Anda di halaman 1dari 440

OBRAS D

"
T
AGUSTN
XVII
BIBLIOTECA
DE
AUTORES CRISTIANOS
Declarada de i tteres nacional
ESTA COLECCIN SE PUBLICA BAJO LOS AUSPICIOS Y ALTA
DIRECCIN DE LA PONTIFICIA UNIVERSIDAD DE SALAMANCA
LA COMISIN DE DICHA PONTIFICIA
UNI VERS I DAD ENCARGADA DE LA
INMEDIATA REDACIN CON LA B. A. C,
EST I NTEGRADA EN E L ANO 1958
POR LOS S E ORE S S I GUI E NTE S :
PRESIDENTE :
Exorno, y Rvdmo. Sr. Dr. Fr. FRANCISCO BARBADO
VIEJO, O. P., Obispo de Salamanca y Gran CancUler
de la Pontificia Universidad.
VICEPRESIDENTE f limo. Sr. Dr. LORENZO TURRADO,
Rector Magnfico.
VOCALES : R. P. Dr. Fr. AGAPI TO SOBRADI LLO,
O. F. M. C, Decano de la Facultad de Teologa;
M. I. Sr. Dr. LAMBERTO DE ECHEVERRA, Decano de
la Facultad de Derecho; M. I. Sr. Dr. BERNARDO RI N-
CN, Decano de la Facultad de Filosofa; R. P. Dr. JOS-
JIM NEZ, C M. ,F., Decano de la Facultad de Huma-
nidades Clsicas; R. P. Dr. Fr. ALBERTO COLUN-
GA, O. P., Catedrtico de Sagrada Escritura; reveren-
do P. Dr. BERNARDINO LLORCA, S. I., Catedrtico de
Historia Eclesistica.
SECRETARIO :M. I. Sr. Dr. Lui s SALA BALUST, Profesor.
LA EDITORIAL C.
V
L< >LICA, S. A. APARTADO 466
MADRID . MCMLV11I
O B R A S
DE
S A N A G U S T N
EDICIN BILINGE
TOMO XVII
La Ciudad de Dios
KRICIN PREPARADA POR El, PADRE
FR. ( OSE MOR AN, O. S. A.
BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS
MADRID . MCMLVIII
N D I C E G E N E R A L
Nihil obstat: Dr. Vicente Serrano, Censor.
Imprim potcst: Fr. Crescencio Fernndez, Provincial.
lmpihnatnr: t Jos Mara, Ob. aux. y Vi c gen.^
Madrid, 15 abril 1958.
INTRODUCCIN GENERAL
Pgs.
. I. Est ruct ura i nt erna de la Ciudad de Dios 3
I I . La Ciudad de Dios, apologa de la religin 13
III. La Ciudad de Dios, enciclopedia de la cultura antigua. 24
IV. La Ciudad de Dios, hermenut i ca de la historia 34
V. . La Ciudad de Dios y las (Confesiones 45
VI. La Ciudad de Dios y sus ediciones , $3
AUTOCRTICA 56
LA CIUDAD DE DIOS
LIBROS :
I. En defensa de la religin cristiana 61
Notas al libro I 129
II. Los dioses y la degradacin de Roma 134
Notas al libro II 194
III. Los dioses y los males fsicos en Roma 199
Notas al libro I I I 263
IV. La grandeza de Roma como don divino 268
Notas al libro IV 326
V. El hado y la Providencia 331
Notas al libro V 399
VI. La teologa mtica, segn Varrn 404
Notas al libro VI 443
VII. La teologa civil y sus dioses 445
Notas al libro VI I 509
VIII. Teologa nat ural y filosofa 514
Notas al libro VI I I 577
IX. Cristo, Mediador 583
Notas al libro I X 626
X. El culto del verdadero Dios 629
Notas al libro X 706
XI . Origen de las dos ciudades 714
Notas al libro XI 778
XI I . Los ngeles y la creacin del hombre 791
Notas al libro XI I 847
XI I I . La muert e como pena del pecado 858
Notas al libro XI I I 913
XI V. El pecado y las pasiones 920
Notas al libro XI V 987
XV. Las dos ciudades en la tierra 994
Notas al libro XV 107&
Vi NDI CE CISNRJML
Pgs.
XVI. 0 e No a los profetas 1076
Notas al libro XVI 1166
XVII. De los profetas a Cristo 1170
Notas al libro XVI I 1341
XVl l l . Paralelismo ent re las dos ciudades 1245
Notas al libro XVI I I 1354
XIX. Fines de las dos ciudades 1361
Notas al libro XI X 1432
XX. El juicio final 1438
Notas al. libro XX 1536
XXI . El infierno, fin de la ciudad terrena 1540
Notas al libro XXI 1630
XXI I . Bl cielo, fin de la Ciudad de Dios 1635
Notas al libro XXI I 1723
LIBRO XIII
En l se prueba que la muerte de los hombres es penal y que
fu originada por el pecado de Adn.
C A P I T U L O I
LA CADA DEL PRI MER HOMBRE ES LA CAUSA DE LA MUERTE
Des embar azados ya de est as di f ci l es cuest i ones sobr e el
or i gen del mundo y sobr e el pr i nci pi o del gner o humano, el
pl an de l a obr a nos exi ge abor dar el pr obl e ma de la ca da
del pr i me r hombr e , mej or , de l os pr i mer os hombr es , y del ori -
gen y pr opagac i n de la muer t e. Di os, en efecto, no hab a crea-
do a l os hombr e s en l as mi s mas condi ci ones que a l os ngel es,
es deci r, de for ma que, si pecar an, no pudi e r an mor i r . Los cre
de t al suer t e, que a l os cumpl i dor es fieles de su obedi enci a, si n
medi ar l a muer t e, segui r a una i nmor t al i dad angl i ca y una
et er ni dad feliz, y, par a l os desobedi ent es, la muer t e ser a su
j ust o cast i go y su m s j us t a condenaci n. Est o ya lo hemos
not ado en el l i br o ant er i or [ 1] .
L B E R X l l l
In quo docetur, mortem in hominibus esse poenalem, ortamque ex Adami
peccato.
C A P U T I
DE LAPSU PRIMI HOMINIS, PER QUEM EST CONTRACTA MOKTALITAS
Expeditis de nostri saeculi exortu et de initio generis humar diffieil-
limis quaestionibus, nunc iam de lapsu primi hominis, imo primorum ho-
minum, et de origine ac propagine mortis humanae disputationem a nobis
mstitutam rerum ordo deposcit. Non enim eo modo quo Angelos, condi-
derat Deus nomines; ut etiam si peccassent, mori omnino non possent:
sed ita ut perfunctos obedientiae muere sine interventu mortis anglica
wimortalitas et beata aeternitas sequeretur; inobedientes autem mors plee-
teret damnatione iustissima: quod etiam in libro superiore iam diximus '.
1
C. 21.
t U I , 2 LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 859
C AP I T UL O I I
LA MUERTE DEL ALMA Y LA DEL CUERPO
Pe r o creo que debe pr ofundi zar s e con ms det eni mi ent o y
esmer o en l a nat ur al eza de l a mue r t e . El al ma humana, aunque
cu r eal i dad apar ezca i nmor t al , t i ene, con t odo, t ambi n ci ert a
muert e, que le es pr opi a. Se l l ama i nmor t al j us t ament e por que ,
en ci ert a mane r a, no dej a nunca de vi vi r y de sent i r , mi ent r as
que el cuer po se di ce mor t al por que puede ser pr i vado de t oda
vida y por s mi s mo carece de el l a. La muer t e del al ma t i ene
l ugar cuando la abandona Di os, como la del cuer po cuando el
.'ilrna se al ej a [ 2 ] . Luego la muer t e de l os dos, es deci r , del
hombr e ent er o, acaece cuando el al ma, abandonada de Di os,
abandona el cuer po. Ent onces ni el l a vi ve de Di os ni el cuer po
le el l a. A est a muer t e del hombr e t ot al si gue l a l l amada por l a
i i ul ori dad de la Pal ab r a di vi na muer t e s egunda. De st a habl a
I Sal vador cuando di c e : Temed a Aquel que tiene poder para
arrojar el cuerpo y el alma al infierno. Como est a amenaza no
sur t e su efecto ant es de que el al ma se una al cuer po, si n que
des gar r ami ent o al guno pueda s epar ar l os , par ecer ext r ao el
deci r que el cuer po perece por una muer t e que no consi st e en
MCI IIIHIIMIIIIIIHIII por el IIIIIIII, si no en ser at or ment ado es t ando
nniliifldii V NI'IIIIO neiicienlc. Por que es r azonabl e deci r (fue el
al ma muer e en i'W l t i mo y et er no supl i ci o, del que habl ar e-
CAPUT I I
l) K KA MORTE QUAE ANIMAE SEMPER UTCUMQE VICTURAE ACODERE POTEST.
ET EA CUI CORPUS OBNOXIUM EST
Sed de ipso genere mortis video mihi paulo diligentius disserendum.
(.hiamvis enim humana anima veraciter immortalis perhibeatur, habet ta-
uien quamdam etiam ipsa mortem suam. Nam ideo dicitur immortalis,
quia modo quodam quanttilocumque non desinit vivere atque sentir:
corpus autem ideo morale, quoniam deseri omni vita potest, nec per se
ipsum aliquatenus vivit. Mors igitur animae fit, cum eam deserit Deus:
sicut corporis, cum id deserit anima. Ergo utriusque rei id est totius homi-
nis, mors est cum anima a Deo deserta deserit corpus. Ita enim nec ex
Deo vivit ipsa, nec corpus ex ipsa. Huiusmodi autem totius hominis mor-
tem illa sequitur, quam secundam mortem divinorum eloquiorum appellat
auctoritas
2
. Hanc Salvator significavit, ubi ait: Eum tmete, qui habet
potestatem et corpus et animam. perder in gehennam
3
. Quod cum ante
non fiat, quam cum anima corpori sic fuerit copulata, ut nulla diremptione
separentur; rnirum videri potest quomodo corpus ea morte dicatur occidi,
qua non ab anima deseritur, sed animatum sentiensque cruciatur. Nam
in illa poena ultima ac sempiterna, de qua diligentius suo loco disseren-
- Apoc. 2, 11; 21,8.
3
Mt . 10,38.
860 EA CIUDAD DE DI OS XIH, 2
nios con ms detenimiento en su lugar debido, ya que no vive
de Dios; pero cmo decir que muere el cuerpo, viviendo el
al ma? Es cierto que no puede sentir de otro modo los dolores
corporales que seguirn a la resurreccin. O es que, siendo
la vida, cualquiera que sea, un bien, y el dolor un mal, no
debe decirse que vive el cuerpo, porque e] alma no es la causa
de su vida, sino de su dol or? Vive, pues, el alma de Dios cuan-
do vive bien, y no puede vivir bien sino obrando Dios en ella
lo que es bueno [3]. El cuerpo todo vive del alma cuando el
alma vive en el cuerpo, viva ella de Dios o no. La vida de los
impos en los cuerpos es vida, no de las almas, sino de los
cuerpos; vida que les comunican las almas aun muertas, es
decir, abandonadas por Dios, sin perder su vida propia, sea
cual sea, por la que son inmortales. Sin embargo, en la ltima
condenacin, aunque es verdad que el hombre no dejar de
sentir, como esta sensacin ni ser suave por el placer ni salu-
dable por la quietud, sino penal por el dolor, no carece de
razn darle el nombre de muerte y no de vida. Y el de muerte
adems segunda, porque es despus de la primera, que consiste
en el desgarramiento de la unin existente entre dos naturale-
zas, la de Dios y la del alma, o la del alma y la del cuerpo [4],
Sobre la primera muerte del cuerpo puede decirse que para los
buenos es buena, y mala para los malos. Pero la segunda, como
no es para los buenos, est fuera de duda que no es buena
para nadie [5].
dum est, recte mors animae dicitur, guia non vivit ex Deo: mors autent
corporis quonam modo, cum vivat ex anima? non enim aliter potest ipsa
corporalia, quae post restirrectionem futura sunt, sentir tormenta. An
quia vita qualiscumque aliquod bonum est, dolor autem malum, ideo nec
vivere corpus dicendum est, in quo anima non vivendi causa est, sed do-
lendi? Vivit itaque anima ex Deo, cnm vivit bene; non enim potest bene
vivere, nisi Deo in se operante quod bonum est: vivit autem corpus ex
anima, cum anima vivit in corpore; seu vivat ipsa, sen non vivat ex Deo.
Impiorum namque in corporibus vita, non animarum, sed corporum vita
est: quam possunt eis animae etiam mortuae, hoc est a Deo desertae,
quantulacumque propria vita, ex qua et immortales sunt, non desistente,
conferre. Verum in damnatione novissima quamvis homo sentir non desi-
nat, tamen quia sensus ipse nec voluptate suavis, nec quiete salubris, sed
dolore poenalis est, non immerito mors est potius appellata quam vita.
Ideo autem secunda, quia post illam primara est, qua fit cohaerentium
diremptio naturarum, sive Dei et animae, sive animae et corporis. De
prima igitur corporis morte dici potest, quod bonis bona sit. malis mala.
Secunda vero sine dubio sicut nullorum bonorum est, ita nulli bona.
XI!11, 8 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 8S1
C A P I T U L O I I I
l l'',S I.A MUERTE, TRANSMITIDA A TODA LA HUMANIDAD I'OK EL PE-
Alio DE LOS PRIMEROS HOMBRES, PENA AUN PARA LOS J USTOS?
Aqu se presenta una nueva cuestin que no debe soslayar-
i': lis realmente buena para los buenos la muerte, que con-
IH|I> en la separacin del cuerpo y del al ma? Y, si esto es as,
.ciiio es posible llegar a la conclusin de que es pena del pe-
rinln? Porque es cierto que los primeros hombres, de no haber
i mo, no la hubieran sufrido. Cmo puede ser buena para
liit I menos, si no puede suceder ms que a los malos? Por otra
I ni i Ir, si no pudiera sobrevenir ms que a los malos, no debera
HIT buena para los buenos, sino que no deba existir para ellos.
I l'nr qu iba a haber pena donde no haba males que casti-
firtl? | 6| . Por eso es preciso admitir que los primeros hombres
liitTon creados en tal estado, que, de no pecar, no sufriran
fiMiiTii alguno de muerte, porque, en habiendo pecado, fueron
insl gados con una muerte que por eso mismo se hara exten-
siva a lodos sus descendientes [7], La razn es que de ellos
un tiiiooTn otra cosa que lo que ellos fueran. La enormidad de
In i'iiliiii y IM ('(iiidi'iiiii'iii consiguiente corrompi la naturale-
zti, V In 'lili' 'N IIH |ii imiTiii huillines pecadores precedi como
pemil, mi ION ili'Ni'i'iulii'iilt'M vino n ser rmlunil. Kn efecto, el
liomhm no iiniccde del hombre, como el hombre procedi del
polvo. El polvo en la creacin del hombre fu la materia, y el
CAPUT I I I
I'TIIIIM MORS, QUAE PER PECCATUM PRIMORUM HOMINUM IN OMKES HOMINES
PERTRANSIIT, ETIAM SANCTIS POENA PECCATI SIT
Non autem dissimulanda nascitur quaestio, utrura revera mors, qua
i'parantur anima et corpus, bonis sit bona. Quia si ita est, quomodo
pntcrit obtineri quod etiam ipsa sit poena peccati? Hanc enim primi
Ilumines, nisi peccavissent, perpessi utiqne non fuissent. Quo igitur pacto
liona esse possit bonis, quae accidere non posset nisi malis? Sed rursus
ni nonnisi malis posset accidere, non deberet bonis bona esse, sed nulla.
Or enim esset ulla poena, in quibus non essent ulla punienda? Qua-
piopter fatendum est, primos quidem nomines ita fuisse institutos, ut, si
non peccassent, nullum mortis experirentur genus: sed eosdem primos
pcccatores ita fuisse morte mulctatos, ut etiam quidquid de eorum stirpe
i'sset exortum, eidem poenae teneretur obnoxium. Non enim aliud ex eis,
quam quod ipsi fuerant, nasceretur. Pro magnitudine quippe culpae illius
naturam damnatio mutavit in peius; ut quod poenaliter praecessit in pec-
cantibus hominibus primis, etiam naturaliter sequeretur in nascentibus
caeteris. eque enim ita homo ex nomine, sicut homo ex pulvere. Pulvis
namque homini faciendo materies fuit: homo autem homini gignendo
862 I,A CIUDAD ni; DIOS XI I I , 3
hombre en la generacin del hombre es el padre. Por eso la
carne no es ds la misma naturaleza que la tierra, aunque haya
sido hecha de la tierra; en cambio, el hijo es hombre igual que
lo es el padre. Todo el gnero humano, que haba de pasar a la
posteridad por medio de la mujer, estaba en el primer hombre
cuando la unin de los cnyuges recibi de Dios la sentencia
de su condena. Y, por lo que hace al origen del pecado y de la
muerte, el hombre engendr lo que se hizo de propia cosecha,
no al ser creado, sino al pecar y ser castigado, slo que el pri-
mero no fu reducido por el pecado o la pena del mismo a la
rudeza infantil y a esa endeblez de alma y de cuerpo que vemos
en los nios. Dios ha querido que la entrada en el mundo de
stos, cuyos padres fueron arrojados por El a una vida bestial
y a la muerte, fuera como la de los cachorrillos. As est escri-
to : El hombre, constituido en honor, no ha tenido discernimien-
to. Se ha igualado a los brutos, carentes de entendimiento, y se
ha hecho como uno de ellos. Observemos adems que los nios,
en el uso y movimiento de sus miembros y en su sentido de
apetecer y evitar, son ms delicados que los animalitos ms
tiernos, como si la virtualidad del hombre se lanzara hacia
arriba sobre los dems animales tanto ms cuanto ms se en-
cogiera su impulso, como la flecha cuando se tensa el arco [8].
No fu, pues, despeado o impulsado el primer hombre, por su
injusta presuncin y por justa condenacin, a esa rudeza infan-
til [9], sino que en l la naturaleza humana qued tan viciada
y cambiada, que senta luchar en sus miembros la desobedien-
cia concupiscencial, y se vio constreida a morir necesariamen-
te. Y as, por haberse hecho tal por vicio y por pena, engendr
parens. Proinde quod est trra, non hoc est caro; quamvis ex trra facta
sit caro. Quod est autem parens homo, hoc est et proles homo. In primo
igitur homine per feminam in progeniem transiturum universum. genus
humanum fuit, quando illa coniugum copula divinam sentendam suae
damnationis except: et quod homo factus est, non cum crearetur, sed
cum peccaret et puniretur, hoc genuit, quantum quidem attinet ad peccati
et mortis originem. Non enim ad infantilem hebetudinem et infirmitatem
animi et corporis, quam videmus in parvulis, peccato vel poena ille re-
dactus est: quae Deus voluit esse tanquam primordia catulorum, quorum
parentes in bestialem vitam mortemque deiecerat; sicut scriptum est,
Homo cum in honore esset, non intellexit; comparatus est pecoribus non
intelligentibus, et similis factus est illis '. Nisi quod infantes infirmiores
etiam cernimus in usu motuque membrorum et sensu appetendi atque
vitandi, quam sunt aliorum tenerrimi fetus animalium: tanquam se tanto
attollat excellentius supra caetera animantia vis humana, quanto magis
impetum suum, velut sagitta, cum arcus extenditur, retrorsum reducta
distulerit. Non ergo ad ista infantilia rudimenta praesumptione illicita et
damnatione insta prolapsus vel impulsus est primus homo: sed hactenus
in eo natura humana vitiata atque mutata est, ut repugnantem pateretur
in membris inobedientiam concupiscendi, et obstringeretur necessitate mo-
riendi; atque ita id quod vitio poenaque factus est, id est, obnoxios peccato
4
Ps . 48,13.
. I I I , \ LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 863
rio* .sujetos al pecado y a la muerte. Si los nios son desliga-
dos del vnculo del pecado por la gracia del Mediador [10],
ido pueden sufrir esta muerte que separa el alma del cuerpo
\. libres de la obligacin del pecado, no pasan a la muerte
ifimdn, penal, sin fin.
C A P I T U L O I V
l ' l t l l OU LOS QUE HAN SIDO ABSUELTOS DEL PECADO POR LA
I,MAMA DE LA REGENERACIN ESTN SUJ ETOS A LA MUERTE, ES
DECIR, A LA PENA DEL PECADO?
Si a alguien le inquietara este problema, por qu padecen
In muelle, que es pena del pecado, aquellos cuyo reato ha sido
| HMdonado por la gracia, le remito a una obra ma que lleva
|MM llulo Del bautismo de los prvulos [ l l j , en la que se tra-
in y N<" resuelve este punto. En ella se dice que se dejaba al
'IIIIII el experimentar la separacin del cuerpo, perdonado ya
I pecado, precisamente porque, si al sacramento de la regene-
imiii siguiera inmediatamente la inmortalidad del cuerpo, se
i iieivnrii In le, que es le cabalmente cuando se espera en espe-
iiiiirit In ipil' an no mi ve en realidad | 12 | . Con el robuste-
milenio V In Incln por lit IV, en In edml madura haba, adems,
le mt| Miprimli) el lmur n In muelle, cosa que apareci gran-
demente rii Ion Hiintori inilii'i'M. I'is innegable que no sera vic-
toria ni gloria del combate, pues que no podra haber combate
quiera si, despus del lavacro de la regeneracin, ya santos,
mullique generaret. A quo peccati vinculo, si per Mediatoris gratiam sol-
viuilur infantes, hanc solam mortem perpeti possunt, quae animam seiungit
ii roi'pore: in secundam vero illam sine fine poenalem liberad a peccati
nliligutione non transeunt.
C A P U T I V
Ol U AB H1S QUI PER GRATIAM RECENERATIONIS ABSOLUTI SUNT A PECCATO,
NON AUFERATUR MORS, ID EST, POENA PECCATI
Si quem vero movet, cur vel ipsam patiantur, si et ipsa poena peccati
est, quorum per gratiam reatus aboletur; iam ista quaestio in alio nostro
opere, quod scripsimus de Baptismo parvulorum, tractata ac soluta est:
ubi dictum est, ad hoc relinqui animae experimentum separations a cor-
pore, quamvis ablato iam criminis nexu; quoniam, si regenerationis Sa-
cramentum continuo sequeretur immortalitas corporis, ipsa fides enerva-
retur, quae tune est fides, quando exspectatur in spe quod in re nondum
videtur. Fidei autem robore atque certamine, in maioribus duntaxat aeta-
tibus, etiam mortis fuerat superandus timor, quod in sanctis martyribus
mxime eminuit: cuius profecto certaminis nulla esset victoria, nulla
gloria; quia nec ipsum omnino posset esse certamen, si post lavacrum
regenerationis iam sancti non possent mortem perpeti corporalem. Cum
864 LA CIUDAD DE DIOS XHI , 4
no pudi e r an sufri r l a muer t e cor por al [ 13 ] . Qui n no se dar a
pr i s a a l l evar a sus pequeuel os a baut i zar j us t ament e p ar a que
no fuer an des l i gados del c ue r po? [ 14] . De est a suer t e no se
pr obar a l a fe con el pr e mi o i nvi si bl e, si no que ya no ser a ni
fe, por que se bus car a y se cobr ar a al i nst ant e la r ecompens a
de la obr a. En la nueva econom a, si n e mbar go, por una gr aci a
del Sal vador mayor y m s admi r abl e, el cast i go del pecado se
ha t r ocado en i ns t r ument o de j ust i ci a. Ent onces se di j o al hom-
b r e : Si pecas, mo r i r s ; y ahor a se di ce al m r t i r : Muer e p ar a
no pecar . Ent onces se l es di j o: Si t r as pas i s el mandami e nt o,
mor i r i s de mue r t e ; y ahor a se l es di c e : Si r ehus i s la muer t e,
t r as pas ar i s el mandami e nt o. Lo que ent onces deb a t emer se
par a no pecar , ahor a debe acept ar s e por mi edo a pecar . As ,
p o r la mi s er i cor di a i nefabl e de Di os, l a pena de l os vi ci os vie-
ne a ser i ns t r ument o de vi r t ud y el supl i ci o del pecado se t or na
en mr i t o del j us t o. Ent onces se adqui r i l a muer t e pecando y
ahor a se per fecci ona la j ust i ci a mur i e ndo [ 15] . Pe r o est o t i ene
apl i caci n par a l os sant os mr t i r es , a qui enes el per s egui dor
pon a la di s yunt i va: o des er t ar de l a fe o sufr i r l a muer t e,
por que l os j us t os aman ms padecer cr eyendo l o que l os pr i -
mer os pr evar i cador es padeci er on por no cr eer . Aqul l os , de no
habe r pecado, no habr an muer t o, y st os, si no muer en, peca-
r n. Aqul l os mur i e r on, por que pecar on, y st os no pecan, por -
que muer en. La cul pa de aqul l os acar r e l a pena, y l a pena de
st os pr evi ene l a cul pa. Y est o, no por que l a muer t e, que ant es
fu un mal , se haya t or nado en bi en, si no por que Di os conce-
di est a gr aci a a l a fe: que l a muer t e, que es cont r ar i a a l a
vi da, haya pas ado a ser el puent e que l l eva a l a vi da [ 16] .
parvulis autem baptizandis quis non ad Christi gratiam propterea potius
curreret, ne a corpore solveretur? Atque ita non invisibili praemio pro-
baretur fides; sed iam nec fides esset, confestim sui operis quaerendo et
sumendo mercedem. Nunc vero maiore et mirabiliore gratia Salvatoris in
usus iustitiae peccati poena conversa est. Tune enim dictum est homini,
Morieris, si peccaveris: nunc dicitur martyri, Morere, ne pecces. Tune
dictum est, Si mandatum transgressi fueritis, morte moriemini
s
: nunc di-
citur, Si mortem recusaveritis, mandatum transgrediemini. Quod tune ti-
mendum fuerat, ut non peccaretur; nunc suscipiendum est, ne peccetur.
Sic per ineffabilem Dei misericordiam, et ipsa poena vitiorum transit in
arma virtutis, et fit iusti meritum etiam supplicium peccatoris. Tune enim
mors est acquisita peccando, nunc impletur iustitia moriendo. Verum hoc
in sanctis martyribus, quibus alterutrum a persecutore proponitur, ut aut
deserant fidem, aut sufferant mortem. Iusti enim malunt credendo per-
peti, quod sunt primi iniqui non credendo perpessi. Nisi enim peccassent
illi, non morerentur: peccabunt autem isti, nisi moriantur. Mortui sunt
ergo illi, quia peccaverunt: non peccant isti, quia moriuntur. Factum est
per illorum culpam, ut veniretur in poenam: fit per istorum poenam, ne
veniatur in culpam; non quia mors bonum aliquod facta est, quae antea
malum fuit; sed tantam Deus fidei praestitit gratiam, ut mors, quam vitae
constat esse contrariara, instrumentum fieret per quod transiretur ad
vitam.
* Gen. *,iir.
Huir, B 1.A MUERTE COMO PENA DEL PECADO 865
C A P I T U L O V
COMO I.OS PECADORES USAN MAL DE LA LEY, QUE ES BUENA, AS
I.OS . J USTOS USAN BI EN DE LA MUERTE, QUE ES MALA
El Apst ol , quer i endo pone r de rel i eve el gr an pode r noci -
ii ilfl pecado en ausenci a de l a gr aci a, no dud en l l amar fuer-
i ilrl pecado a l a l ey que l o pr ohi be . El aguijn de la muer-
' i l i cees el pecado, y la fuerza del pecado es la ley. Y con
mucliisima ver dad, por que l a pr ohi bi ci n aument a el deseo de
liiiii' nuil cuando el amor a l a j ust i ci a no es t ant o que su
IIHIII super e l a codi ci a de pecar [ 17 ] . Mas sl o l a gr aci a
Ir Dios puede dar el amor y el gust o de l a ve r dade r a j us t i ci a.
I Vi o, n lin de que el apel at i vo fuerza del pecado dado a l a l ey
mi luigii pens ar que l a l ey es mal a, di ce en ot r o l ugar t r at ando
le mi smo as u n t o : La ley es santa, y el mandamiento, santo,
'//<i y bueno. Pero que lo que es bueno me ha causado a m
til muerte? Ni mucho menos. Sino que el pecado es el que, ha-
bindome, causado la muerte por medio de una cosa buena, ha
manifestado lo que l es, de manera que, por ocasin del mis-
mu mandamiento, se ha hecho el pecador o el pecado sobrema-
nera maligno. Di j o sobremanera por que, cuando aume nt a l a
lllililn iln imriir y " i l cspi cci ndn In ley, se iude, adems , l a
pli'VMlii'iii'ii, / 'iir mu'' IHMIIOM cr ci do eslo di gno de ser cita-
d o ? l'oii| iif<, r ui no la l r y no CN un mal an u i d o acr ece la concu-
C A P U T V
Ul l Ol l SICUT INIQUI MALE UTUNTUR LEGE QUAE BONA EST, ITA ET IUSTI BENE
UTUNTUR MORTE QUAE MALA EST
Apostolus cum vellet ostendere, quantum peGcatum, gratia non subve-
niente, ad nocendum valeret, etiam ipsam legem qua prohibetur peccatum,
lio dubitavit dicere virtutem esse peccati. Aculeus, inquit, mortis est
irccatum; virtus autem peccati, lex". Verissime omnino. Auget enim pro-
hibido desiderium operis illiciti, quando iustitia non sic diligitur, ut pec-
eaiidi cupiditas eius delectatione vincatur. Ut autem diligatur et delectet
vera iustitia, nonnisi divina subvenit gratia. Sed ne propterea lex putare-
lur malum quoniam virtus est dicta peccati; ideo ipse alio loco versans
liuiusmodi quaestionem, inquit, Lex quidem sancta, et mandatum sanctum
et iustum et bonum. Quod ergo bonum est, inquit, mihi factum est mors?
Absit. Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum
est mortem, ut fiat supra modum peccator aut peccatum per mandatum
7
.
Supra modum, dixit; quia etiam praevaricatio additur, cum peccandi
aucta libdine etiam lex ipsa contemnitur. Cur hoc commemorandum pu-
tavimus? Quia scilicet sicut lex non est malum, quando auget peccantium
" i Cor. 15,56.
' Rom. 7,12.13. , -
S. Ag, 16
28
866
U CIUDAD DE DIOS
XHI , 6
pi scenci a de] pecado, as la muerte no es un bi en c uando
aumenl a l a gl or i a de l os que l a sufren, bi en se d de mano a
aqul l a por la i ni qui dad, y haga pr evar i cador es , bi en se acept e
st a por la ver dad, y baga mr t i r es . La ley es bue na j us t ament e
por que es pr obi bi ci n del pecado, y la muer t e es mal a por que
es est i pendi o del mi s mo. Pe r o as como los pecador es us an mal
no sl o de los mal es, si no t ambi n de l os bi enes, as l os j us t os
us an bi en no sl o de l os bi enes, si no t ambi n de l os mal es [ 18] .
He aqu el por qu de que l os mal os usen mal de l a l ey, aunque
l a ley es un bi en, y de que los buenos usen bi en de l a muer t e,
a pe s ar de que l a muer t e es un mal .
C A P I T U L O V I
E L MAL DE LA MUERTE CONSI STE EN LA RUPTURA DE LA UNI N
EXI STENTE ENTRE EL ALMA Y EL CUERPO
La mue r t e del cuer po y l o que l a const i t uye en t al , es de-
ci r, la s epar aci n del al ma y del cuer po, cuando la sufren l os
l l amados mor i bundos , no es bien par a nadi e, por que ese des-
gar r ami e nt o de l o uni do y ent r et ej i do en el vi vi ent e es dur o
par a la s ens i bi l i dad y cont r ar i o a l a nat ur al eza mi ent r as el
al ma mor a en el cuer po, has t a que se pi er de t odo el sent i do
que pr oced a del abr azo ent r e el al ma y l a car ne [ 19] . A ve-
ces, un gol pe del cuer po o un r apt o del al ma at aj a t oda esa
agon a y no per mi t e s ent i r l a ant i ci pndos e la hor a. Empe r o,
cuant o hay en l os mor i bundos de esa cri si s, que con sensaci n
concupiscentiam; ita nee mors bonum est, quando auget patientium glo-
riam: cum vel illa pro iniquitate deseritur, et efficit praevaricatores; vel
ista pro veritate suscipitur, et efficit martyres. Ao per hoc lex quidera
bona est, quia prohibitio est peccati; mors autem mala, quia stipendium
est peccati: sed quemadmodum iniusti male utuntur non tantum malis,
sed etiam bonis; ita iusti bene non tantum bonis, sed etiam malis. Hinc
fit ut et mali male lege u tan tur, quamvis sit lex bonum; et boni bene
moriantur, quamvis sit mors malura.
C A P U T VI
DE GENERALIS MORTIS MALO, QUO ANIMAE ET CORPORIS SOCIETAS SEPARATUR
Quapropter, quod attinet ad corporis mortem, id est separationem ani-
mae a corpore, cum eam patiuntur qui morientes appellantur, nulli bona
est. Habet enim asperum sensum et contra naturam vis ipsa qua utrumque
divellitur, quod fuerat in vvente coniunctum atque consertum, quamdiu
moratur, doee omnis adiinatur sensus, qui ex ipso inerat animae carnisque
complexu. Quam totam molestiam nonnunquam unus ictus corporis vel
animae raptus intercipit, nec eam sentiri praeveniente celeritate permit-
tit. Quidquid tamen illud est in morientibus, quod cum gravi sensu adimit
XTII, 7 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 867
tta dol or pi er den l a s ens i bi l i dad, t ol er ado r es i gnada y fieltnen-
l i \ I I mnent a el mr i t o de la paci enci a, per o no excl uye la pal a-
bra icna. As , si endo l a muer t e pena del que nace, como r ama
tic M|iic.l pr i me r t r onco, si se mi de por la pi edad y por l a j us-
ticia, se t or na en gl or a del que r enace, y, si endo r et r i buci n
ilid pecado, obt i ene a veces que al pecado no se r et r i buya
linda [ 2 0 ] .
CAPI TULO VI I
LA MUERTE ACEPTADA POR LOS NO BAUTIZADOS POR
CONFESAR A CRISTO
En efect o, cuant os mue r e n por confesar a Cr i st o, aun si n
Imbcr r eci bi do el bao de la r egener aci n, t i enen una muer t e
iiiif- pr oduce en el l os t ant os efect os, en cuant o a l a r emi si n
ili- los pecados, cuant os pr oduc i r a el bao en l a fuent e s agr ada
del baut i smo [ 2 1] . El que d i j o : Quien no renaciere del agua y
del espritu Santo, no puede entrar en el reino de los cielos.
en ol i o l ugar , h ab l an d o de un modo no menos gener al , hi zo
Nlii luini'OHii excepci n: Al que. rae confesare delante de los
homlirvit, yo Intuitiva Ir confesar delante de mi Padre, que est
en lo c/V/i..' y ni i iilro jiiiMiije: Quien perdiere su vida por
diluir t/f m , Id viietmlriiru. l i e aqu el por qu de aquel l as pa-
la IMIIN: De fCitm precio es, a los ojos del Seor, la muerte de
sus santos, i'ue.s qu hay de m s val or que una muer t e que
causa la r emi si n de t odos l os pecados y un aument o m s col -
w'iistim, pie fideliterque tolerando auget meritum patientiae, non aufert
vuriilmlum poenae. Ita cum ex hominis primi perpetuata propagine piocul
liiliio sit mors poena nascentis; tamen si pro pietate iustitiaque pendatur,
lil gloria renascentis: et cum sit mors peccati retributio, aliquando im-
petrat ut nihil retribuatur peccato.
C A P U T VI I
DE MORTE, QUAM NON RECENERATI PRO CHRISTI CONFESSIONE SUSCIPIUNT
Nam quicumque etiam non percepto regenerationis lavacro pro Christi
confessione moriuntur, tantum eis valet ad dimittenda peccata, quantum
si abluerentur sacro onte Baptismatis. Qui enim dixit, Si quis non rena-
tus fuert ex agua et Spiritu soneto, non intrabit in regnum caelorum":
alia sententia istos fecit exceptos, ubi non minus generaliter dixit, Qui
me confessus fuerit corara hominibus, confitebor et ego eam coram Paire
meo qui in caelis est"; et alio loco, Qui perdiderit animam suam propter
me, inveniet eam
10
. Hinc est quod scriprum est, Pretiosa in conspectu
Domini mors sanctoram eius
1[
. Quid enim pretiosius quam mors, per
quam fit ut et delicta omnia dimittantur, et merita cumulatius augeantur?
8
lo. 3,5- "
P s
- "5.15-
Mt. 10,30. " It>id., 16,25.
868 U CIUDAD DE DIOS XIII, 7
mado de mritos? No cabe parangonar los mritos de aquellos
que, no pudiendo diferir la muerte, son bautizados y salen de
esta vida despus de haber sido borrados todos sus pecados,
con los de quienes, pudiendo, no difirieron la muerte, porque
quisieron ms terminar la vida confesando a Cristo que llegar
al bautismo negndole [22]. Es cierto que, de haberlo hecho,
se les remitira tambin en ese lavacro esto, el haber negado
a Cristo por miedo a la muerte, porque es verdad que a los que
dieron muerte a Cristo se les remiti crimen tan horrendo.
Pero cmo, sin una gracia torrencial de ese Espritu que so-
pla donde quiere, podran amar a Cristo hasta el extremo de
no poder negarlo en tal riesgo de su vida y con una esperanza
tan grande de perdn? [23]. La valiosa muerte de los santos,
a quienes precedi y pag anticipadamente con tanta gracia la
muerte de Cristo para que no vacilaran en entregar la suya por
conseguirle a El, prob que lo constituido antes como pena del
pecador fu reducido ahora a estos usos con el fin de que de
all dimanara un fruto ms abundante de justicia. La muerte,
por tanto, no debe considerarse como un bien en s por haber
sido destinada a tamaa utilidad, no por propia virtud, sino
por la gracia de Dios. Antes se propuso como objeto de temor
para que no se cometiera el pecado, y ahora debe ser aceptada
para no cometer pecado, o para borrar el cometido, o para dar
la palma de justicia debida a victoria tan gloriosa.
eque enim tanti sunt meriti, qui, cum mortem differre non possent,
baptizati sunt, deletisque mnibus peccatis ex hac vita emigrarunt, quanti
sunt hi qui mortem, cum possent, ideo non distulerunt, quia maluerunt
Christum confitendo finir vitam, quam eum negando ad eius Baptismum
pervenire. Quod utique si fecissent, etiam hoc eis in illo lavacro dimit-
teretur, quod timore mortis negaverant Christum; in quo lavacro et illis
facinus tam immane dimissum est, qui occiderant Christum. Sed quando
sine abundantia gratiae Spiritus illius, qui ubi vult spirat
12
, tantum Chris-
tum amare possent, ut eum in tanto vitae discrimine tanta sub spe veniae
negare non possent? Mors igitur pretiosa sanctorum, quibus cum tanta
gratia est praemissa et praerogata mors Christi, ut ad eum acquirendum
suam non cunctarentur impender, in eos usus redactum esse monstravit,
quod ad poenam peccantis antea fuerat constitutum, ut inde iustitiae fruc-
tus uberior nasceretur. Mors ergo non ideo bonum videri debet, quia in
tan tam utilitatem non vi sua, sed divina opitulatione conversa est; ut
quae tune metuenda proposita est, ne peccatum committeretur, nunc susci-
pienda proponatur, ut peccatum non committatur, commissumque dele-
tur, magnaeque victoriae debita iustitiae palma reddatur.
12
l o. 3,8.
MU, 8 U MTTERTB COMO PENA DSl PRCADO 869
C A P I T U L O V I I I
LOS JUSTOS, ACEPTANDO LA MUERTE PRIMERA POR LA VERDAD,
SE VEN LIBRES DE LA SEGUNDA
Si consideramos esto con ms detenimiento, aun en el caso
de que uno muera fiel y loablemente por la verdad, rehuye la
muerte. Acepta una parte de ella por temor a que le sobreven-
ga toda y se le aada la segunda, que no tendr fin. Acepta la
separacin del alma y del cuerpo por miedo a que, alejado
Dios del alma, se aleje el alma del cuerpo, y as, finalizada la
muerte primera de todo el hombre, se vea en la garra de la
segunda, que es eterna. As, la muerte, como he dicho cuan-
do la sufren los moribundos y obra en ellos el morir, no es
un bien para nadie, pero el tolerarla es loable por conservar
o conseguir el bien. Empero, cuando son los muertos los que
estn ya bajo su dominio, se dice, y no absurdamente, que es
mala para los malos y buena para los buenos, porque las al-
mas de los buenos, separadas de los cuerpos, estn en el des-
canso, y las de los impos estn en penas. Y estarn as hasta
que los cuerpos de unos resuciten para la vida eterna, y los de
los otros, para la muerte eterna, llamada segunda.
CAPUT VI I I
QOD IN SANCTIS PRIMAE MORTIS PRO VERITATE SSCEPTIO, SECUNDAE SIT
MORTIS ABSOLUTIO
Si enim diligentius consideremus, etiam cum quisque pro veritate fi-
deliter et laudabiliter moritur, mors cavetur. Ideo quippe aliquid eius
suscipitur, ne tota contingat, et secunda insuper, quae nunquam finiatur,
accedat. Suscipitur enim animae a corpore separatio, ne Deo ab anima
separato etiam ipsa separetur a corpore, ac sic totius hominis prima morte
completa, secunda excipiat sempiterna. Quocirca mors quidem, ut dixi,
cum eam morientes patiuntur, cumque in eis ut moriantur facit, nemini
bona est, sed laudabiliter toleratur pro tenendo vel adipiscendo bono. Cum
vero in ea sunt, qui iam mortui nuncupantur, non absurde dicitur et malis
mala, et bonis bona. In requie enim sunt animae piorum a corpore sepa-
rntae; impiorum autem poenas luunt: doee istarum ad aetemam vitam,
llarum vero ad aeternam mortem, quae secunda dicitur, corpora re-
viviscant.
870 I,A CIUDAD DIt DIOS XI I I , 9
C A P I T U L O I X
CUL ES EL MOMENTO PRECISO DE LA MUERTE O DE LA
P RDIDA DEL SENTIDO DE LA VIDA?
Cmo debe llamarse el tiempo en que las almas, separa-
das del cuerpo, estn ya gozando o padeciendo: Despus de
la muerte o en la muerte? [24]. Si es despus de la muerte, ya
no es buena o mala la muerte, porque ya ha pasado y dejado
de ser, sino la vida presente del alma despus de ella. La muer-
te era mala para ellos justamente cuando exista, es decir, en
el momento de padecerla, en el momento de morir, porque
entonces sentan la sensacin de malestar y de molestia. De
este mal precisamente usan bien los buenos. Una vez pasada
la muerte, cmo es buena o mala, si ya no existe? Por eso, si
nos fijamos un poco ms, ni la sensacin de malestar y de mo-
lestia que se da en los moribundos es la muerte. Mientras tie-
nen sensibilidad, viven, y, si viven, es ms propio decir que
estn antes de la muerte que en la muerte, porque, cuando sta
llegue, priva al cuerpo de toda sensacin, que es de molestia
al acercarse ella. Por este motivo es difcil de explicar el modo
y el porqu de llamar moribundos a los que an no han
muerto, sino que, a la vista de la muerte, se agitan en una
agona mortal y extrema, aunque en realidad reciben propia-
mente el nombre de moribundos, porque, cuando la muerte que
amenaza llegare, no se l l amarn ya moribundos, sino muertos.
Nadie es moribundo si no vive, porque, cuando su vida se hal l a
CAPUT IX
TEMPUS MOBTIS, QUO VITAE SENSUS AUFERTDH, IN MORIENTIBUS, AN IN MOR-
TUIS ESSE DICENDUM SIT
Sed id tempus, quo animae a corpore separatae aut in bonis sunt, aut
in malis, utrum post mortem potius, an in morte dicendum est? Si enim
post mortem est, iam non ipsa mors, quae transacta atque praeterita est,
sed post eam vita praesens animae, bona seu mala est. Mors autem tune
eis mala erat, quando erat, hoc est, quando eam patiebantur, cum more-
rentur: quoniam gravis et molestus eis inerat sensus; quo malo bene utun-
tur boni. Peracta autem mors quonam modo vel bona, vel mala est, quae
iam non est? Porro, si adhuc diligentius attendamus, nec illa mors esse
apparebit, cuius gravem ac molestum in morientibus diximus sensum.
Quamdiu enim sentiunt, adhuc utique vivunt; et si adhuc vivunt, ante
mortem quam in morte potius esse dicendi sunt: quia illa cum venerit,
aufert omnem corporis sensum, qui ea propinquante molestus est. Ac per
hoc, quomodo morientes dicamus eos qui nondum mortui sunt, sed in-
minente morte am extrema et mortfera afflictione iactantur, explicare
difficile est: etiamsi recte isti appellantur morientes; quia cum mors quae
iam impendet, advenerit, non morientes, sed mortui nuncupantur. Nullua
XIII, 10 LA MUERTE COMO PENA DEt PECADO 871
vn en las ltimas, en que se hallan los que decimos que es-
tn dando las bocanadas, si an no est privada de alma, an
vive [25]. Luego uno y el mismo es a la vez moribundo y vi-
viente, pero acercndose a la muerte y alejndose de la vida.
Sin embargo, an est en vida, ya que el cuerpo tiene alma y
ju'm no est en la muerte, porque an no se ha separado del
cuerpo. Mas si, una vez que se separare de l, ni aun entonces
oslar en la muerte, sino despus de la muerte, quin podr
decir cundo est en la muerte? Porque, si nadie puede ser a
In vez moribundo y viviente, no existir moribundo alguno,
puesto que, mientras est el alma en el cuerpo, no podemos
negar que es un viviente. Por otra parte, debe llamarse mori-
bundo a aquel en cuvo cuerpo se est obrando ya la muerte, y,
M nadie puede ser a la vez moribundo y viviente, no s cundo
es viviente [26].
C A P I T U L O X
A LA VIDA DE LOS MORTALES LE CUADRA MEJOR EL NOMBRE
DE MUERTE QUE EL DE VIDA
Desdo el inslnnle en que comenzamos a existir en este cuer-
po IIIIII'IMI, niiinii dejamos de tender linein la muerte [27]. Esta
OH la nlirii de In nniliihilnlud durante lodo el tiempo de la vida
(si es que vida debe llamarse) : el tender hacia la muerte [28].
No existe nadie que no est ms cercano a la muerte despus
de un ao que antes de l, y maana ms que hoy, y hoy ms
que ayer, y poco despus, ms que ahora, y ahora, poco ms
est ergo moriens, nisi vivens; quoniam cum in tanta est extremitate vitae,
in quanta sunt quos agere animam dicimus, profecto qui nondum anima
caruit, adhuc vivit. dem ipse igitur simul et moriens est et vivens: sed
morti accedens, vita decedens; adhuc tamen in vita, quia inest anima cor-
pori: nondum autem in morte, quia nondum abscessit a corpore. Sed si
cum abscesserit, nec tune in morte, sed post mortem potius erit; quando
sit in morte quis dixerit? Nam eque ullus moriens erit, si moriens et
vivens simul esse nullus potest: quamdiu quippe anima in corpore est,
non possumus negare viventem. Aut si moriens potius dicendus est, in
cuius iam corpore agitur ut moriatur, nec simul quisquam potest esse
vivens et moriens; quando sit vivens nescio.
CAPUT X
DE VITA MOKTALIUM, QUAE MORS POTIUS QUAM VITA DICENDA EST
Ex quo enim quisque in isto corpore morituro esse coeperit, nunquam
iu eo non agitur ut mors veniat. Hoc enim agit eius mutabilitas toto tem-
pore vitae huius (si tamen vita dicenda est) , ut veniatur in mortem. Nemo
(|iiippe est qui non ei post annum sit, quam ante annum fuit, et eras
i|iiara hodie, et hodie quam her, et paulo post quam nunc, et nunc quam
872 LA CIUDAD DB DIOS
x m , 10
que antes. Porque el tiempo vivido es un pellizco dado a la
vida, y diariamente disminuye lo que resta; de tal forma, que
esta vida no es ms que una carrera hacia la muerte. No per-
mite a nadie detenerse o caminar ms despacio, sino que todos
siguen el mismo comps y se mueven con igual presteza. Efec-
tivamente, el que tuvo una vida ms corta no cruz el tiem-
po con ms celeridad que el que la tuvo ms larga, sino que,
arrancados sus momentos de igual modo a ambos, uno tuvo la
meta ms cercana, y el otro, ms alejada, meta a la que uno
y otro corran con idntica velocidad [29]. Una cosa es haber
andado ms camino, y otra, haber caminado ms despacio. En
consecuencia, el que hasta llegar a la muerte apura espacios
ms largos de tiempo, no corre ms despacio, sino que anda
ms camino.
Por tanto, si cada uno comienza a morir, o sea, a estar en
la muerte, desde el instante en que empieza a obrarse en l la
muerte, es decir, la substraccin de la vida, pues que, termina-
da la substraccin, estar ya despus de la muerte, no en la
muerte, es indudable que, desde el momento en que comenza-
mos a existir en este cuerpo, estamos en la muerte [30]. Qu
otra cosa se hace en cada da, en cada hora y en cada momento
hasta que apurada la ltima gota de la vida, se completa la
muerte, que iba obrndose y comienza a existir ya el tiempo
posterior a la muerte que en el fieri de la substraccin de la
vida estaba en la muerte? Si, pues, el hombre no puede estar
a la vez en vida y en muerte, nunca jams, desde que mora en
este cuerpo moribundo ms bien que viviente, est en vida.
O diremos que est a la vez en vida y en muerte, es decir,
en la vida, en que vive hasta que le sea substrada toda, y en la
muerte, con que ya muere cuando le es substrada la vi da?
paulo ante propinquior. Quoniam quidquid temporis vivitur, de spatio vi-
vendi demitur; et quotidie fit minus minusquc quod restat: ut omnino
nihil st aliud tempus vitae huius, quam cursus ad mortem, in quo nemo
vel paululum stare, vel aliquanto tardius ir permittitur: sed omnes ur-
gentur pari motu, nec diverso impelluntur accessu. eque enim cui vita
brevior fuit, celerius diem duxit, quam ille cui longior: sed cum aequali-
ter et aequalia momenta raperentur ambobus, alter habuit propius, alter
remotius quo non impari velocitate ambo currebant. Aliud est autem am-
plias viae peregisse, aliud tardius ambulasse. Qui ergo usque ad mortem
productiora spatia temporis agit, non lentius pergit, sed plus itineris con-
ficit. Porro si ex illo quisque incipit mori, hoc est esse in morte, ex quo
in illo agi coeperit ipsa mors, id est vitae detractio; quia, cum detrahendo
finita fuerit, post mortem iam erit, non in morte: profecto ex quo esse in-
cipit in hoc corpore, in morte est. Quid enim aliud diebus, horis, momea-
tisque singulis agi tur, doee ea consumpta mors quae agebatur, impleatur;
et incipiat iam tempus esse post mortem, quod cum vita detraheretur, erat
in morte? Nunquam igitur in vita homo est, ex quo est in corpore isto
moriente potius quam vvente, si et in vita et in morte simul non potest
esse. An potius et in vita et in morte simul est: in vita scilicet in qua
vivit, doee tota detrahatur; in morte autem, qua iam moritur, cum vita
XOl, 11, 1 LA MUERTE COMO PENA DRI, l'CADO 873
Porque, si no est en vida, qu es lo que se substrae hasta que
se realice su perfecta consuncin? Y si no est en, muerte,
qu es la substraccin de la vida? No en vano se dice que,
una vez substrada al cuerpo toda la vida, est ya despus de
l;i muerte, sino porque exista la muerte cuando se le substraa
la vida. Y si, substrada la vida, no est el hombre en la muer-
te; sino despus de la muerte, cundo estar en la muerte sino
cuando le es substrada? [31].
C A P I T U L O X I
PUEDE ALGUIEN SER AL MISMO TIEMPO VIVIENTE Y MUERTO?
1. Si es absurdo decir que el hombre antes de encararse con
In muerte est ya en la muerte (a qu meta acerca el caminar
III su vida, si est ya en el l a?) , y como, adems, es demasiado
nlrevimiento afirmar que es a un tiempo viviente y moribundo,
I mes que no se puede estar a la vez velando y durmiendo, es
preciso preguntar cundo ser moribundo. Antes de que la
muerte llegue, no es moribundo, sino viviente, y, una vez lle-
gada la muerte, ser ya muerto, no moribundo. Aquello est
iin miles de In muerte y esto ya pas su frontera. Cundo
fNl/i en In muerte, pues entonces es rail mente moribundo?
ENI/IN I re* rosas distintos: miles de la muerte, en la muerte
y despus de In muerte, tiene cada una su nombre pr opi o: vi-
viente, moribundo y muerto. Es, pues, muy difcil determinar
cundo un hombre es moribundo, es decir, cundo est en la
muerte; cundo ni es viviente, que es antes de la muerte, ni
ilclrahitur? Si enim non est in vita, quid est quod detrahitur, doee eius
lint perfecta consumptio? Si autem non est in morte, quid est vitae ipsa
ilclractio? Non enim frustra, cum vita fuerit corpori tota detracta, post
mortem iam dicitur, nisi quia mors erat, cum detraheretur. Nam si ea de-
tracta non est homo in morte, sed post mortem; quando, nisi cum detra-
hitur, erit in morte?
CAPUT XI
AN QUISQUAM SIMUL ET VIVENS ESSE POSSIT, ET MORTUUS
1. Si autem absurdum est ut hominem, antequam ad mortem per-
veniat, iam esse dicamus in morte; (cui enim propinquat peragendo vitae
Niiae tmpora, si iam in illa est?) mxime quia nimis est insolens, ut si-
mul et vivens esse dicatur et moriens, cum vigilans et dormiens simul esse
non possit: quaerendum est quando erit moriens. Etenim antequam mors
veniat, non est moriens, sed vivens: cum vero mors venerit, mortuus erit,
non moriens. Illud ergo est adhuc ante mortem, hoc iam post mortem.
Quando ergo in morte? (tune enim est moriens): ut quemadmodum tria
Himt cum dicimus, Ante mortem, in morte, post mortem; ita tria singulis
Hingula, Vivens, moriens, mortuusque reddantur. Quando itaque sit mo-
riens, id est in morte, ubi eque sit vivens, quod est ante mortem, eque
874 I,A CIUDAD DE DI OS XIII,, 11, 2
muer t o, que es despus de l a muer t e, si no mor i bundo, o sea,
en la muer t e. Mi ent r as el al ma est en el cuer po, m xi me si
an si ent e, el hombr e , que const a de al ma y de cuer po, vi ve, y,
p o r t ant o, no debe deci r se en l a muer t e, si no ant es de l a muer -
t e. Con t odo, cuando el al ma se s epar a y pr i va al cuer po de
t oda sensaci n, apar ece ya despus de l a muer t e, y se l l ama
mue r t o. Luego fina en ese comedi o en que es mor i bundo o est
en l a muer t e, por que , si an vi ve, est ant es de l a muer t e, y, si
dej de vi vi r, est ya despus de l a muer t e. En concl us i n: no
es pos i bl e c ompr e nde r cundo es mor i bundo o cundo est en
l a muer t e. Lo mi s mo oc ur r e con el t i empo. Se bus ca el pr esen-
t e y no se da con l , por que el cr uzar del fut ur o al pas ado es
un es paci o i napr eci abl e. No ser l gi co concl ui r de aqu que
l a muer t e del cuer po no exi st e? Pues , si exi st e, c u ndo exi st e,
si no puede est ar en ni nguno y ni nguno pue de est ar en e l l a?
En efect o, si se vi ve, an no exi st e l a muer t e, por que est o es
ant es de l a muer t e, no en l a muer t e, y, si se dej de vi vi r , ya
no exi st e, por que est o es despus de l a muer t e, no en l a muer t e.
Si l a muer t e no exi st e ant es o despus de el l a mi s ma, qu
significa deci r ant es de l a muer t e o despus de l a mue r t e ? La
ver dad es que deci r est o car ece de sent i do, si no exi st e l a muer -
t e. Oj al hubi r amos consegui do, vi vi endo bi en en el pas ado,
que no exi st i er a mue r t e al guna! Si n e mbar go, ahor a es t an
esqui va, que ni puede expl i car s e con pal abr as ni evi t ar se con
r azones [ 3 2 ] .
2. Habl e mos , pues , segn el uso cor r i ent e, pues que as
l o exi gen nues t r as maner as , y di gamos : Ant es de l a muer t e
i gual a ant es de que l a muer t e suceda, como est es cr i t o: An-
mortuus, quod est post mortem, sed moriens, id est in morte, difficillime
definitur. Quamdiu quippe est anima in corpore, mxime si etiam sensus
adsit, procul dubio vivit homo, qui constat ex anima et corpore; ac per
hoc adhuc ante mortem, non in morte esse dicendus est: cum vero anima
abscesserit, omnemque abstulerit corporis sensum, iam post mortem mor-
tuusque perhibetur. Perit igitur intei utrumque, quo moriens, vel in morte
sit: quoniam si adhuc vivit, ante mortem est; si vivere destitit, iam post
mortem est. Nunquam ergo moriens, id est in morte esse comprehenditur.
Ita etiam in transcursu temporum quaeritur praesens, nec invenitur: quia
sine ullo spato est, per quod transitur ex futuro in praeteritum. Nonne
ergo videndum est, ne ista ratione mors corporis nulla esse dicatur? Si
enim est, quando est quae in nullo, et in qua ullus esse non potest?
quandoquidem si vivitur, adhuc non est; quia hoc ante mortem, non in
morte: si autem vivere iam cessatum est, iam non est; quia et hoc post
mortem est, non in morte. Sed rursus si nulla mors est ante vel post, quid
est quod dicitur ante mortem, sive post mortem? nam et hoc inaniter
dicitur, si mors nulla est. Atque utinam in paradiso bene vivendo egisse-
mus, ut revera nulla esset mors. Nunc autem non solum est, verum etiam
tam molesta est, ut nec ulla explican locutione possit, nec ulla ratione
vi tari.
2. Loquamur ergo secundum consuetudinem; non enim ailer debe-
mus: et dicamus, Ante mortem, prius quam mors accidat; siout scriptum
XHI , 11, 2 LA MUERTE COMO PENA DEL rECADO 875
tes de la muerte no alabes a hombre alguno. Digamos tambin
una vez que haya sobrevenido: Despus de la muerte de ste
o de aqul sucedi tal o cual cosa. Digamos tambin de pre-
sente, como nos sea posi bl e: Aquel moribundo hizo testamento
y dej al morir esto o lo otro a ste o a aqul, aunque en rea-
lidad, si no viviera, no hubiera podido hacerlo, y lo haya hecho
ms bien antes de la muerte que en la muerte [33]. Hablemos
tambin como habla la divina Escritura, que no duda en lla-
mar muertos no a los que han muerto ya, sino a los que estn
en la muerte. As en aquel pasaje: Porque no hay en la muerte
quien se acuerde de ti. Dice, y con razn, que estn en la muer-
te hasta que resuciten, como se dice que uno est en sueo has-
ta que despierta, aunque a los que estn en sueo los llamamos
durmientes, y no podamos sin embargo, de igual modo, l l amar
moribundos a los que han muerto. Porque no mueren an quie-
nes, por lo que hace a la muerte corporal, de la que ahora tra-
tamos, ya estn separados de los cuerpos. Precisamente a esto
me refera al decir que no puede explicarse con pal abras cmo
llamamos moribundos a los que an viven, o decimos de los
ya muertos, aun despus de la muerte, que estn todava en la
muerte. Cmo despus de la muerte, si an estn en la muer-
te, sabiendo adems que no les llamamos moribundos, como
llamamos durmientes a los que estn en sueo, y enfermos a
los que estn en enfermedad, y dolientes a los que estn en
dolor, y vivientes u los que estn en vida? Con todo, los muer-
tos antes de resucitar se dice que estn en la muerte, y, sin
embargo, no podemos llamarlos moribundos [34].
De aeju deduzco que no carece de oportunidad y de sentido
est, Ante mortem ne laudes hominem quemquam
13
. Dicamus etiam cum
acciderit, Post mortem illius vel illius factum est illud vel illud. Dicamus
et de praesenti tempore ut possumus, velut cum ita loquimur, Moriens ille
testatus est, et illis atque illis illud atque illud moriens dereliquit: quam-
vis hoc nisi vivens omnino facer non posset, et potius hoc ante mortem
fecerit, non in morte. Loquamur etiam sicut loquitur Scriptura divina,
quae mortuos quoque non post mortem, sed in morte esse non dubitat di-
cere. Hinc enim est illud: Quoniam non est in morte, qui memor sit tui".
Doee enim reviviscant, recte dicuntur esse in morte; sicut in somno esse
quisque, doee evigilet, dicitur: quamvis in somno psitos dicamus dur-
mientes, nec tamen eo modo possumus dicere eos qui iam sunt mortui,
morientes. Non enim adhuc moriuntur qui, quantum attinet ad corporis
mortem, de qua nunc disserimus, iam sunt a corporibus separati. Sed hoc
est quod dixi explicari aliqua locutione non posse, quonam modo vel mo-
rientes dicantur vivere, vel iam mortui etiam post mortem adhuc esse di-
cantur in morte. Quomodo enim post mortem si adhuc in morte? Prae-
sertim cum eos nec morientes dicamus. sicuti eos qui in somno sunt di-
cimus dormientes; et qui in languore, languentes; et qui in dolore, utique
dolentes; et qui in vita, viven tes: at vero mortui priusquam resurgant, esse
dicuntur in morte, nec tamen possunt appellari morientes. Unde non im-
' Eccl i . 11,30.
' F5. 6,6.
876
LA CIUDAD DE DIOS
x m , i!, 2
mi opi ni n de que, qui z n o p o r i ndus t r i a h u man a, pe r o s p o r
di s pens aci n di vi na, est e ver bo moritur (muer e) en l at n no
haya podi do ser conj ugado por l os gr amt i cos p o r l a mi s ma
r egl a con que se conj ugan l os dems . De oritur (nace) , por
ej empl o, se for ma el pr et r i t o ortus est (naci ) , y as l os de-
ms t i empos que se conj ugan con l os par t i ci pi os de pr et r i t o.
Mas, si pr e gunt amos p o r el pr et r i t o del ver bo moritur, se nos
r es ponder , como de cos t umbr e, mortuus est ( mur i ) , dupl i ca-
da l a l et r a u. Se di ce mortuus ( mue r t o) , como fatuus (fat uo) ,
arduas (di f ci l ) , conspicuus (cons pi cuo) , y ot r os p o r el est i l o
que no son par t i ci pi os , si no que por ser nombr e s se decl i nan
si n t i empo. Si n e mbar go, en aqul , s i mul ando decl i nar l o in-
decl i nabl e, se pone el nombr e en l ugar del par t i ci pi o de pa-
s ado. Est o l l eva en s un sent i do, y es que, as como l o si gni -
ficado por el ver bo no pue de ser decl i nado, as el ver bo que
l o significa no pue de decl i nar s e habl ando [ 3 5] . Pe r o al menos
podemos , con l a ayuda de l a gr aci a de nues t r o Redent or , de-
cl i nar l a muer t e s egunda. Est a es l a m s gr ave y el peor de
t odos l os mal es , por que no consi st e en l a s epar aci n del al ma
y del cuer po, si no en el abr azo de uno y de ot r o p ar a pe nar
et er nament e. Al l es donde es t ar n l os hombr e s s i empr e en l a
muer t e, no ant es ni despus de l a muer t e, y p o r eso nunc a m s
ser n vi vi ent es y nunca ms s er n muer t os , si no et er nament e
mor i bundo. Nunc a i r peor al hombr e en l a muer t e que cuan-
do l a muer t e sea i nmor t al .
portune eque incongrue arbitror accidisse, etsi non humana industria,
iudicio fortasse divino, ut hoc verbum quod est, moritur, in latina lingua
nec grammatici declinare potuerint, ea regula qua caetera taha declinan-
tur. Namque ab eo quod est oritur, fit verbum praeteriti temporis, ortus
est: et si qua similia sunt, per temporis praeteriti participia declinantur.
Ab eo vero quod est moritur, si quaeramus praeteriti temporis verbum,
responder! assolet, mortuus est, u littera geminata. Sic enim dicitur mor-
tuus, quomodo fatuus, arduus, conspicuus, et si qua similia, quae non
sunt praeteriti temporis, sed quoniam nomina sunt, sine tempore decli-
nantur. Illud autem, quasi ut declinetur quod declinari non potest, pro
participio praeteriti temporis ponitur nomen. Conveniente^ itaque factum
est, ut, quemadmodum id quod significat, non potest agendo, ita ipsum
verbum declinari loquendo non possit. Agi tamen potest in adiutorio gra-
tiae Redemptoris nostri, ut saltem secundam mortem declinare possimus.
Illa enim est gravior, et omnium malorum pessima, quae non fit separa-
tione animae et corporis, sed in aeternam poenam potius utriusque com-
plexu. Ibi e contrario non erunt homines ante mortem atque post mortem,
sed semper in morte: ac per hoc nunquam viventes, nunquam mortui, sed
sine fine morientes. Nunquam enim erit horaini peius in morte, quam ubi
erit mors ipsa sine morte.
XI I I , 12 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 877
C A P I T U L O X I I
Q U MUERTE HAB A CONMINADO D I O S A LOS PRI MEROS
HOMBRES SI QUEBRANTABAN S U MANDAMI ENTO?
Cuando se pr e gunt a qu muer t e hab a conmi nado Di os a
los pr i me r os hombr e s en caso de que br ant ar el mandami e nt o
r eci bi do y de no obedecer l o, si er a l a muer t e del al ma, l a del
cuer po, l a de t odo el hombr e o l a l l amada s egunda, debe con-
t est arse que t odas . La pr i me r a c ompr e nde dos de el l as, y l a se-
gunda, t odas . Como l a t i er r a uni ver s al const a de muc has regi o-
nes, y l a I gl esi a uni ver s al de muc has i gl esi as, as l a muer t e
t ot al const a de t odas l as muer t es . Por que l a pr i me r a compr en-
de dos, una del al ma y ot r a del cuer po, de for ma que l a pr i -
mer a muer t e de t odo el hombr e t i ene l ugar cuando el al ma si n
Di os Y si n cuer po sufre t e mpor al me nt e el cast i go, y l a s egunda,
cuando el al ma si n Di os y con el cuer po sufre l as pe nas et er-
nas [ 3 6] . Cuando Di os di j o al p r i me r h o mb r e que col oc en
el par a s o, habl ando del fr ut o p r o h i b i d o : En cualquier da
que comiereis de l, moriris de muerte, no hi zo ext ensi va est a
conmi naci n sl o a l a pr i me r a par t e de l a mue r t e pr i me r a, en
que el al ma se ve pr i vada de Di os ; ni s ol ament e a l a s egunda
par l o, en In que el cuer po se ve pr i vado del al ma; ni sl o a
1j* nri ni ern muer t e t ot al , en que el al ma, s e par ada de Di os y
del cuer po, es cast i gada, si no a cuant as muer t es hay, hast a l a
l t i ma, l l amada s egunda y que no t i ene si gui ent e.
C A P U T X I I
QUAM MORTEM PRI MI S HOMI NI BUS DEUS, SI MANDATUM EIUS TRANSGREDE-
RENTUR, FUERIT COMMINATDS
Curo ergo requiritur, quam mortem Deus primis hominibus fuerit com-
minatus, si ab eo mandatum transgrederentur acceptum, nec obedientiam
custodirent; utrum animae, an corporis, an totius hominis, an illam quae
appellatur secunda: respondendum est, Omnes. Prima enim ex duabus
constat; secunda ex mnibus tota. Sicut enim universa trra ex multis
terris, et universa Ecclesia ex multis constat Ecclesiis; sic universa mors
ex mnibus. Quoniam prima constat ex duabus, una animae, altera cor-
poris: ut sit prima totius hominis mors. cum anima sine Deo et sine cor-
pore ad tempus poenas luit; secunda vero, ubi anima sine Deo cum cor-
pore poenas aeternas luit. Quando ergo dixit Deus primo illi homini, quem
in paradiso constituerat, de cibo vetito, Quacumque die ederitis ex eo,
morte moriemini
15
: non tantum primae mortis partem priorem, ubi anima
priva tur Deo; nec tantum posteriorem, ubi corpus priva tur anima; nec
solum ipsam totam primam, ubi anima et a Deo et a corpore separata
punitur: sed quidquid mortis est usque ad novissimam, quae secunda di-
citur, qua est nulla posterior, commmatio illa complexa est.
15
Gen. 2,17.
878
U CIUDAD DE DIOS x r a , 1 3
C A P I T U L O X I I I
C UL F U EL PRI MER CASTI GO DE LA PREVARI CACI N DE LOS
PRI MEROS P ADRE S ?
Tan pr ont o como se l l ev a efect o l a t r ans gr es i n del pr e-
cept o, de s ampar ados de l a gr aci a de Di os, se r ubor i zar on de l a
desnudez de sus cuer pos . De aqu que cubr i er an sus ver genzas
con hoj as de hi guer a, l as pr i me r as t al vez que l es vi ni er on a
mano en medi o de su t ur baci n. Etos mi embr os l os t en an ya
ant es, per o no er an ver gonzosos. Si nt i er on, pues , un nuevo mo-
vi mi ent o en su car ne desobedi ent e como cast i go debi do a su
desobedi enci a [ 3 7 ] . El al ma, c ompl ac i da en el us o desor dena-
do de su pr opi a l i ber t ad, y des deando ser vi r a Di os, se vi o
pr i vada de l a pr i me r a suj eci n de su cuer po, y, por habe r
abandonado l i br ement e al Seor s uper i or , no mant en a somet i -
do al si er vo i nfer i or , ni t en a somet i da a s mi s ma l a car ne,
como la hubi e r a podi do t ener s i empr e, de habe r pe r mane c i do
el l a somet i da a Di os [ 3 8] . Ent onces comenz l a car ne a desear
cont r a el es p r i t u. En est e combat e hemos naci do, ar r as t r ando
un ger men de muer t e y l l evando en nuest r os mi embr os y en
nues t r a vi ci ada nat ur al eza l a di syunt i va de l ucha y de vi ct or i a
de l a pr i me r a pr evar i caci n.
C A P U T X I I I
PRAEVARICATIO PRIMORUM HOMINUM, QUAM PRIMAM SENSERIT POENA
Nam posteaquam praecepti facta transgressio est, confestim gratia de-
screme divina, de corporum suorum nuditate confusi sunt. Unde etiam
foliis ficulneis, quae forte a perturbatis prima comperta sunt, pudenda
texerunt
10
: quae prius eadem membra erant, sed pudenda non erant. Sen-
serunt ergo novum motum inobedientis carnis suae. tanquam reciprocan!
poenam inobedientiae suae. Iam quippe anima librtate in perversum
propria delectata, et Deo dedignata servir, prstino corporis servitio desti-
tuebatur: et quia superiorem Dominum suo arbitrio deseruerat, inferiorem
famulum ad suum arbitrium non tenebat: nec omni modo habebat subdi-
tam carnem, sicut semper habere potuisset, si Deo subdita ipsa mansisset.
Tune ergo coepit caro concupiseere adversus spiritum " : cum qua con-
troversia nati sumus, trahentes originem mortis, et in membris nostris vi-
tiataque natura contentionem eius sive victoriam de prima praevaricatione
gestantes.
16
Gen. 3,7.
" Cal. s,i7.
XIIX, 1 4 LA MUERTE COMO PENA 1MS1, PECADO 879
C A P I T U L O X I V
E L HOMBRE, CREADO POR Di o s , Y SU LI BRE CADA
Di os , Aut or de l as nat ur al ezas , no de l os vi ci os, cr e al
hombr e r e c t o; per o l , de pr avado por pr opi a vol unt ad y j us-
t ament e condenado, engendr seres des or denados y condenados .
Todos est uvi mos en aquel uno cuando fui mos t odos aquel uno,
que cay en pecado p o r l a muj er , hecha de l ant es del pecado.
An no hab a si do cr eada y di fundi da nues t r a for ma i ndi vi -
dual , for ma que cada uno hab amos de t ener , per o ya exi st a
l a nat ur al eza ger mi nal , de l a que nos hab amos de p r o p ag ar
t odos [ 3 9] . De st a, vi ci ada por el pecado y l i gada con el
v ncul o de l a muer t e y j us t ament e condenada, el hombr e , na-
ci endo del hombr e , no nacer a de ot r a condi ci n. Po r eso, del
mal uso del l i br e al bedr o se or i gi n una seri e de des vent ur as ,
que desde un pr i nci pi o vi ci ado, como c or r ompi do de ra z el
gner o humano, ar r as t r ar a a t odos en concat enaci n de mi se-
r i as has t a el abi s mo de l a muer t e s egunda, que no t i ene fin, si
l a gr aci a de Di os no l i br ar a a al gunos .
