra parte del mundo, dispuestos a matarlo sin reparos, de forma
que, o bien por haber fallecido el hombre realmente, o bien simu-
av
' ' , ' ,
, , ' ,
,
.
454 Historia Ecclesiastica
possent. (7) Sed divinae hic providentiae gratiae agendae sunt,
quae nihil injusti invalescere sinit, sed sub omnium oculos
Arsenium produxit vivum et aperte calumnias eorum / et figmenta
reprehendentem. (8) Qui nos nequaquam ut interfectores suos
aversatur aut ut injuriosos odit, nihil enim mali a nobis passus est,
sed nostrae communionis avidus in nostra grege conversari cupit,
quod ipsius scripta declarant. (9) Sed hoc nihil Athanasio profuit, qui
oppressus calumnia quasi verus homicida ab illis in exilium actus
est. (10) Non enim parens imperatorum sed horum calumniae illum
in exilium exterminaverunt. (11) Et paulo post: Si Caesare
indigebant et ab eo Acta robur accipere voluerunt, quo jure ipsi
judicium Caesaris irritum fecere? (12) Aut quomodo cum Caesar
Meletianos sycophantas nefarios, Athanasium vero innocentessimum
suis scriptis pronunciarit, et caedem de vivo homine confictam
tragice deflerit, ipsi Meletianos verum dicere et Athanasium reum
esse definiunt, et nulla cum verecundia hominem vivum pro occiso
venditant, vivum quidem post judicium imperatoris, et quando illi
ipsi ad sententiam conflandam in unum coirent, et usque nunc apud
nos existentem?.
(13) Haec illi, in quibus, etsi in id incumbant ut contra Concilium
Tyri probent Arsenium in vivis esse, tamen adeo non asserunt
Arsenium adventasse Tyrum ut nec a seipsis alicubi visum dicant
vel testem quemvis citent qui eum viderat, sed e contra vim omnem
argumenti in epistola Arsenii collocant, dicentes eum non alia
expectare testimonia quod in vivis sit. (14) Asserunt quidem quod
Deus ob omnium oculos Arsenium produxerat vivum et aperte
calumnias Eusebianorum redarguentem eumque apud se existere:
(15) at hoc non de persona Arsenii sub omnium oculos posita, sed
de manifestatione ejus per epistolam illam ob omnium oculos
positam deque fama vel opinione quod a tempore fraudis detectae
alicubi apud se ageret intelligendum esse contextus satis docet.
[f. 95r]
Yah. 19
130. 4-10. Ath. Al. Apol. sec. 8, 4-9, 1 || 11. Ath. Al. Apol. sec. 10, 2-3
130. 7. sinit] sinit, Athanasium a. c. | Arsenium] Athanasium a. c. | produxit] subjecit
a. c. : subduxit a. c. || 130. 11. et paulo post apud nos existentem] hactenus illi a. c.
|| 12. venditant] imputantes a. c. | apud nos] nobiscum a. c. || 14. ob omnium
oculos] add. | eumque apud se existere] add. || 15. deque fama apud se ageret]
add. | vel opinione] a qua ****nt a. c.
Historia Eclesistica 455
lando el asesinato, pudiesen matar de verdad a Atanasio. (7) Pero
aqu hay que dar las gracias a la divina providencia, que no deja que
prevalezca ninguna injusticia, sino que ante los ojos de todos trajo
a Arsenio vivo y censurando abiertamente las calumnias e invencio-
nes de stos. (8) l no siente en absoluto aversin contra nosotros
como si furamos sus asesinos ni nos odia como injuriosos, pues
nada malo ha sufrido de nuestra parte, sino que ansioso de nuestra
comunin desea integrarse en nuestro grupo, segn revelan sus pro-
pios escritos. (9) Pero esto de nada le sirvi a Atanasio, que, hosti-
gado por la calumnia, fue empujado por aquellos al exilio como si
fuera un verdadero homicida. (10) Y es que no fue el padre de los
emperadores sino las calumnias de stos las que lo condenaron al
exilio. (11) Y poco despus: Si necesitaban al Csar y quisieron
que sus acciones tomaran fuerza de la autoridad de aqul, con qu
derecho han invalidado ellos mismos el juicio del Csar? (12) O
cmo, cuando el Csar en sus escritos ha declarado a los melecianos
intrigantes criminales y a Atanasio completamente inocente, y ha
lamentado trgicamente la simulacin del asesinato de una persona
viva, ellos afirman que los melecianos dicen la verdad y que Atana-
sio es culpable, y sin ninguna vergenza van divulgando que est
muerto un hombre vivo, vivo desde luego despus del juicio del
emperador, as como en el momento en que ellos mismos se reunie-
ron para fraguar su mentira, y vivo entre nosotros hasta el momen-
to presente?.
(13) Esto escriben ellos, en cuyos escritos, por ms que insistan
en probar contra el Concilio de Tiro que Arsenio estaba entre los
vivos, sin embargo nunca llevan su afirmacin de que Arsenio fue
a Tiro hasta el punto de decir que uno de ellos mismos lo vio en
alguna parte o citar a cualquier testigo que lo hubiera visto, sino que
por el contrario concentran toda la fuerza del argumento en la carta
de Arsenio, diciendo que l no esperaba otra prueba de estar entre
los vivos. (14) Alegan desde luego que Dios haba trado a Arsenio
ante los ojos de todos, vivo y rebatiendo abiertamente las calumnias
de los eusebianos, y que estaba entre ellos: (15) pero el contexto da
prueba suficiente de que con ello no debe entenderse la propia per-
sona de Arsenio expuesta a los ojos de todos, sino su manifestacin
a travs de aquella carta expuesta ante los ojos de todos, as como
el rumor y la creencia segn la cual desde el descubrimiento del
456 Historia Ecclesiastica
(16) Nam si is in eorum medio versatus fuisset ab omnibus videndus,
aut in sua persona cum eis communicasset unquam, non dixissent
eum ut illorum communioni adjungeretur precari quodque istius
communionis avidus in eorum grege conversari cuperet, neque in
ejus rei testimonium citassent epistolam ejus ante tempora Concilii
Tyri scriptam, sed eorum communionis participem eum factum
fuisse affirmassent ejusque rei seipsos cum aliis innumeris testes
oculares existere, locum praeterea ubi ageret et ab omnibus videndus
esset nominarent, neque declinassent ejus rei probationem ocularem
dicendo eum non alia praeter epistolam testimonia expectare quod
viveret, sed jactassent / se Arsenium producere posse et lubenter
producturos eum coram imperatore et adversariis aliisque quibusvis
testibus, ut res toti orbi in confusionem adversariorum innotesceret.
(17) Cum igitur Athanasiani arguendo Arsenium in vivis esse
non dicant eum adfuisse Concilio Tyrio, sed tantum eo tempore
ac deinceps usque ad Concilium Alexandrinum apud se extitisse,
non / cum eis unquam communicasse sed eorum communionem
tantum expetere, idque per epistolam; (18) cum nec ab ipsis
visum dicant Arsenium nec ab alio quovis teste oculari, sed per
epistolam significasse se in vivis esse, neque alia praeter
hanc epistolam testimonia quod in vivis sit expectare, rei
probationem ocularem declinantes, quodque non obstante hac
epistola patres Tyrii eum oppresserint, quid clarius esse possit
quam quod Arsenius nusquam comparuit, quodque Athanasius
defensionem suam in Concilio Tyrio per solam Arsenii epistolam
molitus sit, et quod Athanasiani hac tempestate nullo alio usi sint
testimonio praeter illam epistolam ad probandum Arsenium in
vivis esse?
[f. 95v]
[f. 95r]
[f. 96r]
Yah. 19
130. 16. ab omnibus videndus] add. | istius] eorum a. c. | cuperet] cupit a. c. | tem-
pora] * a. c. | sed eorum] sed affir a. c. | eum... fuisse] add. | innotesceret] innotes-
ceret. Neutiquam igitur omisissent Arsenium in concilio Tyrio a. c. || 17. sed tan-
tum extitisse] add. | cum eis unquam communicasse] in eorum medio versare vel
a. c. || 18. dicant] add. | rei declinantes] add. | et quod] et quod denique a. c. |
testimonio] argumento a. c.
Historia Eclesistica 457
engao estaba con ellos en alguna parte. (16) Pues si se hubiera
movido entre ellos a la vista de todos o hubiera hablado alguien con
l personalmente, no habran dicho que rogaba que lo admitiesen
en su comunin, ni que deseaba, ansioso de esa comunin, integrar-
se en su grupo, ni habran citado como prueba de ello una carta
escrita antes de los das del Concilio de Tiro, sino que habran ase-
gurado que lo haban hecho partcipe de su comunin y que de ello
eran testigos oculares ellos mismos as como otras innumerables
personas, y adems habran referido el lugar en el que estaba y en
el que poda verlo cualquiera, y no habran rechazado la prueba
ocular diciendo que l no esperaba ms pruebas de su vida aparte
de la carta, sino que habran asegurado que podan traer a Arsenio
y que lo iban a traer gustosos ante el emperador y sus adversarios
y todos los testigos que quisieran para dar a conocer el asunto a todo
el mundo, para confusin de sus adversarios.
(17) As pues, dado que los atanasianos, en su defensa de que
Arsenio estaba entre los vivos, no dicen que acudi al Concilio de
Tiro, sino slo, en ese tiempo y despus hasta el Concilio de Alejan-
dra, que estaba con ellos; y no que haba establecido contacto con
ellos en ningn momento, sino slo que deseaba su comunin, y eso
por medio de una carta; (18) y dado que no dicen que fuera visto
por ellos ni por ningn otro testigo ocular, sino que mediante una
carta haba notificado que estaba vivo, y que no esperaba ms prue-
ba del hecho de que estaba vivo aparte de la carta, rechazando abier-
tamente la prueba ocular; y dado que pese a esta carta los padres de
Tiro lo condenaron: cmo podra estar ms claro que Arsenio no
apareci en ninguna parte, y que Atanasio construy su defensa en
el Concilio de Tiro slo sobre la carta de Arsenio, y que los atana-
sianos de esa poca no usaron ningn otro argumento aparte de
aquella carta para probar que Arsenio estaba entre los vivos?
458 Historia Ecclesiastica
131. (1) Athanasium proximo loco defenderunt episcopi
quinquaginta occidentales una cum Julio papa in Concilio Romano
septem annis circiter post Concilium Tyrium celebrato, cui et
Athanasius ipse interfuit. (2) Illi autem de calice fracto verba plurima
facientes haec solummodo loquuntur de Arsenio: (3) Quin et
Arsenius episcopus, inquunt, aliquando dictus ab Athanasio
interfectus, quem jam cognovimus in vita esse et cum Athanasio
amicitiam fovere, is ipse affirmat ea quae acta sunt Mareotae in
absentia alterius partis acta fuisse. (4) Ex quibus nihil amplius
colligere liceat quam aliam aliquam epistolam quasi ab Arsenio
scriptam ad decipiendos occidentales effictam fuisse. (5) Non enim
dicunt Eusebianos vel Aegyptios vel seipsos vidisse Arsenium (quod
praecipuum erat, si modo quisquam eum viderat), sed tantum se jam
cognoscere Arsenium in vita esse et cum Athanasio amicitiam fovere.
132. (1) Tertio loco tam Aegyptii quam occidentales cum universa
turba Athanasiana ad numerum trecentorum episcoporum pro
Athanasio fuse scripsere in Concilio Sardicensi, duplici epistola.
(2) Priori epistola Athanasium sic defendunt: Quin et illa, inquiunt,
calumnia qua postmodum usi sunt Eusebiani manifesta apparuit.
(3) Vociferabantur enim et misere deplangebant caedem Athanasium
fecisse et Arsenium Meletianum episcopum ejus opera e medio
sublatum, quam rem fictitio gemitu et falsis lacrimis, ut vera
videretur, deplorabant, jusseruntque ejus qui viveret quasi qui
extinctus esset cadaver exhiberi. (4) Sed figmenta eorum non
latuerunt. Notum enim erat omnibus hominem incolumen esse et
inter vivos recenseri. (5) Verum ne sic quidem, cum vidissent
figmenta sua renudari (ipse enim vivus Arsenius monstravit se non
sublatum vel mortuum fuisse), quiescere potuerunt, sed novas
[f. 97r]
Yah. 19
131. 3. Ath. Al. Apol. sec. 27, 3-4 || 132. 2-5. Ath. Al. Apol. sec. 38, 1-2
131. 1. Athanasium proximo loco defenderunt] qui proxime Athanasium defende-
runt fuere a. c. | quinquaginta] add. | una cum] qui a. c. | concilio Romano] concilio
Romano cui Athan a. c. | Athanasius] scripsi : Athathanasius leg. || 2. illi autem] et
illi a. c. | plurima] add. : multa a. c. | solummodo] aliter a. c. || 3. episcopus] add. ||
4. aliquam] qu a. c. || 132. 2. priori epistola] priori epistola haec hi a. c. || 2. quin
3. deplangebant] cum vociferebantur, inquiunt, Eusebiani et misere deplangerent
a. c. || 2. apparuit] apparuit, cum a. c. || 3. fictitio] scripsi : fictio leg. || 5. ipse enim
mortuum fuisse] ipso Arsenio se vivum et minime interfectum exhibente a. c. |
non sublatum] min a. c.
Historia Eclesistica 459
131. (1) A continuacin, defendieron a Atanasio cincuenta obis-
pos occidentales junto con el papa Julio en el Concilio de Roma,
celebrado unos siete aos despus del Concilio de Tiro, y a l asisti
tambin el propio Atanasio. (2) Pero ellos, mientras que del cliz roto
hablan muchsimo, sobre Arsenio slo dicen lo siguiente: (3) Es
ms, tambin el obispo Arsenio, dicen, de quien alguna vez se dijo
que haba sido asesinado por Atanasio pero que ya sabemos que est
con vida y que goza de la amistad de Atanasio, l mismo afirma que
lo que se llev a cabo en Mareota lo fue en ausencia de la otra parte.
(4) De lo que slo se puede deducir que se invent alguna otra car-
ta supuestamente escrita por Arsenio para engaar a los occidenta-
les. (5) Pues no dicen que los eusebianos o los egipcios o ellos mis-
mos hubieran visto a Arsenio (que era lo principal, si es que alguno
lo haba visto), sino slo que ellos ya saban que Arsenio estaba con
vida y que buscaba la amistad de Atanasio.
132. (1) En tercer lugar, tanto los egipcios como los occidentales
y toda la muchedumbre atanasiana, hasta un nmero de trescientos
obispos, escribieron profusamente a favor de Atanasio en el Conci-
lio de Srdica, en dos cartas. (2) En la primera carta defienden as a
Atanasio: Es ms, dicen, incluso aquella calumnia de la que lue-
go se valieron los eusebianos qued al descubierto. (3) En efecto,
vociferaban y se quejaban amargamente los eusebianos de que Ata-
nasio haba cometido un asesinato y que por su obra haba sido
eliminado Arsenio, obispo meleciano; este hecho lo lamentaban con
gemidos fingidos y falsas lgrimas, para que pareciese cierto, y pi-
dieron que se expusiera el cadver del vivo como si estuviera muer-
to. (4) Pero sus mentiras no quedaron ocultas. En efecto, era sabido
por todos que aquella persona estaba inclume y se contaba entre
los vivos. (5) Pero ni siquiera as, viendo que sus mentiras quedaban
desarmadas (pues el mismo Arsenio, vivo, dio muestras de que no
haba sido eliminado ni asesinado), pudieron apaciguarse, sino que,
460 Historia Ecclesiastica
sycophantias veteribus accumulantes, omnibus machinis id egere ut
hominem calumniis involverent.
(6) In altera vero epistola haec scribunt: Deprehendimus,
inquiunt, ex Actis [Tyriis] Eusebianos meros sycophantas esse et
insidias nostris coepiscopis struxisse. Arsenius enim, quem necatum
aiebant ab Athanasio, vivit et in vivis esse comprobatur [].
(7) Quae vero de isto deque aliis in vulgus sparserant vana esse
apparent. (8) Haec illi, generalibus terminis ludentes et fucum
facientes, quasi ex eo solo quod Athanasiani epistolam Arsenii ut
sinceram reciperent, asserere liceret rem comprobatam et omnibus
notam esse Arsenium vivere.
133. (1) Hisce tribus conciliis complexi videmur omnem
Athanasii defensionem quam amici ejus ea tempestate / afferre
potuerunt. (2) Judicatum est, inquit Athanasius, non semel
secundum nos sed saepius. (3) Primum quidem in nostra provincia
cum ad id coiissent propemodum centum episcopi. (4) Secundo
Romae nobis caeterisque adversariis Eusebii ad ejus criminosas
literas in judicio comparentibus numero quinquaginta et amplius.
(5) Tertio iterum in magna Synodo Sardicensi ad edictum
religiosissimorum principum Constantii et Constantis, ubi adversarii
ceciderunt ut sycophantae, nostram vero innocentiam plures quam
trecenti episcopi comprobarunt... (6) Nemo igitur rem a tot episcopis
excussam exploratamque et clarissimis documentis convictam
denuo putarit sub judicium revocari debere. (7) Haec Athanasius
initio Apologiae secundae.
(8) Cum igitur Athanasiani in tribus istis conciliis Athanasium de
industria defendentes non asseruerunt Arsenium Tyri apparuisse
(quod praecipuum erat), nec a seipsis visum unquam vel ab alio
[f. 98r]
Yah. 19
132. 6-7. Ath. Al. Apol. sec. 44, 2 || 133. 2-6. Ath. Al. Apol. sec. 1, 2-4
133. 1. afferre] afferebant a. c. || 2. est] esse a. c. || 5. comprobarunt] comproba-
runt a. c. ut uid. || 7. secundae] secundae, satis a. c. || 8. cum igitur Athanasiani]
qu* lec a. c. : quare cum ea omnia produxerim quae tria ista concilia (a tribus istis
conciliis a. c.) de causa Arsenii scripsere, videor totam Athanasii defensionem citas-
se quam amici ejus eo tempore afferre potuerunt (proxime post concilium Tyri
isthac [ut uid.] de causa toties concurrentes affirmare potuerunt a. c.) a. c. | in tribus
istis conciliis] in his **** in allatis a. c. | Athanasium de industria defendentes] add.
| defendentes] ** a. c.
Historia Eclesistica 461
sumando nuevas intrigas a las anteriores, se las valieron por todos
los medios para enredar al hombre con calumnias.
(6) Y en la otra carta escriben: Deducimos, dicen, de las Actas
[de Tiro] que los eusebianos son unos meros intrigantes y que han
tendido asechanzas a nuestros coepscopos. En efecto, Arsenio, al
que decan que haba matado Atanasio, est vivo, y est comproba-
do [] que est entre los vivos. (7) Y lo que sobre l y sobre
otros haban difundido entre el vulgo resulta ser vano. (8) Esto
escriben aquellos, jugando con trminos generales e inventando
mentiras, como si slo por el hecho de que los atanasianos dieran
por verdadera la carta de Arsenio pudiese alegarse que era cosa
comprobada y sabida de todos que Arsenio viva.
133. (1) Con estos tres concilios parece que hemos abarcado toda
la defensa de Atanasio que sus amigos pudieron construir en aquel
tiempo. (2) Se ha juzgado a mi favor, dice Atanasio, no slo una
vez, sino bastantes veces. (3) En primer lugar en nuestra provincia,
tras reunirse all unos cien obispos. (4) En segundo lugar en Roma,
cuando, ante la carta acusadora de Eusebio, comparecimos en juicio
nosotros y los dems adversarios de aqul, unos cincuenta o ms.
(5) Por tercera vez en el gran Snodo de Srdica, de acuerdo con el
edicto de los muy religiosos prncipes Constancio y Constante, don-
de nuestros adversarios cayeron como intrigantes y nuestra inocen-
cia qued comprobada por ms de trescientos obispos. (6) As que
nadie podra pensar que un asunto tratado e investigado por tantos
obispos, y documentado tan claramente, hubiera que someterlo de
nuevo a juicio. Esto dice Atanasio al comienzo de su Apologa
segunda.
(8) As que, puesto que los atanasianos, en esos tres concilios en
los que defendieron afanosamente a Atanasio, no alegaron que Ar-
senio apareciese en Tiro (que era lo principal), ni que hubiese sido
462 Historia Ecclesiastica
quovis teste oculari, sed in terminis tantum generalibus dicant
Arsenium vivere et hoc comprobatum et omnibus notum esse, ipso
scilicet Arsenio id per scripta demonstrante, quid clarius esse possit
quam Arsenium neutiquam apparauisse Tyri, neque quemvis testem
ocularem vel documentum aliquod quod in vivis esset praeter
epistolam illam tempore illorum conciliorum extitisse, et proinde
narratiunculam de manu mortui sale condita deque Arsenio cum
duobus manibus apparente post ista tempora excogitatam fuisse?
(9) Ista enim concilia in causa fracti calicis, ubi major datur copia
expostulandi, adeo prolixe et particulariter Athanasium defendunt,
ut plane demonstrent se nihil momenti alicujus omisisse quod in
defensionem Athanasii / afferre potuere, et multo minus illud
omisisse quod praecipuum erat quodque solum ad victoriam de
adversariis reportandam suffecisset.
134. (1) Cum igitur haec epistola unicum extiterit argumentum
quod Arsenius in vivis esset, videamus jam demum cujusnam illa
sit auctoritatis. (2) Eam satis suspectam quidem reddit licentia
fingendi quam Athanasiani in fabula modo detecta de manu Arsenii
usurparunt. (3) Plane vero adulterinum esse hisce colligo argumentis.
(4) 1. Ex eo quod Arsenius se nunquam obtulit videndum. (5)
Promisit quidem in epistola illa se quamprimum liceret conventurum
Athanasium, et numquam tamen convenit, etsi manifestatio ejus per
plures annos desideraretur ejusque defectu causa Athanasii caderet.
(6) Potuitne Arsenius in vivis esse et amicitiam cum Athanasio fovere,
ut dicebatur, atque communionem ejus per epistolam illam expetere
reprobatis Meletianis, et tamen permittere ut Athanasius de morte
ejus in jus vocaretur et condemnatus semel atque iterum pelleretur,
utque totus orbis hac de causa longo tempore gravissime concuteretur,
[f. 99r]
Yah. 19
133. 8. tantum generalibus dicant] generalibus dicant tantum a. c. | vivere] in vivis
a. c. | quemvis] quidvis a. c. | ocularem] add. | aliquod] add. | tempore... extitisse]
extitisse extitisse (sic) tempore a. c. | et proinde] sed a. c. | mortui] add. | Arsenio]
(vivo add.) Arsenio a. c. : Arsenio (vivo add.) a. c. | excogitatam fuisse] excogitatam
fuisse. / Cum itaque epistola illa tempore istarum (ut uid.) aliis causis aliis cau a. c.
|| 9. solum... suffecisset] solum suffecisset... a. c. | suffecisset] suffeci**sset a. c. ||
134. 3. hisce] ex hisce a. c. || 5. numquam] ta a. c. || 6. illam] add. | Athanasius]
Athanasius condemnaretur a. c. | condemnatus] condemnaretur a. c. | semel] et
a. c. ut uid. | hac] hac tempestate a. c.
Historia Eclesistica 463
visto en ningn momento por ellos mismos ni por ningn otro tes-
tigo ocular, sino que en trminos slo generales dicen que Arsenio
est vivo y que eso est comprobado y es sabido por todos, dando
prueba de ello evidentemente el propio Arsenio a travs de un es-
crito: cmo podra estar ms claro que Arsenio de ningn modo
apareci en Tiro, y que en el tiempo de aquellos concilios no haba
ningn testigo ocular ni ninguna prueba de que estuviese vivo sal-
vo la carta, y que por ello, despus de esa poca, se invent la his-
torieta de la mano del muerto conservada en sal y de la aparicin
de Arsenio con sus dos manos? (9) Y es que esos concilios, al res-
pecto de la acusacin del cliz roto, donde hay ms posibilidad de
argumentacin, defienden a Atanasio con tanta prolijidad y detalle
que demuestran claramente que no omitieron ningn punto en ab-
soluto que pudieran sumar a la defensa de Atanasio, y mucho menos
aquello que era lo principal y que por s solo habra bastado para
obtener la victoria sobre sus adversarios.
134. (1) De modo que, dado que en esta carta se bas el nico
argumento de que Arsenio estaba entre los vivos, veamos ya cul es
su autoridad. (2) Desde luego ya la hace bastante sospechosa la fa-
cilidad para mentir de que hicieron gala los atanasianos en la fbu-
la de la mano de Arsenio que acabamos de poner en evidencia. (3)
Pero deduzco que es del todo espuria por los siguientes argumentos:
(4) 1. Porque Arsenio nunca se dej ver. (5) Prometi sin duda en
aquella carta que en cuanto pudiese se reunira con Atanasio, y sin
embargo nunca lo hizo, pese a que su manifestacin se ech en fal-
ta durante varios aos y por su ausencia se vino abajo la causa de
Atanasio. (6) Poda ser que Arsenio estuviese entre los vivos y bus-
case la amistad de Atanasio, segn se deca, y que solicitara por
carta su comunin, renegando de los melecianos, y que sin embargo
permitiese que Atanasio fuera llamado a juicio por su muerte y con-
denado al exilio una y otra vez, y que el mundo entero sufriera
durante largo tiempo tan graves convulsiones por esta razn, cuan-
464 Historia Ecclesiastica
cum per solam sui manifestationem coram testibus idoneis his malis
remedium afferre licuisset? (7) Ante haec omnia ipse sponte promisit
se conventurum Athanasium idque nulla alia de causa quam ut cum
eo communicaret. (8) Jam vero ne gravissimae quidem rationes quae
vel ad adamantinum cor perfringendum sufficerent eum flectere
potuerunt. (9) Haec sane neutiquam consistunt.
135. (1) 2. Convincitur falsitas epistolae ex eo quod Arsenius in
ea petit ut Athanasius vicissim ad se scriberet. (2) Certe Athanasius,
si potuit rescribere, novit ubi gentium Arsenius diversatus esset,
potuitque / eum accersire vel etiam per vim adducere; (3) neque hoc
certe facere omisisset, cum defectu Arsenii tantopere constringeretur
ut ad Concilium Caesareae non ausus fuerit accedere neque Tyrum
venerit antequam cogeretur, et subinde defectu Arsenii bis exularit.
(4) Multitudo satellitum quibus stipatus Athanasius Tyrum venit,
major multitudo quae Sardicam confluxit satis evincit Athanasium
summe sollicitum fuisse de causa sua. (5) Dic sodes igitur quare
tantas comparavit multitudines defensorum inutilium et Arsenium,
qui solus suffecisset, nisi quod nesciretur prorsus ubi gentium
Arsenius vivus reperiri posset.
136. (1) Denique fictam esse epistolam illam constat ex cadavere
Arsenii, quod in confutationem ejus Meletiani in medium produxere,
eo ipso demonstrantes Arsenium demortuum esse et proinde nullam
epistolam scripsisse. (2) Hac sane circumstantia Athanasius adeo
confundebatur ut post multos annos, ubi se a toto orbe condemnatum
videret, ipsam obliterare conatus fuerit mutando historiam et
fingendo non corpus Arsenii sed manum tantum in Synodo Tyri
productum fuisse. (3) Et hujusmodi quidem artificiis causam denuo
erexit, quae jam detecta novum reatus argumentum suppeditant. (4)
Quisquis enim se dolis defendere satagit, reatus conscientiam prodit.
[f. 100r]
Yah. 19
134. 8. perfringendum] flectendum a. c. || 135. 1. convincitur] ex a. c. ut uid. | scri-
beret] rescriberet a. c. || 4. major] major erat a. c. || 136. 1. ejus] illius a. c. | eo ipso]
* a. c. || 2. videret] videret, ut causam erigeret mutarit a. c. | productum] sic (sc.
corpus) || 3. et hujusmodi jam detecta] hujus***modi quidem artificiis causam
quidem denuo erigere conatus est (erigere putabat add.) nec frustra, sed eam jam
detecta a. c. | et] add. | quidem] add. || 4. quisquis] quis a. c.
Historia Eclesistica 465
do tan slo dejndose ver ante los testigos adecuados poda poner
remedio a estos males? (7) Antes de todo esto, l mismo prometi
por su propia voluntad que se reunira con Atanasio y ello por nin-
guna otra razn ms que para reconciliarse con l; (8) pero sin em-
bargo ni siquiera tan graves razones, que habran bastado para rom-
per incluso un corazn de piedra, pudieron convencerlo. (9) Desde
luego esto no se sostiene de ningn modo.
135. (1) 2. Se comprueba la falsedad de la carta por el hecho de
que en ella Arsenio pide que a su vez Atanasio le responda. (2) Sin
duda Atanasio, si poda responderle, saba en qu apartado lugar se
encontraba Arsenio y poda hacerlo venir o incluso traerlo por la
fuerza; (3) y sin duda no habra dejado de hacerlo, puesto que por
la ausencia de Arsenio se vea agobiado de tal manera que no se
atrevi a acudir al Concilio de Cesarea ni fue a Tiro antes de que lo
obligasen, y a continuacin, por la ausencia de Arsenio, fue exiliado
dos veces. (4) La multitud de acompaantes de los que lleg rodea-
do Atanasio a Tiro, y la multitud mayor que acudi a Srdica, dan
buena muestra de lo enormemente preocupado que estaba Atanasio
por su causa. (5) Di entonces, por favor: por qu se procur tan
grandes muchedumbres de defensores intiles, y <no> a Arsenio,
con el que slo habra bastado, a no ser porque se ignoraba entera-
mente en qu lugar del mundo poda encontrarse vivo a Arsenio?
136. (1) Por ltimo, que aquella carta estaba falsificada se infiere
del cadver de Arsenio, que como refutacin de Atanasio pusieron
en medio los melecianos, demostrando con esto mismo que Arsenio
estaba muerto y que por ello no haba escrito ninguna carta. (2) Esta
circunstancia perturbaba tanto a Atanasio que muchos aos des-
pus, como se viera condenado por el mundo entero, intent borrar-
la cambiando la historia e inventndose que no se haba expuesto el
cuerpo de Arsenio sino slo una mano en el Snodo de Tiro; (3) y
con este tipo de artificios erigi de nuevo su defensa, artificios que,
ya descubiertos, aportan un nuevo argumento de su culpabilidad.
(4) En efecto, quien se toma tanto trabajo en defenderse con engaos
traiciona su conciencia de culpabilidad.
466 Historia Ecclesiastica
137. (1) Caeterum ubi causa Athanasii hac sola epistola suffulta
ceciderat, universis Occidentis (ut in sequentibus dicetur) aeque ac
Orientis episcopis tandem subscribentibus condemnationi ejus, ipse,
ut causam restitueret, non tantum fabulam illam de manu mortui sale
condita inter monachos suos disseminare instituit, sed et aliam
quandam de testibus duobus excogitat. (2) Fingit enim se quamprimum
de caede Arsenii accusaretur atque jussus esset se defendere coram
censore Dalmatio, certos fecisse ejus rei / comministros in sacris per
Aegyptum, et diaconum amandasse qui de Arsenio cognosceret,
quasi scilicet Arsenius in vivis reperiendus esset (Athan. Apol. 2). (3)
Atque ita fabulam componit quasi diaconus ille primum audivisset
Arsenium latere apud Pinnem presbyterum cujusdam monasterii in
Thebaide, dein Pinnes iste cum se detectum esse sentiret, ante
adventum diaconi curavisset Arsenium in navem conjici una cum
monacho Helia qui eum alio aveheret; (4) atque ideo diaconus, elapso
Arsenio, Pinnem et Heliam comprehensos secum Alexandriam
deportavisset, et hi rem omnem Alexandriae confessi fuissent, atque
sequentem scripsisset epistolam ad Joannem quendam Meletianum
qui de caede Arsenii testimonium praebebat (apud Athanas. Apol. 2).
(5) Dilecto fratri Joanni, Pinnes presbyter domicilii Ptemengyris,
quae est in Anteopolita nomo, salutem.
(6) Scire te volumus Athanasium misisse in Thebaidem diaconum
suum ut omnia scrutaretur ad Arsenium quaerendum. (7) Primum
autem obvii repertique Pecysius presbyter, Sylvanus Heliae frater,
et Tapenacerameus, et Paulus monachus Hypseles confessi sunt
eum apud nos esse. (8) Id cum rescivissemus, curavimus illum in
navem conjici ut ad partes inferiores cum monacho Helia aveheretur.
(9) Non ita diu post diaconus cum quibusdam superveniens
Arseniumque quaerens, in nostras aedes irrupit: verum illum,
[f. 101r]
Yah. 19
137. 2-13. Ath. Al. Apol. sec. 65, 1-4; 67
137. 1. in sequentibus] dice a. c. | de testibus... excogitat] excogitat de testibus a. c.
|| 2. jussus esset] jussit a. c. ut uid. | fecisse] fecisset a. c. | in sacris] per a. c. || 3.
presbyterum] quendam presbyterum a. c. | monasterii] scripsi (coll. fonte) : masterii
leg. || 4. atque] et a. c. | scripsisset] add. || 6. misisse] mississe a. c. ut vid. || 8. res-
civissemus] scripsi (revisseremus apud fontem, gr. ) : rescivisseremus leg.
Historia Eclesistica 467
137. (1) Por lo dems, cuando la causa de Atanasio, apoyada slo
en esta carta, se haba venido abajo, y al suscribir su condena final-
mente todos los obispos de Occidente (como se dir a continuacin)
128
y de Oriente, l mismo, para enderezar su causa, no slo decide
difundir entre sus monjes aquel cuento de la mano del muerto con-
servada en sal, sino que se inventa otra acerca de dos testigos. (2)
En efecto, compone un relato segn el cual, en cuanto fue acusado
del asesinato de Arsenio y fue instado a defenderse ante el censor
Dalmacio, inform de ello a unos compaeros de sacerdocio en
Egipto y envi a un dicono para que hiciera averiguaciones sobre
Arsenio, como si a Arsenio, claro est, hubiera que buscarlo entre
los vivos (Atanasio, Apol. seg.). (3) Y arregl una historia segn la
cual aquel dicono habra odo primero que Arsenio se hallaba ocul-
to en casa de Pines, presbtero de cierto monasterio en Tebaida, y
que luego ese Pines, al enterarse de que haba sido descubierto,
antes de la llegada del dicono se habra preocupado de embarcar
a Arsenio junto con el monje Elas para que se lo llevase a otra par-
te; (4) y que por ello el dicono, al escaprsele Arsenio, habra rete-
nido a Pines y Elas y se los habra llevado consigo a Alejandra, y
stos all lo habran confesado todo, y a continuacin habra escrito
una carta a Juan, cierto meleciano, que prestaba testimonio sobre la
muerte de Arsenio (en Atanasio, Apol. seg.):
(5) A su querido hermano Juan, el presbtero Pines de la casa
de Ptemngiris, que est en el nomo de Antepolis, salud.
(6) Queremos que sepas que Atanasio envi a Tebaida a un di-
cono suyo para que lo revolviese todo en busca de Arsenio. (7) Al
encontrarse primero con el presbtero Pecisio, con Silvano, el her-
mano de Elas, y con Tapenacerameo y con Pablo el monje de Hp-
sele, stos confesaron que estaba en nuestra casa. (8) Al enterarnos
de esto, nos cuidamos de embarcarlo para que se fuera con el mon-
je Elas a la parte baja del pas. (9) No mucho despus el dicono
irrumpi con otra gente en nuestra casa, de improviso, en busca de
128
No se dice.
468 Historia Ecclesiastica
ablegatum jam ad partes inferiores, quemadmodum dixi, non
invenerunt, me autem cum monacho Helia, qui Arsenium avexerat,
secum Alexandriam deportarunt ducique nos obtulerunt. (10) Ibi
minime licuit inficias ire sed confessus sum eum vivere et interfectum
non esse. (11) Eadem quoque monachus qui eum avexerat fassus
est. (12) Haec ideo tibi significavi, pater, ut scires Athanasium tibi
accusandum non / esse. (13) Dixerunt enim eum vivere et apud nos
in abditis haberi, resque innotuit universae Aegypto, neque celari
potest.
138. (1) Caeterum et hanc epistolam cum tota fabula confictam
esse, idque diu post tempora Concilii Tyri, hisce argumentis colligo.
(2) 1. Quod in epistolis praefatorum trium Conciliorum Ale-
xandrini, Romani et Sardicensis, quae Athanasium de industria
defenderunt, idque prolixe satis ubi materia pertulit, ne verbum
quidem habetur de Pinne illo et Elia aliove quovis teste oculari, cum
tamen historia ista, si vel vera vel tunc excogitata fuisset, magis ad
rem fecisset quam defensio per epistolam Arsenii, cui soli insistunt.
(3) 2. Quod Athanasius ipse et alii octoginta episcopi Aegyptii in
praedicto Concilio Alexandrino quaedam huic fabulae contraria
scripsere ad hunc modum (in epistola apud Ath. Apol 2): (4)
Arsenius, inquiunt, in vita superest, neque alia expectat
testimonia ut vivus esse doceatur, sed ipse sese confitetur vivere,
idque in literis suis ad coepiscopum nostrum Athanasium perscripsit,
quem isti Arsenii interfectorem asseverabant. (5) Nec puduit impios
hominem tanta intercapedine locorum et itineribus terra marique
disjunctum ab eo occisum comminisci, cujus per illa tempora locus
ubi agebat nemini mortalium cognitus fuit, adeo ille nullo dum
attactus malo ab accusatoribus celabatur; quem quoad licuit in
alium orbem transtulerant occisuri eum libenter, ut vel homine
vere extincto vel caede conficta Athanasium vere occidere possent.
[f. 102r]
Yah. 19
137. 2-13. Ath. Al. Apol. sec. 65, 1-4; 67 || 138. 4-7. Ath. Al. Apol. sec. 8, 4-5
138. 1. hisce argumentis] hisce duobus argumentis a. c. || 2. et Elia] vel a. c. || 3.
quaedam huic fabulae contraria] add. | hunc modum] hunc modum in epistola ad
ecclesias a. c.
Historia Eclesistica 469
Arsenio, pero no lo encontraron, dado que a ste, como he dicho, se
le haba mandado ya a la parte baja del pas; sin embargo, a m y al
monje Elas, que se haba llevado a Arsenio, nos llevaron consigo a
Alejandra y nos presentaron ante el general. (10) All no hubo lugar
para negar la verdad, sino que confes que estaba vivo y no muerto.
(11) Lo mismo confes tambin el monje que se lo haba llevado. (12)
Esto te lo he contado, padre, para que sepas que no debes acusar a
Atanasio. (13) En efecto, han dicho que est vivo y que lo tenemos
escondido, y de ello se ha enterado todo Egipto, y no puede ocul-
tarse.
138. (1) Por lo dems, deduzco por los siguientes argumentos que
tambin esta carta es inventada, junto con toda la historia, y que lo
fue despus de la poca del Concilio de Tiro:
(2) 1. Porque en las cartas de los tres concilios antes mencionados,
el de Alejandra, el de Roma y el de Srdica, que defienden afano-
samente a Atanasio y con gran prolijidad cuando lo permite el caso,
no se encuentra ni siquiera una palabra de aquel Pines ni de Elas
ni de ningn otro testigo ocular, cuando sin embargo esa historia,
bien fuese verdadera, bien estuviese ya inventada por aquella poca,
habra contribuido ms a sus fines que la defensa mediante la carta
de Arsenio, que es lo nico en lo que se apoyan.
(3) 2. Porque el propio Atanasio y otros ochenta obispos egipcios
escribieron en el mencionado Concilio de Alejandra ciertas cosas
que contradicen este cuento, del siguiente modo (en la carta de At.
Apol. seg.): (4) Arsenio, dicen, est con vida, y no espera otras
pruebas para que se crea que est con vida, sino que l mismo con-
fiesa que lo est y lo ha escrito con detalle en su carta dirigida a
nuestro coepscopo Atanasio, de quien sos afirmaban que era el
asesino de Arsenio. (5) Y no les dio vergenza a los impos inventar
que aquel hombre, separado por tanta distancia geogrfica y por
caminos de tierra y mar, haba sido asesinado por l, cuando en
aquel tiempo ningn mortal conoca su paradero: hasta tal punto lo
mantenan escondido los acusadores, sin que le hubiese ocurrido
nada malo; y es que, en la medida en que les fue posible, se lo haban
llevado a otra parte del mundo, dispuestos a matarlo sin reparos,
de forma que, o bien por haber sido eliminado el hombre realmente,
o bien simulando el asesinato, pudiesen matar de verdad a Atanasio.
470 Historia Ecclesiastica
(6) Sed divinae hic providentiae gratiae agendae sunt quae nihil
injusti invalescere sinit, sed sub omnium oculos Arsenium produxit
vivum et aperte calumnias eorum et figmenta reprehendentem. (7)
Qui... nostrae communionis avidus / in nostro grege conversari
cupit quod ipsius scripta declarant. (8) Ad hunc modum Athanasius
cum suis rem describebant tempore Concilii Alexandrini.
(9) Haec autem, inquam, narratio contraria est illi de Pinne et
Helia, idque dupliciter. (10) Primum in eo quod vim omnem
defensionis, uti dixi, collocantes in epistola Arsenii, dicant eum
nulla alia testimonia quod in vivis esset expectare. (11) Aliorum
enim testimoniorum expectationem non sic exclusissent, si alia illa
Pinnis et Heliae testimonia viva tunc excogitata et inter Athanasianos
propagata fuissent. (12) Secundo in eo quod describant Meletianos
Arsenium in regiones remotissimas terra marique a provincia
Alexandrinorum dissitas et quasi in altero orbe sitas transtulisse,
antequam accusabant Athanasium de caede ejus, quodque per ea
tempora locus ubi agebat nemini mortalium cognitus erat, donec
tandem divina providentia eum omnibus manifestavit calumnias
Meletianorum literis suis reprehendentem et Athanasii
communionem optantem. (13) Etenim in fabula de Pinne et Helia
dicitur Arsenium non in ultimas regiones vel trans mare abductum
fuisse, sed in monasterio Thebaidis, hoc est intra dioecesin
Alexandrinam delituisse, neque ipsum se primum detexisse
reprehendentem calumnias Meletianorum per epistolam, sed a
diacono Athanasii detectum fuisse. (14) Certe igitur si historia ista
de Pinne et Helia tempore Concilii Alexandrini adinventa et recepta
fuisset, Athanasius cum suis in concilio isto talia quae ei tam
manifesto contrariantur neutiquam scripsissent, nedum eam alto
silentio praeterivissent. (15) Proinde postea adinventam fuisse
[f. 103r]
Yah. 19
138. 4-7. Ath. Al. Apol. sec. 8, 4-5
138. 6. reprehendentem] redarguentem a. c. || 7. ipsius] add. || 9. haec] hac a. c. ut
vid. | inquam narratio] descriptio a. c. || 10. expectare] expectare, quod utique non
dixissent a. c. || 11. expectationem] exspectationem a. c. ut vid. | alia] ab a. c. ut uid.
| inter Athanasianos] ab Athan a. c. || 12. in
2
] add. || 13. Alexandrinam] Alexandri-
nensem a. c. ut uid. ||14. igitur] add. ||15. adinventam] scripsi : adinvintam leg.
Historia Eclesistica 471
(6) Pero aqu hay que dar las gracias a la divina providencia, que no
deja que prevalezca ninguna injusticia, sino que ante los ojos de
todos trajo a Arsenio vivo y censurando abiertamente sus calumnias
e invenciones. (7) Y l... ansioso de nuestra comunin, desea inte-
grarse en nuestro grupo, segn revelan sus propios escritos. (8) De
esta forma describan el asunto Atanasio y los suyos en la poca del
Concilio de Alejandra.
(9) Pero este relato, como digo, es contrario al de Pines y Elas, y
lo es doblemente. (10) Primero en que, poniendo toda la fuerza de
la defensa, como he dicho, en la carta de Arsenio, dicen que l no
espera ninguna otra prueba de estar con vida. (11) En efecto, no
habran descartado as la espera de otras pruebas si aquellas otras
pruebas manifiestas de Pines y Elas hubiesen estado inventadas
entonces y difundidas entre los atanasianos. (12) En segundo lugar,
en que afirman que los melecianos, antes de acusar a Atanasio de la
muerte de Arsenio, se lo haban llevado a unas tierras alejadsimas
por tierra y por mar de la provincia de los alejandrinos, como situa-
das en otra parte del mundo, y que por aquel entonces ningn mor-
tal saba dnde se encontraba, hasta que por fin la divina providen-
cia lo sac a la luz ante todos censurando las calumnias de los
melecianos en su carta, y deseando la comunin con Atanasio. (13)
Y resulta que en la fbula de Pines y Elas se dice que Arsenio no
estaba apartado en las tierras ms alejadas ni al otro lado del mar,
sino que se ocultaba en un monasterio de Tebaida, o sea, dentro de
la dicesis de Alejandra, y que no se descubri l primero censu-
rando por carta las calumnias de los melecianos, sino que fue des-
cubierto por un dicono de Atanasio. (14) As pues, sin duda, si esa
historia de Pines y Elas hubiera sido inventada y transmitida en la
poca del Concilio de Alejandra, Atanasio y los suyos nunca ha-
bran escrito en ese concilio nada tan manifiestamente contradicto-
rio con ella, ni la habran pasado por alto en tan profundo silencio.
(15) Por ello es necesario que haya sido inventada posteriormente.
472 Historia Ecclesiastica
necesse est. (16) Quo autem tempore tam haec quam altera fabula
de manu Arsenii aliisque multis adinventa fuit et quomodo per
orbem ope monachorum propagata, patebit in sequentibus.