C A P U T XI V
QALIS HOMO SIT FACTUS A DEO, ET IN QUAM SORTEM DECIDERIT SUAE
VOLUNTATIS ARBITRIO
Deus enim creavit hominem rectum, naturarum auctor, non utique vi-
tiorum: sed sponte depravatus iusteque damnatus, depravatos damnatosque
generavit. Omnes enim fuimus in illo uno, quando omnes fuimus ille unus,
qui per feminam lapsus est in peccatum, quae de illo facta est ante pec-
catum. Nondum erat nobis singillatim creata et distributa forma, in qua
singuli viveremus; sed iam natura erat seminalis, ex qua propagaremur:
qua scilicet propter peccatum vitiata, et vinculo mortis obstricta, iusteque
damnata, non alterius conditionis homo ex homine nasceretur. Ac per hoc
a liberi arbitrii malo usu series huius calamitatis exorta est, quae huma-
num genus origine depravata, velut radice corrupta, usque ad secundae
mortis exitium, quae non habet finem, solis eis exceptis qui per gratiam
Dei liberantur, miseriarum connexione perducit.
880 LA CIUDAD DE DIOS
xni , i 5
C A P I T U L O X V
ADN, PECANDO, ABANDON A DI OS ANTES QUE DI OS LE ABAN-
DONARA A L. LA PRIMERA MUERTE DEL ALMA CONSISTI EN SU
APARTAMIENTO DE DI OS
Por este motivo, como en estas pal abras: Moriris de muer-
te, no se di j o: de muertes, debe entenderse slo aquella que
tiene lugar cuando el alma es abandonada por su vida, que es
Dios [40]. (Porque no fu abandonado para que abandonase,
sino que abandon para ser abandonado, ya que, para su mal,
es primero la propia voluntad, y, para su bien, es primero la
voluntad del Creador, sea para hacerla cuando an no exista,
sea para rehacerla cuando pereci en su cada.) Con todo, aun-
que entendamos que Dios quiso significar esta muerte en esas
pal abr as: El da que comiereis de l, moriris de muerte, como
si dijera: El da que me abandonis por la desobediencia, os
abandonar yo por justicia, es indudable que en esa muerte se
anunciaron tambin las dems que haban de suceder. Al ori-
ginarse en la carne del alma desobediente un movimiento des-
obediente, por el cual cubrieron sus vergenzas, se sinti la
muerte, en la que Dios abandon al alma. Esta qued significa-
da en aquellas palabras que Dios dirigi al hombre cuando se
esconda en su loco temor: Adn, dnde ests? Y lo dijo, no
preguntando, como si lo ignorase, sino advirtindole con re-
proche que se percatase dnde estaba, porque Dios ya no estaba
con l. Luego, al abandonar el alma al cuerpo, arrugado por la
CAPUT XV
QUOD ADAM PECCANS PRIUS RELIQUERIT DEUM, QUAM RELINQUERETUR A DEO;
ET PRIMAM FUISSE ANIMAE MORTEM A DEO RECESSISSE
Quamobrem etiamsi in eo quod dictum est, Morte moriemini, quoniam
non est dictum, Mortibus, eam solam intelligamus, quae fit cum anima
deseritur sua vita, quod illi Deus est (non enim deserta est ut desereret,
sed ut desereretur, deseruit: ad malum quippe eius prior est voluntas eius;
ad bonum vero eius prior est voluntas Creatoris eius, sive ut eam faceret
quae nulla erat, sive ut reficiat quae lapsa perierat) : etiamsi ergo hanc
intelligamus Deum denuntiasse mortem, in eo quod ait, Qua die ederitis
ex illo, morte moriemini; tanquam diceret, Qua die me deserueritis per
inobedientiam, deseram vos per iustitiam: profecto in ea morte etiam cae-
terae denuntiatae sunt, quae procul dubio fuerant secuturae. Nam in eo
quod inobediens motus in carne animae inobedientis exortus est, propter
quem pudenda texerunt, sensa est mors una in qua deseruit animam Deus.
Ea significata est verbis eius, quando timore dementi sese abscondenti
homini dixit, Adam, ubi es?
1
' non utique ignorando quaerens, sed incre-
I s
Gen. 3,9.
XI I I , 16, 1 LA MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 881
edad y encogido por la vejez, lleg a experimentar la otra
muerte, de la que Dios haba dicho cuando impona sus casti-
gos al hombre: Eres tierra, y a la tierra irs. As, estas dos
muertes completaran la primera, que es de todo el hombre,
y a ella seguira, al fin, la segunda, si el hombre no es librado
por la gracia. El cuerpo, que procede de la tierra, no tornara
a ella sino por la muerte, que le sobreviene cuando se ve pri-
vado de su vida, o sea, del alma.
De aqu que los cristianos, fieles y veraces custodios de la
fe catlica, den constancia de que la muerte del cuerpo nos es
infligida no por ley de naturaleza, pues que Dios no dio al
hombre muerte alguna, sino por merecido del pecado. Dios, al
vengar el pecado, dijo al hombre, en quien entonces estbamos
t odos: Eres tierra, y a la tierra irs [41].
C A P I T U L O X V I
HAY FILSOFOS QUE PIENSAN QUE LA SEPARACIN DEL CUERPO
Y DEL ALMA NO ES UNA PENA, Y SE BASAN EN QUE PLATN
INTRODUCE AL DI OS SUPREMO PROMETIENDO A LOS DIOSES IN-
FERIORES EL NO SER NUNCA DESTITUDOS DE SUS CUERPOS
1. Pero liav filsofos, conlni cuyas calumnias defendemos
In (ululad de Dios, es decir, la Iglesia, que se mofan, segn
ellos, snliinmenlc de lo que acabamos de decir: de que la se-
paracin del alma y del cuerpo debe numerarse entre las penas.
pando admonens, ut attenderet ubi esset in quo non esset Deus. Cum vero
corpus anima ipsa deseruit aetate corruptum et senectute confectum, venit
in experimentum mors altera, de qua Deus peccatum adhuc puniens ho-
mini dixerat, Trro es, et in terram ibis
19
: ut ex his duabus mors illa
prima, quae totius est hominis, compleretur, quam secunda in ultimo se-
quitur, nisi homo per gratiam liberetur. eque enim corpus quod de trra
est, rediret in terram, nisi sua morte, quae illi accidit, cum deseritur sua
vita, id est anima. Unde constat inter Christianos veraciter catholicam
tenentes fidem, etiam ipsam nobis corporis mortem, non lege naturae,
qua nullam mortem homini Deus fecit, sed mrito inflictam esse peccati:
quoniam peccatum vindicans Deus, dixit homini, in quo tune omnes era-
mus, Terra es, et in terram ibis.
CAPUT XVI
DE PHILOSOPHIS, QUI ANIMAE SEPARATIONEM A CORPORE NON PUTANT ESSE
POENALEM, CUM PLATO INDUCAT SUMMUM DEUM MIS MINORIBUS
PROMITTENTEM, QUOD NUNQUAM SINT CORPORIBUS EXUENDI
1. Sed philosophi, contra quorum calumnias defendimus civitatem
Dei, hoc est eius Ecclesiam, sapienter sibi videntur irridere quod dicimus,
ammae a corpore separationem inter poenas eius esse deputandam: quia
" rbid., 19.
882 LA CIUDAD DE DIOS XHl, 16 i
Y se fundan en que-es opinin suyael alma alcanza la per-
ecta felicidad cuando, desligada en absoluto de todo cuerpo
torna a Dios simple y sola y en cierto modo desnuda. Si en
sus mismos escritos no hallara nada con que refutar esta opi.
nin, debera alargarme un tanto en demostrar que el cuerpo
no es oneroso al alma sino por ser corruptible. Aqu viene a
pelo aquel pasaje de nuestras Escrituras citado en el libro an-
t eri or: El cuerpo corruptible apesga al alma. Al aadir co-
rruptible da a entender que apesga al alma no cualquier cuer-
po, sino el hecho por el castigo consiguiente al pecado. Y, aun-
que no lo hubiera aadido, no debiramos entender otra cosa.
Sin embargo, pregonando Platn a todos los vientos que
los dioses hechos por el Dios soberano tienen cuerpos inmor-
tales, e introduciendo a Dios, Hacedor de ellos, prometindoles,
como singular beneficio, una estancia eterna en sus cuerpos y
el no ser desligados de ellos por muerte alguna, a qu viene
el que stos, para perseguir la fe cristiana, finjan desconocer
lo que conocen? Por qu, en pugna consigo mismos, prefie-
ren decir eso con tal de no cejar en su empeo de contradecir-
nos? Voy a citar las propias palabras de Platn, traducidas al
latn por Cicern [42], en las que introduce al Dios soberano
perorando y diciendo a los dioses que hi zo: Vosotros, hijos
de los dioses, considerad de qu obras soy yo padre y hacedor.
Sois indisolubles contra mi voluntad [43], aunque todo lo
compuesto pueda disolverse, pero no es propio del bien querer
separar lo que la razn ha unido. Mas, por haber nacido, no
podis ser inmortales, indisolubles. Sin embargo, no os disol-
veris ni hado alguno de muerte os quitar la vida, porque no
ser ms poderoso que mi voluntad, que es un vnculo ms
videlicet eius perfectam beatitudinem tune illi fieri existimant, enm omni
prorsus corpore exuta ad Deum simplex et sola et quodamraodo nuda
redierit. Ubi si nihil, quo ista refelleretur opinio, n eorum litteris inve-
nirem, operosius mihi disputandum esset, quo demonstrarem non Corpus
esse animae, sed corruptibile corpus onerosum. Unde illud est quod de
Scripturis nostris in superiori libro commemoravimus
20
, Corpus enim
corruptibile. aggravat animam
21
. Addendo utique corruptibile, non quali-
cumque corpore, sed quale factum est ex peccato consequente vindicta,
animam perhibuit aggravari. Quod etiamsi non addidisset, nihil aliud in-
telligere deberemus. Sed cum apertissime Plato dos a summo Deo factos
habere immortalia corpora praedicet, eisque ipsum Deum, a quo facti
sunt, inducat pro magno beneficio pollicentem, quod in aeternum cum
suis corporibus permanebunt, nec ab eis ulla morte solventur: quid est
quod isti ad exagitandam christianam fidem fingunt se nescire quod
sciunt; aut etiam sibi repugnantes adversum se ipsos malunt dicere, dum
nobis non desinant contradicere? Nempe Platonis haec verba sunt, sicut
ea Cicero in latinum vertit, quibus inducit summum Deum dos quo9
fecit alloquentem ac dicentem: Vos qui deorum satu orti estis, attendite
quorum operum ego parens effectorque sum. Haec sunt indissolubilia me
20
C. I J .
Sap, 9,t5.
Xt l II, 16, 2 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 883
fuerte para vuestra perpetuidad que el hado a que quedasteis
ligados al comenzar vuestra existencia. Cata que Platn dice
que los dioses, por la ligadura del cuerpo y del alma, son mor-
tales, y que, con todo, por voluntad y decisin del Dios que los
hizo son inmortales. Si, pues, es una pena para el alma estar
ligada a un cuerpo, qu significa que, hablndoles Dios como
a temerosos de que la muerte se asome a sus puertas, o sea, de
separarse de sus cuerpos, 1-es asegura su inmortalidad? Y esto
no por la naturaleza de esos dioses, que es compuesta, no sim-
ple, sino por la insuperable voluntad de Dios, que puede hacer
que ni lo nacido muera ni lo ligado se desligue, sino que per-
severe incorruptiblemente.
2. Saber si en realidad este sentir de Platn, aplicado a
los astros, es verdadero, es otra cuestin. No debe concederse
n la ligera que esos globos de luz o pequeos crculos que ilu-
minan con su luz corprea la tierra de da o de noche, tengan
nimos propios inteligentes y dichosos que los vivifiquen. Esto
lo afirma l con insistencia del mundo universo, como de un
gran animal que contiene todos los dems animales [44]. Pero,
como queda dicho, sta es otra cuestin, y al presente no me he
comprometido a discutirla. Sencillamente, yo he credo un de-
ber citar ese texto contra aquellos que se gloran de llamarse
o ser platnicos, orgulloso ttulo que les ruboriza de ser cris-
tianos, poique este nombre sera comn a ellos y al vulgo, y el
miy<> de piilinilos | 4f>| , cuyo nmero es tanto ms fastuoso
cunnto ms exiguo, se liara despreciable. Estos, buscando pun-
invito: quanquam omne colligatum solvi potest. Sed haudquaquam boni
est, ratione vinctum velle dissolvere. Sed quoniam estis orti, immortale
vos quidem esse et indissolubiles non potestis: neququam tamen dissol-
vemini, eque vos ulla mortis fata periment, nec erunt valentiora quam
oonsilium meum, quod maius est vinculum ad perpetuitatem vestram, quam
illa quibus estis, tum cum gignebamini, colligati. Ecce dos Plato dicit
et corporis animaeque colligatione mortales, et tamen immortales Dei a
quo facti sunt volntate atque consilio. Si ergo ariimae poena est in qua-
licumque corpore colligari, quid est quod eos alloquens Deus tanquam
Rollicitos, ne forte moriantur, id est dissolvantur a corpore, de sua facit
immortalitate securos; non propter eorum naturam, quae sit compacta,
non simplex, sed propter suam invictissimam voluntatem, qua potens est
facer, ut nec orta occidant. nec connexa solvantur, sed incorruptibiliter
perseverent?
2. Et hoc quidem utrum Plato verum de sideribus dicat. alia quaestio
est: eque enim ei continuo concedendum est, globos istos luminum sive
orbiculos luce corprea super trras, seu die, seu nocte fulgentes, suis
quibusdam propriis animis vivere, eisque intellectualibus et beatis, quod
etiam de ipso universo mundo, tanquam uno animali mximo, quo cuneta
caetera continerentur animalia, instanter affirmat. Sed haec. ut dixi, alia
quaestio est, quam nunc discutiendam non suscepimus. Hoc tantum contra
istos commemorandum putavi, qui se Platnicos vocari vel esse gloriantur,
cuius superbia nominis erubescunt esse Christiani, ne commune illis cum
vulgo vocabulum, vilem faciat palliatorum, tanto magis inflatam, quanto
884 LA CIUDAD DE DIOS x i n , 17, i
t os en que r e pr e nde r l a doct r i na cr i st i ana, apel an a l a et er ni -
dad de l os cuer pos , como si fuer an cont r ar i os ent r e s bus c ar
l a fel i ci dad del al ma y que r e r que vi va s i empr e en el cuer po
como l i gada a un v ncul o penos o. Y l o hacen a pes ar de que
Pl at n, su aut or y maes t r o, di ce que el Di os s ober ano concedi
a l os di oses hechos por El est e don, el no mor i r nunca, es deci r,
el no ser s epar ados de l os cuer pos a que l os hab a l i gado.
C A P I T U L O X V I I
CONTRA LOS QUE AFI RMAN QUE LOS CUERPOS TERRENOS NO
PUEDEN TORNARSE I NCORRUPTI BLES Y ETERNOS
1. Defi enden adems est os filsofos que l os cuer pos t er r es-
t r es no pueden ser et er nos, bi en que no dudan que l a mi s ma
t i er r a es mi e mbr o de un di os, no ci er t ament e del s upr emo, per o
s de uno gr ande, del mundo, i nt er medi o y et er no. En efecto,
el Di os s upr e mo cre ot r o di os pr et endi do, est o es, el mun-
do [ 46] , s uper i or a l os dems di oses i nfer i or es y cons i der ado
como un ani mal , o sea, como un ser con al ma, segn el l os ra-
ci onal o i nt el ect ual , en una mas a cor por al t an enor me. Ade m s
l e dot de una especi e de mi e mbr os , col ocados en sus l ugar es
y di spuest os en el cuer po, de cuat r o el ement os , cuya uni n
qui er en que sea i ndi s ol ubl e v et er na p ar a que ese di os no
mue r a. Y, si esto es as , qu r azn hay par a que l a t i er r a,
como el mi e mbr o cent r al en el cuer po de ese gr an ani mal , sea
magis exiguam paucitatem: et quaerentes quid in doctrina christiana re-
prehendant, exagitant aeternitatem corporum, tanquam haec sint nter se
contraria, ut et beatitudinem quaeramus animae. et eam semper esse ve-
limus in corpore, velut aerumnoso vinculo colligatam: cum eorum auctor
et magister Plato, donum a Deo summo diis ab illo factis dicat esse con-
cessum, ne aliquando moriantur, id est a corporibus, quibus eos connexuit.
separen tur.
C A P U T X V I I
CONTRA EOS QUI ASSERUNT, TERRENA CORPORA INCORRUPTIBILIA FIERI
ET AETERNA NON POSSE
1. Contendunt etiam isti, terrestria corpora sempiterna esse non posse,
cum ipsam universam terram dei sui, non quidem summi. sed tamen magni,
id est totius huius mundi, membrum in medio positum et sempiternum
esse non dubitent. Cum ergo Deus ille summus fecerit eis alterum quem
putant deum
22
, id est istum mundum, caeteris diis qui infra eum sunt
praeferendum, eumdemque esse existiment animantem. anima scilicet, sicut
asserunt, rationali vel intellectuali in tam magna mole corporis eius in-
clusa; ipsiusque corporis tanquam membra locis suis posita atque digesta,
quatuor constituerit elementa, quorum iuncturam, ne unquam deus eorum
tam magnus moriatur, insolubilem ac sempiternam velint: quid causae
M
PLATO, in Timaeo.
XBXl, 17, 1 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 885
et er na, y l os cuer pos de l os dems ani mal es , t er r est r es, si Di os
l o aui er e, como qui so l o ot r o, no pue dan ser et er nos ?
Pe r o l a t i e r r ar e pl i c anha de t or nar a l a t i er r a, de donde
fuer on sacados l os cuer pos de l os ani mal es t er r es t r es . De don-
de se de duc e aade nque neces ar i ament e han de di sol ver se
y mor i r , y de est e modo ser r ei nt egr ados a l a t i er r a est abl e y
et er na, de que hab an si do s acados . Si al gui en afi rma ot r o t an-
to del fuego y di ce eme han de t or nar al fuego uni ver sal l os
cuer pos sacados de l par a hacer l os ani mal es cel est es, n o
vendr a echar p o r t i er r a, como hur ac n de est a cont i enda, l a
i nmor t al i dad, que pr omet i Pl at n a t al es di oses en aquel dis-
cur si t o que pus o en boca del Di os s u p r e mo ? O es que eso
al l no sucede j us t ament e por que Di os no qui er e, cuya vol un-
t ad, como di ce Pl at n, no es venci da p o r fuerza al g u n a? Qu
i mpi de al poder de Di os hacer esto con l os cuer pos t er r enos ,
si Pl at n admi t e oue Di os pue de hacer que ni mue r a l o que
ha naci do, ni se desl i gue l o l i bado, ni se t or ne a l os el ement os
l o t omado de el l os y que l as al mas l i gadas a l os cuer pos nunc a
l os abandone n y gocen con el l os de i nmor t al i dad y de et er na
di c ha? P o r qu, pues , no puede hacer que no mue r an t am-
poco l os cuer pos t er r enos ? O es aue el pode r de Di os no se
ext i ende has t a donde cr een l os cr i st i anos, si no has t a donde
qui er en l os pl at ni cos ? Es ver dad que l os filsofos pl at ni cos
hnn podi do conocer el consei o de Di os v no l o han podi do co-
nocer h\ s pr o c l as ? Al cont r ar i o, ol Es o r i t u de Di os ense
a l os pr ofet as a anunc i ar l a vol unt ad de Di os, cuant o El se
di gn mos t r ar l es , v, en cambi o, l os filsofos, al conocer l a, su-
fr i er on el engao de l as h u man as conj et ur as [ 47 ] .
est, ut in corpore maioris animantis tanquam mdium membrum aeterna
sit trra, et aliorum animantium terrestrium corpora, si, Deus sicut illud
velit, aeterna esse non possint? Sed terrae, inquiunt, trra reddenda est,
unde animalium terrestria sumpta sunt corpora: ex quo fit, inquiunt, ut
ea sit necesse dissolvi et emori; et eo modo terrae stabili ac sempiternae,
unde fuerant sumpta, restitu. Si quis hoc etiam de igne similiter affirmet,
et dicat reddenda esse universo igni corpora, quae inde sumpta sunt, ut
caelestia fierent animalia; nonne immortalitas, quam talibus diis, velut
Deo summo loquente, promisit Plato, tanquam violentia disputationis
huius intercidet? An ibi propterea non fit, quia Deus non vult, cuius
voluntatem, ut ait Plato, nulla vis vincit? Quid ergo prohibet, ut hoc
etiam de terrestribus corporibus Deus possit effice
r
.<;, quandoquidem ut.
nec ea quae orta sunt, occidant, nec ea quae sunt 'ueta solvantur, nec
ea quae sunt ex elementis sumpta reddantur, atque ut animae in corpori-
bus constitutae nec unquam ea deserant, et cum eis immortalitate ac
sempiterna beatitudine perfruantur, posse Deum facer confitetur Plato?
Cur ergo non possit, ut nec terrestria moriantur? An Deus non est potens
quousque Christiani credunt, sed quousque Platonici volunt? Nimirum
quippe consilium Dei et potestatem potuerunt phosophi, nec potuerunt
nosse Prophetae? cum potius e contrario Dei Prophetas ad enuntiandam
eius, quantum dignatus est, voluntatem, Spiritus eius docuerit; philosophos
autem in ea cognoscenda coniectura humana deceperit.
886 ivA CIUDAD Dit nios XIH, 17, 2
2. Sin embargo, no deban liaber llevado su error, no por
ignorancia, sino por obstinacin, hasta el extremo de contrade-
cirse manifiestamente entre s, afirmando, por una parte, con
todas sus fuerzas dialcticas que el alma, para poder ser feliz,
debe huir no solamente el cuerpo terreno, sino todo cuerpo, e
insistiendo, por otra, en que los dioses tienen almas muy feli-
ces, ligadas, con todo, a cuerpos eternos, y las celestes, a cuer-
pos gneos. Insisten tambin en que el alma de Jpiter, que
pretenden que sea este mundo, se halla repartida en todos los
elementos corpreos de que se compone toda esta mole que se
eleva desde la tierra al cielo. Platn opina que esta alma, des-
de el medio ntimo de la tierra, llamado por los gemetras
centro, hasta la sumidad ms suma del cielo, est difundida y
extendida por todas sus partes segn los nmeros musicales.
De esta suerte, el mundo es, para l, el animal mayor y ms
feliz y eterno, y su alma goza de la perfecta felicidad de la
sabidura y no abandona su cuerpo propio. Su cuerpo vive por
ella eternamente, y, aunque no es simple, sino compuesto de
tantos y tan enormes cuerpos, no pueden embotarlo ni retrasar
su ascensin. Dando esta libertad a sus sospechas, por qu
no quieren creer que pueden llegar a ser inmortales, por vo-
luntad y por el poder de Dios, los cuerpos terrenos, en que
vivan eterna y felizmente [481 las almas no separadas de ellos
por muerte alguna, ni apesgadas por sus pesos, cosa que, segn
ellos, pueden sus dioses en los cuerpos gneos, y Jpiter, rey
de los mismos, en todos los elementos corpreos?
Si el alma para ser feliz debe huir todo cuerpo, huyan los
dioses de los globos siderales, huya Jpiter del cielo y de la
tierra. Y, si no son capaces de ello, tngaseles por miserables.
2. Verum non usque adeo decipi debuerunt, non solum ignorantia, sed
magis etiam pervicacia, ut et sibi apertissime refragentur, magnis disputa-
tionum viribus asserentes, animae, ut beata esse possit, non terrenum
tantum, sed omne Corpus esse fugiendum; et dos rursus dicentes habere
beatissimas animas, et tamen aeternis corporibus illigatas, caelestes qui-
dem igneis, Iovis autem ipsius animam, quem mundum istum volunt, m-
nibus omnino corporeis elementis, quibus haec tota moles a trra in cae-
lum surgit, inclusam. Hanc enim animam Plato ab intimo terrae medio,
quod geometrae centrum vocant, per omnes partes eius usque ad caeli
summa et extrema diffundi et extendi per nmeros msicos opinatur, ut
sit iste mundus animal mximum, beatissimum, sempiternum, cuius anima
et perfectam sapiefitiae felicitatem teneret, et corpus proprium non re-
linqueret; cuiusque Corpus et in aeternum ex illa viveret, et eam quamvis
non simplex, sed tot corporibus tantisque compactum, hebetare atque tar-
dare non posset. Cum igitur suspicionibus suis ista permittant, cur nolunt
credere, divina volntate atque potentia immortalia corpora fieri posse
terrena, in quibus animae nulla ab eis morte separatae, nullis eorum one-
ribus aggravatae, sempiterne ac feliciter vivant; quod dos suos posse
asserunt in corporibus igneis, Iovemque ipsum regem eorum in mnibus
corporeis elementis? Nam si animae, ut beata sit, corpus est omne fugien-
dum, fugiant dii eorum de globis siderum, fugiat Iupiter de celo et trra:
XI I I , . 18 I,A MUERTE COMO PENA DEI, PECADO 887
Pero no se allanan ni a una cosa ni a otra. No se atreven a
atribuir a sus dioses la separacin de los cuerpos, por temor a
parecer que dan culto a seres mortales, ni a atribuirles la pri-
vacin de la beatitud, para no tener que confesar que son infe-
lices [49]. En conclusin: para conseguir la felicidad no deben
huirse todos los cuerpos, sino los corruptibles, los pesados, los
mortales, los molestos; no tales cuales fueron los que dio la
bondad de Dios a los primeros hombres, sino cuales les oblig
a ser la pena del pecado [50].
C A P I T U L O X V I I I
LOS FI LSOFOS AFIRMAN QUE LOS CUERPOS TERRENOS NO PUEDEN
CONVENIR A SERES CELESTIALES, PORQUE SU PESO NATURAL LOS
INCLINA A LA TIERRA
Pero necesariamentedicenel peso natural retiene a los
cuerpos terrenos en la tierra, o al menos los inclina con violen-
cia a ella, y por eso no pueden estar en el cielo [51]. Es verdad
que los primeros hombres habitaban una tierra nemorosa y fruc-
tfera, que recibi el nombre de paraso. Mas, como esta obje-
cin no debe quedar sin respuesta, bien por mor del cuerpo con
que Cristo ascendi ni cielo, bien por el que han de tener los
nimios en In resurreccin, consideren en primer lugar con un
poquito ms de atencin la naturaleza de os pesos terrenos. Si
el arte humano es capaz de hacer que floten sobre el agua vasos
fabricados de metales, que, puestos sobre ella, se van al fondo
al instante, cunto ms creble y poderoso es Dios, por cuya
aut si non possunt, miseri iudicentur. Sed neutrum isti volunt, qui eque
a corporibus separationem audent dar diis suis, ne illos mortales colere
videantur; nec beatitudinis privationem, ne infelices eos esse fateantur.
Non ergo ad beatitudinem consequendam omnia fugienda sunt corpora;
sed corruptibilia, molesta, gravia, moribunda; non qualia fecit primis
hominibus bonitas Dei, sed qualia esse compulit poena peccati.
CAPUT XVI I I
DE TERRENIS CORPORIBUS, QUAE PHILOSOPHI AFFIRMANT IN CAELESTIBUS ESSE
NON POSSE; QUIA QUOD TERRENUM EST, NATURALI PONDERE VOCETUR AD
TERRAM
Sed necesse est, inquiunt, ut terrena corpora naturale pondus vel in
trra teneat, vel cogat ad terram: et ideo in celo esse non possint. Primi
quidem illi homines in trra erant nemorosa atque fructuosa, quae paradisi
nomen obtinuit: sed quia et ad hoc respondendum est, vel propter Christi
corpus cum quo ascendit in caelum, vel propter sanctorum qualia in re-
surrectione futura sunt, intueantur paulo attentius pondera ipsa terrena.
Si enim ars humana efficit ut ex metallis, quae in aquis posita continuo
fmbmerguntur, quibusdam modis vasa fabricata etiam natare possint;
888 W CIUDAD. DK DIOS XIII, 18
omni pot ent s i ma vol unt ad, sc^n Pl at n, no puede ni per e-
cer l o naci do ni ser desl i gado lo l i gado, par a, p o r modos
ocul t os, dar a l os cuer pos t er r enos el no ser at r a dos p o r pes o
al guno haci a abaj o, si endo muc ho ms admi r abl e la uni n en-
t r e lo cor pr eo y lo i ncor pr eo que ent r e lo cor pr eo y lo cor-
p o r al ! Y concede adems a l os ni mos per fect ament e bi enaven-
t ur ados que si t en sus cuer pos , t er r enos , es ver dad, per o in-
cor r upt i bl es , donde qui er an y que obr en donde les pl azca con
una posi ci n y un movi mi ent o faci l si mo. O es que debe creer-
se que, si l os ngel es r eal i zan obr as como st as, ar r e bat ar a
ci er t os ani mal es t er r est r es de donde se hal l an y const i t ui r l os
donde l es pl ace, no pue dan hacer l o si n t r abaj o o sent i r l as
c ar gas ? P o r qu hemos de cr eer que l os esp r i t us de l os san-
t os, per fect os y fel i ces por gr aci a di vi na, pueden si n ni nguna
di fi cul t ad l l evar sus cuer pos donde l es agr ade y no hemos de
cr eer que pue dan col ocar l os donde les par e z c a? Aunque es
ci er t o que, como sol emos apr e c i ar cuando puj amos al go, cuant o
es mayor la mas a de l os cuer pos t er r enos , t ant o mayor es t am-
bi n su pesadez, de for ma que opr i me ms lo que ms pesa, si n
e mbar go, el al ma l l eva l os mi e mbr os de su car ne con m s lige-
reza cuando gozan de r obust ez y de sal ud que cuando est n
debi l uchos p o r la enfer medad. Y aunque, c uando lo puj a ot r o,
es m s pes ado el sano y r obus t o que el fl aco y enfer mi zo, con
t odo, uno mi s mo es ms gi l par a mover y l l evar su cuer po
cuando con bue na sal ud t i ene m s mas a que cuando en enfer-
me dad o h amb r e t i ene el m ni mo de r obust ez. Tant o val e en
l os cuer pos t er r enos , cor r upt i bl es an y mor t al es , no el peso de
la cant i dad, si no el modo del t e mpe r ame nt o! Y qui n expl i -
quanto credbilius et efficacius occultus aliquis modus operationis Dei,
cuius omnipotentissima volntate Plato dicit nec orta interre, nec colli-
gata posse dissolvi, cum multo mirabilius incorprea corporeis, quam
quaecumque corprea quibuscumque corporibus copulentur, potest mol-
bus praestare terrenis, ut nullo in ima pondere deprimantur; ipsisque
animis perfectissime beatis, ut quamvis terrena, tamen incorruptibilia iam
corpora ubi volunt ponant, et quo volunt agant, situ motuque facillimo?
An vero si hoc Angeli faciant, et quaelibet animalia terrestria rapiant
unde libet, constituantque ubi libet, aut eos sine labore non posse, aut
onera sentir credendum est? Cur ergo sanctorum perfectos et beatos di-
vino muere spiritus sine ulla difficultate posse ferr quo voluerint, et
sistere ubi voluerint sua corpora non credamus? Nam cum terrenorum
corporum, sicut onera in gestando sentir consuevimus, quanto maior est
quantitas, tanto maior sit et gravitas, ita ut plura pondo quam pauciora
plus premant: membra tamen suae carnis leviora portat anima cum in
sanitate robusta sunt, quam in languore cum macra sunt. Et cum alus
gestantibus onerosior sit sanus et validus, quam exilis et morbidus; ipse
tamen ad suum corpus movendum atque portandum agilior est, cum in
bona valetudine plus habet molis, quam cum in peste vel fame minimum
roboris. Tantum valet in liabendis etiam terrenis corporibus, quamvis
adhuc corruptibilibus atque mortalibus, non quantitatis pondus, sed tem-
perationis modus. Et quis verbis explicet, quantum distet nter praesen-
XI I I , 18 M MUERTE COMO PENA DEL PECADO 889
car a con pal abr as l a di st anci a que medi a ent r e l a l l amada s al ud
pr esent e y l a i nmor t al i dad f ut ur a? No r e dar guyan, pues , nues-
t r a fe l os filsofos bas ados en l os pesos de l os cuer pos [ 52 ] ,
Adems , no qui er o pr e gunt ar p o r qu no cr een que el cuer-
po t er r eno pue da es t ar en el ci el o, si endo as que l a t i er r a t oda
est r i ba sobr e la nada [ 53 ] . Qui z sea un ar gume nt o de no me-
nor pr obabi l i dad el t omado del cent r o del mundo, en el sent i do
de que en l se dan ci t a l as cosas m s pes adas . Me l i mi t o ni -
cament e a de c i r : Si l os di oses i nfer i or es, a qui enes comi si on
Pl at n el hacer al hombr e ent r e l os dems ani mal es t er r est r es,
pudi er on, como l di ce, r emover del fuego l a cual i dad de que-
mar y dej ar l e l a de l uci r que se per ci be por l os oj os [ 54] , du-
dar emos conceder est o al Di os s ober ano, a cuya vol unt ad v po-
der concedi l que no mur i e r a l o nac i do: que cosas t an di ver-
sas y t an desemej ant es como son l as cor pr eas y l as i ncor p-
reas, uni das ent r e s, no pudi e r an ser s e par adas ? De est e modo
qui t a a l a car ne del hombr e l a cor r upci n y le da l a i nmor t a-
l i dad, le dej a l a nat ur al eza, l e conser va l a congr uenci a de su
figura y de sus mi e mbr os y l e s upr i me l a r et ar daci n del peso.
Mas s obr e l a fe en l a r es ur r ecci n de l os muer t os y sobr e sus
cuer pos i nmor t al es se t r at ar con m s det enci n, si Di os qui er e,
ni final de est a obr a.
Irtn, quiln tlinmiiN Kiinitnlcn, el inunortnlitatem futuram? Non itaque
niitiiiiu ldini irdiuniiant pliilosoplii de poiidcnbus corporum. Nolo enim
qimcimi', cur non rrcdiiut l ai r num posse esse corpus in celo, cum
turra universa librclur in niliilo. Fortassis cnim de ipso medio mundi
loco, eo quod in eum coeant quaeque graviora, etiam argumentado veri-
similior habeatur. Illud dico: si dii minores, quibus nter animalia terres-
tria caetera etiam hominem faciendum commisit Plato
23
, potuerunt, sicut
dicit, ab igne remover urendi qualitatem, lucendi relinquere quae per
oculos emicaret
2
; itane Deo summo conceder dubitabimus, cuius ille
voluntati potestatique ne moriantur concessit quae orta sunt, et tam di-
versa, tam dissimilia, id est corprea et incorprea, sibimet connexa, nulla
possint dissolutione seiungi, ut de carne hominis, cui donat immortalita-
tem, corruptionem auferat, naturam relinquat, congruentiam figurae mem-
brorumque detineat, detrahat ponderis tarditatem? Sed de fide resurrec-
tionis mortuorum, et de corporibus eorum immortalibus diligentius, si
Deus voluerit, in fine huius operis disserendum est.
23
In Timaeo.
a l
Ibid.
890 W CIUDAD DE DIOS
xm, i 9
C AP I T UL O XI X
CONTRA AQUELLOS QUE NO CREEN QUE LOS PRI MEROS HOMBRES ,
DE NO HABER PECADO, HAB AN DE SER I NMORTALES
Ahor a expl i quemos el punt o pr opue s t o s obr e l os cuer pos de
l os pr i me r os hombr e s . A st os, ni l a muer t e, que es bue na p ar a
l os buenos , conoci da no sl o p o r unos pocos que la ent i enden
o creen, si no p o r t odos, que consi st e en la s epar aci n del cuer-
po y del al ma, p o r l a que el cuer po del ani mal , que evi dent e-
ment e vi v a, muer e, les hubi e r a podi do sobr eveni r de no habe r l a
mer eci do p o r el pecado. Bi en que no est per mi t i do dudar que
l as al mas de l os j us t os y pi ados os despus de l a muer t e no vi-
van en el des cans o; si n e mbar go, les fuera mej or vi vi r con sus
cuer pos sanos [ 55] , has t a el punt o de que, aun qui enes pi ens an
que el s ummum de la beat i t ud es est ar sin cuer po, apr ue ban est a
opi ni n cont r a su pr opi o sent i r . Ni nguno de el l os se at r eve a
ant eponer l os hombr e s , p o r m s sabi os que sean, o l os que han
de mor i r , o l os ya muer t os , es deci r , l os que car ecen ya de
cuer pos , o l os que han de abandonar l os , a l os di oses i nmor t a-
les, a qui enes el Di os s upr emo, en Pl at n, pr omet e un don sin-
gul ar , a saber , una vi da i ndi s ol ubl e, o sea, un et er no consor ci o
con sus cuer pos . El mi s mo Pl at n pi ens a que di ce muy bi en con
l os hombr es , si han vi vi do pi ados a y j us t ament e, el que, sepa-
r ados de sus cuer pos , sean r eci bi dos en el seno de l os di oses,
que nunca abandonar on sus cuer pos [56] :
C A P U T XI X
CONTRA EORUM DOCMATA, QUI PRIMOS IIOMINES, SI NON PECCASSENT,
IMMORTALES FUTUROS FUISSE NON CREDUNT
Nunc de corporibus primorum hominum quod instituimus explicemus:
quoniam nec mors ista, quae bona perhibetur bonis, nec tantum paucis
intelligentibus sive crederitibus, sed mnibus nota est, qua fit animae a
corpore separatio, qua certe corpus animantis, quod evidenter vivebat,
evidenter emoritur, eis potuisset accidere, nisi peccati meritum sequeretur.
Licet enim iustorum ac piorum animae defunctorum, quod in requie vi-
vant, dubitare fas non sit, usque adeo tamen eis melius esset cum suis
corporibus bene valentibus vivere, ut etiam illi qui omni modo esse sine
corpore beatissimum existimant, hanc opinionem suam sententia repugnan-
te convincant. eque enim quisquam audebit illorum sapientes nomines,
sive morituros, sive iam mortuos, id est, aut carentes corporibus, aut cor-
pora relicturos, diis immortalibus anteponere, quibus Deus summus apud
Platonem munus ingens, indissolubilem scilicet vitam, id est aeternum
cum suis corporibus consortium, pollicetur. Optime autem cum hominibus
ag arbitratur idem Plato, si tamen hanc vitam pie iusteque peregerint,
ut a suis corporibus separati, in ipsorum deorum, qui sua corpora nun-
quam deserunt, recipiantur sinum
25
:
M
l a pkatdana et Phaem.
XJJI, 19 U MUERTE COMO PENA DEE PECADO ' 891
Perdido ya todo recuerdo, pueden ver otra vsz la bveda celeste
y disponerse a entrar en crceles humanas.
Cel ebr an t ambi n que Vi r gi l i o di j o esto en confor mi dad con
la doct r i na pl at ni ca. A este t enor , afi rma que l as al mas de l os
mor t al es no pueden ni exi st i r s i empr e en sus pr opi os cuer pos ,
si no que l a muer t e l os ha de di sol ver neces ar i ament e; ni per ma-
necer pe r pe t uame nt e si n cuer pos , si no que, segn l , en al t er na-
tiva cont i nua, se hacen const ant ement e, de l os muer t os , vi vos, y
de l os vi vos, mue r t os . De t al suer t e es est o as , que cr een que l os
sabi os difieren de l os dems hombr e s en que, despus de l a
muer t e, s er n l l evados a l os as t r os con el fin de aue gocen de un
descanso m s l ar go en su ast r o pr opi o, y que al l , ol vi dados de
nuevo de l a pr i mi t i va mi s er i a y venci dos por el deseo de t ener
cuer po, t or nan a l os t r abaj os y a l as mol est i as de l os mor t al es .
En cambi o, aquel l os que hubi er en l l evado una vi da si n cont r ol ,
vuel ven l uego a l os cuer pos debi dos a sus mer eci mi ent os ,
cuer pos de hombr e s o de best i as [ 57 ] . A est a condi ci n t an
dur a somet i a l as al mas bue nas y sabi as, a l as que no se die-
r on t al es cuer pos , con que vi vi er an s i empr e e i nmor t al ment e, de
for ma que ni pudi e r an segui r en l os cuer pos ni subsi st i r si n
el l os en et er na pur eza. En l os l i br os ant er i or es [58] hemos
tnencionnclo ya el r ubor de Por fi r i o sobr e este sent i r pl at ni co
en I - nipos ei i s l i anos , y hemos di cho que no s ol ament e r emovi
de IMM IIIIIIMS IIIIMIMIIMS los cuer pos de l as best i as, si no que ade-
ms qui so que bis al mas de los sabi os se vi er an l i bres de l os
l azos cor por al es , de modo que, huyendo t odo cuer po, se man-
t engan felices sin fin cabe el Padr e . As , par a no ver se venci do
p o r Cr i st o, que pr omet e a l os sant os una vi da et er na, t ambi n
Scilicet immemores supera ut convexa revisant,
Rursus et incipiant in corpora velle r ever t
2a
.
Quod Virgilius ex Platnico dogmate dixisse laudatur. Ita quippe animas
mortalium, nec in suis corporibus semper esse posse existimat, sed mortis
necessitate dissolvi; nec sine corporibus durare perpetuo, sed alternantibus
vicibus indesinenter vivos ex mortuis, et ex vivis mortuos fieri putat: ut
a caeteris hominibus hoc videantur differre sapientes, quod post mortem
ferantur ad sidera, ut aliquanto diutius in astro sibi congruo quisque
requiescat, atque inde rursus miseriae pristinae oblitus et cupiditate ha-
bendi corporis victus, redeat ad labores aerumnasque mortalium; illi vero
qui stultam duxerint vitam, ad corpora suis meritis debita, sive hominum,
sive bestiarum, de prximo revolvantur
2r
. In hac itaque durissima condi-
tione constituit etiam bonas atque sapientes animas, quibus non talia cor-
pora distributa sunt, cum quibus semper atque immortaliter viverent, ut
eque in corporibus permanere, eque sine his possint in aeterna puritate
durare. De quo Platnico dogmate iam in libris superioribus
2S
diximus
christiano tempore erubuisse Porphyrium, et non solum ab humanis animis
removisse corpora bestiarum, verum etiam sapientium animas ita voluisse
de corporeis nexibus liberari, ut corpus omne fugientes beatae apud Pa-
'" VIRGIL., Aeneld. 1.6 v.750-751.
27
In Phaedro.
" Praesertira in LIQ c.30.
892
LA CIUDAD DB DIOS XIII, 19
l determin una felicidad eterna para las almas purificadas,
sin tener que retornar a las miserias primeras. Y para oponerse
a Cristo, negando la resurreccin de los cuerpos incorruptibles,
afirm que haban de vivir eternamente no slo sin cuerpos te-
rrenos, sino sin cuerpo alguno en absoluto [59].
Sin embargo, con esla deslavazada opinin no orden que
no rindieran culto religioso a los dioses corporales. Por qu
sino porque crey que las almas, aunque no estuvieran unidas
a cuerpo alguno, no eran mejores que los dioses? Por eso, si no
se atrevern slos, como pienso yo que no han de atreverse, a
anteponer las almas humanas a los dioses felicsimos, y, con
todo, ligados a cuerpos eternos, por qu les parece absurdo lo
que la fe cristiana ensea, a saber: que los primeros hombres
fueron creados en tal condicin que, si no pecaban, no seran
desligados de sus cuerpos por la muerte, sino que, dotados de
inmortalidad, en conformidad con los mritos de su obediencia,
viviran con ellos eternamente, y que los santos en la resurrec-
cin han de tener los mismos cuerpos en que se santificaron en
la tierra, de tal manera que ni a su carne pueda venir corrup-
cin u bice alguno, ni a su beatitud, dolor o infelicidad?
trem sine fine teneantur. Itaque ne a Christo vinci videretur vitam sanctis
pollicente perpetuam, etiam ipse purgatas animas sine ullo ad miserias
prstinas reditu in aeterna felictate constituit: et ut Christo adversaretur,
resurrectionem incorruptibilium corporum negans, non solum sine terrenis,
sed sine ullis omnino corporibus eas asseruit in sempiternum esse victu-
ras. Nec tamen ista qualicumque opinione praecepit saltem ne diis cor-
poratis religionis obsequio subderentur. Quid ita, nisi quia eas quamvis
nulli corpori sociatas, non credidit illis esse meliores? Quapropter, si non
audebunt isti, sicut eos auxilios esse non arbitrar, diis beatissimis, et ta-
men in aeternis corporibus constitutis, humanas animas anteponere; cur
eis videtur absurdum, quod fides christiana praedicat, et primos homines
ita fuisse conditos, ut si non peccassent, nulla morte a suis corporibus
solverentur, sed pro meritis obedientiae custoditae immortalitate donati,
cum eis viverent in aeternum; et talia sanctos in resurrectione habituros
ea ipsa, in quibus hic laboraverunt, corpora, ut nec eorum carni aliquid
ebrruptionis vel difficultatis, nec eorum beatitudini aliquid doloris et m-
felicitatis possit accidere?
xm,20
LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO
893
C A P I T U L O X X
LA CARNE DE LOS SANTOS RESUCITADOS SER MS PERFECTA QUE
LA DE LOS PRIMEROS HOMBRES ANTES DEL PECADO
Por eso, la muerte ahora carece de dureza para las almas de
los fieles difuntos, esa muerte que los separ de sus cuerpos
porque su carne reposa en esperanza, sean cualesquiera los ul-
trajes recibidos despus de perdida la sensibilidad. Porque no
suspiran, como pens Platn, por los cuerpos por haberse ol-
vidado de ellos, sino ms bien porque recordaron la promesa
de Aquel que no engaa a nadie y que les garantiz la inte-
gridad de sus cabellos. Esta es la razn de que esperen con
ansia y con paciencia la resurreccin de los cuerpos, en que su-
frieron tantas durezas y en los que no sentirn en adelante nada
similar. Si, pues, no odiaban su carne, al reprimirla por dere-
cho espiritual, cuando se revolva por su flaqueza contra la
mente, cunto ms la amarn al hacerse espiritual?
Como el espritu, esclavo de la carne, se llama, y no impro-
piamente, carnal, as la carne, sometida al espritu, recibir el
nombre de espiritual. Y esto no porque se convierta en espritu,
como algunos se imaginan, movidos por estas pal abras: Es
puesto en la tierra un cuerpo animal y resucitar un cuerpo
espiritual [60\, sino porque se someter al espritu, con suma
y admirable facilidad obediencial, hasta la misma voluntad
segursima de su inmortalidad indisoluble, y libre ya de toda
CAPUT XX
QOD CARO SANCTORUM, QUAE NU1NC REQUIESCIT IN SPE, IN MELIOREM
REPARANDA SIT QUALITATEM, QUAM FUIT PRIMORUM HOMINUM ANTE
PECCATUM
Proinde nunc sanctorum animae defunctorum ideo non habent gravem
mortem, qua separatae sunt a corporibus suis, quia caro eorum requiescit
in spe, quaslibet sine ullo iam sensu contumelias accepisse videatur. Non
enim, sicut Platoni visum est, corpora oblivione desiderant: sed potius,
quia meminerunt quid sibi ab eo sit promissum, qui neminem fallit, qu
eis etiam de capillorum suorum integritate securitatem dedit ", resurrec-
tionem corporum, in quibus multa dura perpessi sunt, nihil in eis ulterius
tale sensuri, desiderabiliter et patienter exspectant. Si enim carnem suam
non oderant
30
, quando eam suae menti infirmitate resistentem, spirituali
iure coercebant, quanto magis eam diligunt etiam ipsam spiritualem futu-
ram? Sicut enim spiritus carni serviens non incongrue carnalis, ita caro
spiritui serviens recte appellabitur spiritualis; non quia in spiritum con-
vertetur, sicut nonnulli putant ex eo quod scriptum est, Seminatur corpus
" Le. 31,18.
" E ph. 5, 39.
894 LA CIUDAD DB DIOS XHI, 20
sensacin de molestia, de toda corruptibilidad y de toda pesa-
dez. No solamente no ser tal cual es ahora en el ms robusto
y sano, sino que no ser tampoco cual fu en los primeros
hombres antes del pecado. Estos, aunque no haban de morir
si no pecaran, con lodo, como hombres, portadores, por tanto,
de cuerpos, no espirituales, sino materiales, usaban de alimen-
tos. Y, aunque la vejez no les atacase, de modo que caminaran
a la muerte necesariamente (era el rbol de la vida, colocado
en medio del paraso con el rbol prohibido, el que, por gracia
maravillosa de Dios, les brindaba ese estado) , sin embargo, to-
maban los alimentos al margen del rbol que estaba en entredi-
cho, no porque era malo, sino para encarecer el bien de la obe-
diencia pura y sencilla, que es la virtud cumbre de la criatura
racional sujeta a Dios, su Creador. La razn es que donde no
andaba por medio mal alguno, es indudable que, si se acercaban
a lo prohibido, pecaban por sola la desobediencia [61]. Se ali-
mentaban de otras cosas, y las tomaban para que sus cuerpos
animales no sintieran la molestia del hambre y de la sed. Empe-
ro, del rbol de la vida gustaban con el fin de que la muerte no
se enroscara a su vida o murieran consumidos por la vejez, co-
rriendo aprisa los espacios de la vida, como si lo dems fuera
alimento, y esto entraara un sacramento. As se daba a enten-
der que el rbol de la vida fu en el paraso corporal como la
Sabidura de Dios en el paraso espiritual, es decir, en el pa-
raso inteligible, de la cual Sabidura est escrito: Es rbol de
la vida para los que echan mano de l.
anmale, resurget corpus spirituale
31
: sed quia spiritui summa et mirabili
obtemperandi faciltate subdetur, usque ad immortalitatis indissolubilis
securissimam voluntatcm omni molestiae sensu, omni corruptibilitate et
tarditate detracta. Non solum enin non erit tale, quale nunc est in quavis
ptima valetudine; sed nec tale quidem quale fuit in primis hominibus
ante peccatum. Qui licet morituri non essent, nisi peccassent; alimentis
tamen ut nomines utebantur, nondum spiritualia, sed adhuc animalia cor-
pora terrena gestantes. Quae licet senio non veterascerent, ut necessitate
perducerentur ad mortem (qui status eis de ligno vitae, quod in medio
paradiso cum arbore vetita simul erat, mirabili Dei gratia praestabatur) :
tamen et alios sumebant cibos praeter unam arborem, quae fuerat inter-
dicta, non quia ipsa erat malum, sed propter commendandum purae et
simplicis obedientiae bonum, quae magna virtus est rationalis creaturae
sub Creatore Domino constitutae. Nam ubi nullum malum tangebatur, pre-
fecto si prohibitum tangeretur, sola inobedientia peccabatur. Alebantur ergo
aliis quae sumebant, ne animalia corpora molestiae aliquid esuriendo ac
sitiendo sentirent: de ligno autem vitae propterea gustabatur, ne mors eis
undecumque subreperet, vel senectute confecta decursis temporum spats
nterirent: tanquam caetera essent alimento, illud sacramento; ut sic fuisse
accipiatur lignum vitae in paradiso corporali, sicut in spirituali, hoc est
mtelligibili paradiso, Sapientia Dei, de qua scriptum est, Lignum vitae est
amplectentibus eam ".
31
i Cor. i
5
,43.
"? Proy. },i8.
XIII, 21 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 895
C A P I T U L O XXI
EL PARASO EN QUE ESTABAN LOS PRIMEROS HOMBRES PUEDE MUY
BIEN ENTENDERSE COMO ALGO ESPIRITUAL, DEJANDO SIEMPRE A
SALVO LA VERDAD DE LA NARRACIN HISTRICA SOBRE
EL LUGAR CORPORAL
Fundados en esto, algunos refieren el paraso, donde, segn
la verdica narracin de la santa Escritura, estuvieron los pri-
meros hombres, padres del gnero humano, a cosas espiritua-
les, y convierten los rboles y plantas frutales en virtudes y
costumbres de vida [62], como si no hubieran existido aquellas
cosas corporales y visibles, sino que son un modo de expresin
para significar las cosas inteligibles. Como si no pudiera existir
el paraso corporal, porque pueda entenderse tambin el espiri-
t ual ; o como si no hubieran sido dos mujeres, Agar y Sara,
y de ellas dos los hijos de Abrahn, uno de la esclava y otro de
la libre, porque dice el Apstol que estn figurados en ellos los
dos Testamentos; o como si no hubiera brotado el agua de la
piedra herida por la vara de Moiss, porque puede entenderse
tambin all en significacin figurada Cristo, segn las pal abras
del Apstol: JM piedra era Cristo | 63 ].
AH, pui'M, iludir prohib' i- nlcnder por paraso la vida de los
liii-iui vi'iil 111 julos; por MUS eiiiilro ros, las cual ro virtudes cardi-
nales, prudencia, foiliilczii, templanza y justicia; por sus r-
boles, todas las disciplinas tiles; por los frutos de estos rbo-
CAPUT XXI
D E PARADISO, IN QUO PRIMI HOMINES FUERANT, QUOD RECTE POSSIT SIGNIFI-
CATIONE EIUS SPIRITUALE ALIQUID INTELLIGI, SALVA VERITATE NARRATIONIS
HISTORICAE DE CORPORALI LOCO
Unde nonnulli totum ipsum paradisum, ubi primi homines parentes
generis humani sanctae Scripturae veritate fuisse narrantur, ad intelligi-
bilia referunt, arboresque illas et ligna fructfera in virtutes vitae mores-
ipic convertunt: tanquam visibilia et corporalia illa non fuerint, sed in-
trlligibilium significandorum causa eo modo dicta vel scripta sint. Quasi
propierea non potuerit esse paradisus corporalis, quia potest etiam spiritua-
lis intellgi: tanquam ideo non fuerint duae mulieres, Agar et Sara, et ex
illis do filii Abrahae, unus de ancilla, alius de libera, quia do Testa-
menta in eis figurata dicit Apostolus
33
: aut ideo de nulla petra Moyse
percutiente aqua defluxerit", quia potest illie figurata significatione etiam
Christus intellgi, eodem apostlo dicente, Petra autem erat Christus "
3
.
Nemo itaque prohibet intellgere paradisum, vitam beatorum; quatuor
cus ilumina, quatuor virtutes, prudentiam, fortitudinem, temperantiam,
atque iustitiam; et ligna eius, omnes tiles disciplinas; et lignorum fruc-
" Gal . 4,23- 24. 1 Cor. 10,4.
"* Ex. 17,61 Nu m. 10,11.
896 U CIUDAD DE DIOS
xan, 21
l es, l as cos t umbr es de l os pi ados os ; por el r bol de l a vi da,
la s abi dur a, madr e de t odos l os bi enes, y por el r bol de
l a ci enci a del bi en y del mal , l a exper i enci a del mandami e nt o
t r ans gr edi do [ 64] . Di os decr et una pe na par a l os pecados , y
est bi en, p o r qu e lo hi zo j us t ament e, per o el hombr e l a exper i -
ment no por su bi en.
Si n e mbar go, t odo est o podr a ent ender se me j or de l a I gl e-
sia, y lo i nt er pr et ar amos como si gnos pr oft i cos que pr eceden
a lo veni der o. El par a s o ser a la mi s ma Igl esi a, como se lee de
el l a en el Cant ar de l os Cant ar e s ; l os cuat r o r os del par a s o
ser an l os cuat r o evangel i os ; l os r bol es fr ut al es, l os s ant os ;
sus fr ut os, sus obr as ; el r bol de l a vi da, el Sant o de l os sant os,
Cr i s t o; el r bol de l a ci enci a del bi en y del mal , el l i br e al be-
dr o de la vol unt ad h u man a. El hombr e , des pr eci ando l a vol un-
t ad de Di os, no puede hacer de l a suya ms que un uso per ni -
ci oso, y as cae en l a cuent a de qu es lo que le i mpor t a adhe-
r i r se al bi en comn a t odos o del ei t ar se en el pr opi o. Am ndos e
a s se ent r ega a s mi s mo, y por eso, ab r u mad o de t emo-
res y de t r i st ezas, cant a con el sal mi st a, si es que si ent e sus
mal e s : Turbada est interiormente mi alma, y, e nme ndado,
di c e : En ti he depositado mi fortaleza. Si se per mi t e deci r est as
y ot r as cosas sobr e una i nt er pr et aci n es pi r i t ual i s t a del par a s o,
d gans e si n pr ohi bi ci n al guna, con t al que se cr ea l a ver dad
fidelsima de l a hi st or i a pr es ent ada en l a nar r ac i n de l os acon-
t eci mi ent os al l r eal i zados.
tus, mores piorum; et lignum vitae, ipsam bonorum omnium matrem sa-
pientiam; et lignum scientiae boni et mali, transgressi mandad experi-
mentum. Poenam enim peccatoribus bene utique, quoniam iuste, consti-
tuit Deus, sed non bono suo experitur homo. Possunt haee etiam in
Ecclesia intelligi, ut ea melis aecipiamus tanquam prophetica indicia
praecedentia futurorum: paradisum scilicet ipsam Ecclesiam, sicut de illa
legitur in Cntico canticorum
3G
: quatuor autem paradisi ilumina, qua-
tuor Evangelia; ligna fructfera, sanctos; fructus autcm eorum, opera
eorum; lignum vitae, Sanctum sanctorum, utique Christum; lignum scien-
tiae boni et mali, proprium voluntatis arbitrium. Nec se ipso quippe homo
divina volntate contempla nisi perniciose uti potest: atque ita discit,
quid intersit, utrum inhaereat communi mnibus bono, an proprio de-
lectetur. Se quippe amans donatur sibi, ut inde timoribus moeroribusque
completus cantet in Psalmo, si tamen mala sua sentit, Ai me ipsum tur-
bata est anima mea
37
: correctusque iam dicat: Fortitudinem meam ad te
custodiam
38
. Haec, et si qua alia commodius dici possunt de intelligendo
spiritualiter paradiso, nemine prohibente dicantur: dum tamen et il-
lius historiae veritas fidelissima rerum gestarum narratione commendata
credatur.
36
Cant. 4yi3.
" Ps. 41,7.
3
" Ps. 58,10.
Xi l I I , 22 M MUERTE COMO PENA DISt PECADO 897
C A P I T U L O X X I I
LOS CUERPOS DE LOS SANTOS, DESPUS DE LA RESURRECCIN,
SERN ESPIRITUALES, SIN QUE POR SO SE TORNE LA CARNE
ESPRITU
Los cuer pos de l os j us t os , des pus de l a r es ur r ecci n, ni
necesi t ar n de r bol al guno que l es d el no mor i r p o r enfer-
medad o por una vejez vi ej a, ni de ot r os al i ment os cor por al es
con l os que se evi t a t oda esa mol est i a pr ocedent e del h amb r e
y de la sed. La r azn es que s er n r evest i dos del don i nvi ol abl e,
ci er t o y omn modo de la i nmor t al i dad, de for ma que, si l es pl a-
ce, cer ner n por pos i bi l i dad, no p o r necesi dad [ 65] . Est o hi -
ci eron t ambi n l os ngel es c uando se apar eci er on vi s i bl e y t an-
gi bl ement e, no por que lo necesi t aban, si no por que quer an y
pod an par a no di fer enci ar se de l os hombr e s en est a h u man i d ad
mi ni s t er i al suya [ 66] . Y no se debe cr eer que l os ngel es co-
mi er on sl o en apar i enci a cuando l os hombr e s l es br i ndar on
hos pi t al i dad, aunque a el l os l es par eci er a que com an, como
nosot r os, por necesi dad, por que i gnor aban que er an ngel es .
f) e aqu aquel l as pal abr as del ngel en el l i br o de To b as : Me
veais comer, pero me veais ron vuestra vista, es deci r, pen-
Niibnis que yo lnimilia el nl i menl o por necesi dad, par a r e par ar
IUN fuerzas, como haci s vosot r os.
Mas, aunque sea pos i bl e defender ot r a opi ni n m s pr obabl e
sobr e l os ngel es, l a fe cr i s t i ana no duda que el Sal vador , des-
C A P U T X X I I
D E CORPORIBUS SANCTORUM POST RESURRECTIONEM, QUAE SIC SPIRITUALIA
ERUNT, UT NON IN SPIRITUM CARO VERTATUR
Corpora ergo iustorum quae in resurrectione futura sunt, eque ullo
ligno indigebunt, quo fiat ut millo morbo vel senectute inveterata mo-
riantur; eque ullis alus corporalibus alimentis, quibus esuriendi ac si-
tiendi qualiscumque molestia devitetur: quoniam certo et omnmodo in-
violabili muere immortalitatis induentur, ut nonnisi velint, possibilitate,
non necessitate vescantur. Quod Angel quoque visibiliter et tractabiliter
apparentes, non quia indigebant, sed quia volebant et poterant, ut homk
nibus congruerent sui ministerii quadam humanitate, fecerunt. eque
enim in phantasmate Angeles edisse credendum est, quando eos nomines
hospitio susceperunt
39
: quamvis utrum Angel essent ignorantibus, con-
simili nobis indgentia vesci viderentur. Unde est quod ait ngelus in libro
Tobiae, Videbatis me manducare, sed visu vestro, videbatis
d
: id est, ne-
cessitate reficiendi corporis, sicut vos facitis, me cibum sumere putabatis.
Sed si forte de Angelis aliud credibilius disputari potest, certe fides chris-
" Ge n. 18 et Tob. u .
'" Tob. 12,19.
5. Ag. 16 29
898 LA-' CIUDAD; DE DI OS XIII, 23, 1
pues de la resurreccin, ya en carne espiritual, s, pero real,
comi y bebi con sus discpulos. Y es que a tales cuerpos no
se les despoja de a posibilidad, sino de la necesidad de comer
y beber. Precisamente por eso sern espirituales, no porque de-
j arn de ser cuerpos, sino porque subsistirn merced al espritu
que los vivifica.
C A P I T U L O X X I I I
QU DEBE ENTENDERSE POR CUERPO ANIMAL Y POR CUERPO
ESPIRITUAL, O QU ES MORIR EN AN Y SER VIVIFICADOS
EN CRI STO?
1. As como llamamos cuerpos animales a esos que tienen
un alma viviente, an no un espritu vivificante, sin que sean
almas, sino cuerpos, as a aqullos les damos el nombre de cuer-
pos espirituales. Pero Dios nos libre de creer que sern es-
pritus! Sern cuerpos y conservarn la substancia de carne,
y sta, gracias al espritu vivificante, no ha de aguantar ni la
pesadez ni la corrupcin de la carne. Entonces no existir ya el
hombre terreno, sino el celestial, y esto no porque el cuerpo,
hecho de la tierra, deje de ser cuerpo, sino porque por un don
celestial ser susceptible de morar en el cielo, no perdiendo su
naturaleza, sino cambiando su cualidad.
El primer hombre, formado de la tierra y terreno, fu crea-
do con alma viviente, no con espritu vivificante, que se le re-
servaba como premio a su obediencia. Por eso, su cuerpo, que
tiana de ipso Salvatore non diibitat, quod etiam post resurrectonem, iam
quidem in spirituali carne, sed tamnii vera, cibum ac potum cum discipu-
lis sumpsi t ". Non enim potestas, sed cgcstas edendi ac bibendi talibus
corporibus auferetur. Unde et spiritualia erunt; non quia corpora esse
desistent, sed quia spiritu vivificante subsistent.
C A P U T X X I I I
QUID INTELLICENDUM SIT DE CORPORE ANIMALI ET DE CORPORE SPIRITUALI:
AUT QUI MORIUNTUR IN A D A M, QUI VERO VIVIFICANTUR IN C H R I S T O
1. Nam sicut corpora ista, quae habent animam viventem, nondum
spiritum vivificantem, animalia dicuntur corpora; nec tamen animae sunt.
sed corpora: ita illa spiritualia vocantur corpora; absit tamen ut spiritus
ea credamus futura, sed corpora carnis habitura substantiam, sed nullam
tarditatem corruptionemque carnalem spiritu vivificante passura. Tune
iam non terrenus, sed caelestis homo erit: non quia corpus quod de trra
factum est, non ipsum erit; sed quia dono caelesti iam tale erit, ut etiam
celo incolendo non amissa natura, sed mutata qualitate conveniat. Pri-
mus autem homo de trra terrenus
42
, in animam viventem factus est, non
41
Le . 24.
*'

i Cor . 15,47.
X i m , 2 3 , 1 LA MUIRTR COMO PENA DI!L PISCADO 8 9 9
necesitaba de comida y de bebida, para no verse presa de sed y
de hambre, y no era ajeno a la muerte por una inmortalidad
absoluta e indisoluble, sino gracias al rbol de la vida, que le
conservaba en la flor de la juventud, no hay duda que fu ani-
mal, no espiritual. Con todo, nunca hubiera muerto de no haber
incurrido, pecando, en la sentencia con que Dios le haba pre-
venido y amenazado. Sin verse privado, fuera del paraso, de los
alimentos, le quedaba prohibido el rbol de la vida, y fu en-
tregado al tiempo y a la vejez para finir sus das en aquella
vida, que pudiera haber sido para l perpetua en el paraso y en
su cuerpo animal de no haber pecado, hasta que, en premio de
su obediencia, se tornara espiritual. De aqu que, si entendemos
significada esta muerte sensible, que realiza la separacin del
cuerpo y del alma, en aquellas pal abras de Di os: El da que
comiereis de l, moriris de muerte, no debe parecer absurdo
que no fueran desligados del cuerpo el mismo da en que toma-
ron del fruto prohibido y mortfero. Ese mismo da fu empeo-
rada y viciada la naturaleza, y, por una separacin justsima del
rbol de la vida, se apoder de ellos la necesidad de la muerte
corporal. Con esta necesidad nacemos todos. Por eso no dice
el Apstol: El cuerpo ha de morir por el pecado, si no: El cuer-
po est muerto por razn del pecado, y el espritu es vida en
virtud de In justilicdcin. Y a rengln seguido aade: Si el
Espritu de .lifiirl ipic resucit a Cristo de la muerte habita
tin nosotros, el mismo tpie resucit a Cristo de la muerte da vida
tambin 11 vuestros cuerpos mortales en virlud del Espritu que
habita en vosotros. Entonces, el cuerpo, que ahora tiene alma
viviente, tendr espritu vivificante, y, sin embargo, el Apstol
11 spiritum vivificantem, quod ei per obedientiae meritum servabatur. Ideo
corpus eius, quod cibo ac potu egebat, ne fame afficeretur ac siti, et non
inimortalitate illa absoluta atque indissolubili, sed ligno vitae a mortis
necessitate prohibebatur, atque in iuventutis flore tenebatur, non spiri-
tuale, sed anmale fuisse, non dubium est: neququam tamen moriturum,
nisi in Dei praedicentis minantisque sententiam delinquendo corruisset.
Et alimentis quidem etiam extra paradisum non negatis, a ligno tamen
vitae prohibitus, traditus esset tempori vetustatique finiendus, in ea dun-
taxat vita, quam in corpore licet animali, doee spirituale obedientiae
mrito fieret, posset in paradiso, nisi peccasset, habere perpetuam. Qua-
propter, etiamsi mortem istam manifestam, qua fit animae a corpore
separatio, intelligamus simul significatam in eo quod Deus dixerat, Qua
die ederitis ex illo, morte moriemini"; non ideo debet absurdum videri,
quia non eo prorsus die a corpore sunt soluti, quo cibum interdictum mor-
tiferumque sumpserunt. Eo quippe die mutata in deterius vitiataque na-
tura, atque a ligno vitae separatione iustissima, mortis in eis etiam corpo-
ralis necessitas facta est, cum qua nos necessitate nati sumus. Propter
quod Apostolus non ait, Corpus quidem moriturum est propter peccatum;
sed ait, Corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem
vita est propter iustitiam. Deinde subiungit: Si autem Spiritus eius qui
suscitavit Christum a mortuis, habitat in vobis; qui suscitavit Christum a
" C^n. 2,17.
0 <-.-; HA- CI UDAD- DK DI OS ;'. .: X X H , Z 3 | ' 2
I
c e (
l
u e e
s ya muerte, porque est sometido a la necesidad de
Ji
* muerte. Entonces tena un alma viviente, no un espritu vi-
vificante, pero de forma tal, que no poda llamarse con razn
muerte, porque sin la comisin del pecado no hubiera podido
estar sujeto a la necesidad de la muerte. Sin embargo, Dios,
cuando signific la muerte del alma, que consiste en ser aban-
donada por El, en estas palabras: Adn, dnde ests?, y cuan-
!r
n
estas otras: Eres tierra, y a la tierra irs, figur la muer-
e d e
' cuerpo, que consiste en apartarse de l el alma, se debe
creer que no dijo nada de la muerte segunda justamente porque
su intencin era que quedara oculta por mor del Nuevo Testa-
mento, donde se declara con luz fluorescente. El fin de todo
esto era manifestar que la muerte primera, comn a todos, trae
su origen de aquel pecado de que todos fuimos solidarios en
Adn. En cambio, la muerte segunda no es comn a todos, por
amor a aquellos que segn el decreto de Dios han sido llama-
aos, los que antes haba previsto y predestinado, como dice el
Apstol, para que se hiciesen conformes con la imagen de su
Hijo, de manera que sea el primognito entre muchos herma-
nos, librados de la muerte segunda merced a la gracia de Dios
Por el Mediador.
- El primer hombre, segn la expresin del Apstol, fu
creado en cuerpo animal. Su intencin era distinguir este que
aora es animal del que ser espiritual en la resurreccin. Es
puesto en la tierra, como una semilla, en estado de corrupcin,
y resucitar incorruptible. Es puesto en la tierra disforme, y
mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra, per inhabitantem Spiritum
eiusm vobis^. Tune ergo erit Corpus in spiritum vivificantem, quod nunc
est in animam viventem; et tamen mortuum dicit Apostolus, quia iam
moriendi necessitate constrictum est. Tune autem ita erat in animam vi-
entem, quamvis non in spiritum vivificantem, ut tamen mortuum dici
ecte non posset; quia nisi perpetratione peccati necessitatem moriendi
abere^non posset. Cum vero Deus et dicendo, Adam, ubi es? mortem signi-
cavent animae, quae facta est illo deserente; et dicendo, Terra es, et in
errarn ibis
4o
, mortem significaverit corporis, quae illi fit anima disce-
ente: propterea de morte secunda nihil dixisse credendus est, quia oc-
cultam esse voluit propter dispensationem Testamenti novi, ubi secunda
rs apertissime declaratur; ut prius ista mors prima, quae communis
e
s mnibus, proderetur ex illo venisse peccato, quod in uno commune
actum est mnibus: mors vero secunda non utique communis est omni-
N propter eos qui secandum propositum vocati sunt, quos ante prae-
sir'
1
'
6t pr

e
d
est
inavit, sicut ait Apostolus, conformes imaginis Filii sui, ut
pse primogenitus in multis fratribus", quos a secunda morte per
Mediatorem Dei gratia liberavit.
lo '
v
c o r p o r e e r
S animali primum hominem factum, sic Apostolus
quod
t Ur
'
n s e
.
n i m a
k spirituali quod in resurrectione futurum est, hoc
g
et

n u n c e s t
anmale discernere: Seminatur, inquit, in corruptione, sur-
m mcorruptione; seminatur in contumelia, sur get in gloria; semina-
R
o m. 8, i o. u. . .
!
Gen,
Ron
3,9.19.
%,i& et 29.
X H I , 2 3 , 2 LA MUERTE COMO PENA DEI, I'ECADO 90 1
resucitar glorioso. Es puesto en la tierra sin movimiento, y
resucitar lleno de vigor. Es puesto en la tierra como un cuer-
po animal, y resucitar como un cuerpo espiritual. Y luego,
en prueba de esto, aade: Porque as como hay cuerpo animal,
hay tambin cuerpo espiritual. De este modo quiso manifestar
qu es el cuerpo animal, aunque la Escritura no haya dicho del
primer hombre, llamado Adn, cundo le fu creada el alma
por el soplo de Dios. No dice: Y fu hecho el hombre en cuer-
po animal, sino: Fu formado el hombre en alma viviente. La
intencin del Apstol fu dar a entender en esta percopa: Fu
formado el hombre en alma viviente, el cuerpo animal del hom-
bre. Cmo deba entenderse el espiritual, lo muestra al agre-
gar: El postrer Adn fu llenado de espritu vivificante, signi-
ficando indudablemente a Cristo, que resucit ya de la muerte,
de manera que no puede morir nunca ms. Por fin, remata di-
ciendo : Pero no es el cuerpo espiritual el que ha sido formado
el primero, sino el animal, y en seguida, el espiritual. Este pa-
saje arroja ms luz sobre la anterior insinuacin al hombre
animal en lo que est escrito que fu formado el primer hom-
bre en alma viviente, y el espiritual en lo que se lee: El pos-
trer Adn fu llenado de espritu vivificante.
El cuerpo animal es el primero, cual lo tuvo el primer
Adn, (|uc no haba de morir si no pecaba; cual lo tenemos
110N0I10H iilioru, procedente de su imlu raleza, transformada y
viciada por el prendo, que le ha .sometido a la necesidad de la
muerte; cual se dign tener Cristo por nosotros, no por necesi-
dad, sino por posibilidad. Luego seguir a ste el cuerpo espi-
tur in injirmitate, sur get in virtute; seminatur corpus animaie, sur get
corpus spirituale. Deinde ut hoc probaret, Si est, inquit, corpus anmale,
est et spirituale. Et ut quid esset corpus anmale ostenderet, Sic, inquit,
scriptum est: Factus est primus homo in animam viventem. Isto igitur
modo voluit ostendere quid sit corpus anmale, quamvis Scriptura non
dixerit de primo homine, qui est appellatus Adam, quando illi anima
flatu Dei creata est, Et factus est homo in corpore animali; sed, Factus
est homo in animam viventem". In eo ergo quod scriptum est, Factus
est primus homo in animam viventem, voluit Apostolus intelligi corpus
hominis anmale. Spirituale autem quemadmodum intelligendum esset, os-
tendit addendo, Novissimus autem Adam in spiritum vivificantem: procul
dubio Christum significans, qui iam ex mortuis ita resurrexit. ut mori
omnino deinceps non possit. Denique sequitur et dicit: Sed non primum
quod spirituale est, sed quod anmale; postea, spirituale. Ubi multo aper-
tius declaravit, se anmale corpus insinuasse in eo quod scriptum est,
factum esse primum hominem in animam viventem: spirituale autem in eo
quod ait, Novissimus Adam in spiritum vivificantem. Prius est enim an-
male corpus, quale habuit primus Adam, quamvis non moriturum, nisi
peccasset; quale nunc habemus et nos, hactenus eius mutata vitiataque
natura, quatenus in illo, posteaquam peccavit, effectum est, unde haberet
iam moriendi necessitatem; quale pro nobis etiam Christus primitus ha-
bere dignatus est, non quidem necessitate, sed potestate: postea vero spi-
*
T
Gen. 3,7.
902 U CIUDAD DI} DIOS X5IH, 23, 3
ritual, cual pr ecedi ya en Cr i st o, como en cabeza nues t r a, y
t endr n sus mi e mbr os en la r esur r ecci n de l os muer t os .
3. A cont i nuaci n, el Aps t ol seal a una di fer enci a mani -
fiesta ent r e est os dos l i ombr es, di c i e ndo: El primer hombre es
el terreno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial,
que viene del cielo. As como el primer hombre ha sido terre-
no, han sido tambin terrenos sus hijos, y as como es celestial
el segundo, son tambin celestiales sus hijos. Segn esto, as
como hemos vestido la imagen del hombre terreno, vistamos
tambin la imagen del hombre celestial. Con est as pal abr as , el
Aps t ol pr et ende que se r eal i ce est o ahor a en nos ot r os p o r sa-
cr ament o, segn este ot r o p as aj e : Todos los que habis sido
bautizados en Cristo estis revestidos de Cristo. Pe r o l a r eal i -
dad se c ol mar cuando l o que hay en nos ot r os de ani mal p o r
naci mi ent o se haya t or nado en es pi r i t ual p o r l a r es ur r ecci n, o
p ar a us ar su mi s ma e xpr e s i n: Hemos sido salvados en su es-
peranza. Vest i mos l a i magen del hombr e t er r eno p o r el pecado
y p o r l a muer t e, que l a gener aci n nos i nyect ; pe r o vest i mos
l a i magen del hombr e cel est i al p o r l a gr aci a del pe r dn y de l a
vi da et er na, que nos da la r egener aci n sl o por el Me di ador
ent r e Di os y l os hombr e s , el hombr e Cr i st o Jess. En la i nt en-
ci n del Aps t ol , st e es el hombr e cel est i al que hay que ent en-
de r aqu , por que vi no del ci el o p ar a vest i r el cuer po de l a mor -
t al i dad t er r ena y r evest i r l o de l a i nmor t al i dad cel est i al [ 66] . Da
t ambi n el nombr e de cel est i al es a ot r os j us t ame nt e por que p o r
l a gr aci a se hacen mi e mbr os suyos, f or mando con El un sol o
Cr i st o, l a cabeza y el cuer po [ 67 ] . Est o lo expr es a con l uz
^meridiana esa car t a en l os t r mi nos s i gui ent es : Porque as
como por un hombre vino la muerte, por un hombre debe ve-
ntlale, quale iam praecessit iii Christo tanquam in capite nostro, secu-
turum est autem in membris eius ultima resurrectione raortuorum.
3. Adiungit deinde Apostolus duorum istorum hominum evidentissi-
mam differentiam, dicens: Primus homo de trra, terrenus; secundus
homo de celo, caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni: qualis caelestis,
tales et caelestes. Et quomodo induimus imaginem terreni, induamus et
imaginem eius qui de celo est
l
". Hoc Apostolus ita posuit, ut nunc qui-
dem in nobis secundum Sacraraentum regenerationis fat; sicut alibi di-
cit, Quotquot in Christo baptizan estis, Christum induistis
4
": re autem
ipsa tune perficietur, cum et in nobis quod est anmale nascendo, spiri-
tuale factum fuerit resurgendo. Ut enim eius itidem verbis utar, Spe salvi
facti sumus". Induimus autem imaginem terreni hominis propagatione
praevaricationis et mortis, quam nobis intulit generatio: sed induimus
imaginem caelestis hominis gratia indulgentiae vitaeque perpetuae, quod
nobis praestat regeneratio, nonnisi per Mediatorem Dei et hominum ho-
minem Iesum Chr i st um": quem caelestem hominem vult intelligi, quia
de celo venit, ut terrenae mortalitatis corpore vestiretur, quod caelesti
immortalitate vestiret. Caelestes vero ideo appellat et alios, quia fiunt per
gratiam membra eius, ut cum illis sit unus Christus, velut caput et cor-
48
r Cor . 15,42- 49.
r
'" Kom, 8,24.
49
Gal . j ,27- " 1 Ti m. 2,5.
XXII, 2 3 , 3 LA MUERTE COMO PENA DEL I'ECADO 90 3
nir la resurreccin. Que as coma en Adn mueren todos, as
en Cristo todos son vivificados. Si est o s uceder en el cuer po
es pi r i t ual , qu ser en es p r i t u vi vi fi cant e? Se di j o todos y
todos, n o por que t odos l os que mue r e n en Ad n hayan de ser
mi embr os de Cr i st o (pues de el l os muchos s er n cast i gados
et er nament e con l a muer t e s e gunda) , si no por que as como
nadi e mue r e en cuer po ani mal , si no en Ad n, as nadi e es vi-
vificado en cuer po es pi r i t ual , si no en Cr i s t o.
En concl us i n: no debe i magi nar s e que t e ndr e mos en l a
r esur r ecci n un cuer po i gual al que t uvo el pr i me r h o mb r e
unt es del pecado. Y est as p al ab r as : As como el primer hom-
bre ha sido terreno, as han sido tambin terrenos sus hijos,
no deben ent ender s e segn el cuer po que si gui a l a admi s i n
del pecado. La r azn es que no debe pens ar s e que ant es del
pecado su cuer po fuer a es pi r i t ual y que haya si do t r ocado en
ani mal en mer eci mi ent o del pecado. Los que as pi ens an, re-
par an mu y poco en l as pal abr as del gr an Doct or , que e s c r i be :
Si hay un cuerpo animal, hay tambin el espiritual, como est
escrito: El primer hombre, Ad n, fu formado en alma vivien-
te. Eu acaso est o hecho des pus del pecado, si endo sa l a
pr i me r a cr eaci n del hombr e , de l a que el mi s mo Aps t ol t om
osle t ext o de la Ley par a hacer ver l o que es el cuer po an i mal ?
|MI. Ib" lli tuulrin Kpinlolit cviilriitius In ponit: l'cr hominem mors, et
pr.i hominum ir.stirrcctio mtirluorum. Sicut enim in Adam omnes mo-
riuiitur, sic et in Christo omnes vivificabuntur *'*. Iam utique in corpore
Kpirituali, quod erit in spiritum vivificantem. Non quia omnes qui in
Adam moriuntur, membra erunt Christi (ex illis enim multo plures se-
cunda in aeternum morte plectentur) ; sed ideo dictum est, omnes atque
omnes, quia sicut nemo corpore animali nisi in Adam moritur, ita nemo
corpore spirituali nisi in Christo vivificatur. Proinde neququam putan-
d 11 m est, nos in resurrectione tale corpus habituros, quale habuit homo
primus ante peccatum. eque illud quod dictum est, Qualis terrenus, tales
el terreni; secundum illud intelligendum est, quod factum est admis-
sione peccati. Non enim existimandum est, eum prius quam peccasset, spi-
rituale corpus habuisse, et peccati mrito in anmale mutatum. Ut enim
hoc putetur, parum attenduntur tanti verba doctoris, qui ait, Si est corpus
anmale, est et spirituale; sicut scriptum est, Factus est primus homo
Adam in animam viventem. Numquid hoc post peccatum factum est, cum
sit ista hominis prima conditio, de qua beatissimus Apostolus ad corpus
anmale monstrandum, hoc testimonium Legis assumpsit?
6
* r Cor. 15,21 et 22.
0<M LA CIUDAD DI! DIOS XJII, 24, 1
C A P I T U L O X X I V
CMO DEBE ENTENDERSE EL SOPLO CON QUE FU HECHO EL
PRIMER HOMBRE EN ALMA VIVIENTE, 0 AQUEL OTRO QUE ESPIR
EL SEOR AI. DECIR: RECIBID EL ESP RI TU SANTO?
1. De aqu algunos, con poca precaucin, han pensado que
en este versillo: Inspir Dios en su rostro espritu de vida, y
fu hecho el hombre en alma viviente, no se pretende decir que
se comunic entonces el alma al primer hombre, sino que el
alma que ya tena fu vivificada entonces por el Espritu Santo.
Les induce a esta interpretacin el leer que Jess, despus de
la resurreccin, sopl sobre sus discpulos, diciendo: Recibid
el Espritu Santo. Luego alldeducen ellosse hizo algo se-
mejante, como si el evangelista, prosiguiendo, aadi era: Y fue-
ron hechos en alma viviente. Si hubiera dicho esto, deberamos
entender que el Espritu de Dios es una especie de vida de las
almas. Sin El las almas racionales deben estimarse muertas,
aunque los cuerpos parezcan vivir por su presencia. Pero que
en la creacin del hombre no sucedi as, lo atestiguan sufi-
cientemente las pal abras del Gnesis, que suenan: Y cre (for-
mavit) Dios al hombre polvo de la tierra. Algunos, buscando
una interpretacin ms clara, han di cho: Y form (finxit) Dios
al hombre del barro de la tierra. Porque ms arriba haba di-
cho : Una fuente suba de la tierra y regaba toda la haz de la
tierra, y, segn ellos, el barro actu deba entenderse como un
C A P U T X X I V
QALITER ACCIPIENDA SIT VEL ILLA INSUFFLATIO, IN QUA PRIMUS HOMO
FACTUS EST IN ANIMAM VIVENTEM; VEL ILLA QUAM DO&IINUS FECIT, DICENS,
ACCIPITE SPIRITUM SANCTUM
1. Unde et illud parum considrate quibusdam visum est, in eo quod
legitur, nspiravit Deus in faciem eius spiritum vitae, et factus est homo
in animam viventem ", non tune animam primo horaini datam, sed eam
quae iam inerat, Spiritu sancto vivificatam. Movet enim eos, quod Domi-
nus Iesus posteaquam resurrexit a mortuis, insufflavit, dicens discipulis
suis, Accipite Spiritum sanctum
54
. Unde tale aliquid existimant factum,
quale tune factum est: quasi et hic secutus Evangelista dixerit, Et facti
sunt in animam viventem. Quod quidem si dictum esset, hoc intelligere-
mus, quod animarum quaedam vita sit Spiritus Dei, sine quo animae ra-
tionales mortuae deputandae sunt, quamvis earum praesentia vivero cor-
pora videantur. Sed non ita factum, quando est conditus homo, satis ipsa
libri verba testantur, quae ita se habent: Et formavit Deus hominem pul-
verem de trra. Quod qudam planius interpretandum putantes dixerunt,
Et finxit Deus hominem de limo terrae. Quoniam superius dictum fuerat.
Ge n. 2,7.
54
l o. 20,22.
X' I H, 24, 2 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 905
compuesto de agua y de tierra. A rengln seguido aade:
Y cre Dios al hombre polvo de la tierra, como traen los c-
dices griegos, de los que ha sido traducida al latn la Escritu-
ra [68]. Que a uno le d por decir cre (formavit) o form
(finxit) , traduciendo la pal abra griega iTrAcxaEv, no tiene impor-
tancia; sin embargo, es ms propio, al parecer, form (finxit) .
I'ero a los que prefirieron decir cre (formavit) , les pareci es-
quivar de este modo la ambigedad, porque en latn es ms
corriente usar la palabra fingere para denominar a quienes
componen algo con una mentira larvada. Este hombre, hecho
del polvo de la tierra o del barro (pues era polvo humedeci-
do) , ste, digo, para expresarlo con ms viveza, usando la
expresin de la Escritura, polvo de la tierra, ensea el Apstol
pie fu hecho cuerpo animal cuando recibi el alma. Y fu
creado este hombre en alma viviente, es decir, una vez forma-
do este polvo, fu hecho en alma viviente.
2. Y replican el l os: Ya tena alma, porque de otro modo
no se llamara hombre, ya que el hombre no es ni el alma sola
ni el cuerpo solo, sino el compuesto de alma y de cuerpo.
Es una gran verdad que el alma del hombre no es todo el
hombre, sino la parte superior del mismo, y que su cuerpo
no es lodo el hombre, sino su parte inferior. Y tambin lo es
que n la unin simultnea de ambos elementos se da el nombre
de hombre, termino que no pierde cada uno de los elementos
muido IIIIMMIMOM de ellos por .separado | (>9| . No se dice a
cmlii puno, sin que lo prohib! lev lingstica al guna: Aquel
hombre muri, v hora est gozando o penando, siendo as que
/'mis Hutem useendebut de trra, et irrigabat omnem faciem terrae'"': ut
\ lioc limus intelligendus videretur, huniore scilicet terraque concretus.
I lii enim hoc dictum est, continuo sequitur, Et formavit Deus hominem
nilverem de trra: sicut graeci cdices habent, unde in latinam linguam
Scriptura ista conversa est. Sive autem formavit, sive finxit, quis dicere
voluerit, quod grae.ee dicitur ETTAOTOEV, ad rem nihil interest: magis tamen
pioprie dicitur, finxit. Sed ambiguitas visa est devitanda eis, qui formavit
dicere mahierunt, eo quod in latina lirigua illud magis obtinuit consuetu-
do, ut hi dicantur fingere, qui aliquid niendacio simulante componunt.
Mime igitur formatum hominem de terrae pulvere, sive limo (erat enim
pulvis immectus) ; lumc, inquam, ut expressitis dicam, sicut Scriptura l-
enla est, pulverem de trra, anmale corpas factum esse docet Apostolus,
ciim animam accepit. Et factus est iste homo in animam viventem: id
est, formatus iste pulvis factus est in animam viventem.
2. Iam, inquiunt, habebat animam, alioquin non appellaretur homo:
quojiiam homo non est Corpus solum, vel anima sola, sed qui ex anima
ronstat et corpore. Hoc quidem verum est, quod non totas homo, sed pars
rnelior hominis anima est; nec totus homo corpus, sed inferior hominis
pars est: sed cum est utrmuque coniunctum simul, habet hominis nomen;
cpiod tamen et singida non amittunt, etiam cum de singulis loquimur.
Qiiis enim dicere prohibetur quotidiani quadam lege sermonis, Homo ille
defunetus est, et nunc in requie est vel in poenis; cum de anima sola
" Gen. 3,7.6.
906 LA CIUDAD DK DIOS jJCEEt, 24, 3
esto slo puede decirse del al ma? A quin se prohibe deci r:
Aquel hombre est enterrado en tal o cual lugar, siendo as
que esto slo puede entenderse del cuerpo? Di rn acaso que
la divina Escritura no suele expresarse as? Ms an, ella nos
da testimonio de esto, hasta el punto de que, aun estando uni-
dos estos dos elementos y en vida del hombre, llama hombre
a cada uno de ellos, a saber, llama homcre interior al alma, y
exterior al cuerpo, como si fueran dos hombres, cuando en
realidad ambos a la vez son un solo hombre. Ni que decir tiene
que es preciso entender en qu sentido se dice que el hombre
fu hecho a imagen de Dios y que el hombre es tierra y ha de
tornar a la tierra. Lo primero se dice del alma racional, cual
la inyect Dios soplando, o, si es ms propia la expresin,
inspirando en el hombre, es decir, en el cuerpo del hombre.
Y lo segundo, del cuerpo, tal cual fu formado por Dios del
polvo, y al que dio el alma para hacerle cuerpo animal, es
decir, hombre en alma viviente.
3. Por eso, el Seor, al soplar sobre sus discpulos, dicien-
do : Recibid el Espritu Santo, quiso darnos a entender que el
Espritu Santo no es solamente Espritu del Padre, sino que es
tambin Espritu del Unignito. Uno mismo es el Espritu del
Padre y del Hijo, y con El forman la Trinidad Padre, Hijo
y Espritu Santo, que no es criatura, sino Creador. El so-
pl o corpreo, procedente de la boca carnal, no era la subs-
tancia y la naturaleza del Espritu Santo, sino ms bien una
figura, que nos manifestaba, como he indicado, que el Es-
pritu Santo es comn al Padre y al Hijo, que no tiene cada
uno el suyo, sino que es uno mismo el de los dos. En las sagra-
possit hoc dici: et, 111o aut illo loco homo ille sepultus est; cum hoc nisi
de solo corpore non possit intelligi? An dicturi sunt, sic loqui Scripturam
non soler divinam? Imo vero illa ita nobis in hoc attestatur, ut etiam
cum do ista coniuncta sunt et vivit homo, tamen etiam singula hominis
vocabulo appellet; animam scilicet interiorem hominem, corpus vero exte-
riorem hominem vocans
SG
, tanquam duo sint homines, cum simul utrum-
que sit homo unus^ Sed intelligendum est, secundum quid dicatur homo
ad imaginem Dei, et homo trra atque iturus in terram. Illud enim secun-
dum animam rationalem dicitur, qualem Deus insufflando, vel, si commo-
dius dicitur, inspirando indidit homini, id est hominis corpori: hoc autem
secundum corpus, qualem hominem Deus finxit ex pulvere, cui data est
anima, ut fieret corpus anmale, id est homo in animam viventem.
3. Quapropter in eo quod Dominus fecit, quando insufflavit dicens
Acpite Spiritum sanctum, nimirum hoc intelligi voluit, quod Spiritus
sanctus non tantum sit Patris, verum etiam Unigeniti ipsius Spiritus. dem
ipse quippe Spiritus est et Patris et Filii, cum quo est Trinitas Pate'r et
Filius et Spiritus sanctus, non creatura, sed Creator. eque enim flatus
ille corporeus de carnis ore procedens substantia erat Spiritus sancti atque
natura, sed potius significatio, qua intelligeremus, ut dixi, Spiritum
sanctum Patri esse Filio que communem: quia non sunt eis singulis singuli,
sed unus amborum est. Semper autem iste Spiritus in Scripturis sanctis
50
2 Cor. 4,T6.
X'.l'Il, 24, 3 LA MUERTE COMO PENA DEL PECADO 907
das Escrituras este Espritu se expresa siempre con la pal abra
griegaTrveua,como le denomina en este lugar el Seor cuando
lo dio a sus discpulos, significndolo con el soplo de su boca
corporal. No recuerdo pasaje alguno de la divina Pal abra en
que se nombre de otro modo. En este versculo: Y form Dios
al hombre polvo de la tierra, y sopl o inspir en su rostro es-
pritu de vida, no dice el griego irveOpa, que suele traducirse por
Espritu Santo, sino n-voiv, nombre aplicado ms corriente-
mente a la criatura que al Creador.
Basados en esto, algunos traductores, para diferenciarlos,
prefirieron traducir esta palabra por soplo y no por espritu.
Esta misma expresin se emplea en aquel pasaje de Isaas que
dice: Yo hice todo soplo, significando, sin duda, toda alma.
La palabra griega TTVOIV, los latinos la han interpretado a veces
por soplo, a veces por espritu, a veces por inspiracin o aspi-
racin cuando se aplica tambin a Dios. Pero TrveOna siempre la
han traducido por espritu, sea del hombre, del que dice el
Apstol: Qu hombre sabe lo que es del hombre, sino el es-
pritu del hombre que hay en l mismo?; sea de la bestia,
como est escrito en e] libro de Sal omn: Quin sabe si el
espritu del hombre se remontar hasta el cielo y el espritu de
la bestia se abatir hasta la tierra?; sea ste corpreo, llamado
por otro nombre viento, trmino usado en el Salmo, que cant a:
El ueno, rl graniza, la nieve, el hielo y el viento tempestuoso;
M'ii no vil el espritu riendo, sino el Creador, como es ste, del
ipir dice el Seor en el Evangelio: Recibid el Espritu Santo,
figurndolo por el soplo de su boca corporal. Y tambin donde
dice: Id, bautizad a todas las gentes en el nombre del Padre,
graeco vocabulo irva/pa dicitur, sicut cum et hoc loco Dominus appellavit,
quando eum corporalis sui oris flatu signilicaus, discipulis suis dedit: et
lois mnibus divinorum eloquiorum non mihi aliter unquam nuncupatus
nccuirit. Hic vero, ubi legitur, Et finxit Deus hominem pulverem de trra,
et insufflavit, sive inspiravit in faciem eius spiritum vitae; non ait graecus
Trrajpa quod solet dici Spiritus sanctus, sed Trvorjv : quod riomen in creatura
quam in Creatore frequentius legitur: linde iioniiulli etiam Latini, propter
ijifferentiam, hoc vocabulum non spiritum, sed flattim appcllare maluerunt.
Hoc enim est in graeco etiam illo loco apud [saiam, ubi Deus dcit,
Omnem flatum ego fea"
1
, omnem animam sine dubitatione significans.
Quod itaque graeceTTVOIV dicitur, nostri aliquando flatum, aliquando spiri-
tum, aliquando inspirationem, vel adspirationeni, quando etiam Dei dicitur,
interpretati sunt: -rrvEucc vero mmquam nisi spiritum; sive hominis, de
quo ait Apostolns, Quis enim scit hominum quae sunt hominis, nisi spiri-
tus hominis qui in ipso est?" sive pecoris, sicut in Salomlas libro
scriptum est, Quis scit si spiritus hominis ascendat sursiim in caelum, et
spiritus pecoris descendat deorsum in terram?" sive istum corporeum, qui
etiam ven tus dicitur: nam eius hoc riomen est, ubi in Psalmo canitur,
Ignis, grando, nix, glaes, spiritus tempesteis *: sive iam non creatum,
sed Creatorem, sicut est de quo dicit Dominus in Evangelio, Acpite Spi-
57
K v.if), src. J\'X. " Kcc'U. i .
j Cor. 3,n. * l's. 148,8.
908 ' I,A CIUDAD DE DIOS XHI . , 2 4, 4
y del Hijo, y del Espritu Santo. Aqu de un modo muy expre-
sivo y
m
y claro se encarece la Trinidad. Y donde se l ee:
Dios es espritu, y en otros muchsimos pasajes de las sa-
gradas Letras se da a entender lo mismo. En todos estos luga-
res de las Escrituras, los cdices griegos escriben no -rrvo-ny,
sino-nrveiia, y los latinos espritu, no soplo. Por eso, si en este
versillo: Inspir, o, si es ms propia la expresin, sopl en
su rostro espritu de vida, el griego hubiera escrito -n-ve/ua en
lugar de -nvo-qv, aun en este caso no nos veramos precisados a
entender el Espritu Creador, llamado propiamente en la Tri-
nidad Espritu Santo, puesto que Trveua, como queda apunta-
do, suele aplicarse no slo al Creador, sino tambin a la
criatura.
4. Peroreplicarn, al decir espritu, no hubiera aa-
dido de vida si no quisiera dar a entender el Espritu Santo,
y al decir: Fu creado el hombre en alma, no hubiera aa-
dido viviente si no significara la vida del alma, que le comu-
nic, como don, el Espritu de Dios.
Viviendo el almaprosiguenesa vida que le es propia,
qu necesidad haba de aadir viviente, sino slo la de dar
a entender la vida que le infunde el Espritu Sant o?
Y esto, qu es sino asirse con inters a hiptesis humanas
V atender con desinters a las Escrituras santas? Porque era
gran cosa no ir lejos, sino leer poco ms arriba en el mismo
l i bro: Produzca la tierra alma viviente, cuando fueron crea-
dos todos los animales terrestres? Y luego, pasados algunos
ritum sanctum; eum corporei sui oris ignificans flatu. Et ubi ait, Ite,
baptzate omnes gentes in nomine Patris et Fii et Spiritus sanen*
1
; ubi
ipsa Trinitas excellentissime et evidentissime commendata est. Et ubi legi-
tur, Deus spiritus est "\ Et alus plurimis sacrarum Litterarum locis. In bis
quippe mnibus testimoniis Scripturarum, quantum ad Graecos attinet, non
trvoTiv videmus scriptum esse, sed irveiia: quantum autem ad Latinos, non
flatum, sed spiritum. Quapropter in eo quod scriptum est, Inspiravit, vel,
si magis proprie dicendum est, Insufflavit in faciem eius spiritum vitae;
si graecus non irvoiv sicut ibi legitur, sed i-rvsucc posuisset, nec sic esset
consequens, ut Creatorem Spiritum, qui proprie dicitur in Trinitate Spi-
ritus sanctus, intelligere cogeremur: quandoquidem -trotOua ut dictum est,
non solum de Creatore, sed etiam de creatnra dici soler manifestum est.
4. Sed cum dixisset, inquiunt, spiritum, non adderet vitae, nisi illio
Spiritum sanctum vellet intelligi: et cum dixisset, Factus est homo in
animam, non adderet, viventem, nisi animae vitam significaret, quae illi
divinitus impertitur dono Spiritus Dei. Cum enim vivat anima, inquiunt,
proprio suae vitae modo, quid opus erat addere viventem, nisi ut ea vita
intelligere tur, quae illi per Spiritum sanctum datur? Hoc quid est aliud,
nisi diligenter pro humana suspicione contendere, et Scripturas sanctas
negligenter attendere? Quid enim magnum erat non ir longius, sed in
eodem libro ipso paulo superius legere, Producat trra animam viven-
tem'"; quando animalia terrestria cuneta creata sunt? Deinde aliquantis
' M t . a 8 , i g . . . . . . ' . - . : .
e z
l o . 4 , 2 4 . . . . . ' " . - .
6S
Gen. i,M-
XI I I , 24, 5 U MUERTE COMO PENA 1.1(1, l'ECADO 909
captulos, significaba gran cosa caer en la cuenta de que
est escrito: Y todo lo que tiene espritu de vida y todo lo que
estaba sobre la rida fu destruido, cuando, tratando del dilu-
vio, deca que pereci cuanto viva sobre la t i erra? Si, pues,
hallamos tambin en las bestias alma viviente y espritu de
vida, segn el estilo de la divina Escritura, y diciendo el grie-
go en este pasaje, que suena: Todo cuanto tiene espritu de
vida, noirvEOua, sino TTVOIV, por qu no hemos de decir: Qu
necesidad haba de aadir viviente, si el alma que no vive no
puede existir? O qu necesidad haba de aadir de vida, ha-
biendo dicho antes espritu? Pero comprendemos que cuando
l a Escritura deca espritu de vida y alma viviente, segn su
estilo, quera dar a entender los animales, es decir, los cuerpos
animados, que tienen, gracias al alma, el sentido corporal. Sin
embargo, en la creacin del hombre olvidamos el estilo de la
Escritura, siendo as que all habla tambin segn ese estilo.
En este sentido insina que el hombre, una vez recibida el alma
racional, que intent presentarla creada no como efecto del
agua o de la tierra, sino del soplo de Dios, fu formado para
vivir en un cuerpo animal, obra del alma viviente, como los
animales, de los que di j o: Produzca la tierra alma viviente.
De ellos dice tambin que tienen espritu de vida. Aqu el grie-
go no diioiTveua, sino TTVOIV, expresando con este trmino no el
Espritu Santo, sino el alma de los animales.
5. An aaden: Con esto se pone de manifiesto que el so-
plo de Dios sali de su boca, y, si creemos que es el alma, ser
lgico concluir que es de la misma substancia que Dios e igual
interpositis, in eodem tamen ipso libro, quid magnum erat advertere quod
scriptum est, Et omnia quae habent spiritum vitae, et omnis qui erat super
aridam, mortuus est
ei
; cum insinuaret omnia quae vivebant in trra
periisse diluvio? Si ergo et animam viventem, et spiritum vitae etiam in
pecoribus invenimus, sicut loqui divina Scriptura consuevit; et cum hoc
quoque loco, ubi legitur, Omnia quae habent spiritum vitae, non graecus
m/euo: sed ITVOT\V dixerit: cur non dieimus, Quid opus erat ut adderet,
viventem, cum anima nisi vivat esse non possit? aut, Quid opus erat ut
adderet, vitae, cum dixisset spiritum? Sed intelligimus spiritum vitae, et
animam viventem Scripturam suo more dixisse, cum animalia, id est cor-
pora animata, vellet intelligi, quibus inesset per animam perspicuus iste
etiam corporis sensus. In hominis autem conditione obliviscimur, quem-
admodum loqui Scriptura consueverit, cum suo prorsus more locuta sit:
quo insinuaret hominem etiam rationali anima accepta, quam non sicut
aliarum carnium aquis et trra producentibus, sed Deo fiante creatam
voluit intelligi; sic tamen factum, ut in corpore animali, quod fit anima
in eo vvente, sicut illa animalia viveret, de quibus dixit, Producat trra
animam viventem: et quae itidem dicit habuisse in se spiritum vitae; ubi
etiam in graeco non dixit -rrvevucx sed irvof\v non utique Spiritum sanctum;
sed eorum animam tali exprimens nomine.
, 5. Sed enim Dei fiaras, inquiunt,, Dei ore exisse intelligitur, querri si
animam crediderimus, consequens erit ut eiusdem fateamur esse substan-
* Ibid., 7,23.
910 LA CIUDAD DI! DI OS
xamr, 24,6
a su Sabidura, que dice: Yo sal de la boca del Altsimo [70].
Hay que hacer notar que la Sabidura no ha dicho que es
un soplo de la boca de Dios, sino que procede de su boca. As
como nosotros podemos hacer un soplo, no de la naturaleza
que nos constituye en hombres, sino del aire que nos rodea,
que traemos y llevamos respirando y aspirando, as Dios, que
es omnipotente, pudo formar no de su naturaleza, ni de cria-
tura alguna sometida a su dominio, sino de la nada, un soplo,
que con mucha propiedad est escrito inspir o sopl para
inyectarlo en el cuerpo del hombre. El es incorpreo, y el so-
plo, incorpreo, pero El es inmutable, y el soplo, mudable,
porque el Dios increado infundi algo creado.
Sin embargo, para que sepan estos que se precian de hablar
de las Escrituras y no estudian su estilo literario que no sola-
mente se dice salir de la boca de Dios lo que es igual o de la
misma naturaleza que El, oigan o lean lo escrito por diccin
de Di os: Por cuanto eres tibio y no fro ni caliente, estoy parm
vomitarte de mi boca.
6. No hay, pues, motivo alguno para oponernos al Aps-
tol, que habla con tanta claridad, distinguiendo el cuerpo ani-
mal del cuerpo espiritual, es decir, de aquel en que hemos de
estar de este en que actualmente estamos. Es puesto en tierra un
cuerpo animal, y resucitar un cuerpo espiritual. Porque as
como hay cuerpo animal, lo hay tambin espiritual, segn est
escrito: El primer hombre, Adn, fu formado en alma vivien-
te; el postrer Adn, llenado de espritu vivificante. Pero no es
el cuerpo espiritual el (ue. ha sido formado el primero, sino el
tiae, paremque illins Sapientiae, quae dir.it, Ego ex ore Altissimi pro-
divi
5
. Non quidem dixit Sapientia ore Dei cfflatam se fuisse, sed ex
eius ore prodisse. Sicut aiitem nos possunius, non de nostra natura qua
nomines sumus, sed de sto aere oireumfuso, qnem spirando ac respirando
ducimus ac reducimus, flatum facer cun siifflanms: ita omnipotens
Deus non de sua natura, eque de subiaceuti creatina, sed etiam de
nhilo potuit facer flatum, quem corpori iiominis inserendo inspirasse
vel insufflasse convenientissime dictus est, incorporeus incorporeum, sed
iminutabilis mutabilem; quia non creatus oreatum. Verumtarnen ut sciant
isti, qui de Scripturis loqui volunt, et Scripturarum locutiones non adver-
tiuit, non hoc solum dici exire ex ore Dei, quod est aequalis eiusdemque
naturae, audiant, vel legant quod Deo dicente scriptum est: Quoniam
tepidus es, et eque calidas eque frigidus, incipiam, te evomere ex ore
6.
meo
6. Nulla itaque causa est, cur apertissime loquenti resistamus Apo-
stlo, ubi ab spirituali corpore corpas anmale discernens, id est, ab illo in
quo futuri sumus, hoc in quo nunc sumus, ait: Seminatur corpas anmate,
surget Corpus spirituale: si est cor pus anmale, est et spirituale, sicut
scriptum est, Factus est, primus homo Adam, in animam viventem, novissi-
mus Adam in spiritum vivificantem. Sed non primum quod spirituale est,
sed quod anmale; postea, quod spirituale. Primus homo de trra, terre-
" Ec c t i . 24,5-
A.POC. 3,l.
\ XHI, 24, 6 LA MUERTE COMO PENA D1!I, TOCADO 9 1 1
\
animal, y en seguida el espiritual. El\ primer hombre es el te-,
treno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial, que
piene del cielo. As como el primer hombre ha sido terreno,
han sido tambin terrenos sus hijos; y as como es celestial el
segundo, tambin son celestiales sus hijos. Segn esto, como
hemos vestido la imagen del hombre terreno, vistamos tambin
la imagen del hombre celestial. Estas palabras del Apstol ya
las hemos mentado ms arriba. El cuerpo animal, en que, segn
l, fu formado el primer hombre, Adn, fu creado de tal
modo, que poda morir, es verdad, pero que no morira de no
haber pecado. Y es que lo que ha de ser espiritual e inmortal
por el espritu vivificante, no puede morir. As, el alma, que
fu creada inmortal, aunque aparentemente est muerta por el
pecado, pues carece de esa vida suya que es el Espritu de Dios,
merced al cual poda vivir sabia y felizmente, no deja de vivir
con una especie de vida que le es tambin propia, aunque sea
miserable, y no deja, porque fu creada inmortal. Lo mismo
sucede en los ngeles desertores, que, aun cuando de alguna
manera hayan muerto pecando, porque abandonaron la fuente
de la vida, que es Dios, con el cual podan vivir sabia y feliz-
mente, no pudieron morir, dejando en absoluto de vivir y de
sentir, ya que fueron creados inmortales. Y a tenor de esto, des-
pus del juicio, sern precipitados en la segunda muerte, de
forma que ni aun all carecern de vida, ya que no se vern
privados de sensibilidad cuando vivan en dolores.
Los hombres, empero, que se acogen a la gracia de Dios y
que sern conciudadanos de los santos ngeles, estables en su
beatitud, sern revestidos de cuerpos espirituales tales, que ni
pecarn ms ni morirn. Su inmortalidad ser como la de los
us; secundus homo de celo, caelestis. Qualis terrenus, tales et terreni:
qualis caelestis, tales et caelestes. Et quomodo induimus imaginem terreni,
induamus et imaginem eius qui de celo est". De quibus mnibus apo-
stolicis verbis superius locuti sumus. Corpus igitur anmale, in quo primum
hominem Adam factum esse dicit Apostolus, sic erat factum, non ut mor
omnino non posset; sed ut non moreretur, nisi homo peccasset. Nam illud
quod spiritu vivificante spirituale erit et immortale, mori omnino non
poterit. Sicut anima creata est immortalis, quae licet peccato mortua per-
hibeatur carens quadam vita sua, hoc est Dei Spiritu, quo etiam sapienter
et beate vivere poterat: tamen propria quadam, licet misera, vita sua non
desinit vivere; quia immortalis est creata. Sicut etiam desertores angel,
licet secundum quemdam modum mortui sint peccando; quia fontem vitae
deseruerunt, qui Deus est, quem potando, sapienter beateque poterant
vivere: tamen non sic mori potuerunt, ut omnino desisterent vivere atque
sentir; quoniam immortales creati sunt: atque ita in secundam mortem
post ultimum praecipitabuntur iudicium, ut nec illie vita careant; quan-
doquidem etiam sensu, cum in doloribus futuri sunt, non carebunt. Sed
nomines ad Dei gratiam pertinentes cives sanctorum Angelorum in beata
vita manentium, ita spiritualibus corporibus induentur. ut eque peccent
amplius, eque moran tur: ea tamen immortalitate vestiti, quae, sicut An-
' T Cor . 15,44- 49.
812 '-: LA CIUDXD DR DIOS XI I I , 24, 7 /
ngeles, que ni el pecado les podr privar de ella, con la di-
ferencia de que conservarn la naturaleza de la carne y no per-I
durar corruptibilidad alguna carnal ni pesadez. I
7. Esta cuestin trae como de la mano otras que necesa-!
riamente deben tratarse y resolverse con la ayuda de Dios yj
Seor de la verdad. La primera es sta: Se origin la libido
1
en los miembros desobedientes de los primeros hombres del'
pecado de desobediencia al abandonarlos la gracia de Dios?
As se explicara que en su desnudez abrieran los ojos, esto es,
repararan con ms curiosidad en ella, y, porque el movimiento
impudente resista al albedro de la voluntad, cubrieran sus ver-
genzas. Y segunda: Cmo se habran de propagar los hijos
si, como haban sido creados, permanecieran sin prevaricacin?
Pero, puesto que este libro exige ya un fin y sta no es cuestin
para limitarla a unas pginas estrechas, me parece determina-
cin ms acertada dejarla para el libro siguiente.
gelorum, nec peccato possit auferri; natura quidem manente carnis, sed
milla oninino carnali corruptibilitate vel tarditate remanente.
7. Sequitur autem quaestio necessario pertraetanda, et Domino Deo
veritatis adiuvante solvenda. Si libido ntembroruin inobcdientium ex pec-
cato inobedientiae in illis primis liominihus, cun illos divina <*rati de-
seruisset, exorta est; unde in suam nuditatem oculos aperuemnt, id est,
eam curiosius adverterunt, et quia impudens motus voluntatis arbitrio
resistebat, pudenda texerunt: quomodo essent lilios propagaturi, si, ut
creati uerant, sine praevaricatione mansissent. Sed quia et liber iste clau-
dendus est, nec tanta quaestio in sermonis angustias coarctanda, in eum
qui sequitur, commodiore dispositione differatur.
NOTAS AL LIBRO XIII
11] En el libro anterior, captulo 21.
L2] El alma es la vida del cuerpo, como Dios es la vida del alma.
Cuando el alma abandona al cuerpo, tenemos la muerte corporal, y cuan-
do Dios abandona al alma, estamos ante la muerte del alma. Cf. De beata
vita 2,7; De quant. anim. 1,2; 4,5; De mor. Eccl. cath. I 5.7; De lib.
arb. II 6,13; 16,41; Confess. III 6,10; De civ. Dei XIII 15; De Gen. ad
Un. VII 21,30; In lo. Evang. tr.23,7; tr.47,8; Serm. 65,5; 161,6; 180,8.
[3] El hombre es limitado, y no puede hacer nada bueno sin la ayu-
da de Dios. Ni principiar, ni proseguir, ni concluir cosa conducente para
la vida eterna. En un principio, Agustn pareci ceder un poco al semipe-
lagianismo, concediendo que el hombre puede comenzar las obras; pero
luego se retract. Es terminante en este sentido, y sta es una expresin
plenamente antipelagiana. Estas palabras zanjan la cuestin en trminos
precisos, claros y admirables: Quia quod fit a te, ipse facit in te. Num-
quam fit a te, quod non ipse facit in te. Sed aliquando facit in te, quod
non fit a te; numquam autem aliquid fit a te, si non facit in te (Serm.
56,7) . Ln razn humana se rebela, poro la fe se impone.
| 4| Tnl vez de cslc lexlo v de oros que se rilan a favor pudiera
inferirse la unin substancial del cuerpo y del alma. El problema ha sido
muy discutido y hoy est prcticamente sin valor. Cf. Ro. M. DK., El
compuesto humano segn San Agustn (El Escorial 1931) ; PARS, J. JJK,
De unione animae cum corpore in doctrina Sancti Augustini: Acta
Hebd. August.'Thomistieae (Romae 1.931); GOLOTRUNNHR, J.: Das Leib-
Seele Problem bei Augustinus (Kallmnz 1934) ; CII.LKRIIELO, L.. La for-
macin del cuerpo humano segn San Agustn: La Ciudad de Dios
(1950) vol.162 p.445-473.
[51 La segunda muerte es mala para todos, porque es pena del pe-
cado y del pecado personal y es castigo de la culpa. Por eso, no siendo
para los buenos, es mala para todos.
[6] La objecin es fuerte, y procede, sin duda, del maniquesmo. Los
males existentes en el mundo llevaban a sta y a otras conclusiones ms
desastrosas todava. La muerte es una pena, y como pena, slo deba su-
ceder a los malos. Tal vez estuvieran tambin implicados en esta cuestin
los pelagianos, quienes, para no verse obligados a admitir que la muerte
es pena del pecado, puesto que el hombre para ellos es recto, la atribuyen
a su naturaleza.
[7] Dada en este sentido universal la respuesta, no temera ya ataque
de ninguna clase. O negaban la autoridad a las Escrituras, cosa que no
solan hacer, dado que tambin ellos se fundaban en su autoridad, o de-
ban dar fe a sus palabras claras y terminantes, en las cuales se expresa
que la muerte es la pena conminada al pecado.
[8] Agustn supone que, consideradas las cosas materialmente, el hom-
bre es inferior en muchas a los mismos animales. La debilidad y en-
deblez de los prvulos e infantes y los grandes y esmerados cuidados
que precisan, superan a los de los animales en mucho. Sin embargo, la
gl 4. LA CIUDAD DE DIOS
razn les da la primaca sobre todos los seres de la naturaleza. Por eo
dir en otras partes que, en agudeza de sentidos, nos sobrepujan muchos
animales, y es verdad. _ _ |
[9] En el 1.1 c.38 n.67-68 De peccatorum meritis et remissione, sus-
cita esta duda: Cmo seran los recin nacidos de no haber pecado Adjn
y pregunta si tendran la fuerza suficiente para mover sus miembros.
Santo Toms en la Suma Teolgica (1 q.96 a.l) concluye que los recin
nacidos no tendran la fuerza suficiente para mover sus miembros a cua-
lesquiera actos, sino solamente a actos convenientes con su edad. como,
por ejemplo, a pedir el pecho y a rehuirlo.
[101 Alusin evidente al bautismo, como puede verse por los efectos
que luego enumera.
[11] Con este ttulo se designan los tres libros De peccatorum men-
ts et remissione. En sus Retractaciones (II 33) aade al ttulo estas pala-
bras: Ubi mxime disputatur de baptismate parvulorum propter orignale
peccatum. Esto confirma el ttulo que aqu le asigna.
[12] Cf. De peccat. merit. et remiss. II 30-31ss.,49-55
[13] Agustn ha concebido la vida del cristiano como un certamen,
como una lucha, como un combate perpetuo. La vida, sin ese sentido ag-
nico, es muerta e inservible. La asctica exige la lucha. Por eso gritaba
desde su tribuna con espritu guerrero: Necesse est ut spera sint tmpora
(Serm. Ma. Caillau et S. Ivs II 19) .
[14] San Agustn se muestra tan humano y tan profundo conocedor
del corazn del hombre, que concibe y acierta que el egosmo se inmis-
cuye hasta en las obras ms santas. Quin no bautiza a su hijo para
que no muera eternamente? Esta es la gran sabidura psicolgica de
Agustn. Esto es humano, y muy humano.
[15] En toda esta bella exposicin comparativa y antittica se ma-
nifiesta la gran preocupacin de Agustn por asignar a los males aparen-
tes el fin recto a que deben conducir, y al que de hecho tienden por su
misma naturaleza. Uno de esos males es la muerte, cuyo fin es librarnos
de las miserias de esta vida, bien que siempre la esperemos como un ene-
migo que nos arrebata de las cosas de nuestro amor.
[16] La muerte es una pena, pero bendita pena, que nos merece tal
premio! Desde Cristo, la muerte es la puerta de acceso a la eternidad.
Es un instrumento necesario y un vehculo sin el cual no podremos reali-
zar nuestro viaje a la eternidad y adems no conseguiremos sta. Los
Sermones son un ndice de estas verdades tan trgicas y tan consolado-
ras. Tan trgicas, porque nos priva de las cosas y de los seres queridos,
y tan consoladoras porque nos acerca a Dios, objeto nico de nuestras
aspiraciones.
[17] Qu gran conocimiento del corazn encierra esta apreciacin
psicolgica! Esa es nuestra inclinacin ms natural, ir contra lo mandado,
y slo porque est mandado. Cuntas lgrimas nos han arrancado aque-
llos pasajes de las Confessiones en que Agustn relata el robo de unas
peras por el prurito tonto y malvolo de hacer mal, porque estaba prohi-
bido solamente! Es maravilloso el comentario que de ella hace M. F.
Sciacca. Cf. San Agustn, trad. del P. Ulpiano Alvarez (Barcelona 1955)
t.l p.17-22.
; [18] La perfeccin consiste en el recto uso de las cosas. Las cosas
nos han sido dadas para que usemos de ellas, uti, no para que gocemos
de las mismas, non frui. Los justos usan bien hasta de los males. Cf. De
div. quaest. 83 q.30; De doctr. christ. I 3,3; 4,4; 23,22; 22,20; 32,35. :
[19] Sobre este punto ya hemos hablado en la nota 90 y 91 l li-
bro XI. ,:, ;-,::..: ;. ..;,- .,. ,,;.,
NOTAS AL LIBRO XI I I 915
i : [20] El martirio es un segundo bautismo, segn el antiguo sentir de
l Iglesia, que nunca envejece. La tradicin est acorde en concederle los
niismos efectos que al bautismo de agua, menos el carcter. Eu caso de
que el martirizado muera sin otro bautismo, recibe todo el cmulo de
gracias que recibira de haber recibido el bautismo de agua. Y tambin
para Agustn el martirio es semilla de nuevos cristianos, como para Ter-
tuliano. Sparsum est semen sanguinisdicesurrexit seges Ecclesiae
(Serm. 22,4) .
[21] Este principio, luego admitido por la Escuela y transmitido a
la teologa, es ya clsico. El bautismo de fuego causa los mismos efec-
tos en los no bautizados, en cuanto a la remisin de los pecados, que el
bautismo re susceptum. San Agustn distingue ya perfectamente los efectos
del batitismo, la remisin de los pecados, original y personales, y el ca-
rcter.
122] Y la razn de esto es la siguiente: es muy conveniente ese modo
de remitir los pecados, porque el as martirizado prefiere la confesin de
Cristo a la conservacin de la propia vida, aun sabiendo que negando a
Cristo podra bautizarse. Y aade an ms. Parece conceder ms mrito
a stos, que, pudiendo, no han querido diferir su muerte, que a los bauti-
zados realmente.
[23] El mrtir por s, consideradas las cosas humanamente, no podra
dar la vida por Cristo. Le bastaba negarle, y aun este pecado se le per-
donara por el bautismo posterior. Y el mrtir que, a pesar de esto, da su
vida por Cristo, tiene un mrito muy superior. Este es el fundamento de
la razn de congruencia para conceder al bautismo de sangre los mismos
efectos que al bautismo de agua.
1241 Como puede, verse, la cuestin presentada es pinamente bizan-
tina v un desahogo mental, sutil y malalmrslieo del Santo. Con todo, las
apreciaciones que aqu hace son aprovechables para la filosofa actual.
125] Ls innegable que slo puede morir el que vive y que la vida es
la posibilidad de la muerte. Concuerda esto con la visin de ese poeta
de nuestros das que escriba:
Y nosotros seguimos en la terrea insolencia
de mineralidad, sed de cadver yerto,
sin sentir que la vida de nuestra humana esencia
es el morir. Quien no muere es porque ya est muerto.
[26] Esta idea de la temporalidad y de la finitud ha sido recogida
por la filosofa moderna, existencialista sobre todo. Tenemos a Heideger
hablndonos en Sein und Zeit de las relaciones del Dassein con la tem-
poralidad. La vida del hombre es una muerte continuada, y por eso es
preciso y posible admitir que el hombre es moribundo y viviente a la vea
127] Esta concepcin de la vida, que, a primera vista, parece un
tanto pesimista, est enraizada en la ms sublime humildad. La vida es
correr a la muerte. Slo asi entendida puede vivirse con la intensidad que
se merece. En la filosofa existencialista esta concepcin ha pasado va a
ser acervo comn. Es, por otra parte, un pensamiento este muy fecundo
para la vida espiritual y que ha sido muy explotado por los msticos de
todos los tiempos.
[28] La vida es un correr precipitado de aos que chocan con la
eternidad, es verdad, pero no lo es menos que choca tambin con un
murocomo dira Sartreque es la muerte. Cf. ALONSO FUKYO, SABINO
Existencialismo y existencialistas (Valencia 1949) p.161-185.
[29] La carrera hacia la muerte es igual para todos, con la nica
particularidad de que unos llegan antes a su meta, porque la tienen ms
916 A CIUDAD DE DIOS
cerca, y otros ms tarde. Un ao ms vivido es un ao menos de vida.
Todos caminamos hacia la muerte con igual velocidad; el que antes
llega, es que su meta estaba ms cercana. Estas pginas de Agustn pue-
den competir con las ms brillantes de los existencialistas modernos.
Cf. ITURRIOZ, J., El hombre y su metafsica (Oa [Burgos] 1943) .
[30] En qu se diferencia de esta otra de Heidegger: Tan pronto
como el hombre entra en la vida, ya es viejo para morir?
[31] Este anlisis de la existencia coloca a San Agustn a la cabeza
de los existencialistas modernos. Ya Alonso Fueyo lo ha hecho notar, y
con l otros pensadores. Pero es preciso evitar en esto el escollo con que
se ha topado siempre al interpretar a San Agustn en conformidad con
una filosofa determinada. Las coincidencias pueden darse, pero siempre
tienen un fondo distinto. Y es lo que ocurre en este caso. San Agustn
presenta los problemas de la existencia desde el punto de vista cristiano,
bien definido y concreto; no es ateo, como son la mayor parte de los
filsofos actuales. Emmanuel Mounier pona ya a San Agustn en la raz
del rbol existencialista. Y el P. Boyer escribi en 1947 un artculo en
Sapientia (2 p.149-152) con el ttulo de San Agustn y el existencialis-
mo. Y desde esta fecha, los trabajos sobre el tema se han multiplicado
considerablemente.
[32] Todo este anlisis detallado de los momentos de la muerte no
tiene ms razn de ser que un desahogo literario y filosfico del Santo.
Adems lleva una segunda intencin, y es poner de relieve la impropie-
dad del lenguaje en mltiples ocasiones. Es tema corriente en Sneca,
por ejemplo, y en Gelio.
[33] La apreciacin sirve tambin para los testamentos que se hacen
antes de morir. De lo contrario, es un testamento informe y el testador se
dice que muere ab intestato.
[34] San Agustn busca la esencia misma de la muerte, la objetivi-
dad. La muerte no se tiene como puede tenerse un paquete de vveres;
la muerte es algo que acta y que extingue y consume, algo que aniquila
la vida. Es constitutiva; no simplemente un mero tener, sino un ser, O,
mejor, un estar.
[35] Juega aqu a maravilla con la palabra declinari. Es decir, la
muerte no puede ser declinada, o sea evitada, y el trmino que la designa
no puede ser declinado, o sea, no puede ser conjugado en sus casos gra-
maticales.
[36] El pasaje es difcil de interpretar. No es fcil saber a qu muer-
tes alude, si solamente al infierno o tambin al purgatorio, del que ha-
blar ms tarde explcitamente.
[37] En este y en otros textos se han apoyado algunos para ver en
Agustn la admisin de un pecado sexual en el paraso. Pero, como es
notorio, aqu mismo se dice que el pecado de concupiscencia es pena de
la desobediencia. Cf. ASESIO, F., Tradicin sobre un pecado sexual er
el Paraso?: Gregorianum vol.31 1 950) ; II p.35-62.
[38] El orden y la justicia exige esto: que lo inferior se someta a lo
superior. Y sta es la ley que ha establecido Agustn para toda la vida
asctica.
[39] El hombre mismo no ha quedado excluido de la teora de las
razones seminales. Tune autem factus est homo et masculus et fentina;
rgo et tune et postea. eque enim tune, et non postea; aut vero postea
et. non tune; nec alii postea, sed iidem ipsi aliter tune, aliter postea,
Qtiaeret ex me quomodo. Respondebo postea visibiliter, sicut species hu-
mahae constitutionis nota nobis est: non tomen parentibus generantibus,
sed Ule de limo, illa de costa. Qaeret tune quomodo, Respondebo, invi-
NOTAS M, UBRO XIII 917
sibiliter, ptentialiter, causaliter, quomodo fiunt futura non facta (De
Gen. ad litt. VI 6,10; 7,12; 10,17; 11,18; 14,25; 15,26; VIII 3,7; IX 1,1;
17,31-32; De Trin. III 8,13; 9,16) .
[40] Ya hemos apuntado en una nota del libro XII la trascendencia
y alcance que da Agustn a esta idea.
[41] La concepcin de la muerte como pena del pecado es desco-
nocida por los filsofos de la antigedad. La razn es fcil. En primer
lugar desconocan el pecado y su existencia, y en segundo, no se allana-
ban a esta creencia, y para ellos la muerte era el fin, pero natural, y, a
veces, el medio mejor para librarse de los males de la vida.
[42] Se refiere al librito De universo, que es una parte del Timeo,
de Platn. De ese librito habla tambin en el libro XXII, captulo 26,
y en el Serm. 241,8.
[43] Rozas, siguiendo otra leccin tanto de la Ciudad de Dios como
del Timeo, traduce son indisolubles a mi albedro, pero creemos que el
pensamiento es el puesto, segn puede colegirse de la cita que ha hecho
en libros anteriores.
[44] Este es el pensamiento de Platn en el Timeo y en el Epin-
mides. En el Timeo dice as: Dios, queriendo hacer el mundo semejante
a lo que tiene de ms bello y perfecto entre las cosas inteligibles, hizo un
animal visible, y con l deban conformarse todos los dems animales,
como siendo de la misma naturaleza que l.
[45] Bajo el nombre de paliados entiende a los filsofos. El palio
era la tnica larga que solan llevar los filsofos. De tal manera que
Gelio en cierta ocasin, viendo a un joven bien apuesto y bien cultivado
en su cuerpo, dijo: Video barbam et pallium, philosophum nondum video.
[461 Es el pensamiento ya citado del Timeo. Hemos de hacer notar
que Agtisln leo el Dilogo de Platn a travs de Cicern, y poi eso en
ms de una ocasin no se dn cuenta de que Cicern ha insertado creen-
cias propias y ha sido poco fiel al texto.
[47] Agustn rebate la opinin con una lgica humana y humanitaria.
Se funda en sus mismos autores para hacerles ver lo ilgico de sus pala-
bras. Si es poderoso para hacer cosas grandes, por qu no ha hecho las
pequeas? O es que le falta poder para stas y lo tiene para aqullas?
[48] Slo deben huirse, pues, los cuerpos mortales, los corruptibles,
los que apesgan al alma. Y estos cuerpos son as por el pecado. Antes
del pecado poda llamarse mortal e inmortal; mortal, porque poda mo-
rir, e inmortal, porque poda no morir. Y el tornarse mortal fu ya con-
dena, no naturaleza, o, por mejor decir, segn la expresin del Apstol,
fu muerto por el pecado. Cf. De Gen. ad litt. VI 25,36-37.
[49] Este argumento ad hominem, tan corriente en toda esta obra,
surte efectos maravillosos. O salen de u materialismo destico o tienen
que admitir la posibilidad de la resurreccin. O dejan el culto de los
seres muertos o han de confesar que esos seres han resucitado para recibir
el culto de ellos.
[50] El problema que suele presentarse aqu es el siguiente: el cuer-
po de los primeros padres fu creado incorruptible y espiritual, o corrup-
tible y animal, tal cual fu despus del pecado. Aqu parece ensear que
fueron creados incorruptibles y espirituales al decir que la bondad de
Dios no los cre corruptibles, pesados y moribundos, sino que esto es
pena del pecado. Esta misma cuestin la presenta en De Gen. ad litt.
VI 19,30; 20,31ss. Y en el c.25 n.36-37 da la respuesta que hemos ya
visto en la nota anterior. Es mortal e inmortal, pero bajo diversos aspec-
tos. Podemos decir en conclusin, con Santo Toms, que los cuerpos de
nuestros primeros padres no eran- tales cuales sern los - cuerpos resuci-
918 LA CIUDAD D DI OS
tados, sino que difiere la inmortalidad de la gloria de la inmortalidad
dada a estos cuerpos.
[51] En De fide el symbolo (4,13) dice a este propsito: Solet quos-
dam offendere vel impos gentiles vel haereticos, quod credamus assump-
tum terrenum corpas in caelum. Sed gentiles plerumque Ph.ilosoph.orum
argumentis nobiscum agere student, ut dicant terrenum aliquid in celo
esse non posse. Noslras enim Scripturas non noverant, nec sciunt qaomodo
dictum sil: Seminatur corpus animale, surgit corpus spiritale. En el
libro XXII trata ms detenidamente este punto.
[52] La antigedad no poda desligarse de su materialismo. La solu-
cin a este enigma de la resurreccin de los muertos la haba dado ya
Cristo cuando respondi a los saduceos que le preguntaban de quin
sera la mujer que haba tenido siete maridos y se le haban muerto to-
dos: In resurrectionedice Cristoeque nubent, eque nubentur. Con
lo cual desbarata la opinin materialista de la resurreccin.
[53] Esta idea est en consonancia con toda la tradicin escriturs-
tica. La tierra no tiene punto alguno de apoyo, segn esa tradicin, y
est fundada sobre la nada, sobre su estabilidad. As, en el libro de Job.
captulo 16, se dice: Qui extendit Aquilonem super vacuum, et appendit
terram super nihilum, es decir, hace que la tierra est estable en su lugar.
As leemos tambin en el salmo 103: Qui fundas ti terram super stabili-
tatem suam. non nclinabitur in saeculum saeculi.
[54] Con este ltimo argumento ensea que Dios con su omnipoten-
cia puede separar el peso natural o la gravedad del cuerpo mismo. Y ar-
guye as: Si los dioses inferiores pudieronsegn Platnremover del
fuego la cualidad de quemar y dejarle la de lucir, siendo ambas cosas
naturales al fuego, este poder debe concederse con mucha ms razn al
Dios supremo. Y as. El puede quitar de la carne humana, a la que da
la inmortalidad, la corrupcin, dejndole su naturaleza; privarle de su
gravedad sin quitarle su esencia.
[55] Esto mismo de la necesidad de los cuerpos para la felicidad
perpetua en la resurreccin lo analiza y lo expone maravillosamente en
De Genesi ad litteram (XII 35,68) . Una aclaracin ms precisa a ciertas
concesiones hechas en el libro De utilitate credendi puede verse en Re-
iractationes (I 14,2) .
[56] En el Fedn dice que el nimo impuro y mancillado con algn
crimen no puede ir a aquel lugar en que estn los dems nimos limpios
y puros. Estas almas purificadas habitarn ese lugar. Quae modrate et
pur vitam traduxeritdice lDos comits et duces consecuta, eum
locum, et qui sibi proprie et peculinriter attributus fuerit, inhabitot.
[57] As discurre, o, mejor, se imagina y fantasea. Platn en el
Fedro.
[58] Principalmente en el libro X, captulo 30.
[59] Siendo consecuente con su sentido de que el alma para ser feliz
debe huir todo cuerpo, la conclusin deba ser sta. Cf. libro XXII, ca-
ptulo 27, donde expone Agustn ampliamente este sentir.
[60] As pensaba Orgenes, que, en su obra -n-Epi'Apxv dice que toda
criatura corporal se convertir en espiritual y la substancia total de ella
se trocar en un cuerpo pursimo y resplandeciente y tal cual la mente
ahora es incapaz de concebirlo. Y despusaadeser Dios todo en to-
das las cosas, a fin de que toda la substancia corprea se reduzca a la
naturaleza superior, a toda otra naturaleza, a la divina. Agustn rechaza
aqu esta opinin, y tambin en De fide et symbolo (4,13) .
[61] Testimonio ms claro y definitivo contra la afirmacin de vm
NOTAS AL LIBRO XI I I
919
pecado sexual en l paraso en las obras del Santo, no puede darse. Ver
nota 37,
[62] Esta interpretacin alegrica del paraso se debe en gran parte
a Filn en su obra De opificio mundi y en el libro primero de las Alego-
ras de la Ley. Luego Orgenes sigui, al parecer, esta misma interpreta-
cin en sus comentarios al Gnesis y el libro IV, captulo 2, del iTepl
'ApxSv.
[63] El concordismo de Agustn entre la interpretacin alegrica, la
histrica y la literal es patente al menos en este pasaje, aunque de muchos
otros pueda dudarse. En el pensamiento escriturstico general agustiniano
hay que decir que sigue el sentido que ms le acomoda al caso de que
trata sin escrpulo, pero en sus escritos siempre reconoce un gran valor
al sentido literal y al histrico. Su tendencia a hacer filosofa en la exe-
gesis es clara. Por eso se ha dichoy no sin raznque sus exegesis es-
critursticamente son de muy escaso valor, pero filosficamente son riqu-
simas.
[64] Sin embargo, en sta y en la exegesis siguiente se atiene a un
sentido simblico. Es cierto que ha hecho notar que el sentido histrico
ha de conservarse, pero ahora este otro sentido le viene muy bien para
probar la tesis que intenta y lo usa, a pesar de sus apreciaciones tericas
sobre el particular. Al fin del captulo vuelve de nuevo a insistir sobre la
historicidad y su valor en este caso. Hoy nosotros ya sabemos cmo se ha
de entender esa historia semita y cmo debemos interpretaral menos
tenemos la norma directiva de la Comisin Bblicaesos primeros cap-
tulos del Gnesis.
1651 El lexln, un poco difcil por la construccin latina y por faltar
equivalencia en castellano, parece claro, Los cuerpos en la resurreccin
tendrn capacidad para comer, es decir, podrn comer, pero no tendrn
necesidad de ello, y por eso no lo harn.
[66] En efectodice Agustn en la Epist. 102 q.1,6, leemos que
los ngeles comieron esos alimentos en la misma forma; no en una apa-
riencia fingida y area, sino en una realidad aparente, y, sin embargo,
no fu por necesidad, sino por potestad. De distinto modo absorben el
agua la tierra sedienta y el rayo ardiente del sol: aqulla, por necesidad;
ste, por potencia. El cuerpo que resucitar tendra una bienaventuranza
imperfecta si no pudiese tomar alimentos o si tuviese necesidad de to-
marlos.
"" [67] Busca el tipo y el antitipo, y ambos le vendrn muy bien para
l fin que persigue en la obra. El fin terreno, la insercin en el cuerpo
mstico, y el fin sobrenatural, la patria eterna. Parece rensar aqu en la
hereja de los valentinianos, que pretenda que el cuerpo de Jesucristo
no era un cuerpo humano, sino un cuerpo espiritual y celeste. Cf. De
haeresibus haer.l l .
[68] El sentido del cuerpo mstico es muy expresivo en San Agustn.
J?u.. gran, profundidad es escondida para muchos espritus y slo su meta-
fsica de la unidad lo explica suficientemente. Los Tractatus in Ibnrin,
sobre todo, son el hontanar de donde mana esta doctrina.
" [69] Esto muestra que antes las iglesias empleaban la versin de los
Setenta y que luego fu substituida por la versin de- San Jernimo.
[70] Este testimonio es definitivo contra aquellos que impugnan la
unin substancial. La cuestin ha perdido actualidad, pero Agustn en
esto es explcito. Cf. tambin Contra Acad. I 3,9; De mor. Eccl. cath.
I 4,6; 5,8; 27,52; De Gen. contra Manich. II 7,9; De Trin. III 2,8;
ir. 48,2; Epist. 137,3,11; Serm. 130,3. .
:
;.
;
L I B R O X I V [ 1 ]
Vuelve a hablar del pecado original como fuente de la vida
carnal y de las afecciones viciosas. Se detiene sobre todo en
hacer ver que la libido vergonzosa es pena justa de la des-
obediencia e investiga el modo de propagarse la especie hu-
mana sin libido, de no haber pecado el primer hombre.
C A P I T U L O I
LA DESOBEDI ENCI A DEL PRI MER HOMBRE SOMETER A A TODOS
A UNA MUERTE SEGUNDA PERPETUA SI LA GRACIA DE D I OS NO
LI BRARA A MUCHOS
Ya hemos apunt ado en l os l i bi os ant er i or es que Di os, par a
uni fi car al gner o humano, no sl o por la semej anza de nat u-
r al eza, si no t ambi n por l azos de c ons angui ni dad; par a l i gar l os ,
di go, con el v ncul o de l a paz en uni dad concor de, qui so que
t odos l os hombr es pr ocedi er an de uno sol o. Adems fu t am-
bi n vol unt ad suya que el gner o h u man o no est uvi er a suj et o
a l a muer t e i ndi vi dual , si l os dos pr i mer os hombr es , de l os
cual es uno fu cr eado de la nada y ot r o del pr i me r o, no se
hubi e r an hecho acr eedor es de el l a por la desobedi enci a. El pe-
L I B E R XI V
Rumum de primi hominis percato, ex quo vilac carnal s et vitiosorum
affectiutm causam profluxisse docel Awgustinus: sed praescrtim libdi-
ne erubescendae malum poenam inobedientiae reciproc.am esse osten-
dit, et quomodo, si non pecr.asset homo, filios fuset absque libdine
propagaturus, inquiril.
C A P U T I
Pl R INORED1ENTIAM PRIMI HOMINIS IN SECUNDA!; MORTIS PERPETUITATEM
RUITUROS OMNES FUTSSE, NISI MULTOS D E I CRATIA LIRERARET
Dixinms iam iu superioribus lil>ris ad humanum gems, non solum na-
turae similitudine f-oeiandinn, verum etiam quadam cognationis necessi-
tudine in tinitatem concordem pacis vinculo colligandum, ex nomine uno
Denm voluis.se homines instituere: eque hoc gems fuisse in singulis
quibusque moriturum, nisi duo primi, quorum creatus est untis ex millo,
altera ex illo, id inobcdientia meruissent: a quibus admissum est tam
grande peccatum, ut in deterius eo natura mutarehir humana, cfiam in
XIV, 2, 1 El, PECADO Y LAS PASIONES 921
cado en que el l os consi nt i er on fu t an enor me, que, en vi r t ud
de l , la nat ur al eza h u man a e mpe or y se t r ans mi t e a l os des-
cendi ent es el pecado mi s mo y l a necesi dad de l a muer t e. El i m-
per i o de la muer t e se ens eor e t ant o de l os hombr e s , que
di er a con t odos en Ja muer t e s e gundac omo pe na de bi das i
una gr aci a i ndebi da de Di os no l i br ar a a al gunos de el l os de
l a mi s ma.
De aqu que, si endo t ant os y tari" gr andes l os pue bl os di se-
mi nados por t odo el or be de l a t i er r a, t an di ver sos en r i t os y en
cos t umbr es y t an var i ados en l engua, en ar mas y en vest i dos,
no for men ms que dos gner os de soci edad h u man a, que po-
demos l l amar , confor mndonos con nues t r as Es cr i t ur as , dos
ci udades . Una es l a de l os hombr e s que qui er en vi vi r segn l a
car ne, y ot r a la de l os que qui er en vi vi r segn el es p r i t u, cada
una en su paz pr opi a. Y l a paz de cada una de el l as consi st e
en ver col mados t odos sus anhel os [ 2 ] .
C A P I T U L O I I
Q U DEBE ENTENDERSE POR VI VI R SEGN LA CARNE?
1. Pr i me r ame nt e es pr eci so cons i der ar qu es vi vi r segn
l a car ne y qu segn el es p r i t u. Cual qui er a que de gol pe t ope
con est a expr esi n, no r ecor dando o no r e par ando en el len-
guaj e de l as Sant as Es cr i t ur as , pue de pens ar que l os filsofos
epi cr eos vi ven segn l a car ne, por que hacen r adi car el bi en
s umo del hombr e en el pl acer del cuer po. A st os aadi r an
psteros obligatione peccati et mortis necessitate transmissa. Mortis autem
regnum in homines usque adeo dominatum est, ut omnes in secundara
quoque mortem, cuius nullus est finis, poena debita praecipites ageret,
nisi inde quosdam indebita Dei gratia liberaret. Ac per hoc factum est,
ut um tot tantaeque gentes per terrarum orbem diversis ritibus mori-
busqae viventes, multiplici linguarum, armorum, vestium sint varietate
distinctae; non tamen amplius quam duo quaedam genera humanae so-
cietatis existerent, quas civitates duas secundum Scripturas nostras mrito
appellare possimus. Una quippe est hominum secundum carnem, altera
secundum spiritum vivere in sui cuittsque generis pace volentium; et cum
id quod expetunt assequuntur, in sui cuiusque generis pace viventium.
C A P U T I I
D E VITA CARNALI, QAE NON EX CORPORIS T ANT UM, SED ETIAM EX ANIMI
SIT INTELLIGENDA VITIIS
1. Prius ergo videndum est, quid sit secundum carnem, quid secun-
dum spiritum vivere. Quisqus enim hoc quod diximus prima fronte inspi-
cit, vel non recolens, vel minus advertens quemadmodum Scripturae
sanctae loquantur, potest putare philosophos quidem Epicreos secundum
carnem vivere, quia summum bonum hominis in corporis voluptate po-
922 tA CIUDAD DE DIOS XTV, 2 , 1
ot r os, si exi st en, que de al gn modo opi nen que el bi en s umo
del hombr e consi st e en el bi en del cuer po, y t oda esa canal l a
que, si n pr ofes ar dogma ni filosofa al guna, es pr ope ns a a l a
l i bi do y que no conoce ot r os goces y pl acer es que l os cor por a-
l es y sensi bl es. En cambi o, l os est oi cos, p ar a st e, vi vi r an segn
el esp r i t u, por que , segn el l os, el bi en sumo del hombr e r adi ca
en el ni mo. Y qu es el ni mo h u man o m s que el e s p r i t u?
Pe r o, s egn el sent i do de la Es cr i t ur a, unos y ot r os vi ven
segn l a car ne. En efect o, no l l ama car ne sol ament e al cuer po
del ani mal , mor t al y t er r es t r e, como cuando di c e : No toda
carne es la misma carne, sino que una es la carne del hombre,
otra la de la bestia, otra la de las aves, y otra la de los peces,
si no que da a est a p al ab r a ot r as muc has acepci ones. Unas veces
l l ama car ne al hombr e , es deci r , a l a nat ur al eza humana, t o-
mando el t odo por l a par t e. As : Ninguna carne ser justificada
por las obras de la ley. Qu qui s o dar a ent ender aqu si no
t odo h o mb r e ? M s cl ar ament e l o expr es a poco de s pu s : Nadie
se justifica por la ley; y a l os G l at as : Sabiendo que no se
justifica el hombre por las obras de la ley. En est e sent i do se
ent i ende t amb i n : Y el Verbo se hizo carne, esto es, h o mb r e .
Al gunas [ 3 ] , no ent endi endo bi en este pasaj e, opi nar on que
Cr i st o car eci de nat ur al eza h u man a. As como en aquel l ugar
del Evangel i o en que se l een est as pal abr as de Mar a Magda-
l ena : Llevaron a mi Seor y no s dnde lo han colocado, se
t oma la par t e p o r el t odo, pues habl aba s ol ament e de la car ne
de Cr i st o, que cr e a que hab a si do r obada del s epul cr o, as al
suerunt; et si qui alii sunt, qui quoquo modo corporis bonum, summum
bonum esse hominis opinati sunt; et omne eorum vulgus, qui non aliquo
dogmate, vel eo modo philosophantur, sed proclives ad libidinem, nisi ex
voluptatibus, quas corporeis sensibus capiunt, gaudere nesciunt: Stoicos
autem, qui summum bonum hominis in animo ponunt, secundum spiritum
vivere; quia et hominis animus quid est, nisi spiritus? Sed sicut loquitur
Scriptura divina, secundum carnem vivere utrique monstrantur. Carnem
quippe appellat, non solum corpus terreni atque mortalis animantis: veluti
cum dicit, Non omnis caro eadem caro; sed alia quidem hominis, alia
autem caro pecoris, alia volacrum, alia piscium
1
: sed alus multis modis
significatione huius nominis utitur, nter quos varios locutionis modos
saepe eriam ipsum hominem, id est naturam hominis, carnem nuncupat- ,
modo locutionis a parte totum, quale est, Ex operibus legis non iustifi-
cabitur omnis caro ~. Quid enim voluit intelligi, nisi omnis homo ? Quod
apertius paulo post ait, In lege nemo iustificatur
3
: et ad Calatas, Scientes
quia non iustificabitur homo ex operibus legis
4
. Secundum hoc intelligi-
tur, Et Verbum caro factum est
s
: id est, homo. Quod non recte accipien-
tes quidam, putaverunt Christo humanam animara defuisse. Sicut enim a
toto pars accipitur, ubi Mariae Magdalenae verba in Evangelio leguntur
dicentis, Abstulerunt Dominum meum, et nescio ubi posuerunt eum;
cum de sola Christi carne loqueretur, quam sepultam de monumento
1
i Cor. 15,39.
s
lo. 1,14.