139. (1) Hactenus de causa caedis. (2) Restat fracti calicis et
ecclesiae dirutae causa expendenda. (3) In hujus facti probationem
adducti sunt testes. (4) Rem pernegat Athanasius. (5) Ad pleniorem
rei cognitionem mittit concilium in Mareotem sex episcopos,
Theognium, Marim, Theodorum, Macedonium, Ursasium et
Valentem, qui ruinarum spectatores essent et incolarum ea de re
testimonia audirent atque omnia referrent ad concilium. (6) Hi
Ischyram, loci violati presbyterum, secum adducunt, qui testes
gestorum indicaret. (7) Contendunt episcopi Aegyptii qui una cum
Athanasio Tyrum venerant aliquos de seipsis una mittendos esse,
eaque describit ad synodum, affirmans Meletianos ante 4 dies
vesperi misisse qui suae factionis homines de tota Aegypto
subornarent et Mareotem congregarent; (8) proinde se mittendos
esse qui peregrinos et haereticos homines de numero testium secludi
curarent. (9) At synodus, horum animum turbulentum et factiosum
experta, solos duxit mittendos esse quos in actis ob notam hominum
probationem et prudentiam ipsa posset confidere.
(10) Hi ubi ventum est Alexandriam Philagrio, Aegypti praefecto,
dant literas a concilio. (11) Et mox turbas concitant Alexandrini, sed
strictis militum gladiis repressi sunt, et monachi una cum sacris
virginibus, qui seditionis auctores erant, partim flagris caesi, partim
fustibus in pedes impactis contusi. (12) Inde qui missi erant una cum
Philagrio praefecto proficiscuntur Mareotem locumque speculantur
[f. 104r]
Yah. 19
138. 16. aliisque multis] add. | fuit] add. | propagata] sparsa (ut uid.) fuere *** a. c. ||
139. 1. hactenus] chor a. c. ut uid. || 2. fracti calicis causa] causa fracti calicis a. c.
|| 5. Theognium] ** a. c. | Ursasium] Ursacium a. c. ut uid. | incolarum ea de re
testimonia] rem omnem a. c. || 7. contendunt episcopi 10. ubi ventum est] e con-
tra Athanasiani insidias sibi strui clamitant. Ubi ventum est a. c. || 7. congregarent]
congregarent. Ubi nullo a. c. || 8. homines] add. || 9. in] ipsa a. c. | ipsa posset]
posset ipsa a. c. || 10. a concilio] ad concilium a. c. || 11. et mox] inter a. c. || 12.
una cum Philagrio Mareotem] Mareotem proficiscuntur una cum Philagrio prae-
fecto a. c. | Mareotem] Mareotem, et loco speculato auditisque incolarum testimo-
niis rem omnem referunt ad concilium, vera esse confirmantes quae testes antea
Tyri asseruerant **** a. c. | speculantur] speculantur et quae regionis incolae a. c.
Historia Eclesistica 473
(16) Ahora bien, en qu poca fue inventada tanto esta historia como
la de la mano de Arsenio y otras muchas, y cmo fueron divulgadas
por todo el mundo por obra de los monjes, quedar desvelado ms
adelante.
129
139. (1) Hasta aqu el juicio por asesinato. (2) Queda por valorar
el juicio del cliz roto y de la iglesia derruida. (3) Para probar este
hecho se trajeron testigos. (4) Atanasio lo niega totalmente. (5) Para
conocer el hecho con ms detalle, el concilio enva a Maretide a seis
obispos, Teognio, Maris, Teodoro, Macedonio, Ursacio y Valente,
para que vieran las ruinas y escuchasen los testimonios de los habi-
tantes sobre el asunto y se lo refiriesen todo al concilio. (6) stos se
llevan consigo a Isquiras, presbtero del lugar profanado, para que
seale a los testigos de lo ocurrido. (7) Protestan los obispos egipcios
que haban venido a Tiro con Atanasio diciendo que haba que en-
viar juntamente a algunos de ellos mismos, y se lo solicita al snodo,
afirmando que los melecianos haban enviado haca cuatro das por
la tarde a individuos de su faccin para que sobornasen a gente de
todo Egipto y los congregasen en Maretide; (8) por tanto haba que
enviarlos a ellos para que se encargasen de quitar del nmero de los
testigos a los extranjeros y a los herejes. (9) Pero el snodo, que co-
noca el nimo turbulento y faccioso de stos, consider que slo
haba que enviar a aquellos en cuyos actos poda confiar debido a
su conocida honradez y prudencia.
(10) Cuando llegaron a Alejandra entregan una carta del concilio
a Filagrio, prefecto de Egipto. (11) Y en seguida los alejandrinos
suscitan disturbios, pero fueron reprimidos por las espadas desen-
vainadas de los soldados, y los monjes y las vrgenes consagradas,
que eran los culpables de la sedicin, salieron heridos, en parte azo-
tados, en parte golpeados con fustas en los pies. (12) A continuacin
los enviados marchan a Maretide junto con el prefecto Filagrio,
inspeccionan el lugar e interrogan a los habitantes, no a escondidas
129
No llega a desvelarse en este texto.
474 Historia Ecclesiastica
et incolas examinant non clanculum sed coram populo, adstantibus
tam gentilibus et Judaeis quam Christianis. (13) Adducti sunt testes
omnis generis, tam catechumeni quam baptizati, tam gentiles quam
Christiani. (14) Conveniebant etiam presbyteri ac diaconi regionis
Mareoticae qui in Athanasii comitatu inhaeserant ubi poculum
confractum est et ecclesia subversa, atque adeo scelerum socii erant.
(15) / At hi discedere rursus compelluntur. (16) Qua de causa non
commemoratur: proculdubio quod pro more turbulenter et seditiose
se gererent. (17) Hinc autem graviter commoti, quosdam de suis
miserunt ad concilium cum litteris haec continentibus (apud Athan.
Apol. 2).
(18) Sanctae synodo beatorum episcoporum catholicae Ecclesiae,
Mareotici omnes presbyteri et diaconi, in Domino salutem.
(19) Admiramur quomodo Ischyras pro ecclesiastico habeatur,
qui nunquam ex sacris comministris fuit sed primum jactavit se
Colluthi presbyterum, verum ita ut neminem haberet qui ipsi
crederet, exceptis duntaxat cognatis suis. (20) Neque enim ecclesiam
obtinuit unquam neque clericus ab ullis, nisi qui longius ab illius
pago habitarent, unquam sit creditus, solis duntaxat ejus cognatis
exceptis. (21) Idemque cum talem sibi titulum vendicasset, in
Alexandrina Synodo in praesentia patris nostri Hosii depositus est
et in ordinem laicorum redactus, atque in eo statu reliquum jam
inde tempus permansit; ad istum igitur modum inanis illa fama
presbyterii excussa est... (22) Ante omnia vero dicimus illum nullam
unquam ecclesiam in Mareote habuisse, qua in re Deum testem
facimus, neque calicem ullum confractum esse neque mensam a
nostro episcopo Athanasio vel alio quovis qui cum illo degunt
eversam esse, nihilque in istis verbis esse nisi calumniam; et ista
[f. 104v]
Yah. 19
139. 18-32. Ath. Al. Apol. sec. 74-75
139. 12. incolas] incolas iisdemque a. c. ut uid. | sed] sed **** a. c. | christianis] chris-
tianis. Conveniunt presbyteri et diaconi regionis Maeroticae cla a. c. || 13. christia-
ni] christiani **** a. c. || 14. etiam] add. | poculum] facin a. c. | socii erant] socii
erant. + app. XII a. c. || 15. discedere] scripsi : dicedere leg. || 16. pro more] add. |
gererent] gerent a. c. ut uid. || 17. commoti] commoti script* litteras ali a. c. || 22.
eversam] confractam a. c. | adhaesimus] adhaesimus. Nunquam enim ille a. c.
Historia Eclesistica 475
sino en pblico, con la presencia tanto de paganos y judos como de
cristianos. (13) Se trajeron testigos de todo tipo, tanto catecmenos
como bautizados, tanto paganos como cristianos. (14) Acudan tam-
bin presbteros y diconos de la regin de Maretide que haban
formado parte del squito de Atanasio cuando fue roto el cliz y
destruida la iglesia, y por tanto eran cmplices de los crmenes. (15)
Pero stos son instados a volverse. (16) No se recuerda por qu ra-
zn: sin duda porque segn su costumbre se comportaran con ni-
mo turbulento y sedicioso. (17) Y alterados por esto seriamente,
enviaron a algunos de ellos al concilio con una carta que contena
lo siguiente (en Atan., Apol. seg.).
(18) Al santo snodo de bienaventurados obispos de la Iglesia
catlica todos los presbteros de Maretide y diconos, salud en el
Seor.
(19) Nos preguntamos con admiracin cmo es que se tiene por
eclesistico a Isquiras, que nunca estuvo entre los santos compae-
ros de servicio, sino que primero se jact de ser presbtero de Colu-
to, aunque sin que lo creyese nadie salvo sus parientes. (20) Y en
efecto no obtuvo ninguna iglesia ni nadie, a no ser los que habitaban
demasiado lejos de su aldea, ha credo nunca que fuese un clrigo,
con la sola excepcin de sus parientes. (21) Y al arrogarse tal ttulo
el snodo de Alejandra lo depuso en presencia de nuestro padre
Osio y lo reintegr en el orden de los laicos, y en ese estado ha per-
manecido ya desde entonces; as pues, de ese modo desapareci
aquella vaca fama de que era presbtero... (22) Pero ante todo afir-
mamos que l no tuvo nunca una iglesia en Maretide, y de ello
ponemos a Dios por testigo, y que ni nuestro obispo Atanasio ni
ninguno de los que estaban con l rompi ningn cliz ni volc
ningn altar, y que nada hay en estas palabras sino calumnia; y eso
476 Historia Ecclesiastica
quidem ut conscii pro testimonio loquimur, utpote qui nec longis
finibus ab episcopo distamus et comites ei in lustranda Mareote
adhaesimus...
(23) Haec et Ischyras ipse sua manu testatum confitetur. (24)
Nam cum ille post defectionem ad Meletianos nobis reconciliari et
conjungi vellet, quemadmodum et Pistus, qui ipse quoque talia de
Athanasio scripserat in vulgus, neutrum tamen, quamvis propria
manu testarentur nihil tale factum esse et se subornatos a certis
hominibus ut talia dicerent, recipere voluerunt... (25) Verum cum eo
res tenderet ut eorum sycophantia in Athanasium in apertum
proditura videretur, qui cum Theogonio conspirant, inimici
existentes, cognatos ejus et Ariomanitas ita instituere, ut quae ipsi
vellent loquerentur. (26) Nemo enim ex populo quicquam contra
Athanasium locutus fuisset nisi terrore Philagrii, Aegypti praefecti,
importunitateque /
Arianorum vehementer instantium, victi
coactique essent ad ea facienda quae ipsis liberet.
(27) Siquidem nos ad calumnias refutandas eo venientes non
admiserunt, nobisque rejectis eos quos idoneos putaverunt ad
calumniam instruendam receperunt, qui metu Philagrii praefecti in
partes eorum concesserunt, atque ideo nimirum erat quod nos
summotos volebant, ne scilicet subornatos ab ipsis / criminatores
aut de Ecclesia non esse, aut, si essent, Ariomanitas esse doceremus.
(28) Scitis autem, dilecti patres, in sacris literis praecipi non valere
inimicorum testimonia. (29) Caeterum a nobis vera dici attestatur
manus ipsa Ischyrae, attestantur quoque ipsorum facta qui, nobis
nihil istiusmodi criminum consciis, praesidio Philagrii et armorum
temore ea confecere quae voluerunt. (30) Haec ut coram Deo
testamur, haec ut certi de futuro judicio Dei loquimur. (31) Nostra
quidem omnium voluntas fuit ad vos excurrendi, sed tamen in eo
acquievimus ut nonnulli ex nostris istuc venirent cum literis
[f. 105r]
[f. 106r]
Yah. 19
139. 18-32. Ath. Al. Apol. sec. 74-75
139. 25. conspirant] sunt a. c.
Historia Eclesistica 477
lo damos como testimonio porque lo sabemos, dado que no nos
separa mucha distancia del obispo e bamos acompandolo cuan-
do recorra Maretide...
(23) Esto lo confiesa incluso el propio Isquiras, dando fe con su
propia mano. (24) Pues ste, despus de pasarse a los melecianos,
quiso luego reconciliarse y unirse con nosotros, del mismo modo
que Pisto, que tambin haba divulgado por escrito semejantes cosas
sobre Atanasio; sin embargo no quisieron aceptarlos a ninguno de
los dos, a pesar de que daban fe con su propia mano de que no se
haba hecho nada tal y de que haban sido sobornados por ciertas
personas para decirlo... (25) Pero cuando el asunto evolucion de tal
manera que pareca que su intriga contra Atanasio iba a salir a relu-
cir, los que conspiran con Teogonio, hostiles a nosotros, instruyeron
a sus parientes y a los ariomanitas para que dijeran lo que ellos
queran. (26) En efecto, nadie del pueblo habra dicho nada contra
Atanasio si el terror a Filagrio, el prefecto de Egipto, y la importu-
nidad de los arrianos, que los urgan con vehemencia, no los hubie-
ran vencido y obligado a hacer lo que a stos les pareciera.
(27) Pues en efecto no nos admitieron a nosotros, que bamos all
a refutar sus calumnias, y una vez rechazados nosotros admitieron a
quienes consideraron idneos para instruirlos en la calumnia, gente
que por miedo al prefecto Filagrio se haba pasado a su partido, y por
ello no era de extraar que a nosotros quisiesen apartarnos, a saber,
para que no revelsemos que los acusadores estaban sobornados por
ellos o que no eran de la Iglesia, o si lo eran, que eran ariomanitas.
(28) Y sabis, queridos padres, que en la Sagrada Escritura se ensea
que no valen los testimonios de los enemigos. (29) Pero la propia
mano de Isquiras atestigua que decimos la verdad, y lo atestiguan
tambin sus propios hechos, puesto que, sin saber nosotros nada de
esas acusaciones, han llevado a cabo lo que han querido con la defen-
sa armada de Filagrio y el temor a las armas. (30) Esto lo testificamos
como ante Dios, como seguros del futuro juicio de Dios. (31) Nuestra
voluntad fue acudir todos corriendo hacia vosotros, pero acordamos
que slo algunos de nosotros fueran all con la carta de los dems
478 Historia Ecclesiastica
nostrorum qui hic remanserunt. (32) Ingenuus, Theon, Ammonas,
Heraclius, Bocco, Trypho, Petrus, Hierax, Serapion, Marcus,
Pollarion, Gaius, Dioscorus, Demetrius, Thyrsus, presbyteri;
Pistus, Apollos, Serras, Pistus, Polynicus, Ammonius, Maurus,
Hephaestus, Apollos, Metopas, Apollos, Seropas, Meliphthongus,
Lucius, Gregoras, diaconi.
140. (1) Hujusmodi quaerelis hoc genus hominum, qui ipsi
scelerum participes fuerant ideoque propriam causam agebant,
episcopos Aegyptios aliosque per orbem concitabant contra
synodum. (2) Proinde operae pretium fuerit epistolam hanc
examinare. (3) Tota enim Athanasii defensio inititur testimoniis
horum presbyterorum et diaconorum Mareoticorum, et propterea
vel stabit vel corruet pro synceritate vel perfidia horum testium.
141. (1) Imprimis igitur asserunt Ischyram se olim jactitasse
presbyterum Colluthi et in Synodo Alexandrino coram Hosio
depositum et in ordinem laicorum redactum. (2) At hoc totum
calumnia est. (3) Colluthus quidem in concilio isto de ordine episcopi
ad ordinem presbyteri dejectus fuit, ejusque presbyteri facti sunt laici.
/ (4) Quam recte vix dixerim, siquidem Hosius et Alexander, qui eos
dejecerunt, Sabelliani fuerint, statuentes Filium esse internam illam
Patris sapientiam et rationem sine qua Pater insipiens fuerit et
irrationalis. (5) Sed Ischyram nominatim depositum fuisse pernego.
(6) Sic enim Athanasius cum episcopis Aegyptiis quinque abhinc
annis de Ischyra scripsere: (7) Ischyras, inquiunt, neque ab Ecclesia
ordinatus est presbyter neque cum a Meletio constitutos presbyteros
Alexander in Ecclesiam recipiebat, in eorum numero unquam habitus
[f. 107r]
Yah. 19
141. 7-10. Ath. Al. Apol. sec. 11, 7-12, 1
139. 32. Bocco] Bocco* a. c. | Hephaestus] scripsi : Hephaest*us leg. | diaconi] *dia-
coni a. c. || 140. 1. quaerelis] praetextubus (sic ut uid.) a. c. | hominum] hominum
Epi a. c. | Aegyptios] Aegyptios et quotquot cum Athanasio faciebant a. c. | syno-
dum] decreta a. c. ut uid. || 2. hanc examinare] hanc paulum expendere et exami-
nare a. c. || 141. 1. se olim jactitasse] fuisse a. c. || 3. isto] isto * a. c. | dejectus] re-
dactus a. c. | ejusque] quique ab eo a. c. || 4. quam] at a. c. | filium] fil*ium a. c. |
Patris] add. || 5. sed Ischyram nominatim depositum fuisse] sed Ischyrae (Ischyram
a. c.) inter nomen inter presbyteros depositos extitis repertum fuisse a. c. || 6. Atha-
nasius] Athanasius quo a. c.
Historia Eclesistica 479
que se han quedado aqu. (32) Ingenuo, Ten, Ammonas, Heraclio,
Bocn, Trifn, Pedro, Hirax, Serapin, Marcos, Polarin, Gayo, Dis-
coro, Tirso, presbteros; Pisto, Apolo, Serras, Pisto, Polinico, Amonio,
Mauro, Hefesto, Apolo, Metopas, Apolo, Seropas, Meliftongo, Lucio,
Gregoras, diconos.
140. (1) Con tales quejas esta clase de personas, que haban sido
ellas mismas partcipes de los crmenes y por ello defendan su pro-
pia causa, incitaban contra el snodo a los obispos egipcios y a otros
por el mundo. (2) Por ello valdra la pena examinar esta carta. (3)
En efecto, toda la defensa de Atanasio se apoya en los testimonios
de estos presbteros y diconos de Maretide, y por tanto se man-
tendr firme o se caer segn la sinceridad o la perfidia de estos
testigos.
141. (1) En primer lugar, pues, afirman que Isquiras se ha-
ba arrogado en otro tiempo ser presbtero de Coluto y que el
Snodo de Alejandra lo haba depuesto ante Osio y reintegrado
al orden de los laicos. (2) Pero todo esto es una calumnia. (3) Co-
luto, s, fue degradado de la orden de los obispos a la de los pres-
bteros en ese concilio, y sus presbteros se convirtieron en laicos.
(4) No sabra decir con qu grado de acierto, pues Osio y Alejandro,
que los expulsaron, eran sabelianos, dado que establecan que el
Hijo es aquella sabidura y razn interna del Padre sin la cual el
Padre sera ignorante e irracional. (5) Pero niego totalmente que
Isquiras fuera depuesto por su nombre. (6) En efecto, as escribieron
Atanasio y los obispos egipcios sobre Isquiras cinco aos despus:
(7) Isquiras, dicen, ni fue ordenado presbtero por la Iglesia, ni,
cuando Alejandro reciba en la Iglesia a los presbteros ordenados
por Melecio, se cont l nunca entre stos, ni fue nombrado por l.
480 Historia Ecclesiastica
fuit aut ab eo creatus. (8) Quo pacto igitur presbyter Ischyras? (9) Aut
quo tandem auctore constitutus? (10) Nunquid scilicet a Collutho? Id
enim restat.
(11) Certe si in priori Concilio Alexandrino Ischyras ut presbyter
Colluthi depositus fuisset, vel si populari fama certisque testimoniis
constitisset Ischyram se aliquando pro presbytero Colluthi venditasse
ac deinceps, deposito Collutho, sponte se presbyteratu abdicasse,
posterius hocce concilium neutiquam illud tacuisset et ratiocinio
tantum collegisset Ischyram a Collutho ordinatum fuisse, idque tam
futili, nempe quod nomen ejus non reperiretur in catalogo clericorum
quos Meletius tradiderat Alexandro; quasi Athanasius, tot fraudum
artifex, non posset nomen ejus expungere. (12) Certe catalogus iste
imperfectus est, nam Arsenii, qui episcopus Meletianorum fuit,
nomen in eo non occurrit. (13) Caeterum Ischyram pro presbytero
Meletii a plebibus habitum et a Meletianis agnitum fuisse et
accusationem quod Ischyras se presbyterum Colluthi olim jactitasset
ne quidem apud Athanasianos fidem obtinuisse ex eo colligo, quod
Concilium Alexandrinum disputat contra ordinationem Meletii et
accusationem istam reticet, quodque Julius papa et Concilium
Sardicense, cui Hosius interfuit, ne verbum quidem habent de
ordinatione ejus Colluthi, sed contra presbyteratum Ischyrae hoc
solo utuntur argumento, quod nomen ejus non extaret in catalogo
presbyterorum Meletii.
Yah. 19
141. 7-10. Ath. Al. Apol. sec. 11, 7-12, 1
141. 11. in priori Concilio Alexandrino] prius Concilium Alexandrinum a. c. | ali-
quando] aliquando presbyt a. c. | deinceps] add. | ratiocinio] ratiociniis a. c. | tan-
tum] tantum collegisset ad** a. c. | futili] futili argumento a. c. || 12. certe catalogus
in eo non occurrit] add. || 13. a plebibus] add. | habitum] habitum fuisse a. c. | et
a Meletianis agnitum cui Hosius interfuit] et idem hic agnitum fuisse a Meletianis
satis colligo ex eo quod hocce concilium (hocce add.) Alexandrinum **** disputatio
quodque Julius papa et concilium Sardicense hoc solo argumento contra presbyte-
ratum ejus **** disputantes a. c. | disputat contra ordinationem Meletii] contra or-
dinationem Meletii disputat a. c. | de ordinatione] de ordinatione ejusdem (ut uid.)
a. c. | presbyteratum Ischyrae] presbyteratum ejus disputantes a. c. : ordinatinem
ejus Ischyrae a. c.
Historia Eclesistica 481
(8) As que, de qu manera es presbtero Isquiras? (9) O quin fue
el que lo orden, en fin? (10) Coluto, acaso? Pues slo queda esa
solucin.
(11) Sin duda, si el anterior Concilio de Alejandra hubiera de-
puesto a Isquiras como presbtero de Coluto, o si la voz del pueblo
y testimonios seguros hubiesen establecido que Isquiras se haba
arrogado alguna vez ser presbtero de Coluto y que despus, una
vez depuesto Coluto, haba renunciado por su propia voluntad al
presbiterado, este concilio posterior en ningn caso se lo habra ca-
llado y no habra tenido que deducir que Isquiras haba sido orde-
nado por Coluto por un mero razonamiento, y adems uno tan ftil
como que su nombre no apareciera en el catlogo de clrigos que
Melecio haba entregado a Alejandro: como si Atanasio, artfice de
tantos fraudes, no pudiera quitar de ah el nombre de ste. (12) Sin
duda ese catlogo era imperfecto, pues el nombre de Arsenio, que
haba sido obispo de los melecianos, no figura en l. (13) Por lo de-
ms, el hecho de que el pueblo tuvo a Isquiras por presbtero, que
fue reconocido por los melecianos y que la acusacin de que en otro
tiempo Isquiras se haba arrogado ser presbtero de Coluto no ob-
tuvo crdito ni siquiera entre los atanasianos, lo deduzco a partir
del hecho de que el Concilio de Alejandra disputa contra la orde-
nacin de Melecio y se calla esa acusacin, y de que el papa Julio y
el Concilio de Srdica, al que asisti Osio, no dicen ni una sola pa-
labra sobre la ordenacin de este Coluto, sino que contra el presb-
tero Isquiras slo usan el argumento de que el nombre de ste no se
encontraba en el catlogo de los presbteros de Melecio.
482 Historia Ecclesiastica
142. (1) Alterum in quo clerici Mareotici fraudulenter egere est
quod asserant Ischyram nullam unquam ecclesiam in Mareote
habuisse, ea in re Deum testem / invocantes. (2) Quis enim ista
legens putaret Ischyram sacellum vel domunculum aliquod habuisse
Deo dicatum, in quo preces coram populo celebrare soleret? (3) Et
tamen idem clerici Mareotici in alia epistola paulo post ad curiosum
et praefectum Aegypti data locum Deo dicatum sic agnoscunt (apud
Athanas. Apol. 2): (4) Dicit, inquiunt, Ischyras se eam ecclesiam
habere, quae nunquam ecclesia fuit, sed domuncula parva domestica
cujusdam pupilli, nomine Isionis [
, ]. (5) Non magnitudo sed
dedicatio domum Dei efficit. / (6) Sed audi jam vafriciem horum
clericorum. (7) Domuncula haec non erat ecclesia quae diruta
dicebatur, sed locus in quo Ischyras synaxes celebrabat post dirutam
[f. 108r]
[f. 107v]
Yah. 19
142. 4-10. Ath. Al. Apol. sec. 76, 3-4
142. 1. Mareotici] Ale a. c. | habuisse] habuisse et a. c. || 2. Ischyram] Ischyram
illam vel a. c. | coram populo celebrare] agere a. c. | celebrare] scripsi : celebare leg.
|| 3. clerici Mareotici] Aegyptii a. c. | in alia epistola paulo post] paulo post in alia
epistola a. c. | locum] *** a. c. | Deo] Domino a. c. ut uid. | sic agnoscunt] prorsus
negare non amplius liceret, sic minuunt a. c. : ubi sic agnoscunt a. c. || 4. ecclesia]
ecclesiam a. c. | parva domestica] in praediis a. c. | ] scripsi (coll. fonte) :
leg. | ] scripsi : leg. || 5. non magnitudo efficit] add. |
non magnitudo] certe non magnitudo a. c. | dedicatio] dedicatio fidei a. c. ut uid. |
Dei] add. || 6. sed audi jam vafriciem 16. praesente depositus fuit] E villis Mareo-
ticis describit Athanasius hanc ubi habitabat Ischyras minimam fuisse. Unde non
mirum esse ecclesia parva fuerit: prasertim cum eccliae (sic) decima persecutione
passim subversae vixdum restituerentur. At non magnitudo sed dedicatio (conse-
cratio a. c.) ecclesiam efficit. Et nisi locus hic ad populum congregandum dedicatus
fuisset deerit ratio cur Athanasius eum drrui (sic) eccle* juberet. Omnino nis (sic)
Ischyras hoc in vico munere sacerdotali hoc in vico diu functus fuisset non potuis-
set vix innotuisset apud exteros, ut fatetur presbyteri **** ante depositionem Co-
lluthi et hi **** latet in f. 108r a. c. : Non fuit ista domuncula Ecclesia ubi calix fractus
dicebatur sed locus in quo Ischyras post diruptam Ecclesiam synaxes peragebat.
Nam Ischyras ab his ipsis presbyteris dicitur domunculam istam (ecclesiam istam
a. c.) habuisse tempore concilii Tyri, quando Ecclesia diruta dicebatur (et accusatur
ab illis quod tunc non haberet (haberent a. c.) ec*clesiam add.) Fucum ergo faciunt
presbyteri (dum del.) negantes domunculam illam ecclesiam esse et silentio prae-
termittentes *domum illam quam Ischyras dicebat Ecclesiam fuisse et ab Athanasio
dirutam jacere (Athanasium diruisse et Fuit ergo ecclesia sed et ecclesiam vocabat
a. c.). Non obstantibus ergo cavillationibus horum presbyterorum habuit Ischyras
ecclesiam (in synodo Al in del.) (Sed et ex eo quod ante add.) Synodum Alexandri-
nam in qua Colluthus depositus fuit in f. 108r a. c. || 6. sed] quinimo in f. 108r a. c.
|| 7. haec non] scripsi : haec non non leg.
Historia Eclesistica 483
142. (1) En segundo lugar, los clrigos de Maretide actuaron de
forma fraudulenta al afirmar que Isquiras no tuvo nunca una iglesia
en Maretide, invocando en esto a Dios como testigo. (2) En efecto,
quin, al leer esto, creera que Isquiras tena un pequeo santuario
o alguna casita consagrada a Dios en la que sola celebrar plegarias
ante el pueblo? (3) Y sin embargo los clrigos de Maretide recono-
cen tal lugar consagrado a Dios en otra carta enviada poco despus
al inspector y al prefecto de Egipto (en Atanasio, Apol. seg.): (4) Dice
Isquiras, escriben, que l tiene una iglesia, pero sta nunca fue
iglesia, sino una pequea casita privada de cierto pupilo, de nombre
Isin [ ,
]. (5) Sin duda no es el tamao sino la consagracin lo que
hace casa de Dios. (6) Pero escucha ahora la astucia de estos clrigos.
(7) Esta casita no era la iglesia que se deca derruida, sino un lugar
en el que Isquiras celebraba asambleas despus de la destruccin de
484 Historia Ecclesiastica
ecclesiam. (8) Sicut enim non est probabile Athanasium diruere
voluisse possessionem privati hominis vel Ischyram tale quid
fingere, sic hi clerici de possessione ista loquuntur tanquam
domuncula non diruta quam Ischyras tunc habebat. (9) Sic enim
scribunt: ,
, , quam dicit se
habere ecclesiam, nunquam ecclesiam factam fuisse sed domunculam
domesticam parvam. (10) Et paulo post: Non est Ischyras
presbyter , neque habet ecclesiam.
(11) Ita illi, quasi Ischyras non accusasset Athanasium de diruta
aliqua ecclesia, sed afirmasset domunculam quae in praediis Isionis
extabat, ecclesiam esse et in ea calicem confractum, et ad rem fuisset
haec negare. (12) Dirutam ecclesiam cujus ruinae factum testabantur
non ausi sunt attingere, sed hac in parte altam simulantes
ignorantiam, objectionem immutant et corrumpunt, quo locus
aliquis respondendi daretur. (13) Viderit itaque lector num hi veram
accusationem ignorare potuerunt vel non potius scientes
dissimularint, et more cavillantium oblique responderint. (14) Si
posterius, hoc ipso conscientiam reatus prodidere.
(15) Non obstantibus ergo cavillationibus horum clericorum,
habuit Ischyras ecclesiam. (16) Sed et ex eo quod ante Synodum
Alexandrinam, in qua Colluthus Hosio praesente depositus fuit, /
Ischyras ab eis qui longius ab hoc pago suo habitabant pro presbytero
habebatur, sequitur eum munere sacerdotali in pago illo functum
fuisse ante depressionem Meletianorum in Concilio Nicaeno, atque
adeo ecclesiam notam jure tenuisse.
[f. 108r]
Yah. 19
142. 9. ] add. : o leg. | factam] add. | domesticam] scripsi : domestiam
leg. || 11. domunculam] sac a. c. ut uid. || 12. testabantur] locutae sunt a. c. || 13.
ignorare potuerunt] ignorarent a. c. | non potius] add. | scientes] scientes cav a. c.
ut uid. | dissimularint] dissimularunt a. c. | more cavillantium] add. || 14. si] nam
si a. c. | prodidere] fatentur a. c. : produnt a. c. || 15. ergo] add. | cavillationibus
horum clericorum] horum presbyterorum cavillationibus a. c. || 16. Ischyras] sa-
cerd a. c. | ab hoc] ab pa a. c. | habebatur] fuit a. c. | sequitur] sequatur a. c. ut uid.
| functum] diu functum a. c. | ante depressionem Nicaeno] add.
Historia Eclesistica 485
la iglesia. (8) En efecto, as como no es probable que Atanasio hubie-
se querido derruir la propiedad de un particular, o que Isquiras se
inventase algo as, del mismo modo estos clrigos hablan de esa
propiedad como de una casita no destruida que Isquiras tena en-
tonces. (9) As en efecto escriben: ,
,
, la iglesia que dice que tiene no ha sido nunca una iglesia
sino una pequea casita privada. (10) Y poco despus: No es Is-
quiras presbtero , ni tiene una iglesia.
(11) As escriben ellos, como si Isquiras no hubiera acusado a
Atanasio de la destruccin de una iglesia, sino que hubiese afirma-
do que la casita que estaba en el terreno de Isin era una iglesia y
en ella se haba roto el cliz, y como si negar esto fuera pertinente.
(12) No se atrevieron a mencionar la iglesia destruida cuyas ruinas
daban fe del hecho, sino que fingiendo una profunda ignorancia al
respecto transforman la objecin y la corrompen para tener algo que
replicar. (13) As que ver el lector si pudieron stos ignorar la ver-
dadera acusacin o si no fue ms bien que, sabindola, la disimula-
ron y como infundiosos respondieron de forma oblicua. (14) Si fue
con posterioridad, por eso mismo traicionaron su consciencia de
culpa.
(15) As que, pese a los infundios de estos clrigos, Isquiras tuvo
una iglesia. (16) Pero tambin del hecho de que antes del Snodo de
Alejandra, en el que Coluto fue depuesto en presencia de Osio,
quienes vivan ms bien lejos de su aldea tenan a Isquiras por pres-
btero, se sigue que haba desempeado el cargo de sacerdote en
aquella aldea antes del hundimiento de los melecianos en el Conci-
lio de Nicea, y que hasta entonces haba estado al cargo legtima-
mente de una iglesia conocida.
486 Historia Ecclesiastica
143. (1) Tertio loco perfidissime agunt clerici Mareotici citando
confessionem Ischyrae. (2) Ea enim conficta fuerat ab his ipsis
presbyteris ac diaconis Mareoticis. (3) Idem merito suspicandum est
de confessione Pisti, sed ea non extat. (4) Illa vero quam Ischyrae
tribuerunt sic se habet:
(5) Beato papae Athanasio Ischyras, in Domino salutem.
(6) Quoniam me, domine praesul, in te adeundo ut in Ecclesiam
reciperer, objurgasti me de iis quae / antea locutus fueram, quasi
ego ultro hoc fecissem et non vi potius huc adductus essem, ideo
hanc satisfactionem tibi scripto porrigendam putavi, ut cognosceres
vim mihi factam esse, tum ab Isaac et Heraclide, Isaac porro Leotis
et a sociis eorum, etiam verberibus caesum esse. (7) Ego autem, Deo
in testem adhibito, pro excusatione mea dico me nihil eorum quae
illi a te facta jactitant conscium esse, neque ullum calicem confractum
scire, aut sacram mensam subversam esse, meque ad omnia ista
calumnianda eorum vi adactum esse. (8) Hanc autem pro me
excusationem facio, tibique eam scripto trado, optans me unum
eorum esse qui ad tuos conventus pertinent et tuis judiciis parent.
(9) Valere te in Christo exopto. (10) Tradidi autem manum meam
tibi episcopo Athanasio in praesentia presbyterorum Ammonae
Dicellae, Heraclii Phasci, Bocconis Chenebri, Achillae Myrsenes,
Didymi Taphosiris, et Justi a Bomotheo; diaconorum autem, eorum
qui Alexandrini erant, Pauli, Petri et Olympii, Mareoticorum vero
Ammonii, Pisti, Demetrii et Gaii.
[f. 109r]
Yah. 19
143. 5-6. Ath. Al. Apol. sec. 64
143. 1. clerici] presbyteri a. c. | confessionem] scriptum a. c. | Ischyrae] Ischyrae
quod subornatus fuerat a. c. || 2. conficta fuerat... diaconis Maeroticis] diaconis
Mareoticis conficta fuerat a. c. || 3. merito] add. | suspicandum] **** a. c. | sed] sed
*** a. c. | extat] extat *** a. c. || 6. ut in ecclesiam... objurgasti] objurgasti ut in ec-
clesiam... a. c. | tum ab Isaac et Heraclide] tum ab Heraclide tum ab Isaac a. c. |
Heraclide Isaac] Heraclide et ab Isaac a. c. | porro] etiam a. c. | Leotis] sic perperam
pro Letus | a sociis] sociis a. c. || 10. presbyterorum] episc a. c. | Ammonii] Olym-
pii a. c.
Historia Eclesistica 487
143. (1) En tercer lugar los clrigos de Maretide actan de la
manera ms prfida al citar la confesin de Isquiras. (2) En efecto,
sta haba sido inventada por los propios presbteros y diconos de
Maretide. (3) Lo mismo hay que sospechar con razn de la confe-
sin de Pisto, pero sta no se ha conservado. (4) Por su parte, la que
atribuyeron a Isquiras reza as:
(5) Al bienaventurado padre Atanasio Isquiras le desea salud en
el Seor.
(6) Dado que, mi seor prelado, cuando me dirig a ti para que
me recibieses en la Iglesia me reprochaste lo que antes haba di-
cho, como si lo hubiese hecho por mi propia voluntad y no hubie-
se sido ms bien obligado a hacerlo por la fuerza, por ello consi-
der que deba enviarte por escrito esta satisfaccin, para que
supieses que se me hizo violencia, tanto por parte de Isaac y He-
raclides como por parte de Isaac de Letpolis
130
y sus aliados, y
que incluso me azotaron. (7) Pero yo, poniendo a Dios como testigo,
para disculparme digo que no soy consciente de lo que ellos van
divulgando que has hecho, ni s de ningn cliz roto ni de ninguna
mesa volcada, y que me ha obligado su violencia a decir todas estas
calumnias. (8) Y mando esta carta en disculpa ma y te la entrego
por escrito deseando ser uno de los que van contigo y obedecen tus
juicios. (9) Deseo que tengas salud en Cristo. (10) Te he dado mi
mano, obispo Atanasio, en presencia de los presbteros Amonas de
Dicela, Heraclio de Fasco, Bocn de Qunebro, Aquilas de Mrsene,
Ddimo de Tafosiris y Justo de Bomoteo, y de los diconos Pablo,
Pedro y Olimpio (de Alejandra) y Amonio, Pisto, Demetrio y Gayo
(de Maretide).
130
La forma Leotis escrita por Newton est en lugar de la correcta Letus (polis),
Ciudad de Leto.
488 Historia Ecclesiastica
144. (1) Ex nominibus subscriptis quorum pars reperitur in calce
praecedentis epistolae constat hos fuisse clericos Mareoticos et
Alexandrinos Athanasio adhaerentes, adeoque hanc epistolam, si
modo fictitia sit, istorum clericorum fraude et conspiratione
compositam fuisse. (2) Jam vero fictitiam esse ex his colligo. (3)
Scribit Athanasius (Apol. 2) Ischyram cum a suis reprehenderetur
ad se lamentabundum accessisse, ut gratiam cum eo iniret et in
communionem reciperetur, eaque de causa hanc epistolam ultro
scripsisse. (4) At improbabile est Ischyram, ubi coeperat Athanasium
publice accusare, sponte omnia tam aperte et rotunde retrahere
voluisse, et proprium facinus, nemine cogente, nulla de causa quam
ut ex animo amicorum gratiam et communionem cum Athanasio
iniret, confessum esse. (5) Hoc enim perinde est ac si quis, ut gratiam
cum pio aliquo et magno episcopo iniret, confiteretur se gratia omni
et communione Christianorum atque hominum / societate prorsus
indignum esse; quo nihil ineptius effingi potest.
(6) Deinde improbabile est Athanasium, postquam haec Ischyras
confessus fuisset et Pistus eadem confirmasset, has confessiones
negligere voluisse, et non potius advocatis ad se Ischyra et Pisto
se testimoniis eorum viva voce prolatis coram praefecto Aegypti
et populo Alexandrino purgare, et conjurationem Isaaci, Heraclidis,
alterius Isaaci et sociorum opprimere. (7) Athanasius enim, epistola
Ischyrae, subjungit: cum haec confessus fuisset Ischyras, aeque
tamen illi istiusmodi crimina passim jactitarunt. (8) Quis igitur
nisi stupidissimus tantam conjurationem, spretis testibus,
neglexisset?
[f. 110r]
Yah. 19
144. 3. Ath. Al. Apol. sec. 63, 5 || 7. Ath. Al. Apol. sec. 65, 1
144. 1. subscriptis] subscriptis constat a. c. | calce] a. c. | istorum clericorum] horum
fraude (Mareoticorum add.) a. c. | clericorum] scripsi : clerecorum leg. | et conspira-
tione] add. || 3. scribit Athanasius scripsisse. At] add. || 4. et rotunde] add. | ex
animo amicorum] add. || 5. ineptius] magis a. c. || 6. Ischyras] Ischyras et Pistus
**** a. c. | fuisset] fuerat a. c. | confirmasset] confirmasset has negligere a. c. | non
potius] non potius eorum beneficio a. c. | se
2
] add. | testimoniis eorum] eorum tes-
timoniis a. c. | viva] * viva a. c. | prolatis] add. : perlectis a. c. ut uid. | purgare] se
purgare a. c. || 7. Athanasius enim subjungit] scribit enim Athanasius a. c.
Historia Eclesistica 489
144. (1) De los nombres arriba escritos, que en parte se encuentran
al final de la carta precedente, consta que stos eran los clrigos de
Maretide y Alejandra que apoyaban a Atanasio, y en consecuencia
que esta carta, de ser ficticia, habra sido compuesta por fraude y
conspiracin de esos clrigos. (2) Pues bien, deduzco por lo siguiente
que es ficticia: (3) escribe Atanasio (Apol. seg.) que Isquiras, al ser
censurado por los suyos se acerc a l quejumbroso para hallar su
gracia y ser recibido en comunin, y por esta causa escribi esta car-
ta por su propia voluntad. (4) Pero es improbable que Isquiras, una
vez que haba empezado a acusar a Atanasio pblicamente, por su
propia iniciativa quisiera dar marcha atrs en todo tan abierta y ro-
tundamente y confesase el crimen propio, sin que nadie lo obligara y
sin ningn otro motivo que, por consejo de sus amigos, hallar la gra-
cia y la comunin de Atanasio. (5) En efecto, esto es como si alguien,
para hallar la gracia de algn piadoso y gran obispo, confesase que
era completamente indigno de toda gracia y comunin con cristia-
nos y de sociedad con los seres humanos: y no puede inventarse
nada ms torpe que esto.
(6) Luego, es improbable que Atanasio, despus que Isquiras hu-
biera confesado esto y Pisto lo confirmase, quisiese pasar por alto
estas confesiones, y no prefiriera ms bien llamar a Isquiras y a
Pisto junto a s y librarse de la acusacin con los testimonios de
stos, declarndoselos de viva voz al prefecto de Egipto y al pueblo
de Alejandra, y arruinar la conjura de Isaac, Heraclides, el otro Isa-
ac y sus aliados. (7) En efecto, Atanasio en la carta de Isquiras aade:
despus de confesar esto Isquiras, ellos sin embargo continuaban
difundiendo las acusaciones del mismo modo por todas partes. (8)
Quin, pues, si no el ms estpido, se hubiera despreocupado de
tan gran conjura despreciando a los testigos?
490 Historia Ecclesiastica
(9) Rursus postquam Ischyras, consciis amicis suis qui Athanasio
adhaerebant, confessionem subornationis propria manu coram tot
testibus conscriptam miserat Athanasio, et hoc Pistus insuper fecerat,
qua, quaeso, fronte ausus fuerit idem Ischyras, etsi mortalium
impudentissimus, Athanasium denuo accusare, perinde ac si nihil
unquam confessus fuisset? (10) Qualem successum ex istiusmodi
patefacta conjuratione expectarint Meletiani? (11) Praesertim cum
imperator et quotquot cum eo faciebant hos ab initio suspectos
haberent tanquam homines schismaticos in Concilio Nicaeno
oppressos, atque adeo in concilium istud ejusque propugnatores
nihil non molituros.
(12) Adhaec tradit Athanasius in Apologia hanc confessionem ab
Ischyra scriptam fuisse antequam imperator causam cognosceret
Psammathiae et postea. (13) At si ista tunc composita fuisset et
innotuisset imperatori, certe ipse mentionem ejus fecisset in epistolis
quas istis temporibus scripsit ad Aegyptios pro Athanasio, siquidem
hoc longe clarius et validius argumentum fuisset contra accusatores
Athanasii quam istud de desultoria personarum accusatione, cui soli
[f. 111r]
Yah. 19
144. 9. rursus] scripsi : rusus leg. | postquam] qua quaeso fronte potuit Ischyras etsi
mortalium impudentissimus fingatur postquam a. c. | Ischyras consciis adhaere-
bant] add. | et hoc] atque idem a. c. | insuper] insuper idem a. c. | fecerat, qua
quaeso impudentissimus] fecisset (atque hoc amicos Ischyrae latere non poterit
qui adhaerebant Athanasio add.) ausus fuisset Athanasium denuo accusare perinde
ac si nihil unquam confessus fuisset a. c. | ausus fuerit] add. | impudentissimus ]
omnium impudentissimus fingatur ausus esset a. c. | Athanasium] ad haec ausus
fuisset Athanasium a. c. | fuisset] fuisset * a. c. || 10. qualem successum non mo-
lituros] aut si hoc ausus fuisset idque tanta cum confidentia ut post multas difficul-
tates superatas judicium imperatoris procuraret neque tum quidem minis impera-
toris (sed del.) deterreretur sed synodum amplissimam semel atque iterum ea de re
convocari efficeret (effecerat a. c.) atque (* a. c.) Athanasium ab ipso tandem Impe-
ratore condemnari (atque del.) et haec omnia, cum imperator Meletianos ab initio
suspectos haberet, tanquam homines schismaticos in concilio Nicaeno oppressos,
(atque add.) adeo concilio ejusque propugnatoribus infensos? Viderit lector quo-
modo hujusmodi homines suspectissimi, nulla fulti veritate, sed ad fraudem com-
positis accusationibus, iisque a principalibus accusationibus in conspectu multo-
rum testium patefactis (patefactare a. c. ut uid.) (potuere del.) ingentem (contra del.)
(illam add.) factionem Athanasianam auspiciis imperatoriis erectam, (confidenter
add.) aggredi, tandemque subvertere potuere a. c. | conjuratione] accusatione a. c.
|| 11. eo faciebant] adhaerebant a. c. | istud] add. || 12. confessionem... scriptam]
literas... scriptas a. c. || 13. certe] certe ist* a. c. | imperator] add.