'' Rom. 3,30. Ibid , 20,13.
3
Gal. 3,11. :'..,-.
* Ibid,, 2,16.
XXV, 2, 2 Et PECADO Y tAS I'ASIONKS 923
deci r car ne se t oma el t odo por l a par t e y se ent i ende el hom-
br e, como sucede en lo ant es ci t ado.
2. Si endo, pues , t ant as l as acepci ones que da la di vi na
Es cr i t ur a a l a pal abr a car ne, cuya i nvest i gaci n y r el aci n ser a
pr ol i j o hacer , p ar a pode r i nqui r i r qu es vi vi r segn l a car ne
(cosa, si n duda, mal a, puest o que l a nat ur al eza de l a car ne no
es un mal ) , exami nemos con det eni mi ent o aquel pas aj e de la
Car t a del apst ol San Pab l o a l os Gl at as , que di c e : Las obras
de la carne son bien manifiestas; ellas son adulterio, fornica-
dones, deshonestidad, lujuria, culto de dolos, hechiceras, ene-
mistades, pleitos, celos, enojos, disensiones, herejas, envidias,
embriagueces, glotoneras y cosas semejantes. Sobre ellas os
prevengo, como ya tengo dicho, que los que tales hacen no po-
seern el reino de los cielos. Todo este pasaj e de l a Car t a apos-
t l i ca, cons i der ado desde este punt o de vi st a, pue de r esol ver
qu es vi vi r segn l a car ne.
Ent r e l as obr as de l a car ne que di j o ser mani fi est as, y que,
una vez enumer adas , conden, hal l amos no sl o l as r el at i vas
al pl ac e r car nal , como son l as for ni caci ones, l a des hones t i dad,
la l uj ur i a, l as embr i agueces , l as gl ot oner as , si no t ambi n ot r as
que des cubr en l os vi ci os del ni mo, aj enos al pl acer de l a car-
ne. Qui n no c ompr e nde que l a i dol at r a, l as hechi cer as, l as
enemi st ades, l os pl ei t os, l os cel os, l os enoj os, l as di sensi ones,
las her ej as y las envi di as son vi ci os del ni mo ms bi en que
de la c ar ne ? Mien puede suceder que al gui en se abs t enga de l os
pl acer es car nal es por mor de l a i dol at r a o de al gn e r r or
her t i co, y, si n e mbar go, aun en t al caso, l a aut or i dad del
putabat ablatam: ita et a parte totum, carne nomnala intelligitur homo;
sicuti ea sunt quae supra commemoravimus.
2. Cum igitur multis modis, quos perscrutari et colligere longum est,
divina Scriptura nuncupet carnem: quid sit secundum carnem vivere (quod
prefecto malum est, cum ipsa carnis natura non sit malum) ut indagare
possimus, inspiciamus diligenter illum locum Epistolae Pauli apostoli,
quam scripsit ad Glatas, ubi ait, Manifest autem sunt opera carnis,
quae sunt adulteria, fornicationes, immunditiae, luxuriae, idolorum ser-
vitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, animositates, dis-
sensiones, haereses, invidiae, ebrietates, comessationes, et his similia; quae
praedico vobis, sicut et praedixi, quoniam qui talia agunt, regnum Dei
non possidebunt'. Iste totus Epistolae apostolicae locus, quantum ad rem
praesentem satis esse videbitur, consideratus, poterit hanc dissolvere quaes-
tionem, quid sit secundum carnem vivere. In operibus namque carnis, quae
manifesta esse dixit, eaque commemorata damnavit, non illa tantum inve-
nimus, quae ad voluptatem pertinent carnis, sicuti sunt fornicationes, im-
munditiae, luxuriae, ebrietates, comessationes; verum etiam illa quibus
animi vitia demonstrantur a voluptate carnis aliena. Quis enim servitutem
quae idolis exhibetur, veneficia, inimicitias, contentiones, aemulationes,
animositates, dissensiones, haereses, invidias, non potius intelligat animi
vitia esse quam carnis? Quandoquidem fieri potest, ut propter idolola-
triam vel haeresis alicuius errorem a voluptatibus carnis temperetur: et
' Gal . 5,19- 21.
l

924 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 3,.
Aps t ol i nt i ma a ese h o mb r e que par ece r efr enar y r e pr i mi r
l a l i bi do c ar nal , que vive segn l a car ne. El mi s mo abst e-
ner se de l os pl acer es car nal es est di ci endo que pr act i ca obr as
condenabl es de l a car ne. Qui n no abr i ga l as enemi st ades en
el n i mo ? O qui n di ce a su enemi go o a qui en se l o i magi na
t al : Ti enes mal a car ne cont r a m , y no m s b i e n : Ti enes
mal ni mo cont r a m ? En fin, como nadi e, oyendo car nal i da-
des, p o r deci r l o as , vaci l ar a en at r i bui r l as a l a car ne, as na-
di e duda que l as ani mos i dades [4] per t enecen al ni mo. P o r
qu, pues , t odas est as y ot r as semej ant es r eci ben del Doct or de
l as Gent es, en fe y en ver dad, el apel at i vo de obr as de l a car ne
s i no por que , segn l a figura l i t er ar i a p o r l a que se significa el
t odo por l a par t e, su i nt enci n es dar a ent ender t odo el hom-
b r e con el nombr e de c ar ne ? [ 5 ] .
C A P I T U L O I I I
L A CAUSA DEL PECADO TI ENE SU ORI GEN EN EL ALMA, NO EN LA
CARNE, Y LA CORRUPCI N CONTRADA POR EL PECADO NO ES
PECADO, SI NO PENA DEL MI SMO
1. Si al gui en di j er e que l a car ne es l a causa de t odos l os
vi ci os en l as mal as cos t umbr es , j us t ament e por que el al ma, t a-
r ada con l a car ne, vive as , i ndudabl e me nt e no se h a fijado en
t oda l a nat ur al eza del h o mb r e . Es ver dad que el cuerpo corrup-
tible apesga al alma; y por eso el Aps t ol , cuando t r at a de est e
tamen etiam tune homo, quamvis carnis libdines continere atque cohibere
videatur, secundum carncni vivero hac apostlica auctoritate convincitur;
et in eo quod abstinet a voluptatibus carnis, damnablia opera carnis agere
dsmonstratur. Quis inimicitias non in animo habeat? aut quis ita loqua-
tur, ut inimico suo, vel quem putat inimicum, dicat, Malam carnem, ac
non potius, Malum animum habes adversum me? Postremo sicut carnali-
tates, ut ita dicam, si quis audisset, non dubitasset carni tribtiere; ita
nemo dubitat animositates ad animum pertinere: cur ergo haec omnia et
his similia Doctor Gentium in fide et veritate opera carnis appellat, nisi
quia eo locutionis modo, quo totum significatur a parte, ipsum hominem
vult nomine carnis intelligi?
C A P U T I I I
PEOCATI CADSAM EX ANIMA, NON EX CARNE PRODIISSE, ET CORRUPTIONEM
EX PECCATO CONTRACTAM, NON PECCATUM ESSE, SED POENAM
1. Quod si quisquam dicit, carnem causam esse in malis moribus
quorumeumque vitiorum, eo quod anima carne affecta sic vivit; prefecto
non universam hominis naturam diligenter advertit Nam corpas quidem
eorruptibile aggravat animam
8
. Unde etiam idem apostolus agens de hoc
corruptibili corpore, de quo paulo ante dixerat, Etsi exterior homo noster
Sap. 9,15.
XIV, 3,2 EL PECADO y LAS PASIONES 925
cuer po cor r upt i bl e, del que poco ant es hab a d i c h o : Aunque
nuestro hombre exterior se corrompa, e s c r i be : Sabemos que, si
nuestra casa y morada terrena se destruye, nos dar Dios otra
casa, una casa no hecha por mano de hombres, que durar
eternamente. Que por eso suspiramos aqu deseando la sobre-
vestidura de la habitacin nuestra del cielo, si es que furemos
hallados vestidos, no desnudos. As, los que estamos en esta,
morada gemimos agobiados, pues no queramos vernos despo-
jados, sino ser revestidos de manera que la vida absorba lo
mortal. Somos agobi ados por el cuer po cor r upt i bl e, y, s abi endo
que l a causa de ese apes gami ent o no es l a nat ur al eza y l a subs-
t anci a del cuer po, si no su cor r upci n, no quer emos ser despoj a-
dos del cuer po, si no ser r evest i dos de su i nmor t al i dad. Ent on-
ces exi st i r t ambi n el c ue r po; per o, como no ser cor r upt i bl e,
no apes gar . Luego apesga ahor a el cuerpo corruptible al alma
y la morada terrena deprime el sentido, que imagina muchas
cosas. Qui enes pi ens an que t odos l os mal e s del al ma pr oc e de n
del cuer po est n en un er r or .
2. Aunque Vi r gi l i o par ezca cant ar en ver sos s ubl i mes l a
sent enci a de Pl at n, c uando di c e :
Tienen estos grmenes de vida un vigor gneo que deben a su ori-
gen celeste, mientras las impurezas del cuerpo no los contaminan, ni
los embotan nuestros mviles terrenales o nuestros miembros, ya des-
hilados a la muerte,
y aunque pr et enda dar a ent ender que aquel l as cuat r o t an co-
noci das per t ur baci ones del ni mo, el deseo y el t emor , l a al e-
corrumpitur : Scimus, inquit, quia si terrena riostra domus habitationis
dissolvatur, aedificationem habemus ex Deo, domum non manufactam
aeternam in caelis. Etenim in hoc ingemiscimus, habitaculum nostrum
quod de celo est superindui cupientes: si tamen et induti, non nudi in-
veniamur. Etenim qui sumus in hac habitatione, ingemiscimus gravad:
eo quod nolumus exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur morale a
vita". Et aggravamur ergo corruptibili corpore, et ipsius aggravationis
causam, non naturam substantiamque corporis, sed eius corruptionem
scientes, nolumus corpore exspoliari, sed eius immortalitate vestiri. Et
tune enim erit, sed quia eorruptibile non erit, non gravabit. Aggravat
ergo nunc animam corpus eorruptibile, et deprimit terrena inhabitado
sensum multa cogitantem
lv
. Verumtamen qui omnia animae mala ex cor-
pore putant accidisse, in errore sunt.
2. Quamvis enim Virgilius Platonicam videatur luculentis versibus ex-
plicare sententiam, dicens:
Ig-neu.s est ollis viyor et caelestis oriro
Seminibus, quantum non noxia corpora tardant,
Terrenique nebetant art us moribundaque membra ;
omnesque illas notissimas quatuor animi perturbationes, cupiditatem. ti-
a
2 Cor. 4,16.
"' 2 Cor. 5,1- 4.
" Sap. 9,15. -
926 EA CIUDAD Dl DIOS JCEV, 3, 2
gr a y l a t r i st eza, como fuent es de t odo pecado y de t odo vi ci o,
se deben al cuer po, al e s c r i bi r :
Pero, cuando eso sucede, las almas conocen el temor y el deseo, la
alegra y el dolor, y no ven la claridad de los cielos, presas en sus
tinieblas y en su crcel sin ojos;
con t odo, nues t r a fe se ha de ot r a mane r a. La r azn es que la
cor r upci n, que apes ga al al ma, no es l a causa del pr i me r pe-
cado, si no l a pena, ni l a car ne cor r upt i bl e hi zo ser al al ma
pecador i za, si no que el al ma pecador i za hi zo ser cor r upt i bl e a
l a car ne. Aunque es ver dad que exi st en al gunos i ncent i vos y al -
gunos deseos vi ci osos pr ocedent es de l a cor r upci n de l a car ne,
si n e mbar go, no deben at r i bui r s e a l a car ne t odos l os vi ci os del
al ma i ni cua, no sea que j ust i fi quemos al di abl o, que no t i ene
car ne. No se pue de deci r t al vez que el di abl o es for ni car i o
o bor r ac ho, o que est suj et o a al gn ot r o mal per t i nent e al
pl ac e r car nal , au n qu e sea el consej er o y el ocul t o i ns t i gador de
t al es pe c ados ; per o s que es el s ober bi o y el envi di oso por
ant onomas i a. Est a vi ci osi dad le pr endi de t al suer t e, que por
el l a fu pr eci pi t ado con supl i ci o et er no a l as obs cur as pr i s i ones
de est e ai r e [ 6] . Los vi ci os, que han est abl eci do su i mper i o en
el di abl o, el Aps t ol l os at r i buye a l a car ne, aunque es ci er t o
que el di abl o car ece de el l a.
Di ce, p o r ej empl o, que l as enemi st ades, l os pl ei t os, l os cel os,
l as ani mos i dades y l as envi di as son obr as de l a car ne. El hon-
t anar y el pr i nc i pi o de t odos est os mal e s es l a sober bi a, que
r ei na si n car ne en el di abl o [ 7 ] . Qui n m s enemi go que l
de l os s ant os ? Se encuent r a al guno m s cont enci oso, ms ani -
morem, laetitiam, tiistitiam, quasi origines omnium peccatorum atque vi-
tiorum volens intelligi ex corpore accidere, subiungat et dicat,
Hnc metuunt cupiuntque, dolent audtMitque, tiec auras
Suspiciunt, clausae tenebris et earcere coceo '- :
tamen aliter se habet fides nostra. Nam corruptio corporis, quae aggravat
animam, non peccati prmi est causa, sed poena; nec caro corruptibilis
animam peccatricem, sed anima peccatrix fecit esse corruptibilem carnem.
Ex qua corruptione carnis licet existant quaedam incitamenta vitiorum,
et ipsa desideria vitiosa: non tamen omnia vitae iniquae vitia tribuenda
sunt carni, ne ab his mnibus purgemus diabolum, qui non habet carnem.
Etsi enim diabolus fornicator vel ebriosus, vel si quid huiusmodi mali est
quod ad carnis pertinet voluptates, non potest dici. cura sit etiam talium
peccatorum suasor et instigator occultus: est tamen mxime superbus atque
invidus. Quae illum vitiositas sic obtinuit, ut propter hanc esset in car-
ceribus caliginosi huius aeris aeterno supplicio destinatus. Haec autem
vitia quae tenent in diabolo principatum, carni tribuit Apostolus, quam
certum est diabolum non habere. Dicit enim, inimicitias, contentiones,
aemulationes, animositates, invidias, opera esse carnis " : quorum omnium
malorum caput atque origo superbia est, quae sine carne regnat in diabo-
lo. Quis autem illo est inimicior sanctis? quis adversus eos contentiosior,
i a
Aeneid. 1.6 v.730-734.
1;1
Gal . 5,20- 21.
XIV, 4,- l El, PECADO Y fcAS PASIONES 927
rtioso, m s mul o y ms envi di oso de el l os que l ? Se or e ando
en l t odos est os vi ci os si n l a car ne, p o r qu son obr as de l a
car ne si no por que son obr as del hombr e , a qui en, como he di -
cho, da el n o mb r e de c ar ne ? En efect o, no se hi zo semej ant e al
di abl o el hombr e p o r t ener car ne, de que car ece el di abl o, si no
por vi vi r s egn l mi s mo, es deci r , segn el hombr e . Tambi n
el di abl o qui s o vi vi r segn l mi s mo, cuando no se mant uvo en
l a ver dad. Y de este modo habl ment i r a, no de Di os, si no de
s pr opi o, que no sl o es mendaz, si no el p ad r e de l a me nt i r a.
El fu el pr i me r o que mi nt i , y el pr i nci pi o del pecado es el
mi s mo que el de l a ment i r a.
C A P I T U L O I V
Q U ES VI VI R SEGN EL HOMBRE Y QU SEGN D I O S ?
1. En consecuenci a, c uando el hombr e vi ve segn el hom-
br e y no segn Di os, es s emej ant e al di abl o. Po r qu e ni el ngel
debe vi vi r segn el ngel , si no segn Di os, p ar a mant e ne r s e en
l a ver dad y habl ar l a ver dad, que vi ene de Di os ; no l a men-
t i r a, que nace de s mi s mo. Del hombr e di ce el Aps t ol en ot r o
l u g ar : Si es que se manifest la verdad de Dios en mi men-
tira. Humando a la ment i r a m a, y a la ver dad, de Di os . P o r
t nnl o, cumul o el hombr e vive segn l a ver dad, no vi ve segn l
mi s mo, si no segn Di os, pues Di os es el que d i j o : Yo soy la
verdad. Cuando vi ve segn l mi s mo, es deci r , segn el hom-
animosior et magis aemulus atque invidus invenitur? Et haec omnia cum
habeat sine carne, quomodo sunt ista opera carnis, nisi quia opera sunt
hominis, quem, sicut dixi, nomine carnis appellat? Non enim habendo car-
nem, quam non habet diabolus; sed vivendo secundum se ipsum, hoc est
socundum hominem, factus est homo similis diabolo: quia et ille secun-
dum se ipsum vivere voluit, quando in veritate non stetit; ut non de Dei,
sed de suo, mendacium loqueretur, qui non solum mendax, verum etiam
mendacii pater e s t " . Primus est quippe mentitus, et a quo peccatum, ab
illo coepit esse mendacium.
C A P U T I V
QUID SIT SECUNDUM HOMIIVEM, QUIDVE SECUNDUM DEUM VIVERE
1. Cum ergo vivit homo secundum hominem, non secundum Deum,
similis est diabolo. Quia nec angelo secundum angelum, sed secundum
Deum vivendum fuit, ut staret in veritate, et veritatem de illius, non de
suo mendacium loqueretur. Nam et de homine alio loco idem apostolus
ait, Si autem ventas Dei in meo mendacio abundavit ". Meum dixit men-
dacium, veritatem Dei. Cum itaque vivit homo secundum veritatem, non
vivit secundum se ipsum, sed secundum Deum. Deus est enim qui dixit,
14
lo, 8,44-
15
Rom. 3,;.
928 LA CIUDAD Dlt OOS XIV, 4, 2
bre, no segn Dios, indudablemente vive segn la mentira.
Y esto no porque el hombre sea mentira, siendo Dios su autor
y creador, Dios que no es autor ni creador de la mentira, sino
porque el hombre no fu creado recto para vivir segn l mis-
mo, sino segn su Hacedor, esto es, para hacer la voluntad de
Dios antes que la suya. JNo vivir como su condicin exiga que
viviera, eso es la mentira [8]. Quiere ser feliz, pero sin vivir de
manera que pu<:da serlo, y qu hay ms mentiroso que este
querer ?
De donde se sigue que muy bien puede decirse que todo
pecado es una mentira, porque el pecado no se hace sino por
luntad con que queremos que nos vaya bien o con que no
^uti.emos que nos vaya mal. Luego la mentira radica en que,
ruando procuramos que nos vaya bien, de esa accin nos va
mal, o en que, cuando pretendemos que nos vaya mejor, de ese
mismo acto nos va peor. De dnde procede esto sino de que
el hombre puede vivir bien de Dios, a quien abandona pecan-
do, no de s mismo, porque peca, viviendo as?
2. Como hemos apuntado, de que hay unos que viven se-
gn la carne y otros segn el espritu, se han originado dos
ciudades diversas y contrarias entre s. La misma idea puede
expresarse de este modo: unos viven segn el hombre y otros
segn Dios. Con claridad meridiana escribe San Pablo a los de
Corinto: Habiendo entre vosotros celos y discordias, no es
claro que sois carnales y procedis segn el hombre? Luego
proceder segn el hombre es igual a ser carnal, porque por la
Ego sum veritas
I0
. Cum vero vivit sect mdum se i psum, hoc est seci mdum
homi nem, non secundum Deum, profect o seci mdum mendaci um vi vi t : non
qui a homo ipse mendaci um est, cum si t ei us auct or et cr eat or Deus, qui
non est ut i qne auct or cr eat or que mendaci i ; sed qui a homo ita fact us est
r ect us, ut non secundum se i psum, sed secundum eum a quo fact us est,
vi veret ; id est, illius pot i us, quam suam faceret vol unt at em: non aut em
i t a vivere, quemadmodum est fact us ut viveret, hoc est mendaci um. Beat us
qui ppe vul t esse, et i am non sic vivendo ut possit esse. Qui d est ista voln-
t at e mendaci us ? Unde non frust ra di ci pot est , omne peccat um esse men-
daci um. Non eni m fit peccat um, ni si ea vol nt at e, qua vol umus ut bene
sit nobi s, vel nol umus ut mal e sit nobi s. Er go mendaci um est, quod cum
fiat ut bene sit nobi s, hi nc pot i us mal e est nobi s ; vel cum fi at ut mel i us
sit nobi s, hi nc pot i us pei us est nobi s. Unde hoc, ni si qui a de Deo pot est
bene esse homi ni , quem del i nquendo deser i t ; non de se i pso, secundum
quem vivendo del i nqui t ?
2. Quod i t aque di xi mus, hi nc exst i t i sse civitates duas diversas i nt er
se at que cont r ar i as, quod al i i s ecundum car nem, al i i secundum spi r i t um
vi verent : pot est et i am isto modo di ci quod al i i secundum homi nem, al i i
secundum Deum vivant. Apert i ssi me qui ppe Paul us ad Cori nt hi os di ci t :
Cum enim inter vos sint aemulatio et contentio, nonne carnales estis, et
secundum hominem ambulatis? " Quod ergo est ambul ar e secundum ho-
mi nem, hoc est esse car nal em; quod a car ne, id est a par t e homi ni s,
' lo. 14,6.
" i Cor. 3,3.
XI V, 4, 2 EL PECADO Y LAS PASIONES 929
carne, es decir, por esta parte del hombre, se entiende a todo el
hombre. Poco antes haba llamado animales a los mismos que
ahora llam carnales. Dice as : Porque quin de los hombres
sabe las cosas del hombre sino el espritu del hombre, que est
dentro de l? Como las cosas de Dios nadie las sabe sino el
Espritu de Dios. Nosotros, pues, dice, no hemos recibido el
espritu de este mundo, sino el Espritu que es de Dios, a fin de
que conozcamos las cosas que Dios nos ha comunicado; las
cuales por eso tratamos no con palabras estudiadas de humana
ciencia, sino conforme nos ensea el Espritu, acomodando lo
espiritual a lo espiritual. Porque el hombre animal no puede
hacerse capaz de las cosas que son del Espritu de Dios, pues
para todos son necedad. A tales hombres animales dice poco
despus: Y as es, hermanos, que yo no he podido hablaros
como a hombres espirituales, sino como a carnales. Esto debe
entenderse tambin por esa figura retrica en que se toma el
todo por la parte. As, por la carne y por el alma, que son par-
tes del hombre, puede designarse el todo, que es el hombre.
Segn esto, no es distinto el hombre animal del carnal, sino
que ambos son uno mismo, es decir, el hombre que vive segn
el hombre. As se dan a entender los hombres, bien en este pa-
saje: Ninguna carne ser justificada por las obras de la ley;
bien en este ot ro: Rajaron con Jacob a Egipto setenta y cinco
almas [
(
) | . All se enliende por loda carne lodo hombre, y aqu,
por seleiila y cinco iliniis, sctenla y cinco hombres. La clusula
no con palabras estudiadas de ciencia humana, pudo expresarla
as : no con palabras estudiadas de ciencia carnal ; y en esta
i nt el l i gi t ur homo. Eosdem ipsos qui ppe di xi t super i us ani mal es, quos post ea
car nal es, ita l oquens : Quis enim, scit, i nqui t , hominum quae sunt hominis,
nisi spiritus hominis, qui in ipso est? Sic et quae Dei sunt, nemo scit
nisi Spiritus Dei. Nos autem, i nqui t , non spiritum huius mundi accepimus,
sed Spiritum qui ex Deo est, ut sciamus quae a Deo donata sunt nobis;
quae et loquimur, non in sapientiae humanae doctis verbis, sed doOis
spiritu, spiritualibus spiritualia comparantes. Animalis autem homc non
percipit quae sunt Spiritus Dei: stultitia est enim Mi ". Tal i bs i gi t ur,
id est ani mal i bus, paul o post di ci t , Et ego, fratres, non potui toqui vobis
quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus
I 0
. Et i l l ud ex hoc eodem l oquendi
modo i nt el l i gi t ur, id est, a par t e t ot um. Et ab ani ma namque, et a car ne,
quae sunt par t es homi ni s, pot est t ot um si gni fi cari , quod est homo; at que
ita non est al i ud ani mal i s homo, al i ud car nal i s; sed i dem i psum est
ut r umque, id est, secundum homi nem vivens homo. Si cut non al i ud quam
nomi nes si gni fi cant ur, sive ubi l egi t ur, Ex operibus legis non justificabitur
omnis caro
2
: sive quod scr i pt um est, Septuaginta quinqu animae deseen-
derunt cum Iacob in Aegyptum
2l
. Et ibi eni m per omnem car nem omni s
homo, et ibi per sept uagi nt a qui nqu ani mas sept uagi nt a qui nqu homi nes
i nt el l i gunt ur . Et quod di ct um est, Non in sapientiae humanae doctis verbis,
pot ui t dici, Non in sapi ent i ae car nal i s : si cut quod di ct um, est, Secundum
18
i Cor. 2,11-14.
" Ibid., 3,i.
20
Rom. 3,20
Jl
Gen. 46,37.
:
""
930 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 5
ol a: procedis segn el hombre, pudo decir segn la carne.
Esto aparece ms claro en lo que sigue: Porque diciendo uno:
Yo soy de Pablo; y el otro: Yo de Apolo, no sois hombres?
Aquella expresin: sois animales, y sois carnales, es ms pls-
tica ahora: sois hombres, que se t raduce: Vivs segn el hom-
bre, no segn Dios. Si vivierais segn El, serais dioses [10].
C A P I T U L O V
OPININ DE LOS PLATNICOS Y DE LOS MANIQUEOS SOBRE LA
NATURALEZA DEL ALMA
As, pues, no hay necesidad de colgar ese sambenito de
nuestros vicios y pecados, injuriando a su vez al Creador, a la
naturaleza de la carne, que en su gnero y orden es buena. Lo
que no es bueno es abandonar al bien Creador y vivir segn el
el bien creado, ora se elija vivir segn la carne, ora segn el
alma, ora segn el hombre total, que consta de alma y de carne
(de donde le viene el poder ser significado por sola el alma
o por sola la carne) . Quien alaba la naturaleza del alma como
bien sumo y acusa la naturaleza de la carne como mal, es indu-
dable que apetece el alma carnalmente y que huye carnalmente
la carne, porque se funda en la vanidad humana, no en la ver-
dad divina.
Es cierto que los platnicos no desbarran como los mani-
queos, hasta el punto de detestar los cuerpos terrenos como la
hominem ambulatis; potuit dici, Secundum carnem. Magis autem hoo
apparuit in bis qnao siibinnxit: Cum enim quis dicat, Ego sum Pauli;
alius autem, Ego Apollo: nonnc. tomines estis?
22
Quod dicebat, Animales
estis, et, Carnales estis; expressius dixit, I [omines estis: quod est, Secun-
dum hominem vvitis, non secundum Deum; secundum quem si viveretis,
dii essetis.
C A P U T V
Quou BE CORPORIS ANIMAEQUE NATURA TOLERABILIOR QUIDEM PLATONICORUM
QUAM MANICHAEORUM SIT OPI MO; SED ET IPSI REPROBANTUK, QUONIAM
VITIORUM CAUSAS NATURAE CARNIS ADSCR1BNT
Non igitur opus est in peccatis vitiisque nostris ad Creatoris iniuriam
carnis aecusare naturam, quae in genere atque ordine suo bona est: sed
deserto Creatore bono, vivere secundum creatum bonum, non est bonum;
sive quisque secundum carnem, sive secundum animam, sive secundum
totum hominem, qui constat ex anima et carne (unde et nomine solius
animae, et nomine solius carnis significari potest) , eligat vivere. Nam qui
velut summum bonum laudat animae naturam, et tanquam malum natu-
ram carnis aecusat, proferto et animam carnaliter appett, et carnem car-
naliter fugit: quoniam id vanitate sentit humana, non veritate divina.
Non quidem Platonici, sicut Manichaei desipiunt, ut tanquam mali natu-
31
i Cor. 3,4.
XIV, 5
El, PECADO Y LAS PASIONES 931
nat ur al eza del mal [ 11] , puest o que t odos l os el ement os que
componen este mu n d o vi si bl e y t angi bl e y sus cual i dades l os
at r i buyen al Di os Hacedor . Si n e mbar go, opi nan que l os r ga-
nos t er r enos y l os mi e mbr os mor t al es caus an t al es i mpr es i ones
en l as al mas , que de el l as pr ovi enen l os mor bos de l os deseos
y de l os t emor es, de l as al egr as y de l as t r i st ezas. En est as
cuat r o per t ur baci ones , como l as l l ama Ci cer n, o pasi ones,
como muchos t r aducen l i t er al ment e del gr i ego [ 12 ] , r adi ca
t oda l a vi ci osi dad de l as cos t umbr es humanas . Si est o es as ,
qu significa que Eneas , en Vi r gi l i o, en habi e ndo o do del
padr e , cabe l os i nfi ernos, que l as al mas t or nar n de nuevo a
l os cuer pos , se admi r a de est a opi ni n y e xc l ama:
Oh padre mo!, cmo es posible que haya almas que quieran otra
vez remontarse al aire de los cielos y que aspiren a entrar nuevamente
en la estrecha crcel de la carne? De dnde les viene a esos desgra-
ciados tan insensato deseo de luz?
Pu e d e acaso veni r este i nsensat o deseo a l a t an cel ebr ada
pur eza de l as al mas de l os r ganos t er r enos y de l os mi e mbr os
mor t al e s ? No afi rma el poet a que est n pur i fi cadas de t odas
est as pest es cor pr eas , como l di ce, cuando nace en el l as el
deseo de r e t or nar ot r a vez a l os c ue r pos ? De donde se col i ge
que, aunque as fuer aser a el col mo de l a vani dad, al t er-
nando al t er nat i va e i ncesant ement e la puri fi caci n y la man-
ci l l a ilo IMH al mas que van y vi enen, no puede deci r se con ver-
dad que. l odos los movi mi ent os cul pabl es y vi ci osos de l as
al mas pr ocedan de l os cuer pos t er r enos. La r azn es que, segn
la expr es i n del famoso l i t er at o, ese t an neci o deseo no pr o-
cede del cuer po, de t al for ma que obl i gue al al ma, pur i fi cada
ram terrena corpora detestentur; cum omnia elementa, quibus iste mun-
dus visibilis contrectabilisque compactus est, qualitatesque eorum Deo
artiliri tribuant. Verumtamen ex terrenis artubus moribundisque membris
sic alfici animas opinantur, ut hinc eis sint morbi cupiditatum et timorum
et laetitiae sive tristitiae: quibus quatuor vel perturbationibus, ut Cicero
appel l at " vel passionibus, ut plerique, verbum e verbo graeco exprimunt,
omnis humanorum morum vitiositas continetur. Quod si ita est, quid est
quod Aeneas apud Virgilium, cum audisset a patre apud inferos, animas
rursus ad corpora redituras, hanc opinionem miratur, exclamans:
O pater, aune aliquas ;ul caelum hinc ir putandum est
Sublimes animas, iterumque ad tarda revert
Corpora ? Quae lucs miseris tam dir cupido ?
24
Numquidnam haec tam dir cupido ex terrenis artubus moribundisque
membris adhuc inest animarum illi praedicatissimae puritati? Nonne ab
huiusmodi corporeis, ut dicit, pestbus mnibus eas asserit esse purgatas,
cum rursus incipiunt in corpora velle reverti? Unde colligitur, etiamsi
ita se haberet, quod est omnino vanissimum, vicissim alternans incessa-
biliter euntium atque redeuntium animarum mundatio et inquinatio, non
potuisse veraciter dici, omnes culpabiles atque vitiosos motus animarum
23
Tusad, quaest. 1.4.
2i
Aeneid. 1.6 v.719-721.
932 U CIUDAD DE DIOS XIV, 6
de toda peste corprea y libre de todo cuerpo, a estar en un
cuerpo. De donde se sigue, conforme a su propia confesin, que
no es solamente la carne la que excita en el alma el deseo y el
temor, la alegra y la tristeza, sino que tambin el alma puede
excitar por s misma tales movimientos.
C A P I T U L O V I
LA RECTITUD O MALICIA DE LAS AFECCIONES ANMICAS DEPENDE
DE LA VOLUNTAD HUMANA
Es de gran importancia saber cmo es el querer del hom-
bre, porque, si es desordenado, sus movimientos sern desorde-
nados, y si es recto, no slo sern inculpables, sino hasta loa-
bles. En todos ellos hay querer; mejor dira, todos ellos no son
ms qu quereres [13]. Pues qu es el deseo y la alegra sino
un querer en consonancia con las cosas que queremos? Y qu
es el temor y la tristeza sino un querer en disonancia con lo
que no queremos? Cuando concordamos, apeteciendo lo que
queremos, tenemos el deseo, y cuando concordamos, gozando de
lo que queremos, tenemos la alegra. Asimismo, cuando discor-
damos de lo que no queremos que suceda, tal querer se llama
temor, y cuando discordamos de aquello que sucede a quienes
no lo quieren, tenemos el querer llamado tristeza [14]. En una
palabra, como se encandila u ofende la voluntad del hombre
segn los diferentes objetos que apetece o rehusa, as vira y se
torna a estos o a aquellos afectos.
eis ex terrenis corporibus molosccrc: sicjuidem secundum ipsos illa, ut
locutor nobilis ait, dir cupido usquc adeo non est ex corpore, ut ab
omni corprea peste purgatam, et ex Ira oiiine corpus animam constitutam,
ipsam compellat esse in corpore. Unde etiam, lilis atcntibus, non ex carne
tantum afficitur anima, ut cupiat, metuat, laetctur, aegrescat; verurn
etiam ex se ipsa his potest motibus agitari.
C A P U T VI
DE QUALITATE VOLUNTATIS HUMANAE, SDB CUIUS IUMCIO AFFECTIONES ANIMI
AT PRAVAE HABENTUR, AUT RECTAE
Interest autem qualis sit voluntas hominis: quia si perversa est, per-
versos habebit hos motus; si autem recta est, non solum inculpabiles, ve-
rum etiam laudabiles erunt. Voluntas est quippe in mnibus: imo omnes
nihil aliud quam voluntates sunt. Nam quid est cupiditas et laetitia, nisi
voluntas in eorum consensionem quae volumus? et quid est metus atque
tristitia. nisi voluntas in dissensionem ab his quae nolumus? Sed cum
consentimus appetendo ea quae volumus, cupiditas; cum autem consenti-
mus fruendo his quae volumus, laetitia vocatur. Itemque cum dissentimus
ab eo quod accidere nolumus, talis voluntas metus est; cum autem dissen-
timus ab eo quod nolentibus accidit, talis voluntas tristitia est. Et omnino
XIV, 7, 1 SI PECADO V US PASIONES 033
Por eso el hombre que vive segn Dios, y no segn el hom-
bre, precisa ser amador del bien y, en consecuencia, odiador
del mal. Y como nadie es malo por naturaleza, sino que todo el
que es malo lo es por vicio, el que vive segn Dios debe un
odio perfecto a los malos. Su odio ha de mantenerse en esta
lnea: que ni odie al hombre por el vicio ni ame el vicio por el
hombre, sino que odie al vicio y ame al hombre [15]. Sanado
el vicio, quedar nicamente lo que debe amar y nada de lo
que debe odiar.
C A P I T U L O V I I
LAS PALABRAS AMOR Y DILECCIN SE USAN INDISTINTAMENTE
EN LAS SAGRADAS LETRAS PARA EL BIEN Y PARA EL MAL
1. De aquel que tiene propsito de amar a Dios y al
prjimo como a s mismo, no segn el hombre, sino segn Dios,
se dice que es de buena voluntad por ese amor. El nombre ms
corriente de ese afecto en las sagradas Letras es el de caridad,
pero lo llaman tambin amor. 1 Apstol dice que el elegido
para regir el pueblo, segn su voluntad, debe ser amador del
bien. El Seor pregunt al apstol Pedr o: Tu dileccin es su-
perior a la de estos?, y l le respondi: Seor, l sabes que te
amo. El SMIOI' volvi a preguntarle no si l amaha, sino si le
pro vuriolutc roium quue appetunlur atque ugiuntur, sicut aiiicitur vel
oiienditur voluntas hominis, ita in hos vel illos afectus mutatur et ver-
titur. Quapropter homo qui secundum Deum, non secundum hominem
vivit, oportet ut sit amator boni: unde fit consequens ut malum oderit.
Et quoniam nenio natura, sed quisquis malus est, vitio malus est: perec-
tum uiliiiiii"' debet malis, qui secundum Deum vivit; ut nec propter
vitiuin oderit hominem, nec amet vitium propter hominem; sed oderit
vilium, amet hominem. Sanato enim vitio, totum quod amare, nihil autem
quod debeat odisse, remanebit.
C A P U T VI I
AMOREM ET DILECTIONEM INDIFFERENTER ET IN BONO ET IN MALO APUD
SACRAS LlTTERAS INVENIRI
1. Nam cuius propositum est amare Deum, et non secundum hominem,
sed secundum Deum amare proximum, sicut etiam se ipsum; procui dubio
propter hunc amorem dicitur voluntatis bonae, quae usitatius in Scripturis
sacris charitas appellatur: sed amor quoque secundum easdem sacras Lit-
teras dicitur. Nam et amatorem boni dicit Apostolus esse deber, quem
regendo populo praecepit eligendum

". Et ipse Dominus Petrum aposto-
lum interrogans, cum dixisset, igis me plus his? ilie respondit, Domine,
tu seis quia amo te. Et iterum Dominus quaesivit, non utrum amaret, sed
" Ps . 138,22
a s
1 Ti m . 3, 1 -IQ.
934
IA CIUDAD DE DIOS
xrv,7,2
t en a di l ecci n, y l t or n a r e s ponde r : Seor, t sabes que te
amo. Empe r o, a la t er cer a pr e gunt a no di ce ya el Se or : Me
t i enes di l ecci n?, s i no: Me amas? Y el evangel i st a aade a
r engl n s e gui do: Pedro se contrist de que por tercera vez le
preguntase: Me amas?, si endo as que el Seor hab a di cho, no
t r es veces, si no una s ol a: Me amas?, y dos : Me tienes dilec-
cin? De esto deduci mos que cuando dec a el Se or : Me tie-
nes dileccin?, quer a deci r s i mpl e me nt e : Me amas? Pe dr o,
si n e mbar go, no cambi el t r mi no de esa ni ca r eal i dad, si no
que di j o por t er cer a vez: Seor, t lo sabes todo, t sabes que
te amo.
2. Me he cr e do en el deber de r ecor dar esto pr eci s ament e
por que al gunos pi ens an que una cosa es l a di l ecci n o car i dad
y ot r a el amor . Di cen que l a di l ecci n debe t omar s e en bue n
sent i do, y el amo r en mal o. Que ni aun l os aut or es de l as l et r as
pr ofanas han habl ado con est as acepci ones, es cer t si mo. Mas
di s cut an l os filsofos s obr e si se di st i nguen y p o r qu r azn. Yo
not ar s ol ament e que en sus l i br os se habl a del gr an val or del
amor que t i ene por obj et o el bi en y Di os mi s mo. La i ns i nuaci n
de que l as Es cr i t ur as de nues t r a r el i gi n, cuya aut or i dad ant epo-
nemos a cual es qui er a ot r os escr i t os, no l l ama a una cosa amor y
a ot r a di l ecci n, er a obl i gada. Ya hemos mos t r ado que el amor
se usa t ambi n en buen sent i do. Pe r o con el fin de que no se i ma-
gi ne al gui en que el amor se t oma en buen sent i do y en mal o
y que l a di l ecci n sl o se t oma en el bueno, r e par e en l o que
est escri t o en el Sal mo : El que tiene dileccin a la iniqui-
dad, odia su alma. Y en este ot r o pas aj e de San J uan el Aps -
utrum (Hligeret eum Petrus: at ille respondit iterum, Domine, tu seis quia
amo te. Tertia vero interrogatione et ipse Dominus non ait, Diligis me,
sed, Amas me? ubi secutus ait Evangelista, Contristatus est Petrus, quia
dixit ei tertio, Amas me? cum Dominus non tertio, sed semel dixerit, Amas
me? bis autem dixerit, Diligis me? Unde intclligimus, quod etiam cum
dicebat Dominus, Diligis me? nihil aliud dicebat, quam, Amas me? Pe-
trus autem non mutavit huius unius rei verbum, sed etiam tertio, Domine,
inquit, tu omnia seis, tu seis quia amo te '".
2. Hoc propterea commemorandum putavi, quia nonnulli arbitrantur
aliud esse dilectionem sive charitatem, aliud amorem. Dicunt enim dilec-
tionem accipiendam esse in bono, amorem in malo. Sic autem nec ipsos
auctores saecularium litterarum locutos esse, certissimum est. Sed viderint
philosophi utrum vel qua ratione ista discernant. Amorem tamen eos in
bonis rebus et erga ipsum Deum magni pender, libri eorum satis loquun-
tur. Sed Scripturas religionis nostrae, quarum auctoritatem caeferis qui-
busque litteris anteponimus, non aliud dicere amorem, aliud dilectionem
vel charitatem, insinuandum fuit. Nam et amorem in bono dici, iam os-
tendimus. Sed ne quis existimet amorem quidem et in bono et in malo,
dilectionem autem nonnisi in bono esse dicendam, illud attendat quod in
Psalmo scriptum est: Qui autem diligit iniquitatem, odit animam suam".
Et illud apostoli Ioannis: Si quis dilexerit mundum, non est dilectio Pa-
11
l o. 21,15*17.
" Ps. to,6.
XI V, 7, 2 El, PECADO Y CAS PASIONES 935
t o l : Si alguno tiene dileccin al mundo, no habita en l la
dileccin de Dios. He aqu us ada en un mi s mo pasaj e l a di -
l ecci n en bue n sent i do y en mal o. Y p ar a que no se i mpa-
ci ent e al guno quer i endo ver e mpl e ado el amor en mal sent i do
(en el bueno ya l o he mos mos t r ado) , l ea l o que est es cr i t o:
Levantarnse hombres amantes de s mismos, amadores del
dinero.
En concl usi n, el quer er r ect o es el amor bueno, y el que-
r er per ver s o, el amor mal o. Y as , el amo r vi do de pos eer
el obj et o amad o es el des eo; l a posesi n y el di sfr ut e de ese
obj et o es l a al e gr a; el hui r l o que es adver s o es el t emor , y
el sent i r l o adver s o, si sucedi er e, es l a t r i st eza. Est as pas i o-
nes, pues , son mal as , si es mal o el amor , y buenas , si es bue no.
Pr obe mos l o di cho con l a Es cr i t ur a en la man o . El Aps t ol
desea di sol ver se y est ar con Cr i st o, y: Ardi mi alma en an-
sias de desear tus juicios; o si es m s pr opi a l a e xpr e s i n:
Dese mi alma arder en ansias de tus juicios; y: La concu-
piscencia de la sabidura conduce al reino. En cambi o, l a us an-
za del l enguaj e h a cons egui do t al auge, que, si se di ce ape-
tito o concupi scenci a a secas, no puede ent ender s e m s que
en mal sent i do. La al egr a, si n e mbar go, se ent i ende en el bue -
n o : Alegraos, oh justos!, y regocijaos en el Seor; y: T
has inf andido la. alegra a mi corazn; y: Me colmars de
alegra con In presencia. El l emor lo empl ea l ami nen en el
liiieii sent i do el Apst ol , cumul o di c e : Trabajad con temor y
temblor en la obra de vuestra salvacin; y: No te engras,
antes bien vive con temor; y: Mas temo que as como la ser-
piente enga a Eva con su astucia, as sean maleados vues-
tris in e<>'". Ecce uno loco dilectio et in bono et in malo. Amorem autem
in malo (<|uia in bono iam ostendimus) ne quisquam flagitet, legat quod
scriptum est: Erunt enim homines se ipsos amantes, amatores pecuniae
3J
.
Recta itaque voluntas est bonus amor, et voluntas perversa malus amor.
Amor ergo inhians habere quod amatur, cupiditas est; id autem habens
eoque fruens, laetitia est: fugiens quod ei adversatur, timor est: idque si
acciderit sentiens, tristitia est. Proinde mala sunt ista, si malus est amor;
bona, si bonus. Quod dicimus, de Scripturis probemus. Concupiscit Aposto-
lus dissolvi, et esse cum Chr i st o": et, Concupivit anima mea desiderare
indicia tua; vel si accommodatius dici tur, Desideravit anima mea concu-
piscere iudicia tua
32
; et, Concupiscentia sapientiae perducit ad regnum".
Hoc tamen loquendi obtinuit consuetudo, ut si cupiditas vel concupiscentia
dcatur, nec addatur cuius rei sit, non nisi in malo possit intelligi. Laetitia
in bono est, Laetamini in Domino, et exsultate iusti": et, Dedisti laetitiam
in cor meum'": et, Adimplebis me laetitia cum vultu tuo
se
. Timor in bono
est apud Apostolum, ubi ait, Cum timte et tremare vestram ipsorum salu-
tem operamini
S7
: et, Noli altum sapere, sed time
s
": et, Timeo autem. ne
sicut serpens Evam seduxit astutia sua, sic et vestrae mentes corrumpantur
34
Ps . 31,11.
3 3
Ps . 4,7.
3 6
Ps . 15,11.
" Phi l . 2,12.
M
Rom. 11,20.
2 8
1 l o . 2,15.
3 0
2 Ti m. 3,2,
3 1
Phi l . 1,23.
32
Ps . 118,20.
3 3
Saj>. 6,21.
936 LA CIUDAD DB OOS
xrv, 8,i
trox espritus con la castidad que hay en Cristo. En fin sobr e
l a t r i st eza, l l amada por Ci cer n egr i t ud y por Vi r gi l i o dol or
donde di c e : Duel en y gozan (que vo pr efer t r aduc i r p o r
t ri st eza, por que l a enfer medad o el dol or son de uso ms co-
r r i ent e en l os c ue r pos ) , se susci t a una cuest i n muy del i cada
a saber , si es pos i bl e e mpl e ar l a p ar a si gni fi car al go bue no.
C A P I T U L O V I I I
LOS ESTOICOS HAN OPINADO QUE EN EL NIMO DEL SABIO SE
DAN TRES PERTURBACIONES, Y EXCLUYEN DE L EL DOLOR O LA
TRISTEZA, PORQUE ES INCOMPATIBLE, SEGN ELLOS, CON LA
VIRTUD ANMICA
1 . Los est oi cos han opi nado que son t r es l as l l amadas p o r
l os gr i egos s mat el as, t r aduc i das al l at n por Ci cer n con
el nombr e de const anci as, que r es ponden en el ni mo del sa-
bi o a sus t r es per t ur baci ones , al deseo l a vol unt ad, a l a al e-
gr a el gozo, y al mi edo la pr ecauci n. Y negar on que a l a
egr i t ud o al dol or , que par a evi t ar l a ambi gedad hemos pr e -
fer i do de nomi nar t ri st eza, pue da r es ponder al guna en el ni mo
del sabi o. La vol unt addi c e n el l os apet ece el bi en, que l o
hace s abi o; el gozo es efecto del bi en al canzado, que el sabi o
l ogr a t ot al ment e, y l a pr ecauci n pr evi ene el mal , que el sa-
bi o debe evi t ar . La t ri st eza, como pr oduc t o de un mal ya suce-
di do, pi ens an que no pue de caus ar ni ngn dao al sabi o y
a castitate qixae est in Christo
S
. De tristitia vero, quam Cicero magis
aegritudinem appel l at ", dolorem autem Virgilius, ubi ait, Dolent gau-
dentque (sed ideo malui tristitiaru dic.ere, qnia aegritudo vel dolor usita-
tius in corporibus dicitur) , scrupulosior quaestio est, utrum invenid possit
in bono.
C A P U T V I I I
DE TRIBUS PERTURBATIONIBUS, QUAS IN ANIMO SAPENTI9 STOICI ESSE
VOLUERUNT, EXCLUSO DOLORE SIVE TRISTITIA, QUAM VIRTUS ANIMI
SENTIRI NON DEBEAT
1. Quas enim Graeci appellant TTcc8eo!s, latine autem Cicero constan-
tias nominavit, Stoici tres esse voluerunt, pro tribus perturbationibus in
animo sapientis, pro cupiditate voluntatem, pro laetitia gaudium, pro metu
cautionem: pro aegritudine vero vel dolore, quam nos vitandae ambiguita-
tis gratia, tristitiam maluimus dicere, negaverunt esse posse aliquid in
animo sapientis. Voluntas quippe, inquiunt, appetit bonum, quod acit
sapiens: gaudium de bono adepto est, quod ubique adipiscihir sapiens;
cautio devitat malumr'tjuod debet sapiens devitare: tristitia porro quia de
malo est, quod iam accidit, nullum autem maluin existimant posse accidere
s s
i Cor . 11,3.
4
Tuscul. quaest. l.j ero <ia. et alibi.
XTV, 8, 1 EL PECADO V I,AS l'ASIONKS 937
que, p o r t ant o, en su ni mo no puede r es ponder nada a el l a.
Po r consi gui ent e, en su concepci n, sl o el sabi o es sus-
cept i bl e de vol unt ad, de gozo y de pr ecauci n, y sl o el neci o
es capaz de deseo y de al egr a, de t emor y de t ri st eza. Las
t r es pr i me r as son l as const anci as, y l as ot r as cuat r o, segn
Ci cer n, l as per t ur baci ones , y segn ot r os muchos , l as pas i o-
nes. En gr i ego, como queda di cho, aquel l as t r es se l l aman
eTraSeai, y est as cuat r o Tr6r|. I nves t i gando con t oda di l i gen-
ci a y con t odas mi s pos i bi l i dades si esa mane r a de ha-
bl ar est acor de con nues t r as Es cr i t ur as , hal l que el pr ofet a
e s c r i be : No hay gozo para los impos, dice el Seor, como
si l os i mp os pudi e r an al egr ar s e de l os mal es y no gozar de
el l os, por que el gozo es pr i vat i vo de l os buenos y de l os pi a-
dosos. As i mi s mo, en el Evangel i o se l e e : Haced vosotros con
los dems hombres todo le que" queris que hagan ellos con
vosotros, como si fuer a i mpos i bl e quer er al go mal o t or pe-
ment e, per o no des ear l o. Es ve r dad que al gunos i nt r pr et es ,
si gui endo el uso cor r i ent e, aadi er on bienes, y l eyer on as :
Todo el bien que queris que os hagan los hombres. Lo cr e-
yer on as p ar a pr ecaver l a t or ci da i nt er pr et aci n de al guno
que se i magi nar a que, por que hay hombr e s que hac e n cosas
deshonest as, por ej empl o, par a s i l enci ar ot r as m s t or pes ,
convi t es l uj ur i osos, debe l c umpl i r en eso est e pr ecept o co-
r r es pondi endo en la mi sma moneda. Mas en el Evangel i o gr i e-
go, fuent e or i gi nal de est a ver si n, no se l ee bienes, s i n o :
Todo lo que queris que hagan los dems con vosotros, haced-
lo vosotros con ellos. Y, segn mi humi l de sent i r , l o expr es
sapienti; nihil in eius animo pro illa esse posse dixerunt. Sic ergo illi
loquuntur, ut velle, gaudere, cavere negent nisi sapientem; stultum autem
nonnisi cupere, laetari, metuere, coniristari. Et illas tres esse constantias,
has autem quatuor perturbationes secundum Ciceronem, secundum plur-
mos autem passiones. Graece autem illae tres, sicut dixi, appellantur
sTr0Eicci; istae autem quatuor -rrOn. Haec locutio utrum Scripturis sanctis
congruat, cum quaererem quantum potui diligenter, illud inveni quod ait
Propheta, Non es gaudere impiis, dicit Dominas
41
: tanquam impii laetari
possint potius quam gaudere de malis; quia gaudium proprie bonorum et
piorurn est. tem illud in Evangelio, Quaecumque vultis ut faciant vobis
nomines, haec et vos facite Mis '", ita dictum videtur, tanquam nemo pos-
sit aliquid male vel turpiter velle, sed cupere. Denique propter consuetu-
dinem locutionis nonnulli interpretes addiderunt, bona, et ita interpretad
sunt: Quaecumque vultis ut faciant vobis nomines bona. Cavendum enim
putaverunt, ne quisquam inhonesta velit sibi fieri ab hominibus, ut de
turpioribus taceam, certe luxuriosa conviva, in quibus se, si et ipse illis
faciat similia, hoc praeceptum exstimet impleturum. Sed in graeco Evan-
gelio, unde in latinum translatum est, non legitur, bona; sed, Quaecum-
que vultis ut faciant vobis nomines, haec et vos facite illis: credo propter-
41
Is. 57,OT, see. LXX.
42
Mt . 7,i2. '
938 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 8, 2
as por que , al deci r queris, i nt ent ya dar a ent ender bienes,
pues que no di c e : desei s.
2. Si n e mbar go, no s i empr e deben poner s e est os di ques
a nuest r o l enguaj e. Ent r e t ant o, se i mpone hacer uso de esa
pr opi e dad. Y cuando l eemos est os aut or es cuya aut or i dad no
nos es pe r mi t i do r echazar , l os pasaj es en que el rect o sen-
t i r no encuent r e ot r a sal i da, como son l os aduci dos , par t e del
pr ofet a y par t e del Evangel i o, es pr eci so ent ender l os as [ 7 ] .
Qui n i gnor a que l os i mp os r ebos an de al e gr a? Y, si n em-
bar go, no hay gozar para los impos, dice el Seor. P o r qu
est o si no por que el gozar t i ene una si gni fi caci n concr et a cuan-
do se empl ea l a pal abr a en un sent i do pr opi o y est r i ct o? Asi -
mi s mo, qui n negar que es muy bueno man d ar a l os hom-
br es que hagan con l os dems t odo lo que desean que l os
dems hagan con el l os, p ar a que no sean hal agados a l a vez
por l a t or peza del pl acer i l ci t o? Y, si n e mbar go, el sal ub-
r r i mo y ver dader s i mo pr ecept o r eza: Todo lo que queris
que hagan los hombres con vosotros, hacedlo vosotros con los
dems. P o r qu si no por que en est e l ugar us l a pal abr a
querer, cuya acepci n no puede ser peyor at i va, en su sent i do
p r o p i o ? Es ci er t o que no us ar a est a expr es i n m s cor r i ent e,
fr ecuent ada sobr e t odo en el l enguaj e o r d i n ar i o : No queris
proferir mentira alguna, si no hubi e r a t ambi n un quer er mal o,
de cuya mal i ci a se di st i ngue aquel l a vol unt ad que pr e di c ar on
l os ngel es en est os t r mi nos : Paz en la tierra a los hombres
de buena voluntad. Si el quer er no puede ser ms que bueno,
de buena fu aadi do por r edundanci a. Se r a al go del ot r o
j ueves el di cho del Aps t ol en al abanza de l a car i dad, de que
ea, quia in eo quod dixit, vultis, iam voluit intelligi bona. Non enim ait,
Cupitis.
2. Non tamen semper his proprietatibus locutio nostra frenanda est,
sed interdum his utendum est: et curt legimus eos quorum auctoritati re-
sultare fas non est, ibi sunt intelligendae, ubi rectus sensus alium exitum
non potest invenire; sicut ista sunt quae exempli gratia partim ex Pro-
pheta, partim ex Evangelio commemoravimus. Quis enim nescit impos
exsultare laetitia? et tamen non est gaudere impiis, dicit Dominus. Unde,
nisi quia gaudere aliud est, quando proprie signateque hoc verbum poni-
tur? tem quis negaverit non recte praecipi hominibus, ut quaecumque
sibi ab alus fieri cupiunt, haec eis et ipsi faciant; ne se invicem turpitu-
dine illicitae voluptatis oblectent? Et tamen saluberrimum verissimumque
praeceptum est, Quaecumque vultis ut faciant vobis homines, eadem et vos
facite Mis. Et hoc unde, nisi quia hoc loco modo quodam proprio volun-
tas posita est, quae in malo accipi non potest? Locutione vero usitatiore,
quam requentat mxime consuetudo sermonis, non utique diceretur, Noli
vellc mentiri omne mendacium"; nisi esset et voluntas mala, a cuius
pravitate illa distinguitur, quam praedicaverunt Angel dicentes, Pax in
trra hominibus bonae voluntatis " . Nam ex abundanti additum est, bonae,
si esse non potest nisi bona. Quid autem magnum in eharitatis laudibus
43
Eeeli. 7,14.
44
Le, 2,14.
XI V, 8, 3 EL PECADO Y LAS PASIONES 939
la car i dad no se goza en l a i ni qui dad, si no se r educe a eso
el gozo de la mal i c i a?
Aun ent r e l os aut or es de l as l et r as pr ofanas se hal l an usa-
dos i ndi s t i nt ament e est os t r mi nos . Ci cer n, ese or ador t an afa-
mado, di c e : Deseo ser cl ement e, s enador es . Es evi dent e que
usa aqu esa pal abr a en buen sent i do. Y qui n h ab r t an poco
i nst r ui do que no sost enga que debi deci r quiero y no, deseo?
En Ter enci o, un manc e bo desver gonzado, ar di endo en deseo
t or pe, di c e : No qui er o m s que a Fi l ome na. Que est e quer er
fu l i bi do, lo i ndi ca sufi ci ent ement e l a r espuest a de un vi ej o
escl avo a su seor . Di j o as :
Cunto mejor sera buscar el modo de arrojar de tu pecho ese
amor que decir esto, que enciende ms tu libido!
Test i go es de que el gozo lo han us ado t ambi n en acepci n
peyor at i va aquel ver so de Vi r gi l i o en que se expr es an br eve-
ment e est as cuat r o pe r t ur bac i one s :
Por eso temen y desean, se duelen y gozan.
Y el mi s mo aut or di ce en ot r a p ar t e : Los mal os gozos del es-
p r i t u.
3. Po r t ant o, qui er en, se pr ecaven y gozan l os buenos y
los mal os , o, pnrn deci r lo mi s mo con ot r as pal abr as , desean,
Irni en y se al egr an l os Ini cuos y los mal os ; per o l os unos bi en
y los ol i os nuil, segn que su vol unt ad sea recia o t or ci da. La
tristeza mi s ma, n In que los est oi cos pens ar on que no es pos i bl e
dixisset Apostolus, quod non gaudeat super i ni qui t at e", nisi quia ita
malignitas gaudet? Nnm ct apud auctores saecularium litterarum, talis
storum vrrborum indiflerenda reperitur. Ait enim Cicero orator amplis-
simus: Ciipio, l'atres conscripti, me esse clementem *". Quia id verbum
in bono posuit, quis tam perverse doctus existat, qui non eum Cupio, sed
Vol potius dicere debuisse contendat? Porro apud Terentium flagitiosus
adolcscens insana flagrans cupidine: Nihil vol aliud, inquit, nisi
Philumenam. Quam voluntatem fuisse libidinem, responsio quae ibi servi
eius senioris inducitur, satis indicat. Ait namque domino suo:
Quanto satius est, te id clare operam, quo istum
ex animo amorem amoveas tuo,
Quam id loejui quo magis libido frustra accendatur tua ? "
Gaudum vero eos et in malo posuisse, ille ipse Virgilianus testis est versus,
ubi has quatuor perturbationes summa brevitate complexus est:
Hinc iietuuut eupiuntque, dolent gaudentque " .
Dixit etiam idem auctor, Mala mentis gaudia " .
3. Proinde volunt, cavent, gaudent et boni et mal; atque ut eadem
alus verbis enuntiemus, cupiunt, timent, laetantur et boni et mali: sed illi
bene, isti male, sicut hominibus seu recta seu perversa voluntas est. Ipsa
quoque tristitia, pro qua Stoici nihil in animo sapientis inveniri posse pu-
i Cor. 13,6.
Orat. i in Cattt. c.2. ,
; :
.
47
In Andria act.2 sc.l v.6-8.
" Jeneid. 1.6 v.733.
4
Tbiel., v.278-279.
940 U CIUDAD DE DI OS XIV, 8, 3
hal l ar un cor r el at o en el ni mo del sabi o, se pr es ent a e mpl e ada
en bue na acepci n sobr e t odo en nuest r os aut or es . El Aps t ol
al aba a l os Cor i nt i os por que se cont r i s t ar on segn Di os . Pe r o
qui z h ab r al guno que di ga que el Aps t ol se congr at ul con
el l os por que se cont r i s t ar on ar r epi nt i ndos e, y est a t ri st eza no
pue de n t ener l a si no l os que pecar on. Oi gamos sus p al ab r as :
Veo que aquella carta os contrist por un poco de tiempo; pero
al presente me alegro, no de la tristeza que tuvisteis, sino de
que vuestra tristeza os ha conducido a penitencia. De modo que
la tristeza que habis tenido ha sido segn Dios, y as ningn
dao os hemos causado. Puesto que la tristeza que es segn
Dios produce una penitencia para la salud, que no debe peni-
tenciarse, cuando la tristeza del siglo causa la muerte. Y as
ved cunta solicitud ha producido en vosotros esa tristeza segn
Dios que habis sentido. Los est oi cos pueden sal i r as en defensa
de su pos t ur a di ci endo que l a t ri st eza es t i l , al par ecer , par a
ar r epent i r s e del pecado, pe r o que es i mpos i bl e que se d en el
ni mo del sabi o, ni el pecado par a cont r i st ar se ar r epi nt i ndos e
de l , ni ni ngn ot r o mal , que, si nt i ndol o y sufr i ndol o, l o
haga t r i st e.
Cuent an que Al ci b ades (si no me es infiel l a me mor i a sobr e
el n o mb r e ) , que se cr e a di choso, l l or por que , di s put ando en
ci er t a ocasi n con Scr at es, ste le demos t r que era mi s er abl e,
pues er a neci o [ 18] . Luego par a st e fu l a est ul t i ci a l a causa
de su t r i st eza t i l y opt abl e, que hace que el hombr e se duel a
de ser lo que no debe. Si n e mbar go, l os est oi cos afi r man que es
el neci o el que puede est ar t r i st e, no el sabi o.
taverunt, reperitur in bono, ct mximo apiid nostros. Nam laudat Apostolus
Corinthios, quod contristad fuorint secundum Deum. Sed fortasse quis di-
xerit, illis Apostolum fuisse congralulatum, quod contristati fuerint poeni-
tendo: qualis tristitia, nisi eorum qui peccavcrint, esse non potest. Ita
enim dicit: Video quod epstola illa, etsi ad hormn contristavit vos, mine
gaudeo, non quia contristati estis, sed quia contristati ests ad poeniten-
tiam. Contristati enim estis secundum Deum, ut in nullo detrimentum pa-
tiamini ex nobis. Quae enim secundum Deum est tristitia, poenitcntiam in
salutem impoenitendam operatur: mundi autem tristitia mortem operatur.
Ecce enim idipsum secundum Deum contristan, quantum perficit in vobis
industriam ". Ac per hoc possunt Stoci pro suis partibus responder, ad
hoc videri utilem esse tristitiam, ut peccasse poeniteat; in anim autem
sapientis ideo esse non posse, quia nec peccatum in eran cadit, cuius poe-
nitentia contristetur, nec ullum aliud malum, quod perpetiendo et sen-
tiendo sit tristis. Nam et Alcibiadem ferunt (si me de nomine hominis
memoria non fallit) , cum sibi beatus videretur, Socrate disputante, et ei
quam miser esset, quoniam stultus esset, demonstrante, flevisse. Huic ergo
stultitia fuit causa etiam buius utilis optandaeque tristitiae, qua homo
esse se dolet quod esse non debeL Stoici autem non stultum, sed sapientem
aiunt tristem esse non posse.
0
2 Car. 7,8- 11.
XIV, 9, 1 M PECADO y US PASIONES 941
C A P I T U L O I X
LAS PERTURBACI ONES AN MI CAS. L A VIDA DE LOS J US T OS GOZA
DE RECTI TUD DE AFECTOS
1. A est os filsofos, m s vi dos de cont i enda que de
ver dad, por l o que hace a l as per t ur baci ones an mi cas , ya
l es he mos r es pondi do en el l i br o I X de est a obr a poni e ndo
en evi denci a que es una cuest i n no t ant o de r eal i dades cuan-
to de pal abr as [ 19] . Ent r e nosot r os, segn l as s agr adas Es-
cr i t ur as y la sana doct r i na, l os ci udadanos de l a Ci udad san-
ta de Di os, que vi ven segn El en l a per egr i naci n de est a
vi da, t emen y desean, se duel en y gozan. Y, como su amor es
rect o, t i enen r ect as est as afecci ones. Temen l a pe na et er na y
desean la vi da et er na. Se duel en en r eal i dad, por que an gi men
en s mi s mos en es per a de la adopci n y de la r edenci n de su
cuer po, y se gozan en esper anza, por que se c umpl i r l a palabra
escrita: La muerte ha sido absorbida por la victoria. Ms an,
t emen pecar y desean pe r s e ve r ar ; se duel en de sus pecados y se
gozan en sus bue nas obr as . Temen pecar , oyendo e s t o: Por la
inundacin de los vicios se resfriar la caridad de muchos.
Dcsc.iti pci scvci i i i ' , pr esl i mdo o dos n lo que osla es cr i t o; Quien
perseverare hasta el fin, ste se salvar. Se duel en de sus peca-
dos, por que ul eliden a e s l o: Si dijremos que no tenemos pe-
C A P U T I X
Hr, l'KIITimBATIONIBUS ANIMI, QARUM AFFECTS RECTOS HABET
VITA IUSTORUM
1. Verum his philosophis, quod ad istam quaestionem de animi per-
turbationibus attinet, iam respondimus in nono huius operis libro, osten-
dentes eos non tam de rebus, quam de verbis cupidiores esse conten-
tionis, quam veritatis
s l
. Apud nos autem iuxta Scripturas sacras sanamque
doctrinam, cives sanctae civitatis Dei in Imius vitae peregrinatione se-
cundum Deum viventes, metuunt cupiuntque, dolent gaudentque. Et quia
rectus est amor eorum, istas omnes affectiones rectas habent. Metuunt
poenam aeternam, cupiunt vitam aeternam: dolent in re, quia ipsi in
semetipsis adhuc ingemiscunt, adoptionem exspectantes redemptionem coi-
poris sui
52
; gaudent in spe, quia fiet sermo, qui scriptus est, Absorpta
est mors in victoriam "
3
. tem metuunt peccare, cupiunt perseverare: do-
lent in peccatis, gaudent in operibus bonis. Ut enim metuant peccare,
audiunt, Quoniam abundabit iniquitas, refrigescet charitas multorum".
Ut cupiant perseverare, audiunt quod scriptum est, Qui perseveraver
usque in finem, hic salvus erit
55
. Ut doleant in peccatis, audiunt, Si di-
xerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in
" C.4 ei 5- " Mt. 24,12.
52
Rom. 8,23.
55
Ibid., 10,2a.
1 Cor. 15,54.
ri
942 LA CIUDAD DE DIOS XTV, 9, 2
codo, nosotros mismos nos engaamos y no hay verdad en nos-
otros. Finalmente, se gozan de sus buenas obras, escuchando
estas pal abr as: Dios ama al que da con alegra. Adems, segn
sean fuertes o dbiles, temen ser tentados y desean ser tentados,
se duelen de las tentaciones y se gozan en las mismas. Para que
teman ser tentados, oyen lo siguiente: Si alguien anduviere
preocupado en algn delito, vosotros, que sois espirituales, ins-
truidle de este modo en espritu de mansedumbre, atendindote
a ti mismo, no seas t tambin tentado. Para que deseen ser
tentados, escuchan las palabras de cierto varn fuerte de la
Ciudad de Dios, que suenan: Prubame, Seor, y tintame; que-
ma mis rones y mi corazn. Para que se duelan en sus tenta-
ciones, ven a Pedro llorando, y para que se gocen en las mis-
mas, oyen a Santiago, que dice: Tened, hermanos mos, por
objeto de sumo gozo el ser puestos en varias tentaciones.
2. Estos ciudadanos se inquietan por esas afecciones no
slo por s mismos, sino tambin por aquellos que desean verse
libres de ellas, y temen perecer y se duelen si perecen, y se
gozan si se ven libres. Y para hacer honor al ms sobresaliente
de cuantos hemos venido a la Iglesia de la gentilidad, citemos
a ese varn, el mejor y el ms fuerte, que se glora en sus en-
fermedades, al Doctor de las Gentes en fe y en verdad, que
trabaj ms que todos sus coapstoles e instruy con muchas
cartas a los pueblos de Dios, no slo a los presentes, sino tam-
bin a los venideros. Citemos, digo, a aquel varn, atleta de
Cristo, adoctrinado por El y por El ungido, crucificado con El
y glorioso en El, librando un gran combate en el escenario de
nobis non est
s
. Ut gaudeant in operilms bonis, audiunt, Hilarem datorem
diligit Deas " . tem sicuti se infirmitas eorum firraitasque habuerit, me-
tuunt tentari, cupiunt tentari: dolent in tentationibus, gaudent in tenta-
tionibus. Ut enim metuant tentari, audiunt, Si qiiis praeocciipatus fuerit
in aliquo delicto, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi in spiritu
mansuetudinis; intendens te ipsum, ne et tu tenteris*". Ut autem cupiant
tentari, audiunt quemdam virum fortem civitatis Dei dicentem, Proba me,
Domine, et tenta me; ure renes meos et cor meum
5
". Ut doleant in tenta-
tionibus, vident Petrum flentem ": ut gaudeant in tentationibus, audiunt
Iacobum dicentem, Omne gaudium existmate, fratres mei, cum in tenta-
tiones varias incideritis "
1
.
2. Non solum autem propter se ipsos his moventur affectibus, verum
etiam propter eos quos liberar! cupiunt, et ne pereant metuunt, et dolent
si pereunt, et gaudent si liberantur. Illum quippe optimum et fortissimum
virum, qui in suis infirmitatibus gloriatur
62
, ut eum potissimum com-
memoremus, qui in Ecclesiam Christi ex Gentibus venimus, Doctoren!
Gentium in fide et veritate, qui et plus mnibus suis coapostolis Iabora-
vit
63
, et pluribus Epistolis populos Dei, non eos tantum qui praesentes
ab illo videbantur, verm etiam illos qui futuri praevidebantur, instruxit;
56
i lo. i,8.
60
Mt. 26,75
67
2 Cor. 9,7.
61
Iac. r,2.
;
-- ^.';.'
:
-
18
G a l . 6, 1. ... "- 2 C o r . 12 , 5. - '. ...'',: -
B9
Ps . 25,2.
6S
1 Cor . 15,10. - . ... ; ;
XIV, 9, 3 El, PECADO Y I,AS l'ASIONKS 943
esle mundo, del que es espectculo, y de los ngeles y de los
hombres, y avanzando a pasos de gigante hacia la palma de su
vocacin soberana. El espera de muy buena gana, con los ojos
de la fe, gozar con los que gozan y llorar con los que lloran,
librando fuera luchas y dentro temores, deseando disolverse
y estar con Cristo, ardiendo en deseos de ver a los romanos
) ara hacer algn fruto entre ellos, como entre los dems genti-
es. Citemos, s, a ste, que emula a los corintios y teme la
misma emulacin por miedo a que sean seducidas sus mentes
por la castidad que hay en Cristo; a ste, que lleva en el cora-
zn una gran tristeza y un continuo dolor por los israelitas.
Y es porque stos, ignorando la justicia de Dios y queriendo
poner en vigor la propia, no se someten a la justicia de Dios,
y l descubre su dolor y tambin su luto ante algunos que antes
pecaron y no hicieron penitencia sobre sus impurezas y sus
fornicaciones [20].
3. Si estos movimientos, si estos afectos, que proceden del
amor al bien y de la caridad santa, deben llamarse vicios, per-
mtasenos llamar virtudes a los autnticos vicios. Pero, dirigidas
y enderezadas por la recta razn estas afecciones haca su fin
propio, quin osar llamarlas enfermedades del alma o pasio-
nes viciosas? Por este motivo, el Seor, que se dign llevar una
vida humana en forma de siervo, pero que careca en absoluto
de prendo, hizo uso re ellas cuando juzg r|iie deba hacerlo.