Historia Eclesistica 491
(9) Y de nuevo, despus de que Isquiras, con el conocimiento de
sus amigos, que apoyaban a Atanasio, hubiera enviado a ste una
confesin de soborno firmada con su propia mano ante tantos tes-
tigos, y esto despus de que tambin Pisto lo hiciera, con qu des-
vergenza, pregunto, se habra atrevido el mismo Isquiras, aunque
fuera el ms desvergonzado de los mortales, a renovar sus acusa-
ciones contra Atanasio como si nunca hubiera confesado nada? (10)
Qu clase de xito esperaban los melecianos de una conjura descu-
bierta de ese modo? (11) Especialmente cuando el emperador y
cuantos obraban con l sospechaban de ellos desde el comienzo por
considerarlos cismticos vencidos en el Concilio de Nicea y que, en
consecuencia, no iban a dejar de tramar algo contra el concilio y sus
defensores.
(12) Adems, cuenta Atanasio en la Apologa que esta confesin
de Isquiras estaba escrita antes y despus de que el emperador juz-
gase la causa en Psamatia. (13) Pero si hubiese estado compuesta
entonces y el emperador hubiese tenido noticia de ella, sin duda l
mismo habra hecho mencin de ella en las cartas que en esos tiem-
pos escribi a los egipcios en favor de Atanasio, dado que esto hu-
biera sido con mucho un argumento ms claro y ms poderoso con-
tra los acusadores de Atanasio que aquello de la acrobtica
acusacin de personas,
131
que es lo nico en lo que el emperador
131
Cf. 112, 22.
492 Historia Ecclesiastica
imperator insistit. (14) Rectius igitur dixeris confessionem istam
compositam fuisse sub initio Concilii Tyri et majorem antiquitatem
non nisi post multos annos ei ascriptam.
(15) Sed et ipsius confessionis compositio inartificiosa est et
inepta. In ea enim dicitur Ischyras vim passus ab Isaaco, Heraclide,
altero Isaaco et sociis, atque verberibus caesus, et sic ad Athanasium
calumniandum eorum vi addactus. (16) Atqui soleantne homines vi
et verberibus falsos testes comparare, annon potius blanditiis et
muneribus? (17) Quisquis aliquem verberat, ex eo non socium
conciliorum sed hostem expectet.
(18) Denique ex conclusione confessionis fraus manifestatur. (19)
Ea sic concludit: Tradidi autem manum meam tibi episcopo
Athanasio in praesentia presbyterorum Ammonae Dicellae,
Heraclide Phasci, etc. (20) Ex his verbis patet auctorem confessionis
subscriptiones istas Ammonae, Heraclidis et caeterorum subjunxisse
ad fidem impetrandam confessioni ac demonstrandum quod
ea scripta fuit manu ipsius Ischyrae. (21) / Sed ad cujus fidem
impetrandam? An Athanasii? Certe non. (22) Soleantne accusati
absolutionem spernere vel fidem testibus se absolventibus difficulter
adhibere? (23) Soleantne testes solliciti esse de fide eorum quos
absolvunt? (24) Qui pro aliquo affert testimonium nunquam
sollicitus est de fide ejus pro quo testimonium affert, sed de fide
aliorum apud quos ipse cupit hunc per suum testimonium absolvi.
(25) Non igitur adjecti sunt testes ad impetrandam fidem Athanasii,
sed ad impetrandam fidem aliorum apud quos autor confessionis
cuperet Athanasium purgari. (26) Proinde auctor iste alius fuit ab
Ischyra. (27) Hic enim confessionem ad placandum Athanasium et
[f. 112r]
Yah. 19
144. 14. majorem] majorem ei a. c. || 15. ipsius] ipsius epis a. c. | ab Isaaco] ab He-
raclide Isaaco a. c. || 16. homines] add. || 20. confessionis] epistolae a. c. | impe-
trandam confessioni] faciendam confessioni a. c. | Ischyrae] Ischyrae. At hoc non
potuit esse concilium Ischyrae ad impetrandam fidem Athanasii Ischyras enim
nosset (novit a. c.) Athanasium nihil magis expetere nihil promptius amplecti quam
ejusmodi confessionem atque difficultatem non esse in fide ejus (impetranda sed in
gratia consequenda pe del.) a. c. || 22. vel fidem] soleant a. c. || 24. affert testimo-
nium] testimonium affert a. c. | nunquam] scripsi : iter. leg. || 25. ad impetrandam
fidem Athanasii sed] iter. a. c. || 26. alius fuit ab Ischyra] non fuit Ischryas a. c.
Historia Eclesistica 493
insiste. (14) As que diras ms correctamente que esa confesin fue
escrita al comienzo del Concilio de Tiro y que slo despus de mu-
chos aos se le atribuy mayor antigedad.
(15) Pero es que tambin la composicin de la propia carta est
falta de ingenio y es torpe. En efecto, en ella se dice que Isquiras
sufri violencia de parte de Isaac, Heraclides, el otro Isaac y sus
aliados, y fue azotado, y as fue obligado por la violencia de stos a
calumniar a Atanasio. (16) Es que suele la gente comprar falsos
testigos con violencia y flagelaciones, y no ms bien con lisonjas y
regalos? (17) Quienquiera que azota a alguien, que no espere por
ello a un aliado de sus propsitos, sino a un enemigo.
(18) Finalmente, el fraude se manifiesta en la conclusin de la
confesin. (19) Concluye sta as: Te he dado mi mano, obispo Ata-
nasio, en presencia de los presbteros Amonas de Dicela, Heraclides
de Fasco, etc. (20) Por estas palabras queda claro que el autor de la
carta de confesin aadi estas firmas de Amonas, Heraclides y los
dems para obtener crdito para la confesin y demostrar que haba
sido escrita de mano del propio Isquiras. (21) Pero para obtener el
crdito de quin? De Atanasio? No, sin duda. (22) Es que suelen
los acusados despreciar una absolucin, o mostrarse reacios a pres-
tar crdito a testigos que le ofrecen la absolucin? (23) Suelen los
testigos preocuparse de obtener crdito ante aquellos a quienes ab-
suelven? (24) Quien presta testimonio en favor de alguien nunca
est preocupado de su crdito ante aqul por quien presta testimo-
nio, sino del crdito de otros ante los cuales desea ste que aqul sea
absuelto.(25) As que no se aadieron testigos para lograr el crdito
de Atanasio, sino para lograr el crdito de otros ante los cuales el
autor de la confesin deseara que Atanasio se viera libre de culpa.
(26) Por ello, ese autor fue otro distinto de Isquiras. (27) En efecto,
ste finge que ha escrito la confesin para aplacar a Atanasio y con-
494 Historia Ecclesiastica
communionem ejus consequendam scripsisse fingitur, atque adeo
non nisi de fide Athanasii sollicitus esse posset. (28) Sed et epistolas
a nobis scriptas esse nunquam confirmamus testibus. (29) Veritatem
eorum quae scribimus possumus quidem testibus confirmare, atque
ita potuit Ischyras de vi sibi ab Isaacis duobus, Heraclide et sociis
illata, non absurde testes in epistola citasse; sed quod quisquam sua
manu epistolam aliquam scripsit testibus confirmare prorsus
abhorret ab usu. (30) Nemo dubitat unquam de auctore epistolae
acceptae, nisi forsan ubi fides sibi in damnum cedere possit, quod
non fuit causa Athanasii. (31) Nemo mittens epistolam suspicatur
accipientem de se auctore dubitaturum esse, nisi hoc sibi prius
significetur et postuletur ut signo aliquo ostendat se epistolam
scripsisse, quod non fuit causa / Ischyrae. (32) Testes igitur hic
adjicere alienum fuit a rei natura et non nisi commentum imperitorum
hominum, qui non aliter sperabant epistolam pro legitima venditari
posse.
(33) Sed fingamus Athanasium aegre crediturum fuisse epistolae,
atque hoc Ischyrae innotuisse eumque propterea sollicitum fuisse de
fide Athanasii. (34) Talia quidem fingere absurdum est, sed fingamus
tamen. (35) Anne igitur Ischyras epistolam testibus confirmaret?
Certe non. (36) Qui cum Athanasio non ita pridem collocutus fuerat,
non opus habuit testibus, sed partem aliquam colloquii istius
circumstantiamve commemorando signum certissimum dare posset,
quod is ipse qui istorum conscius erat epistolam scripsit. (37) Cum
igitur Ischyras initio epistolae istiusmodi nonnulla commemoret
quae ad suspicionem Athanasii tollendam sufficere possent, et plura
[f. 113r]
Yah. 19
144. 27. communionem] scripsi : commuionem leg. || 28. sed et] sed et confessio illa
epistola fuit a. c. | epistolas] epistolas vero a. c. | a nobis scriptas esse] add. || 29.
scripsit] scripsi : scipsit leg. || 30. fides] damnum a. c. || 31. mittens] scripsi : met-
tens leg. | suspicatur] suspicatur auctor a. c. | scripsisse] scripsi : scipsisse leg. || 32.
commentum] commentum per a. c. || 35. certe non] certe non fidem scripto ficilius
(sic) impetrare posset a. c. : neutiquam fidem scripto facilius impetrare posset a. c.
|| 36. circumstantiamve] add. : vel circumstantiam a. c. | qui istorum conscius erat]
scr a. c. || 37. Ischryas initio epistolae] igitur in Ischyras initio auctor epistolae
nonn a. c. | istiusmodi] add. | quae ad suspicionem Athanasii tollendam sufficere
possent et] quae ipse inter se et Athanasium in colloquio isto (ut fingitur) (comme-
morat del.) intercesserant et a. c.
Historia Eclesistica 495
seguir su comunin, y en ese sentido no podra estar preocupado
sino del crdito de Atanasio. (28) Pero nunca confirmamos con tes-
tigos que una carta ha sido escrita por nosotros. (29) Podemos, s,
confirmar la verdad de lo que escribimos con testigos, y as no ha-
bra sido inoportuno que Isquiras citase testigos de la violencia que
le hicieron los dos Isaac, Heraclides y sus aliados; pero se aparta
completamente de lo habitual que alguien confirme con testigos que
ha escrito una carta con su propia mano. (30) Nadie duda nunca del
autor de una carta que ha recibido, a no ser acaso cuando el crdito
le podra parar en dao, que no era el caso de Atanasio. (31) Nadie,
al enviar una carta, sospecha que quien la recibe va a dudar de que
l sea el autor, a no ser que ste se lo haga saber antes y le pida que
muestre con algn signo que ha escrito l la carta, que no era el caso
de Isquiras. (32) As que aadir aqu testigos era algo ajeno a la
naturaleza de la accin y no fue sino un invento de personas poco
hbiles que no esperaban poder divulgar la carta como autntica de
otra forma.
(33) Pero supongamos que Atanasio iba a creer la carta con difi-
cultad, y que esto haba llegado al conocimiento de Isquiras y por
ello estaba ste preocupado por obtener el crdito de Atanasio. (34)
Sin duda es absurdo suponer algo as, pero supongmoslo de todas
formas. (35) Iba, pues, Isquiras a confirmar la carta con testigos?
Sin duda no. (36) Dado que haba hablado con Atanasio haca no
tanto tiempo, no tena necesidad de testigos, sino que con la men-
cin de alguna parte de esa conversacin o de alguna circunstancia
podra dar una seal segursima de que l mismo, que conoca esos
detalles, era el que escriba la carta. (37) As que, puesto que Isquiras
al comienzo de la carta hace mencin de algunos detalles de este
tipo que podran haber bastado para quitarle la sospecha a Atanasio,
496 Historia Ecclesiastica
magisque particularia commemorare potuisset si de fide Athanasii
dubitasset, superfluum omnino fuit testes adjicere et consiliis
Ischyrae neutiquam consentaneum, sed iis potius tribuendum qui
opus habebant testibus, hoc est qui fidem ambiebant, non Athanasii
eorumve qui ab ore Athanasii pendebant, sed aliorum qui sine
testibus epistolam pro genuina aegre agnoscerent.
(38) Quin et alia ratione non tantum superfluum fuit testes
adjicere, sed et alienum a scopo epistolae. (39) Qui dubitantem adire
potest et viva voce scriptum suum agnoscere, non opus habet
testibus neque de iisdem sollicitus esse solet, nisi forte scriptum
testibus confirmare mallet quam dubitantem adire. (40) At Ischyras
certe juxta tenorem epistolae nihil magis ambiebat quam ut adiret
Athanasium et, rebus suis cum eo tandem compositis, reciperetur
in favorem et communionem. (41) Hic enim scopus fuit epistolae.
(42) Quamobrem epistolam ita composuisset, ut Athanasius ea non
obstante opus haberet ejus colloquio, adeoque testes de industria
omisisset, imo et confessionem suspendisset ejusque spem potius
fecisset, ut Athanasius vivo ejus testimonio magis indigeret et
ambiret. (43) Aut si forte Ischyras minus speraret se per propriam
epistolam accessum ad Athanasium impetrare posse, subscriptiones
clericorum Mareoticorum neutiquam comparasset, sed postulasset
potius ut hi etiam scriberent et propriis epistolis pro se intercederent
apud Athanasium.
[f. 114r]
Yah. 19
144. 37. commemorare] * commemorare a. c. | superfluum omnino potius tri-
buendum] adjectio testium (ad fidem Athanasii del.) ad fidem impetrandam Atha-
nasii eorumque qui ab ore Athanasii pendebant superflua fuit et non eo (ideo a. c.)
fine ab Ischyra facta, sed ab aliis istius (add.) a. c. | testibus] hujusmodi testibus ad
a. c. | hoc est] hoc est ab iis a. c. | qui] apud quos a. c. | sine testibus epistolam]
epistolam sine testibus a. c. | agnoscerent] agnosceret a. c. || 38. quin] quin imo
testes adjicere alienum erat (fuit a. c.) a scopo epistolae. Ambiebat enim Ischyras *
amicitiam et communionem Athanasii ut fingitur. Et ad hanc obtinendam a. c. :
cum enim Ischyras amicitiam et communionem Athanasii per epistolam illam am-
biret certe nihil magis desiderare posset quam ut in colloquium veniret cum Atha-
nasio siquidem eo pacto et non aliter res suas cum eo componeret speraret. Quin *
a. c. || 40. juxta tenorem epistolae] add. | eo tandem] add. | favorem] gratiam a. c.
|| 42. colloquio] colloquio et vivum ejus a. c. | omisisset] omisisset ut a. c. | imo] at
a. c. || 43. scriberent] scriberet a. c.
Historia Eclesistica 497
y habra podido mencionar ms cosas y ms particulares si hubiera
dudado del crdito de Atanasio, aadir testigos era absolutamente
superfluo y en nada acorde a los propsitos de Isquiras, sino que
ms bien hay que atriburselo a quienes tenan necesidad de testi-
gos, es decir, quienes buscaban crdito, no de Atanasio ni de quienes
estaban a las rdenes de Atanasio, sino de otras personas que sin
testigos a duras penas iban a reconocer la carta como autntica.
(38) Es ms, tambin por otra razn no slo fue superfluo aadir
testigos, sino incluso ajeno a la finalidad de la carta. (39) Quien
puede ir a ver al que duda y dar fe de su escrito de viva voz no
tiene necesidad de testigos ni suele preocuparse por ellos, a no ser
que por algn azar prefiriese confirmar su escrito con testigos en
vez de ir a ver al que alberga dudas. (40) Pero sin duda Isquiras, de
acuerdo con el tenor de la carta, no buscaba ms que ir junto a Ata-
nasio y, resueltos finalmente sus asuntos con l, ser recibido en su
favor y comunin. (41) En efecto sta era la finalidad de la carta. (42)
Debido a ello, habra compuesto sta de forma que Atanasio, a pesar
de ella, tuviera necesidad de hablar con l, y en consecuencia habra
omitido testigos conscientemente; es ms, incluso habra dejado en
suspenso la confesin y ms bien la habra sugerido, para que Ata-
nasio necesitara y buscase ms ese testimonio vivo. (43) O si por
casualidad Isquiras hubiera tenido poca esperanza de conseguir
llegar hasta Atanasio mediante su propia carta, en absoluto se habra
procurado las firmas de los clrigos de Maretide, sino que ms bien
les hubiera pedido a stos que tambin escribiesen e intercedieran
por l ante Atanasio con sus propias cartas.
498 Historia Ecclesiastica
(44) Denique haec epistola absurdior et magis suspecta redditur
ex multitudine testium. (45) Cur quaeso undecim adjecti sunt cum
duo tresve ad Athanasium persuadendum sufficere possent? (46)
Certe viri scelera tam foeda confitentis pudor et modestia testes
quam paucissimos adhibendos esse moneret.
145. (1) Omni igitur ex parte aliena est haec epistola a causa
Ischyrae, eique inneptissime tribuitur; cum consiliis vero amicorum
Athanasii optime quadrat. (2) Hi utique cum viderent epistolam
quam prius Arsenio adscripserant male succedere, hanc Ischyrae
testibus quamplurimis confirmandam esse duxerunt, neutiquam /
animadvertentes quam absurdum fuerit hujusmodi epistola Ischyrae
tribuere, sed hoc unicum agentes, ut tot clericorum testimoniis
fidem ei facerent.
146. (1) Interim cum epistola illa fingi non posset nisi consciis illis
quorum nomina suscripta reperiuntur, hinc satis liquet clericos
Mareoticos qui Athanasio adhaerebant conjurationem iniisse et
causam Athanasii mendaciis fraudibusque defendendam suscepisse.
(2) Nec mirum, cum hi ipsi in praecedente epistola quam ad
Concilium Tyri scripsere confessi fuerint se in Athanasii comitatu
haesisse ubi poculum fractum et mensa subversa dicebatur, adeoque
scelerum socios fuisse propriamque causam aeque ac illam Athanasii
egisse.
147. (1) In eadem epistola clamitant hi presbyteri Mareotici testes
a Theogonio et sociis ita institutos fuisse, ut quae ipsi vellent
loquerentur; neminem ex populo quicquam contra Athanasium
locutum fuisse, nisi terrore Philagrii, Aegypti praefecti,
importunitateque Arianorum vehementer instantium victi coactique
fuissent ad ea facienda quae ipsis liberet; se rejectos, eosque quos
idoneos putabant ad calumniam instruendam receptos esse, qui
metu Philagrii praefecti in partes eorum concesserant; et episcopos
[f. 115r]
Yah. 19
144. 44. testium] testium. Si Athanasius manum Ischyrae nesciret a. c. || 45. unde-
cim adjecti persuadendum] non duo tresve a. c. || 145. 2. prius] add. | tot clerico-
rum testimoniis] testimoniis tot clericorum a. c. || 146. 1. causam] ob a. c. ut uid. ||
2. aeque] iter. a. c. | egisse] *** a. c. || 147. 1. a Theogonio et sociis] ab Ario **** a. c.
| neminem] et neminem a. c. | se rejectos] et (ut uid.) se rejectos esse a. c.
Historia Eclesistica 499
(44) Finalmente esta carta se vuelve ms absurda y ms sospe-
chosa por la cantidad de testigos. (45) Por qu, pregunto, se aa-
dieron once, si dos o tres habran podido bastar para convencer a
Atanasio? (46) Sin duda el pudor y la mesura de un hombre que
confesaba crmenes tan vergonzosos le habran aconsejado a valerse
de los menos testigos posibles.
145. (1) As que se mire por donde se mire esta carta es ajena a la
causa de Isquiras y se le atribuye de la forma ms torpe; en cambio,
cuadra a la perfeccin con los propsitos de los amigos de Atanasio.
(2) stos, sin duda, al ver que la carta que antes le haban atribuido
a Arsenio no tena xito, creyeron que deban confirmar sta de Is-
quiras con los ms testigos posibles, sin darse cuenta en absoluto de
lo absurdo que sera atribuirle una carta de este tipo a Isquiras, sino
centrndose nicamente en darle credibilidad con los testimonios
de tantos clrigos.
146. (1) Entre tanto, dado que aquella carta no podra haberse
inventado sin la complicidad de aquellos cuyos nombres se encuen-
tran en la firma, se evidencia suficientemente que los clrigos de
Maretide que apoyaban a Atanasio haban formado una conjura y
haban emprendido la defensa de la causa de Atanasio con mentiras
y fraudes. (2) Y no es de extraar, dado que estos mismos haban
confesado en la carta precedente escrita al Concilio de Tiro que ellos
haban formado parte del squito de Atanasio cuando se deca que
haban roto el cliz y volcado la mesa, y en consecuencia eran cm-
plices de los crmenes y defendan su propia causa al mismo tiempo
que la de Atanasio.
147. (1) En la misma carta denuncian estos presbteros de Mare-
tide que los testigos haban sido instruidos por Teogonio y sus alia-
dos de tal manera que dijesen lo que stos queran; que nadie del
pueblo habra dicho nada contra Atanasio si no hubieran sido ven-
cidos y obligados a hacer lo que a stos les apeteca por el terror a
Filagrio, prefecto de Egipto, y la insistencia de los arrianos, que los
instaban con vehemencia; que a ellos los haban expulsado y haban
recibido a los que consideraban idneos para construir la calumnia,
gente que por miedo al prefecto Filagrio se haba pasado a su par-
500 Historia Ecclesiastica
praesidio Philagrii et armorum terrore ea confecisse quae voluerunt.
(2) Quae omnia perinde sunt ac si dixissent Ischyram, ubi cum sex
episcopis iter suscepit in Aegyptum, consilia sua in testibus non tum
paratis sed postea vi et armis praefecti cogendis et comparandis
fundasse, quo nihil durius et absurdius effingi possit. (3) Testes vero
nullos fuisse coactos sed libere testimonia dedisse ex eo satis constat,
quod a praefecto et episcopis examinati sunt in conspectu populi.
(4) Aderant / enim tam gentiles et Judaei quam Christiani, ut Julius
papa ex Actis Tyriis commemorat. (5) Neque quemquam e testibus
subornatum esse vel vi coactum defensores Athanasii postea probare
potuerunt vel (quantum scio) probandum susceperunt. (6) Neque
quae scirent locuti sunt clerici Mareotici sed quae vehementia
passionis ingesserat. (7) Aberant enim ubi testes examinati sunt et
inde de gestis illis generaliter tantum loquuntur, nullam testis coacti
vel subornati instantiam afferre et exponere valentes.
148. (1) Objiciunt praeterea hi presbyteri quod e testibus aliqui
non erant de Ecclesia, seque semotos dicunt ne hos indicarent. (2)
Quam objectionem Julius papa explicans ait gentiles et catechumenos
de corpore et sanguine Christi interrogatos fuisse. (3) Sed qualis
haec objectio? (4) Si quaestio revera fuisset de mysteriis
Christianorum, nefas fuisset exteros interrogare. (5) Sed quaestio
fuit de facto. (6) Certe non interrogati sunt gentiles de consecratione
et sanctitate ecclesiae, mensae et poculi, vel de natura mysteriorum
quibus haec inserviunt, sed an aedes tali in loco diruta fuit in qua
convenire solerent Christiani, an mensa aliqua in tali regione istius
[f. 116r]
Yah. 19
147. 4. Ath. Al. Apol. sec. 31, 1
147. 2. dixissent] Isch a. c. || 3. fuisse coactos] coactos fuisse a. c. || 5. postea] ex hoc
tempore a. c. : ex hoc a. c. | potuerunt] potuerunt unquam a. c. | quantum scio] add.
|| 6. vehementia] suspicio et vehementia a. c. | ingesserat] inge a. c. : ingesserant
a. c. || 7. ubi testes examinati sunt et inde] et eorum quae gesta fuerant notitiam
non habebant unde factum est quod a. c. | et
2
] ex a. c. || 148. 1. objiciunt] contra
testes a. c. | e testibus aliqui] aliqui eorum a. c. | de] ex a. c. ut uid. || 4. si quaestio] *
si quaestio a. c. | mysteriis] corpore et sanguine Christi vel de fide aut disciplina
a. c. : myste a. c. || 6. sunt gentiles] sunt gentiles an * domus ** aedes * diruta fuerit
altare ** Dei vere sacrum vel (an add.) poculum Deo vere consecratum (fuerit add.)
ad celebranda vera mysteria a. c. | ecclesiae, mensae et poculi vel] ecclesiae dirutae
mensae subversae et poculi confracti sed a. c. | an
1
] add. | in qua] ubi a. c.
Historia Eclesistica 501
tido; y que los obispos hicieron lo que ellos quisieron por la guarni-
cin de Filagrio y el miedo a las armas. (2) Todo lo cual es como si
dijeran que Isquiras, cuando emprendi el camino a Egipto con los
seis obispos, haba basado sus propsitos en testigos que todava no
haba buscado, sino que habra que procurarse y reunir despus por
la fuerza y las armas del prefecto: y no se podra inventar nada ms
forzado y absurdo que esto. (3) En cambio, que no se oblig a nin-
gn testigo, sino que dieron sus testimonios libremente, consta de
sobra por el hecho de que fueron interrogados por el prefecto y los
obispos pblicamente. (4) Estaban presentes tanto paganos como
judos y cristianos, segn menciona el papa Julio basndose en las
Actas de Tiro. (5) Y que alguno de los testigos hubiera sido sobor-
nado u obligado por la fuerza, los defensores de Atanasio no pudie-
ron despus probarlo ni, por cuanto s, ni siquiera se propusieron
probarlo. (6) Y tampoco dijeron los clrigos de Maretide lo que
saban, sino lo que les inspiraba su vehemente apasionamiento. (7)
En efecto, estaban lejos de donde se haba interrogado a los testigos
y por ello slo hablan de forma general de aquellos hechos, sin po-
der aducir ni explicar ningn ejemplo de testigo obligado o sobor-
nado.
148. (1) Objetan adems estos presbteros que algunos de los tes-
tigos no eran de la Iglesia, y dicen que ellos haban sido excluidos
para que no sealasen a stos. (2) Y desarrollando esta objecin el
papa Julio dice que haban interrogado a paganos y a catecmenos
sobre el cuerpo y la sangre de Cristo. (3) Pero qu clase de objecin
es sa? (4) Si la cuestin hubiese sido realmente sobre los misterios
de los cristianos, habra sido sacrlego interrogar a externos. (5) Pero
la cuestin fue sobre un hecho. (6) Sin duda los paganos no fueron
interrogados sobre la consagracin y la santidad de la iglesia, de la
mesa y el cliz, o sobre la naturaleza de los misterios para los que
stos sirven, sino si haba sido derruido en tal lugar un edificio en
el que solan reunirse los cristianos, si alguna mesa haba sido vol-
502 Historia Ecclesiastica
aedis subversa et an poculum ibidem confractum, atque quibus
circumstantiis haec subversa et confracta sunt. / (7) Horum autem
testes esse possent quotquot aderant, gentiles aeque ac Christiani,
haeretici aeque ac orthodoxi. (8) Aderat autem omne genus
hominum. (9) Nam testatur Epiphanius ex calice confracto consecuta
esse jurgia et pugnas, et in ejusmodi tumultibus adesse solet confusa
multitudo. (10) Et non religio cujusvis sed perfidia irritum facit
testimonium de facto. (11) Aut si religio objicienda sit, hoc ipso
tolletur testimonium clericorum Mareoticorum, quippe qui
Athanasio adhaerebant docenti cum Paulo Samosateno Filium
esse internam illam sapientiam et rationem Patris, a qua Pater
denominatur sapiens et rationalis.
149. (1) Dum haec geruntur Mareotae, Athanasius de aliis
praeterea criminibus accusatur: ut quod Ischyram, ait Sozomenes,
saepenumero in vinculis detinuisset, eumque calumniatus apud
Hyginum, praefectum Aegypti, quod imperatoris imagines saxis
appetierat, in carcerem trudi fecisset; (2) Callinicum vero episcopum
Ecclesiae catholicae apud Pelusium, qui cum Alexandro collectas
celebraverat, deposuisset, eo quod communicare cum ipso recusaverat,
nisi prius de mystico poculo quod confractum ab ipso suspicio erat
[f. 117r]
Yah. 19
149. 1-8. Soz. HE 2, 25, 3-7
148. 6. quibus circumstantiis] qua praeterea fuerit forma et figura *** eorundem et
quomodo quove tempore et a quibus personis a. c. | subversa] gesta sunt a. c. || 7.
orthodoxi] orthodoxi quandoquidem non religio cujusvis sed perfidia solummodo
testimonium de facto i* reddit invalidum a. c. : non enim religio cujusvis sed perfi-
dia irritum facit testimonium de facto a. c. || 8. aderat] aderant a. c. || 9. ejusmodi]
add. | tumultibus] tumultibus autem a. c. | multitudo] multitudo. (Et non religio
cujusvis sed perfidia tantum testimonium de facto reddere potest invalidum. Si
quemvis e testibus [aliquando add.] perfidum fuisse ostendere potuissent ita ut
testimonium ejus del.) de facto ne quidem in causis (in quaestionibus del.) civilibus
(de facto del.) deinceps (nil del.) valeret merito fuissent audiendi sed dum ** religio-
nem solummodo objectant ut (inepti *** del.) cavillatores jure (merito **** repri-
muntur [ut uid.] sunt rejecti sunt repudiati sunt siquidem ejusmodi quaestiones
non de facto non pendeant ex del.) veritate (religionis sed ex sensu. Cum itaque del.)
a. c. || 11. hoc ipso] certe hoc ipso a. c. | Athanasio] Atha**nasio a. c. | cum P. Samo-
sateno] add. | denominatur] **** a. c. || 149. 1. Athanasius] Athanasius Tyri a. c. ||
2. communicare cum ipso] cum ipso communicare a. c.
Historia Eclesistica 503
cada en tal sitio de ese edificio y si ah mismo se haba roto un vaso,
y en qu circunstancias se haban volcado y roto estas cosas. (7) De
esto podran ser testigos todos cuantos hubiera presentes, tanto pa-
ganos como cristianos, tanto herejes como ortodoxos. (8) Y estaba
presente toda clase de gente. (9) Pues da fe Epifanio de que tras la
ruptura del cliz siguieron rias y peleas, y en esa clase de tumultos
suele haber una muchedumbre confusa. (10) Y no es la religin de
alguien sino su perfidia lo que invalida el testimonio acerca de un
hecho. (11) O, si hay que objetar la religin, por eso mismo que se
quite el testimonio de los clrigos de Maretide, ya que eran parti-
darios de Atanasio, quien crea junto con Pablo de Samsata que el
Hijo es aquella sabidura interna y la razn del Padre por la que el
Padre es llamado sabio y racional.
149. (1) Mientras esto se llevaba a cabo en Maretide, se presen-
tan adems contra Atanasio otras acusaciones: como que en nume-
rosas ocasiones, dice Sozmeno, haba apresado y detenido a Is-
quiras y haba hecho que lo encerrasen en la crcel denuncindolo
ante Higino, prefecto de Egipto, con la calumnia de que haba ata-
cado con piedras las estatuas del emperador; (2) que a Calinico,
obispo de la Iglesia catlica en Pelusio, que haba celebrado asam-
bleas con Alejandro, lo haba depuesto porque se haba negado a
mantener la comunin con l si no le ofreca antes una aclaracin
satisfactoria acerca del cliz mstico que se sospechaba que haba
504 Historia Ecclesiastica
sibi satisfactum fuisset; (3) et Marco cuidam, qui presbyterii
dignitate / exutus fuerat, Ecclesiam Pelusii regendam commisisset,
ipsum vero Callinicum militarem custodiam et tormenta ac judicia
subire fecisset. (4) Euplus praeterea, Isaac, Achillas et Hermem,
partis Joannis, eum de verberibus illatis accusabant. (5) Omnes
porro in commune ei objectabant quod quorundam perjurio ad
episcopatum pervenisset, cum omnes episcopi inter se pepigissent
neminem ordinandum esse priusquam jurgia quae inter ipsos
erant diremissent. (6) Et ipsos quidem ab eo deceptos, idcirco a
communione ejus recessisse; illum vero nequaquam dignatum esse
ipsis satisfacere, sed vi ipsos cogere et in carcerem conjecisse... (7)
Et ex numero eorum qui amici putabantur insperati prodibant
accusatores. (8) Lectus est etiam libellus popularium acclamationum,
quasi plebs Alexandriae propter illum ad ecclesiam convenire
detrectaret (Sozom. l. 2, c. 25).
(9) Accusatus est praeterea Athanasius quod diebus sacratissimis
Paschae tyrannico more saeviit, ducibus atque comitibus junctus,
qui propter ipsum aliquos in custodiam recludebant, aliquos vero
verberibus flagellisque vexabant, caeteros diversis tormentis ad
communionem ejus sacrilegam adigebant (nec actus commissi ab
innocentibus unquam fuerant), sperans hoc modo suos suamque
praevalere posse factionem, ut per duces et judices perque carceres
ipsos, verbera diversaque tormenta invitos ad communionem suam
cogeret, nolentes adigeret, repugnantes atque resistentes sibi tyranni
eo more terreret (Epist. Concil. Sardicens. Orient. apud Baron. an.
347 79). (10) Denique accusatus est quod ad Concilium Caesariense
anno superiori ab imperatore ut causam diceret citatus, et
auctoritatem concilii /
et imperatoris mandata contumax et rebellis
contempserat.
[f. 118r]
[f. 119r]
Yah. 19
149. 1-8. Soz. HE 2, 25, 3-7 || 9. Baron. Ann. 3, 347, 79
149. 4. Hermem] Hermem episcopi a. c. || 5. pervenisset] pervenisset **** a. c. | in-
ter se pepigissent diremissent] prius consensissent ut nullus ordinaretur qui non
prius objecta sibi crimina coram ipsis diluisset a. c. || 6. conjecisse] scripsi : conjicis-
se leg. ut uid. : conjicere a. c. || 7. et ex numero accusatores] add.
Historia Eclesistica 505
roto. (3) Y que haba encomendado el gobierno de la Iglesia de Pe-
lusio a cierto Marcos, a quien haban privado de la dignidad de
presbtero, mientras que al propio Calinico le haba hecho sufrir
custodia militar, tormentos y juicios. (4) Adems Euplo, Isaac, Aqui-
las y Hermes, del partido de Juan, lo acusaban de haberlos azotado.
(5) Por aadidura, todos en comn lo acusaban de haber llegado al
obispado por el perjurio de algunos, a pesar de que todos los obis-
pos haban acordado entre s que no haba que ordenar a nadie
hasta que no se dirimieran los conflictos que haba entre ellos. (6) Y
que ellos se haban apartado de su comunin porque l los haba
engaado, pero en cambio l no se haba dignado disculparse de
ningn modo, sino que los obligaba por la fuerza y los arrojaba a la
crcel... (7) Y del nmero de quienes crea amigos salan inesperados
acusadores. (8) Se ley tambin el escrito de las aclamaciones popu-
lares, como si la plebe de Alejandra hubiese rechazado por su cau-
sa reunirse en la iglesia (Sozm. l. 2, c. 25).
(9) Fue acusado adems Atanasio de ensaarse como un tirano
durante los das santsimos de la Pascua, en unin de generales y
oficiales que a sus rdenes ponan a algunos en prisin, vejaban a
otros con azotes y ltigos y empujaban a los dems con diversos
tormentos a la sacrlega comunin con l (y los inocentes no haban
cometido crimen alguno), con la esperanza de que de esa manera
podran prevalecer los suyos y su faccin: a saber, obligndolos a
acceder a su comunin contra su voluntad mediante generales, jue-
ces y las propias crceles, mediante flagelaciones y tormentos diver-
sos, imponindosela sin su consentimiento, aterrorizando de esa
manera tirnica a los que lo rechazaban y se le resistan (Epst. Con-
cil. Srd. Orient. en Baron. an. 347 79). (10) Finalmente fue acusa-
do de que el ao anterior, cuando haba sido citado por el empera-
dor en el Concilio de Cesarea para defender su causa, haba
despreciado contumaz y rebelde tanto la autoridad del concilio
como los mandatos del emperador.
506 Historia Ecclesiastica
150. (1) Interim sex episcopi oculata fide cuncta aspicientes atque
vera cognoscentes ad concilium ex Aegypto redeunt et Athanasii
crimina quae ab accusatoribus objiciebantur suo testimonio vera
confirmant. (2) Unde in Athanasium dignam pro criminibus
sententiam dicunt, propter quod Tyro fugiens imperatorem appellat
(Epist. Concil. Sardicens. Orient. apud Baron. an. 347 . 80). / (3)
Synodus autem episcopatum ei abrogavit interdixitque ne posthac
Alexandriae habitaret, ne forte, / ut aiebant, tumultus ac seditiones
illic agens excitaret. (4) Joannem vero et eos qui cum illo erant,
tanquam injuste vexatos, in communionem recepit, suumque in clero
gradum singulis restituit. (5) Deinde gesta imperatori significant et
ad omnes ubique episcopos scribunt ne communione jungantur cum
Athanasio, neve ad eum literas <scribant, aut ab eo scriptas accipiant,
utpote qui criminum, de quibus ipsi cognoverant, convictus fuisset,
et per fugam suam aliorum quoque criminum, quibus non respondit,
reus esset deprehensus. Ad hujusmodi vero sententiam in eum
ferendam hisce causis adductos se esse docent: primum quod aegre
ferrent quod, cum imperator anno praeterito jussit ut orientales
episcopi Caesaream ejus causa convenirent, ipse non occurrisset,
longi temporis mora fatigatam synodum cernens et imperatoris
praecepta despiciens. Deinde / quod cum> (6) plures episcopi Tyrum
convenissent, ipse <cum ingenti m>ultitudine advenisset et turbas ac
sedi<tiones in concilio> excitaret, nunc quidem objectis cri<minibus
respondere detractans>, nunc singulos episcopos <probris et conviciis
[f. 118v]
[f. 120v]
[f. 121r]
Yah. 12
150. 1-2. Baron. Ann. 3, 347, 80 || 3-6. Soz. HE 2, 25, 15-19
150. 1. interim sex episcopi 2. apud Baron. an. 347 . 80] apud Baron. an. 347 . 80.
Imperator vero qui Constantinopoli agebat gravissime commotus synodum ad se
venire et rationem gestorum reddere jubet (juberet a. c.) his literis a. c. : his exami-
natis et reversis sex episcopis ex Aegypto atque **** quae Tyro de **** **** **** cali-
ce confracto testificata fuerat confirmantibus instabat jam sententia concilii (Atha-
nasii a. c.) quam ut declinaret Athanasius postulant (scribunt a. c.) Aegyptii ut
causa reservaretur ad judicium imperatoris, Athanasius vero nocte se subducens
ad imperatorem properat et synodum graviter accusans in causa fuit ut imperator
vero his literis a. c. || 3. autem] autem Athanas a. c. | interdixitque ne] interdixitque
ne forte a. c. || 4. recepit] receperat a. c. | restituit] restituerat a. c. || 5. significant]
per praefatos sex episcopos ut opinor significabat (Sozom. lib. 2, c. 25 add.) His ac-
cedentibus audit (cau add.) etiam causam audit etiam imperator et interrogatione
habita a. c.
Historia Eclesistica 507
150. (1) Entre tanto los seis obispos, tras reconocer con sus pro-
pios ojos todo lo sucedido y en conocimiento de la verdad, vuelven
al concilio desde Egipto y confirman con su testimonio la verdad de
los cargos que sus acusadores le imputaban a Atanasio. (2) En con-
secuencia dictan contra Atanasio una sentencia acorde con las acu-
saciones, y por ello l huye de Tiro y apela al emperador (Epst.
Concil. Srd. Orient. en Baron. an. 347 . 80). (3) El snodo le retir
el cargo de obispo y le prohibi que en lo sucesivo habitara en Ale-
jandra, para que no suscitase, segn decan, tumultos y sediciones
si se encontraba all. (4) Por su parte a Juan y a los que estaban con
l los recibi en comunin como a quienes haban sufrido vejaciones
injustamente, y los restituy a cada uno a su grado clerical. (5) Lue-
go comunican al emperador lo llevado a cabo, y escriben a todos los
obispos en todas partes que no mantengan la comunin con Atana-
sio, ni le enven cartas <ni las acepten si se las enva l, por ser con-
victo de las acusaciones sobre las que ellos mismos haban juzgado,
as como por haberse manifestado culpable por su fuga tambin de
otras acusaciones a las que no haba respondido. Sealan que los
han llevado a dictar tal sentencia contra l las siguientes causas: en
primer lugar, que llevaban a mal que no hubiera acudido el ao
anterior cuando el emperador orden a los obispos orientales que
se reunieran en Cesarea por su causa, dejando que el snodo se fa-
tigara en su espera por largo tiempo y despreciando las rdenes del
emperador. Despus, que, cuando> (6) se reunieron muchos obispos
en Tiro, l llegara <con una enorme> multitud y suscitase disturbios
y sedi<ciones en el concilio>, ora <rehusando responder por los>
delitos que le imputaban, ora atacando a cada obispo <con oprobios
508 Historia Ecclesiastica
incessens, et in>terdum quidem, cum <ab ipsis vocaretur, minime
obtemperans, interdum vero judicium subire dedignans...>
151. (1) <...> <Sancta synodus Hierosolymis Dei gratia coacta,
Ecclesiae Dei, quae est Alexandriae, et per Aegyptum, Thebaida,
Libyam, Pentapolim reliquisque per orbem episcopis, presbyteris et
diaconis in Domino salutem. Omnibus nobis ex diversis provinciis
in unum congregatis ad panegyrim celebrandam pro dedicatione
Mar>tyrii Servatoris, quod religiosissimus imperator Deo omnium
regi et Christo ejus aedificavit, (2) majorem nobis animorum
laetitiam, Dei gratia, literae ejusdem religiosissimi imperatoris
praebuerunt, quibus nos ad ea quae oportuit instigans omnem
invidiam ab Ecclesia Dei expellit et omne odium procul abigit, per
quae Christi membra jampridem dissidebant; authorque fuit ut
simplici et placido animo reciperemus Arianos, quos aliquamdiu
improba invidentia extra Ecclesiam detinuit. (3) Testimonium autem
prebet in literis suis imperator, Deo charissimus, de rectitudine fidei
virorum istorum, quam cum antea audiverat, ipse eandem ex viva
eorum voce cognovit, cognitamque approbavit et eam rem nobis
manifestam reddidit, suiipsius literis orthodoxas eorum virorum
opiniones scripto comprehensas subjungens, quas omnes agnovimus
sanas et ecclesiasticas esse. (4) Quapropter jure admonuit ut viri isti
reciperentur et coadunirentur cum Ecclesia Dei, ut vos ex epistolae
illius exemplaribus cognoscetis, quae nos ad pietatem vestram
misimus. (5) Credimusque vobis ipsis, veluti propria membra vestri
corporis recuperantibus, magnum ex ea re gaudium laetitiamque
oborituram, dum ipsis viscera vestra, fratres scilicet ac patres,
agnoscitis et recipitis, non solum presbyteris Arianis sed universo
populo vobis restituto cum omni multitudine quae ob causam
istorum virorum longo jampridem tempore a vobis dissidebat;
[f. 122r]
Yah. 19
151. 1-6. Ath. Al. Syn. 21, 2-7
151. 2. ejusdem] ejusdem imperatoris a. c. || 3. reddidit] reddidit eo quod literis
a. c. || 4. jure] add. || 5. universo] universo a. c. | populo] populo vobis cum omni
multitudine a. c. | restituto] restituta a. c. | cum] qu a. c.
Historia Eclesistica 509
e insultos>, ora <desobedeciendo cuando lo llamaban, ora despre-
ciando el juicio... >
132
151. (1) <...> <El santo snodo reunido en Jerusaln por la gracia
de Dios, a la Iglesia de Dios que es la Iglesia de Alejandra, as como
a los obispos de Egipto, Tebaida, Libia, Pentpolis y a los dems
obispos del mundo, desea salud en el Seor. A todos nosotros, reu-
nidos desde distintas provincias para celebrar la fiesta con motivo
de la consagracin de la Iglesia del Mar>tirio del Salvador, que el
religiossimo emperador edific para Dios, rey de todas las cosas, y
su Cristo, (2) la carta del mismo religiossimo emperador nos caus,
por la gracia de Dios, una mayor alegra en nuestros nimos, pues
con ella, exhortndonos a lo que convena, expuls toda la malque-
rencia de la Iglesia de Dios y alej todo el odio, por cuya causa los
miembros de Cristo haban estado en discordia; y l fue el respon-
sable de que con nimo sencillo y sereno acogisemos a los arrianos,
a los que por algn tiempo la malvada envidia haba mantenido
fuera de la Iglesia. (3) Y en su carta el emperador queridsimo a Dios
da testimonio de la rectitud de la fe de esos hombres, fe de la que
antes haba odo y que luego escuch l mismo de viva voz por ellos,
y una vez escuchada la aprob y nos manifest el hecho, adjuntan-
do a su propia carta un escrito con las ortodoxas opiniones de esos
hombres, que todos reconocimos que eran sanas y eclesisticas. (4)
Por esta razn nos anim a que aceptramos a esos hombres y se
unieran a la Iglesia de Dios, segn sabris vosotros por las copias
de su carta que hemos enviado a vuestra piedad. (5) Y creemos que
en vosotros mismos, como si recuperaseis miembros de vuestro pro-
pio cuerpo, se va a generar un gran gozo y alegra por este hecho,
al reconocer y recibir en vuestras propias entraas a quienes son
hermanos y padres vuestros, pues os han sido restituidos no slo
los presbteros arrianos, sino todo el pueblo, con toda la multitud
que a causa de esos hombres estaba en discordia con vosotros desde
132
El folio 121 est arrancado. En la laguna, de la que cabe restablecer el final de
la cita de Sozmeno y el principio de la carta del Concilio de Jerusaln con que
comienza el siguiente captulo, se habra debido mencionar el traslado de los obis-
pos de Tiro a Jerusaln por orden de Constantino, con motivo de la consagracin
de la Iglesia del Santo Sepulcro. Este concilio adems iba a rehabilitar a Arrio, ya
reconciliado con el emperador. Cf. apartado 4.2.4, 35, del estudio introductorio.
510 Historia Ecclesiastica
(6) decetque vos, cognitis quae hic acta sunt quodque isti viri
nobiscum communicaverunt et a tanta sacra synodo recepti sunt,
quam promptissime eos, ut membra Ecclesiae coeant et in pace sint,
consalutare, maxime quod promulgata et publice edita eorum fides
indubitatam et apud omnes approbatam apostolicam traditionem /
et doctrinam complectatur. / Haec episcopi ad Ecclesias.
(7) Templum vero quod imperator Hierosolymis in loco passionis
aedificaverat dedicant Sept. 13, Constantio et Albino css., A. C. 335
(ut docet Valesius in epistola de anastasi et martyrio, in calce Annot.
in Euseb.). (8) Ex eo vero tempore, inquit Sozomenes, solemnem
quotannis festivitatem admodum splendide Hierosolymitana
celebrat Ecclesia, adeo ut baptismi quoque sacramenta eo die
tradantur et per continuos septem dies collectae fiant, multique ex
omni fere terrarum orbe conveniant qui hujus festivitatis tempore
ad sacra loca perlustranda undique accurrunt (Sozom. l. 2, c. 26).
152. (1) Fuit autem haec synodus / ipsa Nicaena major, Eusebius
enim in Vita Constantini, ubi ex universis provinciis, Macedonia,
Pannonia, Maesia, Bithynia, Cilicia, Cappadocia, Syria, Mesopotamia,
Phoenice, Arabia, Palaestina, Aegypto, Libya, Thebaide, ipsa
etiam Perside collectam commemoraverat, praecipuis cujusque
provinciae episcopis coeuntibus, quos ex omnibus itidem provinciis
innumerabilis hominum multitudo sequebatur, paulo post addit: (2)
Hanc omnium quas novimus maximam synodum secundam
[f. 123r]
[f. 122v]
[f. 123r]
Yah. 19
151. 7. Vales. Annot. in Eus. 1196D || 8. Soz. HE 2, 26, 4
151. 6. ad ecclesias] ad ecclesias. / His gestis episcopi (synodus a. c) dedicationem
basilicae solenniter absolvunt (absolvunt idibus mensis septembris add.) (de tem-
pore consule Valesi [Valesium a. c.] annot. in Euseb. Vit. [Vitam a. c.] Constant. l. 4,
c. 45 in mg.) ac deinde domum revertuntur, Eusebio Caesariensi Constantinopolim
denuo pergente, ubi imperatoris tricennalia panegyrico concelebrat quod extat in
operibus ejus. (His gestis Concilium Hierosolymitanum dissolvitur add.) a. c. : ad
ecclesias. / His gestis Synodus dedicationem basilicae concelebrat ac deinde missis
(denuo reliquibus add.) Constantinopolim ubi Eusebius triennalia imperatoris pa-
negyrico quod (* del.) concelebrat, singuli domum revertuntur in in (sic) imperato-
ris tricennalibus concelebrat (maxima cum solemnitate add.) ac deinde dissolvitur,
Eusebio Caesariensi Constantinopolim denuo pergente, ubi a. c. || 6. ecclesias]
Aegypti a. c. || 152. 1. Arabia] Arapia a. c. | quos ex omnibus sequebatur] add. ||
2. omnium] omnium inquit
Historia Eclesistica 511
haca tiempo; (6) y conviene que vosotros, una vez sabido lo que se
ha llevado aqu a cabo y que esos hombres han entrado en comunin
con nosotros y han sido acogidos por tan gran snodo sagrado, los
saludis lo antes posible para que se unan como miembros de la
Iglesia y estn en paz, especialmente porque su fe, promulgada y
dada a la luz pblica, abraza la tradicin y la doctrina apostlica
nunca puesta en duda y aprobada por todos. Esto escribieron los
obispos a las Iglesias.
(7) Por lo dems, el templo que el emperador edific en Jerusaln
en el lugar de la Pasin lo consagran el trece de septiembre bajo el
consulado de Constancio y Albino, en el ao 335 (segn informa
Valesio al final del comentario a la carta de Eusebio sobre la Resu-
rreccin y el Martirio). (8) Desde aquel tiempo, dice Sozmeno,
la Iglesia de Jerusaln celebra cada ao una solemne festividad de
modo muy esplndido, tanto que incluso se celebran ese da sacra-
mentos de bautismo, y durante siete das seguidos se celebran asam-
bleas y se renen muchos de casi todo el mundo que acuden desde
todas partes para visitar los santos lugares en las fechas de esa fes-
tividad (Sozm. l. 2, c. 26).
152. (1) Este snodo fue mayor que el propio de Nicea. En efecto,
Eusebio, en la Vida de Constantino, donde haba mencionado la reunin
de representantes de todas las provincias, de Macedonia, Panonia,
Mesia, Bitinia, Cilicia, Capadocia, Siria, Mesopotamia, Fenicia, Arabia,
Palestina, Egipto, Libia, Tebaida e incluso la propia Prside, y que se
reunieron los principales obispos de cada provincia, a los que acom-
paaba una innumerable multitud de personas asimismo de todas las
provincias, aade un poco despus: (2) ste, el mayor snodo de
todos los que conocemos, es el segundo que congreg el emperador,
512 Historia Ecclesiastica
congregavit imperator Hierosolymis, post primam illam quam in
urbe Bithyniae nobilissima collegerat [
,
,
] (Euseb. Vida Const. l. 4, c. 47). (3) Haec Eusebius, hoc ipso
fere tempore quando per multitudinem testium per totum orbem
sparsorum non licuit fingere. / (4) Ei adstipulator Constantinus, qui,
cum 49 episcopi Aegyptii adhaererent Athanasio, hos pro nullis
habuit prae multitudine reliquorum, ut ex subsequenti responso
quod Antonio monacho datum est percipies.
(5) Post multos vero annos Athanasiani concilium minuere, ita ut
Socrates demum tradiderit non nisi sexaginta episcopos in eo
convenisse. / (6) Alia quoque ratione Baronius concilium minuere
conatur. (7) Cum enim Constantinus in literis ad patres Tyrios
diceret se scripsisse ad quos patres isti vellent, ut coeuntes levarent
eorum curas, infert Baronius synodum non generalem fuisse sed
Arianorum delectu conflatam. (8) Verisimilior quidem est inferentia
quam innumerae aliae ejusdem auctoris, at miror tamen quod sic
infert. (9) Nam cum imperator sententiam prius dixisset pro
Athanasio, non omnino probabile est ipsum propriam sententiam
subdolis rationibus retrahi voluisse et opem suam in id contulisse.
(10) Vidimus certe quantum succensuit synodo ob solam quam
Athanasius injecit iniqui judicii suspicionem. (11) Paci praeterea
Ecclesiarum et imperii apprime consulebat, quae ex conciliis subdola
ratione collectis neutiquam speranda erat. (12) Adhaec neque
Athanasius / neque scriptor quivis antiquus hoc objecit, quod tamen
maximum fuisset argumentum contra hanc synodum et a contrariis
Alexandriae, Romae et Sardicae Conciliis neutiquam omittendum,
si modo locum habuisset. (13) Si non objectum est ab iis qui concilio
interfuerant et optime intellexerant literas imperatorias vel cum
[f. 122v]
[f. 123r]
[f. 122v]
[f. 123v]
Yah. 19
152. 2. Eus. VC 4, 47, 1 || 5. Socr. Sch. HE 1, 28, 2 || 6-7. Baron. Ann. 3, 335, 3
152. 2. ] a. c. | per totum orbem sparsorum] toto orbe a. c. || 3.
licuit] licuerit a. c.|| 7. Constantinus] scripsi : Constantinos leg. || 9. probabile est]
probabile est quod a. c. || 12. scriptor] scripsi : sciptor leg. | synodum et] synodum
et neutiquam omittendum a. c. | neutiquam] scripsi : netiquam leg. || 13. si non
objectum] magis * a. c.
Historia Eclesistica 513
en Jerusaln, despus de aquel primero que haba reunido en la muy
noble ciudad de Bitinia [
,
, ]
(Euseb. Vida Const. l. 4, c. 47). (3) Esto lo escribe Eusebio ms o menos
en ese mismo tiempo, cuando no le era posible inventrselo debido a
la multitud de testigos esparcidos por todo el mundo. (4) Lo respalda
Constantino, quien, aunque apoyaban a Atanasio cuarenta y nueve
obispos egipcios, los tuvo en nada en comparacin con la multitud
de los restantes, como vers por la respuesta siguiente dada al mon-
je Antonio.
133
(5) Sin embargo, despus de muchos aos los atanasianos empe-
queecieron este concilio, hasta el punto de que Scrates acaba por
transmitir que slo se reunieron en l sesenta obispos. (6) Tambin
por otro motivo intenta Baronio empequeecer el concilio. (7) En
efecto, dado que Constantino deca en su carta a los padres de Tiro
que haba escrito a los padres que ellos queran para que, reunin-
dose, aligerasen sus preocupaciones,
134
infiere Baronio que el snodo
no fue general sino constituido a eleccin de los arrianos. (8) Sin
duda esta inferencia es ms verosmil que otras innumerables del
mismo autor, pero con todo me asombra que infiera as. (9) Pues
dado que el emperador haba dictado antes sentencia a favor de
Atanasio, no es en absoluto probable que quisiese echarse atrs en
su propia sentencia por razones engaosas y que pusiese todo su
empeo en ello. (10) Hemos visto bien cunto se irrit contra el s-
nodo por la sola sospecha de juicio injusto que sembr en l Atana-
sio. (11) Adems, velaba en primer lugar por la paz de las Iglesias
y del imperio, y en ningn modo poda esperarse la paz de concilios
reunidos por una razn engaosa. (12) Adems, ni Atanasio ni nin-
gn escritor antiguo hace esta objecin, que sin embargo habra sido
el mayor argumento contra este snodo y en absoluto lo habran
omitido los concilios contrarios de Alejandra, Roma y Srdica, si es
que hubiera habido lugar para l. (13) Si no se objet por parte de
quienes haban participado en el concilio y haban entendido a la
133
Cf. 154, 7.
134
Cf. 120, 11.
514 Historia Ecclesiastica
intelligentibus conversati erant, quonam, quaeso, fundamento
objecerint posteri?
(14) Magis itaque credendum est verborum istorum sensum
fuisse hujusmodi: quod orientales, cum viderent factionem Athanasii,
decem annorum tyrannide praevalidam et pertinace<m> admodum
evasisse, adeo ut sine autoritate et viribus longe maximis aegre
posset opprimi, synodum ad id ambirent quae ex amplitudine et
universalitate robur sibi et auctoritatem apud omnes conciliaret, et
ideo peterent episcopos plurium provinciarum citari. (15) Hunc
sensum confirmat et amplitudo synodi et episcoporum ex longinquis
provinciis concursus, inter quos reperti sunt etiam fidei Athanasianae
fautores, ut ex Macedonia Alexander Thessalonicae et ex Thracia
Paulus Constantinopoleos, qui tamen una cum caeteris sententiam
in Athanasium latam subscriptionibus suis firmarunt.
153. (1) Dum praefata Hierosolymis geruntur, Athanasius, qui
Tyro clam se duxerat, Constantinopolim veniens postulat ab
imperatore ut vel nova synodus indiceretur vel ipse causam audiret.
(2) Unde imperator graviter commotus, synodum ad se venire et
gestorum rationem reddere jubet his literis (apud Athan. Apol. 2 et
Sozom. l. 2, c. 28).
(3) Victor Constantinus Magnus Augustus episcopis qui Tyrum
convenerant.
(4) Equidem nescio quaenam sint a concilio vestro cum tumultu
ac procella judicata. (5) Videtur tamen turbulenta quadam confusione
[f. 118v]
[f. 119r]
Yah. 19
153. 3-18. Ath. Al. Apol. sec. 86, 2-12; Soz. HE 2, 28, 2-12
152. 13. erant] sunt a. c. ut uid. || 14. conciliaret] obtineret a. c. | plurium provincia-
rum] ex pluribus provinc a. c. || 15. confirmat] confirmant a. c. | concursus] con-
cursus idque sine a. c. | inter quos] inter quos nonnulli a. c. | etiam] add. | ut] ut *
a. c. | cum] scripsi : iter. leg. | latam subscriptionibus... firmarunt] subscriptionibus...
tulere a. c. | suis] add. | firmarunt] firmarunt. Accusabatur praeterea (Marcellus
del.) quod somnitati (sic) Hierosolymitanae noluit interesse, quasi (quod a. c.) syno-
di communionem refugeret, non autem potuit accusari nisi citatus fuisset. Unde
obiter colligere videor solos provinciarum (episcopo del.) metropolitanos citatos
fuisse, eosque rem subordinatis episcopis indicasse, nam si imperator subordina-
tos etiam citasse certe a. c. || 153. 1. praefata Hierosolymis geruntur] synodus Hie-
rosolymam properat a. c. | veniens postulant] venit postulans a. c.
Historia Eclesistica 515
perfeccin la carta imperial, o la haban discutido con quienes la
entendan, con qu fundamento, pregunto, podran objetarlo los
posteriores?
(14) As que hay que creer ms bien que el sentido de esas palabras
fue el siguiente: que los orientales, al ver que la faccin de Atanasio,
tras diez aos de tirana, haba llegado a ser tan fuerte y tan pertinaz
que a duras penas podra ser reprimida sin autoridad y sin las mxi-
mas fuerzas, buscaban para ello un snodo cuya autoridad y fuerza
pudiera ser reconocida por todos debido a su tamao y universali-
dad, y por ello pidieron que se citase a obispos de ms provincias.
(15) Este sentido queda confirmado tambin por el tamao del s-
nodo y la concurrencia de obispos de provincias lejanas, entre los
cuales tambin se hallaban partidarios de la fe atanasiana, como
Alejandro de Tesalnica, de Macedonia, y Pablo de Constantinopla,
de Tracia, que sin embargo firmaron con sus suscripciones junto con
los dems el parecer emitido contra Atanasio.
153. (1) Mientras lo mencionado se lleva a cabo en Jerusaln,
Atanasio, que se haba escapado a escondidas de Tiro, llega a Cons-
tantinopla y pide al emperador que o bien convoque un nuevo s-
nodo o bien escuche l mismo su causa. (2) Por lo que el emperador,
turbado gravemente, ordena al snodo que venga junto a l y le d
cuenta de lo llevado a cabo, con esta carta (en Atan. Apol. seg. y en
Sozm. l. 2, c. 28).
(3) El vencedor Constantino Magno Augusto a los obispos que
se reunieron en Tiro.
(4) Yo sin duda ignoro qu cosas ha juzgado exactamente vuestro
concilio con tumulto y agitacin. (5) Parece sin embargo que de algn
516 Historia Ecclesiastica
veritas quodammodo fuisse perversa, dum vos ob mutuam inter vos
contentionem, quam quidem insuperabilem esse vultis, ea quae Deo
accepta sunt minime perspicitis. (6) Verum divina providentia
perficiet ut et ista contentionis mala manifestissime deprehensa
dissipentur et nobis perspicue demonstretur an vos isthic congregati
aliquam veritatis curam gesseritis et utrum judicia vestra absque
cujusquam odio et gratia tuleritis. (7) Proinde vos omnes ad pietatem
meam confestim venire volo, ut rerum a vobis gestarum rationem
coram me per vosmetipsos accurate reddatis. (8) Porro qua de causa
haec ad vos scribenda esse censuerim vosque ad me his literis
accersiverim, ex his quae subjiciam intelligetis.
(9) Ingredienti mihi cognominem et omni ex parte felicem
patriam meam Constantinopolim ac forte tum in equo sedenti,
repente Athanasius episcopus una cum quibusdam aliis quos circa
se habebat, in medio aggeris publici adeo inexpectatus occurrit, ut
/ stuporis quoque occasionem praeberet. (10) Testis est mihi Deus
omnium speculator, me primo aspectu quisnam esset agnoscere
minime potuisse, nisi quidam nostrorum quisnam ille et quid passus
esset percontatus nobis renunciasset. (11) Ac tum quidem nec
collocutus sum cum illo nec familiariter congressus. (12) Cum autem
ille quidem id postularet, ego vero recusarem ac propemodum
juberem illum submoveri, ille majori cum libertate nihil aliud a
nobis postulavit, quam vestrum adventum, ut vobis praesentibus
de his quae passus fuerat, libere conqueri posset. (13) Quod cum
mihi aequum et temporibus meis congruum videretur, libens haec
ad vos scribi jussi, ut quotquot ad synodum in urbe Tyro collectam
convenistis sine cunctatione ad comitatum clementiae nostrae
properetis, sinceritatem atque integritatem judicii vestri rebus ipsis
demonstraturi coram me, quem ingenuum esse famulum Dei
nequaquam ipsi negaveritis.
[f. 120r]
Yah. 19
153. 3-18. Ath. Al. Apol. sec. 86, 2-12; Soz. HE 2, 28, 2-12
153. 9. equo] aequo a. c. || 12. quidem] quidem * a. c.
Historia Eclesistica 517
modo la verdad se ha visto pervertida por cierta confusin, debido a
que estis inmersos en vuestra mutua contienda, que queris que sea
insuperable, y no veis por ello lo que es grato a Dios. (6) Pero la divi-
na providencia lograr que esos males de la contienda, puestos clar-
simamente de manifiesto, se disipen, y se nos demuestre con trans-
parencia si vosotros, ah reunidos, os habis preocupado en algo de
la verdad y si habis emitido vuestro juicio sin odio ni favor hacia
nadie. (7) Por ello quiero que todos vosotros vengis inmediatamen-
te ante mi piedad para que me deis cuenta detalladamente por voso-
tros mismos de lo que habis llevado a cabo. (8) Y, ms all, por qu
motivo he decidido que deba escribiros esto y haceros llamar me-
diante esta carta, lo entenderis por lo siguiente que voy a aadir.
(9) Cuando estaba entrando en Constantinopla, la patria que lle-
va mi nombre y en todo feliz, y hallndome por ventura a caballo,
de repente el obispo Atanasio junto con algunas otras personas que
tena a su alrededor me sale al encuentro en medio de una calzada
pblica, tan inesperadamente que incluso produjo estupor. (10) Por
testigo tengo a Dios, que todo lo ve, de que de momento, al verlo,
no habra podido reconocer quin era, si no hubiera sido porque
uno de los nuestros me lo anunci, informndome de quin era y
de qu le haba ocurrido. (11) Y entonces ni habl ni me reun con
l familiarmente. (12) Pero al pedrmelo l y yo rehusar y casi orde-
nar que se lo llevaran, l nos pidi con mayor libertad no otra cosa
que vuestra venida, para que en vuestra presencia se pudiera quejar
libremente de lo que le haba ocurrido. (13) Y al parecerme esto
justo y acorde con mis tiempos, con gusto orden que os escribieran
esto, para que cuantos os disteis cita en el snodo reunido en la ciu-
dad de Tiro os apresuris a venir ante mi clemencia para demostrar-
me con hechos la sinceridad y la integridad de vuestro juicio, a m,
que no podris negar que soy un sincero siervo de Dios.
518 Historia Ecclesiastica
(14) Mea certe opera, divino numini inserviente, ubique terrarum
pax viget, ipsis etiam barbaris Dei nomen sincere venerantibus, qui
ad hoc usque tempus veritatem ignoraverant: porro qui veritatem
ignorat, is Deum quoque ignoret necesse est. (15) Verumtamen,
sicut antea dixi, ipsi etiam barbari, mea opera, qui ingenuus sum
Dei famulus, Deum jam agnoverunt, eumque venerari didicerunt,
cujus quoque providentia me ubique protegi ac servari, rerum
ipsarum experimento didicerunt. (16) Quae res praecipue ad
notitiam Dei eos induxit, et illi quidem metu nostri Deum
venerantur. (17) Nos autem, qui sacramenta clementiae ejus
ostentare videmur, non enim dicam custodire, nos, inquam, nihil
aliud agimus quam quae ad discordiam et odium pertinent, et ut
absolute dicam, quae ad humani generis perniciem tendunt. (18)
Verum accurrite ut dixi, et universi <quam celerrime ad nos
properate, pro certo habentes me omni spe ac studio perficere
conaturum, ut ea quae sunt legis Dei, integra et inconcussa
praecipue serventur, quibus nec probrum nec infamiae labes ulla
possit aspergi, dissipatis videlicet ac protritis penitusque deletis
sacrosantae legis inimicis, qui sub obtentu sanctissimi nominis
varias ac multiplices blasphemias inducunt> <...> / (19)
,
(Epist. Synod. Alexand.).
154. <...> (1) Interim ubi Arius cum sociis Alexandriam venit, urbs
ista in gravem tumultum conjicitur, insurgentibus Athanasianis
(Socr. l. 1, c. 37). (2) Quare Arius revertitur Constantinopolim et
imperator, animadverso quod sine vi et armis Arius restitui non
posset et novus episcopus in locum Athanasii subrogari, a proposito
destitit. / (3) Neque alium episcopum subrogari permisit, etsi id
[f. 120v]
[f. 123r]
[f. 124r]
Yah. 19
153. 3-18. Ath. Al. Apol. sec. 86, 2-12; Soz. HE 2, 28, 2-12 || 19. Ath. Al. Apol. sec. 9, 3
|| 154. 1. Socr. Sch. HE 1, 37, 1
153. 19. ] a. c. | ] scripsi : leg. || 154. 1.
interim ubi Arius venit] Ario cum sociis Alexandriam (praef del. ut uid.) veniente
a. c. | insurgentibus Athanasianis] insurgentibus Athanasianis qui (cum Arii et so-
ciorum *** sociis add.) reditum Arii et episcopi sui Athanasii exilium graviter fere-
bant moleste ferre**nt insurgentibus a. c. | animadverso] animadversa a. c.
Historia Eclesistica 519
(14) Sin duda por obra ma, de m que sirvo a la divinidad, reina
la paz en todas las tierras e incluso los brbaros veneran sincera-
mente el nombre de Dios, cuando hasta este tiempo desconocan la
verdad; y quien ignora la verdad es necesario que ignore tambin a
Dios. (15) Sin embargo, como antes he dicho, los propios brbaros,
por obra ma, de m que soy un sincero siervo de Dios, ya han co-
nocido a Dios y han aprendido a venerarlo, y han aprendido por
experiencia de la propia realidad que tambin por su providencia
yo gozo en todas partes de su proteccin y custodia. (16) Y princi-
palmente este hecho es el que los ha llevado al conocimiento de
Dios, y sin duda por miedo a nosotros veneran ellos a Dios. (17) Pero
nosotros, que parece que ostentamos los sacramentos de su clemen-
cia, por no decir que la custodiamos, nosotros, digo, no tratamos de
otra cosa que lo que atae a la discordia y al odio, y, para decirlo de
una vez, lo que conduce a la ruina del gnero humano. (18) Pero,
como he dicho, venid corriendo y <apresuraos todos en llegar ante
m, y tened por seguro que voy a intentar con toda mi esperanza y
mi afn lograr que se mantenga en su integridad e inconmovible
aquello que es de la ley de Dios, que ninguna deshonra ni mancha
de infamia podra salpicar, por supuesto despus de poner en fuga
y aplastar y destruir completamente a los enemigos de la ley sacro-
santa, que so pretexto de su santsimo nombre introducen diversas
y mltiples blasfemias> <...>
135
(19)
,
(Epst.
Snodo Alejand.).
136
154. <...> (1) Entre tanto, cuando Arrio lleg a Alejandra con sus
aliados, esa ciudad se lanza a un grave tumulto con la insurreccin
de los atanasianos (Scr. l. 1, c. 37). (2) Por ello Arrio regresa a Cons-
tantinopla, y el emperador, al darse cuenta de que no podra resti-
tuir a Arrio sin la fuerza y las armas ni nombrar a un nuevo obispo
en lugar de Atanasio, desiste de su propsito. (3) Y no permiti que
se nombrase a un nuevo obispo aunque lo deseaban enormemente
135
Para esta laguna, cf. apartado 4.2.4, 36, del estudio introductorio.
136
Y escribe el emperador irritado y desafindolos, anunciando que l mismo
prestar atencin y ordenando que se haga el snodo.
520 Historia Ecclesiastica
plurimum desiderarent Eusebiani. (4) Cum autem populus urbis
Alexandriae qui Athanasio adhaerebat assidue vociferaretur
Deumque in supplicationibus publicis oraret pro reditu Athanasii,
et magnus Antonius monachus frequentes de eo literas ad
imperatorem scripsisset, rogans ne Meletianis fidem haberet sed
eorum accusationes calumniarum loco ducere, imperator tamen
flecti non potuit. (5) Verum ad Alexandrinos quidem literas scribens
dementiam illis et levitatem exprobravit, clericis vero et sacris
virginibus ut quiescerent praecepit, affirmans se nequaquam
mutaturum sententiam nec revocaturum esse Athanasium, utpote
seditiosum et ecclesiastico judicio condemnatum. (6) Antonio autem
rescripsit se adduci non posse ut sententiam synodi despiceret: (7)
Etenim, inquit, quamvis pauci quidem per odium aut gratiam
judicaverint, haudquaquam credibile est tantam prudentium ac
bonorum episcoporum multitudinem pari modo affectam fuisse.
(8) Athanasium enim contumeliosum et arrogantem esse,
discordiaeque et seditionis auctorem... (9) Cum igitur imperator
Ecclesiam duas in partes divisam esse accepisset, et alios quidem
Athanasium, alios vero Joannem fovere, gravissime indignatus est
et Joannem quoque multavit exilio (Sozom. l. 2, c. 31).
155. (1) Alios quoque praeter Athanasium et Joannem plures
episcopos Aegyptios exulasse scribunt aliqui atque id colligere
videntur ex his Aegyptiorum verbis: (2) Quomodo, inquiunt,
Eusebiani, qui calamitatum misereri docent, ne in exilio quidem
Yah. 19
154. 4-9. Soz. 2, 31, 2-4 || 155. 2-4. Ath. Al. Apol. sec. 4, 3; 7, 5
154. 3. Eusebiani] Eusebiani. (Quare synodus tandem sine creatione novi episcopi
dissolvitur add.) Quamdiu synodus haec duravit non constat. ecclesiam vero Hie-
rosolymis dedicavit Septemb. 13 Constantio et Albino coss AC 335 ut docet Vale-
sius in epistola de Anastasi quae extat in (calc del.) calce annotationum in Euseb. Ex
eo vero tempore, inquit Sozomenes, solemnem quotannis festivitatem admodum
splendide Hierosolymitana celebrat ecclesia adeo ut baptismi quoque sacramenta
eo die tradantur et per continuos septem dies collectae fiant, multique ex omni fere
terrarum orbe conveniant qui hujus festivitatis tempore ad sacra loca perlustranda
undique accurrunt. Sozom. l. 2. c. 26 a. c. || 5. exprobravit] scripsi : exprobrobravit
leg. | nequaquam] nequaquam sententiam a. c. || 9. duas] di a. c. | vero] add. ||
155. 1. alios quoque... et Joannem] ... et Joannem alios quoque a. c. | Athanasium]
Athana a. c.
Historia Eclesistica 521
los eusebianos. (4) Aunque el pueblo de la ciudad de Alejandra,
que apoyaba a Atanasio, vociferaba persistentemente y rezaba a
Dios en oraciones pblicas por el regreso de Atanasio, y el gran
monje Antonio le escriba frecuentes cartas sobre l al emperador
rogndole que no confiase en los melecianos y considerase sus acu-
saciones como calumnias, sin embargo no fue posible doblegar al
emperador. (5) Al contrario, en cartas a los alejandrinos reprobaba
su locura y ligereza, mientras que ordenaba a los clrigos y a las
sagradas vrgenes que se apaciguaran, afirmando que de ninguna
manera iba a cambiar de parecer ni llamar a Atanasio del exilio,
como sedicioso y condenado por un juicio eclesistico. (6) Por otra
parte respondi a Antonio que no era posible hacer que despreciase
el parecer del snodo. (7) Y en efecto, dijo, aunque fuera verdad
que unos pocos hubiesen juzgado por odio o favor, de ningn modo
es creble que tamaa multitud de prudentes y buenos obispos es-
tuviera afectada por los mismos sentimientos. (8) En efecto, Atana-
sio, deca, era conflictivo y arrogante, y responsable de discordia y
sedicin... (9) As que, cuando el emperador recibi la noticia de que
la Iglesia estaba dividida en dos partes y unos favorecan a Atanasio
y otros a Juan, se indign muy seriamente y castig tambin a Juan
con el exilio (Sozm. l. 2, c. 31).
155. (1) Escriben algunos que tambin otros muchos obispos ade-
ms de Atanasio y Juan marcharon al exilio, y parece que lo deducen
de estas palabras de los egipcios: (2) Cmo los eusebianos, dicen,
que ensean a compadecerse de las calamidades, ni siquiera con el
522 Historia Ecclesiastica
nostrum quiescunt? (3) Omnium enim confessionis communis
episcoporum nostrorum exterminatio facta est, et illos pro exulibus
habuimus / omnes, atque nunc tanquam cum Athanasio patriae
redditos, qui iterum pro superioribus doloribus lacrimisque quibus
ejus vicem miserati sunt, maximam hilaritatem recipiunt. / (4) Et
paulo post ad haec verba respicientes: Nostram, inquiunt,
laetitiam [sc. quae contigit in ordinatione Athanasii], quid opus est
scribere, cum jam antea testati simus quicquid ei acciderit nobis
videri accidere. / Ita Aegyptii in epistola synodica, apud Athanasium.
(5) Quis igitur non videt priora verba figurate accipienda esse, quasi
dicere vellent, in Athanasio exulante omnes se pro exulibus habuisse
ob maerorem et tristitiam quam inde coeperunt, et in Athanasio
reduce omnes patriae restitutos esse ob gaudium subsecutum?
(6) Attamen praeter Athanasium presbyteri quatuor Alexandrini,
qui Tyrum non venerant, exularunt, ut Aegyptii in eadem epistola
synodica docent. (7) Qua de causa non dicitur, sed Alexandrinorum
in sex episcopos insurrectio causam satis aperit. (8) Non mirum est
enim si imperator istiusmodi seditionem ultus sit quorundam exilio.
156. (1) Interim in Concilio Constantinopolitano praeter
Athanasium Marcellus quidam episcopus Ancyrae in judicium
vocatur. (2) Hic enim cum adversus Asterium quendam scribere
vellet, Christum perinde ac Paulus Samosatensis nudum hominem
[f. 125r]
[f. 124v]
[f. 125r]
Yah. 19
155. 2-4. Ath. Al. Apol. sec. 4, 3; 7, 5 || 6. Ath. Al. Apol. sec. 17, 6 || 156. 2-8. Socr. Sch.
1, 36, 4-9
155. 3. confessionis] scripsi : confessione leg. | nostrorum] nostrorum ** a. c. | qui]
add. | recipiunt] recipientes a. c. || 4. sc. quae] quae sc. a. c. | simus] si**mus a. c. |
Aegyptii] ** a. c. | apud Ath] sed a. c. || 5. igitur] add. | priora] haec a. c. | quasi]
quasi in Athanasio a. c. | ob... ob] propter... propter a. c. || 7. qua de causa] qua de
causa exularunt a. c. | Alexandrinorum... insurrectio] insurrectio Alexandrino-
rum... a. c. | in sex episcopos] in Arium a. c. : **** a. c. | insurrectio] insurrectio
facta a. c. || 8. istiusmodi] ** a. c. | seditionem] seditiones a. c. : seditionem tam
gravem a. c. | exilio] exilio. / Finita Synodo Hierosolymitana pergit Eusebius Caesa-
riensis Constantinopolim et (**** del.) panegyrico quod in operibus ejus extat (Eu-
seb. Vit Const. l. 4 c. 46) (conce del.) celebrat imperatoris tricennalia. (coeunt et alii
del.) Eusebium comitati sunt et alii episcopi ad causam a. c.|| 156. 1. interim in
concilio Athanasium] add. | Athanasium] causam Athanasii a. c. | Marcellus qui-
dam] Marcelli cujusdam a. c. | in judicium vocatur] dijudicandam a. c.
Historia Eclesistica 523
exilio de los nuestros se apaciguan? (3) En efecto, se ha producido
el exterminio de todos los obispos de nuestra misma confesin, y a
todos ellos los hemos tenido por exiliados primero y ahora como si
regresasen junto con Atanasio a la patria, ellos que de nuevo, en
lugar de los anteriores dolores y lgrimas con las que en su momen-
to le mostraron compasin, reciben ahora la mayor alegra. (4) Y
poco despus, refirindose a las palabras anteriores: Nuestra ale-
gra, dicen (es decir, la que les produce la ordenacin de Atanasio),
qu necesidad hay de describirla, cuando ya antes hemos atesti-
guado que cualquier cosa que a l le ocurra nos parece que nos
ocurre a nosotros?. As escriben los egipcios en la carta sindica,
en Atanasio. (5) As que, quin no ve que las palabras anteriores
hay que tomarlas en sentido figurado, como si quisieran decir que
al estar Atanasio en el exilio todos se tuvieron por exiliados debi-
do al pesar y la tristeza que recibieron de ello, y con la vuelta de
Atanasio todos se sintieron como restituidos a la patria por el gozo
que de ah se produjo?
(6) Sin embargo, adems de Atanasio, s que marcharon al exilio
cuatro presbteros de Alejandra que no haban ido a Tiro, segn
informan los egipcios en la misma carta sindica. (7) No se dice por
qu causa, pero la insurreccin de los alejandrinos contra los seis
obispos la revela con bastante claridad.
137
(8) En efecto, no es de
extraar que el emperador castigase una sedicin de este tipo con
el exilio de algunos.
156. (1) Entre tanto, en el Concilio de Constantinopla, adems de
Atanasio, cierto Marcelo de Ancira es llamado a juicio. (2) En efec-
to ste, en un escrito que quera dirigir contra un tal Asterio, no
dud en afirmar, igual que Pablo de Samsata, que Cristo era un
137
Se refiere a los seis obispos que el Concilio de Tiro envi a Maretide; cf. 139, 5.
524 Historia Ecclesiastica
esse non dubitavit asserere. (3) Quod cum intellixissent episcopi qui
tum Hierosolymis erant congregati... ab eo exigerunt ut libri a se
conscripti rationem redderet. (4) Cumque deprehendissent illum
Pauli Samosatensis errore implicatum esse, jusserunt ut mutarent
sententiam. (5) Ille pudore suffusus librum suum se combusturum
promisit. (6) Verum concilio cum festinatione dimisso eo quod
imperator episcopos Constantinopolim evocasset, cum Eusebiani
Constantinopolim venissent Marcelli causa iterum discussa est. (7)
Et cum ille improbum librum sicut / antea promiserat comburere
recusaret, episcopi qui aderant ipsum quidem deposuerunt, Basilium
vero ejus loco Ancyram miserunt. (8) Porro hunc Marcelli librum
Eusebius tribus voluminibus confutavit, pravam ejus opinionem
coarguens (Socr. l. 1, c. 36).
157. (1) Paulum praeterea, episcopum Constantinopolitanum, a
presbytero suo Macedonio de turpi vivendi ratione accusatum
deposuit haec synodus et imperator relegavit in Pontum, ut
Athanasius in Epistola ad solitarios commemorat, affirmans se in
ea accusatione praesentem fuisse. (2) Huic successit Eusebius
Nicomediensis in episcopatu, sed hoc tempore an paulo post mortem
Constantini non dixerim.
158. (1) Hac tempestate moritur Arius. Annis vero abhinc viginti
et amplius Athanasius famam sparsit quasi in latrina visceribus
effusis periisset. (2) Et primo quidem libellum in quo commentum
[f. 126r]
[f. 125v]
[f. 126r]
Yah. 19
156. 2-8. Socr. Sch. 1, 36, 4-9 || 157. 1. Ath. Al. H.Ar. 7, 1-2
156. 6. evocasset] convocasset a. c. || 157. 1. Paulum... episcopum Constantinopoli-
tanum] Paulus... episcopus Constantinopolitanus a. c. | commemorat] commemo-
rat inquiens. De Paulo (calumniis add.) in Orientales (in Eusebianos a. c.) pro more
sic debacchatus. De Paulo vero Constantinopolitano episcopo* nemini arbitror ig-
notum (ignotus a. c.) esse. Quanto enim clarior civitas tanto minus factum celari
poterit. Etiam huic quoque crimen objectum est. Idque falsum esse inde colligas
quod qui illum reum fecit Macedonius qui nunc illius loco episcopus est ordinatus
nobis in ea accusatione praesentibus cum reo suo cujus presbyter erat communica-
vit. Se qui a. c. || 158. 1. hac tempestate moritur Arius] hac tempore (sic) hac tem-
pestate moritur Arium (sic). Genus mortis Athanasius in epistola ad Serapionem sic
describit a. c. | annis vero abhinc viginti et amplius] post viginti et quinque annos
a. c. : annis vero abhinc viginti et quinque a. c. | sparsit] spargit a. c. || 2. et primo
quidem] add. : imprimis enim a. c. | libellum] chartam a. c. : libellum enim a. c.
Historia Eclesistica 525
mero ser humano. (3) Al enterarse de esto los obispos que estaban
entonces reunidos en Jerusaln... le exigieron que diera cuenta del
libro que haba escrito. (4) Y al descubrir que estaba l inmerso en
el error de Pablo de Samsata, le ordenaron que cambiase de pare-
cer. (5) l, profundamente avergonzado, prometi que iba a quemar
su libro. (6) Pero como el concilio se clausur con apresuramiento
porque el emperador los haba llamado a Constantinopla, cuando
llegaron all los eusebianos se discuti de nuevo la causa de Marce-
lo. (7) Y dado que l, as como antes haba prometido quemarlo,
ahora se negaba a quemar ese libro mprobo, los obispos que esta-
ban presentes lo depusieron y enviaron a Ancira en su lugar a Ba-
silio. Despus Eusebio confut en tres volmenes este libro de Mar-
celo, refutando su depravada opinin (Scr. l. 1, c. 36).
157. (1) Adems, este snodo depuso a Pablo, obispo de Constan-
tinopla, acusado por su presbtero Macedonio de vivir de forma
vergonzosa, y el emperador lo releg al Ponto, como recuerda Ata-
nasio en la Epstola a los solitarios, afirmando que l estuvo presen-
te en esa acusacin. (2) A ste le sucedi Eusebio de Nicomedia en
el obispado, pero no sabra decir si en ese tiempo o poco despus
de la muerte de Constantino.
158. (1) En esta poca muere Arrio. Ms de veinte aos despus,
Atanasio divulg el rumor de que haba perecido en una letrina con
las entraas derramadas. (2) Y primero hizo circular por el desierto
526 Historia Ecclesiastica
hoc descripserat per eremum mittit a monachis legendum. (3)
Deinde ad eosdem monachos epistolam mittens quae inscribitur
Ad solitarios, ea de re haec loquitur. (4) In plenam, inquit,
condemnationem haeresis Arianorum sufficit Domini judicium de
morte Arii, quam jam ante per alios didicistis. (5) Quae enim Deus
statuit, quis dissipabit? (6) Et quem ipse condemnavit, quis justum
pronunciavit? (7) Quis enim ex tanto signo non cognoscit Deo
odiosam esse hanc haeresin, etiamsi homines propugnatores habeat?
(8) Cum igitur nostra illa legeritis, orate pro nobis et invicem ad id
exhortamini, et statim ista ipsa ad nos remittite nullumque ejus
exemplar edite aut vobis describite, sed contenti estote ut probi
trapezitae sola lectione, etiamsi saepe legere cupiatis. (9) Non enim
tutum est ad posteros pervenire nostra ista scripta quae ut
balbutientes et indocti / confecimus. (10) Et postea: Si Constantinus
Arium sub oculos suos admisit, eum tamen cum perjurum et effusis
visceribus disruptum jacere cognovisset, nulla benevolentia
prosecutus est, sed eum re cognita damnatum et pro haeretico
habuit.
(11) His initiis in eremo spargi coepit fama de infaelici interitu
Arii, quae cum ad aures monachi cujusdam extra eremum degentis
quem Athanasius ad episcopatum evexerat, Serapionis nomine,
pervenisset, petiit is ab Athanasio mortis ejusdem descriptionem.
(12) Et ejus postulatis Athanasius ad hunc modum, in epistola quae
Ad Serapionem inscribitur, respondet.
[f. 126v]
[f. 127r]
Yah. 19
158. 4-9. Ath. Al. H.Ar.Ep. 3, 2; Ath. Al. Ep.Episc. 19, 1-3 || 10. Cf. Ath. Al. Ep.Episc.
19, 4
158. 2. per eremum mittit] per e a. c. : imprimis a. c. | legendum] legendum man-
dans eis ut (neque chartam de a. c.) nemini rem aperirent neque ** libellum descri-
berent sed lectum restituerent et quae ex eo didicerant libelli** nullum ederent
exemplum neque describerent sed lectum ad (re a. c.) se remitterent a. c. || 3. ad
eosdem monachos epistolam] epistolam ad eosdem monachos a. c. | mittens] add.
| solitarios] solitarium a. c. ut uid. || 5. dissipabit] dissipapit a. c. || 10. cognovisset]
cognovit a. c. || 11. in eremo] add. | monachi] monacho a. c. | extra eremum degen-
tis] add. | degentis] de*gentis a. c. | Serapionis nomine] nomine Serapionis a. c. |
Athanasius] le a. c.
Historia Eclesistica 527
el libelo en el que haba descrito esta mentira, para que lo leyesen los
monjes. (3) Luego, envindoles a los mismos monjes una epstola, la
que se titula A los solitarios, habla as de este asunto: (4) Para plena
condenacin, dice, de la hereja de los arrianos, basta el juicio del
Seor sobre la muerte de Arrio, de la que ya antes os habis enterado
por otros. (5) En efecto, lo que Dios ha establecido, quin lo disipa-
r? (6) Y aquel a quien l mismo ha condenado, quin lo declarar
justo? (7) En efecto, quin no entiende por un signo tan grande que
es odiosa a Dios esta hereja, aunque haya hombres que la defiendan?
(8) As que cuando hayis ledo aquel escrito nuestro, orad por no-
sotros y exhortaos entre vosotros a hacerlo, y reenviadnos en segui-
da ese mismo escrito, y no divulguis ninguna copia ni la hagis para
vosotros, sino conformaos, como banqueros honrados, con leerlo una
sola vez, aunque tengis ganas de leerlo ms veces. (9) En efecto, no
es seguro que lleguen a la posteridad esos escritos nuestros, que
hemos redactado como balbucientes y faltos de instruccin. (10) Y
despus: Si Constantino admiti a Arrio bajo su mirada, sin em-
bargo cuando supo que yaca como perjuro y destrozado con las
entraas derramadas no lo ha tratado con ninguna benevolencia,
sino que, conocido el hecho, lo tuvo por condenado y hereje.
(11) Con estos comienzos empez a divulgarse en el desierto el
rumor del infeliz fallecimiento de Arrio, y cuando hubo llegado a
los odos de cierto monje que habitaba fuera del desierto y al que
Atanasio haba elevado al obispado, llamado Serapin, le pidi ste
a Atanasio una descripcin de esa misma muerte. (12) Y a sus peti-
ciones respondi Atanasio del modo siguiente, en la epstola que se
titula A Serapin.
528 Historia Ecclesiastica
(13) Athanasius Serapioni fratri et collegae, in Domino salutem.
(14) Legi literas tuae reverentiae, quibus adhortaris ut tibi
scriberem ea quae contra me hoc tempore acta sunt et de impiissima
haeresi Arianorum, causa authoreque earum rerum quas patimur,
et quo fine Arius vitam clauserit. (15) Ex tribus istis postulationibus
duo quidem libenter feci misique tuae pietati ea quae ad monachos
scripsi.
aw
(16) Inde enim tum nostra adversa tum res haereseos
cognoscere poteris. (17) De tertio autem capite, nimirum de morte
Arii, multa mecum perpendi, metuens ne si id agerem hominis
morti insultare viderer. (18) Veruntamen quia disputatio apud vos
de haeresi habita in hanc quaestionem desiit, an in communione
Ecclesiae diem suum obierit Arius, ut quaestio de morte dissolvatur
dicam quod res est, in pari numero collocans et rem gestam indicare
et contentiosos compescere. (19) Persuadeo enim mihi, cognito
mortis ejus miraculo, non ausuros esse qui prius dubii erant rem
denuo in dubium vocare sitne Ariana haeresis Deo odiosa an non.
(20)
Ego quidem non aderam Constantinopoli cum ille vita
defunctus est. (21) Aderat autem Macarius presbyter, qui mihi rem
narravit. Accersitus autem erat ab imperatore Constantino Arius
opera et studio Eusebianorum, quem ingredientem imperator
interrogavit an fidem catholicae Ecclesiae servaret. (22) Ille autem se
recte credere jurejurando affirmavit et libellum fidei suae porrexit,
suppressis iis ob / quae de Ecclesia rejectus erat per Alexandrum
episcopum et adductis in speciem verbis Scripturae. (23) Illum igitur
ita juratum se nihil eorum ob quae ab Alexandro rejectus erat fecisse,
a se dimisit imperator his verbis: Si recta est tua fides, bene jurasti;
si autem impia est et tamen jurasti, Deus e caelo te judicet. (24) Ita
[f. 128r]
aw
Sc. Epistolam ad solitarios.
Yah. 19
158. 13-40. Ath. Al. Ep.Mort.Ar.
158. 18. in communione] communione celebrata cum (ut uid.) a. c. || 21. qui mihi
rem narravit] et ex ejus relatu didici a. c. || 22. et libellum porrexit] add. || 23. e
caelo te judicet] te ex juramento tuo dijudicet a. c.
Historia Eclesistica 529
(13) Atanasio a su hermano y colega Serapin, salud en el Seor.