Illiini, !iii|iiriin, virum, iillil'liuii Gluisti, ilodiim uli illo, iiiicluin de illo"',
cnicilmiiii nim Illo"", uloiiosinu in illo, in tlieatro huius mundi, cui
spcclaeiiliiiii fni'liiH r'Nl et Angelis et hominibus "', legitime magnum ago-
nem certantem, et palmam supernae vocationis in anteriora sectantem ",
OCIIH fidei libenlissime spectant, gaudere cum gaudentibus, flere cum
lli'iitilxis "\ 1'orH habentem pugnas, intus timores
69
: cupientem dissolvi, et
CNHC (mu ('luisto'"; desiderantem videre Romanos, ut aliquem fructum
IIIIIICIII el iu illis, sicut et in caeteris gentibus
71
; aemulantem Corinthios,
el ipsn aemulatione metuentem, ne, seducantur eorum mentes a castitate
quae in Christo est
72
; magnam tristitiam et continuum dolorem cordis
de Israelitis habentem , quod ignorantes Dei iustitiam, et suam volen-
tes constituere, iustitiae Dei non essent subiecti
74
; nec solum dolorem,
verum etiam luctum suum denuntiantem quibusdam qui ante peccaverunt,
et non egerunt poenitentiam super immunditia et fornicationibus sui s
, 5
.
3. Hi motus, hi affectus de amore boni et de sancta charitate venien-
tes, si vitia vocanda sunt, sinamus ut ea quae ver vitia sunt, virtutes
vocentur. Sed cum rectam rationem sequantur istae affectiones, quando
ubi oportet adhibentur, quis eas tune morbos seu vitiosas passiones audeat
dicere? Quamobrem etiam ipse Dominus in forma seryi agere vitam digna-
tus humanam, sed nullum habens omnino peccatum, adhibuit eas ubi adhi-
bendas esse iudicavit. eque enim in quo verum erat hominis Corpus et
vens hominis animus, falsus erat humanus affectus. Cum ergo eius in
70
Phil. 1,23.
71
Rom. 1,11.13.
72
2 Cor. ir,2.5
73
Ro m. 9,2.
74
I bi d. , 10,3.
7 3
2 C o r . 1 2 , 2 1 . .,- - - --
64
Gal . 1,13.
65
I bi d. , 2,19.
66
1 Cor. 4,9.
67
Phi l . 3,14.
68
Ro m, 12,15.
69
2 Cor . 7,5.
944 U CIUDAD DE DIOS XI V, 9, 4
Po r qu e l a ver dad es que en El , que t en a ver dader o cuer po
y ver dader o ni mo de hombr e , no er a fal so ese afect o. Luego,
cuando en su Evangel i o se cuent a que se cont r i st con i r a sobr e
l a dur eza de cor azn de l os j u d o s ; que di j o: Me gozo por vos-
otros, a fin de que creis; que de r r am l gr i mas cuando i ba
a r esuci t ar a L z ar o; que dese cel ebr ar la Pas cua con sus
di s c pul os ; que, al acer car se l a pas i n, su al ma est uvo t r i st e,
se cuent an cosas ver dader as . Si n embar go, El , por gr aci a y
di s pens aci n suya, t uvo est os movi mi ent os en su ni mo h u man o
cuando qui so, como cuando qui so se hi zo hombr e .
4. Po r t ant o, es pr eci so admi t i r que, aunque nues t r as afec-
ci ones sean r ect as, son pr i vat i vas de est a vi da, no de aquel l a
que es per amos ha de veni r , y que con fr ecuenci a cedemos a el l as
aun cont r a nues t r a vol unt ad. As , a veces l l or amos , bi en a nues-
t r o pesar , aunque no s eamos movi dos a el l o por apet i t o al gu-
no, si no con l oabl e car i dad. Luego nosot r os l as t enemos como
t ar a de la condi ci n h u man a; per o Cr i st o no l as t uvo as , por -
que su flaqueza fu ex potestate. Si car eci r amos de el l as mi en-
t r as puj amos l a pes ada car ga de nues t r a vi da, nues t r o vi vi r no
ser a r ect o. El Aps t ol cens ur aba y det est aba a ci er t as per s onas
y l as acusa de no t ener afecci n al guna. Tambi n el s al mo
s agr ado cul p a aquel l os de qui enes di c e : Busqu quien com-
partiera mi tristeza y no lo hall. Por que es una gr an ver dad
que car ecer de dol or mi ent r as pe r e gr i namos en este val l e de
mi s er i as , es un est ado, como ha di cho y sent i do un l i t er at o de
este mundo, que no se da si no a cost a de i nhumani dad en el
cor azn y de es t upor en el cuer po.
Evangelio ista referuntur, quod super duritiam cordis Iudaeorum cum ira
contristatus s i t " ; qnod dixnrit, Gaudeo propter vos, ut credatis
7
': quod
Lazarum suscitaturus etiam lacrymas fuderit
7
*; quod concupiverit cum
discipulis suis manducare pascha'"; quod propinquante passione tristis
fuerit anima eius
8
", non falso utique referuntur. Verum ille hos motus
certae dispensationis gratia, ita cum voluit suscepit animo humano, ut
cum voluit factus est homo.
4. Proinde, quod fatendum est, etiam cum rectas et secundum Deum
habemus has affectiones, huius vitae sunt, non illius quam futuram spe-
ramus, et saepe illis etiam inviti cedimus. Itaque aliquando, quamvis non
culpabili cupiditate, sed laudabili charitate moveamur, etiam dum nolu-
lnus, flemus. Habemus ergo eas ex humanae conditionis infirmitate: non
autem ita Dominus Iesus, cuius et infirmitas fuit ex potestate. Sed dum
vitae huius infirmitatem gerimus, si eas omnino nullas habeamus, tune
potras non recte vivimus. Vituperabat enim et detestabatur Apostolus quos-
"dam, quos etiam esse dixit sine affectione
81
. Culpavit etiam illos sacer
Psalmus, de quibus ait, Sustinui qui simul contristaretur, et non fuit"'.
TMam omnino non doler, dum sumus in hoc loco miseriae, profecto, sicut
qudam etiam apud saeculi huius litteratos sensit et dixit, non sine magna
mercede contingit, immanitatis in animo, stuporis in corpore. Quocirca illa
76
Me . 3,5. Mt . 26,3.
77
l o. 11,15. - Rom. 1,31.
" '*"'<' >?.
82
Ps . 68,31.
" Le . 32, 1 5.
X IV, V, 0 El, PECADO Y EAS PASIONES 945
De aqu que l o l l amado en gr i ego nr6sic<, que, si se me
| MI mi l i e r a, lo t r aduci r a por i mpas i bi l i dad, debe ent ender s e
(pues se t oma en el ni mo, no en el cuer po) como una vi da ca-
rent e de est as afecci ones, que s ur gen cont r a l a r azn y pe r t ur ban
la ment e. Es ci er t ament e una cosa bue na y opt abl e en s umo
gr ado, per o no es pr opi a de est a vi da. Y st a no es voz de
hombr es vul gar es , si no, s obr e t odo, de l os pi ados os y de l os
muy per fect os y s ant os : Si dijramos que no tenemos pecado,
nosotros mismos nos engaamos y no hay verdad en nosotros.
As, pues, esta crn-fea sl o se r eal i zar cuando no haya en el
hombr e pecado al guno. Al pr es ent e ya est bi en vi vi r si n cri-
men, y el que pi ense que vive sin pecado no al ej a de s el
pecado, si no el pe r dn. Po r consi gui ent e, si el nombr e de
-rria debe r eser var se par a cuando no pueda susci t ar se en el
ni mo afect o al guno, qui n no es t i mar que este es t upor es
peor que t odos l os vi ci os ? Luego cabe deci r si n abs ur do que la
perfect a beat i t ud que es per amos , car ecer de t emor y de t ri s-
t eza; per o qui n di r que no habr al l amor y gozo si no el
que no r eza con l a v e r d ad ? Y si por carSaa se ent i ende ese
est ado en que el mi edo no at er r a y el dol or no angus t i a, debe
ser es qui vada en est a vi da si quer emos vi vi r r ect ament e, es de-
ci r, segn Di os . Empe r o, debe es per ar s e p ar a l a vi da bi enaven-
t ur ai l n, que se nos pr omet e et er na.
>. El t emor del que dice el apst ol San J u an : En la ca-
ridad no hay Irmor; aules la perfecta caridad echa fuera al
temor, pomar vi temor es pena, y el que teme no es consumado
en la raridad, no es del gner o de aquel que hac a r ecel ar a
quae dm<i6iac graeee dieitur, quae si latine posset, impassibilitas diceretur,
ni ila inloHigriidn est (in animo quippe, non in corpore accipitur) , ut sine
liis nfcolionilms vivatur, quae contra rationem accidunt mentemque per-
tuiimnl, Imiui plae et mxime optanda est; sed nec ipsa huius est vitae.
Non enim qualiumcumque hominum vox est, sed mxime piorum multum-
que iustorum atque sanctorum, Si dixerimus quoniam peccatum non ha-
bemus, nos ipsos seducimus, el ventas in nobis non est
83
. Tune itaque
irSEict ista erit, quando peccatum in homine nullum erit. Nunc vero satis
Lene vivitur, si sine crimine: sine peccato autem qui se vivere existimat,
non id agit, ut peccatum non habeat, sed ut veniam non accipiat. Porro si
TrSEa illa dicenda est, cum animum contingere omnino non potest ullus
affectus, quis hunc stuporem non mnibus vitiis iudicet esse peiorem?
Potest ergo non absurde dici perfectam beatitudinem sine stimulo timoris
et sine ulla tristitia futuram: non ibi autem futurum amorem gaudiumque
quis dixerit, nisi omni modo a veritate seclusus? Si autem mStia illa est,
ubi nec metus ullus exterret, nec angit dolor, aversanda est in hac vita,
si recte, hoc est secundum Deum, vivere volumus: in illa vero beata,
quae sempiterna promitlitur, plae speranda est.
5. Timor namque ille de quo dicit apostolus Ioannes, Timor non est
in charitate, sed perfecta charitas foras mittit timorem, quia timor poenam
habet; qui autem timet, non est perfectus in charitate " \ non est eius ge-
" 1 l o. 1,8.
84
I l o. 4,18.
946 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 9, 6
San Pabl o de que l os cor i nt i os fuer an seduci dos por l a ast uci a
de l a s er pi ent e. Est e t emor l o di sfrut a l a car i dad, mej or di r a,
ni cament e lo di sfr ut a l a car i dad. Aqul , en cambi o, es del que
no se da en l a car i dad, y del que habl a el apst ol San Pabl o
en est os t r mi nos : No habis recibido el espritu de servidum-
bre para obrar todava por temor. Si n e mbar go, el temor casto,
que fia de permanecer por todos los siglos, si ha de exi st i r t am-
bi n en el si gl o fut ur o (pues de qu ot r o modo debe ent ender -
se per manecer por t odos l os s i gl os ? ) , no ser un t emor que nos
apee del mal que puede s obr eveni r nos , si no un t emor que nos
afi anzar en el bi en que no pue de per der s e. Por que , donde el
amo r del bi en l ogr ado es i nmut abl e, se est as egur ado, si val e
l a expr esi n, cont r a el mal , que debe pr ecaver s e.
Con el nombr e de t emor cast o se significa aquel l a vol unt ad
que nos l l eva neces ar i ament e a oponer nos al pecado y a hui r l o
con l a t r anqui l i dad de l a car i dad, no con l as i nqui et udes de l a
fr agi l i dad por mi e do a un pos i bl e pecado [ 2 1] . Y si es i ncom-
pat i bl e t oda cl ase de t emor con l a s egur i dad ci ert a de l os goces
et er nos y fel i ces, se di j o e s t o: El temor casto del Seor, que
permanece por todos los siglos, en el mi s mo sent i do que est o
o t r o : Ni quedar frustrada para siempre la paciencia de los
infelices. La paci enci a, que slo es necesar i a donde es pr eci so
aguant ar mal es , no ser e t e r na; per o s ser et er no el t r mi no
a que se l l ega por l a paci enci a. Qui z se di j o en el mi s mo sen-
t i do que el t emor cast o pe r mane c e r por t odos l os si gl os, es
deci r , que pe r mane c e r l a met a a que el t emor conduce.
6. Si endo el l o as , ya que debe l l evar se una vi da r ect a que
neris timor, cuius ille quo timebat apostolus Paulus, ne Corinthii ser-
pentina seducerentur astutia"'''; huno enim timorem habet charitas, imo
non habet nisi charitas: sed illins est generis timor, qui non est in chn-
tate; de quo ipse apostolus Paulus ait, Non enim accepistis spiritum ser-
vitutis iterum in timorem"'. Timor vero ille castas, permanens ira saecu-
lum saeculi", si erit et in futuro saeculo (nam quo alio modo potest in-
telligi permanere in saeculum saeculi?) , non est timor externis a malo,
quod accidere potest; sed tenens in bono, quod amitti non potest. Ubi
enim boni adepti amor immutabilis est, profecto, si dici potest, mali ca-
vendi timor securus est. Timoris quippe casti nomine ea voluntas signi-
ficata est, qua nos necesse erit nolle peccare, et non sollicitudine infir-
mitatis, ne forte peccemus, sed tranquillitate charitatis cavere peccatum.
Aut si nullius omnino generis timor esse poterit in illa certissima securi-
tate perpetuorum feliciumque gaudiorum; sic dictum est, Timor Domini
castas, permanens in saeculum saeculi, quemadmodum dictum est, Patien-
tia pauperum non peribit in aeternum
88
. eque enim aeterna erit ipsa
patientia, quae necessaria non est, nisi ubi toleranda sunt mala: sed aeter-
num erit, quo per patientiam pervenitur. Ita fortasse timor castus in saecu-
lum saeculi dictes est permanere, quia id permanebit, quo timor ipse per-
ducit.
6. Quae cum ita sint, quoniam recta vita ducenda est, qua pervenien-
83
2 Cor. 11,3. *
7 Ps
-
lS
>
10
-
8
Rom. 8,is.
8!
"
s
- 9.19-
XIV, 9, 8 EL PECADO V LAS PASIONES 947
nos ar r i be a l a feliz, concl ui r emos que l a vi da rect a t i ene r ect os
l odos esos afect os, y l a vi da des or denada l os t i ene desor dena-
dos. La vi da, bi enavent ur ada y et er na a l a vez, t endr un amor
y un gozo no s ol ament e r ect os, si no t ambi n ci er t os, y est ar
exent a de t emor y de dol or . De aqu apar ece ya por t odos sus
l ancos cul es deben ser en est a per egr i naci n l os ci udadanos
de la Ci udad de Di os que vi ven segn el esp r i t u, no segn la
car ne, es deci r, segn Di os, no segn el hombr e , y cul es s er n
en l a i nmor t al i dad a que as pi r an. Y, de r echazo, l a ci udad de
los i mp os , o sea, l a soci edad de l os que vi ven no segn Di os,
si no segn el hombr e , y que si guen l as ens eanzas de l os hom-
br es o de l os demoni os en el cul t o de l a di vi ni dad fal sa y en el
despr eci o de la ver dader a, sufre l as s acudi das de est os afect os
y como l os l at i gazos de enfer medades y per t ur baci ones . Si st a
al oj a en su seno al gunos ci udadanos que par ecen at e mpe r ar y
moder ar t al es movi mi ent os , son sober bi os e hi nchados con t al
i mpi edad, que t ant o mayor es son sus t emor es, cuant o menor es
son sus dol or es . Y si al gunos t i enen a gal a eso con vani dad t ant o
ms i nhumana, cuant o ms r ar a, par a no ver se exal t ados y ex-
ci t ados ni al l anados y dobl egados por afect o al guno, pi er den
t oda humani dad en l ugar de al canzar una s er eni dad ver dader a.
Por que no se es rect o por ser dur o, ni se est sano por ser in-
sensi bl e | 2.' {].
diiin ll nd lirnlmii, otiiMCM iifcctiis istos vita recta rectos habet, perversa
perversos. Ifiiilu vrin riulrniquc aeterna amorem habebit et gaudium non
solum rectuin, vciuiii cliam certum; timorem autem ac dolorem nullum.
Undc iam apparet utciiinquc, quales esse debeant in hac peregrinatione
eives civiliilis Dei, viventcs secundum spiritum, non secundum carnem, hoc,
est, wciiiiduiii Driini, non secundum hominem: et quales in illa quo ten-
dtint, iiiiniortiilitule futuri sint. Civitas porro, id est societas. impiorum
non secundum Deum, sed secundum hominem viventium, et in ipso cultu
fnlsac, contemptuque verae divinitatis, doctrinas hominum daemonumve
sectantium, his affectibus pravis tanquam morbis et perturbationibus qua-
titur. Et si quos eives habet qui moderari talibus motibus et eos quasi
temperare videantur, sic. impietate superbi et elati sunt, ut hoc ipso in
eis sint maiores tumores, quo minores dolores. Et si nonnulli tanto imma-
niore, quanto rariore vanitate hoc in se ipsis adamaverint, ut nullo prorsus
erigantur et exciten tur, nullo flectantur atque inclinentur affectu: huma-
nitatem totam potius amittunt, quam veram assequantur tranquillitatem.
Non enim quia durum aliquid, ideo rectum; aut quia stupidum est, ideo
sanum.
948 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 10
CAP I TUL O X
E S TUVI E RON LOS PRI MEROS HOMBRES EN EL PARA SO, ANTES
DE PECAR, EXENTOS DE PERTURBACI ONES?
Se cuest i ona, y no si n r azn, si el pr i me r hombr e , o l os
pr i mer os hombr e s (pues el mat r i moni o er a de dos ) , ant es del
pecado, es t aban suj et os en est e cuer po ani mal a esos afect os, de
l os que nos ver emos l i br es en el cuer po es pi r i t ual una vez pur -
gado y finido t odo pecado. Si est aban suj et os a el l os, cmo
er an fel i ces en aquel cel ebr ado l ugar de beat i t ud, es deci r , en el
par a s o? Qui n puede l l amar s e abs ol ut ament e feliz es t ando
afect ado de t emor o de d o l o r ? Po r ot r a par t e, qu pod an te-
mer o de qu se pod an dol er aquel l os hombr e s , que nadaban
en t ant a afl uenci a de bi enes, en un est ado en que no t em an la
muer t e ni enfer medad cor por al al guna, en un l ugar en que no
fal t aba nada a su bue na vol unt ad y en que no hab a cosa que
ofendi er a la car ne o el ni mo del hombr e que vi v a en feli-
c i dad? Rei naba al l un amor i mpe r t ur babl e a Di os, y l os cn-
yuges ent r e s vi v an en una fami l i ar i dad fiel y si ncer a, y de
este amo r flua un gr ande gozo, si n fal t ar un obj et o de amor
di gno de di sfr ut e. Evi t aban el pecado si n i nqui et ud al guna, y al
es qui var l o no i r r ump a en el l os ot r o mal que l es angus t i ar a.
0 es que ar d an en deseos de acer car se al r bol pr ohi bi do
par a comer de l y t em an mor i r , y por eso el deseo y el mi edo
t ur baban a aquel l os hombr es ya en el par a s o? Lej os de nos-
ot r os pe ns ar que sucedi er a est o cuando no exi st a el pecado,
CAP UT X
AN PRIMOS HOMINES IN PARAD1SO CONSTITUTOS NULLIS PF.RTURBATIONIBUS.
PRIUSQUAM DELIQUERINT, AFFECTOS FUISSE CREDENDUM SIT
Sed utrum primus homo vel primi homines (duorum erat quippe coniu-
gium) habebant istos affectus in corpore animali ante peccatum, quales
in corpore spirituali non habebimus, omni purgato finitoque peccato. non
immerito quaeritur. Si enim habebant, quomodo erant beati in illo me-
morabili beatitudinis loco, id est paradiso? Quis tndem absolute dici
beatos potest, qui timore afficitur, vel dolore? Quid autem timere aut
doler poterant illi homines in tantorum tanta affluentia bonorum. ubi
nec mors metuebatur, nec ulla corporis mala valetudo; nec aberat quid-
quam, quod bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod carnem ani-
mumve hominis feliciter viventis offenderet? Amor erat imperturbatus in
Deum, atque nter se coniugum fida et sincera societate viventium, et ex
hoc amore grande gaudium, non desistente quod amabatur ad fruendum.
Erat derivatio tranquilla peccati, qua manente nullum omnino aliunde ma-
lura, quod contristaret, irruebat. An forte cupiebant prohibitum lignum
ad vescendum contingere, sed mori metuebant; ac per hoc et cupiditas.
et metus iam tune illos homines etiam in illo perturbabat loco? Absit ut
XXV, 10 EL PECADO V LAS PASIONES 949
ya que no car ece de pecado desear l o que la l ey de Di os pr ohi be
y n i st enerse de el l o por t emor a l a pena, no por amor a l a
j ust i ci a. Lej os de nos ot r os r e pi t ope ns ar que ant es de t odo
pecado exi st i er a ya al l ese pecado, el admi t i r , apl i c ando al
r bol lo que el Seor di ce de l a mu j e r : Si alguien mirare a
una mujer con mal deseo, ya adulter en su corazn.
As , pues , t oda l a humani dad ser a t an feliz como l o er an l os
pr i mer os hombr e s , cuando ni l as per t ur baci ones an mi cas l es
i nqui et aban ni l as i ncomodi dades cor por al es l es hac an mel l a,
si ni el l os hubi e r an hecho el mal que t r ans mi t i er on a sus des-
cendi ent es, ni sus descendi ent es la i ni qui dad, mer ecedor a de
condenaci n. Y est a fel i ci dad pe r dur ar a has t a que, en vi r t ud de
la be ndi c i n: Creced y multiplicaos, se col mar a el nme r o de
l os sant os pr edes t i nados y se concedi er a ot r a fel i ci dad mayor ,
cual se da a l os muy bi enavent ur ados ngel es. En ese est ado
ser a ya ci ert a l a s egur i dad de que nadi e ha de pecar y nadi e
ha de mor i r , y l a vi da de l os sant os, si n haber p r o b ad o el dol or ,
el t r abaj o y la muer t e, ser a t al cual ser despus de t odo est o,
en l a i ncor r upci n de l os cuer pos , l l egada l a r es ur r ecci n de
l os muer t os .
Iioo oxistiinmuiH IIHHO, ubi nullum erat omnino peccatum. eque enim
tiiilliini pnc'i'iiliiin rt, cu quim lex Dci piohibot coiicupisccro, atque ab his
nlmllnrrn IIIIIIIIT pnciinn, non ninorc iiisliliac. Absil, Inqtiam, ut ante omne
pccmlinii IIIIII Mil fnrril tale peccatum, ut hoc de ligno admitterent, quod
de niulicic DonilniiH uil, Si quis viderit mulierem ad concupisr.endum eam,
iam mocchattis est eam in corde suo "". Quam igitur felices erant primi
homines, nt nullis agitabantur perturbationibus animorum, nullis corporum
Inodchniitiii' incomiiioilis: tam felix universa societas esset humana, si neo
illi iiiiiliiin, quod etiam in posteros traiecerunt, nec quisquam ex eorum
xlii-pc iiiqnimicm committeret, qnae damnationem reciperet: atque ista
pennniicnto felicitate, doee per illam benedictionem, qua dictum est,
Crascite, et multiplicamini
90
, praedestinatorum sanctorum numerus com-
pleretur, alia maior daretur, quae beatissimis Angelis data est: ubi iam
esset certa securitas peccaturum neminem, neminemque moriturum: et
talis esset vita sanctorum, post nullum laboris, doloris, mortis experimen-
tum, qualis erit post haec omnia in incorruptione corporum reddita re-
surreclone mortuorum.
" Mt . 5,28.
" Ge n . 1,28.
950 LA CIUDAD DE DIOS XJV, 11, 1
CAPI TULO XI
L A CADA DEL PRI MER HOMBRE. E N L, LA NATURALEZA FU CREA-
DA TAN PERFECTA, QUE SOLO PUEDE SER REPARADA POR SU AUTOR
1. Porque Dios lo presupo todo y no pudo ignorar el pe-
cado del hombre, debemos asentar la Ciudad santa segn lo
que El presupo y dispuso, no segn lo que ha podido venir en
conocimiento nuestro, al que escapan los planes divinos. El
hombre, con su pecado, fu incapaz de alterar el decreto divino,
como si obligara a Dios a cambiar de decisin. Dios previo en
su presencialidad ambas cosas, a saber, lo malo que haba de
ser el hombre, creado por El bueno, y el bien que El haba de
obrar con el hombre. En efecto, aunque es verdad que se dice
que Dios cambia de decisin (de aqu que en las santas Escritu-
ras se lea que Dios se arrepinti, pero expresado trpicamente) ,
se habla as en relacin con lo que el hombre esperaba, o en-
cerraba en s el orden de las causas naturales, no en relacin
con la presciencia efectiva del Omnipotente. Dios, como est
escrito, cre al hombre recto, y, por consiguiente, con una vo-
luntad buena, porque sin voluntad buena no sera recto. La bue-
na voluntad es, pues, obra de Dios, ya que el hombre fu crea-
do por Dios con ella. La mala voluntad primera, que precedi
en el hombre a todas las dems obras malas, fu, ms bien que
una obra, un declinar de las obras de Dios a las propias. Y es-
tas obras son malas, porque son segn el propio canon, no se-
gn Dios, de forma que la mala voluntad o el hombre, en
CAPUT XI
D K LAPSU PRIMI H0MIN1S, 1N QUO BENE COWDITA NATURA EST, NEC POTF.ST
NISI A SUO ACTORE REPARARI
1. Sed quia Deus cuneta praescivit, et ideo hominem quoque pecca-
turum ignorare non potuit; secundum id quod praescivit atque disposuit
civitatem sanctam, eam debemus asserere, non secundum illud quod in
nostram cognitionem pervenire non potuit, quia in Dei dispositione non
fuit. Nec enim homo peccato suo divinum potuit perturbare consilium,
quasi Deum quod statuerat mutare compulerit: cum Deus praesciendo
utrumque praevenerit, id est, et homo, quem bonum ipse creavit, quam
malus esset futurus, et quid boni etiam sic de illo esset ipse facturas.
Deus enim etsi dicitur statuta mutare (unde trpica locutione in Scriptu-
ris sanctis etiam poenituisse legitur De um" ) , iuxta id dicitur, quod homo
speraverat, vel naturalium causarum ordo gestabat; non iuxta id quod se
Omnipotens facturum esse praesciverat. Fecit itaque Deus, sicut scriptum
est, hominem rectum
02
: ac per hoc voluntatis bonae. Non enim rectus
esset, bonam non habens voluntatem. Bona igitur voluntas opus est Dei:
cum ea quippe ab illo factus est homo. Mala vero voluntas prima, quoniam
91
Gen. 6,6; i Reg. 15,11.
M
Eccle. 7,30.
XIV, 11, 1 EL PECADO Y LAS PASIONES 951
cuanto de mala voluntad, es como el rbol malo, del que pro-
ceden las obras como malos frutos.
De aqu que la mala voluntad, aun cuando no sea segn la
naturaleza, sino contra la naturaleza, porque es vicio, sea de
la misma naturaleza que el vicio, que no puede existir sino en
una naturaleza. Y slo en la naturaleza creada de la nada, no
en la que engendr el Creador de s mismo, como el Verbo, por
el que fueron hechas todas las cosas. Porque, aunque es verdad
que Dios form al hombre del polvo, la tierra y toda materia
terrena procede de la nada absoluta, igual que el alma infun-
dida al cuerpo cuando cre Dios al hombre. Los males son
superados por los bienes, hasta tal punto que los bienes pueden
existir sin los males, bien que se permita existir a stos para
hacer resaltar el buen uso que puede hacer de ellos la justicia
providentsima del Creador. As el Dios verdadero y sumo, as
todas las criaturas, celestiales, invisibles y visibles, que estn
sobre este aire caliginoso. En cambio, los males no pueden
existir sin los bienes, porque las naturalezas en que subsisten,
en cuanto naturalezas, son buenas [24]. Se substrae, pues, el
mal sin substraer naturaleza extraa alguna o parte de ella,
sino la que haba sido viciada y corrompida, sanada y corre-
gida. El albedro de la voluntad es verdaderamente libre cuando
no es esclavo de vicios y de pecados. En esa condicin fu dado
por Dios, y, una vez perdido por vicio propio, no puede ser
dcviiello NMO por El, que pudo darlo | 2!> | . Por eso dice la Ver-
dad : Si el Hijo os da la libertad, entonces seris verdadera-
menta libres. Kslo equivale a decir: Si el Hijo os da la salva-
omni mala operu praccessit in nomine, defectus potius fuit qudam b
opere Dei nd ma opera, quam opus ullum. Et ideo mala opera, quia se-
i'iiniliiin HC, non secundum Deum: ut eorum operum tanquam fructuum
iiialoriiin voluntas ipsa esset velut arbor mala, aut ipse homo in quantum
tnalm: voluntatis. Porro mala voluntas, quamvis non sit secundum naturam,
sed contra naturam, quia vitium est; tamen eius naturae est, cuius est
vitium, quod nisi in natura non potest esse: sed in ea quam creavit ex
nihilo, non quam genuit Creator de semetipso, sicut genuit Verbum, per
quod facta sunt omnia. Quia etsi de terrae pulvere Deus finxit hominem;
eadem trra omnisque terrena materies omnino de nihilo est, animamque
de nihilo factam dedit corpori, cum factus est homo. Usque adeo autem
mala vincuntur a bonis, ut quamvis sinantur esse ad demonstrandum quam
possit et ipsis bene uti iustitia providentissima Creatoris; bona tamen sine
malis esse possint, sicut Deus ipse verus et summus, sicut omnis super
istum caliginosum aerem caelestis invisibilis visibilisque creatura; mala
vero sine bonis esse non possint, quoniam naturae in quibus sunt, in quan-
tum naturae sunt, utique bonae sunt. Detrahitur porro malum, non aliqua
natura quae accesserat vel uUa eius parte sublata, sed ea quae vitiata ac
depravata fuerat, sanata atque correcta. Arbitrium igitur voluntatis tune
est ver liberum, cum vitiis peccatisque non servit. Tale datum est a Deo:
quod amissum proprio vitio, nisi a quo dari potuit, reddi non potest. Unde
Veritas dicit, Si vos Filias liberaverit, tune ver liberi eritis
9S
. Idipsum

3
l o. 8,36.
952
tA CIUDAD DE DIOS XIV, 11, 2
cin, entonces seris verdaderamente salvos. Es, pues, Liberta-
dor por el hecho de ser Salvador.
2. El hombre viva segn Dios en el paraso corporal y
espiritual a la vez. No es que hubiera un paraso corporal pol-
los bienes del cuerpo y no fuera espiritual por los de la men-
t e; o un paraso espiritual, hontanar de goces para los senti-
dos interiores del hombre, y no uno corporal, fuente de gozo
para los sentidos exteriores. Es cierto que uno y otro existan
por estos dos ines [26]. Luego el ngel soberbio y envidioso,
alejado de Dios por su orgullo y encastillado en s mismo, pre-
firiendo gozar de los sujetos a l por su altivez tirnica, ms
que estar l sujeto, cay del paraso espiritual. (De su cada
y de la de sus compaeros, que de ngeles de Dios se tornaron
en ngeles malos, ya he hablado, segn mis posibilidades, en
los libros XI y XII de esta obra.) En su cada, afectando ser-
pentear en los sentidos del hombre con cautelosa astucia- es
que le envidiaba porque l haba cado y el hombre se mante-
na en pie, escogi en el paraso corporal, donde vivan en
compaa de los dems animales mansos e inofensivos, dos hom-
bres, el varn y la mujer; escogi, digo, la culebra, un animal
lbrico y que se mueve con tortuosos meneos, apto para el pro-
psito de habl ar por su boca. Y, abusando de l como de ins-
trumento gracias a su presencia anglica y a su naturaleza su-
perior, con perversidad espiritual, habl con falacia a la mujer.
Comenz por la parte inferior de la sociedad humana, para
ascender gradualmente al todo, en la conciencia de que el varn
no sera tan fcilmente crdulo y que no podra ser engaado
por error de no ser accediendo al error ajeno. As como Aarn
est autem, ac si diceret, Si vos Filius salvos fecerit, tune ver salvi eritis.
Inde quippe liberator, unde salvator.
2. Vivebat itaque homo sccundmu Deum in paradiso, et corporali et
spirituali. eque enim erat paradisus corporalis propter corporis bona, et
propter ments non erat spiritualis; aut vero erat spiritualis quo per in-
teriores, et non erat corporalis quo per exteriores sensus homo fruerctur.
Erat plae utrumque propter utrumque. Postea vero quam superbus ilie
ngelus, ac per hoc invidus, per eamdem superbiam a Deo ad semetipsum
conversus, quodam quasi tyrannico fastu gaudere subditis, quam esse
subditus eligens, de spirituali paradiso cecidit (de cuius lapsu sociorumque
eius, qui ex Angelis Dei angel eius effecti sunt, in libris undcimo et
duodcimo huius operis satis, quantum potui, disputavi) , malesuada vei-
sutia in hominis sensus serpere affectans, cui utique stanti, quoniam ipse
ceciderat, invidebat, colubrum in paradiso corporali, ubi cum duobus illis
hominibus masculo et femina animara etiam terrestria caetera subdita et
innoxia versabantur, animal scilicet lubricum et tortuosis anfractibtis mo-
bile, operi suo con^ruum, per quem loqueretur, elegit; eoque per ange-
cam praesentiam praestantioremque naturam spirituali nequitia sbi
subiecto, et tanquam instrumento abutens, fallada sermocinatus est fe-
minae: a parte scilicet inferiore illius humanae copulae incipiens, ut gra-
datim perveniret ad totum; non existimans virum facile credulum, neo
errando posse decipi, sed dum alieno cedit errori. Sicut enim Aaron
erranti populo ad idolum fabricandum non consensit inductus, sed cessit
VIV, 11, 2 Et PECADO Y tAS PASIONES 953
no dio su consentimiento al pueblo para la construccin del
iilulo inducido por error, sino que cedi obligado; ni es creble
que Salomn pensara errneamente que deba sacrificarse a los
dolos, sino que fu forzado por la coquetera de sus concubinas
n cometer tales sacrilegios; as estamos en nuestro derecho al
miponer que aquel varn viol la ley de Dios, no porque cre-
yera en la verdad aparente que le dijera su mujer y seducido
por ella, uno a una, hombre a hombre, cnyuge a cnyu-
ge, sino porque condescendi con ella por el amor que les
una [27]. No en vano dijo el Apstol: Adn no fu engaado;
en cambio, la mujer s. Ella tom por verdaderas las palabras
de la serpiente, y l no quiso desgajar aquel nico enlace ni
aun en la comunin de pecado. No por eso es menos culpable,
pues pec a ciencia y conciencia. A este tenor no dice el Aps-
l ol : No pec, sino: No fu engaado. Su pecado lo deja al
descubierto al decir: Por un hombre entr el pecado en el
mundo; y poco despus ms claramente: Con una transgresin
semejante a la prevaricacin de Adn. Entiende, pues, por en-
gaados aquellos que creen que lo que hacen no es pecado;
pero Adn supo que lo era. De otra forma, cmo ser verda-
dero: Adn no fu engaado? Mas, sin experiencia de la seve-
ridad divina, pudo quiz engaarse en la apreciacin, juzgando
que lo comi'lido era venial. Y por esto l no fu seducido en lo
(lili' lo fu In mujer, jtrro se enga en el modo con que haba
de jiiz|',iii Din* lit excusa : La mujer que me diste, me ofreci
Y com, dl'iii'ii qu IIII'IS? Aunque no fueron ambos engaados
iieyendo, con lodo, mullos fueron cogidos en pecado e implica-
dos en las rede del demonio.
nliNlriiMiiH "
4
; tire. Salomonen credibile est errore putasse idolis esse ser-
vii'inliiiii, Hcd lilanditiis femineis ad illa sacrilegia fuisse compulsum :
tu iii'ili'iiiliiin est, illum virnm suae feminae, un unum, hominem homini,
loniugem coniugi, ad Dei legem transgrediendam, non tanquam verum
l(ii|iiciili credidisse seductum, sed sociali necessitudine paruisse. Non enim
frustra dixit Apostolus, Sed et Adam non est seductus, mulier autem.
sedada est
e
: nisi quia illa quod ei serpens locutus est, tanquam verum
esset, accepit. ille autem ab nico noluit consortio dirimi, nec in commu-
nione peccati; nec ideo minus reus. sed sciens prudensque peccavit. Unde
et Apostolus non ait. Non peccavit; sed, Non est seductus. Nam utique
ipsum ostendit, ubi dicit. Per unum hominem intravit peccatum in mun-
dum: et paulo post apertius, In similitudine, inquit, praevaricationis
Adae". Eos autem seductos intelligi voluit, qui id quod faciunt, non
putant esse peccatum: ille autem scivit. Alioquin quomodo verum erit,
Adam non est seductus? Sed inexpertus divinae severitatis in eo fall
potuit, ut venale crederet esse commissum. Ac per hoc in eo quidem quo
mulier seducta est, non est ille seductus, sed eum fefellit, quomodo fuerat
iudicandum quod erat dicturus. Mulier quam dedisti mecum, ipsa mihi
dedit, et mandncavi. Quid ergo pluribus? Etsi credendo non sunt ambo
decepti, peccando tamen ambo sunt capti, et diaboli laqueis implicati.
" Ex. 32,3-5. " Rom. 5,12.14-
85
3 Reg. 11,4. Gen. 3,12.
"
6
1 Tim. 3,14.
954 LA CIUDAD DE DI OS XI V, 12
C A P I T U L O X I I
EL PECADO DEL PRIMER HOMBRE
Si a alguien sorprende por qu no se cambia la naturaleza
humana con otros pecados como se cambi con la prevarica-
cin de los dos primeros padres, causa originaria de corrup-
cin tan grande cual es la que vemos y sentimos; y de estar
sometidos a la muerte y padecer perturbaciones y oscilaciones
procedentes de afectos tan contrarios entre s, cosas que cierta-
mente no existieron en el paraso antes del pecado, a pesar de
que vivan tambin en cuerpo ani mal ; si a alguien le sorprende
esto, repito, no debe estimar que lo cometido fu leve y de poca
monta, porque se redujo a un bocado no malo ni nocivo, sino
prohibido [28]. Dios no cre ni plant nada malo en aquel
lugar de delicias. En el mandato se encareci la obediencia,
virtud que es, en cierto modo, la madre y la tutora de todas
las dems virtudes de la criatura racional [29], cuya creacin
se acomod a esta norma: Le es til estar sometida, y nocivo
hacer su voluntad y no la de su Creador [30]. Y, puesto que
no comer de ciertos rboles, donde haba tanta abundancia, era
un precepto tan sencillo de observar y tan breve para retener
en la memoria, mxime cuando la cupididad an no ofreca
resistencia a la voluntad, que es consecuencia de la pena de la
transgresin, su violacin fu tanto ms injusta cuanto ms
fcil era su observancia [31].
C AP UT XI I
DE QUALITATE PRIMI PECCATI PEK IIOMINEM ADMISSI
Si quem vero movet, cur alus peccatis sic natura non mutetur humana,
quemadmodum illa duorum primorum hominum praevaricatione mutata
est; ut tantae corruptioni, quantam videmus atque sentinms, et per hanc
subiaceret morti, ac tot et tantis tamque nter se contrariis perturbaretur
et fluctuaret affectibus, qualis in paradiso ante peccatum, licet in corpore
esset animali, utique non fuit: si quis hoc movetur, ut dixi, non ideo debet
existimare leve ac parvum illud fuisse commissum, quia in esca factum
est, non quidem mala, nec noxia, nisi quia prohibita. eque enim quid-
quam mali Deus in illo tantae felicitatis loco crearet atque plantaret. Sed
obedientia commendata est in praecepto, quae virtus in creatura rationali
mater quodammodo est omnium custosque virtutum: quandoquidem ita
facta est, ut ei subditam esse sit utile; perniciosum autem suam, non eius
a quo creata est, facer voluntatem. Hoc itaque de uno cibi genere non
edendo, ubi aliorum tanta copia subiacebat, tam leve praeceptum ad obser-
vandum, tam breve ad memoria retinendum, ubi praesertim nondum vo-
luntad cupiditas resistebat, quod de poena transgressionis postea subsecu-
tum est, tanto maiore iniustitia violatum est, quanto faciliore posset
observantia custodiri.
XIV, 13, 1 El, PECADO Y U S PASIONES 055
C A P I T U L O X I I I
EN ADN LA MALA VOLUNTAD PRECEDI A LA OBRA MALA
1. Sin embargo, comenzaron a ser malos en lo interior
para despearse luego a una desobediencia formal, porque no
se hubiera consumado la obra mala de no haber precedido la
mala voluntad. Ahora bien, cul pudo ser el principio de la
mala voluntad sino la soberbia? El principio de todo pecado
es la soberbia, leemos. Y qu es la soberbia sino un apetito
de celsitud perversa? La celsitud perversa consiste en abando-
nar el principio a que el nimo 'debe estar unido y hacerse
en cierta manera principio para s y serlo. Esto sucede cuando
el espritu se agrada demasiado a s mismo, y se agrada de-
masiado a s mismo cuando declina del bien inmutable, que
debe agradarle ms que l a s mismo [32]. Este declinar es
espontneo, pues si la voluntad hubiera permanecido estable en
el amor del bien superior e inmutable, que la iluminaba para
ver y la encenda para amar, no se hubiera apartado de l
para agradarse a s misma y entenebrecerse y enfriarse por este
apartamiento. Esto llev consigo que ella creyera que la ser-
piente haba dicho verdad y (pie l antepusiera el querer de su
esposa ni mundillo de Dios y pensara que su transgresin era
venial si no se separaba fie la compaera de su vida ni aun en
la comisin del pecado. Luego la obra mala, es decir, la trans-
gresin, el comer del fruto prohibido, la hicieron quienes eran
ya malos, porque el mal fruto, como es esa accin, no lo pro-
C A P U T X I I I
(%)llol> IN I'HAEVARICATIONE ADAE AD OPUS MALUM VOLUNTAS PRAF.CESSIT MALA
1. In occulto autem mali esse coeperunt, ut in apertam inobedientiam
laberentur. Non enim ad malum opus perveniretur, nisi praecessisset mala
voluntas. Porro malae voluntatis initium quod potuit esse nisi superbia?
Initium enim omnis peccati superbia est". Quid est autem superbia, nisi
perversae celstudinis appetitus? Perversa enim celsitudo est, deserto eo
(ni debet animus inhaerero principio, sibi quodammodo feri atque esse
principium. Hoc fit, cura sibi nimis placet. Sibi vero ita placet, cum ab
jilo bono immutabili dficit, quod ei magis placer debuit quam ipse sibi.
Spontaneus est autem iste defectus: quoniam si voluntas in amore supe-
rioris immutabilis boni, a quo illustrabatur ut videret, et accendebatur ut
amaret, stabilis permaneret, non inde ad sibi placendum averteretur. et
ex hoc tenebresceret et frigesceret, ut vel illa verum crederet dixisse ser-
pentem, vel ille Dei mandato uxoris praeponeret voluntatem, putaretque
se venialiter transgressorem esse praecepti, si vitae suae sociam non de-
sereret etiam in societate peccati. Non malum ergo opus factum est, id
est, illa transgressio, ut cibo prohibito vescerentur, nisi ab eis qui iam
Eccil. io,iS
956 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 13, 1
duce sino el rbol malo. Y esto de que el rbol fuera malo
procede de algo contrario a la naturaleza, pues tiene su origen
en el vicio de la voluntad, que es contrario a la naturaleza. El
vicio, sin embargo, no puede malear toda naturaleza, sino slo
la hecha de la nada. De donde se sigue que su ser, el ser na-
turaleza, lo debe a Dios, que es su Hacedor, y la cada de su
ser a haber sido hecha de la nada. El hombre en su cada no
fu reducido a la nada absoluta, sino que, doblado hacia s
mismo, su ser vino a ser menos que cuando estaba unido al que
es en sumo grado [33]. Ser en s mismo, o mejor, complacerse
en s mismo, abandonando a Dios, no es ser nada, sino acer-
carse a la nada [31]. Por eso a los soberbios, en las sagradas
Escrituras, se les denomina, tambin diciendo que son los que
se complacen en s mismos. Es bueno tener en alto el cora-
zn, pero no hacia s mismo, que es privativo de la soberbia,
sino hacia el Seor, que es propio de la obediencia, coto cerra-
do de los humildes [35].
Conclusin: Es propio de la humildadcosa maravillo-
sa! el elevar el corazn, y exclusivo de la soberbia el abajarlo.
Al parecer, es una paradoja que la soberbia vaya hacia abajo
y la humildad hacia arriba. Pero resulta que la humildad pia-
dosa nos somete a lo superior, y nada hay superior a Dios, y
por eso la humildad que nos somete a Dios nos exalta. En cam-
bio, la soberbia, que radica en un vicio, a la vez que desdea el
estar sometida, se desprende del ser superior al cual no hay
nada, y se torna inferior, cumplindose as lo que est escrito:
Los derribaste cuando ms se elevaban [36]. Ntese que no
dice: Una vez que se hayan elevado, como si primero se en-
mali erant. eque enim fieret ille fructus malus, nisi ab arbore mala "'".
Ut autem esset arbor mala, contra naturam factum est: quia nisi vitio
voluntatis, quod contra naturam est, non utique fieret. Sed vitio depra-
van, nisi ex nihilo facta, natura non possct. Ac per hoc ut natura sit, ex
eo habct quod a Deo facta est; ut autem ab eo quod est deficiat, ex hoc
quod de nihilo facta est. Nec sic defecit homo, ut omnino nihil esset: sed
ut inclinatus ad se ipsum minus esset, quam erat, cum ei qui summe est
inhaerebat. Relicto itaque Deo, esse in semetipso, hoc est sibi placer, non
iam nihil esse est, sed nihilo propinquare. Unde superbi secundum Scrip-
turas sanctas alio nomine appellantur, sibi plcemes
101
. Bonum est enim
sursum habere cor: non tamen ad se ipsum, quod est superbiae; sed ad
Dominum, quod est obedientiae, quae nisi humilium non potest esse. Est
igitur aliquid humilitatis miro modo quod sursum faciat cor, et est aliquid
elationis quod deorsum faciat cor. Hoc quidem quasi contrarium videtur,
ut elatio sit deorsum, et humilitas sursum. Sed pia humilitas facit subdi-
tum superiori; nihil est autem superius Deo: et ideo exaltat humilitas,
quae facit subditum Deo. Elatio autem quae in vitio est, eo ipso quo
respuit subiectionem, et cadit ab illo, quo non est quidquam superius, et
ex hoc erit inferius, et fit quod scriptum est: Deiecisti eos, cum extolle-
rentar
loz
. Non enim ait, Cum elati fuissent, ut prius extollerentur, ei
100
Mt. 7>i8.
1

3
Vs. 73,18.
101
1 Petr. 2,10.
XI V, 1 3 , 2 EL PBCADO Y US PASIONES 957
aran y luego fueran aplastados, si no: cuando ms se ele-
van, entonces precisamente son allanados. Es decir, que el mis-
mo exaltarse es ya ser allanado. Por este motivo se encarece la
humildad ahora en esta Ciudad de Dios a la Ciudad de Dios
que peregrina en este siglo, y el ejemplo cumbre lo tiene en su
Key, Cristo. Las sagradas Letras ensean que la elacin domina
sobre todo en el enemigo de esta Ciudad, que es el demonio.
En esto radica la diferencia profunda que distingue las dos
ciudades de que hablamos. Una es la sociedad de los hombres
piadosos y otra la de los hombres impos, cada cual con los
ngeles de su gremio, en los cuales precedi, all el amor a
Dios y aqu el amor a s mismo [37].
2. No hubiera, pues, el diablo sorprendido al hombre en
un pecado tan claro y manifiesto, que consisti en hacer lo que
Dios haba prohibido, si l no hubiese comenzado a agradarse
ya a s mismo. Por eso le encant la i dea: Seris como dioses.
Y hubieran podido serlo mejor mantenindose obedientes a su
verdadero y soberano principio que constituyndose ellos mis-
mos principio para s por la soberbia. En efecto, los dioses
creados no son dioses por su verdad, sino por participacin del
Dios verdadero [38]. Con todo, cuando ms apetece, es menos,
y mientras ama ser autosuficiente, pierde a Aquel que verda-
deramente le basta. El mal, que mueve al hombre a agradarse
a ni mismo, como si fuera l luz, y a apartarse de aquella luz,
que, ni le agrada, le hace a l liitiiliiu lu/, precedi primero en
secreto y sigui luego en pblico. Porque es verdad lo que est
escrito: Antes de la cada, el corazn se exalta, y antes de la
gloria se humilla. Es cierto que la cada que tiene lugar en
postea deiieerentur: sed cum extollerentur, tune deiecti sunt. Ipsum quippe
extolli, iuin deiici est. Quapropter quod nunc in civitate Dei, et civitati
J)ei in hoc saeculo peregrinanti mxime commendatur humilitas, et in
eiiiH Kcgc, qui est Christus, mxime praedicatur; contrariumque huic vir-
luti elutionis vitium, in eius adversario, qui est diabolus, mxime domi-
nan, sacris Litteris edocetur: prefecto ista est magna differentia, qua ci-
vitas, unde loquimur, utraque discernitur; una scilicet societas piorum
hominum, altera impiorum, singula quaeque cum Angelis ad se pertinen-
tibus, in quibus praecessit hac amor Dei, hac amor sui.
2. Manifest ergo apertoque peccato, ubi factum est quod Oeus fieri
prohib'uerat, diabolus hominem non cepisset, nisi iam ilie sibi ipsi placer
coepisset. Hinc enim et delectavit quod dictum est, Eritis sicut dii "
Ja
.
Quod melius esse possent summo veroque principio cohaerendo per obe-
dientiam, non suum sibi existendo principium per superbiam. Dii enim
creati, non sua veritate, sed Dei veri participatione sunt dii. Plus autem
appetendo, minus est: qui dum sibi sufficere diligit, ab illo qui ei ver
sufficit, dficit. Illud itaque malum, quo cum sibi homo placet, tanquam
sit et ipse lumen, avertitur ab eo lumine, quod ei si placeat et ipse fit
lumen: illud, inquam, malum praecessit in abdito, ut sequeretur hoc
malum quod perpetratum est in aperto. Verum est enim quod scriptum
est: Ante ruinam exaltatur cor, et ante gloriam humiliatur
1(M
. Illa prorsus
"' Gea. i,$.
101
Prov. i,ig.
958
tA CIUDAD DE DIOS XIV, 14
secret o pr ecede a l a ca da que se r eal i za a l a luz, aunque no se
pi ensa que aqul l a es ca da. Qui n est i ma exal t aci n a l a ca-
d a? Y, si n e mbar go, al l exi st e ya un desfal l eci mi ent o, el aban-
donar al Excel so [ 3 9] . Qui n no ve que hay ca da cuando se
da l a t r ans gr es i n de un mandat o ci ert o e i ncont r as t abl e? Di os
l o pr ohi bi par a que, una vez consent i do, no pudi er a ser sos-
l ayado ni por i magi naci n s i qui er a. Y aun me at r evo a deci r
que a l os sober bi os es t i l l a ca da en al gn pecado cl ar o y pa-
t ent e, a fm de que se des pl azcan el l os, que hab an ca do ya,
compl aci ndos e en s mi s mos [ 40 ] . El despl acer se de Pe dr o
cuando l l or , fu ms s al udabl e que su compl acer s e cuando
pr es umi de s . Est e es t ambi n el pens ami ent o del s al mo sa-
gr ado : Llena su rostro de ignominia y buscarn tu nombre,
Seor; es deci r , par a que t agr ades a l os que bus can tu nom-
br e, que se agr adar on bus cando el pr opi o.
C A P I T U L O X I V
L A SOBERBI A DE LA TRANSGRESI N FU PEOR QUE
LA TRANSGRESI N
La s ober bi a es peor y m s condenabl e, por que bus ca el re-
cur so de l a excusa aun par a l os pecados ms evi dent es. As hi -
ci er on l os pr i me r os hombr e s . El l a di j o: La serpiente me enga
y com, y l a su vez: La mujer que me diste por compaera
me dio del fruto y com. Nunc a suena l a pet i ci n del per dn,
ruina quae fit in oceulto, praecedit ruinam quae fit in manifest, dum
illa ruina esse non putatur. Quis enim exaltationem ruinam putat; cum
iam ibi sit defectus, quo est relictas Excelsus? Quis autem ruinam esse
non videat, quando fit mandati eviilens atque indubitata transgressio?
Propter hoc Deus illud prohibuit, quod cum esset admissum, nulla defend
posset imaginatione iustitiae. Et audeo dicere, superbis esse utile cadere
in aliquod apertum manifestumque peccatum, unde sibi displiceant, qui
iam sibi placendo ceciderant. Salubrius enim Petrus sibi displicuit quando
flevit, quam sibi placuit quando praesumpsit
l os
. Hoc dicit et sacer Psal-
mus: Imple facies eorum ignominia, et quaerent nomen tuum, Domine
1U
:
id est, ut tu eis placeas quaerentibus nomen tuum, qui sibi placuerunt
quaerendo suum.
C A P U T XI V
DE SUPEHBIA TRANSGRESSIONIS, QUAE IPSA FUIT TBANSCHESSIONE DETERIOR
Sed est peior damnabiliorque superbia, qua etiam in peccatis manifes-
tis suffugium excusationis inquiritur sicut illi primi homines, quorum et
illa dixit, Serpens seduxit me, et manducavi; et ille dixit, Mulier quam
dedisti mecum, haec mihi dedit a ligno, et edi
m
. Nusquam hic sonat pe-
105
Mt. 26,75.3.3.
10
Ps. 82,17.
107
Gen. 3,i3.T2-
XI V, IB, 1 El, PECADO Y LAS PASIONES 959
nunca la i mpet r aci n del r emedi o. Aunque , como Ca n, no ni e-
guen que lo han comet i do, con t odo la sober bi a busca descar-
gar s obr e ot r o l a r es pons abi l i dad de sus mal as obr as . La so-
ber bi a de la muj er cul pa a l a ser pi ent e, y l a del var n, a l a
muj er . Mas, cuando se da una t r ans gr es i n for mal del ' mandat o
di vi no, hay una aut nt i ca acusaci n, ms bi en que una excusa-
ci n. Y no se vi er on l i br es de pecado, por que l a muj er lo co-
met i acons ej ada p o r l a ser pi ent e, y el var n a i nst anci as de l a
muj er , como si hubi e r a de cr eer se o de ceder a al go ant es
que a Di os .
C A P I T U L O X V
J USTI CI A DEL CASTI GO I MP UESTO A LA DESOBEDI ENCI A DE LOS
P RI MEROS PADRES
I . Tan pr ont o como el hombr e despr eci el mandat o de
Dios, de ese Di os que l o hab a cr eado, que l o hab a hecho a su
i magen y ant epues t o a l os dems ani mal es , que lo hab a cons-
t i t ui do en el par a s o y l e hab a dado abundanc i a de t odas l as
cosas y de sal ud, que, l ej os de i mpone r l e muchos pr ecept os
gr aves y di f ci l es, le hab a pr ovi st o, par a encar ecer l a obedi en-
cia, de uno muy l i gero y br eve, con el que adver t a a l a cri a-
t ura que El i'l'll HII Seor y que le conveni d ser vi r l e l i br ement e,
igui una junlii i'.oiuli'iiiic.'u'm. Y esla condenaci n fu t al , que
el hombr e, que, guar dando el mandami e nt o, hab a de ser espi -
r i t ual aun en lu car ne, se t r oc en car nal aun en l a ment e.
tilio veiiiac, nusquam implorado medicinae. Nam licet isti non sicut Can,
quod niinmiscnint, negent
1M
, adhuc tamen superbia in alium quaerit re-
fere, quod pcipcnim ecit: superbia mulieris, in serpentem; superbia viri,
iu iiiulirmii. Sed aecusatio potius quam excusatio vera est, ubi mandati
ilivini csl uperta transgressio. eque enim hoc propterea non fecerunt, quia
id imilier serpente suadente, vir muiiere impertiente commisit; quasi
quidquam Deo, cui vel crederetur. vel cederetur. anteponendum fuerit
C A P U T XV
DE IUSTITIA RETRIBUTIOISIS, QUAM PRIMI HOMINES PRO SUA
INOBEDIENTES RECEPERUNT
1. Quia ergo contemptus est Deus iubens, qui creaverat, qui ad suam
imaginera fecerat, qui caeteris animalibus praeposuerat, qui in paradiso
constituerat, qui rerum omnium copiam salutisque praestiterat, qui prae-
ceptis nec pluribus nec grandibus nec difficilibus oneraverat, sed uno
brevissimo atque levissimo ad obedientiae salubritatem adminiculaverat,
quo eam creaturam, cui libera servitus expediret, se esse Dominum conv
monebat: iusta damnatio subsecuta est, talisque damnatio, ut homo qui
custodiendo mandatum futurus fuerat etiam carne spritualis, ieret etiam
mente carnalis; et qui sua superbia sibi placuerat, Dei iustitia sibi dona-
108
ibid., 4,9-
0 60 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 15, 2
Como l, por su soberbia, se complaci en s mismo, la jus-
ticia de Dios le entreg a s mismo, y no para vivir en su
pura independencia, sino para arrastrar, luchando contra s
mismo, en lugar de la libertad que dese, una servidumbre
dura y miserable bajo el poder de aquel a quien dio su con-
sentimiento pecando. Muerto voluntariamente en espritu, ha-
ba de morir contra su voluntad en el cuerpo, y, desertor de
la vida eterna, quedaba condenado tambin a una muerte eter-
na si la gracia no le librara [41]. Quien estime esta condena-
cin excesiva o injusta, no sabe ciertamente pesar cul fu la
injusticia de un pecado cometido en circunstancias en que era
tan fcil no pecar... As como la obediencia de Abrahn se en-
comia merecidamente, porque el matar a su hijo era un
mandato muy duro y difcil, as la desobediencia del paraso se
acrece tanto ms cuanto que el mandato careca en absoluto
de dificultad. Y como la obediencia del segundo Adn es ms
admirable, por haberse hecho obediente hasta la muerte, as
la desobediencia del primero es ms detestable, porque se
hizo desobediente hasta morir. Y siendo tan grande la pena
impuesta a la desobediencia, y el mandamiento del Creador
tan fcil, quin explicar sobradamente el mal que entraa
no obedecer en cosa tan fcil y a un precepto de tan grande
poder y que aterra con tamao suplicio?
2. En puridad, y para decirlo en pocas palabras, qu se
retribuy como pena al pecado de desobediencia sino la des-
obediencia? Y qu miseria hay ms propia del hombre que
la desobediencia de s mismo contra s mismo [42], de forma
que, por no haber querido lo que pudo, quiera ahora lo que
retur; nec sic ut in sua essot omnimodis potestate, sed a se ipse quoque
dissentiens, sub lo cui peccando consensit, pro librtate quam concupi-
vit, duram miseramque ageret servitutem; mortuus spiritu volens, et cor-
pore moriturus invitus: desertor aeternae vitae. etiam aeterna, nisi gratia
liberaret, morte damnatus. Quisqus huiusmodi damnationem vel nimiam,
vel iniustam putat, metiri profecto nescit quanta fuerit iniquitas in pec-
cando, ubi tanta erat non peccandi facilitas. Sicut enim Abrahae non im-
merito magna obedientia praedicatur, quia ut occideret filium, res diffi-
cillima est imperata
10
: ita in paradiso tanto maior inobedientia fuit.
quanto id quod praeceptum est, nullius difficultatis fuit. Et sicut obe-
dientia secundi hominis eo praedicabilior, quo factus est obediens usque
ad mortem
110
: ita inobedientia primi hominis eo detestabilior, quo factus
est inobediens usque ad mortem. Ubi enim magna est inobedientiae poena
proposita, et res a Creatore facilis imperata, quisnam satis explicet, quan-
tum malum sit, non obedire in re facili, et tantae potestatis imperio, et
tanto terrenti supplicio?
2. Denique, ut breviter dicatur, in illius peccati poena quid inobe-
dientiae nisi inobedientia retributa est? Nam quae hominis est alia mise-
ria, nisi adversus eum ipsum inobedientia eius ipsius, ut quoniam noluit
quod potuit, quod non potest velit? In paradiso enim etiamsi non omnia
1 0 9
CTTO. 22,3.
IV, 1 5, 2 EL PECADO Y LAS PASIONES 961
mi puede? Aunque es verdad que en el paraso antes del pe-
mo no lo poda todo, sin embargo, slo quera lo que poda,
v, por tanto, poda todo lo que quera. Empero, ahora, como
uni os en su descendencia y nos atestigua la divina Escritura,
<7 hombre se ha hecho semejante a la vanidad. Quin podr
i otilar las cosas que quiere y no puede, en tanto que el nimo
>< contrario a s mismo, y la carne, inferior a l, no obedece a
mi voluntad? [43]. Verdad es que el nimo se turba frecuen-
temente aun contra su voluntad y que la carne se duele, en-
vejece y muere, y ay, cunto padecemos que no padeciramos
N nuestra naturaleza obedeciera en todo y sin medida a nues-
Iin voluntad! Mas la carne est sujeta a una enfermedad que
no le permite obedecer. Qu importa el porqu de que, mien-
Inis nuestra carne, que nos haba estado sujeta, nos es una
carga al no obedecernos, por la justicia del Dios dominador,
n quien no hemos querido rendir nuestro servicio, nos haya-
mos convertido en una carga para nosotros, no para El ? El
no necesita de nuestro servicio, como nosotros necesitamos del
servicio del cuerpo, y por eso es pena nuestra lo que recibi-
mos y no es pena de El lo que hicimos. Adems, los dolores
que se dicen de la carne son propios del alma que los sufre
en la carne y por medio de ella. Pues qu? Puede sentir
dolor o ilcsco la carne por s misma sin el al ma? Cuando se
dice que In ninit* HCIIIC dolor o deseo, o es el mismo hombre,
cuino licuum yn Mpunlndii, o alguna parle del alma, en que la
rnnw imprime HU p/i.siii, pasin que, .si es molesta, causa
dolor, y si agradable, placer. As, el dolor de la carne no es
ms que un pinchazo del alma debido a la carne y una espe-
pulcral unir |>(!(!('(itiim, quidquid tamen non poterat, non volebat; et ideo
pnlcriH iiiniilii i|iini! volebat. Nunc vero sicut in eius stirpe cognoscimus, et
(lvlnil iSriipliiiu tcstatur, homo vanitati similis factus est
1L1
. Quis enim
iiiiiiirrul, quaiii multa quae non potest velit, dum sibi ipse, id est volun-
l/ili eius, ipse animus eius, eoque inferior caro eius non obtemperat? Ipso
iMiniqiie invito, et animus plerumque turbatur, et caro dolet, et veterascit,
el moritur; et quidquid aliud patimur, quod non pateremur inviti, si vo-
lunlati nostrae nostra natura omni modo atque ex mnibus partibus obe-
ilirct. At enim aliquid caro patitur, quo servir non sinitur. Quid interest
mide, dum tamen per iustitiam dominantis Dei, cui subditi servir nolui-
imis, caro nostra nobis, quae subdita fuerat, non serviendo molesta sit;
qunmvis nos Deo non serviendo, molesti nobis potuerimus esse, non illi?
eque enim sic ille nostro, ut nos servitio corporis indigemus: et ideo
nostra est quod recipimus, non illius poena quod fecimus. Dolores porro
i|iii dicuntur carnis, animae sunt in carne, et ex carne. Quid enim caro
per se ipsam sine anima vel dolet, vel concupiscit? Sed quod concupiscere
curo dicitur vel doler, aut ipse homo est, sicut disseruimus; aut aliquid
rniimae, quod carnis afficit passio, vel spera, ut faciat dolorem; vel lenis,
ut voluptatem. Sed dolor carnis tantummodo offensio est animae ex carne,
ct quaedam ab eius passione dissensio: sicut animae dolor, quae tristitia
nuncupatur, dissensio est ab his rebus quae nobis nolentibus acciderunt.
" > P. 143,4.
.<!. Ag. r
ai
962 LA CIUDAD DE DI OS XTV, 15, 2
ci de resistencia que ofrece a su pasin, como el dolor del
alma, llamado tristeza, es un no conformarse con las cosas
que nos han sucedido sin quererlas. A la tristeza con frecuen-
cia precede el miedo, que radica tambin en el alma, no en
la carne. Sin embargo, al dolor de la carne no precede miedo
alguno carnal que se sienta en la carne antes del dolor. Al
placer precede un cierto apetito que se siente en la carne y
es una especie de deseo suyo. As el hambre y la sed y la libi-
do [44]trmino empleado con ms propiedad para los r-
ganos de la generacin, aunque sea trmino general para toda
pasin. Los antiguos han definido la ira como libido de
venganza, aunque a veces el hombre, aun sin haberse sentido
capaz de percibir la venganza, se irrita contra los seres in-
animados, como cuando tira de rabia el estilete que escribe
mal o rompe la pluma. Por eso, aunque este deseo sea ms
irracional que los otros, sin embargo, no deja de ser una libido
de venganza y de estar fundada sobre no s qu especie umbro-
sa de justicia, por decirlo as, que quiere que los que obran
mal sufran males. Hay, pues, una libido de venganza, que se
llama i r a; hay una libido de adineramiento, que se llama ava-
ricia; hay una libido de victoria, llamada pertinacia, y hay
una libido de gloria, llamada jactancia. Hay otras muchas
y variadas libidos, unas con nombres propios y otras sin ellos.
Por ejemplo, quin dar un nombre fcil y apropiado a la
libido de dominio, de cuyo enorme peso en el alma de los ti-
ranos dan fe las guerras civiles?
Sed tristitiam plerumque praecedit metus, qui et ipse in anima est, non
in carne. Dolorem autem carnis non praecedit ullus quasi metus carnis,
qui ante dolorem in carne sentiatur. Voluptatem vero praecedit appetitus
qudam, qui sen ti tur in carne quasi cupiditas eius, sicut fames et sitis, et
ea quae in genitalibus usitatius libido nominatur, cum hoc sit genrale
vocabulum omnis cupiditatis. Nam et ipsam iram nihil aliud esse, quam
ulciscendi libidinem, veteres definierunt: quamvis nonnunquam homo, ubi
vindictae nullus est sensus, ctiam rebus inanimis irascatur, ut male scri-
bentem stilum coUidat, vel calamum frangat iratus. Verum et ista licet
irrationabilior, tamen quaedam ulciscendi libido est, et nescio quae, ut ita
dixerim, quasi umbra retributionis, ut qui male faciunt, mala patiantur.
Est igitur libido ulciscendi, quae ira dicitur: est libido .habendi pecuniam,
quae avaritia: est libido quomodocumque vincendi, quae pervicacia: est
libido gloriandi, quae iactantia nuncupatur. Sunt multae variaeque lib-
dines, quarum nonnullae habent etiam vocabula propria, quaedam vero
non habent. Quis enim facile dixerit, quid vocetur libido dominandi, quam
tamen plurimum valere in tyrannorum animis, etiam civilia bella tes-
tan tur?
XIV, 16
EL PECADO Y LAS PASIONES 963
C A P I T U L O X V I
SENTIDO PROPIO DE LA PALABRA LIBIDO
Es verdad que hay muchas clases de l i bi do; pero, cuando
se dice libido a secas, sin ms, suele casi siempre entenderse
la que excita las partes sexuales del cuerpo. Y es tan fuerte,
que no slo seorea al cuerpo entero ni slo fuera y dentro,
sino que pone en juego a todo el hombre, aunando y mezclando
entre s el afecto del nimo con el apetito carnal, produciendo
de este modo la voluptuosidad, que es el mayor de los place-
res corporales. Tanto es as, que, en el preciso momento en
(pie sta toca su colmo, se ofusca casi por completo la razn
y surge la tiniebla del pensamiento. Quin, amigo de la sabi-
dura y de los goces santos, llevando vida matrimonial, pero
consciente, segn el consejo del Apstol, de que posee su vaso
i'u santificacin y honor, no en la enfermedad del deseo, como
los gentiles, que desconocen a Dios, no preferira, si le fuera
posible, engendrar hijos sin esta libido? As, en la accin ge-
nerativa, los miembros destinados a la generacin serviran a
la mente, corno los dems, cada uno en sus funciones respecti-
vas, se mueven bajo la accin del iillicdro de la voluntad, no
liiljn In cxi'ilaciii del luego libidinoso | 4f | . Ms que aun los
IIUNC'IUIOII'M de eslc placel' en los goces inaliimoniales o en las
impurezas vergonzosas no sienlcn a su antojo esas conmocio-
nes. A veces ese movimiento les importuna sin quererlo y a
CAPUT XVI
Dli L1HIDINIS MALO, CUIUS NOMEN CUM MULTIS VITIIS CONCRUAT, PROPRIE
TAMEN MOTIBUS OBSCENIS CORPORIS ADSCRIBITUR
Cum igitur sint multarum libdines rerum, tamen cum libido dicitur,
urque cuius rei libido sit additur, non fere assolet animo occurrere nsi
illa, qua obscenae corporis partes excitantur. Haec autem sibi non solum
totiim corpus, nec solum extrinsecus, verum etiam intrinsecus vindicat, to-
tumqiie commovet hominem animi simul affectu cum carnis appetitu
coiiiuiicto atque permixto, ut ea voluptas sequatur, qua maior in corporis
voluptatibus nulla est: ita ut momento ipso temporis, quod ad eius perve-
nilnr extremum, pene omnis acies et quasi vigilia cogitationis obruatur.
(,)uis autem amicus sapientiae sanctorumque gaudiorum, coniugalem agens
vitam, sed, sicut Apostolus monuit, sciens vas suum possidere in sancti-
iiatione et honore, non in morbo desiderii, sicut et Gentes quae ignorant
Dcum
u z
, non mallet, si posset, sine hac libdine filios procreare; ut etiam
n hoc serendae prolis officio, sic eius menti ea quae ad hoc opus creata
lint, quemadmodum caetera suis quaeque operibus distributa membra
ervirent, nutu voluntatis acta, non aestu libidinis incitata? Sed eque
u a
i Th e s . 4,4.5.
964 U CIUDAD DE DIOS XXV, 17
veces l es dej a con el car amel o en l a boca. El al ma chi r r a por
el cal or de l a concupi scenci a, y el cuer po t i r i t a de fr o. Y as ,
cosa e xt r aa! , l a l i bi do no sl o r ehusa obedecer al deseo le-
g t i mo de engendr ar , si no t ambi n al apet i t o l asci vo. El l a, que
de or di nar i o se opone al esp r i t u que l a enfr ena, a veces se re-
vuel ve cont r a s mi s ma, y, exci t ado el ni mo, se ni ega a exci-
t ar el cuer po.
C A P I T U L O X V I I
DESNUDEZ Y RUBOR DE LOS PRI MEROS PADRES
Con r azn nos aver gonzamos de est a l i bi do; con r azn son
l l amados ver gonzos os cos a que ant es del pecado no l o eran
l os mi e mbr os que el l a mueve o no mueve en fuerza de ci er t o
der echo pr opi o, por deci r l o as , no del t odo suj et o a nuest r o
ar bi t r i o. As l o di ce l a Es c r i t ur a: Estaban desnudos y no se
avergonzaban. No es que su desnudez l es fuer a desconoci da, n o ;
si no que l a desnudez no er a an ver gonzosa, por que l a l i bi do
t odav a no act i vaba l os mi e mbr os cont r a l a vol unt ad, ni l a
desobedi enci a de l a car ne t est i fi caba an cont r a l a desobedi en-
ci a del hombr e . En efect o, no hab an si do cr eados ci egos, como
el vul go i gnor ant e se i magi na, puest o que Ad n vi o a l os ani -
mal es y l es i mpus o nombr es , y de l a muj er se l ee que vio que
el rbol era bueno para comer y agradable a la vista. Sus oj os
est aban, pues, abi er t os, per o no l o es t aban par a es t o; es deci r,
no r e par aban en que l es cubr a el vest i do de l a gr aci a, desco-
noci endo por eso la r epugnanci a de sus mi e mbr os a la vol un-
ipsi amatares huius voluptatis, sive ad concubitus coniugalcs, sive ad
immunditias lagitiorum, cura voluerint commoventur: sed aliquando mo-
tos ille importunus est millo poscente, aliquando autem destituit inhian-
tem, et cum in animo concupiscentia ferveat, friget in corpore: atque ita
mirara in modum non solum generandi voluntati, verum etiam lasciviendi
libidini libido non servit; et cum tota plerumque menti cohibenti adver-
setur, nonmmquam et adversus se ipsam dividitur, commotoque animo in
commovendo corpore se ipsa non sequitur.
C A P U T X V I I
DE NUDITATE PRIMORUM HOMINUM, QUAM POST PECCATUM TURPEM
PUDENDAMQUE VIDERUNT
Mrito huius libidinis mxime pudet, mrito et ipsa membra, quae suo
quodam, ut ita dixerim, iure, non omnimodo ad arbitrium nostrum movet,
aut non movet, pudenda dicuntur, quod ante peccatum hominis non fue-
runt. Nam sicut scriptum est, Nudi erant, et non confundebantur
113
: non
quod eis sua nuditas esset incgnita, sed turpis nuditas nondum erat;
quia nondum libido membra illa praeter arbitrium commovebat, nondum
ad hominis inobedientiam redarguendam sua inobedientia caro quodammo-
n s
Gen. 2,25.
XIV, 17 KE PECADO Y LAS PASIONES 965
t ad. Ret i r ada est a gr aci a, par a hacer l es pagar con desobedi en-
cia la desobedi enci a pr opi a, se dej sent i r en l os movi mi ent os
del cuer po una desver gonzada novedad. P o r eso l a desnudez
se t or n i ndecent e, l os hi zo consci ent es y l os c ubr i de con-
fusi n. Est o di o or i gen a que, una vez vi ol ado el m ndal o de
Di os con una t r ans gr es i n t an mani fi est a, se e s c r i bi e r a: Y se
abrieron sus ojos y conocieron que estaban desnudos, y tejieron
hojas de higuera y se hicieron unos taparrabos. Di ce que se
abrieron sus ojos, no par a ver (pues ant es t ambi n ve an) , si no
par a di scer ni r ent r e el bi en que hab an pe r di do y el mal en
que hab an i ncur r i do. El r bol que br i ndaba est e conoci mi en-
t o, si pr obaban su fr ut o cont r a lo vedado, t om de aqu su
nombr e y se l l am r bol de la ci enci a del bi en y del mal .
Qu ver dad es que l a exper i enci a de la enfer medad hace sen-
t i r m s car o el pr eci o de l a s al ud! Conoci er on que estaban
desnudos, es deci r, des poj ados de la gr aci a, que l es as egur aba
cont r a el r ubor p o r l a desnudez cor por al , por que l a l ey del
pecado an no resi st a a la ment e. Conoci er on est o, cuya i gno-
r anci a fuer a ms feliz p ar a el l os si, cr eyendo y obedeci endo a
Di os, no hubi e r an comet i do el pecado que l es obl i g a pr obar
los frut os noci vos de l a i nfi del i dad y de la des obedi enci a. Po r
eso, aver gonzados p o r la desobedi enci a de su car ne, como tes-
t i go y pe na de su pr opi a desobedi enci a, tejieron hojas de hi-
guera y se hicieron unos taparrabos, es deci r, unos cei dor es
( succincloria), .como han t r aduci do al gunos i nt r pr et es .
do testimonium perhibebat. eque onim caeci creati erant, ut mperitum
vulgus opinatur: quandoquidem et ille vidit animalia, quibus nomina im-
posuit
11
"; et de illa legitur, Vidit mulier guia bonum lignum in escam,
et quia placet oculis ad videndum
u s
. Patebant ergo oculi eorum, sed ad
hoc non erant aperti, hoc est non attenti, ut cognoscerent quid eis indu-
mento gratiae praestaretur, quando membra eorum voluntati repugnare
nesciebant. Qua gratia remota, ut poena reciproca inobedientia plecteretur,
exstitit in motu corporis quaedam impudens novitas, unde esset indecens
nuditas; et fecit attentos, reddiditque confusos. Hinc est quod, posteaquam
mandatum Dei aperta transgressione violarunt, scriptum est de illis, Et
aperti sunt oculi amborum, et cognoverunt quia nudi erant, et consuerunt
folia fici, et fecerunt sibi campestria
L1
". Aperti sunt, inquit, oculi ambo-
rum, non ad videndum (nam et antea videbant) ; sed ad discernendum
nter bonum quod amiserant, et malum quo ceciderant. Unde et ipsum
lignum, eo quod istam faceret dignoscentiam, si ad vescendum contra
vetitum tangeretur, ex ea re nomen accepit, ut appellaretur lignum sciendi
boni et mali. Experta enim morbi molestia, evidentior fit etiam iucunditas
sanitatis. Cognoverunt ergo quia nudi erant: nudati scilicet ea gratia, qua
fiebat ut nuditas corporis nulla eos lege peccati menti eorum repugnante
confunderet. Hoc itaque cognoverunt, quod felicius ignorarent, si Ueo
credentes et obedientes non committerent, quod eos cogeret experiri infi-
delitas et inobedientia quid nocerent. Proinde confusi inobedientia carnis
suae, tanquam teste poena inobedientiae suae, consuerunt folia fici, et fe-
114
Ibid., 20.
115
Ibid., 3,6.
" " Ibid., 7.
966
I,A CIUDAD DB DIOS XIV, 18
Campestria ( = t apar r abos ) es una pal abr a l at i na que t om su
si gni fi caci n de l as t el as con que l os j venes cubr an sus ver-
genzas en el c ampo de Mar t e. Los as cei dos er an l l amados
por el vul go campestrali ( = l os que l l evan t apar r abos ) [ 46] .
El pudor l es hac a cubr i r l os mi embr os que la l i bi do mov a
desobedi ent ement e cont r a l a vol unt ad, condenada por su des-
obedi enci a. De aqu nace el que t odos l os puebl os , como des-
cendi ent es de ese t r onco comn, t engan por nat ur al el vel ar l as
ver genzas, hast a el punt o de que al gunos b r bar os no descu-
br en esas par t es ni en l os baos y l as l avan con sus t r aj es [ 47 ] .
Y en l as obs cur as sel vas de l a I ndi a, donde al gunos filosofan
de s nudos por eso han si do l l amados gi mnosofi st as [48]- , cu-
br en sus geni t al es, mi ent r as los dems mi e mbr os l os t r aen al
ai r e [ 49] .
C A P I T U L O X V I I I
P UDOR QUE ACOMPAA AL ACTO DE LA GENERACI N
En el act o mi s mo de l a gener aci ny no habl o sl o de
ci er t as uni ones car nal es que bus can l a obs cur i dad par a esca-
par a l a j ust i ci a humana, si no t ambi n del uso de pr ost i t ut as,
que la ci udad t er r ena, al dar su apr obaci n, l o ha hecho l-
ci t o [ 50 ] , aun en este caso per mi t i do e i mpune, l a l i bi do
huye l a l uz y l as mi r adas . Los mi s mos l upanar e s t i enen por
r ubor nat ur al una c mar a obscur a, y as vemos que ha si do
ms fcil a l a i mpur eza exi mi r se de l a pr ohi bi ci n de l a l ey
cerunt sibi campestria, id est succinctoria genitalium. Nam qudam inter-
pretes succinctoria posuerunt. Porro atitem campestria latinum quidem
verbum est, sed ex eo dictum, quod iuvenes, qui nudi exercebantur in
campo, pudenda operiebant: unde qui ita succincti sunt, campestratos
vulgus appellat. Quod itaque adversus damnatam culpa inobedientiae
voluntatem libido inobedienter movebat, verecundia pudenter tegebat. Ex
hoc omnes gentes, quoniam ab illa stirpe procreatae sunt, usque adeo
tenent insitum pudenda velare, ut quidam barbari illas corporis partes nec
in balneis nudas habeant, sed cum earum tegumentis lavent. Per opacas
quoque Indiae solitudines, cum quidam nudi philosophentur, unde Gym-
nosophistae nominantur, adhibent tamen genitalibus tegmina, quibus per
caetera membrorum carent.
C A P U T X V I I I
DE PUDORE CONCBITOS, NON SOLUM VULGARI, SED ETIAM CONIUGALI
Opus vero ipsum quod libdine tali peragitur, non solum in quibusque
stupris, ubi latebrae ad subterfugienda humana iudicia requiruntur; ve-
rum etiam in usu scortorum, quam terrena civitas licitara turpitudinem
fecit, quamvis id agatur, quod eius civitatis nulla lex vindicat, devitat
tamen publicum etiam permissa atque impunita libido conspectum; et
verecundia naturali habent provisum lupanaria ipsa secretum, faciliusque
potuit impudicitia non habere vincula prohibitionis, quam impudentia
I
XIV, 18 M, PECADO Y US PASIONES
967
que a l a desver genza cer r ar el pas o al pudor . Los deshonest os
lia man deshonest as a sus acci ones, y, si endo amador e s de el l as,
no se at r even a ser ost ensor es. Y qu di r del concbi t o con-
yugal , que, segn l a l ey de l as Tabl as mat r i moni al es , t i ene
por obj et o l a pr ocr eaci n de l os hi j os ? No se bus ca t ambi n
par a l , aunque es l ci t o y honest o, un l ugar secret o y r el i r a-
do? Y ant es de que el esposo comi ence su j uego de car i ci as,
no echa fuer a a t odos cuant os al guna necesi dad per mi t a su
pr esenci a, a l os si r vi ent es y a l os mi s mos par ani nf os ? Es ver-
dad que el mayor maestro de la elocuencia romanacomo al -
gui en le l l ama [51]di c e que l as cosas bi en hechas bus can
la luz, es deci r, aman ser conoci das ; per o est a acci n r ect a ape-
tece ser conoci da de una mane r a muy r ar a, aver gonzndos e de
ser vi st a. Qui n i gnor a l o que hacen l os esposos ent r e s con
vi st as a l a pr ocr eaci n de l os hi j os y cul es el obj et o de cele-
b r ar l as bodas con t ant a p o mp o s i d ad ? Y, si n e mbar go, en el
act o mi s mo de l a gener aci n no per mi t en que sean t est i gos ni
los hi j os, si t i enen ya al gunos . El conoci mi ent o de est a acci n
r eci a ama de t al mane r a l a luz de l os ni mos , que r ehuye l a
de l os oj os. Y de dnde nace est o si no de que lo nat ur al me nt e
honest o va del br azo, aunque por pena, con lo ver gonzos o?
remover latibula illius foeditatis. Sed hanc etiam ipsi turpos turpitudinem
vocant: cuius licet sint amatores, ostentatores esse non andent. Quid?
concubitus coniugalis, qui secundum matrimonialium praescripta Tabula-
ran procreandorum fit causa liberorum, nonne et ipse quanquam sit li-
citus et honestus, remotum ab arbitris cubile requirit? nonne omnes f-
mulos, atque ipsos etiam paranymphos, et quoscumque ingredi quaelibet
necessitudo permiserat, ante mittit foras, quam vel blandiri coniux coniu-
gi incipiat? Et quoniam, sicut ait quidam, Romani mximas auctor elo-
quii, omnia recte facta in luce se collocari volunt, id est appetunt sciri:
hoc recte factum sic appetit sciri, ut tamen erubescat videri. Quis enim
nescit, ut filii procreentur, quid nter se coniuges agant? quandoquidem
ut d agatur, tanta celebritate ducuntur uxores: et tamen cum agitur unde
filii nascantur, nec ipsi filii, si qui inde iam nati sunt, testes fieri per-
mittuntur. Sic enim hoc recte factum ad sui notitiam lucem appetit ani-
morum, ut tamen refugiat oculorum. Unde hoc, nisi quia sic geritur quod
ik'ceat ex natura, ut etiam quod pudeat comitetur ex poena?
968 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 19
C A P I T U L O X I X
LA SABIDURA COMO FHENO Y DIQUE DE LA IRA Y DE LA LIBIDO
He aqu el motivo que indujo a los filsofos ms rayanos
a la verdad a admitir que la ira y la libido son partes viciosas
del nimo, porque se lanzan en torbellino y en desorden aun
a las cosas que no prohibe la sabidura. Por eso, segn ellos,
es necesario el moderamen de la razn y de la mente. La razn
tiene su sedees doctrina de ellosen la parte superior del
alma, en una especie de atalaya, desde donde gobierna con el
fin de que, mandando ella y sirviendo stas, se acte en el hom-
bre una justicia perfecta. Estas partes tan viciosas, segn ellos,
aun en el hombre sabio y moderado, que la mente con su freno
y espuela ha de refrenarlas y de revocarlas de las cosas injus-
tamente logradas y permitirles las concedidas por la ley de la
sabidura; estas partes, digo, en el paraso, antes del pecado,
no eran viciosas. All sus movimientos no iban contra el recto
querer, y por eso no haba necesidad de tenerlas a raya, como
gobernadas por los frenos de la razn. El que ahora sus movi-
mientos sean as y sus mudanzas sean en unas ms fciles y
en otras ms difciles, mudanzas que intentan obrar la espuela
y el freno de quienes viven sobria, justa y piadosamente, no es
sanidad natural, sino enfermedad culpable.
Cul es la causa de que los movimientos de ira y de otras
afecciones no los cubra el manto del rubor, como hace con los
C A P U T XI X
QOD FARTES IRAE ATQUE LIBIDINIS TAM V1TIOSE MOVENTUR, T EAS NECESSE
SIT FRENIS SAPIENTIAE COHIBERI, QUAE IN ILLA ANTE PEO.CATUM NATURAE
SAN1TATE NON FERUNT
Hinc est quod et illi philosophi, qui veritati propius accesserunt, iram
atque libidinem viliosas animi partes esse confessi sunt. eo quod turbide
atque inordinate moverentur, ad ea etiam quae sapientia perpetrari non
vetat; ac per hoc opus Viabere moderatrice mente atque ratione. Quam
partem animi tertiam, velut in arce quadam ad istas regendas perhibent
collocatam; ut illa imperante, istis servientibus, possit in homine iustitia
ex omni animi parte servari. Hae igitur partes, quas et in homine sapien-
te ac temperante fatentur esse vitiosas, ut eas ab his rebus ad quas iniuste
moventur, mens compescendo et cohibendo reirenet ac revocet, atque ad ea
permittat, quae sapientiae lege concessa sunt; sicut iram ad exercendam
iustam coercitionem, sicut libidinem ad propagandae prolis officium: hae,
inquam, partes in paradiso ante peccatum vitiosae non erant. Non enim
contra rectam voluntatem ad aliquid movebantur, unde necesse esset eas
rationis tanquam frenis regentibus abstinere. Nam quod nunc ita moven-
tur. et ab eis qui temperanter et iuste et pie vivunt, alias facilius, alias
difficilius, tamen cohibendo et refrenando modificantur, non est utique
XIV, 20 4 EL PECADO Y LAS PASIONES 969
movimientos de la libido, que se manifiestan en los rganos de
la generacin? Sencillamente, que la voluntad tiene seoro
absoluto sobre el uso de los dems miembros del cuerpo y,
cuando consiente en ellos, los mueve ella, no sus afectos. As,
quien, airado, injuria a otro de palabra o le golpea, no pu-
diera hacerlo si la lengua y las manos no se movieran bajo el
impulso de la voluntad. La voluntad lleva el gobernalle de es-
tos miembros, aunque no exista la ira. En cambio, la libido
someti de tal manera las partes genitales del cuerpo a su apa-
rente dominio, que no pueden moverse sin ella y sin su pre-
sencia espontnea o provocada. He aqu el objeto de la ver-
genza; he aqu lo que esquivan con rubor los ojos de los que
miran. El hombre tolera ms fcilmente una multitud de es-
pectadores, cuando se irrita injustamente contra otro, que la
mirada de uno solo cuando se ayunta justamente con la mujer.
C A P I T U L O XX
LA TORPEZA DE LOS CNICOS
Esto pas inadvertido a los filsofos caninos, o sea, a los
cnicos, y lanzaron contra el rubor humano una opinin inmun-
da y. desvergonzada, digna de su nombre. Decan que, siendo
legtima la unin carnal de los esposos, no debe causar ver-
genza tenerla en pblico ni debe evitarse el realizar ese acto
en cualquier calle o plaza. No obstante, el pudor natural ha
sanitas ex natura, sed languor ex culpa. Quod autem irae opera aliarum-
que affectionum in quibusque dictis atque factis non sic abscondit vere-
cundia, ut opera libidinis quae fiunt genitalibus membris, quid causae est,
nisi quia in caeteris membra corporis non ipsae affectiones, sed, cum eis
consenserit, voluntas movet, quae in usu eorum omnino dominatur? Nam
quisqus verbum emittit iratus, vel etiam quemquam percutit, non posset
hoc facer, nisi lingua et manus iubente quodammodo volntate move-
rentur: quae membra, etiam cum ira nulla est, moventur eadem volntate.
At vero genitales corporis partes ita libido suo iuri quodammodo manci-
pavit, ut moveri non valeant, si ipsa defuerit, et nisi ipsa vel ultro vel
excitata surrexerit. Hoc est quod pudet, hoc est quod intuentium oculos
erubescendo devitat: magisque fert homo spectantium multitudinem, quan-
do iniuste irascitur homini, quam vel unius aspectum et quando iuste mis-
cetur uxori.
C A P U T XX
DE VANISSIMA TURPITUDINE CYNICORUM
Hoc illi canini philosophi, hoc est Cynici, non viderunt, preferentes
contra humanam verecundiam, quid aliud quam caninam, hoc est im-
mundam impudentemque sententiam? ut scilicet quoniam iustum est quod
fit in uxore, palam non pudeat id agere; nec in vico aut platea qualibet
coniugalem concubitum devitare. Vicit tamen pudor naturalis opinionem
970 LA CIUDAD DE DIOS XI V, 2 0
pr eval eci do est a vez s obr e el er r or . Aunque cuent an que Di -
genes pus o en pr ct i ca al guna vez su si st ema, pens ando que
as har a m s cl ebr e su escuel a, gr abando en l a me mor i a
de l os mor t al es l a m s r ui dos a desver genza, con t odo, despus
l os c ni cos no i mi t ar on su ej empl o. Fu m s poder os o en el l os
el pudor , que l es i nduc a a guar dar r espet os humanos , que el
er r or , que les i ns pi r aba hacer se semej ant es a l os per r os . Y me
per mi t o opi nar que aquel o aquel l os que refieren habe r consu-
mado el act o en pbl i co, r epr es ent ar on est a escena car nal ant e
hombr e s que desconoc an l o que se ocul t aba baj o el pal i o, pues
t al vez no l es fuer a posi bl e sent i r t al vol upt uos i dad baj o l a im-
pr es i n de mi r adas humanas . No se aver gonzaban l os filsofos
de mos t r ar su i nt enci n l uj ur i os a donde l a mi s ma l i bi do se
aver gonzaba de s ur gi r .
Y vemos que an hoy exi st en filsofos c ni cos. Son l os hom-
br es que van cubi er t os con pal i o y l l evan cl ava [ 52 ] , per o ni n-
guno de el l os se at r eve a esos des manes . Si al gunos se at revi e-
r an a hacer l o, apues t o que les fal t ar an pe dr adas , per o no sal i -
vazos. No hay duda que la nat ur al eza humana se aver genza de
est a l i bi do, y con r azn. Por que en su desobedi enci a, que dej
somet i dos l os r ganos sexual es a sus pr opi os movi mi ent os y l os
desl i g de l a vol unt ad, se mues t r a bi en a l as cl ar as l a paga
que r eci bi el hombr e de su pr opi a desobedi enci a. Y fu con-
veni ent e que su huel l a apar eci er a sobr e t odo en l os mi e mbr os
que si r ven a l a gener aci n de l a nat ur al eza, e mpe or ada por el
p r i me r e nor me pecado. Y nadi e se ve l i br e de esa cr uz si l a
gr aci a de Di os no exp a en cada uno el pecado comet i do en
comn, cuando t odos r amos uno, y vengado por l a j ust i ci a
di vi na.
huius erroris. Nam' etsi perhibent hoc aliquando gloriabundum fecisse
Diogenem, ita putantem sectam suam nobiliorem futuram, si in hominum
memoria insignior eius impudentia figeretur: postea tamen a Cynicis fieri
cessatum est; plusque valuit pudor, ut erubescerent liomines hominibus,
quam error, ut homines canibus esse similes affeetarent. Unde et illum
vel illos, qui hoc fecisse referuntur, potius arbitror concumbentium motus
dedisse oculis hominum nescientium quid sub pallio gereretur, quam hu-
mano premente conspectu potuisse illam peragi voluptatem. Ibi enim phi-
losophi non erubescebant videri se velle concumbere, ubi libido ipsa eru-
besceret. surgere. Et nunc videmus adhuc esse philosophos Cynicos; hi
enim sunt, qui non solum amiciuntur pallio, verum etiam clavam ferunt:
nemo tamen eorum audet hoc facer; quod si aliqui ausi essent, ut non
dicam ictibus lapidantium, certe conspuentium salivis obruerentur. Pudet
igitur huius libidinis humanara sine ulla dubitatione naturam, et mrito
pudet. In eius quippe inobedientia, quae genitalia corporis membra solis
suis motibus subdidit, et potestati voluntatis eripuit, satis ostenditur quid
sit hominis illi primae inobedientiae retributum: quod in ea mxime parte
oportuit apparere, qua generatur ipsa natura, quae illo primo et magno
in deterius est mutata peccato: a cuius nexu nullus eruitur, nisi id quod,
cum omnes in uno essent, in communem perniciem perpetratum est, et
Dei iustitia vindicatum, Dei gratia in singulis expietur.
XIV, 21 EL PECADO Y LAS PASIONES
971
C A P I T U L O X X I
BENDI CI N, PREVARI CACI N Y LI BI DO. S US RELACI ONES
Lej os de nos ot r os pe ns ar que l os dos pr i me r os esposos, en
el par a s o, c umpl i r an con est a l i bi do, de l a que se aver gonza-
r on, cubr i endo en segui da su desnudez, aquel l a bendi ci n de
Di o s : Creced y multiplicaos y llenad la tierra. La l i bi do sur-
gi despus del pecado, y des pus del pecado, nues t r a nat ur a-
l eza, r ubor os a, pr i vada del seor o que t en a s obr e el cuer po,
si nt i ese desor den, l o advi r t i , se aver gonz de l y l o cubr i .
Si n e mbar go, la bendi ci n dada al mat r i moni o p ar a que cre-
ci esen, se mul t i pl i cas en y l l e nar an l a t i er r a, aunque es ver dad
que subsi st i en l os del i ncuent es, con t odo, se di o ant es de de-
l i nqui r , dndonos a ent ender con el l o que la pr ocr eaci n de l os
hi j os es gl or i a del mat r i moni o, no pena del pecado. Mas , en l a
act ual econom a, l os hombr es , desconocedor es de l a fel i ci dad
del par a s o, pi ens an que fu i mpos i bl e e nge ndr ar hi j os si n
exper i ment ar est a l i bi do, de la que se aver genza has t a l a ho-
nest i dad del mat r i moni o. Y, p ar a opi nar as , unos r echazan
con i nsol ent e desdn l as di vi nas Es cr i t ur as , y sobr e t odo el
pasaj e en que se lee que, despus del pecado, se aver gonzar on
de su desnudez y cubr i er on sus ver genzas [53] ; y ot r os, admi -
t i ndol as y apr eci ndol as con gr andes honor es , no qui er en que
se ent i enda est e pas aj e : Creced y multiplicaos, segn l a fecun-
di dad car nal [ 54] . Y se fundan en que t ambi n del al ma se
C A P U T XXI
DE BENEDICTIONE MULTIPLICANDAE FECUNDITATIS HUMANAE ANTE PECCATUM,
QUAM PRAEVARICATIO NON ADIMERET, ET CUI LIBIDINIS MORBUS ACCESSERIT
Absit itaque, ut credamus illos coniuges in paradiso constitutos per
hanc libidinem, de qua erubescendo eadem membra texerunt, impleturos
fuisse quod in sua benedictione Deus dixit, Crescite, et multiplicamini, et
implete terram
117
. Post peccatum quippe orta est haec libido; post pec-
catum eam natura non impudens, amissa potestate cui corpus ex omni
parte serviebat, sensit, attendit, erubuit, operuit. Illa vero benedictio nup-
tiarum, ut coniugati crescerent, et multiplicarentur, et implerent terram,
quamvis et in delinquentibus manserit; tamen antequam delinquerent,
data est, ut cognosceretur procreaionem filiorum ad gloriara connubii,
non ad poenam pertinere peccati. Sed nunc homines, proferto illius quae
in paradiso fuit felicitatis ignari, nisi per hoc quod experti sunt, id est
per libidinem, de qua videmus ipsam etiam honestatem erubescere nuptia-
rum, non potuisse gigni filios opinan tur: alii Scripturas divinas, ubi le-
gitur post peccatum puduisse nuditatis, et pudenda esse contecta, prorsus
non accipientes, sed infideliter irridentes; alii vero quamvis eas accipiant
117
Gen, r,2&
972 LA CIUDAD DE DIOS
XIV., 22
di ce al go semej ant e en un s al mo : Multiplicars en mi alma tu
virtud. Segn est o, en el cont ext o del Gnes i s : Y llenad la tie-
rra y dominadla, ent i enden por t i er r a l a car ne, que l l ena el
al ma con su pr esenci a, y s obr e l a que domi na cuando su vi r t ud
se mul t i pl i ca. Si n e mbar go, afi r man que l os fetos car nal es no
pueden nacer , ni ent onces ni ahor a, si n esa l i bi do, que se ori -
gi n, fu adver t i da, confundi y fu cubi er t a despus del pe-
cado. Y aaden que no e nge ndr ar on en el par a s o, si no fuer a.
Y as fu en r eal i dad, pues t o que cohabi t ar on y e nge ndr ar on
sus hi j os despus de ser ar r oj ados de l .
C A P I T U L O X X I I
I NSTI TUCI N Y BENDI CI N DI VI NAS DE LA UNI N CONYUGAL
No nos cabe l a me nor duda que el cr ecer , mul t i pl i car s e y
l l enar l a t i er r a, segn l a bendi ci n de Di os, es un don del ma-
t r i moni o, i nst i t ui do por Di os desde el pr i nci pi o ant es del pe-
cado, al cr ear un hombr e y una muj er . El sexo, evi dent ement e,
s upone al go car nal . Y a est a obr a de Di os si gui i nmedi at a-
ment e su bendi ci n. En habi endo di cho l a Es c r i t ur a: Los hizo
varn y mujer, aadi l ue go: Y los bendijo Dios, diciendo:
Creced y multiplicaos y llenad la tierra y dominadla, et c. Aun-
que a t odo est o pue da dar s e una i nt er pr et aci n es pi r i t ual no
et honorent, illud tamen quod dictum est, Crascite, et multiplicamini, non
secundum carnalem fecunditatem volunt intelligi; quia et secundum ani-
raam legitur tale aliquid dictum, Multiplicabis me in anima mea virtute
la
11
": ut id quod in Genesi sequilar, El implete terram, et dominamini
eius, terram intelligant carneni, quam pracsentia sua implet anima, eius-
que mxime dominatur, cum in virtute multiplicatur. Carnales autem
fetus sine libdine, quac post peccatum exorta, inspecta, confusa, velata
est, nec tune nasci potuisse, sicut eque nunc possunt; nec in paradiso
futuros fuisse, sed foris, sicut et factum est. Nam posteaquam inde dimissi
sunt, ad gignendos filios coierunt, eosque genuerunt.
C A P U T X X I I
DE COPULA COMUGALI A DEO PHIMITUS INSTITUTA, ATQUE BENEDICTA
Nos autem nullo modo dubitamus secundum benedictionem Dei cresce-
re et multiplican et implere terram, donum esse nuptiarum, quas Deus
ante peccatum hominis ab initio constituit, creando masculum et femi-
nam: qui sexus evidens utique in carne est. Huic quippe operi Dei etiam
benedictio ipsa subiuncta est. Nam cum Scriptura dixisset, Masculum et
feminam fecit eos; continuo subdidit, Et benedixit eos Deus, dicens:
Crescite, et multiplicamini, et implete terram, et dominamini eius
l l a
, et
caetera. Quae omnia quanquam non inconvenienter possint etiam ad in-
118
Ps. 137, 4-
" Gen. i, 27. 28. .....; :_*:
Xt t V, 22 EL PECADO Y LAS PASTONES 973
i ncongr uent e, con t odo, l as pal abr as macho y hembra no pue-
den ent ender se como al go exi st ent e en un sol o suj et o, pr et ex-
t ando que en l una cosa es l a que gobi er na y o Ira l a gober-
nada. Como apar ece cl ar s i mament e en l os cuer pos de seres de
di ver so sexo, el hombr e y l a muj er fuer on cr eados con el fin
de que, por l a gener aci n de l a pr ol e, cr eci er an, se mul t i pl i ca-
r an y l l enar an l a t i er r a. Ser r efr act ar i o a est o, ser a un absur -
do not abl e. No pue de n t ampoc o ent ender se del esp r i t u, que
manda, y de l a car ne, que obedece; ni del ni mo r aci onal , que
r i ge, y de la cupi di dad i r r aci onal , que es r e gi da; ni de l a vir-
t ud cont empl at i va, que i mpe r a, y de l a act i va, que s i r ve; ni
del ent endi mi ent o me nt al y del sent i do c or por al . Deben, s,
ent ender s e del l azo conyugal , que une ent r e s l os dos sexos.
A est e pr ops i t o, pr e gunt ado el Seor si est aba per mi t i do r epu-
di ar por cual qui er causa l a muj er , pues que Moi ss hab a per-
mi t i do dar l i bel o de r epudi o por l a dur eza de cor azn de l os
j ud os , r e s pondi : No habis ledo que aquel que al princi-
pio los cre los hizo macho y hembra y dijo: Por eso dejar
el hombre a su padre y a su madre y se unir a su esposa, y se-
rn dos en una sola carne? As que ya no son dos, sino una
sola carne. Lo que Dios ha unido no lo desuna, pues, el hom-
bre. Es, por consi gui ent e, ci er t o que l os dos sexos fuer on crea-
dos desde el pr i nci pi o en di ver sas per s onas , como ahor a lo ve-
mos y pal pamos , y que se l es l l ama una sol a cosa, o por su
uni n o por el ori nen de la muj er , for mada del cost ado del va-
r n. El mi s mo Apst ol , fundado en este pr i me r e i e mpl o que
pr ecedi en la cr eaci n di vi na, exhor t a a l os mar i dos en con-
cr et o a nue ameri a sus psnnsns.
tellectum spiritualem referri, masculum tamen et feminam, non sicut si-
mile aliquid etiam in homine uno intelligi potest, quia videlicet in eo
aliud est quod regit, aliud quod regitur: sed sicut evidentissime apparet
in diversi sexus corporibus, masculum et feminam ita creatos, ut prolem
generando crescerent, et multiplicarentur, et implerent terram, magnae
absurditatis est reluctari. eque enim de spiritu qui imperat, et carne
quae obtemperat; aut de animo rationali qui regit, et irrationali cupidi-
tate quae regitur; aut de virtute contemplativa quae excellit, et de activa
quae subditur; aut de intellectu ments, et sensu corporis: sed aperte de
vinculo coniugali, quo invicem sibi uterque sexus obstringitur. Dominus
interrogatus utrum liceret quacumque ex causa dimittere uxorem, quoniam
propter duritiam cordis Israelitarum Moyses dari libellum repudii permi-
sit, respondit atque ait: Non leeistis quia qui fecit ab initio, masculum
et feminam fecit eos, et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et ma-
trem, et adhaerebit uxori suae. et erunt do in carne una? Itaque iam
non sunt do, sed una caro. Quod ergo Deus coniunxit, homo non se-
paret
120
. Certum est igitur, masculum et feminam ita primitus institu-
tos, t nunc homines dos diversi sexus videmus et novimus: unum au-
tem dici, vel propter coniunctionem, vel propter originem feminae, quae
de masculi latere creata est. Nam et Apostolus per hoc primum quod Deo
instituente proecessit exemplum, singulos quosque admonet, ut viri uxores
suas diligant
I 2
\
120
Mf. ig, 4-6. i Eph. 5,25 et Col. 3,19.
974 LA CIUDAD DE DIOS KEVV23, 2
C A P I T U L O X X I I I 7
S E DARA LIBIDO EN EL PARASO EN EL ACTO DE LA GENERACIN?
1. En el fondo, los que dicen que, de no haber pecado, no
hubieran ni cohabitado ni engendrado, afirman que el pecado
del hombre fu necesario para completar el catlogo de los
santos. Y se fundan en que, si, no pecando, slo existiran ellos,
ya que, por supuesto, si no hubieran pecado, no habran podi-
do engendrar, es indudable que fu necesario el pecado para
que no existieran slo dos hombres justos, sino muchos. Como
creer esto es un absurdo, debe creerse ms bien que los santos
suficientes para cubrir las plazas de la Ciudad bienaventurada
se reduciran, aunque no hubiera pecado nadie, a los que aho-
ra va reclutando la gracia de Dios entre la multitud de los pe-
cadores, mientras los hijos de este siglo engendran y son en-
gendrados.
2. Por consiguiente, sin el pecado, estos matrimonios dig-
nos de la felicidad del paraso seran fecundos en amables fru-
tos y estaran exentos de toda libido vergonzosa [S5]. Cmo
sera esto posible? A la verdad que actualmente no hay ejem-
plo capaz de ilustrarlo. Sin embargo, no por eso debe parecer
increble que aquel miembro pudiera obedecer sin libido a la
voluntad, nes son tantos los que ahora le estn sometidos. Si
CAPUT XXI I I
AN ETIAM IN PARADISO GENERANDUM FISSET, SI NEMO PECCASSET; VEL
UTRUM CONTRA ACTUM LIBIDINIS PUCNATURA ILLIC FISSET TRADITIO
CASTITATIS
1. Quisqus autem dicit non fuisse coituros, nec generaturos, nisi
peccassent, quid dicit, nisi propter numerositatem sanctorum necessarium
hominis fuisse peccatum? Si enim non peccando soli" remanerent, quia,
sicut putant, nisi peccassent, generare non possent; proferto ut non soli
do iusti nomines possent esse, sed multi, necessarium peccatum fuit.
Quod si credere absurdum est, illud potius est credendum, quod sancto-
rum numerus quantus complendae illi sufficit beatissimae civitati, tantus
existeret, etsi nemo peccasset, quantus nunc per Dei gratiam de multitu-
dine colligitur peccatorum, quousque filii huius saeculi generant et ge-
neran tur
122
.
2. Et ideo illae nuptiae dignae felictate paradisi, si peccatum non
fisset, et diligendam prolem gignerent, et pudendam libidinem non ha-
berent. Sed quomodo id fieri posset, nunc non est quo demonstretur exem-
plo. Nec ideo tamen incredibile debet videri, etiam illud unum sine ista
libdine voluntan potuisse servir, cui tot membra nunc serviunt. An veio
manus et pedes movemus, cum volumus, ad ea quae his membris agenda
sunt, sine ullo renisu, tanta faciltate, quanta et in nobis et in alus vide-
122
I . c. 20,34.
XXV, 2 3 , 2 El PECADO Y Z,AS PASIONES , 975
movemos las manos y los pies, cuando queremos, a sus actos
propios sin renitencia alguna y con una facilidad asombrosa,
como observamos en nosotros y en los dems, sobre todo en los
artfices, en los que una habilidad ms suelta viene a elevar el
tono de la naturaleza, floja y lenta, por qu no creemos que
los rganos de la generacin, en el acto de la misma, pudie-
ran obedecer dcilmente a la voluntad humana, corri los de-
ms, de no existir la libido, justo castigo de la desobediencia?
Cicern mismo, al hablar en su obra Sobre la Repblica de las
diferentes clases de gobierno, toma pie de este dato de la na-
turaleza humana y dice que a los miembros del cuerpo se les
manda como a hijos, porque estn prontos a obedecer, y que
las partes viciosas del alma son como esclavos, que es preciso
poner en regla con un mandato ms duro.
Es verdad que el orden natural antepone el espritu al cuer-
po, y, sin embargo, el espritu domina con ms facilidad al
cuerpo que a s mismo. Mas esta libido de que tratamos es tan-
to ms vergonzosa cuanto que el nimo ni tiene un poder ab-
soluto sobre s mismo, para que no le agrade, ni sobre el cuer-
po, para que sea la voluntad la que mueva esos miembros ver-
gonzosos y no la libido. Si as fuera, no seran vergonzosos. El
rubor radica ahora en que el cuerpo ofrece resistencia al ni-
mo, debiendo estarle sujeto por ser naturaleza inferior. En
otras afecciones, cuando se enfrenta el nimo consigo mismo,
es l mismo el vencedor, aunque desordenado y vicioso, puesto
que es vencido por estas partes que deben estar sometidas a
la razn; pero a la postre son partes suyas, y por eso, como
queda dicho, es vencido or s mismo. El nimo que se vence
ordenadamente, haciendo que sus movimientos irracionales obe-
dezcan a la mente, a la razn (si, adems, sta se somete a su
mus, mxime in artificibus quorumque operum corporalium, ubi ad exer-
cendam infirmiorem tardioremque naturam agilior accessit industria; et
non credimus ad opus generationis filiorum, si libido non fisset, quae
peccato inobedientiae retribua est, obedienter hominibus ad voluntatis
nutum similiter ut caetera potuisse illa membra servir? Nonne Cicero in
libris de Repblica, cum de imperiorum differentia disputaret, et huius
rei similitudinem ex natura hominis assumeret, ut filiis dixit imperari
corporis membris propter obediendi facilitatem; vitiosas vero animi partes
ut servos asperiore imperio coerceri? Et utique ordine naturali animus
anteponitur corpori, et tamen ipse animus imperat corpori facilius quam
sibi. Verumtamen haec libido, de qua nunc disserimus, eo magis erubes-
cenda existit, quod animus in ea nec sibi efficaciter imperat, ut omnino
non libeat; nec omnmodo corpori, ut pudenda membra voluntas potius
quam libido commoveat: quod si ita esset, pudenda non essent. Nunc
vero pudet animum resist sibi a corpore, quod ei natura inferiore sub-
ectum est. In alus quippe affectionibus cum sibi resistit, ideo mimis
pudet, quia cum a se ipso vincitur, ipse se vincit; etsi inordinate atque
vitiose, quia ex his partibus, quae rationi subiici debent; tamen a partibus
suis, ac per hoc, ut dictum est, a se ipso vincitur. Nam cum ordinate se
animus vincit, ut irrationales motus eius menti rationique subdantur (si
i
976 LA CIUDAD DE DIOS Xl V, 23, 3
vez a Di os ) , es di gno de l oa y vi r t uos o. Y es menos el r ubor
cuando el ni mo no se obedece a s mi s mo en sus par t es vi ci o-
sas que c uando el cuer po, di st i nt o e i nfer i or a l y que si n l
no vive, no se r i nde a su quer er y mandat os .
3. Pe r o, cuando la vol unt ad i mper i os a t i ene a r aya los
mi embr os , si n l os cual es no pue de n saci ar su apet i t o l os exci-
t ados por l a l i bi do cont r a l a vol unt ad, se conser va l a cast i dad,
no per di da, si no s us pendi da por el del ei t e pecami nos o. Est a
r eni t enci a, est a r epugnanci a, este combat e l i br ado ent r e l a vo-
l unt ad y l a l i bi do, por suficiencia de vol unt ad e i ndi genci a de
l i bi do, no l o sufr i er a en el par a s o el mat r i moni o si l a desobe-
di enci a c ul pabl e no hubi e r a si do cast i gada con l a desobedi en-
ci a pe nal . Aquel l os mi e mbr os est ar an somet i dos a l a vol unt ad
como t odos l os dems . As , el campo de la gener aci n ser a
s embr ado por l os mi e mbr os cr eados par a este fin, como l a tie-
r r a r eci be l a si mi ent e de manos del hombr e . Al pr esent e, el pu-
dor no me per mi t e ext ender me ms sobr e est a mat er i a, y me
obl i ga a pedi r pe r dn y a no he r i r l os o dos cas t os ; ent onces,
e mpe r o, no hab a mot i vo par a est o. Las pal abr as sobr e este
punt o se desl i zar an l i br es ant e l os o dos del pens ador , si n pe-
l i gr o de obs ceni dad, por que no habr a pal abr as con el mot e
de obscenas, si no que l as char l as sobr e est os mi e mbr os ser an
t an honest as como habl ar de ot r as par t es del cuer po.
Qui en se acer que a est as p gi nas con sent i mi ent os poco
cast os, achquel o a su cul pa, no a l a nat ur al e z a; condene
el hecho de su t or peza, no mi s obl i gadas pal abr as . Yo s
que, ant e est as p gi nas , el l ect or u oi dor cast o y pi ados o me
pe r dona con faci l i dad, hast a que al l ane l a i nfi del i dad, no ar-
tamen et illa Deo subdita est) , laudis atque virtutis est. Minus tamen
pudet, cum sibi animus ex vitiosis suis partibus non obtempera!, quam
cum ei corpus, quod alterum ab illo est, atque infra illum est, et cuius
sine illo natura non vivit, volenti iubentique non cedit.
3. Sed cum alia merabra retinentur voltmtatis imperio, sine quibus
illa quae contra voluntatem libdine concitantur, id quod appetunt, im-
plere non possunt; pudicitia custoditur, non amssa, sed non permissa
delectatione peccati. Hunc renisum, hanc repugnantiam, hanc voluntatis
et libidinis rixam, vel certe ad voluntatis sufficientiam, libidinis indigen-
tiam, procul dubio nisi culpabilis inobedientia poenali inobedientia plecte-
retur, in paradiso nuptiae non haberent, sed voluntad membra illa, ut
caetera cuneta, servirent. Ita genitale arvum "
3
vas in hoc opus creatum
seminaret, ut nunc terram manus. Et quod modo de hac re nobis volen-
tibus diligentius disputare, verecundia resistit, et compellit veniam honore
praefato a pudicis auribus poseer, cur id fieret milla causa esset: sed in
omnia quae de huiusmodi membris sensum cogitantis attingerent, sine
ullo timore obscenitatis lber sermo ferretur: nec ipsa verba essent, quae
Vocarentur obscena; sed quidquid inde diceretur, tam honestum esset,
quam de alus cum loquimur corporis partibus. Quisquis ergo ad has Hue-
ras impudicus accedit, culpara refugiat, non naturam; facta denotet suae
turpitudinis, non verba nostrae necessitatis; in quibus mihi facillime pu-
I
-
s
VlRG., Ccnrg. 1.3 V,T6.
XIV, 24, 1 EL PECADO V LAS PASIONES
977
gument ando si n fundament o, si no con exper i enci a vi vi da [ 56] .
Lee t ambi n esto si n ofender se el que no se escandal i za de l a
r epr esi n que hace el Aps t ol a l os hor r e ndos pecados de l as
muj er es que mudaron el uso natural en el uso que es contra
la naturaleza. Y me di s pens ar n, sobr e t odo, si t i enen en cuen-
ta que no habl o y censur o ahor a, como el Aps t ol , la obsceni -
dad condenabl e, si no que p ar a expl i car , segn mi s posi bi l i da-
des, l os efectos de l a gener aci n humana, esqui vo, a ej empl o
suyo, l as pal abr as obscenas.
C A P I T U L O X X I V
L A VOLUNTAD Y LOS RGANOS DE LA GENERACI N EN EL PARA SO
1. Al l el hombr e s emi nar a y l a muj er r eci bi r a el semen
cuando y cuant o fuer e necesar i o, si endo l os r ganos de l a ge-
ner aci n movi dos por l a vol unt ad, no exci t ados por l a l i bi do.
Por que no movemos s ol ament e a nuest r o ant oj o l os mi e mbr os
ar t i cul ados con huesos, como l os pi es, l as manos y l os dedos,
si no t ambi n movemos l os compues t os de ner vi os flaccidos agi -
t ndol os , l os al ar gamos es t i r ndol os , l os dobl amos r et or ci n-
dol os y l os ender ezamos encogi ndol os a nues t r o capr i cho. As
hacemos con l os mi e mbr os de l a boca y de l a car a, que l os
mueve la vol unt ad como le pl ace. Los pul mone s , que son l as
vi scer as ms bl andas , except uadas l as medul as , y p o r eso res-
dicus et religiosus lector vel auditor ignoscit, doee infidelitatem refellam,
non de fide rerum inexpertarum, sed de sensu expertarum argumentantem.
Legit enim haec sine offensione, qui non exhorret Apostoum horrenda
feminarum flagitia reprehendentem, quae immutaverunt naturalem usum
in eum usum qui est contra naturam
m
: praecipue quia nos non damna-
bilem obscenitatem nunc, sicut ille commemoramus atque reprehendimus.
sed in explicandis, quantum possumus, humanae generationis effectibus.
verba tamen, sicut ille, obscena vitamits.
C A P U T X X I V
QUOD INSONTES HOMINES ET MRITO OBEDIENTIAE IN PARADISO PERMANENTES,
ITA GENITALIBUS MEMBRIS FUISSENT USURI AD GENERATIONEM PROLIS, SICUT
CAETERIS AD ARBITRIUM VOLUNTATIS
1. Seminaret igitur prolem vir, susciperet femina genitalibus membris
quando id opus esset, et quantum opus esset, volntate motis, non libdine
concitatis. eque enim ea sola membra movemus ad nutum, quae compac-
tis articulata sunt ossibus, sicut pedes et manus et dgitos; verum etiam
illa quae mollibus remissa sunt nervis, cum volumus, movemus agitando,
et porrigendo producimus, et torquendo flectimus, et co'nstringendo dura-
mus; sicut ea sunt quae in ore ac facie, quantum potest, voluntas movet.
Pulmones denique ps omnium, nisi medullarum, mollissimi viscerum, el
ob hoc antro pectoris communiti, ad spiritum ducendum vocemque emit-
tendam seu modificandam, sicut folies fabrorum vel organorum, flantis
12,1
Rom. 1,26.
9
7 8
U CIUDAD DE DIOS XI V, 24, 2
guar dadas por l a caj a t or ci ca p ar a r es pi r ar y as pi r ar y par a
emi t i r o modi fi car l a voz, si r ven, como fuel l es de r gano, a la
vol unt ad del que sopl a, r espi r a, habl a, gr i t a o cant a. Y no me
det engo a deci r que a al gunos ani mal es les es nat ur al e i nnat o
mover , cuando si ent en al guna mol est i a s obr e el cuer po, sol a-
me nt e la pi el que cubr e el l ugar en que l a si ent en, y es pant an
con el t e mbl or de su pi el no sl o l as moscas que se l es po-
san enci ma, si no t ambi n l os agui j ones que les cl avan [ 57 ] .
Y por que el hombr e no pue da hacer est o, he mos de deci r que
el Cr eador no pudo dar esa facul t ad a l os vi vi ent es que qui s o?
Luego al hombr e le fu t ambi n pos i bl e t ener suj et os l os mi em-
br os i nfer i or es, facul t ad que per di p o r su desobedi enci a, ya
que par a Di os fu fcil cr ear l o de mane r a que l os mi e mbr os
de su car ne, que ahor a ni cament e son movi dos por l a l i bi do,
l os movi er a sl o l a vol unt ad.
2. Conoci das nos son l as nat ur al ezas de al gunos hombr es ,
di st i nt as de los dems y admi r abl e s por l o r ar as , que hacen
con su cuer po a pl acer cosas que ot r os no pueden hacer y que,
o das, apenas l as cr een. Hay qui enes mueven l as dos or ej as a
l a vez o p o r s e par ado; y ot r os que, si n mover l a cabeza, echan
sobr e su fr ent e l a cabel l er a y la r et i r an cuando l es pl ace. Hay
ot r os que, c ompr i mi e ndo un poco l os di afr agmas , sacan como
de una bol s a l o que qui er en de l a i nfi ni dad y var i edad de co-
sas que han engul l i do. Ot r os hay que i mi t an y expr es an t an a
l a per fecci n el cant o de l as aves y l as voces de l as best i as y
de ot r os hombr e s , que, si no se l es ve, es i mpos i bl e di st i ngui r -
l os . No fal t an al gunos que, sin fet i dez, emi t en por el fondo so-
ni dos t an ar moni os os , que se di r a que cant an p o r esa boca.
Yo mi s mo he vi st o s udar a un hombr e cuando quer a, y a na-
respirantis, loquentis, clamants, cantarais, serviunt voluntad. Omitto quod
animalibus quibusdam naturaliter inditum est, tegmen quo Corpus omne
vestitur, si quid in quocumque loco eius senserint abigendum, ibi tantum
moveant, ubi sentiunt; nec solum insidentes muscas, verum etiam haeren-
tes hastas cutis tremore discutiant. Numquid qua id non potest homo, ideo
Creator quibus voluit animantibus donare non potuit? Sic ergo et ipse
homo potuit obedientiam etiam inferiorum habere membrorum, quam sua
inobedientia perdidit. eque enim Deo difficile fuit sic illum condere, ut
in eius carne etiam illud nonnisi eius volntate moveretur, quod nunc nisi
libdine non movetur.
2. Nam et hominum quorumdam naturas novimus multum caeteris
dispares, et ipsa raritate mirabiles, nonnulla ut volunt de corpore facien-
tium, quae alii nullo modo possunt, et audita vix credunt. Sunt enim qui
et aures moveant vel singulas, vel ambas simul. Sunt qui totam caesariem
capite immoto, quantum capilli occupant, deponunt ad frontem, revo-
cantque cum volunt. Sunt qui eorum quae voraverint incredibiliter plu-
rma et varia paululum praecordiis contrectatis tanquam de sacculo quod
placuerit integerrimum proferunt. Qudam voces avium pecorumque et
aliorum quorumlibet hominum sic imitantur atque exprimunt, ut nisi
videantur, discern omnino non possint. Nonnulli ab imo sine paedore
ullo ita numerosos pro arbitrio sonitus edunt, ut ex illa etiam parte can-
\
\
Xr V\ 24, 2 EL PECADO Y LAS PASIONES 979
di e se l e ocul t a que hay al gunos que l l or an cuando qui er en
y se anegan en un mar de l gr i mas . Pe r o es muc ho m s in-
cr e bl e un hecho sucedi do hace poco y del que fuer on t est i gos
muchos he r manos nues t r os . En una par r oqui a de la i gl esi a de
Cal ama [58] hab a un pr es b t er o l l amado Rest i l ul o, que,
cuando le pl ac a (sol an pedi r que hi ci er a est o qui enes desea-
b an ser t est i gos pr esenci al es de l a mar avi l l a) , al o r voces que
i mi t aban el l ament o de un hombr e , se enaj enaba de sus sent i -
dos y yac a t endi do en t i er r a t an semej ant e a un muer t o, que
no sl o no sent a l os t oques y l os pi nchazos, si no que a veces er a
que mado con fuego si n sent i r dol or , has t a ms t ar de y por efec-
t o de l a her i da. Y pr ue ba de que su cuer po no se mov a, no por -
que l lo aguant aba, si no por que no sent a, er a que no daba
seal al guna de r es pi r aci n, como un mue r t o. Si n e mbar go,
cont aba despus que, c uando habl aban m s al t o l os concur r en-
tes, o a voces como a l o l ej os.
Si , pues , en l a pr es ent e vi da, gr vi da de pes ar es p o r l a car-
ne cor r upt i bl e, hay per s onas a l as que obedece el c ue r po de
modo mar avi l l os o y ext r aor di nar i o en muc has moci ones y afec-
ci ones, p o r qu no cr eemos que, ant es de l a desobedi enci a
y de l a cor r upci n, l os mi e mbr os del hombr e pudi e r on ser vi r
a l a vol unt ad si n ni nguna l i bi do en l o r el at i vo a l a gener aci n?
El hombr e fu abandonado a s mi s mo por que abandon a
Di os , compl aci ndos e en s mi s mo, y, no obedeci endo a Di os ,
no pudo obedecer se a s mi s mo. Su ms pal mar i a mi ser i a pr o-
cede de al l , y consi st e en no vi vi r como qui er e. Es ci er t o que,
si vi vi er a a su capr i cho, se j uzgar a fel i z; per o en r eal i dad no
l o ser a si vi vi er a t or pement e.
tare videantur. Ipse sum expertus, sudare hominem soler cum veet.
Notum est, quosdam flere cum volunt, atque ubertim lacrymas fundere.
lam illud multo est incredibilius quod plerique fratres memoria recentis-
sima experti sunt. Presbyter fuit qudam nomine Restitutus in.paroecia
Calamensis Ecclesiae, qui quando ei placebat (rogabatur autem ut hoc
faceret ab eis qui rem mirabilem coram scire cupiebant) , ad imitatas
quasi lamentantis cuiuslibet hominis voces, ita se auferebat a sensibus,
et iacebat simillimus mortuo, ut non solum vellicantes atque pungentes
minime sentiret, sed aliquando etiam igne ureretur admoto, sine ullo do-
loris sensu, nisi postmodum ex vulnere: non autem obnitendo, sed non
sentiendo non mover Corpus, eo probabatur, quod tanquam in defuncto
nullus inveniebatur anhelitus: hominum tamen voces, si elarius loqueren-
tur, tanquam de onginquo se audire postea referebat. Cum itaque corpus
etiam nunc quibusdam, licet in carne corruptibili hanc aerumnosam du-
centibus vitam, ita in plerisque motionibus et affectionibus extra usitatum
naturae modum mirabiliter serviat; quid causae est, ut non credamus ante
inobedientiae peceatum corruptionisque supplicium, ad propagandam pro-
lem sine ulla libdine servir voluntat humanae humana membra potuisse?
Donatus est itaque homo sibi, quia deseruit Deum placendo sibi: et non
obediens Deo, non potuit obedire nec sibi. Hinc evidentior miseria, qua
homo non vivit ut vult. Nam si ut vellet viveret, beatum se putaret: sed
nec sic tamen esset, si turpiter viveret.
980 LA CIUDAD DE DIOS XI V, 25
C A P I T U L O X X V
EN LA VIDA PRESENTE NO SE LOGRA LA FELICIDAD VERDADERA
La verdad es que, si nos fijamos un poco, vemos que no
vive como quiere sino el que es feliz [59], y que slo el justo-
es feliz. Pero, a su vez, el justo no vive como quiere si no arri-
ba a un estado en que no pueda morir ni ser engaado ni ofen-
dido, y esto con la certeza de que ser as siempre. Tal es el
estado que desea la naturaleza, que no ser plena y perfecta-
mente feliz si no logra colmar sus deseos. Ahora bien, qu
hombre puede vivir como quiere, si el mismo vivir no est
en su mano? Quiere vivir y se ve constreido a morir. Cmo,
pues, vivir como quiere quien no vive hasta que quiere?
Y si quisiere morir, cmo puede vivir como quiere el que
no quiere vivir? Y si quiere morir, no porque no quiere vi-
vir, sino para vivir mejor despus de la muerte, todava no
vive como quiere. Vivir as cuando arribe, muriendo, a lo
que quiere. Est bien. Supongamos que vive como quiere,
porque se violent y se oblig a no querer lo que no puede
y a querer lo que puede, siguiendo el consejo de Terencio:
Porque no puedes hacer lo que quieres, quiere lo que puedes,
pregunt o: Es acaso feliz por ser pacientemente miserable?
Si realmente no se ama la vida feliz, no se la posee [60].
Por tanto, si se ama y se posee, necesariamente se ama ms
CAPUT XXV
D E VEh/i BEATITUDINE, QUAM TEMI'OIALIS VITA NON OBTINET
Quanquam si diligentius attendamus, nisi beatus, non vivit ut vult:
et nullus beatus, nisi iustus. Sed etiam ipse iustus non vivit ut vult, nisi
eo pervenerit, ubi mori, falli, offendi omnino non possit; eique sit certum,
ita semper futurum. Hoc enim natura expetit: nec plene atque perfecte
beata erit, nisi adepta quod expetit. Nnnc vero quis hominum potest ut
vult vivere, quando ipsum vivere non est in potestate? Vivere enim vult,
mori cogitar. Quomodo ergo vivit ut vult, qui non vivit quamdiu vult?
Quod si mori voluerit, quomodo potest ut vult vivere, qui non vult vivere?
Et si ideo mori velit, non quo nolit vivere, sed ut post mortem melius
vivat: nondum ergo ut vult vivit, sed cum ad id quod vult, moriendo
pervenerit. Verum ecce vivat ut vult, quoniam sibi extorsit sibique impe-
ravit non velle quod non potest, atque hoc velle quod potest; sicut ait
Terentius,
Quoniam non potest id fieri quod vis,
Id velis quod possit
l2s
:
num ideo beatus est, quia patienter miser est? Beata quippe vita si non
amatur, non habetur. Porro si amatur et habetur, caeteris mnibus rebus
excellentius necesse est ametur: quoniam propter hanc amandum est quid-
And. act.2 scen.r v,j-6.
XIV, 26 EL PECADO Y LAS PASIONBS 981
que t odas l as dems cosas, puest o que cuant o se ama, debe
amar s e p o r el l a. P o r ende, si se l a ama cuant o mer ece (y n o
es di choso qui en no ama l a vi da feliz cuant o me r e c e ) , es i mpo-
si bl e que el que l a ama no desee que sea et er na. Luego ser
feliz cuando sea et er na.
C A P I T U L O X X V I
Q U DEBE CREERSE, BASADOS EN LA FELI CI DAD, SOBRE LA
GENERACI N EN EL P ARA SO?
Segn est o, el h o mb r e en el par a s o vi v a como quer a,
por que sl o quer a lo que Di os hab a man d ad o . Vi v a gozan-
do de Di os y er a bue no p o r su b o n d ad ; vi v a si n ni nguna in-
di genci a y t en a en su mano vi vi r s i empr e as . La abundanc i a
de al i ment os le mat aban el hambr e , y l a de bebi das , l a sed,
y el r bol de l a vi da l e defend a cont r a l a vej ez. Ni l a co-
r r upci n al cuer po ni el cuer po a sus sent i dos c aus aban al l
dol or al guno. En l o i nt er i or no t em a enfer medad, ni en lo
ext er i or he r i das . Su car ne gozaba de per fect a s al ud, y su al ma,
de t r anqui l i dad abs ol ut a. Como en el par a s o er a desconoci do
el fr o v el cal or , as en su mor ador er a desconoci do el pi n-
chazo dado a su buena vol unt ad p o r el deseo o p o r el t emor .
No hab a al l ni t ri st ezas ni vanas al egr as . Lln gozo et er no,
pr ocedent e de Di os, se per pet uaba, y en l ar d a l a car i dad
del cor azn pur o, de l a bue na conci enci a y de l a fe no fingida.
La soci edad conyugal est aba ac ompaada de un amo r hones-
quid aliud amatur. Porro si tantum amatur, quantum amari digna est
(non enim beatus est, a quo ipsa beata vita non amatur ut digna est) ,
fieri non potest, ut eam qui sic amat, non aeternam velit. Tune igitur
beata erit quando aeterna erit.
C A P U T XXVI
QUOD FELICITAS IN PARADISO VIVENTIUM SINE EKUBESCENDO APPETITU
CENERANDI OFFICIUM CREDENDA .SIT IMPLEUE POTUISSE
Vivebat itaque homo in paradiso sicut volebat, quamdiu hoc volebat
quod Deus iusserat: vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus: vivebat
sine uUa egestate, ita semper vivere habens in potestate. Cibus aderat, ne
esuriret; potus, ne sitiret; lignum vitae, ne illum senecta dissolveret.
Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore ullas molestias ullis eius
sensibus ingerebat. Nullus intrinsecus morbus, nullus ictus metuebatur ex-
trinsecus. Summa in carne sanitas, in anima tota tranquillitas. Sicut in
paradiso nullus aestus aut frigus, ita in eius habitatore nulla ex cupiditate
vel timore accedebat bonae voluntatis offensio. Nihil omnino triste, nihil
erat inaniter laetum: gaudium verum perpetuabatur ex Deo, in quem fla-
grabat charitas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta
XZ6
:
!2
i Tim. 1,5.
982 LA CIUDAD DE DIOS XTV, 26
to. La mente y el cuerpo iban acordes y el mandato era fcil
y hacedero. La lasitud no sorprenda al ocioso, ni el sueo le
renda contra su querer.
Dios nos libre de creer que en tal facilidad de mandatos
y en tamaa felicidad los hombres no podran engendrar sin
el morbo de la libido. Esos miembros, como los dems, se
moveran al arbitrio de la voluntad, y el marido se hundira
en el regazo de la esposa con tranquilidad de nimo, sin el
estmulo del ardor libidinoso y sin la corrupcin de la inte-
gridad corporal. Y no porque la experiencia no pueda probar
este hecho es menos digno de fe, puesto que, a exigencias del
momento, esas partes las dominaba la voluntad, no el ardor
tempestuoso. Entonces el semen viril pudo ser inyectado en
la esposa sin romper su integridad, al igual que ahora la vir-
gen puede tener la menstruacin sin violarla. Aqul poda
inyectarse por el mismo conducto por donde pueden ser arro-
jados los menstruos. As como para el- parto relaja las vis-
ceras maternas, no el gemido del dolor, sino la madurez del
feto, as para la fecundacin y la concepcin unira las dos
naturalezas, no el apetito libidinoso, sino el uso voluntario.
Estamos hablando de cosas que, en la actual economa, son
vergonzosas, y por eso, aunque tratamos de conjeturar, segn
nuestras posibilidades, cmo y cules seran antes de ser ver-
gonzosas, con todo, es preciso poner freno al discurso y ceder
al pudor, que nos retrae antes que dar rienda suelta a nues-
tra pobre elocuencia. Y, dado que esto que digo no lo expe-
rimentaron ni quienes pudieron experimentarlo (porque, una
vez metidos en el pecado, merecieron el ser desterrados de]
atque nter se coniugum fida ex honesto amore societas, concors mentis
corporisque vigilia, et mandati sine labore custodia. Non lassitudo fatiga-
bat otiosum, non somnus premebat invitum. In tanta faciltate rerum et
felictate homimim, absit ut suspicemur non potuisse prolem seri sine libi-
dinis morbo: sed eo voluntatis nutu moverentur illa membra quo caetera,
et sine ardoris illecebroso stimulo cum tranquillitate animi et corporis
nulla corruptione integritatis infunderetur gremio maritus uxoris
v
". e-
que enim quia experientia probari non potest, ideo credendum non est;
quando illas corporis partes non ageret turbidus calor, sed spontanea
potestas, sicut opus esset, adbiberet; ita tune potuisse tero coniugis salva
integritate feminei genitalis virile semen immitti, sicut nunc potest,eadem
integritate salva ex tero virginis fluxus menstrui cruoris emitti. Eadem
quippe via posset illud iniici, qua hoc potest eiici. Ut enim ad pariendum
non doloris gemitus, sed maturitatis impulsus femnea viscera relaxaret:
sic ad fetandum et concipiendum non libidinis appetitus, sed voluntarius
usus naturam utramque coniungeret. De rebus loquimur nunc pudentis:
et ideo quamvis, antequam earum puderet, quales esse potuissent coniicia-
mus ut possumus; tamen necesse est ut nostra disputatio magis frenetur
ea quae nos revocat verecundia, quam eloquentia, quae nobis parum
suppetit, adiuvetur. Nam cum id quod dico, nec ipsi experti fuerint qui
experiri potuerunt (quoniam praeoecupante peccato exsilium de paradiso
" ' Aentsid., 1.8 v.406,
XIV, 26 KI. l'RCADO Y LAS PASIONK 983
paraso antes de cohabitar con voluntad t ranqui l a) , cmo
ahora, al researlo, no evocar el hombre la experiencia de
la libido trbida y no el atisbo de una voluntad plcida? Por
eso el pudor no permite habl ar con soltura, aunque, no falten
razones al pensador. Con todo, al Dios omnipotente, Creador
sumo y sumamente bueno de todas las naturalezas, que ayu-
da y premia a las buenas, abandona y condena a las malas y las
ordena a todas, no le faltaron medios en su sabidura para com-
pl et ar el nmero de predestinados a su ciudad, sacndolos de
la corrupcin del gnero humano. Y los discierne no por sus
mritos, puesto que la masa total estaba daada como de
raz [61], sino por su gracia, y muestra no slo en los que
libra, sino tambin en los que no libra, que le son deudores.
Cada cual reconoce que debe su liberacin a una bondad in-
debida, a una bondad gratuita, cuando se ve libre de la com-
paa de aquellos con quienes deba en justicia ser castigado.
Por qu, pues, no haba de crear Dios a quienes presaba
que haban de pecar, si en ellos y por ellos podra mostrar
qu mereca su culpa y qu les dio su gracia, y que, bajo tal
Creador y Ordenador, la torcida desordenacin de los peca-
dores no pervertira el recto orden de las cosas?
ante meruerunt, quam sibi in opere serendae propaginis tranquillo arbitrio
convenirent) , quomodo nunc cum ista commemorantur, sensibus occurrit
humanis, nisi experientia libidinis turbidae, non ooniectura placidae vo-
luntatis? Hinc est quod impedit loquentem pudor, etsi non dcficiat ratio
cogitantem. Verumtamen omnipotenti Deo, summo ac summe bono crea-
ron omnium naturarum, voluntatum autem bonarum adiutori et remune-
ratori, malarum autem relictori et damnatori, utrarumque ordinatori, non
defuit utique consilium, quo certum numerum civium in sua sapientia
praedestinatum etiam ex damnato genere humano suae civitatis mpleret:
non eos iam meritis, quandoquidem universa massa tanquam in vitiata
radice damnata est, sed gratia discernens; et liberatis non solum de ipsis,
verum etiam de non liberatis, quid eis largiatur, ostendens. Non enim
debita, sed gratuita bonitate tune se quisque agnoscit erutum malis, cum
ab eorum hominum consortio fit immunis, cum quibus illi iusta esset
poena communis. Cur ergo non crearet Deus, quos peccaturos esse prae-
scivit; quandoquidem in eis et ex eis, et quid eorum culpa mereretur, ct
quid sua gratia donaretur, posset ostendere, nec sub illo creatore ac dis-
positore perversa inordinatio delinquentium rectum perverteret ordinem
rerum ?
984 EA CIUDAD DE DI OS
XIV, 27
C A P I T U L O X X V I I
L A PERVERSI DAD DE LOS PECADORES, SEAN NGELES U HOMBRES,
NO HACE MELLA EN LA PROVI DENCI A DI VI NA
Los pecador es , sean ngel es u hombr es , no hacen nada
que pue da t ur bar las obras grandes de Dios, pendientes de
srla su voluntad. Por que el que di s t r i buye a cada ser su esen-
ci a pr ovi dent e y omni pot ent ement e, sabe us ar no sl o de l os
buenos , si no t ambi n de l os mal os [ 62 ] . Y as , us ando Di os
Li en del ngel mal o, condenado y endur eci do en pr e mi o a su
mal a vol unt ad, con el fin de que en adel ant e no la t uvi er a
ya buena, p o r qu no hab a de per mi t i r que t ent ar a al pr i -
me r hombr e , cr eado por El r ect o, esto es, con bue na vol un-
t ad ? En efecto, hab a si do cr eado de t al maner a, que vence-
ra al ngel mal o si confi ara en l a ayuda de Di os, y ser a ven-
ci do p o r l compl aci ndos e s ober bi ament e en s mi s mo y aban-
donando a Di os, su Ayudador y Cr eador . El mr i t o bueno
r adi car a en su vol unt ad r ect a di vi nament e ayudada, y el mal o
en su vol unt ad per ver s a, que abandona a Di os . No pod a con-
fi ar en Di os sin la ayuda de Di os ; en cambi o, est aba en su
mano apar t ar s e de l a gr aci a di vi na compl aci ndos e en s mi s-
mo. Como no pode mos vi vi r en l a car ne si n el s ubs i di o de l os
al i ment os y pode mos no vi vi r en el l a, cual hacen l os suici-
C A P U T X X V I I
DE rECCATORIBUS ET ANGELIS ET HOMINIBUS, QUORUM PERVERSITAS NON
PERTURBAT PROVIDENTIAM DEI
Proinde peccatores, et angel, et homines nihil agunt, quo impediantu
Magna opera Domini, exquisita in omnes voluntates eius
,2S
. Quoniam qui
providenter atque omnipotenter sua euique distribuit, non solum bonis,
verum etiam malis bene ut novit. Ac per hoc propter meritura primae
malae voluntatis ita damnato atque obdurato angelo malo, ut iam bonam
voluntatem ulterius non haberet, bene utens Deus, cur non permitteret ut
ab illo primus homo, qui rectus, hoc est bonae voluntatis, creatus fuerat,
tentaretur? Quandoquidem sic erat institutus, ut, si de adiutorio Dei fide-
ret bonus homo, malum angelum vinceret; si autem creatorem atque
adiutorem Deum superbe sibi placen do desereret, vinceretur: meritum
bonum habens in adiuta divinitus volntate recta,^malum vero in dese-
rente Deum volntate perversa. Quia et ipsum fidere de adiutorio Dei,
non quidem posset sine adiutorio Dei: nec tamen ideo ab his divinae
gratiae beneficiis sibi placendo reeedere non habebat in potestate. Nam
sicut in hac carne vivere sine adumentis alimentorum in potestate non
est, non autem in ea vivere in potestate est; quod faciunt qui se ipsos
necant: ita bene vivere sine adiutorio Dei, etiam in paradiso, non erat
in potestate; erat autem in potestate male vivere, sed beatitudine non
12" PS. 110,3.
Xi l V, 2 8 ' El, PECADO Y LAS PASIONES 985
das, as en el par a s o no pod an vi vi r sin l a ayuda de Di os ,
per o pod an vi vi r mal , aunque des apar ecer a la fel i ci dad y se-
gui r a un cast i go j us t o.
Si , pues , no se ocul t aba a Di os est a fut ur a ca da, qu
r azn hay par a que no per mi t i er a que el h o mb r e fuera t en-
t ado por el ngel envi di os o? Es ci er t o que su cer t eza. de que
ser a venci do era ci er t a; per o, a l a vez, er a pr esci ent e de que
l a descendenci a del hombr e , ayudada de l a gr aci a, hab a de
vencer al demoni o, r e dundando t al vi ct or i a en gl or i a de l os
s ant os . De este modo, ni el fut ur o se ocul t aba a Di os , ni su
pr esci enci a const r e a a al guno a pecar [ 63 ] . Y l a exper i en-
ci a que si gui , des cubr i a l a c r i at ur a r aci onal , angl i ca
y humana, la di fer enci a que exi st e ent r e l a p r o p i a pr es un-
ci n y l a ayuda di vi na. 0 u i n os ar cr eer o deci r que Di os
no p u d o evi t ar ni l a ca da del ngel ni l a del h o mb r e ? Mas
prefi ri dej ar l es esa facul t ad y p r o b ar as de cunt o mal es
capaz el or gul l o y de cunt o bi en su gr aci a.
C A P I T U L O X X V I I I
L AS DOS CI UDADES. ORI GEN Y CUALI DADES
Dos amor es fundar on, pues , dos ci udades, a s abe r : el amo r
pr opi o has t a el despr eci o de Di os, l a t er r ena, y el amo r de
Di os hast a el despr eci o de s pr opi o, l a cel est i al [ 64] . La pr i -
mer a se gl or a en s mi s ma, y la s egunda en Di os, por que
aqul l a busca l a gl or i a de l os hombr e s , y st a t i ene por m-
permansura, et poena iustissima secutura. Cum igitur huius futuri casus
tramani Deus non esset ignarus, cur eum non sineret invidi angel ma-
[ignitate tentari? nullo modo quidem quod vinceretur incertus; sed nihi-
[ominus praescius quod ab eius semine adiuto sua gratia idem ipse diabo-
lus fuerat sanctorum gloria maiore vincendus. Ita factum est ut nec Deum
aliquid futurorum Iateret, nec praesciendo quemquam peccare compelle-
ret; et quid interesset inter propriam cuiusque praesumptionem et suam
tuitionem, angelicae et humanae rationali creaturae, consequenti experien-
tia demonstraret. Quis enim audeat credere, aut dicere, ut eque ngelus,
eque homo caderet, in Dei potestate non fuisse? Sed hoc eorum potestati
maluit non auferre; atque ita et quantum mali eorum superbia, et quan-
tum boni sua gratia valeret, ostendere.
C A P U T X X V I I I
DE QUALITATF. DUARUM CIVITATUM, TERRENAE ATQUE CAELESTIS
Fecerunt itaque civitates duas amores do; terrenam scilicet amor sui
usque ad contemptum Dei, caelestem vero amor Dei usque ad contemptum
eui. Denique illa in se ipsa, haec in Domino gloriatur. Illa enim quaerit
ab hominibus gloriam: huic autem Deus conscientiae testis, mxima est
gloria. Illa in gloria sua exaltat caput suum; haec dicit Deo suo, Gloria
986 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 28
xi ma gl or i a a Di os, t est i go de su conci enci a. Aqul l a se en-
gr e en su gl or i a, y st a di ce a su Di o s : Vos sois mi gloria
y el que me hace ir con la cabeza en alto. En aqul l a, sus
pr nci pes y l as naci ones avas al l adas se ven baj o el yugo de
la concupi scenci a de domi ni o [ 65] , y en st a si r ven en m utua
car i dad, l os gober nant es acons ej ando y l os subdi t os obedeci en-
do. Aqul l a ama su pr opi a fuerza en sus pot ent ados , y st a di ce
a su Di o s : A ti he de amarte, Seor, que eres mi fortaleza. Por
eso, en aqul l a, sus sabi os, que vi ven segn el hombr e , no
han bus cado m s que o l os bi enes del cuer po, o l os del al ma,
o l os de ambos , y l os que l l egar on a conocer a Di os, no le
honraron ni dieron gracias como a Dios, sino que se desvane-
cieron en sus pensamientos, y su necio corazn se obscureci.