(14) He ledo la carta de tu reverencia en la que me animas a
escribirte lo que se ha llevado a cabo contra m en este tiempo, as
como sobre la muy impa hereja de los arrianos, la causa y la res-
ponsable de todo lo que estamos sufriendo, y con qu final termin
Arrio su vida. (15) De estas tres peticiones, dos las he satisfecho con
gusto y he enviado a tu piedad lo que escrib a los monjes.
aw
(16) De
ah podrs conocer nuestras adversidades as como la realidad de
la hereja. (17) En cuanto al tercer punto, o sea la muerte de Arrio,
sopes muchas razones en mi interior, pues tema que, si acceda a
tu peticin, pareciese que me regodeaba con la muerte de una per-
sona. (18) Sin embargo, dado que la disputa mantenida entre voso-
tros acerca de la hereja se ha detenido en esta cuestin, si Arrio
falleci en comunin con la Iglesia, para resolver la cuestin sobre
su muerte referir los sucesos, con el objetivo doble de informar
sobre lo sucedido y acallar a los contenciosos. (19) En efecto, estoy
persuadido de que al conocer el milagro de su muerte, quienes an-
tes estaban dudosos no van a atreverse a poner de nuevo en duda
si la hereja arriana es odiosa a Dios o no.
(20) Yo, es cierto, no estaba en Constantinopla cuando l falleci.
(21) Estaba en cambio el presbtero Macario, que me lo cont. El
emperador Constantino haba hecho llamar a Arrio por obra y em-
peo de los eusebianos, y cuando entr el emperador le pregunt si
guardaba la fe de la Iglesia catlica. (22) l afirm con juramento
que crea correctamente y le entreg la confesin de su fe, de la que
haba suprimido aquello por lo que lo haba expulsado de la Iglesia
el obispo Alejandro, y haba aadido por aparentar palabras de la
Escritura. (23) As que al jurar l que no haba hecho nada de aque-
llo por lo que Alejandro lo haba expulsado, el emperador lo despi-
di con estas palabras: Si tu fe es correcta, has hecho bien en jurar;
si en cambio es impa y sin embargo has jurado, que Dios desde el
cielo te juzgue. (24) Al ser despedido as por el prncipe, los euse-
aw
Es decir, la Carta a los solitarios.
530 Historia Ecclesiastica
eum digressum a principe voluerunt Eusebiani consueta ipsis
violentia in Ecclesiam introducere, sed reclamabat Constantinopo-
litanus episcopus, beatus Alexander, non debere, inquiens, haeresis
inventorem in communionem recipi. (25) Ibi jam minabundi Eusebiani:
Quemadmodum, inquiunt, eum vobis invitis curavimus ab
imperatore evocari, ita crastino die, etiamsi vobis minime ex sententia
sit, in communionem Ecclesiae adducemus. (26) Sabbatum autem
erat cum haec loquerentur. (27) Quibus auditis Alexander magno
cum maerore ecclesiam intravit, et porrectis ad Deum manibus
lamentatus est, pronus in vultum cadens, humique jacens oravit. (28)
Aderat autem cum eo Macarius, ipse quoque Deum orans et Alexandri
vocem audiens. (29) Postulabat autem horum alterutrum: Si Arius,
inquit, crastino die in synaxim introducetur, nunc dimittas quaeso
servum tuum, Domine, et non pium una cum impio perdas; (30) sin
autem Ecclesiae tuae parces, novi autem quod ei parces, respice in
verba Eusebianorum neque des in exitium et vituperium haereditatem
tuam, et tolle Arium, ne, eo recepto in Ecclesiam, videatur simul cum
eo et haeresis recipi, neve deinde impietas pro pietate habeatur. (31)
Haec precatus episcopus, plurimum cogitabundus et anxius inde
recessit, et res mira incredibilisque evenit. (32) Nam cum / Eusebiani
minas intentassent, episcopus quidem preces ad Deum fuderat, Arius
vero Eusebianorum praesidio confidebat et multa blatterans in
secessum abiit quasi ad usum alvei, et derepente, juxta quod scriptum
est, pronus factus, medius crepuit collapsusque protenus animam
exhalavit, utroque et communione et vita fraudatus.
(33) Hic finis Arii. Eusebiani autem magnopere confusi socium
conjurationis sepelierunt. (34) Beatae vero memoriae Alexander,
[f. 129r]
Yah. 19
158. 13-40. Ath. Al. Ep.Mort.Ar.
158. 24. consueta ipsis violentia] solita sua vi a. c. | reclamabat] contradicebat a. c.
|| 26. sabbatum] sabbat*um a. c. || 27. oravit] ita oravit a. c. || 28. ipse quoque
vocem audiens] socius orationis qui ejus verba excepit a. c. || 30. ei] add. || 32. nam
cum Eusebiani confidebat et] Eusebianis minantibus episcopus orabat. Arius au-
tem Eusebianis fretus a. c. | collapsusque exhalavit] add.
Historia Eclesistica 531
bianos quisieron introducirlo en la Iglesia con su violencia acostum-
brada, pero protestaba el obispo de Constantinopla, el bienaventu-
rado Alejandro, diciendo que no deba recibirse en comunin al
causante de una hereja. (25) Entonces los eusebianos, adoptando ya
un tono amenazante, dicen: Igual que contra vuestra voluntad nos
hemos preocupado de que el emperador lo hiciera venir, del mismo
modo maana, aunque estis en contra, lo traeremos a la comunin
de la Iglesia. (26) Era sbado cuando dijeron esto. (27) Al orlo
Alejandro entr con gran pesar en la iglesia, y alargando a Dios sus
manos se lament, postrndose, y tendido en el suelo or. (28) Es-
taba con l Macario, orando l mismo a Dios y oyendo la voz de
Alejandro. (29) Y peda una de estas dos cosas: Si maana, dijo,
introducen a Arrio en la asamblea, entonces te pido que dejes par-
tir a tu siervo, Seor, y no pierdas al piadoso junto con el impo; (30)
pero si perdonas a tu Iglesia, y s que la perdonas, mira las palabras
de los eusebianos y no entregues tu heredad a la destruccin y al
vituperio, y llvate a Arrio, para que no parezca, al ser recibido l
en la Iglesia, que se recibe junto con l a la hereja, y en consecuen-
cia se tenga la impiedad por piedad. (31) Tras suplicar esto el obis-
po se retir muy pensativo y angustiado, y ocurri una cosa asom-
brosa e increble. (32) Pues despus de tender los eusebianos sus
amenazas contra l, el obispo haba elevado sus splicas a Dios, en
cambio Arrio confiaba en la guardia de los eusebianos y diciendo
muchos disparates se retir como para hacer uso del bao, y de
repente, segn lo que est escrito, cayendo de frente se abri por la
mitad y derrumbndose expir,
138
frustrado en sus esperanzas tan-
to de comunin como de vida.
(33) ste fue el fin de Arrio. Los eusebianos, gravemente confun-
didos, enterraron a su aliado de conjura. (34) Por su parte Alejandro,
138
Como Judas (Hch. 1, 18).
532 Historia Ecclesiastica
gaudente Ecclesia, cum pietate et sana fide communionem celebravit
una cum omnibus fratribus, Deum orans et impense glorificans, non
quod morte hominis laetaretur, absit, omnibus enim constitutum est
semel mori, sed quod miraculum istud cunctis mortalium
praestantius apparuerat. (35) Ipse siquidem Dominus judicem se
praebens minis Eusebianorum et Alexandri precibus haeresin
Arianam condemnavit, ostendens eam indignam esse communione
Ecclesiae, omnibusque manifestam reddidit eam, tametsi ab
imperatore et ab omnibus mortalibus adjuvetur, ab Ecclesia tamen
damnatam esse; declaratumque est officinam Arianorum non Deo
gratam sed impiam et inimicam esse... (36) Hoc igitur sufficit ad
cohibendos contentiosos. (37) Ista igitur illis, qui tum hanc
quaestionem moverant, recitentur una cum iis quae compendio de
haeresi hac ad monachos scripta sunt, ut inde edocti magis ac magis
impietatem ac malitiam Arianorum reprobent. (38) Nemini autem
harum literarum exemplar edas aut tibi ipsi transcribas, nam hoc
ipsum monachis quoque injunxi. (39) Sed pro tuo candore siquis
scriptis deest, addas, atque ita ea ad nos quamprimum remittas. (40)
Ex epistola mea ad fratres cognoscere poteris quid in scriptis meis
sim passus; quapropter tutum non est scripta edi idiotae. Haec
Athanasius ad Serapionem.
(41) Quam timide vero et circumspecte haec disseminavit, scripta
ipsa hic citata satis / docent, quatenus haec vel in lucem emitti vel a
sui ipsius gregalibus describi prorsus inhibet. (42) In causam
praetendit quidem scripta indocta et inerudita esse, sed causam
longe aliam fuisse quis non videt? (43) Veritus est utique ne scripta,
si statim in manus externorum hominum venirent, redargueretur
ab Eusebianis et fabula ipso exordio dissolveretur. (44) Scripta igitur
[f. 130r]
Yah. 19
158. 13-40. Ath. Al. Ep.Mort.Ar.
158. 34. Ecclesia] Ecclesi* a. c. | Deum orans glorificans] preces fundens et mag-
nopere glorificans Deum a. c. | miraculum apparuerat] ea res humana judicia
superaverit a. c. || 36. sufficit] suffici*t a. c. || 37. quae compendio] quae de a. c. ||
39. addas] addes a. c. || 41. disseminavit] gessit ex a. c. | quatenus haec] ubi eadem
a. c. | vel] vel dein a. c. ut uid. || 42. in causam] et causam a. c. | causam longe aliam
fuisse] **riorem causam a. c. || 43. scripta] si scripta a. c. | si statim] add. | externo-
rum hominum] Eusebianorum veniret a. c. | redargueretur ab Eusebianis] Eusebia-
ni confutarentur a. c.
Historia Eclesistica 533
de bienaventurada memoria, con la alegra de la Iglesia, celebr la
comunin con todos los hermanos con piedad y sana fe, orando a
Dios y glorificndolo enormemente, no porque se alegrara de la
muerte de una persona, no lo quiera Dios, pues todos hemos de
morir una vez,
139
sino porque se haba manifestado ese milagro tan
visible para todos los mortales. (35) Puesto que el propio Seor,
prestndose como juez de las amenazas de los eusebianos y de las
splicas de Alejandro, conden la hereja arriana, mostrando que
era indigna de la comunin con la Iglesia, e hizo manifiesto para
todos que, aunque tuviera el respaldo del emperador y de todos los
mortales, sin embargo estaba condenada por la Iglesia; y se declar
que la maquinacin de los arrianos no era grata a Dios sino impa y
enemiga... (36) As que esto basta para acallar a los contenciosos. (37)
Por tanto, que se les lea esto a los que haban removido entonces esa
cuestin, junto con aquello que se escribi como resumen de esta
hereja a los monjes, para que instruidos por ello reprueben ms y
ms la impiedad y la malicia de los arrianos. (38) No hagas copia de
esta carta para nadie, ni te la copies para ti mismo, pues esto mismo
se lo he prohibido tambin a los monjes. (39) Pero, de acuerdo con
tu bondad, adele lo que te parezca que falte y envanoslo lo antes
posible. (40) De mi epstola a los hermanos podrs conocer lo que
he sufrido por mis escritos; por ello no es seguro que se difundan
los escritos de alguien que no es experto. Esto le escribe Atanasio
a Serapin.
(41) Pero qu tmida y cautelosamente difundi esta historia lo
muestran suficientemente el propio escrito citado aqu, en la medi-
da en que prohbe completamente que se d a la luz o lo copien sus
propios adeptos. (42) Como pretexto argumenta, es cierto, que es un
escrito indocto y sin elaboracin, pero, quin no ve que la verda-
dera causa fue muy distinta? (43) Temi sin duda que si el escrito
llegaba en seguida a manos de gente externa fuera refutado por los
eusebianos y la historia quedase anulada en el mismo comienzo.
139
Heb. 9, 27.
534 Historia Ecclesiastica
a sui gregalibus solummodo legi voluit, ut res in horum animis
confirmaretur antequam locus daretur confutationi, neque eadem
ab his ipsis describi permisit, ne originis hujus famae vestigium
aliquod extaret apud posteros, sed hi crederent famam hanc statim
a morte Arii per orbem volasse. (45) Et certe dolo Athanasii ita credi
mox coeptum est, ut e scriptoribus ecclesiasticis qui subinde
floruerunt constare potest. (46) Sic enim hac de re scribit Socrates:
Cum Arius, inquit Socr. l. 1, c. 38, ita periisset, ingens terror ac
maestitia animos eorum qui cum Eusebio Nicomediensi erant
occupavit, famaque hujus rei non per totam modo civitatem, sed per
universum, ut ita dicam, orbem terrarum dispersa est . (47) Ut hoc,
inquam, crederetur, quis non videt Athanasium scriptorum, quibus
ipse famam post multos annos coepit spargere, editionem ac
descriptionem prohibuisse? (48) Et certe nisi scripta illa praeter
mentem Athanasii in lucem prodiissent et ad manus nostras
pervenissent, origo famae istius nos latuisset.
(49) Eorum vero beneficio clare discimus Athanasium omnium
primum famam viginti annis et amplius post mortem Arii spargere
/ coepisse: tempore nempe Concilii Mediolanensis aut paulo post,
quando ipse e sede Alexandrina modo ejectus epistolam scripsit ad
solitarios. (50) Quo solo satis demonstratur rem totam commentitiam
[f. 131r]
Yah. 19
158. 46. Socr. Sch. HE 1, 38, 10
158. 44. a sui voluit ut] edi inhibuit ne a. c. | confutationi] confutatione a. c. | ori-
ginis hujus famae] initii rumoris hujus a. c. | aliquod extaret apud posteros] extaret
aliquod apud posteros a. c. : aliquod apud posteros extaret a. c. | sed hi crederent
ita periisset] et certe nisi haec scripta praeter mentem Athanasii tandem id (del. ut
uid.) venissent in lucem impossibile fuisset originem ejus patefacere origo ejus in
aeternum (posteros omnes add.) nos latuisset. Etenim ecclesiastici historici qui cen-
tum annis circiter post mortem Arii scripsere rem describunt quasi fama ejus ab
ipso mortis tempore per orbem dimanare coepisset a. c. | famam hanc] famam rei
a. c. || 45. ut e] ut in a. c. | constare potest] videre licet a. c. || 46. cum Arius ita
periisset] cum Arius inquit ita Athanasium a. c. : cum haec inquit Socrates ita acci-
dissent a. c. : cum Arius sic periisset a. c. | erant] add. | non] non modo a. c. || 47.
crederetur] crederetur Athanasius a. c. | scriptorum] scriptis a. c. ut uid. | ipse] ipse
primus omnium a. c. | post multos annos] viginti annis et amplius post mortem
Arii a. c. | origo] originem a. c. || 49. coepisse] A* a. c. | Mediolanensis] **** a. c.
Historia Eclesistica 535
(44) As que slo quiso que lo leyeran sus adeptos para que el asun-
to se grabase en sus nimos antes de que hubiera lugar para la re-
futacin, y no permiti que lo copiasen ellos mismos para que no le
quedase a la posteridad ningn vestigio del origen de este rumor,
sino que sta creyese que el mismo se haba difundido por el mun-
do inmediatamente despus de la muerte de Arrio. (45) Y sin duda
por el engao de Atanasio empez a creerse as en seguida, como
puede constar por los escritores eclesisticos que florecieron des-
pus. (46) En efecto, as escribe Scrates de este asunto: Tras morir
Arrio de este modo, dice Scr. l. 1, c. 38, se instal un enorme
terror y tristeza en los nimos de quienes estaban con Eusebio de
Nicomedia, y la fama de este hecho se dispers no slo por toda la
ciudad sino tambin, por as decir, por todo el mundo. (47) Quin
no ve, digo yo, que conseguir que se creyera esto fue la razn por
la que Atanasio prohibi la publicacin y la copia de los escritos en
los que l mismo haba empezado a difundir el rumor muchos aos
despus? (48) Y sin duda, si aquellos escritos no hubieran salido a
la luz contra las intenciones de Atanasio y hubiesen llegado a nues-
tras manos, el origen de este rumor nos habra pasado desaperci-
bido.
(49) Pero gracias a ellos descubrimos claramente que fue Ata-
nasio el primero que empez a difundir el rumor ms de veinte
aos despus de la muerte de Arrio: pues fue en el tiempo del
Concilio de Miln, o poco despus, cuando l mismo acababa de
ser expulsado de la sede alejandrina, cuando escribi la Carta a los
solitarios. (50) Y slo con este hecho se demuestra suficientemente
536 Historia Ecclesiastica
esse. (51) Nam si ea vera fuisset, fama ejus statim a morte Arii per
orbem dimanasset, praesertim si imperator eo ipso tempore notitiam
ejus habuisset et ea propter Arium cum sui suffragatoribus ut
haereticos et a Deo condemnatos execratus fuisset, atque de eodem
Alexander cum tota sua Ecclesia solenni precum et eucharistiae
celebratione Deo gratias egissent, ut refert Athanasius. (52) E contra
vero per primos viginti annos altum fuit hujus rei silentium. (53)
Synodus Alexandrina, cui Athanasius ipse interfuit et moderabatur
quaeque in Eusebianos omni convitiorum genere immodestissime
saevit, hunc Arii exitum ignoravit prorsus. (54) Ignoravit et Synodus
Romana et Sardicensis quae et ipsae Eusebianis in nihilo parcunt.
(55) Inter ipsos Athanasii et Macarii gregales et socios tam alta fuit
hujus rei ignorantia, ut illi ipsi disputare solerent utrum Arius in
communione Ecclesiae mortuus sit an non, donec tandem Athanasius
commentum tanquam arcanum quoddam quod a Macario acceperat
inter proprios episcopos et monachos coepit spargere: arcanum,
inquam, quod non a fama aliqua, quae unquam obtinuerat, non a
testium multitudine, sed a solo Macario, Eusebianorum hoste
acerrimo, et ab ipsis ob scelera excommunicato, solus acceperat. (56)
Et primo quidem hoc arcanum timide et circumspecte proposuit,
veritus ne scripta quibus origo famae proderetur / inciderent vel ad
posteros pervenirent. (57) Postea vero, ubi famam sparserat, in
Oratione prima mortem Arii confidenter objectat Eusebianis
tanquam rem notam et receptam, neque jam amplius veritus est
quae de hac re scripserat in lucem edere. (58) Et quamvis tanti viri
auctoritate et sui gregalium praedicatione ab hoc tempore per orbem
propagari coepit haec, non tamen statim ab omnibus recepta est.
[f. 132r]
Yah. 19
158. 57. Ath. Al. Ep.Episc. 19, 1-4
158. 51. fuisset] fuisset ** Alexander cum toto imperator a. c. | statim a morte Arii]
ab ipsa Arii morte a. c. | notitiam] scripsi : notiam leg. | ea propter] add. | cum
1
] **
a. c. | de eodem] eodem a. c. ut uid. : de re a. c. || 53. immodestissime] add. || 54.
parcunt] parcunt. Ad usque ultimam Athanasii ejectionem * tam altum fuit a. c. ||
55. Athanasii] Athanasii socios a. c. | alta] altam a. c. | arcanum inquam] commen-
tum inquam a. c. || 57. confidenter objectat] objicit confidenter a. c. | Eusebianis]
Arianis a. c. || 58. auctoritate] auctoritate ** a. c. | propagari] **** a. c.
Historia Eclesistica 537
que todo el asunto es mentira. (51) Pues si hubiera sido verdad, su
fama hubiera corrido por el mundo inmediatamente despus de la
muerte de Arrio, especialmente si el emperador en ese mismo
tiempo hubiese tenido noticia de ello y por su causa hubiese abo-
minado de Arrio junto con sus partidarios como herejes y conde-
nados por Dios, y si por el mismo motivo Alejandro hubiese dado
las gracias a Dios con su Iglesia mediante la celebracin solemne
de splicas y de la eucarista, como refiere Atanasio. (52) Por el
contrario, durante los primeros veinte aos hubo un profundo si-
lencio acerca de este hecho. (53) El Snodo de Alejandra, al que
asisti y que moderaba el propio Atanasio, y que se ensa de la
manera ms desmedida contra los eusebianos atribuyndoles todo
tipo de faltas, ignor por completo este fallecimiento de Arrio. (54)
Lo ignoraron tambin el Snodo de Roma y el de Srdica, que tam-
poco perdonan en nada a los eusebianos. (55) Entre los propios
adeptos y aliados de Atanasio y Macario fue tan profunda la igno-
rancia sobre ello que ellos mismos solan discutir si Arrio haba
muerto o no en comunin con la Iglesia, hasta que finalmente Ata-
nasio empez a difundir la mentira entre sus propios obispos y
monjes, como si fuera una especie de arcano que haba sabido por
Macario: un arcano, digo, porque lo haba sabido, l solo, no por
una fama que el hecho nunca tuvo, ni por una multitud de testigos,
sino slo por Macario, enemigo acrrimo de los eusebianos y ex-
comulgado por estos mismos a causa de sus crmenes. (56) Y en
primer lugar present este arcano tmida y cautelosamente, te-
miendo que los escritos en los que se traicionaba el origen del
rumor cayesen <en las manos de alguien> o llegaran a la posteri-
dad. (57) Pero despus, cuando haba difundido el rumor, les echa
en cara confiadamente la muerte de Arrio a los eusebianos en el
Discurso primero, como si fuera un hecho conocido y aceptado; y
ya no tuvo miedo de dar a la luz lo que haba escrito de este asun-
to. (58) Y aunque por la autoridad de tan gran varn y la predica-
cin de sus adeptos esto empez a difundirse por el mundo desde
entonces, sin embargo no fue recibido inmediatamente por todos.
538 Historia Ecclesiastica
(59) Theodoritus enim, qui historiam centum annis post mortem
Arii composuit, dicit se ideo rem istam descripsisse quia non erat
omnibus cognita (Theod. l. 1, c. 13).
159. (1) Hisce satis detegitur commentum. (2) Sunt tamen alia
ejusdem non levia indicia, quae breviter percurram.
160. (1) 1. Dicit Athanasius Constantinum, cognita morte Arii,
haeresim agnovisse ac tanquam divino judicio damnatum execrasse.
Quod falsum est. (2) Nam supra audivistis Constantinum in Oratione
ad sanctorum coetum eadem cum Eusebianis sapientem, eumque
in fide ista mortuum esse hoc ipso satis demonstratur, quod ubi
sensit se moriturum esse, ab Eusebio Nicomediensi, Eusebianorum
principe, baptizatus fuit, et eidem Eusebio testamentum ultimum
sine consanguineorum notitia conservandum et in manus filiorum
tradendum commisit.
161. (1) Secundo in hoc mendax est Athanasius quod / affirmet
Arium non receptum fuisse ab Eusebianis in communionem, sed ab
eis in Concilio Constantinopolitano recipiendum fuisse. (2) Non
enim Arius tantum sed et Ariani omnes antea recepti fuerant in
Concilio Tyrio, adeoque Eusebiani de eorum receptione non possent
amplius esse solliciti.
[f. 133r]
Yah. 19
158. 59. Thdt. HE 1, 13, 5
158. 59. centum] nonaginta duobus a. c. | composuit] scripsit a. c. | ideo... istam]
add. || 160. 1. 1 dicit Athanasius 2. tradendum commisit, secundo in hoc 161. 2.
esse solliciti, tertio dicit Athanasius 162. 25. ut in eodem reciperentur] tertio (se-
cundo a. c.) dicit Athanasius ut in eodem reciperentur, 1 (secundo a. c.) dicit Atha-
nasius tradendum commisit, secundo (tertio a. c.) in hoc esse solliciti a. c. ||
160. 1. cognita] ** a. c. | haeresim] haeretic a. c. || 2. fuit] fuerit a. c. | sine consan-
guineorum] a consanguineis de a. c. | commisit] commit a. c. : commisit. Quae duo
demonstrant hunc Eusebium a (e a. c.) reditu ab exilio in summo apud Constanti-
num honore et existimatione semper extitisse a. c. || 161. 1. affirmet Arium reci-
piendum fuisse] Eusebianos Constantinopoli sollicitos fuisse de receptione ejus
Eusebianos sed pridie quam ab hisce (ut uid.) recipiendus erat periisse sed a. c. |
Eusebianis] scripsi : Eusebienis leg. || 2. antea] add. | fuerant] sunt a. c. | solliciti]
solliciti. + app. XIII a. c.
Historia Eclesistica 539
(59) En efecto, Teodoreto, que compuso su historia cien aos des-
pus de la muerte de Arrio, dice que ha contado ese hecho porque
no era conocido por todos (Teod. l. 1, c. 13).
159. (1) Con esto queda descubierta suficientemente la mentira.
(2) Hay sin embargo algunos otros indicios no leves, que examinar
brevemente.
160. (1) 1. Dice Atanasio que Constantino, al enterarse de la muer-
te de Arrio, reconoci la hereja y lo execr como condenado por el
juicio divino. Pero esto es falso. (2) Pues ms arriba habis escucha-
do que Constantino en el Discurso a la asamblea de los santos crea lo
mismo que los eusebianos, y queda suficientemente demostrado
que muri en esa fe por este mismo hecho: que, cuando se dio cuen-
ta de que iba a morir, fue bautizado por Eusebio de Nicomedia, el
principal de los eusebianos, y al mismo Eusebio le confi su testa-
mento final, sin que lo supiesen sus parientes, para que lo conser-
vara y lo transmitiera a las manos de sus hijos.
161. (1) En segundo lugar, Atanasio miente al afirmar que Arrio
no fue recibido por los eusebianos en comunin sino que esperaba
la recepcin de stos en el Concilio de Constantinopla. (2) En efecto,
no slo Arrio sino todos los arrianos haban sido recibidos antes en
el Concilio de Tiro, y en consecuencia los eusebianos no podan
seguir preocupados por su recepcin.
540 Historia Ecclesiastica
162. (1) Tertio dicit Athanasius se historiam a Macario, qui interfuit,
didicisse. (2) At Macarius iste tum modo in Concilio Tyrio ejusdem
sceleris cum Athanasio convictus fuit et, multo magis, easdem
excommunicationis et exilii poenas luit. (3) Quomodo igitur potuit
hic paulo post adesse Constantinopoli et in medio Eusebianorum
atque sub ipsius imperatoris oculis communionem cum Alexandro,
urbis istius episcopo, exercere? (4) Quinetiam Alexander, cujus
precibus Arius dicitur extinctus, mortuus erat, et Paulus in ejus
locum suffectus ante Concilium Hierosolymitanum, ut Valesius in
Observationibus ecclesiasticis, l. 2, c. 1, abunde satis probat.
(5) Sed dices obitum Arii non in hoc Concilio Constantinopolitano,
sed in alio quodam quod praecessit Concilium Hierosolymitanum
contigisse. (6) Et ita quidem sentit Valesius, animadverso quod
historia / mortis ejus non possit aliter consistere. (7) At respondeo ne
sic quidem rem consistere. (8) Eusebius et Theogonius, in epistola
eorum supra recitata quam ex occasione Arii alicujus tunc evocati
scripsere, satis describunt Arium istum fuisse illum ipsum quem
Athanasiani apprime accusabant, hoc est Arium principalem, eumque
se purgasse, innocentem ostendisse et benigniter receptum fuisse ab
episcopis: quod perinde est ac si dixisset non Arium tantum, sed
causam Arii purgatam fuisse. (9) Similiter Athanasius mortem Arii
describens dicit hunc Arium, ubi imperator eum evocabat, ea negasse
de quibus accusabatur ab Alexandro et fidem scripsisse sacris literis
conformem. (10) Et Synodus Hierosolymitana pariter scribit
imperatorem prius ex fama, jam vero ex viva Arianorum voce,
rectitudinem fidei illorum virorum hactenus per invidentiam
oppressorum didicisse. (11) Quae omnia congruunt illi evocationi
[f. 132r]
[f. 132v]
Yah. 19
162. 4. Vales. Observat. 2, 1 || 6. Vales. Observat. 2, 2
162. 3. hic] hic jam a. c. | in medio] in medio im a. c. | atque] add. | ipsius] * a. c. |
exercere] * a. c. || 4. quinetiam Alexander 6. quod historia mortis] add. || 4. et
Paulus suffectus ante] ante a. c. || 5. dices] dices quidem a. c. | Constantinopoli-
tano] add. || 7. rem] res a. c. ut uid. || 8. recitata] re a. c. | alicujus tunc] add. | fuisse
illum ipsum] eundem fuisse a. c. | Arium] add. | ostendisse] ** probasse a. c. |
dixisset] scripsi : dixiss** leg. || 9. similiter] similiter synodus Hierosolymitana scri-
bit imperatorem ub a. c. | mortem Arii describens] add. | describens] scripsi : des-
crib** leg. | Alexandro] Athanas a. c. || 10. synodus] pari a. c. | Hierosolymitana]
Alexandrina a. c. | pariter] scripsi : paritur leg. | Arianorum] illorum a. c. | hactenus
per invidentiam oppressorum] add.
Historia Eclesistica 541
162. (1) En tercer lugar, dice Atanasio que se enter de la historia
por Macario, que estuvo presente. (2) Sin embargo, ese Macario
acababa de ser declarado culpable en el Concilio de Tiro del mismo
crimen que Atanasio, y an ms, haba recibido el mismo castigo
de excomunin y exilio. (3) As que, cmo poda ste poco despus
encontrarse en Constantinopla y mantener la comunin con Ale-
jandro, el obispo de esa ciudad, en medio de los eusebianos y ante
los ojos del propio emperador? (4) Es ms, incluso Alejandro, por
cuyas splicas se dice que haba fallecido Arrio, estaba muerto, y
Pablo haba sido nombrado en su lugar antes del Concilio de Jeru-
saln, como prueba Valesio con abundancia suficiente en sus
Observaciones eclesisticas, l. 2, c. 1.
(5) Pero dirs que la muerte de Arrio no ocurri en este Concilio
de Constantinopla sino en algn otro que precedi al Concilio de
Jerusaln. (6) Y sin duda as le parece a Valesio, al darse cuenta de
que la historia de su muerte no podra cuadrar de otra manera. (7)
Sin embargo, respondo que la historia no cuadra ni siquiera as. (8)
Eusebio y Teogonio, en su epstola antes reproducida que escribie-
ron en ocasin de la revocacin del exilio de cierto Arrio, describen
suficientemente que ese Arrio era aquel mismo al que los atanasia-
nos acusaban antes que a nadie, es decir, el Arrio principal, y que
haba quedado libre de culpa, se haba mostrado inocente y haba
sido recibido con benevolencia por los obispos, que equivale a decir
que no slo Arrio sino la causa de Arrio haba quedado libre de
culpa. (9) De semejante modo Atanasio, al describir la muerte de
Arrio, dice que este Arrio, cuando el emperador lo llam del exilio,
neg aquello de lo que lo acusaba Alejandro y escribi su fe confor-
me a las Sagradas Escrituras. (10) Y el Snodo de Jerusaln escribe
de modo parecido que el emperador haba escuchado primero por
la fama y luego de viva voz de los arrianos la rectitud de la fe de
aquellos hombres, que hasta entonces haban sido hostigados por la
envidia. (11) Todo lo cual cuadra con aquella llamada de Arrio del
542 Historia Ecclesiastica
Arii, ubi ipse cum Euzoio porrexit imperatori symbolum supra
recensitum: quippe quod expressiones sacris literis consentientes,
omissis iis omnibus de quibus Arius condemnabatur, solummodo
continet. (12)
Arius itaque non multo ante Synodum Hierosolymitanum
evocatus est et symbolum quod imperator literis suis Tyrum missis
adjunxit fuit illud ipsum quod Arius et Euzoius ei porrexerant. (13)
Nam si imperator tunc primum viva Arianorum voce didicerit quod
antea solummodo per famam audiverat (ut synodus testatur), certe
Arius et Euzoius non ante hoc tempus venerunt in conspectum
imperatoris ad se purgandos. (14) Quod si imperator horum symbolum
literis suis annexit, certe viri ipsi symbolum comitati sunt, siquidem
symbolum missum est ad episcopos, ut ex ejus occasione viri denuo
examinarentur. (15) Quinetiam Athanasius ipse testatur Arium
interfuisse Concilio Hierosolymitano. (16) Cum enim in epistola de
Synodis Arimini et Seleusiae recitasset epistolam Concilii
Hierosolymitani, qua Ariani recepti sunt, immediate subjungit: (17)
Talem synodorum exordium fuit in quo quam celerrime sua studia,
quae ulterius dissimulare nequibant, prodidere, siquidem eo ipso
quod dicerent depulsam esse omnem invidiam et quod post Athanasii
exilium scribebant , Arium et eos qui cum
illo erant recipiendos esse, satis indicarunt se non alia de causa
Athanasio insidias struxisse quam ut Arianos reducerent. (18) Quis
non videt ex his non / tantum Arium hic receptum fuisse, sed etiam
hanc primam fuisse synodum in qua Eusebiani receptionem
Arianorum aggressi sunt? (19) Ex sequentibus tamen Athanasii verbis
videtur Valesius colligere priorem aliquam hujusmodi synodum
fuisse, sed non recte, nam verba sic tantum sonant: quod patres
Hierosolymitani Arianos [ubique per Ecclesias] in communionem
recipiendos esse statuissent, cum ipsi prius [non in priori concilio sed
in hoc ipso] hoc fecissent.
[f. 133v]
Yah. 19
162. 17-20. Ath. Al. Syn. 22, 1-4
162. 12. porrexerant] porrexerat a. c. || 13. viva] ex viva a. c. | Arianorum] illorum
a. c. | voce] voce fidem a. c. | quod] quam a. c. | solummodo per famam] solum a. c.
| ante hoc tempus] nisi hoc tempore a. c. || 14. missum] missum fecerit a. c. | ex
ejus occasione] illi causam hor a. c. || 15. Hierosolymitano] Tyrio a. c. || 16. syno-
dis] synod* a. c. | recitasset] **** a. c. | qua Ariani recepti sunt] add. || 17. insidias]
**sidias leg. || 18. ex his] add. | hic] add. || 19. esse statuissent cum] add. | fecissent]
facientes a. c.
Historia Eclesistica 543
exilio cuando l mismo le entreg junto con Euzoyo al emperador
el credo recogido ms arriba, pues contiene slo expresiones acordes
con las Sagradas Escrituras, con la omisin de aquello por lo que se
condenaba a Arrio. (12) As que Arrio fue llamado del exilio no
mucho antes del Snodo de Jerusaln, y el credo que el emperador
aadi a su carta enviada a Tiro fue aquel mismo credo que Arrio
y Euzoyo le haban entregado. (13) Pues si fue entonces cuando el
emperador escuch de viva voz de los arrianos lo que antes slo
haba odo por la fama (como da fe el snodo), sin duda Arrio y
Euzoyo no vinieron antes de ese momento a presencia del empera-
dor para justificarse. (14) Y si el emperador aadi a su carta el
credo de stos, sin duda los propios hombres acompaaron al credo,
dado que el credo se envi a los obispos para que de acuerdo con
l se les juzgase de nuevo. (15) Es ms, incluso el propio Atanasio
atestigua que Arrio asisti al Concilio de Jerusaln. (16) En efecto,
tras repetir en la Carta sobre los Snodos de Rmini y Seleucia la carta
del Concilio de Jerusaln por la que fueron recibidos los arrianos,
aade inmediatamente: (17) ste fue el primer snodo en el que
pusieron en evidencia con la mayor celeridad sus afanes, que en
adelante no podan disimular, dado que justamente al decir que se
haba eliminado toda la envidia y dado que despus del exilio de
Atanasio escriban que , Arrio y los que
estaban con l, deban ser recibidos, dieron suficiente prueba de
que haban tendido asechanzas contra Atanasio con la sola intencin
de traer de vuelta a los arrianos. (18) Quin no ve por estas pala-
bras que no slo Arrio fue recibido entonces sino que tambin ste
fue el primer snodo en el que los eusebianos intentaron la recepcin
de los arrianos? (19) Sin embargo, de las palabras siguientes de Ata-
nasio, parece que Valesio deduce que hubo algn snodo anterior
de este tipo, pero incorrectamente, pues las palabras slo rezan as:
que los padres de Jerusaln haban establecido que haba que reci-
bir a los arrianos en comunin [en todas las Iglesias], dado que ellos
mismos lo haban hecho en primer lugar [no en un concilio anterior
sino en este mismo].
544 Historia Ecclesiastica
(20) His adde quod episcopi orientales paulo post in Concilio
Antiocheno dicunt se Arium recepisse. (21) In eodem consentiunt
Ruffinus, Socrates, et Sozomenes: scribunt eum Tyri receptum, inde
profectum in Aegyptum et reversum Constantinopolim. (22)
Theodoritus quidem silentio praetermittit ejus receptionem sed,
quod perinde est, tradit eum ex Aegypto rediisse Constantinopolim
et ibi mox occubuisse. (23) Denique fabulam ipsam de interitu Arii
Athanasius clare accommodavit ad tempora post Hierosolymitanum
Concilium. (24) Affirmat enim ille Constantinum a tempore mortis
Arii habuisse hominem pro condemnato et haeretico. (25) Quod
nullo modo intelligi potest de temporibus ante Concilium
Hierosolymitanum, siquidem imperator benigne commendavit
causam Arianorum isti concilio et auctor fuit ut in eodem
reciperentur.
163. (1) Denique commentum Athanasii inartificiosum / est et
impium in quantum Alexander inducitur mortem Ario solennibus
precibus a Deo postulans. (2) Doctrinam non Christi, sed eorum qui
docent haereticos occidendos esse sapiunt hae preces. (3) Nisi enim
licitum fuerit haereticum ob haeresin occidere, illicitum erit mortem
ejus appetere; et homicida is erit in corde, qui appetit, aeque ac
adulter est in corde qui congressum adulterinum discupit. (4) Viderit
itaque lector probus utrum Deus precibus tam improbis annuerit,
annon potius Athanasius pro modulo pietatis suae fabulam
composuerit: fabulam quidem a vera religione tam longe distantem,
[f. 133r]
[f. 134r]
Yah. 19
162. 21. Rufin. Hist. 1, 11-13; Socr. Sch. HE 1, 37, 1-3; Soz. HE 2, 29, 1 || 22. Thdt. HE
1, 14, 1
162. 21. in eodem consentiunt] quod fidem ejus rectam esse sentirent idem scribunt
historici omnes a. c. || 22. silentio praetermittit] omittit a. c. | et ibi] et * a. c. || 23.
interitu] morte a. c. || 24. ille] add. | a tempore] ab eo tempore a. c. | mortis Arii]
Arium a. c. | hominem] Arium a. c. | pro condemnato] pro homine a. c. || 25.
modo] modo ** a. c. | benigne] a. c. || 163. 1. denique] quarto a. c. | solennibus] add.
|| 3. fuerit] fuerit *** a. c. | ob haeresin] **** **** occidere et ecclesia commodum
a. c. | homicida] homi**cida a. c. | is] add. | qui congressum adulterinum discupit]
teste Christo qui faeminam discupit a. c. : qui adulterinum congressum a. c. || 4.
quidem] quidem quae a. c. | distantem] distat a. c.
Historia Eclesistica 545
(20) Adase a esto que los obispos orientales dicen poco des-
pus en el Concilio de Antioqua que haban recibido a Arrio. (21)
En lo mismo estn de acuerdo Rufino, Scrates y Sozmeno: escri-
ben que l, una vez recibido en Tiro, de ah se march a Egipto y
luego regres a Constantinopla. (22) Teodoreto, es cierto, pasa en
silencio por su recepcin, pero cuenta, lo que es lo mismo, que vol-
vi de Egipto a Constantinopla y all en seguida muri. (23) Final-
mente, Atanasio adapt claramente la propia historia de la muerte
de Arrio a los tiempos despus del Concilio de Jerusaln. (24) En
efecto, afirma l que Constantino, desde el momento de la muerte
de Arrio, lo tuvo por persona condenada y hereje. (25) Algo que de
ninguna manera puede entenderse si se trata de los tiempos ante-
riores al Concilio de Jerusaln, dado que el emperador encomend
con benevolencia la causa de los arrianos a ese concilio y fue el
responsable de que fueran recibidos en el mismo.
163. (1) Finalmente la mentira de Atanasio es tosca e impa por-
que presenta a Alejandro pidindole a Dios la muerte de Arrio con
solemnes oraciones. (2) Estas oraciones no evocan la doctrina de
Cristo sino la de quienes piensan que hay que matar a los herejes.
(3) En efecto, a no ser que fuese lcito matar a un hereje por causa
de su hereja, ser ilcito desear su muerte, y ser homicida quien lo
desee en su corazn, igual que es adltero quien en su corazn de-
sea un adulterio. (4) As que ya ver el buen lector si Dios asinti a
unas oraciones tan mprobas, o si no fue ms bien que Atanasio
compuso la historia segn la medida de su piedad: una historia, sin
duda, tan alejada de la verdadera religin que por ella aprendemos
546 Historia Ecclesiastica
ut inde discamus Athanasium ne verbis quidem ad artem compositis
veram pietatem exprimere et exhibere novisse. (5) Nemini mirum
igitur esse debet quod hic Athanasius Arsenium occiderit aliosque
diversimode persecutus fuerit. (6) Quid enim non audebit, qui ob
Ecclesiae commodum haereticorum mortem appetere pium esse
ducit atque mortui memoriam tan foeda calumnia violare ausus sit?
Crimen apud ipsos gentiles in execratissimis semper habitum.
164. (1) Caeterum per hanc calumniam Athanasius se patrem
pontificiorum praebuit triplici respectu: quatenus scilicet
religionem promovendam esse statuit per pias fraudes, per caedem
haereticorum et per ficta miracula: (2) per pias fraudes, dum his
artificiis religionem et nomen Arii infame reddere conatus est; (3)
per caedem, dum mortem haeretici appetere et precibus ambire
pro pietate habuit; (4) per ficta miracula, quale erat quod Deus,
Alexandri precibus annuens, Arium sustulit. (5) Utinam vero solus
hanc religionem sapuisset et non genus hominum (monachos
intelligo) iisdem moribus imbutum immisisset in Ecclesias! Sed ad
rem.
165. (1) Postquam hoc Athanasii figmentum <...> / (2) <aliquos
ex infidelibus consti>tuebat episcopos, salvis et permanentibus
integris sacerdotibus per pugnas et caedes gentilium; nihil respiciens
leges, desperationi tribuens totum: unde per vim, per caedem, per
bellum Alexandrinorum basilicas depraedatur (Concil. Sardicens.
[f. 137r]
Yah. 19
165. 2. Baron. Ann. 3, 347, 88
163. 4. exprimere et exhibere novisse] depingere novisse et multo minus actionibus
suis * actiones suas ad hujus normam componere (componeret a. c. ut uid.) novisse
a. c. || 5. diversimode] diverse a. c. | fuerit] fuit a. c. ut uid. || 6. ducit] duxit a. c. |
atque mortui semper habitum] add. | atque] ** atque a. c. | violare] vio*lare a. c. |
in execratissimis] execratissimum a. c. ut uid. | in execratissimis semper] semper in
execratissimis a. c. || 164. 1. calumniam] fabulam a. c. | praebuit triplici respectu]
triplici respectu praebuit a. c. | statuit] putat a. c. : docuit a. c. || 2. religionem et
nomen Arii] nomen Eusebianorum et religionem Eusebianorum a. c. || 3. pro pie-
tate] pium esse a. c. || 4. quale] hujusmodi enim a. c. || 5. vero] add. | imbutum]
eruditum in ecclesias a. c. || 165. 1. postquam] discrepantiam a. c. | figmentum]
figmentum tot insidiis detexi vix a. c. || 2. tuebat episcopos 7. sit exponere] app.
XIV a. c. om. del., cf. intr. 4. 2. 4. 40
Historia Eclesistica 547
que Atanasio ni siquiera con palabras compuestas artificiosamente
supo expresar y exhibir la verdadera piedad. (5) As que a nadie le
debe resultar sorprendente que este Atanasio matase a Arsenio y
persiguiera a otros de modos diversos. (6) En efecto, a qu no se
atrever quien considera que es piadoso desear la muerte de los
herejes por el bien de la Iglesia, y quien se ha atrevido a violar la
memoria de un muerto con una calumnia tan repugnante? Un cri-
men que entre los propios paganos se ha tenido siempre entre los
ms execrables.
164. (1) Por lo dems, con esta calumnia Atanasio se presenta
como padre de los papistas, en tres aspectos: a saber, en la medida
en que decidi que haba que promover la religin mediante fraudes
piadosos, mediante la muerte de herejes y mediante milagros inven-
tados. (2) Mediante fraudes piadosos, al intentar con estos artificios
volver infames la religin y el nombre de Arrio; (3) mediante el
asesinato, al tener como piadoso el desear la muerte de un hereje y
buscarla mediante oraciones; (4) mediante milagros fingidos, cual
era el que Dios se llevase a Arrio asintiendo a las oraciones de Ale-
jandro. (5) Ojal slo l hubiera profesado esta religin y no hubie-
se introducido en las Iglesias a una clase de personas imbuida en la
misma moral (a los monjes, me refiero)! Pero volvamos al tema.
165. (1) Despus de que este invento de Atanasio <...>
140
(2)
nombraba obispos a algunos de los infieles, quedando a salvo e
intactos los sacerdotes mediante luchas y asesinatos de paganos,
sin respetar en nada las leyes, dndolo todo a la desesperacin; de
donde a causa de la violencia, el asesinato y la guerra depreda las
baslicas de los alejandrinos (Concilio Srd. Orient.). (3) As que
140
Se interrumpe bruscamente la narracin. Se reanuda en el momento en que
Atanasio est de regreso en Alejandra tras la muerte de Constantino (337) y los
obispos egipcios vuelven a denunciarlo, ahora ante los emperadores Constanti-
no II, Constante y Constancio. Cf. apartado 4.2.4, 40, del estudio introductorio.
548 Historia Ecclesiastica
Oriental). (3) Episcopi igitur orientales his rebus valde conturbati
vulnus non negligendum duxerunt sed, missis ad singulos tres
imperatores per legatos epistolis, haec nova Athanasii facinora
praeter ea de quibus condemnatus fuerat aperiunt (Epist. Synod.
Alexandr.). (4) Ad Julium quoque, Romanae urbis pontificem,
eadem perscribunt per legatos Macarium presbyterum et Martyrium
Hesychiamque diaconos, per quos mittunt etiam Acta Tyria, eo ut
iniqui judicii suspicio omnis tolleretur. (5) E contra Athanasius
synodum octoginta episcoporum Aegyptiorum convocat
Alexandriae (Sulpitius) et horum nomine mittit ad Ecclesias
epistolam illam quae extat in Athanasii Apologia secunda sub initio.
(6) Prolixior est epistola quam quae hic describatur, et quicquid ad
historiam spectat alibi citavi. (7) Quare satis fuerit scopum et
argumentum ejus hic breviter describere et quid de iisdem
sentiendum sit exponere.
166. (1) Imprimis igitur de judicio Synodi Tyri deque novis
Eusebianorum accusationibus generaliter conqueruntur, tanquam
de saeva quadam ac truculenta persecutione qua sanguis Athanasii
appeteretur, et persecutionem hanc pro viribus ampliantes ita rem
exprimunt quasi in uno Athanasio exulassent omnes. (2) Deinde ad
Yah. 19
165. 3. Ath. Al. Apol. sec. 3, 5 || 5. Sulp. Sev. Chron. 2, 36, 2 || 166. 171. Cf. Ath. Al.
Apol. sec. 3-19
165. 3. Orientales] scripsi : Orientalis leg. : Orientis a. c. || 4. quoque] add. | eadem
perscribunt per legatos] legatos mittunt a. c. : eadem perscribunt misso ad eum a. c.
| perscribunt] **** a. c. | Macarium presbyterum Hesychiamque diaconos] Maca-
rio presbytero et Martyrio Hesychiaque diaconis a. c. | per quos mittunt etiam]
missos insuper a. c. | acta] acta concilii a. c. | eo ut] quibus a. c. || 5. octoginta] add.
| Aegyptiorum] **** a. c. | mittit ad ecclesias] add. | illam quae sub initio] ad eum
apologeticam ad ecclesias a. c. | extat... sub initio] extat initio a. c. || 6. prolixior] ex
a. c. | epistola] haec epistola a. c. | et quicquid] et ex eadem quae a. c. | spectat]
spectant a. c. || 7. alibi] alibi a. c. : suis in locis a. c. | fuerit] fuerit si a. c. | argumen-
tum] per (ut uid.) contenta a. c. | describere] describam a. c. | et quid sit exponere]
add. || 166. 1. imprimis igitur Athanasii appeteretur] imprimis itaque de (accusa-
tione add.) Eusebianorum (Eusebianis a. c. ut uid.) (conqueruntur del.) conquerun-
tur tanquam de saevis et truculentis sanguinem ** persecutoribus vehementissime
conqueruntur p** a. c. | accusationibus] genere a. c.
Historia Eclesistica 549
los obispos orientales, muy perturbados por esto, consideraron
que no deban descuidar la herida, sino que enviando epstolas
mediante legados a cada uno de los tres emperadores descu-
bren estos nuevos crmenes de Atanasio, adems de aquellos por
los que ya haba sido condenado (Carta del Snodo de Alejandra).
(4) Tambin le describen lo mismo a Julio, el pontfice de la ciudad
de Roma, a travs de los legados Macario, presbtero, y Martirio y
Hesiquias, diconos, a travs de quienes envan tambin las Actas
de Tiro, para quitarle toda sospecha de juicio injusto. (5) Por el
contrario Atanasio convoca en Alejandra un snodo de ochenta
obispos egipcios (Sulpicio) y en nombre de stos enva a las Igle-
sias aquella epstola que se ha conservado en la Apologa segunda
de Atanasio, al comienzo. (6) La epstola es demasiado larga como
para reproducirla aqu, y todo lo que hace a la historia lo he citado
en otra parte.
141
(7) Por ello ser suficiente describir aqu breve-
mente su finalidad y argumento, y exponer lo que debe pensarse
de los mismos.
166. (1) En primer lugar, pues, se quejan en trminos generales
del juicio del Snodo de Tiro y de las nuevas acusaciones de los
eusebianos, como si se tratase de una especie de cruel y salvaje
persecucin con la que deseasen la sangre de Atanasio, y amplifi-
cando esta persecucin con todas sus fuerzas presentan el asunto
como si slo con Atanasio estuviesen todos exiliados. (2) Luego,
141
Cf. 65, 5-7; 95, 4; 110, 4; 121, 10; 123, 2-8; 129, 6-7; 130, 4-11; 138, 4-7; 141, 7-10;
153, 19; 155, 2-4; 155, 6; 165, 3.
550 Historia Ecclesiastica
particularia descendentes affirmant Athanasii reditum a caedibus et
carceribus immunem fuisse, et Eusebianos caedem eorum Athanasio
tribuisse qui per judices sublati erant, idque antequam Athanasius
in Aegyptum venerat, atque hoc / Eusebianos in literis suis
accusatricibus agnovisse. (3) At hic candorem in Aegyptiis desiderare
videor. (4) Potuerunt enim Eusebiani, recensendo mala omnia quae
restitutio Athanasii attulerant, ea etiam adnumerare quae factione
et studio sui gregalium fama adventus ejus vel literis acceptis
erectorum perpetrata fuerint. (5) Sed quod horum crimen ipsi
Athanasio expresse referrent, et tamen in iisdem literis agnoscerent
haec in tribunalibus ante adventum Athanasii in Aegyptum
perpetrata, consistere non potest.
167. (1) Posthaec Aegyptii, affirmantes Athanasium ob solam
fidem persecutum esse, dicunt Eusebianos ante Concilium Nicaenum
iras in eum vertisse eo quod assiduus esset apud Alexandrum et ab
eo in pretio haberetur; (2) dein odium eorum magnopere crevisse
ob ea quae gessit in concilio isto, ideo postquam episcopus factus
esset insidias in eum struxisse.
(3) Tum de ordinatione ejus disserentes, de eadem objectionem
Meletianorum referunt, sed corrupte admodum, quasi ea constitisset
in paucitate ordinatorum et in obscuritate loci ubi ordinatus est, et
non in vi ordinatoribus illata. (4) Vim vero in qua objectio vere
constitit agnoscunt quidem, sed ita tamen quasi ea in Athanasii
[f. 138r]
Yah. 19
166. 171. Cf. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
166. 2. Eusebianos] Athana a. c. | Athanasius] Athanasium a. c. | venerat] scripsi :
venerant leg. || 4. recensendo] dum a. c. | factione] * sui gre * a. c. | acceptis] add. |
erectorum] erectorum in Alexand ante a. c. | fuerint] sunt a. c. || 5. horum crimen
referrent] haec ipsi Athanasio ascri a. c. : de his Athanasium ipsum accus* a. c. |
iisdem] scripsi : iidem leg. | in tribunalibus] in tribunalibus perpetr a. c. || 167. 1.
ante Concilium Nicaenum] ante Concilium Nicaenum cum viderent eum * apud
Alexandrum assiduum esse (est a. c. ut uid.) et in pretio haberi a. c. | eo quod] quod
quod (sic) esset eum a. c. | assiduus] assiduum a. c. | ab eo] add. || 2. ideo] et ideo
a. c. || 3. de eadem] add. | Meletianorum admodum] deformant (ut uid.) (**** add.)
ea de re mutilant et **** imperfecte referunt vel potius **** (Meletianorum add.)
tantum (ut uid.) corrupte (tamen add.) referunt a. c. | ea] add. | in paucitate] (tantum
add.) in paucitate a. c. : in paucitate ** a. c. | in obscuritate] obscuritate a. c. || 4. vero
in qua] tamen vero in a. c. | ea] add.
Historia Eclesistica 551
descendiendo a cuestiones particulares, afirman que el regreso de
Atanasio estuvo limpio de asesinatos y crceles, y que los eusebia-
nos le haban atribuido a Atanasio el asesinato de gente que haba
sido condenada por los jueces, y ello antes de que Atanasio llegase
a Egipto, y que esto lo reconocan los eusebianos en sus cartas acu-
sadoras. (3) Pero aqu me parece que echo en falta buena fe en los
egipcios. (4) En efecto, los eusebianos pudieron, en su enumeracin
de todos los males que haba acarreado la restitucin de Atanasio,
contar tambin lo que haba perpetrado la faccin y el afn de sus
adeptos al anunciarse su llegada o recibirse cartas de los restableci-
dos. (5) Pero no puede encajar que acusaran expresamente de estos
hechos al propio Atanasio y que sin embargo reconociesen en la
misma carta que esto se haba perpetrado en los tribunales antes de
la llegada de Atanasio.
167. (1) Despus los egipcios, en su afirmacin de que Atanasio
era perseguido slo por causa de su fe, dicen que los eusebianos,
antes del Concilio de Nicea, volcaron en l su clera porque estaba
siempre junto a Alejandro y ste lo apreciaba; (2) que luego su odio
creci enormemente por lo que se llev a cabo en ese concilio, y por
esa razn desde que fue hecho obispo le tendieron asechanzas.
(3) Entonces, hablando de su ordenacin, refieren la objecin de
los melecianos sobre la misma, pero de manera corrupta, como si
hubiese consistido sta en el escaso nmero de ordenantes y en la
oscuridad del lugar donde fue ordenado, y no en la violencia ejer-
cida contra los ordenantes. (4) Esta violencia, en la que consiste de
verdad la objecin, s que la reconocen, pero como si redundase en
552 Historia Ecclesiastica
laudem cessisset. (5) Dicunt enim omnem multitudinem omnemque
populum catholicae Ecclesiae in unum coactum, quasi in speciem
unius corporis et animae clamoribus vociferationibusque postulasse
Athanasium Ecclesiae episcopum dari, idque publicis votis a Christo
expetisse, et ordinatores ut facerent per multos dies et noctes
jurejurando obtestatos fuisse, cum interea nec ipsi ab Ecclesia
discederent neque ordinatoribus discedendi facultatem permitterent.
(6) Atque hoc, aiunt, nostrum est totiusque civitatis et universae
/ provinciae testimonium.
(7) Hoc modo veram objectionem, cui respondere non possent,
dissimulant et fuco obducunt. (8) Certe enim objectio in hoc consistit,
quod cum episcopus ab universo populo ordinari deberet,
ax
solis
exceptis qui criminis alicujus convicti et nominatim excommunicati
fuerant, qui certe non multi esse possent, ad electionem Athanasii
concurrit tantum pars aliqua populi quae cum eo faciebat, caeteris
exclusis; (9) deinde, cum penes ordinatores esse deberet electum vel
probare vel rejicere, haec pars populi una cum Athanasio ecclesiam
ubi episcopi aliqui collecti erant occupans, foras clausit ac clausas
tenuit per plures dies, donec tandem perpetuis clamoribus flexerit
et compulerit plurimum reluctantes episcopos ut ordinarent
Athanasium, idque contra juramentum quoddam quo se paulo ante
obstrinxerant, uti tradunt nonnulli. (10) Hanc fuisse veram
objectionem lector quivis candidus ex ipsis Aegyptiorum verbis
facile collegerit.
[f. 139r]
ax
Hujus rei exemplum habetis in electione Ambrosii, qui {...}.
Yah. 19
166. 171. Cf. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
167. 5. omnemque populum] add. || 6. hoc] add. || 7. cui] et a. c. ut uid. || 8. episco-
pus] elec a. c. | ab universo ordinari deberet] ordinandus esset ab universo popu-
lo a. c. | ad electionem Athanasii] Athanasius ordinandus (esset add.) a. c. | aliqua]
add. || 9. esse deberet] esset a. c. | vel probare] probare a. c. | una cum Athanasio
uti tradunt nonnulli] vociferationibus et exclamationibus coegit (**** add.) eos in
ecclesia per plures dies plurimum r** conclusos (donec tandem vociferationibus et
exclamationibus efficeret ut Athanasius ordinaretur add.) Athanasius (Athanasium
a. c.) tandem ordinare idque contra juramentum quoddam ut aliqui scribunt ordi-
natorum uti a. c. | occupans] occupan**s a. c. | flexerit] effe a. c. | episcopos] ordi-
natorum a. c. | ordinarent Athanasium] Athanasium ordinarent a. c. || 10. hanc
fuisse facile collegerit] add.
Historia Eclesistica 553
alabanza de Atanasio. (5) En efecto, dicen que toda la multitud y
todo el pueblo de la Iglesia catlica reunido en uno solo, como si de
un solo cuerpo y alma se tratase, pidi con gritos y vociferaciones
que se nombrase a Atanasio obispo de la Iglesia, y le pidieron eso
mismo a Cristo con votos pblicos, y exigan con juramento a los
ordenantes que lo hiciesen durante muchos das y noches, mientras
que entre tanto ni ellos mismos se marchaban de la iglesia ni dejaban
marcharse a los ordenantes. (6) Y esto, dicen, es nuestro testimo-
nio y el de toda la ciudad y la totalidad de la provincia.
(7) De esta forma disimulan la verdadera objecin, a la que no
podan responder, y la ocultan con humo. (8) En efecto, la objecin
consisti sin duda en que, mientras que un obispo deba ser orde-
nado por todo el pueblo,
ax
a excepcin slo de quienes eran convic-
tos de algn crimen y haban sido excomulgados personalmente,
que sin duda no podan ser muchos, sin embargo en la eleccin de
Atanasio convino slo una cierta parte del pueblo que colaboraba
con l, excluidos los restantes; (9) y luego, cuando deba depender
de los ordenantes aprobar o rechazar al elegido, esta parte del pue-
blo, ocupando junto con Atanasio la iglesia donde se haban reunido
algunos obispos, cerraron las puertas durante varios das hasta que
finalmente, con el gritero constante, dobleg y empuj a los obis-
pos, que se oponan en grado sumo, a que ordenasen a Atanasio, y
ello en contra de cierto juramento con el que un poco antes se haban
obligado, segn transmiten algunos. (10) Que sta fue la verdadera
objecin cualquier lector imparcial lo deducir fcilmente de las pro-
pias palabras de los egipcios.
142
ax
Un ejemplo de esto lo tenis en la eleccin de Ambrosio, quien {...}.
142
142
Segn la tradicin Ambrosio fue elegido de forma unnime por el pueblo de
Miln, pese a que ste se encontraba dividido entre arrianos y catlicos y Am-
brosio era slo un catecmeno.
554 Historia Ecclesiastica
168. (1) Ex occasione hujus objectionis Aegyptii proximo loco
reprehendunt Eusebium quod is de sede in sedem transierat, cum
tamen hoc non raro fieret in Oriente. (2) Sic enim Eustathius traslatus
est a Concilio Nicaeno de sede Beroensi in Antiochensem, et
Gregorius Nazianzenus de Nazianzo venit Constantinopolim et in
ea sede per ipsum episcopum Alexandrinum confirmatus est.
(3) Commemorant praeterea Aegyptii superiorem Eusebii et
Theogonii depositionem ob communionem cum Arianis. (4) Deinde
ad ordinationem Athanasii reversi haec scribunt: (5) Praesentibus
accusationibus, inquiunt, similia sunt quae tunc finxere Eusebiani:
fuisse scilicet in Athanasii introitu seditiones, luctus, populorumque
lamentationes indigne ferentium illius creationem. (6) Nihil enim
horum contigit, sed omnia contraria, gaudia scilicet, animorumque
alacritates et populorum desiderio videndi hominis accursus. (7)
Ubique per Ecclesias laetitiae et gratulationes ad Dominum. (8) Et
similiter paulo ante dicunt: Omnem multitudinem omnemque /
populum catholicae Ecclesiae in unum collectum clamoribus
postulasse ut Athanasius ordinaretur.
(9) Quis non stuperet haec legens et conferens cum perpetuis
dissidiis Aegyptiorum? / (10) Potuitne urbs Alexandrinorum
studium diversarum sententiarum in pectore fovere, et tamen
dissentionis minister praecipuus ex una parte sine luctu alterius in
episcopatum promoveri? (11) Potuit diaconus in istum gradum
promoveri contra canonem apostolicum istius Ecclesiae et tamen
non probi omnes dolere violationem canonis, nec ipsi duodecim
presbyteri, ex quorum numero episcopus eligendus erat, violationem
[f. 140r]
[f. 139v]
Yah. 19
166. 171. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
168. 1. proximo loco] vicissim a. c. | transierat] pergeret a. c. : perrexerat a. c. || 2.
Antiochensem] Anti a. c. ut uid. || 2-3. et in ea et Theogonii] Eusebio praeterea et
Philo Theogonio objiciunt praeterea **** Aegyptii **** **** **** superiorem a. c. || 3.
praeterea] scripsi : praetera leg. || 4. scribunt] scribunt. Contra Athanasium episco-
pum inquiunt mendacia fingere non reformidant Eusebiani, * hisce prorsus similia
quae a. c. || 5. accusationibus] mendaciis a. c. | lamentationes] acclamationes a. c.
|| 8. dicunt] dicebant a. c. || 9. stuperet] stupeat a. c. | stuperet haec legens] haec
legens stuperet a. c. || 10. alterius] alterius eligi* a. c. || 11. potuit] potuitne a. c. |
apostolicum] add. | et tamen non] et tamen presbyteri duodecim ex quorum nume-
ro episcopus erat eligendus non dolere **** vim (ut uid.) illatam abrogationem pri-
vilegii ** probi omnes violationem canonis a. c.
Historia Eclesistica 555
168. (1) Con ocasin de esta objecin los egipcios censuran a con-
tinuacin a Eusebio por haber ido de sede en sede, cuando esto no
raramente se haca en Oriente. (2) En efecto, as fue trasladado Eus-
tacio por el Concilio de Nicea de la sede de Berea a la de Antioqua,
y Gregorio Nacianceno lleg de la de Nacianzo a la de Constan-
tinopla y fue confirmado en esa sede por el propio obispo alejan-
drino.
(3) Recuerdan adems los egipcios la anterior deposicin de Eu-
sebio y Teogonio por su comunin con los arrianos. (4) Luego, vol-
viendo a la ordenacin de Atanasio, escriben lo siguiente: (5) A las
presentes acusaciones, dicen, son semejantes las que se inventaron
entonces los eusebianos: a saber, que hubo con la entrada de Atana-
sio sediciones, duelos, lamentos de la gente que llevaba a mal su
nombramiento. (6) En efecto, no ocurri nada de esto, sino todo lo
contrario, a saber, expresiones de gozo y alegra de las almas, y
deseo de la gente de ver la llegada del hombre. (7) Por todas las
Iglesias, alegra y gracias al Seor. (8) Y de semejante manera dicen
poco antes: Toda la multitud y todo el pueblo de la Iglesia catlica,
reunido en uno solo, pidieron con clamores que se nombrase a Ata-
nasio.
(9) Quin no se quedara boquiabierto al leer esto y compararlo
con las continuas discordias de los egipcios? (10) Es que pudo la
ciudad de los alejandrinos alimentar en su interior el afn por pare-
ceres diversos y sin embargo el principal ministro de la disensin
pudo ser promovido al obispado por una parte sin el duelo de la
otra? (11) Pudo ser promovido a tal grado un dicono en contra del
canon apostlico de esa Iglesia y sin embargo que todos los hombres
de bien no se quejasen de la violacin del canon, y que ni siquiera
los propios doce presbteros de cuyo nmero haba que elegir al
556 Historia Ecclesiastica
privilegii? (12) Potuit puer ordinari vixdum viginti quinque annos
natus, idque factione tumultuantis populi, reluctantibus plurimum
ordinatoribus, et tamen nemo probus inveniri qui facinus doleret,
nemo prorsus ejusdem sententiae cum ordinatoribus? (13) Imo
vero non tantum ordinatores diu reluctati, sed et alii quamplurimi
Athanasium aversati sunt eumque ut sedis invasorem
excommunicarunt, et facta est inde dissentio gravis, quae sedari non
posset antequam imperator ipse episcopos utriusque partis evocaret
et tam donis et muneribus deliniret quam verborum lenociniis.
(14) Eusebianis igitur haec objicientibus, audi quam probe
respondent Aegyptii: / exclusis de catholica Ecclesia quotquot
Athanasium vel ob calumnias Ario illatas vel ob violentam electionem
et scelera aversati sunt, propriam tantum factionem vocant Ecclesiam
universam, et quia horum nemo Athanasium aversatus esset,
Eusebianos reprehendunt ut falsos accusatores, quasi hi dixissent illos
ipsos qui per vim effecerant ut Athanasius ordinaretur ordinationem
ejus luxisse. (15) Et quamvis ex hac ordinatione tanta per totam
Aegyptum consecuta fuerint dissidia, ut Constantinus ipse rem minime
negligendam putarit, hi tamen, quia multi anni jam elapsi fuerant et
Ecclesiae occidentales ad quas mittebant hanc epistolam longinquae
erant et res Aegyptiorum minime callebant, omnem illam contentionem
alto involvunt silentio deque ordinatione Athanasii loquuntur quasi
tranquillissima et Christianis omnibus gratissima fuisset. (16) Ex his
viderit lector quanta fides in caeteris debeatur huic synodo.
[f. 140r]
Yah. 19
166. 171. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
168. 12. natus idque] natus et a. c. | nemo] nemo inveniri ejusdem sententiae cum
ordinatoribus a. c. | doleret] scripsi : dolerent leg. || 13. imo] imo alii a. c. | tantum
ordinatores diu reluctati sed] ordinatores tantum sed a. c. | diu] diu plurim a. c. |
aversati] aversati* a. c. | sunt] sunt ** a. c. | quae] ita ut a. c. | deliniret] * a. c. || 14.
Eusebianis] audi igitur a. c. | exclusis] sed his exclusis a. c. | quotquot] istis quot-
quot a. c. | et scelera] aut scelera a. c. | ipsos] ipsos ordinationem a. c. | ordinatio-
nem ejus] eandem ejusdem ordinationem a. c. | luxisse] lux*isse a. c. || 15. ipse rem
putarit] episcopos litigantes se vocaret contentionis se judicem praeberet ac (et
a. c.) donis muneribus placaret a. c. | ad quas] ad a. c. : aliaeque a. c. | omnem illam]
tam tam illa a. c. | contentionem] contention a. c. : disputationem a. c. | alto invol-
vunt silentio] silunt a. c. | silentio] silentio quasi a. c. | loquuntur] locuti sunt a. c. |
Christianis] *** a. c.
Historia Eclesistica 557
obispo se quejasen de la violacin de su privilegio? (12) Pudo or-
denarse un muchacho de apenas veinticinco aos, y ello merced a
la faccin tumultuosa del pueblo, con la fuerte resistencia de los
ordenantes, y sin embargo que no se encontrara a ninguna persona
de bien que lamentase la fechora, absolutamente nadie del mismo
parecer que los ordenantes? (13) Es ms, no slo los ordenantes se
resistieron largo tiempo, sino que incluso otros muchos atanasianos
se apartaron de l y lo excomulgaron como invasor de la sede, y se
origin de ello una grave disensin que no pudo calmarse hasta que
el propio emperador llam ante s a los obispos de ambos partidos
y los aplac tanto con regalos y obsequios como con palabras de
adulacin.
(14) Escucha, pues, con qu honradez responden los egipcios a
estas objeciones de los eusebianos: excluyendo de la Iglesia catlica
a cuantos se apartaron de Atanasio o bien por las calumnias lanza-
das contra Arrio o bien por la violenta eleccin y por sus crmenes,
slo a su propia faccin la llaman la totalidad de la Iglesia, y dado
que de stos nadie se haba apartado de Atanasio, censuran a los
eusebianos como falsos acusadores, como si stos hubieran dicho
que ellos mismos, los que haban hecho uso de la fuerza para que
Atanasio fuera ordenado, se haban dolido de su ordenacin. (15) Y
aunque de esta ordenacin se haban seguido por Egipto discordias
tan grandes que el propio Constantino consider que no haba que
descuidar el asunto, sin embargo stos, dado que haban pasado ya
muchos aos y las Iglesias occidentales a las que enviaban esta eps-
tola estaban muy lejos y no tenan ni idea de la situacin de los
egipcios, envuelven aquella contienda en un profundo silencio y
hablan de la ordenacin de Atanasio como si hubiera sido la ms
apacible y la ms grata para todos los cristianos. (16) De aqu ver
el lector cunto crdito se le debe en lo dems a este snodo.
558 Historia Ecclesiastica
169. (1) Posthaec ad Concilium Tyri transeunt Aegyptii et
imprimis hoc reprehendunt, quod Eusebius, Georgius aliique patres
de aliis atque aliis criminibus notam censuramque ab Aegyptiis
passi sunt, quodque comes cum militibus praesidebat in concilio et
loquendi, id est cavillandi et rixandi, libertatem tollebat. (2) Sed
seipsos potius culpare debuerint, qui per invictam petulantiam et
rixandi tumultuandique studium jam ante se infames reddiderant
apud orientales, ita ut hi necessitate quadam / compulsi fuerint
modestiae inspectatorem ab imperatore postulare.
170. (1) Deinde de Arsenio verba facientes dicunt hunc in vivis
esse et communionem illorum expetere, neque aliae expectare
testimonia quod viveret, sed ipsum hoc confessum esse, propriis
literis ad Athanasium scribendo. (2) Deinde quamvis ex his pateat
eos nec vidisse Arsenium neque aliud habuisse argumentum praeter
literas ejus quod viveret, affirmant tamen Arsenium sub omnium
oculos productum esse vivum et aperte calumnias Eusebianorum
reprehendentem, per literas scilicet quae sub omnium oculos
productae erant. (3) Imo vi harum literarum addunt Arsenium, quo
tempore imperator causam primum judicabat et deinceps, inter se
extitisse: vi, inquam, harum literarum, nam si revera nossent ubinam
gentium esset, evocassent eum et vivum ostentassent, jam vero e
contra scribunt quod Arsenius ,
nobiscum communione conjungi exoptat, et literas citando in
quibus hoc exoptabat addunt eum
, non alia expectare testimonia quod in vivis esset.
[f. 141r]
Yah. 19
166. 171. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
169. 1. posthaec] posthaec ad** a. c. | Tyri] ** a. c. | imprimis] add. | quod] quod
Dionysius comes in co p** cum militibus in eo praesidebat a. c. | aliique] caeterique
a. c. | patres] add. | concilio] consilio a. c. | id est cavillandi et rixandi] add. | tolle-
bat] Epi ****bat a. c. || 2. seipsos] sed a. c. | jam ante] quod jam ante a. c. | reddide-
rant] scripsi : reddierant leg. || 170. 1. deinde] deinde **** a. c. | neque] et a. c. || 2.
literas] ill epistolam ej a. c. | per literas] quasi a. c. || 3. vi] virt a. c. | addunt] ad-
dunt postea a. c. | judicabat] ** a. c. | extitisse] **** **** **** a. c. | harum] i* a. c. |
revera] add. | nossent] nosset a. c. | e contra] e* contra a. c. | expectare] add.
Historia Eclesistica 559
169. (1) Despus pasan los egipcios al Concilio de Tiro y en pri-
mer lugar censuran esto: que Eusebio, Jorge y otros padres haban
sufrido la marca y la censura por tales y tales acusaciones de los
egipcios, as como que un oficial con soldados presida el concilio y
les quitaba la libertad de hablar, es decir, de decir infundios y reir.
(2) Pero ms bien habran debido culparse a s mismos, que por su
invencible arrogancia y su afn de rias y tumultos ya antes se ha-
ban hecho infames ante los orientales, de tal forma que stos se
vieron empujados como por cierta necesidad a solicitar del empe-
rador un inspector de la moderacin.
170. (1) Luego, hablando de Arsenio, dicen que ste se encuen-
tra entre los vivos y que desea su comunin, y que no espera otros
testimonios de que est vivo, sino que l mismo lo confiesa escri-
bindole a Atanasio de puo y letra. (2) Luego, aunque quede cla-
ro por eso que ellos ni haban visto a Arsenio ni tenan otro argu-
mento de que viva aparte de su carta, afirman sin embargo que
Arsenio fue trado ante los ojos de todos vivo y censurando abier-
tamente las calumnias de los eusebianos: a saber, mediante la car-
ta que se haba trado ante los ojos de todos. (3) Es ms, en virtud
de esta carta aaden que Arsenio haba estado entre ellos en el
tiempo en que el emperador juzg por primera vez la causa y des-
pus; en virtud, digo, de esta carta, pues si realmente hubiesen
sabido en qu lugar estaba lo habran llamado y lo habran mos-
trado vivo, pero en cambio escriben que Arsenio
, desea unirse en comunin a nosotros, y al citar la
carta en la que deseaba eso aaden que
, no espera otros testimonios de que est
560 Historia Ecclesiastica
(4) Quae utique neutiquam dixissent si Arsenius votum
communicandi cum eis explevisset unquam, vel alio quovis praeter
literas istas indicio se vivere demonstrasset. (5) Imo literas quas
Eusebiani ut fictas dudum improbaverant neutiquam citassent in
testimonium quod Arsenius viveret, sed e contra, si nossent ubinam
gentium Arsenius esset, vindicassent literas istas a cavillationibus
Eusebianorum evocando Arsenium et ostentando. (6) Hoc enim
factu facilius fuisset quam octoginta episcopos congregare, et hoc
unico Athanasium plane vindicassent et confusis Eusebianis liti
finem imposuissent. (7) Sed tantum abfuit ut hoc facerent, ut e
contra, postulantibus ut Arsenius, quem in vivis esse toties jactabant,
in medium tandem produceretur, / respondent Arsenium non alia
expectare testimonia praeter literas quibus id pridem indicaverat
Athanasio. (8) Perspicuus enim verborum istorum scopus est ut
lectores docerentur non alia petere testimonia vel defectu aliorum
fluctuare, sed literis istis tanquam sufficienti testimonio acquiescere.
(9) Hinc igitur viderit iterum lector quali cum studio hi Aegyptii
Athanasium defenderint: etenim si causam Athanasii non
quomodocumque defendendam, sed cum judicio et aequitate
discutiendam suscepissent, {...}.
171. (1) Proximo loco Aegyptii, describentes quomodo Athanasius
Tyro fugiens postulavit ab imperatore ut ipse causam audiret, dicunt
quod Eusebiani, ubi Constantinopolim venissent, nihil inter
accusandum de objectis Tyri criminibus meminere, sed frumentum
ab Athanasio navesque detentas calumniati sunt, eumque gloriatum
esse dixere quod frumenti deportationem ex Alexandria Constan-
[f. 142r]
Yah. 19
166. 171. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
169. 4. dixissent] dixissent si ** neque epistolam ab Eusebianis repudiatam ** om-
nino citassent si * a. c. | explevisset] scripsi : explevissent leg. | vel] vel ill* ips* aliud
quod vis quod praet a. c. | literas] literas ab a. c. || 170. 5. improbaverant] **** a. c. |
in testimonium e contra] sed Arsenium ipsum a. c. | Arsenius] add. | vindicassent
et ostentando] evocassent (eum add.) et **** omnibus ostentassent omni vind a. c.
| Eusebianorum] Eusebianorum et a. c. || 6. plane] satis a. c. || 7. sed] imo a. c. |
Arsenius... produceretur] Arsenium... producerent a. c. | testimonia] testimonia
quod * in vivis esset a. c. | indicaverat] perscri a. c. || 8. perspicuus] perspicuum
a. c. | lectores] ab iisdem a. c. | petere aliorum] (expectare add.) testimonia expec-
tare sed literis istis acquiescere vel defectu aliorum a. c. || 9. etenim si] etenim si
Arsenium hi a. c. | discutiendam] dijudic a. c. || 171. 1. Aegyptii] describ a. c.
Historia Eclesistica 561
entre los vivos. (4) Y sin duda eso no lo habran dicho en ningn
caso si Arsenio hubiese cumplido alguna vez el voto de comunin
con ellos, o bien hubiera demostrado que estaba vivo con algn
indicio cualquiera adems de esa carta. (5) Es ms, en modo algu-
no habran citado como testimonio de que Arsenio estaba vivo la
carta que los eusebianos ya haca tiempo que haban probado que
era falsa, sino que por el contrario, si hubieran sabido en qu lugar
estaba Arsenio, habran reivindicado esa carta de los infundios de
los eusebianos llamando y mostrando a Arsenio. (6) En efecto, esto
hubiera sido ms fcil de hacer que reunir a ochenta obispos y
defender a Atanasio, y con este nico argumento habran confun-
dido a los eusebianos y puesto fin a la disputa. (7) Pero tan lejos
estuvieron de hacer eso, que al contrario, cuando les pedan que
trajesen de una vez a Arsenio, que tantas veces decan que estaba
entre los vivos, responden que Arsenio no espera otros testimo-
nios ms que la carta por la que ya antes se lo haba indicado a
Atanasio. (8) En efecto, la evidente finalidad de esas palabras es
instruir a los lectores para que no pidan otros testimonios o duden
por la falta de otros, sino que se apacigen con esa carta como si
fuera testimonio suficiente. (9) A partir de ah habr visto de nuevo
el lector con qu afn estos egipcios defendieron a Atanasio: y en
efecto, si se hubiesen propuesto no defender de cualquier forma la
causa de Atanasio sino discutirla con juicio y equidad, {...}.
143
171. (1) A continuacin los egipcios, al describir cmo Atanasio,
tras huir de Tiro, pidi al emperador que l mismo escuchase su
causa, dicen que los eusebianos, cuando hubieron llegado a Cons-
tantinopla, en el transcurso de su acusacin no hicieron mencin
alguna de las acusaciones formuladas en Tiro, sino que dijeron la
calumnia de que Atanasio mantena detenidas naves y trigo y se
gloriaba de ser capaz de impedir el transporte de trigo de Alejandra
143
Cf. apartado 4.2.4, 42, del estudio introductorio.
562 Historia Ecclesiastica
tinopolim impedire / posset. (2) At quisquam mortalium crediderit
Constantinum irato animo patres Tyrios ad se vocasse ut rationem
gestorum redderent et concilium insuper indixisse Constantinopoli
ut ipse denuo causam Athanasii audiret ac inter hunc et patres
Tyrios judicaret, et tamen ubi concilium novum convenit ac de
Tyriis patribus aliqui advenere qui rationem gestorum redderent,
ne verbum quidem de gestis istis exegisse sed audita nova quadam
et prorsus ridicula accusatione, Athanasium sine ulteriori rerum
examinatione protinus in exilium misisse? (3) Neque Eusebiani tam
stolidi erant ut accusationem tam ridiculam confingerent, neque
imperator tam animo imbecilli ut vel isti accusationi acquiesceret
vel gesta Tyria post tantos apparatus praetermitteret. (4) Sed
Aegyptii potius haec finxere quibus imperatoris judicium eludere
et simul Eusebianos tergiversationis et fictae accusationis insimulare
possent. (5) Audiamus enim quid Sardicensis orientalium Synodus
hac de re scribit: (6) In Athanasium, inquiunt, dignam pro
criminibus sententiam dicunt [patres], propter quod Tyro fugiens
imperatorem appellat. (7) Audit etiam imperator, quique
interrogatione habita omnia ejus flagitia recognoscens, sua illum
sententia in exilium deportavit. (8) Hoc testimonium verum esse
non tantum auctoritas patrum sed et ipsa rei ratio confirmat. (9)
Qualis vero fuerit accusatio de frumento non facile est statuere. (10)
Nam probabile est aliqualem fuisse, sed Aegyptios corrupta relatione
ridiculam reddidisse, quo falsa videretur.
[f. 143r]
Yah. 19
166. 171. Ath. Al. Apol. sec. 3-19
171. 2. patres Tyrios] Eusebianos a. c. | concilium] con a. c. | Constantinopoli] add.
| Athanasii audiret] audiret Athanasii a. c. | ac
1
] et a. c. | concilium] concilium a. c.
| ac
2
] et a. c. ut uid. || 3. accusationi] add. | gesta] in**** a. c. | praetermitteret] non
inquireret a. c. || 4. haec finxere] add. | eludere] *** a. c. : eluderent a. c. | Eusebia-
nos] ter a. c. | fictae] falsae a. c. || 8. non tantum auctoritas rei ratio] ipsa rei ratio
praeter actoritatem (sic) tot tot (sic) patrum istorum a. c. | ipsa] per ipsa a. c.
Historia Eclesistica 563
a Constantinopla. (2) Pero quin de los mortales iba a creer que
Constantino, encolerizado, llam a los padres de Tiro para que le
dieran cuenta de lo llevado a cabo, y fij adems un concilio en
Constantinopla para escuchar l mismo otra vez la causa de Atana-
sio y juzgar entre ste y los padres de Tiro, y sin embargo cuando
se reuni el nuevo concilio y llegaron algunos de los padres de Tiro
para darle cuenta de lo llevado a cabo, no les exigi ni una sola
palabra de esos sucesos, sino que, tras escuchar una acusacin nue-
va y completamente ridcula, mand a Atanasio al exilio directamen-
te, sin un posterior examen de los hechos? (3) Ni los eusebianos eran
tan tontos como para inventarse una acusacin tan ridcula, ni el
emperador tena un nimo tan simple como para tomarse con calma
esa acusacin o bien pasar por alto lo que se haba llevado a cabo
en Tiro despus de tanto aparato. (4) Pero, ms probablemente, los
egipcios se inventaron esto para eludir el juicio del emperador y al
mismo tiempo acusar falsamente a los eusebianos de tergiversacin
y acusacin en falso. (5) En efecto, escuchemos qu escribe de este
asunto el Concilio de Srdica de los orientales: (6) Contra Atana-
sio, dicen, dictan [los padres] una sentencia acorde con las acusa-
ciones, por lo que, huyendo de Tiro, apela al emperador. (7) Lo es-
cucha tambin el emperador, y ste, tras interrogarlo, reconoci
todos sus crmenes y lo mand al exilio con su propia sentencia.
(8) Que este testimonio es cierto lo confirma no slo la autoridad de
los padres sino tambin la propia lgica de lo ocurrido. (9) Por su
parte, no es fcil establecer de qu tipo fue la acusacin sobre el
trigo. (10) Pues es probable que hubiese alguna, pero que los egip-
cios, refirindola de forma corrupta, la volvieran ridcula para que
pareciese falsa.
Apndices al texto latino
partes suprimidas
Appendix I
[Yah. 19, ff. 16r-21r; cf. 30. 1 - 53. 10]
(1) Dicta autem quae Ario in hac epistola tribuit sunt hujusmodi:
(2) Deus non semper fuit Pater, fuit tempus quando Filius non erat;
ipse extraneus, alienus et semotus est a Dei substantia; fuit ex non
extantibus; non similis est Patri secundum substantiam;
dicitur , quippe cum et ipse extiterit per proprium
Dei et per sapientiam quae in Deo est, in qua Deus tum
caetera omnia, tum eum ipsum fecit; non perfecte et exacte novit
Patrem neque eum posset perfecte videre, nam neque propriam
substantiam novit qualis sit; propter nos factus est ut ejus / tanquam
instrumenti cujusdam opera Deus nos crearet, neque extitisset
unquam nisi Deus nos creare voluisset; est natura mutabilis perinde
ac reliqua rationalia; (3) et interroganti num mutari posset sicut ipse
diabolus mutatus est, non veritus est Arius cum sociis respondere:
Certe potest. Haec Alexander de Arianis.
(4) At Arius et socii in epistolis quaquaversum missis non
asserebant haec omnia, imo aliqua asserebant his contraria. (5)
Scribebant enim Filium fuisse ante tempora et secula perfectum
Deum unigenitum immutabilem [Arii Epist. ad Euseb. apud {...}], et
licet creatum non tamen unam ex creaturis [hoc est univoce
Yah. 19
1. dicta autem 16. quamobrem suapte] del. || 2. Deus non semper fuit pater] Deus
non semper fuit pater (quia del.) filius non semper fuit proinde a. c. | ] scripsi :
leg. | ] scripsi : leg. | quippe cum et ipse
tum eum ipsum fecit] add. | ] scripsi : leg. | Patrem] qualis sit a. c. |
posset] potest a. c. | perinde] est a. c. ut vid. || 3. interroganti num] add. | posset]
potest a. c. | Arius] A*** a. c. || 4. imo] sed a. c. || 5. scribebant] agnoscebant a. c.:
scribebant a. c.
[f. 16r]
[f. 17r]
568 Historia Ecclesiastica
loquendo], sed diverso et ineffabili modo progenitum et in genere
suo singularem. [Vide Euseb. Epist. ad Alexandr. {...}] (6) Et hinc
Alexander in epistola ad Alexandrum, episcopum Byzantii, sic
conquestus est: (7) Ea porro quae apud nos perperam docuerunt
et egerunt et quorum causa a nobis sunt expulsi, nequaquam illis
confitentur, sed vel silentio ista tradunt, vel fictis sermonibus et
libellis conscriptis velantes fucum faciunt. (8) Vicissim Eusebius ad
Alexandrum scribens reprehendit eum quasi non recte exhibentem
sententiam Arii.
(9) Eorum, inquit, qui ab Ecclesia defecerunt haec sunt nomina:
Arius, Achillas, Aithales, Carpones, alter Arius, Sarmates, Euzoius,
Lucius, Julianus, Menas, Helladius, Gaius, cumque his Secundus et
Theonas, qui aliquando episcopi sunt appellati. (10) Ea vero quae
sine ulla scripturarum authoritate commenti temere effutiunt sunt
hujusmodi: / (11) Deus, inquiunt, non semper fuit Pater, sed tempus
extitit cum Deus minime esset Pater. (12) Verbum Dei non semper
fuit, sed ortum est ex non extantibus. (13) Deus enim, qui est, illum,
qui non erat, ex nihilo procreavit. (14) Proinde tempus fuit quando
non erat, quippe Filius creatura est et factura. (15) Neque vero similis
est Patri secundum substantiam neque verus ac naturalis Dei
nec vera ejusdem sapientia, sed unus est ex operibus et creaturis,
autem et sapientia, quippe cum et ipse
extiterit per proprium Dei Verbum et per sapientiam quae in Deo est,
in qua Deus tum caetera omnia, tum eum ipsum fecit. (16) Quamobrem
suapte / natura conversioni obnoxius est ac mutationi, perinde ac
reliqua rationalia. (17) Extraneum et alienum est Verbum ac semotum
a Dei substantia. (18) Invisibilis atque inenarrabilis est Filio Pater.
(19) Neque enim perfecte et exacte Filius novit Patrem, neque eum
perfecte videre potest. (20) Nam nec suam ipsius substantiam novit
filius cujusmodi sit. (21) Propter nos enim factus est ut per eum
tanquam per instrumentum Deus nos crearet. (22) Nec ipse extitisset
Yah. 19
9. aliquando] ali a. c. || 10. vero] inquit in f. 17r a. c. || 12. non extantibus] nihilo a. c.
|| 13. nihilo] eo quod non est a. c. || 15. verus ac naturalis... ] verum ac ge-
nuinum... verbum a. c. | ] scripsi : leg. | unus] unum a. c. |
] scripsi : leg. : ** a. c. | ] scripsi : leg. ||
16. rationalia] * a. c. || 21. per eum instrumentum] ejus tanquam instrumenti cu-
jusdam opera a. c.
[f. 16v]
[f. 17r]
[f. 18r]
Appendix I 569
unquam nisi Deus nos creare voluisset. (23) Et cum quidam eos
interrogasset utrum Dei Verbum mutari posset sicut mutatus est
diabolus, ipsi non veriti sunt respondere: (24) Certe potest, est enim
mutabilis naturae, genitus et mutabilis existens. (25) Haec igitur
dicentem Arium et summa cum impudentia affirmantem, nos
quidem, una cum Aegypti ac Libyae episcopis fere centum in unum
congregatis, tum ipsum, tum eos qui illi adhaeserunt anathemate
perculimus. (26) Eusebius vero eos suscepit, impietatem pietati
et veritati studens miscere mendacium. (27) Sed nequaquam
praevalebit... (28) Quis enim Joannem audiens dicentem in principio
erat Verbum, non condemnet eos qui asserunt fuit tempus cum
non esset, aut quis audiens haec verba ex Evangelio, unigenitus
Filius et per ipsum facta sunt omnia, istos non oderit affirmantes
Filium esse unum ex creaturis? (29) Enimvero quomodo potest unus
esse ex illis quae per ipsum facta sunt? (30) Quomodo postest esse
unigenitus qui juxta illorum sententiam una cum reliquis omnibus
in creaturarum ordine censetur? (31) Qua ratione ortus sit ex nihilo
cum pater dicat: eructavit cor meum Verbum bonum et alibi ex
utero ante luciferum genui te? (32) Aut quomodo substantia
dissimilis est Patri, cum sit imago perfecta et splendor Patris cumque
ipse dicat: qui vidit me vidit Patrem? (33) Quod si Filius ratio Patris
est ac sapientia, quomodo fuit tempus cum non esset? (34) Perinde
enim est ac si dicerent Deum aliquando rationis ac sapientiae
expertem fuisse. Etc.
(35) Vides hic accusationes quarum intuitu fuit quod Arius sub
initio excommunicatus erat, et merito si haec vera sunt et veritas non
simul profligata fuisset. (36) Quid enim non meretur qui formam
sanorum verborum deserit et veritatem, adjunctis sacrarum rerum
humanum captum superantium novis ac temerariis definitionibus,
in disputationem trahit et expressionibus scandalum afferentibus et
ex parte etiam blasphemis defamat et contaminat?
Yah. 19
28. Joannem] Johannem a. c. | qui asserunt] dicen a. c. || 35. vides hic 38. Alexan-
drum rescripserunt] del. : caeterum Arius cum sociis v in mg. || 35. vides hic accu-
sationes quarum] harum itaque accusationum a. c. || 36. qui formam] f* a. c.
[f. 19r]
570 Historia Ecclesiastica
(37) Caeterum qualiscumque fuerit Arii temeritas in privatis illis
disputationibus ante excommunicationem ejus habitis, doctrina
quam asseruit coram mundo paulo aliter se habuit quam hic ab
Alexandro describitur. (38) Nam ubi notitiam harum Alexandri
literarum nactus est, sive quod antea ex parte paenituerat, sive quod
jam doleret sensum ejus male representatum fuisse, ipse cum sociis
haec ad Alexandrum rescripserunt.