Creyndose sabios, es deci r , engal l ados en su pr opi a sabi du-
r a a exi genci as de su sober bi a, se hicieron necios y cambia-
ron la gloria del Dios incorruptible en semejanza de imagen
de hombre corruptible, y de aves, y de cuadrpedos, y de ser-
pientes. Por que o l l evar on a l os puebl os a ador ar t al es si mu-
l acr os, yendo el l os al frent e, o l os si gui er on, y rindieron cul-
to y sirvieron a la criatura antes que al Creador, que es ben-
dito por siempre. En st a, en cambi o, no hay s abi dur a huma-
na, si no pi edad, que funda el cul t o l eg t i mo al Di os ver dade-
r o, en es per a de un pr e mi o en l a soci edad de l os sant os, de
hombr e s y de ngel es, con el fin de que Dios sea todo en to-
das las cosas.
mea, et exaltans caput meum
12
. lili in principibus eius, vel in eis quas
6ubiugat nationibus dominandi libido dominatur: in hac serviunt invicem
in chntate, et praepositi consulendo, et subditi obtemperando. Illa in
suis potentibus diligit virtutem su&m: haec dicit Deo suo, Diligam te, Do-
mine, virtus mea
13
. Ideoque in illa sapientes eius secundum hominem
viventes, aut corporis aut animi sui bona, aut utriusque sectati sunt; aut
qui potuerunt cognoscere Deum, non ut Deum honuraverunt, vel gratias
egerunt; sed evanuerunt in cogitationibas suis, et obscuratum est insipiens
cor eorum: dicentes se esse sapientes, id est, dominante sibi superbia in
sua sapientia sese extollentes, stiilti jac sunt; et immutaverunt gloriam
incorruptibilis Dei in similitudinem imaginis corruptibilis hominis, et vo-
lucrum, et quadrupedum, et serpentium: ad huiuscemodi enim simulacra
adorando vel duces populorum, vel sectatores fuerunt: et coluerunt atque
servierunt creaturae potius quam Creatori, qui est benedictas in saecu-
la
m
. In hac autem nulla est hominis sapientia, nisi pietas, qua recte
colitur verus Deus, id exspectans praemium in societate sanctorum, non
solum hominum, verum etiam Angelornm, ut sit Deus omnia in m-
nibus
132
.
'- Ps . j , 4.
, a
Ps. 17,2.
!:l1
Rom. l,2L-2!>.
132
1 Cor. 15,28.
NOTAS AL LIBRO XI V
Ll] En el libro Contra adversarium Legis et Prophetarum (I 14,18)
se cita ya como escrito. Por consiguiente, se concluy hacia el ao 420
este libro XIV.
[2] He aqu sentados ya los fundamentos radicales de las dos ciuda-
des. Aqu se expresa el origen de las mismas: de la terrena, el pecado,
y de la celestial, la liberalidad generosa de Dios. Y tambin sus fines: la
condenacin eterna y la paz sempiterna. Todo el resto de la obra ser
una prueba de esta tesis a base de la Escritura y de la historia profana.
[3] Entre stos, los apolinaristas. Cf. De haeresibus haer.55 y Contra
Arianos 9,7.
[4] Hemos querido conservar en castellano la palabra latina para se-
guir el paralelismo de la frase. En realidad, el trmino lo recoge tambin
el Diccionario de la Academia y lo define: Valor, esfuerzo, energa;
y en una segunda acepcin: Aversin, ojeriza.
[5] Esta figura de exegesis bblica, que est trasladada de la litera-
tura ordinaria, es ya recibida, y muy corriente, en todos los manuales. Se
llama en retrica sincdoque.
[6] En De agone christiano (3,3-5) explica qu entiende por aire.
Y all dice que el aire es esa capa inferior u los astros y superior a la tie-
rra. A veces, dice l, le llamamos tambin cielo, pero impropiamente. Esto
aadelo dije para que nadie piense que los malos demonios habitan
en el lugar en que Dios orden el sol, la luna y las estrellas. Lo mismo
puede verse en De natura boni 33.
[7] La soberbia es el principio de todos los pecados, se ha repetido
ya una y mil veces. Agustn no pierde ocasin de criticar y censurar la
soberbia. Ese orgullo, ese ser como Dios, esa vana celsitud que busca la
ostentacin es lo ms despreciable que se halla en las cosas mortales
y perecederas. Las diatribas que Agustn le dirige son innumerables, y los
textos no es necesario aducirlos. Baste decir que su vida espiritual la
fundamenta sobre la humildad, que es la virtud que refrena la soberbia.
Lo primero, la humildad; lo segundo, la humildad, y cuantas veces
me lo preguntes te responder lo mismo, le deca en una carta a su
amigo. Y en uno de sus sermones propona: Si quieres levantar alto
tu edificio, hinca bien profundos los fundamentos.
[8] Esta es una profunda revelacin del pensamiento antropolgico
agustiniano. El hombre, despus del pecado, es mendaz, porque no vive
como debe, como su creacin pide de l. Y sta es su mayor mentira on-
tolgica. Cf. Serm. 8,3; 19,2; 32,10; 67,8; 145,5; 182,5; 166,3-4.
[9] Sigue en esta citacin la versin de los Setenta. La Vulgata no
menciona ms que setenta almas, si bien en los Hechos de los Apsto-
les (7,14) se dan tambin setenta y cinco.
[10] Todas estas apreciaciones del vivir segn Dios y vivir segn la
carne son el fundamento de la concepcin de las dos ciudades. Si todos
los amores terrenos se reducen al amor propio, a la soberbia, resulta ya
fcil la conclusin: Amores do jecerunt civitates duas (c.28) .
988 LA CIUDAD DE DIOS
L11J Agustn vuelve una y otra vez contra los maniqueos. Este doble
principio es herencia del gnosticismo, y de l lo recoge el maniquesmo.
Cf. De haer. haer.46.
L12] Vase 1.8 c.17 n.l.
[13] Extraar a primera Wsta que traduzcamos quereres en lugar
de voluntades. Todos los movimientos del hombre no son ms que quere-
res; no son voluntades, que sera decir son facultades, sino son quereres,
es decir, actos de esa voluntad. Esta acepcin es muy corriente en el
Santo, y se explica de esta manera la gran confusin que ha suscitado
entre los intrpretes. Santo Toms, con su agudeza, ha sido el primero que
se dio cuenta de esto, y as, comentando un pasaje del De Trinilale escri-
be: Hic ponitur voluntas pro actu voluntatis. Esta frase, que se ha hecho
ya tpica: Homines sunt volntales, quiz no est del todo acorde con el
sentido que aqu se da. Ms bien el omnes, no homines, alude a los mo-
vimientos del hombre, no a los hombres mismos, en cuyo caso el pensa-
miento es el traducido y no el de la frase ya de moda.
[14] Esta es la expresin ms autntica de la teologa asctica agus-
tinana. Ntese que he subrayado teologa. Con ello he querido indicar
que en San Agustn lo definitivo es la teologa, no una ordenacin o una
disposicin de artillera asctica. Los movimientos, las pasiones, se defi-
nen en funcin del querer. Por eso, todo el problema individual y social
pende del querer, del amor.
[15] El hombre es la obra de Dios, y en cuanto criatura de Dios
debe amarse, aunque sea un canalla. Pero el pecado es obra del hombre,
y, como obra del hombre, pecaminosa y mendaz, y, por tanto, en este
sentido es digna de odio, porque le roba a Dios algo que le es propio.
Es muy repetido este pensamiento en el Santo: Diligite homines, interfi-
cite errores: sine superbia de veritate praesumite, sine saevitia pro ven-
ate certate (Contra litt. Petil. I 29,31) .
[16] Como puede verse, toda la tica y la moral agustiniana radican
en el amor. Pero este amor requiere un fundamento metafsico en que
apoyarse. Exige sencillamente algo anterior que le muestre el camino a
que debe dirigirse y el objeto a que debe flecharse. Ese fundamento es la
memoria Dei, que a su vez es descubierta, o mejor, probada por el amor,
inconsciente a los valores intemporales, a la verdad- unidad- felicidad-
bondad.
[17] Esta no es ms que una norma directiva. No obsta esto para
que, en la prctica, l d un sentido diverso a las palabras. Puede verse,
por ejemplo, en las palabras amor, caritas y a veces dilectio.
[18] As lo expresa Cicern en Quaestiones Tusculanae 1.3 c.32.
[19] Cf. c.4 y 5.
[20] Agustn fu un entusiasta de San Pablo. Desde aquel da, dicho-
so y triste, en que cayeron en sus manos, baado de una luz divina, las
Epstolas del Apstol, no se le cay de sus labios. Era el mejor modelo
para su imitacin, prdigo como l y tambin llamado por Dios a la gracia
del apostolado. En sus Sermones habla cuantas veces se le presenta oca-
sin de la humildad de su nombre y del gran escaln a que subi entre
los apstoles. En este captulo nos da l imagen ms acabada y el retrato
ms autntico de lo humano y de lo divino del Apstol de las Gentes,
todo en conformidad con los escritos del mismo, que conoca a maravilla.
Lstima que la muerte no le permitiera terminar los comentarios a sus
Epstolas.
[21] El temor y el amor ponen manos en toda su obra. Itaque, fra-
tres mei, ad omne recle factum amor et timor ducit; ad omne peccatum
NOTAS AL LIBRO XIV 989
amor et timor ducit. Ut facas bene, amas Deum et times Deum; ut autem
facas male, amas mundum et times mundum. Hace dito convertantur ad
bonum: amabas terram, ama vitam aeternam, timebas mortem, time
gehennam (En. in Ps. 79,13) . Sobre las diferentes clases de temor, casto,
servil, cf. Serm. 2,2- 9; 55,1; 161,7-10; 178,10; 270,4; 347 y 348.
[22] Los mdicoscomenta Vives, cuando no encuentran remedio
a una dolencia, anestesian el miembro, no para curarlo, sino para dejarlo
insensible y que no sienta el dolor. Por nuestra parte, diremos que en
este captulo sienta Agustn los fundamentos de toda la obra. La rectitud
de una accin depende no de su dureza, sino de la mayor o menor dosis
de amor con que vaya impregnada.
[23] Omnis autem naturadice a este propsito en De natura
boni 1in quantum natura est, bonum est; omnis natura non potest esse,
nisi a summo et vero Deo: quia omnia etiam non summa bona, sed pro-
pinqua summo bono, et rursus omnia etiam novissima bona, quae longe
sunt a summo bono, non possunt esse nisi ab ipso summo bono. Pueden
verse tambin De nat. bon. 2; 6; 8; 12; 13; Contra Sec. Munich. 10;
19; 21; En. in Ps. 102,8; Ench. 12,4; 13,4; Retract. I 9,4; Epist. 153,5,12;
Confess. VII 5,7; 12,18; De Trin. VIII 3,5; XI 5,8, etc.
[24] La verdadera libertad es para el bien. Elegir el mal es carencia,
privacin de libertad. La razn de esto es fcil. La voluntad humana es
libre. Pero resulta que el objeto propio de la voluntad es el bien. Luego,
si es libre, es libre para elegir el bien, que es su objeto, o para recha-
zarlo, pero no para elegir el mal. El libre albedro ha sido dado para
amar el bien. Y sta es la verdad ms autntica, aunque es muy pooo
creda.
[25] Cf. 1.13 c.21.
[26] San Agustn atena niui'ho el pecado de Adn, que lo cometi
impelido por el amor a su esposa y por no romper los lazos matrimonia-
les. Es cierto que tuvo gran parte en ello ese motivo. Pero no lo es menos
que Adn pec tambin libremente, cosa que Agustn no niega, antes le
imputa tambin a l el pecado. Esto nos hara pensar en el gran valor
que ha significado siempre la mujer para el diablo al tentar a los hom-
bres. Y por eso Cristo elev la dignidad de la mujer y quiso nacer de
una virgen. As lo expone en varios sermones.
[27] Al hacer el comentario al robo de sus primeros aos, expresa
con una hondura digna de su genio ese atractivo que nos ofrecen las
cosas prohibidas, doblemente tentadoras por ser acciones heroicas y por
estar prohibidas. Ya lo hemos apuntado en una nota anterior y hemos
remitido al lector al panegrico estupendo que dedica Sciacca a esta
apreciacin psicolgica.
[28] La humildad implica necesariamente la obediencia, y viceversa.
Son dos virtudes que van siempre del brazo. El hombre necesitaba de
ese estmulo para poner a prueba su obediencia, porque es su soberbia
la que le pierde siempre. Por eso el primer precepto que se le impone es
el de la obediencia, y transgredir ste es dejarse llevar de su soberbia
y del orgullo, que le impele a engallarse hasta el trono de Dios.
[29] Es que el primer vicio de la criatura racional es la voluntad
de ir contra lo que exige la suma e ntima verdad. As, el hombre fu
expulsado del paraso a este siglo, esto es, de los bienes eternos a los tem-
porales, de los abundantes a los escasos, de la firmeza a la flaqueza; no
fu arrojado, pues, del bien substancial al mal substancial, porque nin-
guna substancia es mal; sino del bien eterno al bien temporal, del bien
espiritual al bien carnal, del bien inteligible al bien sensible, del sumo
990 IA CIUDAD DE DIOS
Bien al nfimo (De ver. relig. 20,38) . Este es el proceso de descenso
hacia la propia voluntad.
[30] Insistimos una vez ms en lo falta de fundamento que es la opi-
nin de que para Agustn el primer pecado fu de sexualidad. Este mismo
pasaje es una prueba en contra.
[31] La soberbia imita la celsitud de Dios. As la present el demo-
nio en la tentacin a nuestros primeros padres y as se sigue presentando
a los hijos de Adn. Cf. De Gen. ad litt. XI 14,18; Serm. 354,6; Solil.
I 9,16; De doctr. christ. I 22; Serm. 46,18; De mor. Eccl. cath. I 26,48-
49; De nat. et grat. 27,31; Epist. 118,3.22; In Epist. lo. tr.8,9; En. in Ps.
18,2.16; 58,5, etc.
[32] Es espontneo, porque es natural a toda naturaleza amarse a s
misma. Nemo est qui non se amet; sed rectus amor est quaerendus, per-
versas cavendus. Quisqus enim, dimisso Deo, amaverit se, non remanet nec
in se, sed exit et a se. Exit exsul pectoris sai, contemnendo interiora,
amando exteriora (Serm. 330,3) . Este es el fruto del amor propio, del
egosmo, del orgullo, el desprecio de las cosas interiores y el amor a las
exteriores.
[33] El pecado nos aleja del ser y nos conduce a la nada. Ontolgica-
mente, sta es la realidad, y msticamente, sta es la experiencia. Aleja-
dos de Dios, nos vemos imposibilitados para realizar cualquier obra. Por
eso poda decir Agustn con mucha razn: Peccatum quidem non per
ipsam factum est: et manifestum est quia peccatum nihil est, et nihil
facit homines cum peccant (In lo. Evang. tr.1,13) .
[34] Ser en s mismo, aplicado al hombre, es una expresin que sub-
rayaran la mayor parte de los filsofos modernos actuales. Sartre, por
ejemplo, usa la misma expresin, y dice: El ser en s es una inmanencia
que no se puede realizar, una afirmacin que no se puede afirmar, una
actitud que no puede obrar, porque el ser en s est cebado de s mismo.
Y en otra parte: El ser en s no es posible ni imposible: de l slo pue-
de decirse lisa y llanamente que es. Es lo que la conciencia podra expre-
sar con trminos antropomrficos, diciendo que el ser en s est de sobra.
Como se ve, aunque parece aplicar la expresin a un supuesto Dios con-
tra el que lucha, en realidad est divinizando a ese hombre que se en-
mascara en s mismo y vive para s mismo, y este ser est de sobra en la
sociedad. Dioscomo es sabido, para Sartre, est tambin de sobra, y
por eso puede muy bien convenirle esta expresin.
[35] La humildad es la postura ms conveniente al hombre. Alla-
narse, rebajarse, andar por el suelo con la cabeza en alto, porque arriba
est la patria, es lo que debemos mirar en nuestra peregrinacin. Cf. Epist.
118,3,22; Confess. III 8,16; IV 12,19; In lo. Evang. tr.15,25; Expos. in
Epist. ad Gal. 15; In Epist. lo. tr.16; En. in Ps. 92,6; 131.4; Serm.
117,17, etc.
[36] La paradoja de la humildad y de la soberbia es una de las ms
fecundas y de las menos entendidas del mensaje de Cristo. Esta explica-
cin del texto evanglico: El que se humilla, ser ensalzado, y el que se
ensalza, ser humillado, es de lo ms perfecto que puede hacerse. El que
ms alto se levanta, ms golpe recibe al caer. Por eso, si quieres subir
muy alto, hinca hondos tus fundamentos. Es difcil para el mundo enten-
der estas paradojas, pero son las ms autnticamente cristianas y las que
encierran todo el pensamiento del Evangelio y del Nuevo Testamento.
[37] He aqu esbozado otra vez el tema central de la obra. Despus
de largas digresiones, vuelve de nuevo sobre el mismo y lo va exponiendo
poco a poco. Las digresiones no le desvan del plan general ni alteran el
orden de su pensamiento.
NOIAS M, LD3RO XIV 991
[38] Alude a la opinin de Platn, tantas veces consignada, sobre
los dioses inferiores, creados por el Dios supremo. El nombre de dioses
slo les conviene impropiamente. Como ha dicho ya anteriormente, el nom-
bre de dioses se da tambin en las Escrituras a los hombres: Ego dixi dii
estis et filii Excelsi omnes.
[39] El pasaje es de difcil traduccin. Quis enim exaltationc.m rui-
nam putat, puede traducirse: Quin estima exaltacin la cada? O tam-
bin: Quin estima cada la exaltacin? El contexto parece exigir la
traduccin dada. En este caso quera decir: En la cada oculta hay exal-
tacin, puesto que no ha aparecido an en pblico; pero quin estima
exaltacin esa cada que en realidad ya existe? Y quin no ve que hay
cada cuando hay transgresin formal, como en el pecado oculto?
[40] Es un atrevimiento digno de Agustn. La providencia de Dios
puede sacar bienes de los mismos males. Esta verdad permite hacer la
afirmacin hecha. San Agustn no poda consentir que un hombre, com-
placindose en s, bajo capa de virtud, estuviera cometiendo pecados a
ms y mejor. No, deca l; es preferible que Dios permita que caiga en
un pecado, aunque sea grave, para que corrija su soberbia y se vuelva
a la humildad. Porque es otro principio tambin salido de su pluma que
melior est peccator humilis quam iustus superbus (Serm. 170,7) . Sobre
ese bien que puede extraerse del pecado, vase tambin De nat. et grat.
24,26- 27; 25,28.
[41] Estas son las duras y crueles consecuencias del pecado, esas dos
voluntades que entablaban una lucha desgarradora en el corazn de Agus-
tnde la que l nos habla, y de la que no est libre ningn mortal.
Esta idea paulina es de un alcance extraordinario. No hay que desfalle-
cer en el tiempo del combate. Mientras estenios en el campo de batalla,
es preciso luchar y no amedrentarnos, porque esa dualidad nos .seguir
hasta la tumba.
[42] El sentido agnico de la vida es la seal del cristiano. La lucha
se libra en el interior del hombre. El hombre carnal lucha contra el es-
piritual, y el combate es de meipso adversas meipsum (Confess. VIII
11,27) . Lucha de m mismo contra m mismo: de m, que busco la inte-
rioridad, contra m, que salto a lo exterior, que me disipo fuera. Estn
en este combate frente a frente la interioridad y el atractivo de las cosas
externas y hay que saber mantener el equilibrio a base de esfuerzos con-
tinuados y de guerras sin cuento.
[43] Todo esto recuerda aquellas magistrales pginas, en que vibra
todo el Agustn, fuego y sangre, de las Confessiones, con una experiencia
vivencial, trgica y pasional, nunca igualada.
[44] Agustn reconoce que la palabra libido propiamente debe apli-
carse a lo sexual. Sin embargo, es muy general el usarla como trmino
genrico. Por eso, para librarnos de traducirla de diferentes maneras, he-
mos optado por traducirla por libido, trmino hoy ya admitido.
[45] Desde este punto hasta el final falta en la traduccin de Roys
y Rozas y tambin en la de Daz Bayral. En realidad, no vemos motivo
para omitirla, y por eso no lo hacemos, prefiriendo dar el texto ntegro.
[46] Esos jvenes a que se refieren eran los que tomaban parte en los
juegos del campo de Marte, desnudos, pero con esos taparrabos a que
alude.
[47] El rubor natural es el freno ordinario de la concupiscencia. Esta
asercin de Agustn est afirmada en Herodoto (1.1 c.10) y en el mis-
mo Platn, en De Repblica (1.5 c.7) .
[48] Los gimnosofistas eran ciertos filsofos de la India y Egipto que
992 LA CIUDAD DE DIOS
vivan desnudos en las selvas y se consideraban en posesin de la sa-
bidura.
[49] Esperamos que los lectores sabrn condescender con esta benevo-
lencia nuestra al traducir estos pasajes que otros traductores omiten casi
siempre.
[50] He aqu las palabras de San Jernimo en el Epitafio de Fabiola,
dirigido a Ocano: Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi; aliud Papi-
nianus, aliud Paulus noster praecipit. Apud illos viris impudicitiae frena
laxantur, et solo stupro atque adulterio condemnato, passim per lupana-
ria et ancillulas libido permittitur: quasi culpam dignitas faciat, non vo-
luntas.
[51] Este ttulo lo da Lucano a Cicern. San Agustn lo usa tam-
bin en De doctrina christiana IV 17,34.
[52] Era un bculo o bastn con un nudo a manera de clavo en el
puo. De aqu viene clava. Fu el distintivo de los filsofos en la anti-
gedad. Cf. Contra Acad. III 8,17.
[53] As pensaban los maniqueos, que rechazaban el Antiguo Testa-
mento. Cf. De utilitate credendi 2,4.
[54] Censura a aquellos que interpretan estas palabras espiritual-
mente. El sentido que aqu da lo recuerda tambin en De bono coniugali
(2,2) . Como aparece por un pasaje del De Gen. contra Manich. (I 19,30)
tambin crea conveniente la interpretacin espiritual de ese texto, y as
se pregunta: Utrum carnaliter an spiritualiter accipienda sit. Y prosigue:
Licet enim nobis eam etiam spiritaliter accipere, ut in carnalem foecun-
ditatem post conversa esse credatur. Lo mismo parece decir en Confess.
XIII 24,37; pero en este lugar da tambin las dos interpretaciones y el
doble sentido.
L55] As discurre tambin en De grat. Christi et de pee. orig. II
36,41; 37,42; 38,44.
[56] Agustn comprende la situacin en que escribe y el crculo de
lectores que han de tener sus pginas. Es consciente de que tal vez es-
candalicen a alguno, pero no quiere pasar en silencio esos argumentos,
que son los ms fuertes y convincentes, basados en la experiencia. El
pecado nace del corazn, no se injerta de fuera en el alma. La experien-
cia a que alude aqu Agustn es la de sus aos mozos, en los que, aunque
noble, se dej arrastrar por la corriente del vicio.
[57] El talento observador del Santo se para hasta en los ms m-
nimos detalles. En todo ve esa mano amorosa y ordenadora que ha dis-
puesto que el cuerpo sirva al espritu.
[58] Habla en muchas ocasiones de esta villa. En uno de sus escri-
tos (Contra litt. Petil. II n.323) nos indica los lmites fijos y la posicin
de esta ciudad en pequeo. Estaba situada entre Constantina e Hipona.
Hoy se puede reconocer esta villa en las ruinas de Ghelma.
[59] Esta es concepcin favorita del Santo en sus primeros escritos.
Pueden verse a este propsito Contra Acad. I 2,5; De beata vit. 2,10- 11;
4,33- 35; De mor. Eccl. cath. I 3,4; 6,10; 11,18; De lib. arb. II 13,35-36;
19,52; De ver. relig. 55,110.
[60] Precisamente el amor es como una mano, dice Agustn. Para
coger otra cosa tienes que dejar la que tienes en ella. Y por eso amar es
poseer la cosa que se ama, no slo es gravitar en torno al objeto amado,
sino es atraer el objeto hacia s mismo, hacia el sujeto. Quam bonum est
amare!dice el enamorado del amor. Hoc enim est habere (Serm.
357,2) .
[61] Repetidas veces habla de la massa damnata y de la massa per-
ditionU. Vase De corrept. et grat. 7,16. La doctrina de San Agustn SO-
NOTAS Ai LIBRO XIV
993
bre la massa damnata est inspirada en las palabras de San Pablo: An
non habet potestatem figulus ex eadem massa facer aliud quidem vas in
honorem, aliud vero in contumeliam? (Rom.2,21) . La idea capital de la
massa es la solidaridad de todos los hombres en Adn, en su pecado. To-
dos pecamos en Adn, como dice el Apstol, y desde entonces est la
humanidad daada como de raz, y de esa raz procede daada toda la
massa. Cristo viene a redimir y a sanar esa massa, y, como es un todo, la
sana y la salva toda.
[62] Este gran principio resuelve el tremendo problema que ya se
haban planteado los israelitas, y cuya solucin se ensay en el libro de
Job y luego en Isaas. Era ste: Por qu triunfan los malos en el mun-
do y los buenos son abatidos? Los maniqueos lo suscitan tambin ahora,
y Agustn lo resuelve con este principio: Dios sabe usar bien y sacar pro-
vecho tanto de los buenos como de los malos. Y l siempre consigue su
intento.
[63] El sentido providencialista y semita de Agustn es admirable-
mente profundo. Dios lo previo todo, y, sin embargo, su previsin no es la
causa del pecado, porque su conocimiento es suyo, no de la criatura. Su
conocimiento no quita la libertad a la criatura racional. En este lugar
queda armonizado una vez ms el enigma entre la presciencia divina y la
libertad humana.
[64] En todo este libro ha venido preparando la conclusin, que ha
dado a la historia un sesgo interiorista y psicolgico. Psicolgico e inte-
riorista, porque ha plasmado su vida en la historia. En este sentido se
podra decir con Muoz Alonso que la Ciudad de Dios son las Confes-
siones del mundo antiguo. El fundamento de los dos amores se halla
muy extendido en la obras del Obispo de Hipona. Para no acumular los
textos, remitimos a los lectores a los grandes estudios sobre el par-
ticular. Cf. GARNELO (Hcnito) , Las dos ciudades segn la teora providen-
cialista de San Agustn, en La Ciudad de Dios, 111 (1917) p.378- 392;
112 (1918) p.133- 150; 264- 279; 113 (1919) 42- 47; 203- 215; 265- 267.
Cf. LAURAS Y RONDET, Eludes augustiniennes (Pars 1953) p.101- 160;
LAURAS (A.) , Deux cites, Jerusalem et Babylone, en La Ciudad de Dios
vol.167 p.117-152.
[65] Contra el sentir de la mayora de los traductores, que dicen
aqu: Aquella reina en sus prncipes o en las naciones a quienes sujet
la ambicin de reinar. As Roys y Rozas y Daz Bayral. Creemos ms
acorde con el texto de Migne la traduccin dada.
LIBRO XV
Los cuatro libros siguientes estn dedicados al desarrollo de
las dos ciudades. Basa su argumentacin en los principa-
les captulos de la historia sagrada relacionados con este
punto. En el presente libro recoge y comenta los pasajes
del Gnesis que narran la historia que va desde Can
y Abel hasta el diluvio.
C A P T U L O I
DOS VIAJEROS DE DOS CIUDADES CAMINAN A DOS
METAS DISTINTAS
1. Sobr e l a fel i ci dad del par a s o o s obr e el par a s o mi s-
mo , y s obr e l a vi da de l os dos p r i me r o s hombr e s en l y s obr e
su pecado y cast i go, se han emi t i do ya muc hos par ecer es , se ha
pe ns ado muc ho y se h a gas t ado muc ha t i nt a e n el l o. Tambi n
yo, en l os l i br os ant er i or es , he di cho al go s obr e el par t i cul ar ,
segn l o que he l e do o podi do c ompr e nde r de l as s ant as Es-
cr i t ur as , pr oc ur ando no apar t ar me de su aut or i dad. Un examen
L B E R XV
Postquam egit quataor proxime anteceientibus libris de civitatum da-,
rum, terrenae ac caelestis exortu, libros totidem de earumdem civita-
tum procursu subiungit Augustinus, idque argumentum ea ratione
aggreditiiT, ut praecipua capita sacrae historiae eodem spectantia per-
tractet, primum scilicet quinto dcimo hoc libro quae in Genesi le-
guntur a Cain et Abel usque ad diluvium.
C A P U T I
DE DUOBDS ORDINIBUS GENERATIONIS HUMANAE IN DIVERSOS FINES
AB INITIO PROCURRENTIS
1. De felicitate paradisi, vel de ipso paradiso, et de vita ibi primo-
rum hominum, eorumque peccato atque supplicio, multi multa senserunt,
multa dixerunt, multa litteris mandaverunt. Nos quoque secundum Scrip-
turas sanctas, vel quod in eis legimus, vel quod ex eis intelligere potuimus,
earum congruentes auctoritati, de his rebus in superioribus libris diximus.
Enucleatius autem si ista quaerantur, multplices atque multimodas pa-
XV, 1, 2 LAS DOS CIUPADES BN LA TIKKRA 995
m s det al l ado de est os punt os nos e nr e dar a en muc has y mu y
es pi nos as cuest i ones, que exi gi r an una ser i e de vol menes que
exceder an en muc ho l os l mi t es de est a obr a y del t i empo de
que di s pongo. Ando, por ci er t o, t an escaso de l , que no pue do
det ener me a r es ponder a l as obj eci ones que pue dan pr es ent ar
l os es cr upul os os y oci osos, m s l i st os p ar a pr e gunt ar que ca-
paci t ados p ar a ent ender [ 1] . Si n e mbar go, est i mo que ya he
es cl ar eci do al go l as di f ci l es y es cabr os as cuest i ones del or i gen
del mu n d o , del al ma y del gner o h u man o .
He di vi di do l a humani dad en dos gr andes g r u p o s : uno, el de
aquel l os que vi ven segn el hombr e , y ot r o, el de l os que vi ven
segn Di os . M s t i cament e damos a est os gr upos el nombr e de
ci udades , que es deci r soci edades de hombr e s . Un a de el l as est
pr edes t i nada a r ei nar et er nament e con Di os , y l a ot r a, a sufr i r
u n s upl i ci o et er no con el di abl o. Tal es el fin de el l as, del que
l uego nos oc upar e mos . Ahor a, pues t o que ya he mos escr i t o bas-
t ant e s obr e el or i gen de l as dos ci udades, sea en l os ngel es ,
cuyo nme r o nos es des conoci do; sea en l os dos pr i me r os hom-
br es , est oy en que debemos t r at ar ya de su des ar r ol l o. Comen-
z ar e mos desde l a pr i me r a concepci n h u man a has t a que l os
hombr e s dej en de e nge ndr ar . El des ar r ol l o de est as dos ciu-
dade s c ompr e nde t odo el l aps o de t i empo en que ceden l os que
mue r e n v suceden l os que nacen. A est o nos r efer i mos.
2. El pr i me r hi j o de l os dos pr i me r os padr e s dol gner o
h u man o fu Ca n, que per t enece a l a ci udad de l os hombr e s , y
el s egundo Abel , que for ma par t e de l a Ci udad de Di os .
En cada hombr e c ompr obamos l a ver dad de est as pal abr as
del Aps t ol : No es primero lo espiritual, sino lo animal y lue-
riunt disputaciones, quae pluribus intexendae sunt voluminibus, quam hoc
opus tempusque deposcit. Quod non ita largum habemus, ut in mnibus
quae possunt requirere otiosi et scrupulosi, paratiores ad interrogandum,
quam capadores ad intelligendum, nos oporteat immorari. Arbitror tamen
satis nos iam fecisse magnis et difficillimis quaestionibus de initio vel
mundi, vel animae, vel ipsius generis humani: quod in do genera distri-
buimus; unum eorum qui secundum hominem, alterum eorum qui secun-
dum Deum vivunt. Quas etiam mystice appellamus civitates duas, hoc est
duas societates hominum: quarum est una quae praedestinata est in aeter-
num regnare cimi Deo; altera, aetemum supplicium subir cum diabolo.
Sed iste fins est earum, de quo post loquendum est. Nunc autem quoniam
de exortu earum, sive in Angelis, quorum numerus ignoratur a nobis, sive
in duobus primis hominibus, satis dictum est, iam mihi videtur earum
aggrediendus excursus, ex quo illi do generare coeperunt, doee nomines
generare cessabunt. Hoc enim universum tempus, sive saeculum, in quo
cedunt morientes, succoduntque nascentes, istarum duarum civitatum, de
quibus disputamus, excursus est.
2. Natus est igitur prior Cain ex illis duobus generis humani paren-
tibus, pertinens ad hominum civitatem; posterior Abel, ad civitatem Dei.
Sicut enim in uno homine, quod dixit Apostolus, experimur quia non
primum quod spirituale est, sed quod anmale, postea spirituale
1
: unde
1
i Cor. 15,46.
996 IA CIUDAD DE DIOS XIV, 1, 2
go lo espiritual. De donde se si gue que cada cual , por descen-
de r de un t r onco daado, neces ar i ament e es pr i me r o mal o y
car nal , y ser l uego bue no y es pi r i t ual si, r enaci endo en Cr i st o,
adel ant ar e en l a vi r t ud. Y est o mi s mo sucede en l a humani dad
ent er a. Cuando l as dos ci udades e mpr e ndi e r on su cur s o evol u-
t i vo, p o r naci mi ent os y muer t es sucesi vas, naci pr i me r o el ciu-
dadano de est e mu n d o y l uego el per egr i no del si gl o, que per -
t enece a l a Ci udad de Di os . A st e le pr edes t i n l a gr aci a, l a
gr aci a le e l i gi ; el l a le hi zo per egr i no del suel o y c i udadano
del ci el o. La ver dad es que, p o r l o que a l t oca, nace de l a
mi s ma nada, or i gi nar i ament e daada, que l os d e m s ; per o
Di os , como buen al far er o (es semej anza, no i nsensat a, si no sen-
sat a, del Aps t ol ) , for m de esa mas a un vaso en h o n o r y ot r o
en i gnomi ni a. Fo r m pr i me r o el vas o en i gnomi ni a y l uego el
vaso en honor , por que en cada hombr e , como queda di cho, es
pr i me r o el r e pr obopas o i ndi s pens abl e par a t odos nos ot r os ,
y en el que es necesar i o det ener nos , y l uego el pr obo, al que l l e-
gar emos p o r el pr ogr es o en l a vi r t ud y en el que, en l l egando,
pe r mane c e r e mos . De donde se si gue que no es ci er t o que t odo
h o mb r e mal o ha de ser bue no, per o s l o es que nadi e h a de ser
bue no si n ant es habe r si do mal o. Y cuant o m s pr es t o se t r ue-
que en mej or , t ant o m s pr ont o c ambi ar su n o mb r e y sust i t ui -
r p o r el s egundo el pr i me r o.
La Es cr i t ur a di ce que Ca n fund una ci udad y que Abel ,
como per egr i no, no l a fund. Po r qu e l a Ci udad de l os sant os
t r ae su or i gen de ar r i ba, aunque e nge ndr a aqu ci udadanos , en
l os que per egr i na has t a que l l egue el t i empo de su r ei nado.
unusquisque, quoniam ex damnata propagine exoritur, primo sit necesse
est ex Adam malus atque carnalis; quod si in Christum renascendo pro-
fecerit, post erit bonus et spiritualis: sic in universo genere humano cum
primum duae istae coeperunt nascendo atque moriendo procurrere civi-
tates, prior est natus civis huius saecul; posterior autem isto peregrinus
in saeculo, et pertinens ad civitatem Dei, gratia praedestinatus, gratia
electus, gratia peregrinus deorsum, gratia civis sursum. Nam quantum ad
ipsum attinet, ex eadem massa oritur, quae originaliter est tota damnata:
sed tanquam figulus Deus (hanc enim similitudinem non imprudenter,
sed prudenter introducit Apostolus) ex eadem massa fecit .aliud vas in
honorem, aliud in contumeliam
2
. Prius autem factum est vas in contu-
meliam, post vero alterum in honorem: quia et in ipso uno, sicut iam
dixi, nomine prius est reprobum, unde necesse est incipiamus, et ubi non
est necesse ut remaneamus: posterius vero probum, quo proficientes ve-
niamus, et quo pervenientes maneamus. Proinde non quidem omnis homo
malus erit bonus, nemo tamen erit bonus qui non erat malus: sed quanto
quisque citius mutatur in melius, hoc in se facit nominan quod appre-
hendit celerius, et posteriore cooperit vocabulum prius. Scriptum est ta-
que de Cain, quod condiderit civitatem
3
: Abel autem tanquam peregri-
nus non condidit. Superna est enim sanctorum civitas, quamvis hic pariat
cives, in quibus peregrinatur, doee regni eius tempus adveniat, cum
2
Rom. 9,2i.
3
G e n . 4 , i y . -..-.:'- ; - .
XV, 2 LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA 997
Ent onces congr egar a t odos l os r esuci t ados con sus cuer pos y
l es dar el r ei no pr omet i do, y r ei nar n et er nament e en l con
su pr nci pe, el Rey de l os si gl os.
C A P I T U L O I I
LOS HIJOS DE LA CARNE Y LOS HIJOS DE LA PROMESA
Ha habi do r eal ment e en l a t i er r a una s ombr a e i magen pro-
ft ca de est a ci udad, que es m s bi en si gno que r epr es ent aci n.
Apar eci cuando conven a. Se l a l l am t ambi n Ci udad sant a,
haci endo honor a su ser de i magen, no a l a r eal i dad que expr e-
saba, al cmo debe ser . De est a i magen y de l o si gni fi cado p o r
el l a, de l a ci udad l i br e, habl a el Aps t ol a l os gl at as en l os
si gui ent es t r mi nos : Decidme, los que queris estar bajo la ley,
no habis odo la ley? Porque escrito est que Abrahn tuvo
dos hijos: uno de la esclava y otro de la libre. Pero el de la
esclava naci segn la carne, y el hijo de la libre, en virtud de
una promesa. Todo esto se dijo en alegora [ 2 ] . Estas dos mu-
jeres son los dos testamentos. El uno, dado en el monte Sina,
que engendra esclavos y est figurado en Agar. Porque el Sina
es un monte de la Arabia, que est enlazado con la Jerusaln
actual, que es esclava con sus hijos. En cambio, la Jerusaln de
arriba es libre y es nuestra madre. Pues est escrito: Algrate,
estril, que no pares; prorrumpe en gritos de jbilo t que no
eres fecunda, porque son muchos ms los hijos de la abandona-
da que los de la que tiene marido. Nosotros, hermanos, somos
congregatura est omnes in suis corporibus resurgentes, quando eis pro-
missum dabitur regnum, ubi cum suo principe Rege saeculorum sine ullo
temporis fine regnabunt.
C A P U T I I
DE FILIIS CARNIS, ET FILIIS PKOMISSIONIS
Umbra sane quaedam civitatis huius et imago prophetica ei signifi-
candae potius quam praesentandae servivit in terris, quo eam tempore
demonstran oportebat, et dicta est etiam ipsa civitas sancta mrito signi-
ficantis imaginis, non expressae, sicut futura est, veritatis. De hac ima-
gine serviente, et de illa quam significat libera civitate, sic Apostolus ad
Calatas loquitur: Dicite mihi, inquit, sub lege potentes esse, legem non
audistis? Scriptum est enim quod Abraham dos filios habuit, unum de
ancilla, et unum de libera. Sed Ule quidem qui de ancilla, secundum
carnem natus est; qui autem de libera, per repromissionem: quae sunt in
allegoria. Haec enim sunt do testamenta; unum quidem a monte Sina
in servitutem generans, quod est Agar. Sina enim est mons in Arabia, qui
coniunctus est huic quae nunc est lerusalem: servit enim cum filiis suis.
Quae autem sursum est lerusalem, libera est, quae est mater omnium
noslTum. Scriptum est enim, Laetare, sterilis, quae non pars; erumpe et
clama, quae non parturis: quoniam multi filii desertae, magis quam eius
998 t,A CIUDAD Dlt DI OS XV, 2
los hijos de la, promesa, figurados en Isaac. Mas, como enton-
ces, el que haba nacido segn la carne persegua al nacido se-
gn el espritu, as sucede tambin ahora. Pero qu dice la
Escritura? Echa fuera a la esclava y a su hijo, que no ha de
ser heredero el hijo de la esclava con el hijo d la libre. Em-
pero, hermanos, nosotros no somos hijos de la esclava, sino de
la libre, y es Cristo el que nos ha adquirido esta libertad. Es t a
i nt er pr et aci n, e manada de l a aut or i dad del Aps t ol , nos des-
cubr e cmo debemos ent ender l os escr i t os del Nuevo y del Vi e-
j o Tes t ament o.
Un a par t e de l a ci udad t er r ena ha veni do a ser i magen de
l a Ci udad cel est i al , y no se si mbol i za a s mi s ma, si no a l a
ot r a, y, p o r t ant o, l a si r ve. Est a no fu fundada p ar a ser figura
de s mi s ma, si no de l a ot r a, y l a ci udad que pr efi gur a fu a su
vez pr efi gur ada p o r ot r a figura ant er i or . En efect o, Agar , es-
cl ava de Sar a, y su hi j o, h an si do en ci er t a mane r a una i magen
de est a i magen. Y por que l as s ombr as , en l l egando l a l uz, deben
desvanecer se, p o r eso Sar r a, que er a l a l i br e y significa a l a ciu-
dad l i br e, de l a que er a una i magen nueva y di st i nt a aque l l a
s ombr a, di j o: Echa fuera a la esclava y a su hijo, que no ha
de ser heredero el hijo de la esclava con mi hijo, Isaac, o como
di ce el Aps t ol , con el hijo de la libre. Hal l amos , pues , en l a
ci udad t er r ena dos f o r mas : una que ost ent a su pr es enci a, y
ot r a que es, con su pr es enci a, i magen de l a Ci udad cel est i al .
La nat ur al eza, mal e ada por ei pecado, engendr a l os ci uda-
danos de l a ci udad t er r ena, y l a gr aci a, que l i ber a del pecado,
engendr a l os ci udadanos de l a Ci udad cel est i al . Po r eso aqu-
l l os son l l amados vasos de i r a, y st os, vasos de mi s er i cor di a.
quae habet virum. Nos autem, fratres, secundum Isaac promissionis filii
sumus. Sed sicut tune qui secundum carnem natas fuerat, persequebatur
eum qui secundum spiritum; ita et nunc. Sed quid dicit Scriptura? Eiice
ancillam et jilium eius: non enim haeres erit filius ancillae cum filio
liberae. Nos autem, fratres, non sumus ancillae filii, sed liberae, qua
librtate Christus nos liberavit
4
. Haec forma intelligendi de apostlica
auctoritate descendens locum nobis aperit, quemadmodum Scripturas duo-
rum Testamentorum, Veteris et Novi accipere debeamus. Pars enim quae-
dam terrenae civitatis imago caelestis civitatis effecta est, non se signifi-
cando, sed alteram; et ideo serviens. Non enim propter se ipsam, sed
propter aliam significandam est instituta; et praecedente alia aignifica-
tione et ipsa praefigurans praefigurata est. Namque Agar ancilla Sarrae,
eiusque filius, imago quaedam huius imaginis fuit. Et quoniam transi-
turae erant umbrae luce veniente, ideo dixit libera Sarra, quae significa-
bat liberam civitatem, cui rursus alio modo significandae etiam illa umbra
serviebat: Eiice ancillam, et filium eius; non enim haeres erit filius an-
cillae cum filio meo Isaac, quod ait Apostolus, cum filio liberae. Inveni-
mus ergo in terrena civitate duas formas; unam suam praesentiam de-
monstrantem, alteram caelesti civitati significandae sua praesentia servien-
tem. Parit autem cives terrenae civitatis peccato vitiata natura; caelestis
vero civitatis cives parit a peccato naturam liberans gratia: unde illa
4
Gal . 4,21- 31.
XV, - 3 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 999
Est o mi s mo fu figurado t ambi n en l os dos hi j os de Abr a-
han. I s mael , uno de el l os, naci , segn l a car ne, de Agar , l a
escl ava, y el ot r o, I s aac, naci , segn l a pr ome s a, de Sar a, l a
l i br e. Ci er t ament e l os dos desci enden de Ab r ah n ; pe r o aqu l
fu e nge ndr ado segn el cur s o or di nar i o de l a nat ur al eza, y
st e fu dado en vi r t ud de una pr ome s a que figuraba l a gr aci a.
Al l apar ece l a us anza h u man a, y aqu se mani fi est a el benefi ci o
di vi no [ 3 ] .
C A P I T U L O I I I
ESTERI LI DAD DE SARA Y FECUNDI DAD RECI BI DA
En r eal i dad, Sar a er a est r i l . Y si n es per anza de descen-
denci a, des eando t ener al menos de su escl ava l o que no pod a
de s mi s ma, l a ent r eg al abr azo de su mar i do, de qui en el l a
hab a quer i do e nge ndr ar si n cons egui r l o. Exi gi , pues , el d-
bi t o conyugal , us ando de su der echo en per s ona de ot r o. I s mael
naci , como nacen t odos l os hombr e s , de l a uni n de l os dos
sexos, segn l a l ey or di nar i a de l a nat ur al eza. Po r eso di ce l a
Es cr i t ur a que naci segn la carne, no por que est os benefi ci os
no pr ocedan de Di os o no sean obr as suyas, de El , cuya sabi -
dur a oper at i va alcanza del uno al otro confn y lo dispone todo
con suavidad, si no que, par a dar a ent ender el don i ndebi do y
gr at ui t o de la gr aci a que Di os di o a l os hombr e s , fu conve-
ni ent e que r egal ar a un hi j o cont r a el cur so or di nar i o de l a
vocantur vasa irae; ista, vasa misericordiae
5
. Significatum est hoc etiam
in duobus filiis Abrahae, quod unus de ancilla, quae dicebatur Agar, se-
cundum carnem natus est Ismael, alter autem de Sarra libera secundum
repromissionem natus Isaac. Uterque quidem de semine Abrahae: sed
illum genuit demonstrans consuetudo naturam, istum vero dedit promissio
eignificans gratiam. Ibi humantis usus ostenditur, hic divinum beneficium
commendatur.
C A P U T I I I
DE STERILITATE SARRAE, QUAM DEI GRATIA FECUNDAVIT
Sarra quippe sterilis erat, et desperatione prolis, saltera de ancilla sua
concupiscens habere, quod de se ipsa non se posse cernebat, dedit eam
fetandam viro, de quo parere voluerat, nec potuerat. Exegit itaque etiam
sic debitum de marito, utens iure suo in tero alieno. Natus est ergo
Ismael, sicut nascuntur homines, permixtione sexus utriusque, ustata lege
naturae. Ideo dictum est secundum carnem: non quod ista beneficia Dei
non sint, aut non illa operetur Deus, cuius opifex sapientia attingit, sicut
scriptum est, a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter":
sed ubi significandum fuerat Dei donum, quod indebitum hominibus gra-
tis gratia largiretur, sic oportuit dari filium, quemadmodum naturae non
5
Rom. Qj22.2J.
1000 r,A CIUDAD DR DIOS XV, 4
nat ur al eza. La nat ur al eza ni ega hi j os a una uni n c ar nal , t al
cual pod a ser l a de Ab r ah n y Sar a en edad t an avanzada, a
lo que se aad a l a es t er i l i dad de Sar a, que no pudo concebi r
ni cuando l a edad er a an suscept i bl e de fecundi dad, per o st a
no ac ompaaba a l a edad. Que a una nat ur al eza en t al es condi -
ci ones no se le deb a el fr ut o de l a pos t er i dad, significa que l a
nat ur al eza h u man a, aver i ada por el pecado, y por eso j ust a-
ment e condenada, en adel ant e no ser a acr eedor a a l a fel i ci dad
ver dader a. Mer eci dament e, pues , I saac, naci do en vi r t ud de la
pr omes a, figura a l os hi j os de l a gr aci a, ci udadanos de la ci udad
l i br e, soci os de l a paz et er na. En el l a no r ei na el amo r a l a
vol unt ad p r o p i a y pr i vada, si no un gozo del bi en comn e in
mut abl e y l a obedi enci a de l a car i dad, que hace de muchos u n
sol o cor azn, una concor di a per fect a [ 4] .
C A P I T U L O I V
L A PAZ Y .A GUERRA EN LA CIUDAD TERRENA
La ci udad t er r ena, que no ser et er na (pues, una vez con-
denada al l t i mo supl i ci o, no ser ya c i udad) , t i ene aqu abaj o
su bi en y se goza en su posesi n con ese gozo que pueden br i n-
dar t al es cosas. Y por que ese bi en no es t al que excl uya de sus
amador e s l as angus t i as , por eso est a ci udad con fr ecuenci a se
di vi de cont r a s mi s ma, pl ei t eando, bat al l ando, l uc hando y bus-
cando vi ct or i as mor t fer as o al menos mor t al es [ 5] . Por que ,
debebatur excursibus. Negat enim natura iam filios tali commixtioni rnaris
et feminae, qualis esse poterat Abrahae et Sarrae in illa iam aetate, etiam
mulieris accedente sterilitate, quae neo tune parere potuit, quando non
aetas fecunditati, sed aetati fecunditas defuit. Quod ergo naturae sic
affectae fructus posteritatis non debebatur, significat quod natura generis
humani peccato vitiata, ac per hoc iure damnata, nihil verae felicitatis in
posterum merebatur. Recte igitur significat Isaac per repromissionem
natus filios gratiae, cives civitatis liberae, socios pacis aeternae, ubi sit
non amor propriae ac privatae quodammodo voluntatis, sed communi eo-
demque immutabili bono gaudens, atque ex multis unum cor faciens, id
est perfecte concors, obedientia charitatis.
C A P U T I V
DE TERRENAS CIVITATIS VEL CONCERTATIONE, VEL PACE
Terrena porro civitas, quae sempiterna non erit (eque enim cum in
extremo supplicio damnata fuerit, iam civitas erit) , hic habet bonum
suum, cuius societate laetatur, qualis esse de talibus rebus laetitia potest.
Et quoniam non est tale bonum, ut nullas angustias faciat amatoribus
suis, ideo civitas ista adversus se ipsam plerumque dividitur litigando,
bellando, atque pugnando, et aut mortferas, aut certe mortales victorias
requirendo. Nam ex quacumque sui parte adversus alteram sui partera
XV, 4 LAS DOS CIUDADES EN LA TIKKRA 10 0 1
sea cual qui er a l a par t e de el l a que se l evant e en gue r r a cont r a
ot r a, pr et ende ser vencedor a, si endo el l a caut i va de l os vi ci os.
Si vence y se engal l a m s s ober bi ament e, su vi ct or i a es mort fe-
r a; pe r o si, pes ando la condi ci n y l as consecuenci as comunes ,
es mayor su afl i cci n por l as des gr aci as que pueden sobr eveni r
que su hi nchazn por l as vent aj as que r epor t e, la vi ct or i a es
s ol ament e mor t al . Po r qu e no s i empr e puede s eor ear , subsi s-
t i endo, a qui enes pudo somet er venci endo.
No es acer t ado deci r que l os bi enes que desea est a ci udad
no son bi enes, puest o que el l a mi s ma es un bi en, y el mej or
en su gner o. Po r causa de est os bi enes nfi mos, desea ci er t a paz
t er r ena y anhel a l l egar a el l a por la guer r a. Si vence y no hay
qui en resi st a, nace l a paz de que car ec an los par t i dos cont r a-
ri os ent r e s, que l uchaban con i nfel i z mi ser i a por cosas que no
pod an pos eer a la vez. Est a es la paz que per s i guen l as peno-
sas guer r as , sta es la paz que l ogr an l as vi ct or i as pr et endi -
dament e gl or i os as . Cuando vencen l os que l uc har on por la
causa ms j us t a, qui n duda que l a vi ct or i a debe acoger se con
apl aus o, y l a paz con gozo? Son bi enes, y l os bi enes son dones
de Di os . Mas si, abandonados l os bi enes s upr emos , posesi n de
la Ci udad s ober ana, donde habr una vi ct or i a segui da de una
paz et er na y suma, se ans i an est os bi enes de mane r a que o se
cr ea que son ni cos o se amen ms que l os s uper i or es , i nevi t a-
bl ement e si gue la mi ser i a y se acr ece la exi st ent e.
bollando suncxi- rit, quaerit esse viclrix gentium, cun sit captiva vitiorum.
Et si quidem cum vicerit, superbius extollitur, etiam mortfera; si vero
conditionem cogitans casusque communes, magisque accidere possunt ad-
veris angitur, quam eis quae provenernt secundis rebus inflatur, tan-
tummodo mortalis est ista victoria. eque enim semper dominan potertt
permanendo eis quos potuerit subiugare vincendo. Non autem recte di-
cuntur ea bona non esse, quae concupiscit haec civitas, quando est et ipsa
in suo genere humano meor. Concupiscit enim terrenam quamdam pro
rebus infimis pacem: ad eam namque desiderat pervenire bellando. Quo-
niam si vicerit, et qui resistat non fuerit, pax erit, quam non habebant
partes invieem adversantes, et pro bis rebus quas simul habere non poto-
rant infelici egestale certantes. Hanc pacem requirunt laboriosa bella;
hanc adipiscitur quae putatur gloriosa victoria. Quando autem vincunt
qui causa iustiore pugnabant, quis dubitet gratulamlam esse victoriam, et
provenisse optabilem pacem? Haec bona sunt, et sine dubio Dei dona
sunt. Sed si, neglectis melioribus, quae ad supernam pertineut civitatem.
ubi erit victoria in aeterna et summa pace secura, bona ista sic concu-
piscuntur, ut vel sola esse credantur, vel his quae meliora creduntur, am-
pus diligantur; necesse est miseria eonsequatnr, et quae ineraf augeatur.
1002 v;~. L CIUDAD DK DIOS XV, 5
C A P I T U L O V
DOS EMPERADORES : EL DE LA CIUDAD TERRENA Y EL DE ROMA
El fundador de la ciudad terrena fu fratricida. Llevado de
la envidia, mat a su hermano, que era ciudadano de la ciudad
eterna y peregrino en la tierra. Por eso no es de maravillar
que este ejemplo, o, como diran los griegos, este arquetipo
(pxETTTCp), haya sido imitado, despus de tanto tiempo, por el
fundador de la ciudad que con el tiempo haba de ser cabeza
de la ciudad terrena de que hablamos v seora de multitud de
pueblos. Tambin all, como dice uno de sus poetas,
Se regaron con la sangre fraterna los primeros muros.
Lo mismo acaeci en la fundacin de Roma, en la que, segn
Ja historia, Rmulo mat a su hermano Remo, con la diferen-
cia de que aqu ambos eran ciudadanos de la ciudad terrena.
Los dos pretendan la gloria de ser fundadores de la repblica
romana; pero no podan tener los dos la gloria que tendra
uno solo de no existir ms que l, porque los dominios que
quera su gloria dominando seran ms reducidos si menguaba
su poder por vivir su compaero en el mando. Y para que el
mando pasara ntegro a uno solo, se quit de en medio al com-
paero, aumentando con el crimen un imperio que con la ino-
cencia fuera menor y mejor.
Sin embargo, Can y Abel no estaban tocados los dos de una
C A P U T V
DE PRIMO TERRENAE CIVITATIS AUCTORE FRATRICIDA, CUIUS IMPIETATI
ROMANAE RBIS CONDITOR CERMANI KAEDE RESPONDERIT
Primus itaque fuit terrenae civitatis conditor fratricida: nam suum
fratrem civem civitatis aeternae in hac trra peregrinantem invidentia vic-
tus occidit. Unde mirandum non est, quod tanto post in ea civitate con-
denda, quae fuerat huius terrenae civitatis, de qua loquimur, caput futura,
et tam raultis gentibus regnatura, huic primo exemplo et, ut Graeci ap-
pellant, pxETnrcp quaedam sui generis imago respondit. Nam et illic, sicut
ipsum facinus qudam poeta commemoravit illorum,
Fraterno t>rimi maduerunt sanguine muri
T
.
Sic enim condita est Roma, quando occisum Remum a fratre Romulo Ro-
mana testatur historia: nisi quod isti terrenae civitatis ambo cives erant.
Ambo gloriam de Romanae reipublicae institutione quaerebant: sed ambo
eam tantam, quantam, si unus esset, habere non poterant. Qui enim vole-
bat dominando gloriari, minus utique dominaretur, si eius potestas vivo
consorte minueretur. Ut ergo totam dominationem haberet unus, ablatus
est socius: et scelere crevit in peius, quod innocentia minus esset et me-
lius. Hi autem fratres Cain et Abel non habebant ambo inter se similem
rerum terrenarum cupiditatem; nec in hoc alter alteri invidit, quod eius
T
I.CAN., l.i Pharsal. v.95.
XV, 5 , " LAS DpS CIUDADES EN J,A TIERRA 1003
ambicin semejante, ni el fratricida envidi al otro por temer
que su podero se limitara ms mandando los dos (porque Abel
no buscaba el seoro en la ciudad que fundaba su hermano) .
Le envidi simplemente con esa envidia diablica con que en-
vidian los malos a los buenos, sin motivo alguno, slo porque
unos son buenos y otros malos. La bondad no se disminuye
por admitir a participarla a un compaero; al contrario, se
acrece tanto ms cuanto ms concordemente la posee la caridad
individual de los consocios. En realidad, el que se niega a te-
nerla comn, no goza de esta posesin, siendo su gozo ms
cumplido cuanto ms generosamente ame en ella al compaero.
Lo acontecido entre Rmulo y Remo muestra cmo la ciu-
dad terrena se divide contra s misma, y lo sucedido entre Can
V Abel es el trasluz de las enemistades que existen entre las
dos ciudades, entre la Ciudad de Dios y la de los hombres. En
suma, que los malos luchan unos contra otros y, a su vez, con-
tra los buenos. Pero los buenos, si son perfectos, no pueden
tener ningn altercado entre s. Pueden si son proficientes y
an no perfectos. En este caso, uno bueno lucha contra otro por
el mismo flanco por donde lucha contra s mismo. Y en cada
hombre, la carne apetece contra el espritu, y el espritu contra
la carne. Por eso la concupiscencia espiritual de uno puede lu-
char contra la carnal de otro, como luchan entre s los buenos
y los malos. Adems, es cierto tambin que pueden luchar entre
si !is concupiscencias carnales de dos buenos, an no perfectos,
como luchan entre s los malos, hasla rjue la sanidad de los
proficientes logre la ltima victoria.
dominatus fieret angustior, qui alterum occidit, si ambo dominarentur
(Abel quippe non quaerebat dominationem in ea civitate, quae condebatur
a fratre) : sed invidentia illa diablica, qua invident bonis mali, nulla alia
causa, nisi quia illi boni sunt, illi mali. Nullo enim modo fit minor ac-
cedente sen permanente consorte possessio bonitatis; imo possessio bonitas,
quam tanto latius, quanto concordis individua sociorum possidet chan-
tas. Non habebit denique istam possessmnem, qui eam noluerit habere
communem; et tanto eam reperiet ampliorem, qnanto amplias ibi potuerit
amare consortem. Illud igitur quod inter Remum et Romulum exorttini est,
quemadmodum adversus se ipsam terrena civitas dividatur, ostendit: quod
autem inter Cain et Abel, inter duas ipsas civitates, De ot hominum, ini-
micitias demonstravit. Pugnant ergo inler se mali et mali: tem pugnant
inter se boni et mali. Boni vero et boni, si perfecti sunt, inter se pugnare
non possunt: proficientes autem nondumque perfecti ita possunt, ut bonus
quisque ex ea parte pugnet contra alterum, qua etiam contra semetipsum.
Et in uno quippe nomine caro concupisr.it adversas spiritum, et spiritus
adversus carnem *. Concupiscentia ergo spiritualis contra alterius potest
pugnare carnalem, vel concupiscentia carnalis contra alterius spiritualem,
sicut inter se pugnant boni et mali: vel certe ipsae concupiscentiae car-
nales inter se duorum bonorum, nondum utique perfectorum, sicut inter
se pugnant mali et mali, doee eorum qui curantur ad ultimara victoriam
sanitas perducatnr.
8
Col. ,I- 7.
1004 LA CIUDAD DB DIOS XV", 6
C A P I T U L O V I
ACHAQUE S DE LOS CIUDADANOS DE LA CI UDAD DE D I O S EN S U
PEREGRINAJE HACIA LA PATRIA. D E ELLOS SLO LES SANA LA
MEDICINA DE D lOS
La desobedi enci a, pe na de l a pr i me r a, y, por t ant o, vi ci o,
no nat ur al eza, es pr eci s ament e el ac haque de que hemos habl a-
do en el l i br o XI V. P o r eso se di ce a l os profi ci ent es bue nos
que en su pe r e gr i nar vi ven de l a f e : Llevad mutuamente vues-
tras cargas y as cumpliris la ley de Cristo [ 6 ] . Y en ot r a
p ar t e : Corregid a los inquietos, consolad a los pusilnimes,
alentad a los dbiles y sed pacientes con todos. Cuidad, pues, y
que nadie vuelva mal por mal. Y en ot r o l u g ar : Si alguien
anduviere preocupado con un delito, vosotros, que sois espiri-
tuales, instruidle con espritu de mansedumbre, pensando que
tambin vosotros podis ser tentados. Y as i mi s mo: No se ponga
el sol estando vosotros airados. Y en el Evange l i o: Si tu her-
mano pecare contra ti, corrgelo a solas entre t y l. El Aps-
tol di ce, a su vez, de l os pecados de que se t eme se si ga
e s c ndal o: A los pecadores pblicos reprndelos delante de to-
dos para que los dems teman. Po r est e mot i vo son muchos l os
mandat os s obr e el pe r dn mut uo, y se exi ge u n cui dado mu y
es mer ado, con el fin de que se mant e nga l a paz, si n l a cual
nadi e pue de ver a Di os .
C A P U T VI
D E LANGIJORIBUS, QUOS EX POENA PECCATI ETIAM CIVES CIVITATIS DE I I N
I1UIUS VITAF. PERECRINATIONE PATIUNTIIR, ET A QUIBUS D E O
MEDENTE SANANTUR
Languor est quippe iste, id est illa inobedientia, de qua in libro quar-
todecimo disseruimus *, primae inobedientiae supplicium; et ideo non
natura, sed vitium: propter quod dicitur proficientibus bonis, et ex fide
in hac peregrinatione viventibus, Invicem onera vestra prtate, et sic
adimplebitis legem Christi
1
". tem alibi dicitur: Compite inquietos, con-
solamini pusillanimes, suscipite infirmos, patientes estofe ad omnes. Videte
ne quis malum pro malo alicui reddat
1
'. tem alio loco: Si prae.occupatus
fuerit homo in aliquo delicio, vos qui spirituales estis, instruite huiusmodi
in spiritu mansuetudinis, intendens te ipsum, ne et tu. tenteris
12
. Et alibi:
Sol non occidat super iracundiam. vestram
l a
. F,t in Evangelio: Si pecca-
verit in te frater tuus, corripe eum. nter te et ipsum solum
14
. tem de
peccatis, in quibus multorum cavetur offensio, Apostolus dicit: Peccantes
coram mnibus arge, ut et caeteri thnorem habeant
ls
. Propter hoc et de
venia invicem danda, multa praecipiuntur, et magna cura, propter tenen-
" C . I . I I e t al i bi . '"' Tipil. 1,26.
10
Gal . 6,2. '< Mt . 18,15.
11
1 Th e s . 5,14 et 15.
Il i
i Ti t a. 5,20.
12
Gal . 6yi .
XV, 6 LAS DOS CIUDADES " KN I,A TIERRA 1 0 0 5
En l a Es cr i t ur a se pr es ent a un t er r i bl e j ui ci o cont r a el sier-
vo a qui en se l e obl i ga a pagar l a deuda de di ez mi l t al ent os
que le hab an si do condonados , p o r no habe r pe r donado l
una deuda m ni ma de ci en de nar i os a un si er vo suyo. Un a vez
pr opue s t a l a par bol a, aadi Cr i s t o: As se portar mi Padre
celestial con vosotros si cada uno no perdonare de corazn a
su hermano. Cat a ahor a el r emedi o cur at i vo de l os ci udadanos
de l a Ci udad de Di os que pe r e gr i nan p o r est e val l e de l gr i -
mas y s us pi r an p o r l a paz de l a pat r i a s ober ana. El Es p r i t u
Sant o obr a i nt er i or ment e p ar a que l a medi ci na apl i c ada al ex-
t er i or s ur t a su efect o.
Aunque Di os se si r va de l as cr i at ur as a El suj et as p ar a ha-
b l ar a l os sent i dos humanos , a l os cor pr eos en especi e huma-
na y a l os ot r os en sueos, es i nt i l p ar a el h o mb r e l a pr edi ca-
ci n de l as ver dades si El no mueve y obr a i nt er i or ment e con
su gr aci a. Mas Di os hace est o con un j ui ci o mu y secr et o, pe r o
j us t o, y di sci er ne l os vasos de i r a de l os vasos de mi s er i cor di a.
Si , con l a ayuda que El nos pr es t a de modos mar avi l l os os y
ocul t os, el pe c adom s bi en l a pe na del pe c ado, que habi t a
en nues t r os mi e mbr os , no r ei na en nues t r o c ue r po mor t al , se-
gn el pr ecept o del Aps t ol , de mane r a que obedezcamos a sus
deseos, y si no abandonamos nues t r os mi e mbr os p ar a ser vi r de
i ns t r ument os de i ni qui dad, el esp r i t u adqui er e l a fuerza de no
consent i r , ent r egando su gober nal l e a Di os . As , ahor a el hom-
br e t endr un gobi er no m s t r anqui l o, y despus, per fect ament e
s ano y r evest i do de i nmor t al i dad, r ei nar si n pecado en una
paz et er na.
dam pacem, sine qua nemo poterit videre Deum
10
: ubi ille terror est,
quando iubetur servus decem millium talentorum reddere debita, quae illi
fuerant relaxata, quoniam debitum denariorum centum conservo suo non
relaxavit. Qua similitudine proposita, Dominus Iesus adiecit, atque ait,
Sic et vobis faciet Pater vester caelestis, si non dimiseritis unusquisque
fratri suo de cordibus vestris
17
. Hoc modo curantur cives civitatis Dei in
hac trra peregrinantes, et paci supernae patriae suspirantes. Spiritus au-
tem sanctus operatur intrinsecus, ut valeat aliquid medicina, quae adhi-
betur extrinsecus. Alioquin etiamsi Deus ipse utens creatura sibi subdita
in aliqua specie humana sensus alloquatur humanos, sive istos cprporis,
sive illos quos istis simillimos habemus in somnis, nec interiore gratia
mentem regat atque agat, nihil prodest homini omnis praedicatio veritat9.
Facit autem hoc Deus a vasis misericordiae irae vasa discernens, dispen-
satione qua ipse novit multum oceulta, sed tamen iusta. Ipso quippe adiu-
vante mirabilibus et latentibus modis, cum peccatum, quod habitat in
. membris nostris, quae potius iam poena peccati est, sicut Apostolus prae-
cipit, non regnat in nostro mortali corpore ad obediendum desiderns eius,
nec ei membra nostra velut iniquitatis arma exhibemus " , convertitur ad
mentem non sibi ad mala, Deo regente, consentientem; et eam regentem
tranquillius mine habebit, postea sanitate perfecta atque immortalitate
percepta homo sine ullo peccato in aeterna pace regnabit.
18
He b r . 12.14. . ' - ',r.:''i ' :'
" Mt . 18,35.
'* Rom. 6,T2.i.v
'1&Q6 LA CMJDA DK DIOS XV, 7 , 1
C A P T U L V 11
CAUSA DEL CRI MEN DE CA N Y SU OBSTI NACI N EN L
1. Pe r o de qu le si r vi a Ca n que Di os le r ecor dar a l o
que ac abamos de exponer a nues t r o modo, cuando l e habl
como sol a hacer l o a l os pr i me r os hombr e s , como ami go y en
for ma congr uent e, medi ant e una cr i at ur a suj et a a El ? [ 7 | . No
pe r pe t r acaso el cr i men concebi do, el fr at r i ci di o, aun despus
de la adver t enci a di vi na? Cuando Di os di scer ni los sacri fi ci os
de l os dos, mi r ando con agr ado l os de uno y con des pl acer l os
del ot r ocos a que mani fest , sin duda, con al guna seal visi-
b l e , y l o hi zo por que l as obr as de ste er an mal as , y l as de
su h e r man o buenas , Ca n se ent r i st eci en ext r emo y su r os t r o
pal i deci . Di ce as el t ext o s ag r ad o : Y dijo Dios a Can: Por
qu ests triste y por qu lia palidecido tu rostro? No es ver-
dad que, si ofreces bien y no divides bien, pecas? Clmate!
El se convertir a ti y t le dominars. No es fcil c ompr e nde r
est a r econvenci n de Di os a Ca n : No es verdad que, si ofre-
ces bien y no divides bien, pecas?; pues no se expr es a el por -
qu o el fin de el l a. Su obs cur i dad ha dado or i gen a muc has
i nt er pr et aci ones ent r e l os expos i t or es de l as di vi nas Es cr i t ur as ,
que se afanan por ent ender l o en confor mi dad con la r egl a de fe.
El sacrificio se ofrece bi en cuando se ofrece al Di os ver da-
der o, ni co al que debe ofrecerse. Pe r o no se di vi de bi en cuan-
do no se di sci er nen bi en, o l os l ugar es , o l os t i empos , o l as
C A P T V i l
DE CAUSA EX PERTINACIA SCELERIS CAN, QUEM A FACINORE CONCEPTO NKC
DEI SERMO REVOCAVIT
1. Sed hoc ipsum, quod sicut potuimus exposuimus, cum Deus locu-
tus esset ad Cain eo more, quo cum primis hominibus per creaturam
subieetam velut eorum sooius forma congrua loquebatur, quid ei profuit?
norme conceptum scelus in nenando fratre etiam post verbum divinae ad-
monitionis iinplevit? Nam cum sacrificia discrevisset amborum, in illius
respiciens, buius despiciens, quod non dubitandum est potuisse eogosci
signo aliquo attestante visibili; et hoc ideo fecisset Deus, quia mala erant
pera buius, fratris vero eius bona: contristatus est Cain valde, et concidit
*facies eius. Sic enim scriptum est: Et dixit Dominus ad Cain, Quare tristis
Jactas es, et quare concidit facies la? Nonne si recte ofjeras, recle au-
tem non dividas, peccasti? Quic.sce: ad te enim convergi eius, et tu domi-
naber illius". In hac admonitione quam Deus protulit ad Can, illud
quidem quod dictum est, Nonne si recle offeras, recte autem non dividas,
peccasti? quia non elueet cur vel unde sit dictm, multos sensus peperit
eius obscuritas, cum divinarum Scripturarum quisque tractator secundum
" en. 4,6.7, sec. LXX.
XV, 7, 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1007
cosas que se ofrecen, o qui en ofrece, o a qui en se ofrece, o a
qui enes se di s t r i buye l a ofr enda p ar a c ons umi r l a. Segn est o,
p o r di vi si n ent endemos aqu di s cr i mi naci n. As , c uando se
ofrece donde n o convi ene o l o que n o convi ene en ese l ugar ,
si no en o t r o ; o c uando se ofrece cuando no convi ene o l o que
n o convi ene ent onces, si no en ot r o t i e mpo. Y, as i mi s mo, c uando
se ofrece una cosa que nunc a j am s debi ofrecerse, o c uando el
h o mb r e se r eser va p ar a s una ofr enda m s sel ect a que l a que
ofrece a Di os, o c uando se hace par t ci pe pr ofano de l a cosa
ofr eci da a qui en no debe hacer s e [ 7 ] . En cul de est os punt os
des pl aci er a Ca n a Di os no es fci l de t e r mi nar l o. En l as pal a-
br as del aps t ol San J uan, que, habl ando de est os dos her ma-
nos , di c e : No imitis a Can, que proceda del espritu maligno
y mat a su hermano. Por qu lo mat? Porque sus obras
eran malas, y las de su hermano, justas, se dej a ent r ever que
no agr ad a Di os su don, j us t ame nt e p o r qu e di vi di mal , dan-
do a Di os al go s uyo y r es er vndos e p ar a s a s mi s mo. Est o
mi s mo hacen t odos aquel l os que, si gui endo su p r o p i a vol unt ad,
es deci r , no vi vi endo con cor azn r ect o, si no per ver s o, ofrecen
a Di os dones , pe ns ando que con el l os l e obl i gan no a ayudar l e s
a s anar sus cupi di dades , si no a s aci ar l as .