(39) Beato papae et episcopo nostro Alexandro presbyteri et
diaconi salutem in Domino (apud Epiphan. Haeres. 69):
(40) Fides quam a majoribus accepimus et a te didicimus,
beatissime papa, ejusmodi est. (41) Credimus unum Deum, solum
ingenitum, solum aeternum, solum principio carentem, solum
verum, solum immortalem, solum sapientem, solum bonum, solum
praepotentem, solum judicem, omnium moderatorem et
administratorem immotum et immutabilem, justum, bonum, Legis
et prophetarum ac Novi Testamenti pariter Deum, qui unigenitum
Filium ante sempiterna tempora genuit [ ], per
quem et secula et reliqua procreavit omnia. (42) Genuisse porro
dicimus reipsa, non specie tenus, ac propria voluntate subsistentem
illum talem / condidisse, ut neque converti neque mutari possit,
perfectam Dei creaturam sed non tanquam rerum creatarum
aliquam, foetum [] sed non tanquam unum e caeteris. (43)
Nec quemadmodum Valentinus asseverabat emissionem quandam
illum esse Patris foetum, aut ut Manichaeus eundem illum foetum
partem esse dixit Patri consubstantialem. (44) Neque ut Sabellius,
qui unitatem dividens Filium-Patrem [] dixit. (45) Non
item ut Hieracas lucernam a lucerna aut lampadem in duas partes
divisam. (46) Neque vero ejusmodi ut cum prius fuisset, postea sit
genitus ac denuo creatus in Filium. (47) Quemadmodum tu ipse,
beatissime papa, media in ecclesia et consessu saepenumero qui
Yah. 19
37. quam] quam deinceps a. c. || 38. rescripserunt] rescripsit a. c. || 41. judicem,
omnium moderatorem] sic interpunxi (coll. fonte) : judicem omnium, moderatorem
leg. | testamenti] pariter a. c. || 42. foetum] foetum * a. c. : facturam a. c. | caeteris]
facturis a. c. || 43. Valentinus] Valenti**nus a. c. || 44. dividens] divisit a. c.
[f. 20r]
Appendix I 571
haec assererent refutasti. (48) Sed, ut diximus, Dei voluntate ante
tempora et saecula omnia creatus est, et vitam et existentiam a Patre
accepit ac gloriam Patris coexistentis cum illo. (49) Neque enim
existimandum est Patrem, cum omnium rerum ei possessionem
traderet, sibi ipsi quod ingenita quadam in se ratione continebat
ademisse. (50) Fons enim ille omnium est.
(51) Quamobrem tres sunt substantiae []: Pater, Filius
et Spiritus Sanctus. (52) Et quidem Deus cum rerum omnium causa
sit, solus ex omnibus principii est expers. (53) Filius vero, sine
tempore genitus a Patre et ante saecula creatus ac fundatus, non erat
antequam gigneretur, sed sine tempore et ante omnia genitus solus
a solo Patre productus est []. (54) Non enim aeternus aut
coaeternus aut coingenitus est cum Patre. (55) Neque simul cum
Patre existentiam habuit, ut nonulli de his secundum aliquid
loquuntur, constituentes ingenita duo principia. (56) Verum sicut
unitas et principium omnium ante omnia Deus est. (57) Quare etiam
ipso Christo prior est, ut a te didicimus cum id media in ecclesia
praedicares. (58) Igitur quatenus a Deo ut esset consecutus est, nec
non et vitam et splendorem caeteraque quae in ipsum collata /
<sunt>, hac ratione principium illius Deus est. (59) Est enim illo
prior ac princeps, utpote Deus ipsius qui ante ipsum fuerit, a quo
etiam ille prodierit. (60) Quod si istiusmodi loquendi rationes ex
utero et a Patre exivi et venio quasi consubstantialis partem aut
emissionem cum nonnullis accipiamus, compositus erit ac divisibilis
Pater et mutabilis. (61) Imo illorum opinione corpus et, quoad in
ipsis est, quae corpori consentanea sunt, patietur expers corporis
Deus. (62) Benevalere te optamus in Domino, beatissime papa,
Arius, Ethales, Achilles, Carpones, Sarmatas, Arius presbyteri;
diaconi Euzoius, Lucius, Julius, Menas, Helladius, Caius; episcopi
Secundus Pentapolis, Theonas Africanus, Pistus.
Yah. 19
48. est] add. | vitam... a Patre accepit] ut viveret atque esset a Patre accepisse... a. c.
| coexistentis cum illo] a. c. || 49. in se ratione] ratione
a. c. || 55. simul cum Patre] cum Patre extitit a. c. | habuit] habet a. c. | nonnulli]
nonnulli* a. c. || secundum] loquuntur a. c. | aliquid] scripsi (coll. fonte) : aliqui* leg.
|| 62. Pistus] Pistus. / Praeterea in epistola ad Eusebium Nicomediensem Arius
haec scripsit a. c.
[f. 21r]
572 Historia Ecclesiastica
(63) Extat praeterea pars epistolae Eusebii Pamphili ad
Alexandrum in qua reprehendit eum ob malam representationem
sententiae Arii in epistola ejus supra memorata (apud Nic. Conc.
secund. Act. 6. et Baron. a. 318. 54). (64) Epistola sic incipit: Quanto
labore et diligentia in has literas inciderim, et dein sic pergit: (65)
Arium ejusque studiosos accusant hae litterae quod Filium ex non
ente instar unius omnium esse dixerint. (66) Illi vero epistolium
attulerunt quod ad te scripserunt, in quo fidem suam exponentes
his verbis confitentur quae sentiunt: (67) Legis, prophetarum et
Novi Testamenti Deum ante sempiterna secula sibi Filium
unigenitum generasse, per quem et secula et omnia fecit. (68)
Generasse autem non [videtur]
a
sed in veritate propriae voluntati
substituisse immutabilem et inalterabilem creaturam Dei perfectam,
veruntamen non ut unam creaturarum. (69) Tua vero epistola
accusat eos quasi dixerint quod Filius foetus tanquam unus omnium,
cum tamen hoc non dixerint sed aperte pronuncient non ut unam
creaturarum. (70) Vide ne dederis statim illis occasionem ut ea
etiam calumnientur et assumant quaecumque voluerint. (71) Iterum
accusas eos quod dixerint quod qui est non existentem genuit. (72)
Miror sane si quispiam aliter dicere poterit. (73) Nam si unus est qui
est, manifestum est quod ex eo genitum est omne quod est, estque
id post illum. (74) Si vero qui est non unus sit sed et Filius sit qui
est, quomodo eum qui est, qui est genuit? (75) Sic enim qui est duo
fuerint.
(76) Non multo post Arius pulsus est Alexandria et tunc scripsit
Eusebio Nicomediensi in hunc modum (apud Epiphan. haeres 69 et
Theod l. 1, c. 5): (77) ... Omnem adversus nos movet machinam
Alexander papa, adeo ut nos etiam velut impios urbe expulerit, quia
non assentimur ista publice praedicanti semper Deus, semper
a
Apparenter.
Yah. 19
70. assumant] assument a. c. || 76. non multo post] per hoc tempus vel a. c. | pul-
sus] ejectus a. c. || 77. Alexander] episcopus a. c. | expulerit] expulerit et a. c. ut vid.
| quia non assentimur semper filius] add. | publice] praedic a. c.
[f. 20v]
Appendix I 573
Filius... (78) Et quoniam Eusebius frater tuus, episcopus Caesareae,
et Theodotus [Laodecaeae] et Paulinus [Tyri], Athanasius [Anazarbi],
Gregorius [Beriti] et Aetius [Lyddae], omnes denique per Orientem
episcopi asserunt Deum principii omnis expertem existere ante
Filium, anathemate damnati sunt, exceptis duntaxat Philogonio
Antiochiae, Hellanico Tripoleos et Macario [Hierosolymorum],
hominibus haerecticis nec eruditis in fide, qui Filium esse dicunt
alter eructationem, alter projectionem, alter coingenitum, (79) quas
impietates ne audire quidem possumus etiamsi mille mortes nobis
minentur haeretici... (80) Nos vero quid dicamus et quid sentiamus,
/ professi sumus et nunc profitemur: (81) Filium non esse ingenitum
nec partem ingeniti ullo modo neque ex aliqua subjecta materia, sed
voluntate et consilio substitisse ante omnia tempora et secula
plenum Deum [ ] unigenitum, immutabilem, et
antequam gigneretur aut crearetur aut statueretur aut fundaretur,
non erat: ingenitus enim non erat. (82) Persecutionem patimur
propterea quod dixerimus eum esse ex non extantibus. (83) Quod
ideo diximus quia nec pars Dei est, nec ex ulla subjecta materia. (84)
Ob id exagitamur, reliqua tu nosti.
Yah. 19
78. asserunt] exceptis a. c. || 80. professi] et professi jam a. c. || 81. plenum Deum]
perfe a. c.
[f. 21r]
Appendix II
[Yah. 12, ff. 17r-18r; cf. 42. 1-6]
(1) Postquam autem qui pro receptione Arii contendebant,
Alexandrum saepius deprecati minime flectere possent, collecta
apud Bithyniam synodo (episcoporum ducentorum et quinquaginta),
a
ad omnes / ubique episcopos scripsere ut cum Arii fautoribus
tanquam recte sentientibus communicarent, darentque operam ut
Alexander cum iisdem communicaret. (2) Sed cum conatis illorum
non ex voto succederet, Alexandro nullatenus cedente, Arius legatos
mittit ad Paulinum, episcopum Tyri, et ad Eusebium Pamphili, qui
Caesariensem in Palaestina regebat Ecclesiam, et ad Patrophilum,
Scythopolitanum antistitem, petitque ut sibi una cum suis
concederetur plebem ipsis adhaerentem in Ecclesia colligere,
eundem quem prius presbyterorum obtinentibus gradum. (3) Hunc
enim morem esse Alexandriae, ut sub uno episcopo qui omnibus
praeest, presbyteri separatim ecclesias obtineant, et populum ad
illas convenire solitum colligant. (4) Illi vero una cum aliis episcopis
a
[ff. 17r/18r] Nicetas in Thesauro orthodoxae fidei, lib. 5, / cap. 4. In titulo
tamen capitis ponuntur tantum episcopi ducenti. Collectum fuit hoc conci-
lium Nicomediae Bithynae (Nicetas ib.), et numerus ducentorum et quin-
quaginta episcoporum confirmatur etiam a Philostorgio, lib. 2, c. 7, licet hic
res gestas male ordine narrans refert concilium hoc Nicomediense ad tem-
pora post Concilium Nicaenum, et cum Antiochena in qua Eustathius de-
positus est confundit.
Yah. 12
1. apud Bithyniam] in Bit a. c. || 3. ut] qui quidem a. c. || a. a Philostorgio] apud P
a. c. | narrans] referens a. c. | Nicomediense] ad a. c.
[f. 17r]
[f. 18r]
576 Historia Ecclesiastica
in Palaestina congregati, Arii petitioni subscripserunt, hortantes ut
plebem quidem colligerent sicut ante facere consueverant, Alexandro
tamen subjecti essent, ac sine intermissione ei supplicarent ut ejus
pace et comunione fruerentur. (5) Cum autem multis quoque in
Aegypto conciliis celebratis contentio nihilominus invalescens ad
ipsum usque Palatium pervenisset, imperator Constantinus... hujus
rei culpam palam Ario tribuebat et Alexandro (Sozom. l. 1, c. 15, 16),
litteras mittens ad utrumque per Hosium episcopum Cordubae,
quae Hispaniae civitas est, quem quidem imperator et amabat et
colebat plurimum (Socr. l. 1, c. 7). Litterae istae extant apud Euseb.
de vita Constant. l. 2, c. 63, et Socr. l. 1, c. 7. (6) Nos quaedam
excerpsimus quibus argumentum earum pateat.
Yah. 12
5. Ario] add. | Euseb.] Eusebium a. c.
Appendix III
[Yah. 12, f. 17r; cf. 42. 5-7]
(1) Postquam illustri contra hostes parta victoria vere
triumphassem, illud potissimum conquirere instituebam quod
omnium facile praestantissimum judicarem. (2) Sed, o praeclarissimam
et vere divinam providentiam, quale et quam lethale vulnus auribus
meis, imo vero ipsi animo inflictum fuit cum audivissem seditionem
inter vos concitatam tantum habere acerbitatis. (3) Ac mihi de
principio et causa istarum rerum accurate cogitanti, valde exilis et
neutiquam tanta cogitatione digna visa est...
(4) Inde igitur praesentis controversiae fundamentum intelligo
jactum esse, quod tu, Alexander, de loco quodam in sacris literis
scripto quaerebas, imo vero de inani quaestionis particula
sciscitabaris, quid quisque illorum sentiret, tuque, Ari, istud quod
neque initio animo complecti, etc.
Yah. 12
1. postquam] (Victor Constantinus Maximus Augustus Alexandro et Ario add.).
Cum insania quaedam intollerabilis propter temerariam (temeritatem a. c.) levita-
tem quorundam religionem a populo observatam in varias sectas discindere mo-
lientium universam Africam occuparet, hunc morbum, cum ipse levare cuperem,
nullum aliud remedium ei curando satis idoneum inveniebam quam ut quosdam
ex vestrum numero adjutores ad conciliationem hominum inter se dissentientium
mitterem, quo invidia communis totius orbis inimica, quae sacris nostris conventi-
bus adversatur, penitus restinguerentur... Nam simulac a. c. || 2. fuit] f*uit a. c. |
tantum] multo plus a. c. | acerbitatis] acerbitatis quam eas res quas ibidem ante
gestas fuisse cognovimus, adeo ut jam vestrae Ecclesiae membra ex quibus spera-
bam alii medicinam petendam fore multo majore curatione egeant a. c.
[f. 17r]
Appendix IV
[Yah. 12, ff. 20r-21r; cf. 42. 29 - 45. 6]
(1) Haec Constantinus, culpans magis Alexandrum quod de
nugis litigaret, accusans vero opinionem Arii quasi talem quam ne
animo quidem complecti debuerat.
(2) Convocat igitur Alexander Concilium episcoporum / suorum.
(3) Huic Osius intererat, et contra receptionem Arii res geritur.
(4) Revertitur itaque Hosius re infecta et Arius quidem per literas
respondet imperatori. (5) Sed Alexander ipse mox pergit
Nicomediam, ubi imperator diversabatur, et cum Hosio et episcopis
qui una cum illo erant res suas ex animo componit (Philostorgius
l. 1, c. 7 apud Photium). (6) Quod quidem eo facilius praestitit, quod
Constantinus Eusebio infensus erat propter amicitias quas Eusebius
cum Licinio, imperatore suo sed hoste Constantini, modo coluerat.
(7) In literis ad Constantinum datis Arius causam suam explicans
dixerat multitudinem et particulariter totam Libyam secum sentire,
Yah. 12
1. vero] tamen a. c. | animo] qui a. c. ut uid. || 3. intererat] intereat a. c. : intererat,
qui partes agens episcopi Romani idem sentiebat (et add. del. ut uid.) cum Alexan-
dro a. c. || 4-8. revertitur epistolam] Quare imperator videns conciliationem rei
frustra expectari, statuit pacem oppressione Arii consequendam esse. Rescripserat
jam Arius et in literis causam suam explicans dixerat multitudinem et particulari-
ter totam Libyam secum sentire, se tamen depositis istis armis, fidei suae confidere
et supplicem venire ut in Ecclesiam et officium sacerdotale restitueretur. Quare
imperator arrepta inde occasione in f. 21r a. c. || 4. per literas] respon a. c. || 6.
quod quidem modo coluerat] add. | coluerat] gesserat a. c. || 7. in literis] in literis
(igitur add.) a. c. | Constantinum] imperatorem a. c. | datis... dixerat] datis cum...
dixisset a. c.
[f. 20r]
[f. 21r]
[f. 20v]
Appendix IV 579
se tamen depositis istis armis, fidei suae confidere et supplicem
venire ut in Ecclesiam et officium sacerdotale restitueretur. (8) Haec
igitur in malum sensum vertuntur, et imperator, decreta Arii
oppressione, acrem retorquet in eum epistolam.
Yah. 12
8. igitur] add.
Appendix V
[Yah. 12, ff. 27r-34r; cf. 51. 1 - 103. 5]
(1) His peractis advenit dies ille solennis quo praesente
imperatore omnia concludenda erant. (2) Imperator itaque in
pompa maxima synodum ingressus moderatorem egit et cessare
fecit disputationes totamque synodum ad suam sententiam
pertraxit, nam hactenus a multis diversimode disputabatur. (3)
Subscribunt ergo fidei consubstantialitatis. (4) Septendecim erant
Arii fautores. (5) Et hi, exceptis Secundo et Theona, una cum
caeteris ad subscribendum adducuntur, ita tamen ut per vocem
homousii intelligerent similitudinem substantiae. (6) Neque hoc
fecerunt clanculum sed sententia coram synodo et imperatore
declarata, ut ex epistola Eusebii Pamphili [apud Theod. l. 1, c. 12]
sub finem synodi ad Caesarienses, qui ubi recensuerat Nicaenum
symbolum, sic pergit: (7) Cum haec ab illis dictata esset fidei
formula, id quod ab / illis dictum erat, ex substantia Patris et
consubstantialis, non praetermisimus absque examine. (8) Hinc
igitur variae quaestiones ortae sunt et responsiones, et quaenam
esset eorum verborum sensus accurate expendebatur. (9) Et has
quidem voces, ex substantia, fassi sunt hoc significare: Filium
quidem esse ex Patre, sed non tanquam partem ipsius Patris. (10)
Hunc sensum ut nos quoque amplecteremur aequum omnino
videbatur, cum pia doctrina praedicet, Filium ex Patre esse, non
Yah. 12
1. his peractis 7. quod ab] del. || 1. ille] * a. c. || 3. subscribunt ergo] conveniunt
ergo a. c. || 5. exceptis Secundo et Theona] add. | intelligerent] nihil a a. c. || 6.
coram] * a. c. | sub finem synodi ad Caesarienses] ad Caesarienses sub finem syno-
di a. c. || 7. fidei] add.
[f. 27v]
[f. 28r]
Appendix V 581
tamen partem esse illius substantiae. (11) Et paulo post: Nam
neque per divisionem substantiae, neque per abscissionem, neque
per quamvis passionem aut mutationem paternae naturae ac
virtutis id posse consistere, ingenitam enim Patris naturam ab his
omnibus alienam esse, verum hoc consubstantialem esse Patri nihil
aliud significare quam Filium Dei nullam cum creaturis ab ipso
factis similitudinem habere, sed solius Patris, a quo genitus est, per
omnia similem esse, nec ex alia quadam hypostasi aut substantia,
sed ex Patre esse. (12) Quod quidem cum ita expositum fuisset,
jure merito approbandum esse censuimus, quandoquidem
nonnullos ex veteribus insignes episcopos et disertos scriptores in
explicanda Patris ac Filii divinitate hoc vocabulum consubstantialis
usos esse cognovimus. (13) Atque haec dicta sunt de fide quae
Nicaeae promulgata est. (14) Cui quidem consensimus omnes non
leviter et inconsulto, sed juxta sensus allatos, qui coram ipso
religiosissimo imperatore discussi et ob rationes superius expositas
ab omnibus comprobati sunt... (15) Quin et istud priusquam
gigneretur non erat anathemate damnare haud incongruum /
duximus, eo quod apud omnes in confesso sit illum esse Filium
Dei etiam ante corporalem nativitatem. (16) Jam vero imperator
noster Deo charissimus ratiocinando adstruebat, etiam secundum
divinam ipsius generationem illum esse ante omnia saecula,
propterea quod priusquam actu gigneretur, potentia erat in Patre,
ingenita quadam ratione, cum Pater semper sit Pater.
(17) Haec Eusebius, quae hic protuli ut sentiretis imperatorem
coram concilio non exegisse ut Filius agnosceretur genitus ab
aeterno, sed primo potentia existens in Patre, deinde actu genitus,
idque non ex aliqua materia sed ex substantia Patris, existens
substantia de substantia, absque tamen aliqua divisione aut
alteratione paternae substantiae sed modo quodam mystico; et hoc
significari per vocem homousii. (18) An vero hoc fecerit imperator
ex propria sententia, vel id agendo ut Eusebius et caeteri pacis gratia
quomodocunque subscriberent, suo cuique sensu concesso, haud
Yah. 12
11. per quamvis passionem] add. | naturae ac virtutis] essentiae substantiae ** vir-
tutis a. c. || 14. expositas] memoratas a. c. || 16. propterea quod] nam a. c. || 17.
potentia existens] existens potentia a. c. | homousii] homo**usii a. c. || 18. impera-
tor] add.
[f. 29r]
582 Historia Ecclesiastica
dixerim. (19) Eusebium vero gesta fideliter retulisse nullus dubito,
siquidem in literis publicis non auderet calumniosus esse in
imperatorem, et neque Athanasius, qui has literas viderat et citaverat,
neque alius quisquam ejus temporis scriptor, quod sciam, haec ita
gesta esse negavit unquam, sed Eusebianos in sensu insincero
subscripsisse tantum conquesti sunt qui ab hoc sensu forte
recesserunt posteri, quibus iste sensus displicuit.
(20) Hac causa sic festinanter terminata, concilium se convertit
ad alia negotia ecclesiastica et constitutis viginti canonibus tandem
dissolvitur. (21) Coepit anno 20
mo
Constantini, A.C. 325,
a
18 Kal Iul.
/ 11 Kal. Iun.
b
(22) Finitum est 8 Kal. Sept. ejusdem anni. (23) Inter
caeteras constitutiones, usum uxorum clero interdixisset haec
synodus nisi Paphnutius fortiter restitisset (Socr. l. 1, c. 11).
(24) Arius itaque et quotquot subscribere recusarunt in exilium
missi sunt (Ruffin. l. 1. c. 5, Philostorg. l. 1, c. 9, Sozom. l. 1, c. 20 in
/ titulo et c. 21, Socr. l. 1, c. 8). (25) Ruffinus autem, l. 1, c. 5, et Acta
synodi dicunt undecim tantum subscripsisse, et reliquos sex exilio
multatos, ex quibus duos fuisse ex Aegyptica dioecesi, nempe
Theonam et Secundum, testantur literae Concil. Nic ad Aegypt.
apud Theod. l. 1, c. 6.
(26) Aliis etiam idem periculum imminebat, nam siquis decretis
synodi refragaretur, eum exilio damnandum esse imperator
a
Vide Baron. a 325 8.
b
Socrates ponit initium 11 Kal. Jun.
Yah. 12
19. literis publicis] literis saltem publicis a. c. | Eusebianos] eos a. c. | in sensu...
tantum] tantum in sensu... a. c. | forte] add. | posteri displicuit] add. | posteri]
posteri illi a. c. | displicuit] forte displicuit a. c. || 20. concilium] concilium postea
(et inter caetera nisi Paphnutius restitisset abrogasset nuptias cleri interdixisset
uxores clero [Socr. l. 1, c. 11] add.) a. c. || 21. 11 Kal. Jun.] add. || 23. inter caeteras
Socr. l. 1, c. 11] add. || 24. et quotquot missi sunt] cum caeteris qui nolebant
subscribere, inter quos erant duo episcopi (diacoeseos [sic] Aegypticae add.), Theo-
nas Marmoricae (sic) et Secundus Ptolemaidis, damnati sunt (epist. Concil. Nic. ad
Aegypt. apud Theod. [Soc a. c.] l. 1, c. 6) et in exililum missi sunt multati sunt (**
Philostorgi a. c.) a. c. || 25. autem] add. | nempe Theonam et Secundum] add. || 26.
aliis nam] aliis etiam qui quicquam audebant contra decretum synodi idem im-
minebat periculum, nam a. c.
[f. 30r]
Appendix V 583
pronunciavit, utpote Dei judicium convellere conantem (Sozom. l. 1,
c. 20). (27) Unde et Alexandrini aliqui paulo post exularunt, deinde
et Eusebius Nicomediae et Theogonius Nicaeae, propterea quod cum
exulibus istis communicabant, ut ex epistola Constantini ad
Nicomedienses patet, ubi haec leguntur (apud Theod. l. 1, c 20): (28)
Alexandrinos quosdam qui a nostra fide desciverant istuc abduci
praeceperam, propterea quod eorum opera ac ministerio discordiae
fax excitabatur. (29) Verum isti egregii episcopi, quos synodi clementia
ad agendam poenitentiam servaverat, non solum istos susceperunt et
apud se tuto jusserunt, sed etiam malitiae illorum socios se ac
participes adjunxerunt. (30) Quamobrem adversus ingratos istos id
agere decrevi. (31) Abreptos videlicet quam longissime deportari
jussi... (32) Siquis vero mentionem illarum pestium facere aut in
laudem eorum temere excitari praesumpserit, statim opera famuli
Dei, hoc est nostri, audacia ejus comprimetur. (33) Horum vero
duorum exilium contigit tribus mensibus post Concilium Nicaenum
exactis (Philostorg. l. 1, c. 9)
c
. (34) Quinetiam fautores Arii a singulis
civitatibus proscripti et ejecti sunt
d
, neque hoc tantum sed ad mortes
usque processit Caesaris impetus, ut ex hoc ejus edicto constat.
(35) Victor Constantinus Maximus Augustus episcopis et
plebibus.
(36) Cum malos et impios homines imitatus sit Arius eandem
cum illis poenam infamiae meretur subire. (37) Quemadmodum
ergo Porphyrius, verae pietatis inimicus, compositis adversus
Christianam religionem nefariis voluminibus dignam mercedem
retulit, ut et ipse in/famis sit apud posteros, multisque appetitus
opprobriis et impii ejus libri penitus fuerint aboliti, ita nunc placuit
c
[f. 29v] See Sozom. l. 2, c. 32.
d
. Iulius papa apud Atha-
nas., Apol. 2, pag 742.
Yah. 12
26. utpote conantem] add. || 27. exularunt] exulasse commemorantur a. c. || 33.
exactis] add. || 34. quinetiam mortes usque] quinetiam fautores Arii a singulis
civitatibus proscripti et ejecti sunt. Neque hoc tantum sed ad mortes usque in f. 29v
a. c. | ad mortes] quinetiam a. c. | Caesaris impetus] imperatoris ira a. c. || 37. pla-
cuit Arium] Arium placuit a. c. | c. see] sic
[f. 31r]
584 Historia Ecclesiastica
Arium sectoresque ejus Porphyrianos vocari, ut cujus imitati sunt
mores, ejus etiam vocabulo appellentur. (38) Praeterea siquis forte
liber ab Ario conscriptus reperiatur, flammis eum absumi
praecipimus, ut non solum prava illius doctrina funditus aboleatur
sed ne monumentum quidem ejus ullum posteritati relinquatur. (39)
Illud etiam denuncio, quod siquis librum ab Ario compositum
occultasse deprehensus sit nec eum statim oblatum igne combusserit,
mortis poenam subibit. (40) Simulatque enim in hoc facinore fuerit
deprehensus, capitali supplicio ferietur. (41) Divinitas vos servet.
(42) Multas quoque alias, inquit Sozomenes (Sozom. l. 1, c. 21),
imperator per singulas civitates direxit epistolas contra Arium et
eos qui idem cum illo sentiebant. (43) Nec mirum est sane
imperatorem tam severe et tyrannice in his rebus se gessisse, cum
ante annum integrum elapsum Crispum
e
Caesarem, filium suum
primogenitum, egregiae spei juvenem, ob falsam suspicionem
veneno sustulerit et mox propriam etiam uxorem Faustam balneo
calido interfecerit, atque alios quosdam genere proximos
f
et amicos
innumeros
g
occidi jusserit, de quibus consule Baronium a. 324 5 et
sequ., qui multitudine et evidentia testimoniorum (quae ibi nominat)
victus cogitur haec agnoscere. (44) Rejicit tamen factum ad annum
324, Chronicon Eusebii secutus, quod certo errat, forte hic ab
Hieronymo interpolatum. (45) Nam Sozomenes, l. 1, c. 5, ex legibus
a Constantino et Crispo simul editis et notas temporum nominaque
legislatorum ferentibus, expresse testatur Crispum desiisse anno
vicesimo Constantini, qui quidem annus coepit 8 Kal. Aug. A.C 425,
e
Eusebius, Artemius martyr sub Iuliano, Hieronymus, Ammianus, Oro-
sius, Aurelius Victor, Eutropius, aliique apud Baronium a. 324.
f
Gentiles apud Sozom. l. 1, c. 5.
g
Eutrop. l. 10.
Yah. 12
43. Caesarem] add. | ob falsam suspicionem] add. | balneo calido genere proxi-
mos] una cum aliis innumeris amicis quibusdam genere proximis a. c. | occidi jus-
serit] add. | et evidentia ibi nominat] testium a. c. || 44. factum] add. | certo] add.
| chronicon] chronicon interpolatum a. c. | forte hic interpolatum] et nisi fallor
interpolatum fuit a. c. || 45. Sozomenes l. 1, c. 5] Sozomenes l. 1, c. 5 expresse tes-
tatur a. c. | qui quidem] hoc est a. c.
Appendix V 585
dum Concilium Nicaenum sederet, quod et faesto vicennalium
interfuit. (46) Tradit etiam Zosimus Constantinum haec facinora
patrasse tunc cum Romam profectus esset, et Gotho/fredus ex legibus
Constantini, loca et tempora quibus dabantur ferentibus, cogitur
agnoscere Constantinum non advenisse Romam ante {...} anni {...},
proindeque rejicere facinora haec in tempora proxime post Concilium
Nicaenum, et repudiare celeberrimum illud figmentum de baptismo
Constantini, quem Romae anno 324 ex occasione horum scelerum
ad reatum ante sessionem synodi diluendum celebrari fingunt. (47)
Huic etiam tempori favet illud Baronii a. 324 27, quo docet ex
Zosimo Osium jam ex Aegypto Romam rediisse, quod sane non nisi
post Concilium Nicaenum contigisse <verisimile> est, siquidem
Osius, comitatum imperatoris secutus postquam ex Egypto rediit
Nicomediam, cum reliquo comitatu perrexit inde Nicaeam.
(48) Tam inmania vero erant haec scelera, ut Ablavius consul, vir
apud Constantinum praecipuus, disticho Palatinis foribus affixo
vocarit haec tempora Neroniana, quemadmodum Sidonius
Apollinaris, author gravissimus, refert, haec obiter locutus (Sidon.
l. 5, ep. 8): (49) Ut mihi, inquit, non figuratius Constantini domum
vitamque videatur vel pupugisse versu gemello consul Ablavius,
vel momordisse disticho tali clam Palatinis foribus appenso:
Saturni aurea saecla quis requirat?
Sunt haec gemmea, sed Neroniana,
quia scilicet praedictus Augustus iisdem ferme temporibus
extinxerat conjugem Faustam calore balnei, filium Crispum frigore
veneni. (50) Ad hoc distichon Baronius alludens (Baron. a. 324
35), dum de causa fugae Romani pontificis agit, vocat haec tempora
Yah. 12
45. dum concilium sederet] sedente concilio Nicaeno a. c. | et] * a. c. | faesto]
faest* a. c. | interfuit] interfuere a. c. ut uid. || 46. Constantinum] haec facinora a
a. c. | celeberrimum illud figmentum] figmentum illud add. | quem Romae cele-
brari fingunt] quem volunt **** Romae A. C. 324 celebratum esse (Romae A. C. 324
celebrato a. c.) quo tantorum scelerum reatum (reatus a. c. ut uid.) ante concilium
Nicaenum ablueretur a. c. | occasione] scilicet a. c. | sessionem] sessio a. c. | cele-
brari fingunt] ablui fingitur a. c. || 47. verisimile] del. : probabile a. c. | comitatum
imperatoris] curiam a. c. | postquam Nicomediam] tus concilio isti interfuerit |
cum reliquo Nicaeam] inde cum reliquo Nicaeam perrexit a. c. || 49. saecla]
sae*cla a. c.
[f. 32r]
586 Historia Ecclesiastica
infaelicissima atque ea plane quae ore domesticorum meruerunt
Neroniana vocari. (51) Quibus facile erat, inquit, fluctuantem
Constantini animum... levissimis suspicionibus in quosque optimos
agitari, adeo ut si deploratissimis hisce temporibus carissimus filius,
Caesarum primus, amantissima uxor Augusta et alii complures
necem ab irato principe subire / coacti sint, quid mirum si Romanus
pontifex fugam capessere adactus sit, vel in ea quam antea ob
furorem gentilium captasset, sese cum suis hactenus continuare?
(52) Tempora plane (ut eadem saepe repetamus quae Ablavius
testatur) Neroniana erant. (53) Haec Baronius (Baron. a. 324 17,
19, 27, 35), qui et ex Glyca (Mich. Glyc. Hist. l. 4), Zosimo (Zosim.
l. 2) et traditione gentilium apud Sozomenem (Sozom. l. 1, c. 5)
scribit imperatorem ad gentilismum fere rediisse et jam demum post
haec facinora se totum ad Christianam religionem convertisse, ubi
flamines et Sopatrum, philosophum gentilem, de expiatione
peccatorum consulens responsum tulisset non esse traditum
lustrationis modum qui tam foeda piacula posset eluere, ab Osio
vero confirmatum audivisset religionem Christianorum habere vim
abolendi quodcumque peccatum. (54) Neque sane isthaec a veritate
prorsus aliena esse videntur. (55) Nam qui auruspices de aedibus
suis fulmine tactis consuli voluit et eorum sententias ad se transferri,
quid mirum si se aliis gentium ritibus aliquando immiscuerit, et
praesertim hoc tempore, ubi deterrimus factus est, etsi forte non tam
religionis gratia quam infamiae tollendae isthaec fecerit? (56) Vir
utique nominis ac gloriae studiosissimus. (57) Et quamvis in
Christianam religionem esset propensior, tamen hactenus ita sese
erga gentilem gessit, ut de utraque bene mereri videretur tanquam
arbiter utriusque; jam vero Romae consistens concepit odium istud
implacabile in gentilem religionem quod eum mox impulit ad
detrahendas diis opes, ad fundendam novam urbem Constantino-
Yah. 12
51. animum] animum in deteriora propelli a. c. | complures] iter. leg. || 53. 19] 1*
a. c. | hist. l. 4] l. 4 hist. | et Sopatrum gentilem] add. | gentilem] gentilem * a. c. |
Christianorum] Christianam a. c. ut uid. || 55. infamiae tollendae] blandiendo po-
pulum a. c. || 56. nominis ac gloriae] dominii ac florentis reipublicae a. c. || 57. in
Christianam religionem] * erga Christianism a. c. | tanquam arbiter utriusque] tan-
quam utriusque religionis arbiter a. c. | mox] add. | diis opes] opes deorum a. c. |
ad fundendam] et fundendam a. c.
[f. 33r]
Appendix V 587
polim, quae Christiana esset, aliaque facienda quibus res gentilium
pro viribus imminueret, eas Christianorum augeret. (58) Unde
non mirum si gentiles eum hoc tempore ab eorum religione ad
Christianam se contulisse tradiderunt. (59) Causam vero hujus
tantae mutationis nemo afferet probabiliorem, quam quod princeps,
infamiae impatientissimus, videret se / apud gentiles pro tyranno
scelerato et perdito semper habitum iri, et apud solos Christianos
per doctrinam paenitentiae bene audire posse.
(60) Caeterum immania Constantini facinora quae his ansam
dederunt, siquidem mox secuta fuerint Concilium Nicaenum, non
possum non tribuere magno Dei judicio, quod imperator praetextu
religionis defendendae, gratia vero pacis quomodocunque
restituendae, veritatem subvertisset, innocentes et pios per totum
orbem oppressisset et in Deum ipsum arrogans et audacter
blasphemus extitisset, venditando decretum concilii pro sententia
Dei ipsius inspirante Spiritu Sancto patribus infusa
h
, etsi sciret se
propria authoritate effectam dedisse, quippe qui anno praecedente
oppressionem Arii publicis litteris vehementer minitatus esset et
concilium hocce in eum finem convocasset, violentiam suam hoc
fuco obducturus. (61) Sciebat enim amicos Arii metu perculsos non
libenter accessuros ad concilium et Arium a caeteris certo
condemnatum iri.
h
Vide epist. Constantini apud Socr. l. 1, c. 9.
Yah. 12
57. facienda] pro viribus facienda a. c. | eas] add. || 58. non mirum si] add. | eorum]
** a. c. || 59. infamiae] contumeliarum et imminutae famae a. c. || 60. inspirante]
e** inspirata a. c. | Spiritu Sancto] Spiritus Sancti a. c. | vehementer] vementer a. c.
|| 61. sciebat] * a. c. | amicos] fam a. c. | non] ** a. c. | libenter] **** a. c. | et Arium]
caeterosque a. c. | certo] certo a. c. ut uid.
[f. 34r]
Appendix VI
[Yah. 19, ff. 34r-35v; cf. 72. 1 - 74. 5]
(1) Alexander itaque a doctrina Eusebianorum duas confitentium
inaequales et similes substantias nondum plene recesserat, sed dum
hos fugere conatus est in Sabellianismum ex parte tantum inciderat,
et utriusque sententiae terminos contradictorios nectendo, mediam
quandam doctrinam composuerat, nomen substantiae divinis
tribuebat attributis et sic Deum unum simplicissimum distinguens
in duas substantias, earum similitudinem et nexum essentialem per
vocem o videtur intellexisse, dum Sabelliani, Samosateni
et similes, / Filium referentes ad substantiam Patris, eandem vocem
de unica utriusque substantia interpretarentur.
(2) Expositis horum sententiis, videamus jam ex altera parte quo
sensu Eusebiani subscripserint.
Yah. 19
1. inaequales et similes] add. | nondum] nond esse Patris et filii a. c. | plene] plane
a. c. | recesserat] recessisse videtur a. c. | inciderat] incidisse a. c. | composuerat]
composuisse a. c. | divinis tribuebat] tribuens divinis a. c. | tribuebat] tribuit a. c. |
et sic] add. | distinguens] add. | substantias] *** a. c. | earum] atque a. c. | Filium]
eandem vocem de unitate substantiae unica **** Patris et Filii substantia interpre-
tarentur, referentes filium ad patrem ut (attri del.) sapientiam hominis ad hominem
solemus referre a. c.
[f. 34r]
[f. 35v]
Appendix VII
[Yah. 19, f. 37r; cf. 76. 1]
(1) Expositis singulorum opinionibus, mens decretorum concilii
totius facilius eruetur. (2) Symbolum in favorem opinionis Hosii,
qui id concepit, aptatum fuisse manifestum est, hoc est ita ut Filius
sit ex substantia Patris, non ut alia substantia sed ut hujus substantiae
virtus, proprietas vel attributum, et Patri homousios, ut hominis
sapientia vel facultas cogitandi est homousios homini.
(3) Si symbolum ex mente Hosii, qui id concepit, exponendum
sit, sensus erit quod Filius sit ex substantia Patris, non ut substantia
ex substantia sed ut virtus, proprietas vel attributum ex substantia,
cujus est virtus, proprietas vel attributum, verbi gratia ut facultas
cogitandi in homine est ex substantia hominis [quodque Filius sit
Patri , ut facultas communem habens cum eo substantiam].
Et sic d...
Yah. 19
1. singulorum] omnium a. c. | mens eruetur] haud difficile erit communis senten-
tia consilii facilius eruetur. Et a. c. | totius] add. | facilius] **** a. c. || 2. symbolum]
nam cum symbolum ab Hosio compositum fuerit (certe del.) est et (clarum del.) ejus
erit a. c. : symbolum enim a. c. | in favorem opinionis] ad sententiam a. c. om. del. |
qui id concepit] auctor a. c. | fuisse] **** a. c. | aptatum] add. | virtus] add. | proprie-
tas] virtus sap a. c. | vel attributum] sapientia (facultas add.) essentialis* a. c. | homi-
nis] virtus (et add.) sapientia hominis est homousios homini a. c. | vel facultas] add.
| cogitandi] **** a. c. || 3. si symbolum] attamen Hosius a. c. | qui] qui* a. c. | subs-
tantia
1
] Patre non ut a. c. | ex substantia
3
] (oritur add.) substantiae (alicujus add.) ex
illa substantia (oriunda est del.) oriri (dicitur del.) originem dicit a. c. | substantia
3
]
illa substantia a. c. : substantia quavis a. c. | quodque] atque (et ** add.) *
intelligi significari **** igitur a. c. | Patri] con a. c. | facultas] qui (con del.) illa a. c. |
communem] hominis est consubstantialis homini homini a. c.
[f. 37r]
Appendix VIII
[Yah. 19, ff. 41r-43r; cf. 79. 6 - 84. 17]
... sententiam concederent? (1) Certe igitur non concesserunt, sed
praefatam eorum interpretationem totis viribus potius impugnarunt.
(2) Cumque Hosiani hac in parte silere cogerentur, nec aliam
interpretationem afferre possent, respondet imperator divinis
arcanisque rationibus id esse intelligendum. (3) Hoc enim
responsum demonstrat Hosianos interpretatione vocis haesisse. (4)
Istantibus igitur Eusebianis et dicentibus id neque per divisionem
substantiae, neque per abscissionem, nec per mutationem paternae
essentiae atque virtutis id posse constare, et non acquiescentibus
donec aliqua perspicua interpretatio daretur, coacti sunt tandem
Hosiani vocem de similitudine substantiarum exponere.
(5) Adde quod Alexander antea docuerat Filium non aequalem
esse Patri et ejusdem cum eo substantiae, sed minorem et
similem esse. (6) Hoc equidem solo vult inferiorem esse Patre quod
non sit ingenitus, sed hanc inaequalitatem non tantum nominis et
relationis esse confessus est, sed et naturae ipsius; quatenus scilicet
rem quae per aliud subsistit, natura sua inferiorem esse oporteat
quam res quae propria vi et natura subsistere potis est. (7) Etenim
in praefata epistola ad Alexandrum Byzantii scribit: Multum
interesse inter Patrem ingenitum et res ab illo creatas ex nihilo tam
rationales quam rationis expertes, ,
Yah. 19
1. certe igitur 16. perfecta colligitur] del. || 1. potius] add. || 4. Hosiani] add. || 5.
esse Patri] add. | cum eo] add. | esse] esse a. c. || 6. Patre] Patri a. c. | sed] attamen
a. c. | quae
1
] add. | rem] res a. c. | subsistit] subsistentiam a. c. ut uid. | oporteat]
scripsi : opoteat leg.
[f. 41r]
Appendix VIII 591
inter quae media est natura unigenita. / (8) Insuper in eadem
epistola has inaequales naturas sic praedicat similes: Dominus
dicit, ait, Ego et Pater unum sumus, non quo seipsum Patrem
renunciet, nec quo duas substantia naturas unam esse demonstret,
sed quoniam Patris Filius expressam Patris similitudinem exactissime
servat, quippe qui per omnia similitudinem ejus a natura impressam
habeat, sitque imago Patris nulla in re dissimilis et primitivi
exemplaris expressa figura. (9) Unde etiam Philippo tunc videre
cupienti Dominus abunde commonstrat. (10) Dicenti enim: Ostende
nobis Patrem, respondet: Qui vidit me vidit et Patrem, quippe
cum per purissimum et animatum speculum divinae imaginis ipse
conspiciatur Pater. (11) Quibus simile est quod dicitur in Psalmis:
In lumine tuo videbimus lumen. (12) Haec Alexander, dicta illa,
Ego et Pater unum sumus et Qui videt me videt Patrem, in
quibus scilicet posteri unitatem naturarum fundarunt, non de
unitate sed de similitudine exponens. (13) Quod singulariter
expendendum est. (14) Hanc similitudinem Alexander saepius
inculcat, de unitate vero vel aequalitate ne verbum quidem facit. (15)
Omnimodam tantum asserit similitudinem, eamque non aequalis
ad aequalem sed minoris ad majorem; nam et ex inaequalitate hanc
similitudinem in eadem epistola colligit: Est, inquit, Filius imago
Patris exactissima et in nullo discrepans, quippe liquet eum
imaginem esse plene omnia continentem, quibus maxima similitudo
declaratur, sicut ipse Dominus docuit cum ait: Pater major me
est. (16) Ita ille, quasi dicere vellet quod Filius, nisi major / homine
fuisset Deoque similis, inepte admonuisset discipulos de majoritate
Patris, proinde ex hac inaequalitatis comparatione similitudo illa
perfecta colligitur.
Yah. 19
8. insuper] has igitur duas naturas Patris et Filii (* del.) non praedicabat (eandem
esse aut add.) inter se aequales, ut fecerunt posteri, sed similes tantum licet essen-
tiali nexu conjunctos, ut patet ex eadem epistola a (* del.) a. c. | epistola] enim epis-
tola a. c. | has inaequales praedicat similes] sic insuper scribit a. c. | ait] add. |
imago Patris] Patris imago a. c. || 9. unde etiam] haec Alexander, illud ego et Pater
unum sumus in quo posteri unitatem naturarum fundarunt non de unitate sed de
similitudine exponens. Quod singulariter expendendum est a. c. || 16. inaequalita-
tis comparatione] comparatione inaequalitatis similitudo colligitur a. c.
[f. 42r]
[f. 43r]
592 Historia Ecclesiastica
(17) Alexander itaque nondum longe ab Eusebianis recesserat.
(18) Cum his professus est minoritatem et similitudinem Filii, ab his
recessit quatenus cum Sabellianis, Samosatenis et similibus docuit
Filium esse internum illum et essentialem et sapientiam
Patris. (19) Quamobrem cum Eusebiani nihil tale admitterent sed
fortiter resistentes ea quae offendiculo erant efficerent expungi, quid
mirum si Alexander cum suis ad similitudinem Filii recurrerent,
nihil amplius ab episcopis extorquere valentes? (20) Filium esse
essentialem illam sapientiam qua pater sapit, a concilio non
admittitur. (21) Super hac doctrina fundabant essentialem
connexionem Filii cum Patre, nullam aliam essentialem sapientiam
admittentes. (22) Explosa igitur hac doctrina haerent, neque
aliter exponere valent. (23) Instant Eusebiani (Socr. l. 1,
c. 8, et Euseb. ib.): Nam quoniam illud esse aiebant
quod ex alio est vel partitione vel fluxu vel eruptione..., nullo autem
ex his modo esse Filium Dei, idcirco in eam fidem se consentire non
posse asseverabant. (24) Respondet imperator non his modis sed
divinis arcanisque rationibus id esse intelligendum. (25) Non
acquiescunt Eusebiani sed claram expositionem postulant. (26)
Coguntur igitur Alexandri suffragatores vocem clare exponere, ne
defectu expositionis eadem rejiceretur, sicut aliae voces modo
rejectae fuerant. (27) Cum igitur per homousion haec duo
intelligerent, similitudinem et nexum essentialem Filii cum Patre...
Yah. 19
19. efficerent expungi] expungi fecissent a. c. | recurrerent] scripsi : recurrent leg. ||
22. ] rem a. c. || 23. instant Eusebiani] quare divinis arcanisque rationi-
bus id esse intelligendum respondet imperator. Non acquiescunt Eusebiani, sed
claram expositionem postulant a. c. || 24. respondet imperator] cogitur igitur
Alexander cum suis vocem clare exponere, ne scilicet defectu expositionis (vox del.)
eadem rejiceretur, sicut aliae quaedam voces modo explosa fuerant a. c. || 26.
Alexandri suffragatores] Hosiani a. c.
Appendix IX
[Yah. 19, ff. 55r-56r; cf. 97. 3 - 99. 4]
... delinit et sedat. (1) Conveniunt et alii nonulli ex Oriente, nam et
Eusebius Nicomediae et Theogonius Nicaeae aderant, quippe qui
causam contra Athanasium susceperunt, et depositi sunt a caeteris,
propterea quod communicaverant cum Alexandrinis quos imperator
tanquam fidei Nicaenae aversatos Nicomediae exulare jusserat. (2)
Quippe cum imperator Alexandrinos quosdam a fide Nicaena alienos
in urbibus Bithyniae exulare jusserat, propterea quod eorum ministerio
ordinatio Athanasii impugnabatur, Eusebius iste et Theogonius contra
Athanasium negotium suscipientes, illuc pergebant, cum his insuper
communicabant et iis aurem praebentes contra Athanasium negotium
susceperant, qua de causa in hac synodo depositi sunt. (3) Nam
sententia episcopali depositos fuisse Eusebius ipse et Theogonius in
epistola ad episcopos quae sequetur agnoscunt, aliud vero concilium
quo deponerentur non occurrit. (4) Litibus igitur denuo compositis et
his de gradu dejectis, reliqui episcopi donis onusti domum redeunt,
ut ex altero Eusebio supra audivistis, hos vero imperator relegat in
Gallias, mittens ad Nicomedienses epistolam cujus priorem partem
supra posui, reliquam quae ad praesens negotium spectat hic subjicio
(apud Theod. l. 1, c. 20).
(5) ... Id unum, inquit, metuo, id recogito, quod vos in
societatem criminis vocari video. (6) Per institutionem enim ac
Yah. 19
1. Nicomediae] Nicomediae aderat a. c. | quippe qui susceperunt] add. | commu-
nicaverant cum Alexandrinis] cum nonnullis communicaverant a. c. | tanquam fi-
dei Nicaenae aversatos] add. | jusserat] jusserat et cum iis conspirans conubium
coep a. c. || 2. in urbibus] in urbibus ad se abripi a. c. | eorum ministerio] hae lites
a. c. | contra Athanasium pergebant] add. | insuper] add. | communicabant et]
communicabant et aurem a. c. | qua de causa] ac a. c. || 4. denuo] add.
[f. 55r]
594 Historia Ecclesiastica
perversam Eusebii doctrinam conscientiam a veritate aversam
induistis. (7) Sed haudquaquam tarda erit curatio, si episcopo fideli
ac syncero nunc tandem accepto ad Deum oculos convertatis. (8)
Quod quidem jam in vestra est potestate et ex vestro judicio pendere
jam dudum oportuit, nisi supra memoratus Eusebius, illis tunc mire
eum adjuvantibus
a
, huc venisset et rectum ordinem disciplinae
conturbasset... (9) Quid nuper una cum Theogonio, dementiae suae
socio, admiserit, quaeso accipite. / (10) Alexandrinos quosdam qui
a nostra fide desciverant, huc abduci praeceperam, propterea quod
eorum opera ac ministerio discordiae fax excitabatur. (11) Verum
isti egregii scilicet episcopi, quos Synodi [Nicaenae] clementia ad
agendam paenitentiam servaverat, non solum istos susceperunt et
apud se tuto degere jusserunt, sed etiam malitiae illorum socios se
ac participes adjunxerunt. (12) Quamobrem adversus ingratos istos
id agere decrevi: abreptos videlicet quam longissime deportari
jussi... (13) Siquis vero mentionem illarum pestium facere aut in
laudem eorum temere excitari praesumpserit, statim opera famuli
Dei, hoc est nostri, audacia ejus comprimetur. (14) Divinitas vos
conservet, fratres dilectissimi. (15) Haec Constantinus, ex quibus
constat hos qui contra Athanasium faciebant ab imperatore pro nova
insurrectione Arianorum habitos esse. (16) Dicit enim eos qui
discordiae facem excitabant a fide Nicaena descivisse. (17) Patet
etiam Eusebium mox causam suscepisse, imperatorem vero iram
suam distulisse ubi viderat magnam vim episcoporum idem agere.
(18) Hos igitur lenitate potius sedandos esse ducit, ideoque ad se
vocat in Pannoniam, ut opinor, ubi scilicet agebat mense Februario
et Martio anni 326, et benigne tractando conciliat; dein Eusebium et
Theogonium, qui pariter advenerant, ab Athanasianis depositos,
opprimit, propterea quod communicaverant cum aliquibus qui
decreta Nicaena apertius aversarentur et eos, ut imperator insinuare
videtur, hospitio exceperant.
a
Episcopis qui contra Athanasium decertabant.
Yah. 19
8. mire] vehementer a. c. || 9. accipite] scripsi : accipete leg. || 17. distulisse] aliquam-
diu a. c. || 18. in Pannoniam anni 326] add. | pariter] simul a. c. | advenerant]
advenerant (et cum aliquibus qui decreta Nicaena apertius aversarentur add.) a. c.
| qui exceperant] add. | decreta] scripsi : decretata leg.
[f. 56r]
Appendix X
[Yah. 19, ff. 68r-69r; cf. 113. 3-8]
... episcopi Orientis. (1) Sed et aliud quoddam insperatum evenit.
(2) Imperator deserit fidem Hosianam, quam hactenus sub vocibus
Nicaenis tenuerat, et se convertit ad Eusebianos. (3) Occasionem sic
narrat Rufinus:
a
(4) Constantia, inquit, Licinio relicta, cum diem
obitura visitaretur a fratre Constantino atque ab eo blande
religioseque compellaretur, extremam dicitur ab eo gratiam
poposcisse, ut presbyterum quendam in familiaritatem reciperet et
quae sibi ab eo pro spe et salute suggererentur audiret; se quidem
jam ex hac luce discedentem nihil curare, pro fratris vero statu esse
sollicitam, ne forte pro innocentium poenis regni sui pateretur
excidium. (5) Quibus ille monitis a sorore susceptis et fidelem pro
se germanae sollicitudinem credens accomodavit aurem presbytero
et interim accersiri de exilio Arium jubet. (6) Haec Rufinus, qui et
postea addit hunc presbyterum fuisse cui Constantinus moriens
testamentum tradidit, hoc est, Eusebium Nicomediae (Philostorg.
l. 2, c. 16). (7) Et quidam tale quiddam factum fuisse verisimile est,
cum Constantia ante tempora Concilii Nicaeni Eusebiana / fuerit et
a
Ruffin. l. 1, c. 11.
Yah. 19
2. deserit] * a. c. | Hosianam] Nicaena (sic) vel potius Hosianam a. c. | hactenus]
hactenus imperator a. c. | vocibus] verbis a. c. | tenuerat] propag* a. c. | et se] se a. c.
|| 3. occasionem] cujus a. c. || 4. Constantia] cum a. c. | Licinio] scripsi : Licinia leg.:
Constant* a. c. | quendam] add. || 6. Rufinus] Rufinus (l. 1, c. 11) a. c. | hoc est] hoc
est, ut Philostorgius refert a. c. || 7. quidam tale quiddam] sic | verisimile] veresi-
mile a. c. | Constantia] Constantius a. c. | ante] * a. c. | concilii] consilii a. c. | subin-
de] add.
[f. 68r]
[f. 69r]
596 Historia Ecclesiastica
subinde Constantino carissima, atque Eusebium consanguineum
prae caeteris dilexisse videtur, sicut etiam Constantinus eum ab hoc
tempore dilexit. (8) Caeterum in eo Ruffinus et ejus sequaces errant,
quod Arium mediatione hujus presbyteri ab exilio revocatum
tradant. (9) Imperator, consultis episcopis quos circum se habebat,
primo revocavit Arium, et cunctantem acceleravit his literis.
Yah. 19
7. atque] et a. c. || 8. mediatione] iter. a. c. | ab exilio] add. || 9. consultis habebat]
add.
Appendix XI
[Yah. 19, ff. 83r-84r; cf. 120. 18]
... (Athanas. Apol. 2 p. 188). (1) Cum igitur judicium diutius declinare
non posset, res suas ut potuit componit, et quia nusquam aderant
syncerus Pinnes et syncerus Helias quos paulo ante praetenderat
comprehensos fuisse et Alexandriam deductos atque ibi confessos
Arsenium in vivis esse, defectum horum vivorum testium supplere
cogitat sequenti epistola, quam fingit a Pinne illo ad Joannem
quendam Meletianum, qui caedis Arsenii testimonium praebebat,
esse scriptam (apud Athanas. Apol. 2).
(2) Dilecto fratri Joanni Pinnes presbyter salutem.
(3) Scire te volumus Athanasium misisse in Thebaidem diaconum
suum ut omnia scrutaretur / ad Arsenium quaerendum. (4) Primum
autem obvii repertique Pecysius presbyter, Silvanus Heliae frater et
Tapenacerameus, et Paulus, monachus Hypseles, confessi sunt eum
apud nos esse. (5) Id cum rescivissemus, curavimus illum in navem
conjici ut ad partes inferiores cum monacho Helia aveheretur.
(6) Non ita diu post diaconus cum quibusdam superveniens
Arseniumque quaerens in nostras aedes irrupit, verum illum
ablegatum jam ad partes inferiores, quemadmodum dixi, non
invenerunt, me autem cum monacho Helia, qui Arsenium avexerat,
secum Alexandriam deportaverunt ducique nos obtulerunt. (7) Ibi
minime licuit inficias ire sed confessus sum eum vivere et interfectum
Yah. 19
1. cum igitur res suas] res suas igitur a. c. | componit] componit Athanasius a. c. |
aderant] aderat a. c. | syncerus... syncerus] add. | Pinnes] Pinnes ille a. c. | confes-
sos] confessos fuisse a. c. | horum] add. | qui] qui Athanasium a. c. || 5. rescivisse-
mus] scripsi (revisseremus apud fontem, gr. ) : rescivisseremus leg.
[f. 83r]
[f. 84r]
598 Historia Ecclesiastica
non esse. (8) Eadem quoque monachus qui eum avexerat fassus est.
(9) Haec ideo tibi significavi, pater, ut scires Athanasium tibi
accusandum non esse. (10) Dixerunt enim eum vivere et apud nos
in abditis haberi, resque innotuit universae Aegypto, neque celari
potest.
(11) Sequentem praeterea epistolam quasi ab Arsenio scriptam
Athanasius composuit.
Yah. 19
11. sequentem ... epistolam] cf. 112, 6-11
Appendix XII
[Yah. 19, ff. 104r-105r; cf. 139. 14]
... scelerum socii erant. (1) Hi clamabant se interesse debere
examinationi testium ut ex eis gentiles, haereticos et hostes Athanasii
rejiciendos indicarent. (2) Hos omnes rejiciendos esse clamabant,
hoc est omnes praeter suae factionis homines, / qui certe in exigua
illa pago non multi esse possent, praesertim si eos excipias qui cum
Athanasio conspirantes, vel participes erant facinoris vel amore
Athanasii metuve tacerent. (3) Hoc pacto diminuto admodum
numero testium sperabant se posse judicium evadere. (4) At in
quaestionibus de facto non erronea testium religio sed mens perfida
solummodo testimonium irritum facit. (5) Proinde clerici illi
Mareotici, cum neminem perfidiae convincerent sed tantum de
religione testium cavillarentur, ut inepti rerum perturbatores abire
jussi sunt. (6) Qui ideo graviter commoti scripto protestantur contra
acta episcoporum sex in Mareota, et aliam insuper epistolam
perscribunt ad synodum in qua conqueruntur de episcopis ad hunc
modum. (7) Ideo, inquiunt, nos summotos esse volebant, ne
subornatos ab ipsis criminatores aut de Ecclesia non esse, aut si
Yah. 19
1. haereticos] **** Arianos et a. c. || 1. rejiciendos indicarent 2. factionis homines]
rejicerent. Interim de peregrinis nullas jam neque postea querelas reperio. Mera
erat (videtur a. c. : erat a. c.) illa suspitio Aegyptiorum episcoporum ad turbandam
synodum injecta **** a. c. || 4. at] at testium a. c. | erronea testium religio] error in
religione a. c. | irritum facit] irritum facit. Gentiles et haeretici quivis, nisi suis in
personis perfidiae convicti fuerint, testes esse possent in **** causis civilibus (de
facto del.) ubi quaestio est de facto a. c. || 6. commoti] commoti per a. c. | episcopo-
rum sex in Mareota] epis**** Mareotica a. c. || 7. de ecclesia non esse] ecclesiasticos
non esse a. c.
[f. 104r]
[f. 105r]
600 Historia Ecclesiastica
essent, Ariomanitas esse doceremus. (8) Scitis autem dilecti fratres
non valere inimicorum testimonia. (9) Ita illi. Interim de testibus
peregrinis nullae jam vel postea quaerelae. (10) Mera erat illa
suspicio Aegyptiorum episcoporum ad turbandam synodum
excogitata.
(11) In eadem epistola clerici Alexandrini...
Yah. 19
9. peregrinis] scripsi : perigrinis leg. | vel] neque a. c.
Appendix XIII
[Yah. 19, f. 133r; cf. 161. 2]
... amplius esse solliciti. (1) Haec duo, receptionem Arii in Concilio
Tyrio et designatam ejus receptionem in Concilio Constantinopoli-
tano, Valesius sentiens non posse consistere, conjectatus est alterum
Arium Tyri receptum fuisse, alterum Constantinopoli recipiendum.
(2) Sed pace tanti viri, Arius principalis, qui dicitur Constantinopoli
defunctus, fuit receptus Tyri. (3) Hoc testantur ecclesiastici historici
omnes, Ruffinus, Socrates et Sozomenes, ut et ex parte Theodoritus,
quippe qui hunc Arium de Alexandria (quo missus fuerat a Concilio
Hierosolymitano) Constantinopolim reversum esse et ibi foeda
morte occubuisse docet. (4) Sed et (quod majus est) Eusebius et
Theogonius in superiori epistola, quam exules sub initio Concilii
Tyri scripsere, satis describunt Arium illum qui tunc una cum
Euzoio de exilio revocatus fuerat et postea missus erat Tyrum eum
ipsum fuisse quem Athanasiani apprime accusabant, hoc est Arium
principalem. (5) Congruit et symbolum quod Arius ille una cum
Euzoio porrexit imperatori cum symbolo quod Athanasius describit
principalem Arium imperatori porrexisse, nempe expressiones de
sacris literis desumptas, omissis illis de quibus Arius accusabatur,
solummodo continet. (6) Sed supponamus (licet non concedimus)
Yah. 19
1. Arium] A*rium a. c. || 3. testantur] non tantum testantur a. c. | qui] add. | quo
missus Hierosolymitano] add. | reversum esse] reversum esse docet a. c. || 4.
describunt] insinuant a. c. | fuerat] fuerat a. c. ut uid. | et postea missus erat Tyrum]
illum a. c. | missus] missus Tyrum a. c. | Athanasiani] Athan a. c. | accusabant] ac-
cusabant et pro reo a. c. | est] est* a. c. || 5. expressiones] expressionibus a. c. | de
sacris omissis illis] add. | solummodo] omissis a. c. || 6. supponamus licet non
concedimus] tamen a. c. ut uid.
[f. 133r]
602 Historia Ecclesiastica
hunc alterum Arium fuisse, ut vult Valesius. (7) Quid inde sequetur?
(8) Certe Concilium Tyri non hunc vel illum Arianum tanquam
poenitentem recepit, sed Arianos omnes tanquam qui recte sentirent
et solummodo per calumnias et falsas accusationes fuerant depositi.
(9) Ipsam causam declarant justam et ideo non dicunt recipimus
Arium et Euzoium, sed generaliter , Arianos,
hoc est quotquot eo nomine fuerant depositi, sententiam Concilii
Nicaeni retrahentes, ut grave schisma Aegyptiorum tandem
componeretur.
Yah. 19
8. certe] nam a. c. | omnes tanquam fuerant depositi] omnes tanquam (qui fuerant
add.) per calumniam depositi **** absolvit (abso*lvit a. c.) a. c. | sentirent] sentientes
a. c. | solummodo per calumnias... accusationes] per calumnias... accusationes so-
lummodo add. | fuerant depositi] depositi fuerant a. c. | depositi] depositos a. c. ||
9. generaliter ] add. | eo nomine] eo nomine fue a. c. : in causa ista
a. c. | depositi] (unquam add.) depositi a. c. : depositi sive aderant ipsam a. c. | gra-
ve] add.
Appendix XIV
[Yah. 19, ff. 135r-136r; cf. 165. 2-7]
(1) <consti>tuebat episcopos et permanentibus integris
sacerdotibus per pugnas et caedes gentilium, nihil respiciens leges,
desperationi tribuens totum, unde per vim, per caedem, per bellum,
Alexandrinorum basilicas depraedatur (Concil. Sardic. Orient). (2)
His rebus conturbati admodum Orientales episcopi vulnus non
negligendum duxerunt, sed missis ad singulos tres imperatores per
ipsorum aliquos epistolis, haec nova Athanasii facinora, praeter ea
de quibus condemnatus fuerat, aperiunt. (3) Ad Julium quoque
Romanae urbis pontificem eadem perscribunt per legatos Macarium
presbyterum et Martyrium Hesychiumque diaconos, per quos
mittunt etiam ad eundem Julium Acta Tyria, sperantes ut iniqui
judicii suspicione omni candide sublata Occidentales acquiescerent.
(4) At Julius altiora concilia volvebat in mente. (5) Impugnando et
opprimendo Ecclesias Orientis sperabat se propriam auctoritatem
per totum orbem extendere posse. (6) Neque tempus magis
opportunum expectandum videbatur, quam cum Occidens fere tota
cum Aegyptiorum parte bellicosiori sub ejus auspiciis contra
hominum olim damnatorum susceptores militatura erat. (7) His
Yah. 19
1. tuebat episcopos] tot insidiis detexi vix a. c. || 3. omni] omne a. c. || 4. at Julius
in mente] at Julius altius (altior a. c. ut uid.) concilium agitabat (jam coeperat a. c.)
in m a. c. || 5. impugnando et extendere posse] impugnatis et oppressis (impug-
nando et subvertendo a. c.) ecclesiis orientalibus (fore add. iter.) sperabat se (del. ut
uid.) (fore se add. del. ut uid.) se propriam auctoritatem per prop totum (orbem add.)
extendere posse (extenderet a. c.) a. c. || 6. magis] maj a. c. | expectandum] sp a. c.
ut uid. | auspiciis] auspiciis tanquam pro decretis a. c. | erat] erant a. c.
[f. 135r]
604 Historia Ecclesiastica
enim victis, quae regio non veneraretur victoris auctoritatem? (8)
Mittit ergo Julius ad Athanasium Acta Tyria cum literis orientalium.
a
(9) Et Athanasius aliquos vicissim mittit ad Julium qui se legatis
orientalium opponerent, deinde convocat episcopos Aegyptios,
quotquot ad sui partes pertrahere / posset, resque suas ut potuit
exponens persuadet eis ut sequentibus literis subscriberent.
a
Athanasius in fine Apol. 2 scribit Julium ad se misisse Acta illa, et in fine
epist. subsequentis Synodus Alexandrina citat literas orientalium ad Ju-
lium datas.
Yah. 19
7. enim] add. | veneraretur] venerat a. c. || 8. acta Tyria] legatos qui acta Tyria ad
eum literis pergerent eique etiam **** a. c. : acta Tyria per legatos qui simul aperi-
rent et orientalium querelas novas per eos simul exponerent (**** a. c.) (novas apert
a. c.) per nuncium simul exponit a. c. || 9. Athanasius] Athanasius autem a. c. | se...
opponerent] ... opponerentur a. c. : ... se opponerent a. c. | deinde] subinde a. c. :
interea a. c. | Aegyptios] **** a. c. | resque suas] acta Tyria celans ** a. c. : et celatis
actis Tyriis (quamvis acta Tyria in mg.) a. c. | exponens] exponit a. c. || a. synodus]
synodi a. c. : co a. c.
[f. 136r]
Bibliografa citada
Albury, W. R. (1978). Halleys Ode on the Principia of Newton and the
Epicurean Revival in England, Journal of the History of Ideas 39 (1),
24-43.
Alcal, . (2003-2007). Miguel Servet: obras completas, I-VI, Zaragoza: Pren-
sas Universitarias de Zaragoza.
Alexander, H. G. (1956). The Leibniz-Clarke Correspondence, Together with
Extracts from Newtons Principia and Opticks, Manchester: Manchester
University Press.
Ayres, L (2004). Nicaea and Its Legacy. An Approach to Fourth-Century
Trinitarian Theology, Oxford: OUP.
Bardenhewer, O. (1912). Geschichte der altkirchlichen Literatur. Dritter Band:
das vierte Jahrhundert mit Ausschluss der Schriftsteller Syrischer Zunge,
Freiburg im Breisgau: Herdersche Verlagshandlung.
Barker, P. (2000). The Role of Religion in the Lutheran Response to Co-
pernicus, en Osler, 59-88.
Barnes, T. (1981). Constantine and Eusebius, Cambridge, Massachusetts
London: Harvard University Press.
(1993). Athanasius and Constantius: Theology and Politics in the Constan-
tinian Empire, Cambridge, Massachussetts London: Harvard Univer-
sity Press.
(2011). Constantine: Dynasty, Religion and Power in the Later Roman Empire,
Chichester: Wiley-Blackwell.
Barnett, S. J. (1999). Isaac Newtons Observations on the Prophecies of Daniel
and the Apocalypse of St. John, Lewiston Queenston Lampeter: The
Edwin Mellen Press.
Blackwell, R. J. (1991). Galileo, Bellarmine, and the Bible, Indiana: University
of Notre Dame.
606 Historia Ecclesiastica
Bono, J. J. (1999). From Paracelsus to Newton: The Word of God, the Book
of Nature, and the Eclipse of the Emblematic World View, en Force
Popkin, 45-76.
Bots, H. Waquet, F. (1997). La Rpublique des Lettres, Paris Berlin: De Boeck.
Brennecke, H. C. (2010). Die letzten Jahre des Arius, en von Stockhau-
sen, A. Brennecke, H. C. (eds.), Von Arius zum Athanasianum: Studien
zur Edition der Athanasius Werke (Texte und Untersuchungen zur Ges-
chichte der altchristlichen Literatur, 164), Berlin New York: Walter de
Gruyter, 63-83.
Brooke, J. Maclean, I., eds. (2005). Heterodoxy in Early Modern Science and
Religion, Oxford: OUP.
Brooke, J. H. (1991). Science and Religion: Some Historical Perspectives, Cam-
bridge: CUP.
Caas Rello, J. M. (2010). Los inditos latinos de Isaac Newton sobre teolo-
ga e historia de la Iglesia en el contexto religioso de su tiempo , en Identidade
e cidadana, da antiguidade aos nossos das. Actas de Congresso, Porto , I, 339-347.
Casini, P. (1981). Newton: gli scolii classici. Presentazione, testo inedito
e note, Giornale critico della filosofia italiana 60 (62, 1), 7-53. Traduccin
inglesa de A. Rupert Hall: Newton: The Classical Scholia, History of
Science 22 (1), 1984, 1-58.
Castillejo, D. (1969a). A Report on the Yahuda Collection of Newton
MSS. Bequeathed to the Jewish National and University Library at Je-
rusalem (documento mecanografiado indito), Biblioteca Nacional de
Israel, Jerusaln.
(1969b). Newtons Papers (documento mecanografiado indito), Bi-
blioteca Nacional de Israel, Jerusaln.
(1969c). Yahuda Ms. 1 (Sotheby Lot 227, with Parts of 228): A Treatise
on the Apocalypse (documento mecanografiado indito), Biblioteca
Nacional de Israel, Jerusaln.
(1981). The Expanding Force in Newtons Cosmos as Shown in his Unpublished
Papers, Madrid: Ediciones de Arte y Bibliofilia.
Christianson, G. E. (1984). In the Presence of the Creator. Isaac Newton and his
Times, New York London: The Free Press Collier Macmillan.
Cohen, I. B Koyr, A. (1961). The case of the missing tanquam. Leibniz,
Newton, and Clarke, Isis 52 (4), 555-566.
Cohen, I. B. Smith, G., eds. (2002). The Cambridge Companion to Newton,
Cambridge: CUP.
Cohen, I. B (1971). Introduction to Newtons Principia, London: CUP.
Bibliografa citada 607
(1980). The Newtonian Revolution, Cambridge: CUP.
Coudert, A. P. (1999). Newton and the Rosicrucian Enlightenment, en
Force Popkin, 17-43.
Daugirdas, K. (2011). Antitrinitarier, en Institut fr Europische Ges-
chichte (ed.), Europische Geschichte Online (EGO), Mainz. URL: http://
www.ieg-ego.eu/daugirdask-2011-de
Delgado-Moreira, R. (2006). Newtons Treatise on Revelation: The Use
of a Mathematical Discourse, Historical Research 79, 224-246.
De Smet, R. Verelst, K. (2001). Newtons Scholium Generale: The Pla-
tonic and Stoic Legacy. Philo, Justus Lipsius and the Cambridge Plato-
nists, History of Science 39, 1-30.
Dobbs, B. J. T. (1991). The Janus Faces of Genius: The Role of Alchemy in
Newtons Thought, Cambridge: CUP.
Ducheyne, S. (2009). Isaac Newtons Of the Church. Manuscript Des-
cription and Analysis of Bodmer Ms. in Geneva, European Journal of
Science and Theology 5(2), 25-35.
Durn Guardeo, A. J. Prez Fernndez, F. J., eds. (2003). Anlisis de cantida-
des mediante series, fluxiones y diferencias con una enumeracin de las lneas
de tercer orden, [s. l.]: Real Sociedad Matemtica Espaola SAEM Thales.
Fara, P. Money, D. (2004). Isaac Newton and Augustan Anglo-Latin
Poetry, Studies in History and Philosophy of Science 35A (3), 549-571.
Faur, J. (1990). Newton, Maimonides, and Esoteric Knowledge, Cross
Currents: The Journal of the Association for Religious and Intellectual Life 40,
527-538.
Feingold, M., ed. (1990). Before Newton: The Life and Times of Isaac Barrow,
Cambridge, CUP.
Figala, K. (2002). Newtons Alchemy, en Cohen Smith, 370-386.
Fock, O. (1847). Der Socinianismus: nach seiner Stellung in der
Gesamtentwicklung des christlichen Geistes, nach seinem historischen Verlauf
und nach seinem Lehrbegriff, Kiel: Carl Schrder (reimp. Milton Keynes:
Lightning Source, 2011).
Force, J. (1985). William Whiston, Honest Newtonian, Cambridge: CUP.
(1989). Newton and Deism, en Bumer, A. Bttner, M., eds., Science
and Religion /Wissenschaft und Religion. Proceedings of the Symposium of the
XVIIIth International Congress of History of Science at Hamburg-Munich,
1-9 August 1989 (Abhandlungen zur Geschichte der Geowissenschaften
und Religion/Umwelt-Forschung, 3), Bochum: Universittsverlag Dr.
N. Brockmeyer, 120-132.
608 Historia Ecclesiastica
(1990a). Newtons God of Dominion: The Unity of Newtons Theologi-
cal, Scientific and Political Thought, en Force Popkin, 75-102.
(1990b). Sir Isaac Newton: Gentleman of Wide Swallow? Newton and
the Latitudinarians, en Force Popkin, 119-141.
(1994). The God of Abraham and Isaac (Newton), en Force Popkin,
179-200.
(1999). Newton, the Ancients and the Moderns, en Force Pop-
kin, 327-357.
Force, J. Hutton, S. (2004). Newton and Newtonianism: New Studies (In-
ternational Archives of the History of Ideas, 188), Dordrecht Boston
London: Kluwer Academic Publishers.
Force, J. Popkin, R. H., eds. (1990). Essays on the Context, Nature, and Influence
of Isaac Newtons Theology (International Archives of the History of Ideas,
129), Dordrecht Boston London: Kluwer Academic Publishers.
, eds. (1994). The Books of Nature and Scripture: Recent Essays on Natural
Philosophy, Theology and Biblical Criticism in the Netherlands of Spinozas Time
and the British Isles of Newtons Time (International Archives of the History of
Ideas, 139), Dordrecht Boston London: Kluwer Academic Publishers.
, eds. (1999). Newton and Religion: Context, Nature and Influence (Inter-
national Archives of the History of Ideas, 161), Dordrecht Boston:
Kluwer Academic Publishers.
Gatti, H. (2011). Essays on Giordano Bruno, Princeton: Princeton University
Press.
Gaukroger, S., ed. (1991). The Uses of Antiquity: The Scientific Revolution and
the Classical Tradition, Dordrecht Boston London: Kluwer Academic
Publishers.
Goldish, M. (1998). Judaism in the Theology of Sir Isaac Newton (International
Archives of the History of Ideas, 157), Dordrecht Boston London:
Kluwer Academic Publishers.
(1999). Newtons Of the Church: Its Contents and Implications, en For-
ce Popkin, 145-164.
Grafton, A. (1996). The New Science and the Traditions of Humanism,
en Kraye, J. (ed.), The Cambridge Companion to Renaissance Humanism,
Cambridge: CUP, 203-223.
(2009). Worlds Made by Words. Scholarship and Community in the Modern
West, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Gwynn, D. M. (2007). The Eusebians: The Polemic of Athanasius of Alexandria
and the Construction of the Arian Controversy, Oxford: OUP.
Bibliografa citada 609
Hall, A. R. Hall, M. B., (1962). Unpublished Scientific Papers of Isaac
Newton, Cambridge: CUP.
Hall, A. R. (1992). Isaac Newton: Adventurer in Thought, Oxford: Black well.
Harman, P. Shapiro, A. E., eds. (1992). The Investigation of Difficult Things:
Essays on Newton and the History of the Exact Sciences, in Honour of D.T.
Whiteside, Cambridge: CUP.
Harrison, J. (1978). The Library of Isaac Newton, Cambridge: CUP.
Hillar, M. (2002). Michael Servetus: Intellectual Giant, Humanist, and Martyr.
M. Hillar with Claire S. Allen, with a foreword by ngel Alcal, Lanham:
University Press of America.
Horsley, S. (1779-1785). Isaaci Newtoni opera quae exstant omnia, I-V, Londi-
ni: Joannes Nichols, 1779-85 (reimp. facsmil Stuttgart Bad Cannstatt:
Friedrich Frommann Verlag, 1964).
Hunter, M. (1995). How to Edit a Seventeenth-Century Manuscript: Prin-
ciples and Practice, The Seventeenth Century 10, 277-310.
Hutton, S. (1999). The Seven Trumpets and the Seven Vials: Apocalyp-
ticism and Christology in Newtons Theological Writings, en Force
Popkin, 165-178.
IJsewijn, J. (1990). Companion to Neo-Latin Studies. Part I: History and Diffusion
of Neo-Latin Literature. Second Entirely Rewritten Edition (Supplementa
Humanistica Lovaniensia, 5), Leuven: Leuven University Press Peeters.
IJsewijn, J. Sacr, D. (1998). Companion to Neo-Latin Studies. Part II:
Literary, Linguistic and Editorial Questions. Second Entirely Rewritten
Edition (Supplementa Humanistica Lovaniensia, 14), Leuven: Leuven
University Press.
Iliffe, R. (1994). Making a shew: Apocalyptic Hermeneutics and Chris-
tian Idolatry in the work of Isaac Newton and Henry More, en Force
Popkin, 55-98.
(1998). A Connected System? The Snare of a Beautiful Hand and
the Unity of Newtons Archive, en Hunter, M. (ed.), Archives of the
Scientific Revolution (Woodbridge, Suffolk: Boydell Press), 137-157.
(1999), Those Whose Business It Is to Cavill: Newtons Anti-Catholi-
cism, en Force Popkin, 97-119.
(2004a). Digitizing Isaac: The Newton Project and an Electronic Edition
of Newtons Papers, en Force Hutton 2004, 23-38.
(2004b). Prosecuting Athanasius: Protestant Forensics and the Mirrors
of Persecution, en Force Hutton, 113-154.
(2007). Newton: A Very Short Introduction, Oxford: OUP.
610 Historia Ecclesiastica
Jones, P. (1991). Sir Isaac Newton: Manuscripts and Papers (cuarenta y tres
carretes de microfilm y gua impresa), Cambridge: Chadwyck-Healey.
Joy, L. S. (1987). Gassendi the Atomist: Advocate of History in an Age of Science,
Cambridge: CUP.
Keynes, J. M (1947). Newton, the Man, en The Royal Society Tercentenary
Celebrations 15-19 July 1946, Cambridge: CUP, 27-34.
Knijff, P. Visser, S. J. (2004). Bibliographia Sociniana: A Bibliogra-
phical Reference Tool for the Study of Dutch Socinianism and Anti-
trinitarianism, Hilversum Amsterdam: Verloren Doopsgezinde
Historische Kring.
Koyr, A. Cohen, I. B., eds. (1972). Isaac Newtons Philosophiae Naturalis
Principia Mathematica. The Third Edition (1726) with Variant Readings, I-II,
Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Leshem, A. (2003). Newton on Mathematics and Spiritual Purity (International
Archives of the History of Ideas, 183), Dordrecht Boston London:
Kluwer Academic Publishers.
Lindberg, I. Westman, R. S., eds. (1990). Reappraisals of the Scientific
Revolution, Cambridge: CUP.
Luard, H. R. Stokes, G. Adams, J. C. Liveing, G. D. (1888). A Catalogue
of the Portsmouth Collection of Books and Papers Written by or Belonging to
Sir Isaac Newton, the Scientific Part of Which Has Been Presented by the Earl
of Portsmouth to the University of Cambridge, Drawn Up by the Syndicate
Appointed 6th November 1872, Cambridge: The University Press.
McGuire, J. E. Tamny, M. (1983). Certain Philosophical Questions: Newtons
Trinity Notebook, Cambridge: CUP.
McLachlan, H. J. (1950). Sir Isaac Newton. Theological Manuscripts, Liver-
pool: University Press.
Mamiani, M. (1994). Isaac Newton: Trattato sullApocalisse. Testo originale a
fronte, Torino: Bollati Boringhieri.
(2002). Newton on Prophecy and the Apocalypse, en Cohen Smith,
387-408.
Mandelbrote, S. (1993). A Duty of the Greatest Moment: Isaac Newton
and the Writing of Biblical Criticism, British Journal for the History of
Science 26, 281-302.
(2002). Newton and Eighteenth-Century Christianity, en Cohen
Smith, 409-430.
Bibliografa citada 611
(2004). Eighteenth-Century Reactions to Newtons Anti-Trinitaria-
nism, en Force Hutton, 93-111.
(2006). Than This Nothing Can Be Plainer: Isaac Newton Reads the
Fathers, en Frank, G. Leinkauf, T. Wriedt, M. (eds.), Die Patristik
in der frhen Neuzeit: die Relecktre der Kirchenvter in den Wissenschaften
des 15. bis 18. Jahrhunderts (Melanchton-Schriften der Stadt Bretten, 10),
Stuttgart Bad Cannstatt: Frommann-Holzboog, 277-297.
(2007). Isaac Newton and the Exegesis of the Book of Daniel, en Bracht,
K. du Toit, D. S., Die Geschichte der Daniel-Auslegung in Judentum,
Christentum und Islam, Berlin: Walter de Gruyter, 351-375.
Manuel, F. E. (1968). A Portrait of Isaac Newton, Cambridge, Massachusetts:
The Belknap Press of Harvard University Press.
(1974). The Religion of Isaac Newton, Oxford: Clarendon Press.
Marn, M. (2009). Arabismo e historia de Espaa (1886-1944). Introduc-
cin a los epistolarios de Julin Ribera Tarrag y Miguel Asn Palacios,
en Marn, M. De la Puente, C. Rodrguez Mediano, F. Prez Al-
calde, J. I., Los epistolarios de Julin Ribera Tarrag y Miguel Asn Palacios.
Introduccin, catlogo e ndices, Madrid: CSIC, 11-434.
Markley, R. (1993). Fallen Languages: Crises of Representation in Newtonian
England 1660-1740, Ithaca: Cornell University Press.
Morano Rodrguez, C. (1996). Isaac Newton: El Templo de Salomn. Edicin
crtica, traduccin espaola y estudio filolgico (con una introduccin de
Jos Mara Snchez Ron), Madrid: CSIC.
(2009). Isaac Newton: El Templo de Salomn (manuscrito Prolegomena ad
Lexici Prophetici partem secundam). Edicin prncipe, traduccin espaola
y estudio (segunda edicin crtica revisada y actualizada con nuevo estudio),
Madrid: CSIC.
Moss, J. D. (1993). Novelties in the Heavens: Rhetoric and Science in the Copernican
Controversy, Chicago London: The University of Chicago Press.
Mller, S. (2006). Naturgeme Ortsbewegung: Aristoteles Physik und ihre
Rezeption bis Newton (Philosophische Untersuchungen, 16), Tbingen:
Mohr Siebeck.
Mulsow, M. Rohls, J., eds. (2005). Socinianism and Cultural Exchange: The
European Dimension of Antitrinitarian and Ariminian Networks, 1650-1720,
Leiden Boston: Brill.
Murrin, M. Newtons Apocalypse, en Force Popkin, 203-220.
Nicolson, M. H. (1930). The Conway Letters: The Correspondence of Anne,
Viscountess Conway, Henry More, and Their Friends, New Haven: Yale
612 Historia Ecclesiastica
University Press (segunda edicin revisada y ampliada por S. Hutton,
Oxford: OUP, 1992).
Osler, M. J., ed. (2000). Rethinking the Scientific Revolution, Cambridge:
CUP.
Panza, M. (2003). Newton, Paris: Les Belles Lettres.
Pfizenmaier, T. C. (1997). Was Isaac Newton an Arian?, Journal of the
History of Ideas 58, 57-80.
Popkin, R. H. (1990a). Some Further Comments on Newton and Maimo-
nides, en Force Popkin, 1-7.
(1990b). Newton as Bible Scholar, en Force Popkin, 103-118.
(2004). Plans for Publishing Newtons Religious and Alchemical Ma-
nuscripts, 1982-1998, en Force Hutton, 15-22.
Rabbie, E. (1996). Editing Neo-Latin Texts, Editio: Internationales Jahrbuch
fr Editionswissenschaft 10, 25-48.
Rowland, I. D. (2010) [trad. E. G. Muiz]. Giordano Bruno: filsofo y hereje,
Barcelona: Ariel (Giordano Bruno, Philospher and Heretic, New York: Farrar,
Straus and Giroux, 2008; Chicago: University of Chicago Press, 2009).
Shapiro, A. E. (1992). Beyond the Dating Game: Watermark Clusters
and the Composition of Newtons Opticks, en Harman Shapiro,
181-227.
Snobelen, S. (1999). Isaac Newton, Heretic: The Strategies of a Nicodemi-
te, British Journal for the History of Science 32, 381-419.
(2001). God of Gods, and Lord of Lords: The Theology of Isaac
Newtons General Scholium to the Principia, Osiris 16, 169-208.
(2003). A Time and Times and the Dividing of Time: Isaac Newton,
the Apocalypse and 2060AD, Canadian Journal of History 38, 537-551.
(2004). To Discourse of God: Isaac Newtons Heterodox Theology
and His Natural Philosophy, en Wood, P. B. (ed.), Science and Dissent
in England, 1688-1945, Aldershot: Ashgate, 39-65.
(2005a). The True Frame of Nature: Isaac Newton, Heresy, and the
Reformation of Natural Philosophy, en Brooke Maclean, 223-262.
(2005b). Isaac Newton, Socinianism and the One Supreme God, en
Mulsow Rohls, 241-298.
Spargo, P. (1992). Sothebys, Keynes and Yahuda: The 1936 Sale of
Newtons Manuscripts, en Harman Shapiro, 115-134.
Bibliografa citada 613
Szczucki, L. (1967). Christophori Sandii Bibliotheca Antitrinitariorum (praefa-
tione et indice instruxit Lech Szczucki), Varsovia: PWN.
(1979). Socinian Historiography in the Late Seventeenth-Century: Be-
nedykt Wiszowaty and his Medulla historiae ecclesiasticae, en Forrester
Church, F. George, T. (eds.), Continuity and Discontinuity in Church
History: Essays presented to George Huntston Williams on the occasion of his
65th Birthday, Leiden: Brill, 285-300.
Tarn, L. (1984). Amicus Plato sed magis amica veritas. From Plato and Aris-
totle to Cervantes, Antike und Abendland 30(2), 93-124.
[Taylor, J. C] (1936). Catalogue of the Newton Papers Sold by Order of the
Viscount Lymington, Londres: Sothebys.
Toribio, P. (2009). Un episodio de la controversia arriana del s. iv segn
los escritos inditos en latn de Isaac Newton: Atanasio de Alejandra
en el Concilio de Tiro (335). Estudio preliminar, edicin crtica y traduc-
cin castellana de Yah. Ms. Var. 1 / Newton19, Jewish National and Uni-
versity Library, Jerusaln, ff. 80v-104r (tesina), Universidad de Sevilla.
En el repositorio digital del CSIC: http://hdl.handle.net/10261/13095
(2011a). Atanasio de Alejandra, padre de los papistas: un texto en
latn indito de Isaac Newton sobre la muerte de Arrio, en Carande He-
rrero, R. - Lpez Caete Quiles, D. (eds.), Pro tantis redditur: Homenaje
a Juan Gil en Sevilla, Zaragoza: Prtico, 437-447.
(2011b). Confer prophetias, nam liber librum aperit: An Unidentified Latin
Text by Isaac Newton on Daniel and Revelation (National Library of Israel,
Yah.Ms.Var.1 / Newton 19, ff. 162-165), Scripta Classica Israelica 30, 113-135.
pre-print (2010). Alanos, vndalos y suevos en la exgesis apocalp-
tica de Isaac Newton: una fuente y un texto desconocidos, V Con-
greso Internacional de Humanismo y Pervivencia del Mundo Clsico:
Homenaje al profesor Juan Gil (Alcaiz, 18 al 22 de octubre de 2010).
Versin pre-print en el repositorio digital del CSIC: http://hdl.handle.
net/10261/28718
Tumbleson, R. D. (1998). Catholicism in the English Protestant Imagination:
Nationalism, Religion, and Literature, 1600-1745, Cambridge: CUP.
Turnbull, H. W. (1961). The Correspondence of Isaac Newton. Volume III:
1688-1694, Cambridge: The University Press.
Wagner, F. (1976). Isaac Newton im Zwielicht zwischen Mythos und Forschung:
Studien zur Epoche der Aufklrung, Freiburg im Breisgau Mnchen:
Karl Alber.
614 Historia Ecclesiastica
Waquet, F. (1998). Le latin ou lempire dun signe: xvie xxe sicle, Paris: Al-
bin Michel.
Webster, C. (1982). From Paracelsus to Newton: Magic and the Making of
Modern Science. The Eddington Memorial Lectures Delivered at Cambridge,
November 1980, Cambridge: CUP.
Westfall, R. S. (1958). Science and Religion in Seventeenth-Century England,
New Haven: Yale University Press.
(1963). Short-Writing and the State of Newtons Conscience, Notes and
Records of the Royal Society of London 18, 10-16.
(1971). Force in Newtons Physics: The Science of Dynamic in the Seventeenth
Century, New York: Neale Watson Academic Publishers.
(1980). Never at Rest. A Biography of Isaac Newton, Cambridge: CUP.
(1982a). Isaac Newtons Theologiae Gentilis Origines Philosophicae, en
Wagar, W. W. (ed.), The Secular Mind. Transformations of Faith in Modern
Europe. Essays Presented to Franklin L. Baumer, New York: Holmes and
Meier, 15-34.
(1982b). Newtons Theological Manuscripts, en Bechler, Z. (ed.),
Contemporary Newtonian Research (Studies in the History of Modern
Science, 9), Dordrecht: D. Reidel, 129-143.
Wiles, M. (1996). Archetypal Heresy: Arianism through the Centuries, Oxford:
Clarendon Press.
Williams, G. H. (1992). The Radical Reformation. Third Revised Edition, Kirks-
ville, Missouri: Sixteenth Century Journal Publishers.
Yates, F. A. (1964). Giordano Bruno and the Hermetic Tradition, London
Chicago: Routledge and Kegan Paul University of Chicago Press.
(1972). The Rosicrucian Enlightenment, London Boston: Routledge and
Kegan Paul.
ndices
1.ndice de nombres en el estudio preliminar