Y est o es l o t pi co de l a ci udad t er r ena, r e ndi r cul t o a Di os
o a l os di oses p ar a cons egui r con su ayuda vi ct or i as y gozar
as de una paz t er r ena, no por amor al bi en, si no p o r ansi a de
domi ni o. Los buenos usan del mu n d o par a gozar de Di os, y l os
mal os , al cont r ar i o, qui er en us ar de Di os par a gozar del mun-
do [ 8 ] . Habl o de l os que al menos cr een que exi st e Di os y que
fidei regulam id conatur exponere. Recte quippe offertur sacrificium,
cum offertur Deo vero, cui uni tantummodo sacrificandum est. Non au-
tem recte dividitur, dum non discernuntur recte vel loca, vel tmpora, vel
res ipsae quae offeruntur, vel qui offert, et cui offertur, vel hi quibus ad
vescendum distribuitur quod oblatum est: ut divisionem hic discretionem
intelligamus; sive cum offertur, ubi non oportet, aut quod non ibi, sed ali-
bi oportet; sive cum offertur, quando non oportet, aut quod non tune, sed
alias oportet; sive cum id offertur, quod nusquam et nunquam penitus
debuit; sive cum electiora sibi eiusdem generis rerum tenet homo, quam
sunt ea quae offert Deo; sive cum eius rei quae oblata est, fit particeps
profanus, aut quilibet quem fas non est fieri. In quo autem horum Deo
displicuerit Cain, facile non potest inveniri. Sed quoniam Ioannes aposto-
lus, cum de his fratribus loqueretur, Non sicut Cain, inquit, qui ex ma-
ligno erat, et occidit fratrem suum: et cuius rei gratia occidit eum? Quia
opera illius maligna fuerunt, fratris autem illius iusta'": datur inteligi
propterea Deum non respexisse in munus eius, quia hoc ipso male divide-
bat, dans Deo aliquid suum, sibi autem se ipsum. Quod omnes faciunt qui
non Dei, sed suam sectantes voluntatem, id est, non recto, sed perverso
corde viventes, offerunt tamen Deo munus, quo putant eum redim, ut
eorum non opituletur sanandis pravis cupiditatibus, sed explends. Et hoc
est proprium terrenae civitatis, Deum vel dos colere, quibus adiuvantibus
regnet in victoriis et pace terrena,.non chntate conslendi, sed dominan-
X l o. 3,12.
1008 LA CIUDAD DE DI OS XIV, 7, 2
cuida de las cosas. humanas, pues hay otros mucho peores,
que no creen ni esto.
Por consiguiente, Can, al caer en la cuenta de que Dios se
haba complacido en el sacrificio de su hermano y no en el
suyo, debi, convirtindose, imitar a su buen hermano y no,
ensoberbecindose, hacerse mulo suyo. Pero se entristeci y
palideci su rostro. Dios reprende sobre todo este pecado, el
entristecerse por la bondad de otro, mxime siendo su hermano.
Y ste fu el objeto de la reprimenda al pregunt arl e: Por qu
ests triste y por qu ha palidecido tu rostro? Dios mir su co-
razn y, al ver en l la envidia a su hermano, le reprendi.
Los hombres, a quienes se oculta el corazn del prjimo, pue-
den dudar y no saber si la tristeza, al conocer que desplaca
a Dios, naci de su malignidad o de la bondad de su hermano,
que agrad a Dios con su sacrificio. Mas Dios, al declarar el
porqu de su no aceptacin diciendo que era culpa suya, no de
su hermano, porque haba sido injusto no dividiendo bien, es
decir, no viviendo rectamente, y se haba hecho indigno de que
su oblacin fuera aceptada, pone de manifiesto que fu mucho
ms injusto Can odiando sin motivo a su justo hermano.
2. Con todo, no le deja sin un consejo saludable, justo y
bueno, y as le dice: Clmate! El se convertir a ti y t le do-
minars. A quin? A su hermano acaso? De ninguna mane-
ra. Entonces, a quin sino al pecado? Primero le di j o: Pe-
caste; y luego aadi : Clmate! El se convertir a ti y t le
dominars. Cierto que puede tambin entenderse que la con-
versin del pecado se revierte sobre el hombre, de forma que
di cupiditate. Iioni quippe ad hoc tituntur mundo, ut fruantur Deo: mal
autem contra, ut fruantur mundo, uti volunt Deo; qui tamen eum vel
esse, vel res liumanas curare iam credunt. Sunt enim multo deteriores, qui
nec hoc quirlem credunt. Cognito i taque C.ain quod super eius germani
sacrifichun, nec super siiiini respexerat Den, utique fratrem bonum. mu-
tatus imitari, non elatus debuit aernulari. Sed contristatus est, et concidit
facies eius. Hoc peccatum mxime arguit Deus, tristitiam de alterius bo-
nitate, et hoc fratris. Hoc quippe arguendo interrogavit dicens, Quare
contristatus es, et quare concidit facies la? Quia enim fratri invidebat.
Deus videbat, et hoc arguebat. Nam hominibus, quibus abseonditum est
cor alterius, esse posset ambiguum, et prorsus incertum, utrum illa trisri-
tia malignitatem suam, in qua se Deo displicuisse didicerat, an fratris do-
luerit bonitatem, quae Deo placuit, cun in sacrificium eius aspexit. Sed
rationem Deus reddens, cur eius oWationem accipere noluerit, ut sibi ipse
potius mrito, quam ei frater immerito displiceret, c.um esset iniustus non
recte dividendo, hoc est non recto vivendo, et indignus cuius approbaretur
oblatio, quam esset iniustior, quod fratrem iustum gratis odisset, ostendit.
2. Non tamen eum dimittens sine mandato sancto, iusto et bono,
Quiesce, inquit; ad te enim convenio eius, et tu dominaberis illius. Num-
quid fratris? Absit. Cuius igitur, nisi peccati? Dixerat enim, Peccasti:
tum deinde addidit, Quiesce; ad te enim conversio eius, et tu dominaberis
illius. Potest quidem ita intelligt ad ipsum hominem conversionem esse
deber peccati, ut nulli al quam sibi sciat tribuere deber quod peceat
XjV, 7, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIKKKA 1009
lome conciencia de que el pecado debe imputrselo a s mismo,
no a otro. En esto radica la salubilidad de la penitencia y del
pedimiento de perdn. De esta forma, la frase: El se convertir
a ti, no ha de sobrentenderse en futuro, sino en imperativo, a
modo de mandato y no de prediccin. Cada cual dominar el
pecado si no le da la primaca sobre s mismo, excusndolo,
sino que lo somete a s, arrepintindose de l. De lo contrario,
si, cuando surge, le da acogida, servir tambin al que domina.
Por pecado aqu se entiende la concupiscencia carnal, de la que
dice el Apstol: La carne apetece contra el espritu. Enume-
raba entre los frutos de la carne la envidia, que aguijaba a
Can y le encenda contra su hermano. Ahora es fcil ya enten-
der esto: El se convertir a ti y t le dominars. En efecto,
cuando la parte carnal, que el Apstol llama pecado en este
pasaj e: No soy yo el que obra aquello, sino el pecado que ha-
bita en m; cuando esta parte, digo, que los mismo? filsofos
dicen que es viciosa y que no debe arrastrar tras s a la mente,
sino que debe ser seoreada por ella y retrada por la razn
de las acciones ilcitas, se mueve a cometer algn desafuero, si
se calma y obedece al Apstol en esto: No abandonis vuestros
miembros al pecado para servir de instrumentos a la iniquidad,
domeada y vencida, se convertir al espritu, a fin de que la
razn impere sobre ella humillada.
A eso se redujo el imperativo de Dios al que arda en haces
de envidia contra su hermano y deseaba quitarle de delante,
debiendo ms bien imitarle. Clmate!le dice. Deten tu
mano crimina!, no reine el pecado en tu cuerpo mortal para
obedecer a sus deseos, ni abandones tus miembros al pecado
Haec est enim salubris poenitentiae medicina, et veniae petitio non incon-
grua, ut ubi ait, Ad te enim conversio eius, non subaudiatur, Erit; sed,
Sit; praecipientis videlicet, non praedicentis modo. Tune enim dominabi-
tur quisque peccato, si id sibi non defendendo praeposuerit, sed poeniten-
do subiecerit: alioquin et illi serviet dominanti, si patrocinium adliibiierit
accidenti. Sed ut peccatum mtelligatr concupiscentia ipsa carnalis, de
qua dicit Apostolus, Caro concupiscit adversas spiritum'
1
; in cuius car-
nis fructibus et invidiam commemorat, qua utique Can stimulabatnr, et
accendebatur in fratris exitium: bene subauditur, Erit, id est, Ad te enim
conversio eius erit, et tu dominaberis illius. Cum enim commota fuerit
pars ipsa carnalis, quam peccatum appellat Apostolus, ubi dicit. Non ego
operar illud, sed quod habitat in me peccatum": quam partem animi
etiam philosophi dicmvt esse vitiosam, non quae mentem debeat trbete,
sed cui mens debeat imperare, eamqup. ab illioitis operibus ratione cohibe-
re: eum ergo commota fuerit ad aliqnid perperam committendum, si quies-
catur et obtemperetur dicenti Apostlo, Nec. exhibneritis membra ve.stra
arma iniquitatis peccato
2
"; ad mentem domita et vieta convertitur, ut
subditae ratio dominetur. Hoc praeeepit Deus huic, qui facibus invidiae
inflammabatur in fratrem, et quem debueraf imitari, cupiebat auferri.
" Gal . 5,17.
211
Rom. 7,17
" I bi d. , fi,M
1010
LA CIUDAD DI! DI OS XV, 7, 2
p ar a que s i r van de i ns t r ument os a l a i ni qui dad. El se conver-
tir a ti, en t ant o que no es s ecundado en sus pr ops i t os , si no
fr enado con cal ma. Y t le dominars, con el fin de que,
no per mi t i ndol e obr ar ext er i or ment e, se acos t umbr e a no re-
bel ar s e i nt er i or ment e, suj et ndose al i mper i o de l a ment e, rec-
t or a y gu a maes t r a.
En el mi s mo l i br o se di j o al go semej ant e t ambi n de l a
muj er , cuando, despus del pecado, r eci bi er on del j ui ci o de
Di os l as sent enci as de condenaci n, el di abl o en l a ser pi ent e,
y l a muj e r y el mar i d o en sus pr opi as per s onas . En habi ndol e
di c ho: Multiplicar tus trabajos y tus gemidos y parirs los
hijos con dolor, aadi en s e gui da: Y te convertirs a tu mari-
do y l te dominar. Co mo se ve, l o mi s mo que se di j o a Ca n
del pecado o de l a concupi scenci a car nal vi ci osa, eso mi s mo se
di j o en este pas aj e a l a muj er pecat r i z. En est o se apr eci a
t ambi n lo pr opi o que es deci r que el var n, p ar a r egi r a
l a muj er , ha de as emej ar s e al ni mo, que gobi er na l a car-
ne [9J . P o r eso di ce el Ap s t o l : Quien ama a su mujer, se
ama a s mismo, pues es cierto que nadie aborreci jams su
propia carne.
Est os mal es deben, pues, ser s anados como nuest r os, no con-
denados como aj enos. Ca n r eci bi el mandami e nt o di vi no de
Di os, como pr evar i cador , y, acr eci ndose en l l a envi di a, mat
pr fi dament e a su he r mano. As er a el fundador de l a ci udad
t er r ena. Cmo st e er a figura de l os j ud os , que di er on muer t e
a Cr i st o, pas t or de l a gr ey h u man a, pr efi gur ado e n Abel , pas t or
Quiesce, inquit: mamis ab scelere contine; non regnet peccatum in tuc
mortali corpore ad obediendum desideriis eius, nec exhibeas membra tua
iniquitatis arma peccato. Ad te enim conversio eius: dum non aduvatu
relaxando, sed quiescendo frenatur. Et tu dominaberis illius: ut cum fo-
rinsecus non permittitur operari, sub potestate ments regentis et benevo-
lentis assuescat etiam intrinsecus non moveri. Dictum est tale aliquid in
eodem divino libro et de muliere, quando post peccatum Deo interrogante
atque iudicante damnationis sententias acceperunt, in serpente diabolus,
et in se ipsis illa et maritus. Cum enim dixisset ei, Multiplicans multipli-
cabo tristitias Mas et gemitum tuum, et in tristitiis parles filios: deinde
addidit, Et ad virum tuum conversio tua, et ipse dominabitur tui
24
. Quod
dictum est ad Cain de peccato, vel de vitiosa carnis concupiscenta, hoc
isto loco de peccatrice femina: ubi intelligendum est virum ad regendam
uxorem, animo carnem regenti similem esse oportere. Propter quod dicit
Apostolus: Qui diligit uxorem suam, se ipsum diligit: nemo enim un-
quam carnem suam odio habuit
2S
. Sananda sunt enim haec, sicut nostra;
non sicut aliena, damnanda. Sed illud Dei praeceptum Cain sicut praeva-
ricator accepit. Invalescente quippe invidentiae vitio, fratrem insidiatus
occidit. Talis erat terrenae conditor civitatis. Quomodo autem significave-
rit etiam Iudaeos, a quibus Christus occisus est pastor ovium hominum,
quem pastor ovium pecorum praefigurabat Abel, quia in allegoria prophe-
24
Gen. 3,i6.
15
Eph. 5,28 et 29.
XV, 8, 1 US DOS CIUDADES EN LA TIERRA 10 11
de un r e bao r eal , ya que t odo est o es una r eal i dad pr oft i ca y
al egr i ca, me ahs t engo de deci r l o p o r ahor a. Con t odo, r ecuer -
do habe r l o t ocado ya en l a obr a Contra Fausto Maniqueo [ 10 ].
C A P I T U L O V I I I
C UL FU LA RAZN DE QUE CA N EN LOS ALBORES DEL G NERO
HUMANO FUNDARA UNA CI UDAD?
1. Al pr esent e, me creo en l a obl i gaci n de defender l a
hi st or i a, con el fin de que no se t enga por i ncr e bl e l a Escr i -
t ur a cuando di ce que un sol o hombr e edific una ci udad, en un
t i empo en que, al par ecer , no hab a en l a t i er r a m s que cuat r o
hombr es , o, p o r mej or deci r , t r es des pus del fr at r i ci di o de
Ca n; a s abe r : el pr i me r hombr e , padr e de t odos ; Ca n y su
hi j o Henoc, de qui en t om nombr e l a ci udad.
Los que as r azonan, r e par an poco en que el aut or de l a
hi st or i a s agr ada no t en a necesi dad de n o mb r ar t odos l os hom-
br es que exi st an en aquel ent onces, si no sl o aquel l os que le
exi g a el pl an de su obr a. La i nt enci n del escr i t or , i ns t r umen-
to en manos del Es p r i t u Sant o, er a l l egar , a t r avs de ci er t as
gener aci ones veni das de un sol o hombr e , hast a Abr ah n, y l ue-
go, a t r avs de In descendenci a de ste, hast a el puebl o de Di os .
Kn est e puebl o, di st i nt o de l odos l os dems , se pr efi gur ar an y
se pr e nunc i ar an l as cosas fut ur as, pr evi s t as e n es p r i t u y r el a-
ci onadas con la ci udad cuyo r ei no ser et er no y con Cr i st o, su
Re y y Fundador . Y har a est o de t al for ma, que de la ot r a so-
ci edad de hombr e s , que l l amamos ci udad t er r ena, no cal l ar a
tica res est, parco nunc dicere, et quaedam hinc adversus Faustum Mani-
chaeum dixisse me recol.
C A P U T VI TI
Ql l AE RATIO FUEMT, 1T CAN TNTKK PRINCIPIA CF.NKRIS HUMANI
CONUKBET CIV1TATKM
1. Nunc autem defendenda milii videtur historia, ne sit Scriptura in-
eredibis, quae dicit aedificatam ab uno homine civitatem eo tempore,
quo non plus quam viri quatuor, vel potitis tres, posteaquam fratrem fra-
ter occidit, fusse videntur in trra; id est, primus homo pater omnium, et
ipse Cain, et eius films Enoch, ex euius nomine ipsa civitas nuncupata est.
Sed hoc qiios movet, parum oonsiderant, non omnes nomines, qui tune
esse potiierunt, scriptorem sacrae huas historiae necease liabuisse nomina-
re: sed eos solos, quos operis suscepti ratio postnlabat. Propositum quippe
scriptoris illius fuit, per quem Spiritus sanctus id agebat, per successiones
certarum generatonum ex uno homine propagatarum pervenire ad Abra-
ham, ac deinde ex eius semine ad populum Dei: in quo distincto a caeteris
gentibus praefgurarentur et praenuntiarentur oninia quae de civitate,
cuius aeternum erit regnum, et de Rege eius eodemque conditore Christo
1012 t,A CIUDAD DE DIOS XV, 8, 2
cuant o le fuer a sufi ci ent e n ar r ar p ar a que l a Ci udad de Di os,
p ar an g o n ad a con su cont r ar i a, se hi ci er a focos de l uz [ 11] .
He mo s de cr eer acaso que, c uando l a di vi na Es cr i t ur a, al
r es ear el nme r o de aos que vi vi er on l os hombr e s y concl ui r
de cada uno de el l os con est as p al ab r as : Y tuvo hijos e hijas y
fueron todos los das, de ste o de aqul , t ant os , y mu, como
no nombr a l os hi j os y l as hi j as, dur ant e t ant os aos como
vi v an en l a pr i me r a poca del mundo, no naci er on muchos
hombr e s , de cuyos cl anes se fundar an di ver sas ci udades ? Mas
fu i ncumbenci a de Di os , baj o cuya i ns pi r aci n se escr i bi
est o [ 12 ] , or de nar y di s cer ni r en un pr i nci pi o est as dos socie-
dades en l as di fer ent es gener aci ones . As , se t r amar on por se-
p ar ad o l as gener aci ones de l os hombr e s , o sea, de l os que vi-
v an segn el hombr e y de l os hi j os de Di os, es deci r , de l os
que vi v an s efn Di os, has t a el di l uvi o, en que se n ar r a ya l a
di s cr i mi naci n y concr eci n de ambas ci udades . La di scr i mi na-
ci n si n duda al guna, por que se refieren p o r s epar ado l as ge-
ner aci ones de l as dos, la de Ca n el fr at r i ci da y l a de Set . Est e
naci t ambi n de Ad n y vi no a oc upar el l ugar de su fal l eci do
hermano. Y Ja concr eci n, por que l os buenos , i ncl i nndos e al
mal , se hab an hecho acr eedor es a l a devast aci n del di l uvi o,
excepci n hecha de un j us t o, l l amado No, y de su esposa y sus
t r es hi j os, con sus r espect i vas nuer as (ocho per s onas que mer e-
ci er on escapar , en el ar ca, a est a cat st r ofe uni ve r s al ) .
2. No es l gi co concl ui r de est e pas aj e : Y conoci Can
a su mujer, la cual concibi y pari a Henoc. Y se puso a edifi-
m Spiritu praevidebantur esse ventura; ita ut nec de altera societate ho-
minum taceretur, quam terrenam dicimus civitatem, quantum ei comme-
morandae satis esset, ut civitas Dei etiam suae adversariae comparatione
clarescat. Cum igitur Scriptura divina, ubi et numerum annorum, quos
illi homines vixerunt, commemorat, ita concludat, ut dicat de illo de quo
Joquebatur, Et genuit filias et filias, et fuerunt omnes dies illius, vel illius,
quos vixit, anni tot, et mortuus est
1
': numquid quia eosdem filios et fi-
lias non nominat, ideo intelligere non debemus per tam multos annos,
quibus tune in saeculi htiius prima aetate vivebant, nasci potuisse pluri-
mos homines, quorum coetibus condi possent etiam plurimae civitates? sed
pertinuit ad Deum, quo ista inspirante conscripta sunt, has duas societates
suis diversis generationibus primitus digerere atque distinguere: ut seor-
sum hominum, hoc est secundum hominem viventium, seorsum autem fi-
liorum Dei, id est hominum secundum Deum viventium, generationes
contexerentur usque ad diluvium, ubi ambarum societatum discretio con-
cretioque narratur: discretio quidem, quod ambarum separatim genera-
tiones commemorantur, unius fratricidae Cain, alterius autem qui voca-
batur Seth; natus quippe fuerat et ipse de Adam, pro illo quem frater
occidit: concretio autem, quia, bonis in deterius declinantibus, tales uni-
versi facti fuerant, ut diluvio delerentur, excepto uno iusto, cui nomen
erat Noe, et eius coniuge, et tribus filiis, totidemque nuribus, qui homines
octo ex illa omnium vastatione mortalium per arcam evadere meruerunt.
2. Quod igitur scriptum est, Et cognovit Cain uxorem suam, et con-
" Gen. 5,4.5 et alibi.
XV, 8, 2 r,AS DOS CIUDADES JiN 1,A TCKRRA 1013
car una ciudad en nombre de su hijo Henoc, que Henoc fu su
primer hijo. No debe pensarse esto tampoco basados en que
se dice que conoci a su mujer, como si fuera esta vez la pri-
mera que cohabitaba maritalmente con ella. De Adn se dijo lo
mismo no slo cuando fu concebido Can, su primognito al
parecer, sino tambin despus. Y as dice la Escri t ura: Adn
conoci a su mujer Eva y concibi y pari un hijo, a quien puso
por nombre Set. De donde se sigue que este lenguaje es corrien-
te en la Escritura y que, si bien es cierto que no se emplea
siempre que se refiere algo relativo a la concepcin humana,
tambin es cierto que no slo se emplea cuando cohabitan por
primera vez los dos esposos. Y no es tampoco argumento con-
tundente para concluir que Henoc fu el primognito decir que
la ciudad llev su nombre, porque no es utopa pensar que el
padre, por cualquier motivo, aun teniendo ms hijos, lo amara
ms que a los dems. Tampoco Jud fu primognito, y, sin
embargo, de l tom su nombre la Judea y los judos.
Mas, concediendo que fuera el primognito el fundador de
aquella ciudad, no por eso debe creerse que le impuso su nom-
bre a la ciudad fundada, cuando naci. En este lance era im-
posible constituir con un solo sujeto una ciudad, que en realidad
no es ms que una multitud de hombres unidos entre s por
algn lazo social [13]. Parece ms acertado decir que, una vez
Jiumcnlnrlji prodigiosamente ln familia de ese hijo, llegando a
formar l solo un pueblo, constituy entonces la ciudad y le
impuso el nombre del primognito. Tan larga era la vida de
aquellos hombres, que, de los mencionados, el que menos vivi
antes del diluvio fu setecientos cincuenta y tres aos [14].
cipiens pepsrit Enoch; et erat aedificans civitatem in nomine filii sui
Enoch: non est quidem consequens, ut istum primum ilium genuisse cre-
datur. eque enim hoc ex eo putandum est, quia dictus est cognovisse
uxorem suam, quasi tune se illi primitus concumbendo miscuisset Nam et
de ipso patre omnium Adam non tune solum hoc dictum est, quando con-
ceptus est Cain, quem primogenitum videtur habuisse: verum etiam poste-
rius eadem Scriptura, Cognovit, inquit, Adam uxorem suum Evam, et
concepit, et peperit filium., et nominavit nomen illius Seth
2I
. Unde intel-
ligitur ita soler illam Scripturam loqui, quamvis non semper cum in ea
legitur factos hominum fuisse conceptus, non tamen solum cum primum
sibi sexus merque miscetur. Nec illud necessario est argumento, ut primo-
genitum patri existimemus Enoch, quod eius nomine civitas illa nuncu-
pata est. Non enim ab re est, ut propter aliquam causam. cum et alios
haberet, diligeret eum pater caeteris amplius. eque enim et ludas primo-
gnitas fuit, a quo Iudaea cognominata est, et Iudaei. Sed etiamsi condi-
tori civitatis illius iste filius primus est natus, non ideo putandum est
tune a patre conditae civitati nomen eius impositum, quando natus est;
quia nec constitu tune ab uno poterat civitas, quae nihil aliud est quam
hominum multitudo aliquo societatis vinculo colligata: sed cum illius ho-
minis familia tanta numerositate cresceret, ut haberet iam populi quanti-
tatem, tune potuit utique fieri, ut et constitueret, et nomen primogeniti
"' Ibid., 4,17.35.
10X4
L A
CIUDAD DE DIOS XIV, 9
Muchos pas ar on de l os noveci ent os, pe r o nadi e l l eg a l os
mi l [ 15] . Segn est o, qui n dudar que, dur ant e l a vi da de
un sol o hombr e , el gner o h u man o pudo mul t i pl i car s e t ant o
que bas t ar a p ar a const i t ui r no una, si no muc has c i udade s ? [ 16] .
Est a conj et ur a no es nada di f ci l hacer l a. Sabemos , por ej em-
pl o, que la descendenci a de Ab r ah n en el puebl o hebr eo, en
poco m s de cuat r oci ent os aos, fu t al , que a l a s al i da de
Egi pt o hay ya sei sci ent os mi l mozos apt os p ar a l as ar mas . Y est o
si n cont ar l os i dumeos , que no per t enec an al pue bl o de I sr ael
y descend an de Es a, descendi ent e de Abr ah n, y ot r as ci uda-
des pr ocedent es del mi s mo Abr ah n, per o no de su muj er Sar a.
C A P I T U L O I X
QU DECI R DE LA LONGEVIDAD DE LOS HOMBRES ANTEDI LUVI ANOS
Y DE S U MAYOR CORPULENCI A?
Po r t ant o, nadi e que ponde r e con cor dur a lo di cho pondr
en duda que Ca n pudo fundar no sl o una ci udad, si no una
ci udad gr ande en un t i empo en que la vi da de l os mor t al es er a
t an l ar ga. Mas qui z no fal t e al gn i ncr dul o que nos pr es ent e
cuest i n s obr e el nme r o de aos que vi vi er on ent onces l os
hombr e s , segn nues t r os cdi ces, y ni egue que se l es debe fe en
est o. A este t enor se ni egan t ambi n a cr eer que l os cuer pos
sui constitutae imponeret civitati. Tam longa quippe vita illorum hominnm
fuit, ut illic memoratorum, quorum et anni taciti non sunt, qui mnimum
vixit ante diluvium, ad septingentos quinqitaginta tres perveniret. Nam
plures nongentos annos etiam transierunt, quamvis nenio ad mille perve-
neri t Quis itaque dubitaverit per unius hominis aetatem tantum multipli-
can potuisse genus humanum, ut esset unde constitneretur non una, sed
plrimae civitates? Quod ex hoc coniici fcil lime potest, quia ex uno
Abrham non multo amplius quadringentis annis numerositas Hebraeae
gentis tanta procreata est, ut in exitu eiusdem populi ex Aegypto sexcenta
millia hominum uisse referantur bellicae inventutis
28
, ut omittamus gen-
tem Idumaeorum non pertinentem ad populum Israel, quam genuit frater
eius Esau, nepos Abrahae, et alias natas ex semine ipsius Abrahae, nen
per Sarram coniugem proereatas.
C A P U T I X '
B LONGA VITA HOMINUM, QUAK f l ' I T ANTE OIMJVrUM. ET DE AMPI JOB*
IIUMANORUM CORPORUM FORMA
Quamohrem nullus pruden? rerum existimator dubitaverit, Cain, non
solum aliquam, verum etiam magnam potuisse condere civitatem, quando
in tam longum tempus proteridebatur vita mortalium: nisi forte infidelium
quisplam ex ipsa numerositate annorum nobis ingerat quaestionem, qua
vixisse tune homines scriptum est in auctoribus nostris; et hoc neget esse
a l
E x 12,37 ,,^
v
' ;.
:
",
XV, 9 LAS DO' CIUDADES 1N LA TIERRA 1015
ent onces er an muc ho mayor e s que ahor a. No obst ant e, el m s
cl ebr e de sus poet as , Vi r gi l i o, a pr ops i t o de una e nor me pi e-
dr a que ser v a de moj n de c ampos , y que un hombr e for zudo
de aquel l os t i empos l a t om s obr e sus hombr os , cor r i con el l a,
l dobl y l a l anz, di c e :
Apenas doce hombres de los ms robustos, como los que la tierra
ahora produce, hubieran podido llevar tal masa sobre sus espaldas.
Con esto da a ent ender que l a t i er r a ent onces sol a pr oduc i r
cuer pos mayor e s . Cunt o mayor e s ser an, p o r t ant o, en l os
t i empos m s ant i guos del mundo, ant es del cel ebr ado y afama-
do di l uvi o! Sobr e el gr andor de l os cuer pos , con fr ecuenci a l os
i ncr dul os se r i nden ant e l os s epul cr os descubi er t os p o r l a i m-
pet uos i dad de l os r os, p o r l a vet ust ez o por ot r os acci dent es, en
l os que apar ecen hues os de muer t os de un gr andor i ncr e bl e.
Yo mi s mo he vi st o en l a pl aya de Ut i ca, y no sl o yo, si no al gu-
nos ot r os conmi go, un di ent e mo l ar de un h o mb r e , t an enor me,
que, cor t ado en t r ozos pequeos , cr eo yo que se podr an hac e r
ci ent o de l os nues t r os . Supongo, si n e mbar go, que aqul ser a
de al gn gi gant e, por que , si bi en es ver dad que ent onces er an
richo mayor e s l os cuer pos t odos que l os nues t r os , l os gi gant es
daban ci ent o y r aya a l os dems [ 17 ] . En pocas pos t er i or es ,
y aun en l as nues t r as , aunque son r ar os , casi nunc a han fal t ado
cuer pos que s obr epas an en muc ho el t amao cor r i ent e. Pl i ni o
Segundo | 18 | , hombr e muy sabi o, as egur a que, a me di da que
avanzan l os si gl os, l a nat ur al eza pr oduce cuer pos m s peque-
os . Cuent a, adems , que Home r o se quej a de este hecho con
fr ecuenci a, no bur l ndos e de l como de ficciones pot i cas, si no
credendum. Ita quippe non credunt etiam magnitudines corporum longe
ampliores tune fuisse quam nunc sunt. Unde et nobilissimus eorum poeta
Virgilius, de ingenti lapide, quem in agrorum limite infixum vir fortis
illorum temporum pugnans et rapuit, et cucurrit, et intorsit, et misit,
Vix illum finquit) lecti bis sex cervice subirent,
Qualia nunc hominum producit corpora tellus
29
:
sgnificans maiora tune corpora producere soler tellurem. Quanto magis
igitur temporibus recentioribus mundi, ante illud nobile diffamatumque
diluvium? Sed de corporum magnitudine plerumque incrdulos nudata
per vetustatem sive per vim fluminum variosque casus sepulcra convincunt,
ubi apparuerunt, vel unde ceciderunt incredibilis magnitudinis ossa nio,
r
"
tuorum. Vidi ipse non solus, sed aliquot mecum in Uticens littore mola'
rem hominis dentem tam ingentem, ut si in nostrorum dentium mdulos
minutatim concideretu*, centum nbis videretur facer potuisse. Sed illum
gigantis alicuius fuisse crediderim. Nam praeter quod erant omnium mu"
to maiora, quam nostra, tune corpora, gigantes longe caeteris anteibant-
Sicut alus deinde nostrisque temporibus rara quidem, sed nunquam ferm
e
defnerunt, quae modum aliorum plurimum excederent. Plinius Secundas,
doctissimus homo, quanto magis magisque praeterit saeculi excurs, i*"
ora corpora naturam ferr testa tur. Quod etiam Homerum commmorS
1
saepe carmine fuisse conquestum, non haec velut potica figmenta de*''
23
Aeneid. I.12 v.899-900.
1016 M CIUDAD DK DI OS XV, 10
t om ndol o como escr i t or de esa especi e de mi l agr os nat ur al es
y como hi s t or i ador fidedigno. Con t odo, l os huesos que se van
des cubr i endo nos ponen ant e l os oj os muchas veces, pues re-
si st en bi en l os el ement os, el t amao de l os cuer pos ant i guos .
Pe r o el nme r o de aos que vi v a un hombr e de aquel l as ca-
l endas no pue de ahor a aver i guar s e por document os de est a n-
dol e [ 19] . Po r lo dems , est o no debe i mpedi r el dar fe a la
hi s t or i a s agr ada, cuyas nar r aci ones ser a t ant o ms i mpr ude nt e
no cr eer l as cuant o ms cer t er ament e vemos cumpl i das sus pr e-
di cci ones. El mi s mo Pl i ni o di ce que hay t odav a una r egi n
donde vi ven hast a dosci ent os aos. Si, pues, al gunos pa ses que
nos son desconoci dos conser van t odav a r est os de esa vi da l ar ga
de la que nosot r os no t enemos exper i enci a, p o r qu no se ha
de cr eer que esa vi da t uvo t ambi n su per odo ur e o? Es aca-
so cr e bl e que exi st e e n al guna par t e l o que no exi st e aqu , y
es i ncr e bl e que exi st i en al gn t i empo lo que ahor a no exi s t e?
C A P I T L O X
DI F ERENCI AS EN EL NMEHO DE AOS ENTRE NUESTROS CDI CES
Y LOS HEBREOS
As , aunque ent r e l os cdi ces nues t r os y l os hebr eos [2 0 ]
hay, al par ecer , al guna di ver s i dad en el nme r o de aos , e ig-
nor o por qu, si n e mbar go, no es t ant a que no est n acor des en
afi r mar !a vi da l ar ga de l os hombr e s de ent onces. En efect o,
segn nues t r os cdi ces, el pr i mer hombr e , Adn, ant es de en-
dens, sed in historicam fidein tanquan miraeiilorum natiiralium scriptor
assumens"*. Venim, nt dixi, antiipioiinn magnitudines corporum inventa
plerumque ossa, qiioniam diuturna sunt, etiam multo posterioribus saecu-
lis prodtmt. Annoriini auteni nuinerositas r.uhisque hominis qui temporibus
illis fnit, nullis mine talibus doeumentis venire in experimentum potest.
Nec tamen ideo fides sacrae buic historiae deroganda est, cuius tanto
impudentius nrrala" non credimus, quanto impleri certius praentmtiata
conspicimus. Dicit tamen etiam dem Plinins, esse adhuc gentem, ubi (lu-
cernos anuos vivitur. Si ergo humanarum vitarum diuturnitates, quas ex-
perti non sumus, bodie habere creduntur incgnita nobis loca, enr non
habuisse credantnr et tmpora? An vero est credibile alieubi esse quod hic
non est, et incredibile est alionando fuisse quod mine non est?
C A P O T X
Dj i D1FFKBENTIA QUA NTER IKHRAK0S ET NOSTROS CDICES vrDBNTTJH
ANNORITM NMKRI DISSONARE
Quocirca etsi nter hebraeos et nostros cdices de ipso numero anno-
rum nonnulla videtur esse distantia, quod ignoro qua ratione sit factum:
non tamen tanta est, ut illos nomines tam longaevos fuisse dissentiant. Natn
" llist. natur. 1.? c.t 6.
X V , 1 0 I,AS DOS CIlrDAIJKS UN I.A TUCURA ,017
ge ndr ar a Set, vi vi dosci ent os t r ei nt a aos, y, segn l os he-
br eos , ci ent o t r ei nt a. Pe r o, segn l os nues t r os , vi vi despus
set eci ent os aos, y, segn l os ot r os, ochoci ent os. Y as convi e-
nen l os dos en l a s uma t ot al . En l as gener aci ones si gui ent es,
el padr e , ant es de e nge ndr ar al hi j o que se ci t a, vi ve, segn l os
cdi ces bebr eos , cien aos me nos que segn l os nues t r os , y des-
pus de e nge ndr ado, esos cien aos fal t an en l os nues t r os . De
est e modo, en uno y ot r o caso est n acor des en l a s uma t ot al .
En l a sext a gener aci n no hay ni una sol a var i ant e en l os
dos cdi ces. En l a spt i ma, en que se cuent a que Henoc no mu-
r i , si no que, por habe r agr adado a Di os, fu t r as l adado, se da
l a mi s ma di s cr epanci a que en l as ci nco pr i me r as , de l os ci en
aos ant es de engendr ado, y en la s uma t ot al la mi s ma conso-
nanci a. Segn l os dos cdi ces, vi vi , ant es de ser t r as l adado,
t r esci ent os sesent a y ci nco aos. La oct ava gener aci n pr es ent a
una di ver si dad menor , per o di st i nt a de l as dems . Mat us al n,
hi j o de Henoc [ 2 1] , ant es de e nge ndr ar al que si gue en la l i st a,
segn los cdi ces hebr eos , vi vi no cien aos menos , si no vei nt e
m s . Est os aos se hal l an aadi dos una vez m s en l os nues t r os
despus de habe r l o e nge ndr ado, y en ambos coi nci de ot r a vez
la s uma t ot al .
Sol ament e en la novena gener aci n, o sea, en l os aos de
Lamec, hi j o de Mat us al n y padr e de No, di s cr epan en la
suma t ot al , per o no mucho. Segn l os cdi ces hebr eos, vi vi
ipse homo primus Adam, antequam gigneret filium qui appellatus est
Seth, ducentos triginta annos vixisse reperitur in codicibus nostris, in
liebraeis autem centum triginta perhibetur
3
'. Sed posteaquam eum ge-
nuit, septingentos vixisse legitur in nostris, octingentos vero in i l l i s".
Atque ita in utrisque universatis summa concordat. Ac deinde per conse-
quentes generationes antequam gignatur qui gigni commemoratur, minus
vixisse apud hebraeos pater eius invenitur centum annos: sed posteaquam
est genitus dem ipse, centum minus quam in liebraeis inveniuntur in
nostris. Atque ita hinc et inde numen universitas consonat. In sexta autem
generatione nusquam utrique cdices discrepant. n sptima vero, ubi ille
qui natus est Enoch, non mortuus, sed quod Deo placuerit translatus esse
narratur, eadem dissonantia est, quae in superioribus quinqu de centum
annis antequam gigneret eum qui ibi commemoratus est filium: atque ita
in summa similis consonantia. Vixit enim annos, antequam transferretur,
secundum utrosque cdices, trecentos sexaginta et quinqu
33
. Octava ge-
neratio habet quidem nonullam diversitatem, sed minorem, ac dissimilem
caeteris. Mathusalem quippe, quem genuit Enoch, antequam gigneret eum
qui in ipso ordine sequitur, secundum hebraeos non centum minus, sed
viginti amplius vixit annos: qui rursus in nostris posteaquam eum genuit,
reperiuntur additi, et in utrisque sibi summa universi numeri oceurri t ".
In sola nona generatione, id est in annis Lamech filii Mathusalem, patris
autem Noe, summa universitatis discrepat, sed non plurimum. Viginti enim
et quatuor annos plus vixisse in hebraeis, quam in nostris codicibus inve-
nitur. Nam antequam gigneret filium, qui vocatus est Noe, sex minus
s l
Ge n. 5,3. " I bi d. , 21- 23.
" I bi d. , 4. I bi d. , 35- 27. ' '
1018 LA CIUDAD DE DI OS XV, 11
vei nt i cuat r o aos m s que segn l os nues t r os . Ant es de engen-
d r ar a No, l os hebr eos le ponen seis aos me nos que l os nues-
t r os, y despus de e nge ndr ado, t r ei nt a m s . Y as , como queda
di cho, r es t ados esos sei s, son vei nt i cuat r o [ 2 2 ] .
C A P I T U L O X I
EDAD DE MATUSAL N Y POCA DEL DI LUVI O
Est a var i ant e ent r e l os cdi ces hebr eos y l os nues t r os h a
dado or i gen a u n a cuest i n mu y debat i da. Y es s t a: que, segn
el cmput o, Mat us al n vi vi cat or ce aos des pus del di l uvi o,
cont r a el sent i r de l a Es cr i t ur a, que di ce que, de t odos l os hom-
br es exi st ent es en aquel ent onces s obr e l a t i er r a, sl o ocho es-
c apar on en el ar ca al azot e del di l uvi o. Y ent r e el l os no se
cuent a Mat us al n.
Segn nues t r os cdi ces, Mat us al n, ant es de e nge ndr ar a La-
mec, vi vi ci ent o sesent a y si et e aos, y Lamec, ant es del na-
ci mi ent o de No, ci ent o ochent a y ocho. Sumados , dan t r esci en-
t os ci ncuent a y ci nco. Si a st os aadi mos sei sci ent os de No ,
ao en que t uvo l ugar el di l uvi o, nos encont r amos con nove-
ci ent os ci ncuent a y ci nco desde que Mat us al n naci has t a el
ao del di l uvi o. Ahor a bi en, segn el cmput o, Mat us al n vi vi
noveci ent os sesent a y nueve, pues ant es de e nge ndr ar a Lame c
vi vi ci ent o sesent a y siete aos , y des pus de e nge ndr ado,
ochoci ent os dos . Y en t ot al , como he di cho, son noveci ent os
habet in hebraeis quam in nostris: postea vero quam eum genuit, triginta
amplius in eisdem quam in nostris
s
". Unde sex illis detractis, restant vi-
ginti et quatuor, ut dictum est.
C A P U T XI
DE ANNIS MATHUSALEM, curas AETAS QUATUORDECIM ANNIS DILUVIUM
VIDETUR EXCEDER
Per hanc autem discrepantiam hebraeorum codicum atque nostrorum,
exoritur illa famosissima quaestio, ubi Mathusalem quatuordecim annos
vixisse post diluvium computatur, eum Scriptura ex mnibus qui in trra
tune fuerant, solos octo homines in arca exitium commemoret evasisse di-
luvii
s6
, in quibus Mathusalem non fuit. Secundum cdices enim nostros
Mathusalem, priusquam gigneret illum quem vocavit Lamech, vixit annos
centum sexaginta septem: deinde ipse Lamech, antequam ex illo natus
esset Noe, vixit annos centum octoginta octo, qui simul fiunt trecent
quinquaginta quinqu. His adduntur sexcenti Noe, quoto eius anno dilu-
vium factum e s t " : qui fiunt nongenti quinquaginta quinqu, ex quo Ma-
thusalem natus est usque ad annum diluvii. Omnes autem anni vitae
3 5
I bi d. , 28- 31.
30
IPetr. 3,JO. f J ,, ,
"' Gen. 7,6. ^r:. t i ( ! J .
X V , 1 1 LAS DOS CIUDADES EN I,A TIKUA 1 0 1 9
sesent a y nueve aos . P o r t ant o, r es t ados noveci ent os ci ncuent a
y ci nco, t r ans c ur r i dos desde el naci mi ent o de Mat us al n has t a
el di l uvi o, quedan cat or ce, que, al par ecer , vi vi despus del
di l uvi o. Po r est e mot i vo, al gunos han pens ado que vi vi , no en
!a t i er r a, donde t oda car ne, cuya nat ur al eza no le per mi t e vi vi r
en l as aguas , fu des t r ui da, si no con su padr e , que hab a si do
t r as l adado al ci el o y que vi vi al l has t a pas ado el di l uvi o.
Y es que no se al l anan a negar l a fe a l os cdi ces que l a
Igl esi a ha r eci bi do como m s aut nt i cos, y cr een que es m s
fcil que ye r r e n l os de l os j ud os que st os. No admi t en que
fuera m s fcil que se i nt r oduj er a en st os e r r or de l os i nt r-
pr et es que en aquel l a l engua l a fal s edad; l engua or i gi nal , de
ia que ha si do t r aduci da, pas ando p o r el gr i ego, l a Es cr i t ur a
a l a nues t r a. No es c r e bl e aade nque l os Set ent a, que in-
t er pr et ar on s i mul t neament e en un sol o sent i do [23], se equi -
vocar an o qui s i er an ment i r en cosas que no l es i nt er es aban.
Y afi r man que l os j ud os , que nos envi di an, por que la Ley y
l os Pr ofet as han pas ado a nos ot r os a t r avs de est a t r aducci n,
var i ar on sus cdi ces [24] par a me nos c abar la aut or i dad de l os
nues t r os .
Cada cual puede pens ar de est a opi ni n o conj et ur a l o que
le pl azca. Con t odo, una cosa es ci er t a: que Mat us al n no vi-
vi despus del di l uvi o, si no que mur i el mi s mo ao si es
ver dad lo que t r aen l os cdi ces hebr eos sobre, est e par t i c ul ar .
Mi par ecer s obr e l os Set ent a lo i nser t ar con m s det al l e,
Mathusalem nongenti sexaginta novem computantur: qia eum vixisset
annos centum sexaginta septem, et genuisset filium, qui est appellatus
Lamech, post eum genitum vixit annos octingentos dos; qui omnes, ut
diximus, nongenti sexaginta novem fiunt
38
. Unde detractis nong'entis
quinquaginta quinqu ab ortu Mathusalem usque ad diluvium, remanent
quatuordecim, quibus vixisse creditur post diluvium. Propter quod eum
nonnulli, etsi non in trra, ubi omnem carnem, quam vivere in aquis na-
tura non sinit, constat fuisse deletam, eum patre suo qui translatus fuerat
aliquantum fuisse, atque ibi doee diluvium praeteriret, vixisse arbitran-
tur; nolentes derogare fidem codicibus, quos in auctoritatem celebrirem
suscepit Ecclesia, et credentes Iudaeorum potius quam istos non babere
quod verum est. Non enim admittunt, quod magis hic esse potuerit error
interpretum, quam in ea lingua esse falsum, unde in nostram per graecam
Scriptura ipsa translata est. Sed inquiunt, non esse credibile Septuaginta
interpretes, qui uno simul tempore unoque sensu interpretati sunt, errare
potuisse, aut ubi nihil eorum intererat, voluisse mentiri; Iudaeos vero,
dum nobis invident, quod Lex et Prophetae ad nos interpretando transie-
rint, mutasse quidam in codicibus suis, ut nostris minueretur auctoritas.
Hanc opinionem vel suspicionem accipiat quisque ut putaverit: certum
est tamen, non vixisse Mathusalem post diluvium, sed eodem anno fuisse
defunctum, si verum est quod de numero annorum in hebraeis codicibus
invenitur. De illis autem Septuaginta interpretibus quid mihi videatur, suo
loco diligentius inserendum est, eum ad ipsa tmpora, quantum necessitas
huius operis postulat, commemoranda, adiuvante Domino, venerimus. Prae-
G^ l - 5,25-27-
1020 tA CIUDAD DE DIOS XV, 12, 1
con la ayuda de Di os y en cuant o l o exi j a est a obr a, en l ugar
ms pr opi o [ 2 5] . Al pr es ent e bas t e deci r que, segn ambos c-
di ces, l os hombr e s de ent onces vi v an t ant o t i empo, que el pr i -
mogni t o de l os dos pr i me r os padr es , ni cos s obr e l a t i er r a,
p u d o e nge ndr ar dur ant e su vi da un nme r o capaz de const i t ui r
una ci udad.
C A P I T U L O X I I
CR TI CA SOBRE OTRA OPI NI N DEL CMPUTO DE AQUELLOS AOS
1. No debemos t ampoco pr es t ar o dos a l os que pi ens an
que ent onces se c omput aban l os aos de ot r a mane r a, es deci r ,
que l os aos er an t an cor t os, que uno nues t r o equi val e a diez
de aqul l os . Po r c ons i gui e nt e aade n, cuando al gui en oyer e
o l eyer e que un hombr e vi vi noveci ent os aos , debe ent ender
novent a, por que diez aos de aqul l os son i gual a uno nues t r o,
y uno nues t r o i gual a diez de aqul l os . As , segn el l os, Ad n
t en a vei nt i t r s aos c uando e nge ndr a Set , y Set, vei nt i si s
meses c uando naci Ens , que, segn l a Es cr i t ur a, son dosci en-
t os ci nco. Segn est a opi ni n, un ao cor r i ent e nues t r o, el l os l o
di vi d an en diez par t es , y a cada par t e daban el nombr e de ao.
Cada par t e de st as const a de un senar i o c uadr ado, por que Di os
concl uy sus obr as en sei s d as y el s pt i mo descans. Sobr e
este punt o ya he habl ado, segn mi s pos i bi l i dades , en el li-
br o XI . Y un s enar i o c uadr ado, es deci r , seis por sei s, es i gual
a t r ei nt a y sei s d as, que, mul t i pl i c ados por di ez, dan t resci en-
senti enim sufficit quaestioni secundum utrosque cdices tam tongas ha-
buisse vitas illius aevi homines, ut posset aetate unus, qui de duobus,
quos solos trra tune halmit parentibus primus est natus, ad oonstituen-
dam etiam civitatem multiplican gems humanum.
C A P U T X I I
DE OPINIONE EORUM, QUI PRIMORUM TEMPORUM HOMINES TAM LONCAEVOS,
QUAM SCRIBITUR, FUISSE NON CREDUNT
1. eque enim ullo modo audiendi sunt, qui putant aliter anuos illis
temporibus computatos, id est tantae brevitatis, ut unus annus noster
decem illos habuisse credatur. Quapropter, inquiunt, cum audierit quisque
vel legerit nongentos annos quemqiiam vixisse, debet intelligere nonaginta:
decem quippe illi anni unus est noster; et decem nostri, centum illi fue-
runt. Ac per hoc, ut putant, viginti trium annorum fuit Adam, quando
genuit Seth; et ipse Seth viginti habebat et sex menses, quando ex illo
natus est Enos, quos appellat Scriptura ducentos et quinqu annos. Quo-
niam, sicut isti suspicantur quorum exponimus opinionem, unum annum
qualem nunc habemus, in decem partes illi dividebant, et easdem partes
annos vocabant. Quarum partium habet una quadratum senarium, eo quod
Deus sex diebus perfecerit opera sua, ut in sptimo requiesceret. De qua
re in libro undcimo
39
, sicut potui, disputavi. Sexies autem seni, qui
a
es.
XV, 1 2 , 1 LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA 1 0 2 1
tos sesent a, esto es, doce mes es l unar es . Los ci nco d as r est ant es,
que compl et an el ao sol ar , y l as seis hor as que, mul t i pl i c adas
por cuat r o, dan un d a, que or i gi na el ao bi si est o, er an aadi -
dos de c uando en c uando por l os ant i guos par a r edondear el
nme r o de aos . A esos d as, l os r omanos l os l l amaban i nt er-
cal ar es .
P o r t ant o, Ens , hi j o de Set , t en a di eci nueve aos c uando
engendr a Cai nn, aos que cor r es ponden a l os ci ent o novent a
de la Es cr i t ur a. El mi s mo pr ocedi mi ent o se si gue en t odas l as
gener aci ones en que se dan l os aos de l os hombr e s ant es del
di l uvi o. En nues t r os cdi ces no se hal l a casi ni nguno que en-
ge ndr ar a a l os ci en aos o a l os ci ent o vei nt e, ms o menos ,
si no que l os m s j venes que e nge ndr ar on cont aban ya cien-
t o sesent a y l o que no se di ce. Por que di c e n e l l os nadi e
pue de e nge ndr ar a l os di ez aos , y a est e nme r o cor r espon-
d a el ci en de el l os. Pe r o a l os di eci si s aos est ya en
mar c ha l a pube r t ad y est mad u r a y apt a par a l a gener aci n,
y a esta edad equi val an l os ci ent o sesent a aos de ent onces.
Y, en apoyo de l a no i ncr edi bi l i dad de su opi ni n, aade n que
muchos hi s t or i ador es cuent an que el ao de l os egi pci os cons-
t aba de cuat r o me s e s ; el de l os ac man o s [ 2 6] , de sei s, y el de
l os l avi ni os, de t r ece. Pl i ni o Segundo at est i gua que vi o en cier-
t os escri t os que uno hab a vi vi do ci ent o ci ncuent a y dos a o s ;
ol r o, diez m s ; ot r os, t r es ci ent os ; ot r os, qui ni ent os , sei sci ent os,
y liasla ochoci ent os al gunos , y pens que t odo est o se deb a a
numerus quadratum senarium facit, triginta sex dies fiunt: qui multipli-
cad decies, ad trecentos sexaginta perveniunt, id est duodecim menses
lunares. Propter quinqu dies enim reliquos, quibus solaris annus impletur,
et diei quadrantem, propter quem quater ductum eo anno, quo bissextum
vocant, unus dies adiicitur, addebantur a veteribus postea dies, ut oceurre-
ret numerus annorum, quos dies Romani intercalares vocabant. Proinde
etiam Enos, quem genuit Seth, decem et novem agebat annos, quando ex
illo natus est filius eius Cainan, quos annos dicit Scriptura centum no-
naginta
40
. Et deinceps per omnes generationes, in quibus hominum anni
commemorantur ante diluvium, nullus fere in nostris codicibus invenitur,
qui cum esset centum annorum vel infra, vel etiam centum viginti, aut
non multo amplius, gentierit filium; sed qui mnima aetate genuerunt,
centum sexaginta, et quod excurrit, fuisse referuntur: quia nemo, inquiunt,
decem annorum homo potest gignere filios, qui numerus centum appella-
bantur anni ab illis hominibus; sed in annis sexdecim est matura pubertas,
et proli iam idnea procreandae, quos centum et sexaginta annos illa
tmpora nuncupabant. Ut autem aliter annum tune fuisse computatum
non sit incredibile, adiiciunt quod apud plerosque scriptores historiae re-
peritur, Aegyptios habuisse annum quatuor mensium, Acarnanas sex men-
sium, Lavinios tredecim mensium. Plinius Secundus cum commemorasset,
relatum fuisse in litteras, quemdam vixisse centum quinquaginta dos
annos, alium decem amplius, alios ducentorum annorum habuisse vitam,
alios trecentorum, quosdam ad quingentos, alios ad sexcentos, nonnuUos
ad octingentos etiam pervenisse, hace omnia propter inscientiam temporum
4l)
G?n. 5,9 scc. LSX
0 2 2 LA CIUDAD DE DIOS XV, 12, 2
la i gnor anci a de l os t i empos . Par a unos di ce l el ao l o
de t e r mi naba el ver ano, y i para ot r os, el i nvi er no. P ar a ot r os, en
cambi o, l as c uat r o est aci ones. As l os ar cadi os , cuyos aos
cons t aban de t r es meses. Aade , adems , que l os egi pci os,
cuyos aos r educi dos t en an cuat r o meses, como hemos hecho
not ar , r egul aban a veces el ao por el cur s o de l a l una. Y as
agr e gae nt r e el l os se cuent a que al guno vi vi has t a mi l
aos .
2. Al gunos , fundados en est as r azones apar ent ement e pr o-
babl es , si n ne gar fe a l a hi s t or i a s agr ada, si no deseosos de
afi anzar l a, con el fin de que no r esul t e i ncr e bl e su nar r ac i n
s obr e edades t an avanzadas , pi ens an que no es i mpr ude nc i a
deci r que ent onces daban el nombr e de ao a un espaci o t an
r educi do de t i empo, que di ez de aqul l os equi val en a uno nues-
t r o, y di ez nues t r os , a ci en de aqul l os . Hay t est i moni os i r r e-
fut abl es par a p r o b ar l a fal sedad de est a opi ni n; per o, ant es
de ens ayar l a pr ueba, voy a e xpone r ot r a conj et ur a t al vez ms
acept abl e. Podr amos r efut ar est a afi r maci n y demos t r ar l o
cont r ar i o, bas ndonos en l os cdi ces hebr eos . En st os se l ee
que Ad n t en a, no dosci ent os t r ei nt a aos , si no ci ent o t r ei n-
t a, cuando engendr el t er cer o de sus hi j os. Ahor a bi en, si es-
t os aos equi val en a t r ece nues t r os , es i ndudabl e que el pr i me r o
o t uvo que e nge ndr ar c uando t en a once aos o no muc hos
ms . Y qui n puede e nge ndr ar a est a edad, segn l a l ey co-
r r i ent e y or di nar i a de l a nat ur al e z a?
Con t odo, dej emos a un l ado st e, que qui z, c uando fu
cr eado, er a ya apt o p ar a l a gener aci n, por que no es cr e bl e
que haya si do cr eado t an pequeo como nues t r os i nfant es. Su
accidisse arbitratus est. Al quippe, inquit, aestate unum determinabant
annum, et alterum hieme; al quadripertitis temporibus, sicut Arcades,
inquit, quorum anni trimestres fuere. Adiecit etiam, aliquando Aegyptios,
quorum parvos annos quaternorum mensium fuisse supra diximus, lunae
fine limitasse annum. Itaque apud eos, inquit, et singula millia annorum
vixsse produntur.
2. His velut probabilibus argumentis quidam non destruentes fidem
sacrae huius historiae, sed astruere nitentes, ne sit incredibile quod tam
multos annos vixisse referuntur antiqui, persuaserunt sibi, nec se suadere
imprudenter existimant, tam exiguum spatium temporis tune annum vo-
catum, ut illi decem sint unus noster, et decem nostri centum illorum.
Hoe autem falsissimum esse documento evidentissimo ostenditur. Quod an-
tequam faciam, non mihi tacendum videtur, quae credibilior possit esse
suspicio. Poteramus certe hanc asseverationem ex hebraeis codicibus re-
darguere atque convineere, ubi Adam non ducentorum triginta, sed centum
triginta annorum fuisse reperitur, quando tertium genuit fi l i um": qui
anni si tredecim nostri sunt, procul dubio primum genuit, quando unde-
cim vel non multo amplius annorum fuit. Quis potest hac aetate generare
usitata ista nobisque notissima lege naturae? Sed hunc omittamus, qui
fortasse etiam quando creatus est, potuit. Non enim eum tam parvum,
quam infantes nostri sunt, factum fuisse, credibile est. Sed filius eius non
41
Gen. s,3.
XV, 13 , 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERKA 10 2 3
hi j o t en a, c uando e nge ndr a Ens , no dosci ent os ci nco aos ,
como nos ot r os l eemos, si no ci ent o ci nco. Po r t ant os egn est a
opi ni n, an no t en a once aos . Y qu di r de su hi j o
Cai nn, que, segn nues t r os cdi ces, t en a ci ent o sesent a aos ,
y, segn l os hebr eos , sl o set ent a, c uando engendr a Mal al e-
h e l ? Si es que ent onces set ent a equi val an a si et e nues t r os ,
p r e g u n t o : Qui n engendr a a l os siete aos ? [ 2 7 ] .
C A P T U L O X I
AUTORI DAD DE L OS CDI CES HEBKEOS Y DE LOS SETENTA EN E L
CMPUTO DE LOS ANOS
1. Pe r o, al deci r yo est o, en segui da se me r e pl i c ar que
es una ment i r a de l os j ud os c omo ya he di cho ar r i ba- y que
l os Se t e nt ahombr e s de t an l oabl e n o mb r ad an o han podi do
ment i r . Si yo pr e gunt ar a a qu : ' Qu es m s c r e bl e : que l os
j ud os, di s emi nados p o r t odo el mundo, hayan c ons pi r ado de
comn acuer do p ar a es cr i bi r est a pat r aa y que se hayan pr i -
vado de l a ve r dad p o r envi di ar l a aut or i dad de l os ot r os ; o
que l os Set ent a, j ud os t ambi n, por que lo er an, r euni dos en un
mi s mo l ugar por Pl ol ome o, r ey de Egi pt o, par a l l evar a c abo
esl a obr a, hayan envi di ado l a mi s ma ver dad a l os gent i l es y
concer t ado de cons uno esa i mpos t ur a? Qui n no ve qu es
m s fcil y m s di gno de fe? L br enos Di os de pe ns ar que
un hombr e cuer do se i magi ne que l os j ud os , p o r per ver s os
y mal os que se l os s uponga, hayan Dodi do col ar est a fal sedad
ducentorum quinqu, sicut nos legimus, sed centum quinqu fuit, quando
genuit Enos
42
: ac per hoc, secundum istos, nondum habebat undecim
annos aetatis. Quid dicam de Cainan eius filio, qui cum apud nos centum
septuaginta reperiatur, apud Hebraeos septuaginta legitur fuisse, quando
genuit Malalehel?
43
Quis generat homo septennis, si tune anni septuaginta
nuncupabantur qui septem fuerunt?
C A P U T X I I I
AN IN DINUMERATIONE ANNORUM, HEERAEORUM MACIS QUAM SEPTUAGINTA
INTERPRETUM SIT SEQUENDA AUCTORITAS
1. Sed cum hoc dixero, continuo referetur illud Iudaeorum esse men-
dacium; de quo superius satis actum est: nam Septuaginta interpretes
laudabiliter celebratos viros non potuisse mentiri. Ubi si quaeram, quid sit
credibilus, Iudaeorum gentem, tam longe lateque diffusam, in hoc con-
scribendum mendacium uno consilio conspirare potuisse, et dum alus in-
vident auctortatem, sibi abstulisse vertatem; an septuaginta homines, qui
etiam ipsi Iudaei erant, in uno loco psitos, quoniam rex Aegypti Ptole-
niaeus eos ad hoc opus asciverat, ipsam veritatem gentibus alienigenis
42
Ibid., 6.
4a
Tbid., 12.
1024 LA CIUDAD DK DIOS XV, 13, 2
en tantos cdices y tan diseminados por doquier, o que los Se-
tenta, hombres de tan merecida reputacin, se hayan conchava-
do para arrebatar la verdad a los gentiles. Cualquiera dira,
pues, que es ms creble que, cuando comenzaron a copiarse de
la biblioteca de Ptolomeo, entonces se introdujo una errata en
un cdice, en el primero copiado, por ejemplo, transmitindose
as ms y ms, sin excluir la posibilidad de un error del copista
tambin en este segundo. Suponer esto en la cuestin sobre los
aos de Matusaln no es un absurdo, lo mismo que el otro caso,
donde se excedan en veintinueve aos y no concordaban en la
suma. Sin embargo, en los dems casos en que se contina esta
aparente mentira de sobrar antes de engendrado el hijo, puesto
en lista en uno cien aos y faltar en el otro, y despus de en-
gendrado sobrar en el que faltaban y faltar en el que sobraban,
coincidiendo as en la suma total, repitindose esto en la pri-
mera, en la segunda, en la tercera, en la cuarta, en la quinta
y en la sptima generacin, parece que el error conserva cierta
constancia, si cabe habl ar as, y no huele a casualidad, sino a
artificio.
2. Por consiguiente, la numeracin, que se ha de una ma-
nera en los cdices griegos y latinos y de otra en los hebreos,
cuando no se da esta continuidad a travs de tantas generacio-
nes sobre los cien aos aadidos primero y restados despus,
no debe atribuirse ni a la maldad de los judos ni a la diligen-
cia o cordura de los Setenta, sino a error del primer copista
que recibi el cdice de la biblioteca de Ptolomeo para copiar-
lo. Aun hoy vemos que, cuando los nmeros no llevan al-
guna intencionalidad especial, fcilmente inteligible, o el sa-
invidisse, et communicato istud fecisse consilio: quis non videat quid pro-
clivius faciliusque credatur? Sed absit ut prudens quispiam, vel ludaeos
cuiuslibet perversitatis atque malitiae tantum potuisse credat in codicibus
tara multis et tam longe lateque dispersis; vel Septuaghita illos memora-
biles viros hoc de invidenda gentibus veritate unum communicasse consi-
lium. Credibilius ergo quis dixerit, cum primum de bibliotheca Ptolemaei
describ ista coeperunt, tune aliquid tale fieri potuisse in cdice uno,
scilicet primitas inde descripto, unde iam latius emanaret, ubi potuit qui-
dem accidere etiam scriptoris error. Sed hoc in illa quaestione de vita
Mathusalem non absurdum est suspicari; et in illo alio, ubi superantibus
viginti et quatuor annis summa non convenit. In his autem in quibus
continuatur ipsius mendositatis similitudo, ita ut ante genitum filium,
qui ordini inseritur, alibi supersint centum anni, alibi desint; post geni-
tum autem ubi deerant, supersint; ubi supererant, desint, ut summa con-
veniat; et hoc in prima, secunda, tertia, quarta, quinta, sptima genera-
tione invnitur: videtur habere quamdam, si dici potest, error ipse constan-
tiam; nec casum redolet, sed industriam.
2. Itaque illa diversitas numerorum aliter se habentium in codicibus
graecis et latins, aliter in hebraeis, ubi non est ista de centum annis
prius additis et postea detractis per tot generationes continuata parilitas,
nec malitiae Iudaeorum, nec diligentiae vel prudentiae Septuaginta inter-
pretum, sed scriptoris tribuatur errori, qui de bibliotheca stipradicti regis
XV, 13, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1025
berlo reporta alguna utilidad, se copian con descuido y se
corrigen con ms descuido todava [28]. Un ej empl o: quien
se creer obligado a aprender los miles de hombres que tuvo
cada tribu de Israel en particular, no importndole nada?
Y, adems, cuntos hay que comprendan la profundidad y la
utilidad de esto ?
En realidad, la intencin del autor, cuando a travs de la
serie de las generaciones catalogadas pone en un cdice cien
aos que faltan en el otro, faltando luego de engendrado en el
que se hallaban y hallndose en el que faltaban, coincidiendo
as la suma total, era intimarnos que los antiguos vivieron mu-
chos aos, porque sus aos eran muy breves. Y pretende acla-
rar esto basado en la madurez de la pubertad, apta ya para la
generacin, pensando por eso que aquellos aos insinan a los
incrdulos diez nuestros. Y para que no rehusen creer esto que
los hombres vivieron tan largo tiempo, aade cien aos cuando
no encuentra edad apta para la generacin, y los quita despus
de engendrados los hijos, para que concuerde la suma total.
Tan a la letra fu su intencin poner de relieve la edad apta
para la generacin, que con el nmero de aos no defrauda la
vida de cada cual. Y el que en la sexta generacin no siguiera
este procedimiento es una razn fuerte para decir que lo sigui
cuando la realidad a que aludimos lo exiga, justamente por-
que no lo sigui cuando no lo exiga.
De hecho vemos que, en la misma generacin, los cdices
hebreos dicen que Jared vivi, antes de engendrar a Henoc,
ciento sesenta y dos aos, que, segn el cmputo de los aos
breves, son diecisis y aleo menos de dos meses, edad ya apta
codicem describendum primus accepit. Nam etiam nunc, ubi numeri non
faciunt intentum ad aliquid quod facile possit intelligi, vel quod appareat
utiliter disci, et negligenter describuntur, et negligentius emendantur.
Quis enim existimet sibi esse discendum, quot millia hominum tribus Is-
rael singillatim habere potuerunt? quoniam prodesse aliquid non putatur:
et quotus quisque hominum est, cui profunditas utilitatis huius appareat?
Hic vero ubi per tot contextas generationes centum anni alibi adsunt,
alibi desunt; et post natum, qui commemorandus fuerat, filium, desunt
ubi adfuerunt, adsunt ubi defuerunt, ut summa concordet: nimirum cum
vellet persuadere, qui hoc fecit, ideo numerosissimos annos vixsse anti-
quos, quod eos brevissimos nuncupabant; et hoc de maturitate pubertatis,
qua idnea filii gignerentur, conaretur ostendere; atque ideo in illis
centum annis decem nostros insinuandos putaret incredulis, ne homines
tam diu vixisse recipere in fidem nollent; addidit centum, ubi gignendis
filiis habilem non invenit aetatem; eosdemque, post genitos filios, ut con-
grueret summa, detraxit. Sic quippe voluit credibiles facer idonearum
gencrandae proli convenientias aetatum, ut tamen numero non fraudaret
universas aetates viventium singulorum. Quod autem in sexta generatione
id non fecit, hoc psum est quod magis movet, illum ideo fecisse, cum res
quam dicimus postulavit, quia non fecit ubi non postulavit. Invenit nam-
que in eadem generatione apud hebraeos vixisse Iareth, antequam ge-
nuisset Enoch, centum sexaginta dos annos " , qui secundum illam ratio-
" Gen. 5,18.
1026 LA CIUDAD DI! DIOS XV, 13, 3
par a l a gener aci n. Po r eso no t uvo necesi dad de aadi r ci en
aos br eves par a l l egar a vei nt i si s, ni de s ubs t r aer l os despus
de naci do Henoc, por que no l os hab a aadi do ant es. Y st a
ser a l a r azn de que en est e pasaj e est n acor des l os dos
cdi ces.
3. Pe r o ahor a sur ge una nueva di fi cul t ad: P o r qu en l a
oct ava gener aci n, ant es de nacer Lame c de Mat us al n, se l ee
en l os cdi ces hebr eos que ste vi vi ci ent o ochent a y dos aos,
y en l os nues t r os vei nt e menos , ac os t umbr ando a aadi r aqu
ci en, y despus de e nge ndr ado Lamec se r ei nt egr an a la s uma,
no di s cr epando l os cdi ces en el t ot al ? Si , pues, p o r ser ya
mad u r a la pube r t ad en l os ci ent o set ent a aos, quer a dar a
ent ender di eci si et e, como no deb a aadi r nada, t ampoc o deb a
s ubs t r aer l o. Y se compr ende, por que hab a l l e s ado ya a una
edad apt a p ar a l a gener aci n, mot i vo por el cual aad a ci en
aos en l os que no l a hal l aba. Si no pr oc ur ar a r ei nt egr ar l os
p ar a concor dar l a s uma, pues l os hab a qui t ado ant es, podr a-
mos pensar , y con ci er t o der echo, que est os vei nt e aos fuer an
debi dos a un e r r or event ual . O es que, pens ando mal , hemos
de cr eer que est o se hi zo con mal i ci a, par a ocul t ar el artificio
consi st ent e en aadi r pr i me r o cien aos y s ubs t r aer l os l uego,
haci endo aun sin necesi dad al go semej ant e, no en l os cien aos,
si no en un nme r o cual qui er a, qui t ado ant es y aadi do des-
pu s ? Tmes e esto como qui er a, crase o no, sea o no sea as ,
a m no me cabe la me nor duda que esto se hi zo r ect ament e y
con el fin de que, cuando haya var i ant es en l os cdi ces, puest o
nem brevium annorum fiunt anni sexdecim, et aliquid minus quam men-
ses do; quae iam aetas apta est ad gignendum: et ideo addere centum
annos breves, ut nostri viginti sex fierint, necesse non fuit; nec post na-
tum Enoch eos detrahere, quos non addiderat ante natum. Sic factum est
ut hic nulla esset inter cdices utrosque varietas.
3. Sed rursus movet, cur in octava generatione, antequam de Mathu-
salem nasceretur Lamech, cum apud hebraeos legantur centum octoginta
do anni, viginti minus inveniuntur in codicibus nostris, ubi potius addi
centum solent; et post genitum Lamech complendam restituuntur ad sum-
mam, quae in codicibus utrisque non discrepat. Si enim centum septua-
ginta annos propter pubertatis maturitatem, decem et septem volebat in-
telligi, sicut nihil addere, ita nihil detrahere iam debebat: quia invenerat
aetatem idoneam generationi filiorum, propter quam in alus centum illos
annos, ubi eam non inveniebat, addebat. Hoc autem de viginti annis m-
rito putaremus casu mendositatis accidere potuisse, nisi eos sicut prius
detraxerat, restituere postea curaret, ut summae conveniret integritas. An
forte astutius factum existimandum est, ut illa, qua centum anni prius
solent adiici et postea detrahi, occultaretur industria, cum et illic ubi ne-
cesse non fuerat, non quidem de centum annis, verumtamen de quantu-
locumque numero prius detracto, post reddito, tale aliquid fieret? Sed
quomodolibet istud accipiatur, sive credatur ita esse factum, sive non
credatur; sive postremo ita, sive non ita sit: recte fieri nullo modo dubi-
taverim, ut cum diversum aliquid in utrisque codicibus invenitur, quan-
XV, 14, 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1027
que hi s t r i cament e ambos no pueden ser ver dader os , se d
m s fe a l a l engua or i gi nal , de la que ar r anc an l as t r aduc-
ci ones [ 2 9] .
Adems , t r es cdi ces gr i egos, uno l at i no y ot r o si r i o, est n
acor des ent r e s, y en el l os se lee que Mat us al n mur i seis
aos ant es del di l uvi o [ 3 0 ] .
C A P T U L O X I V
LOS AOS HAN SIDO SIEMPRE IGUALES
1. Pas emos ahor a a e ns ayar el modo de evi denci ar que
aquel l os aos no er an t an br eves que diez de el l os compl e-
t en uno nuest r o, si no que los aos de l a l ar ga vi da de aquel l os
hombr e s er an t an l ar gos como l os act ual es (r egul ados t ambi n
por el cur so del s o l ) . En pr i me r l ugar est escr i t o que el ao
sei sci ent os de l a vi da de No t uvo l ugar el di l uvi o. P o r qu,
si aquel ao t an r educi do, diez de l os cual es hacen uno nues t r o,
t en a t r ei nt a y seis d as, se lee en este l ugar : Y el agua del dilu-
vio vino sobre la tierra en el ao seiscientos de la vida de No,
el mes segundo, el da veintisiete del mes? Si ese ao t an br eve
t om nombr e de la ant i gua usanza, o no t i ene meses, o su mes
es de t res d as, par a t ener doce meses. Cmo o por qu se di j o
el ao seiscientos del mes segundo, el da veintisiete del mes,
si no por que los meses ent onces er an t al es cual es son ah o r a?
dcquidem ad fidem rerum gestarum utrumque esse non potest verum, ei
linguae potius credatur, unde est in aliam per interpretes facta translatio.
Nam in qubusdam etiam codicibus graecis tribus, et uno latino, et uno
etiam syro inter se consentientibus, inventus est Mathusalem sex annis
ante diluvium fuisse defunctus.
C A P U T XI V
DE PARILITATE ANNORUM, QUI IISDEM QUIBUS NUNC SPATIIS ET IN PRIORIBUS
SAECULIS CUCURRERUNT
1. Nunc iam videamus quonam modo evidenter possit o.stendi, non
tam breves, ut illi decem unus esset noster, sed tantae prolixitatis annos
quantae nunc habemus (quos utique circuitus conficit solis) , in illorum
hominum vita prolixissima computatos. Sexcentsimo nempe anno vitae
Noe scriptum est factum esse diluvium. Cur ergo ibi legitur, Et agua
diluvii facta est super terram sexcentsimo anno in vita Noe, secundi
mensis, sptima et vicsima mensis
15
; si annus ille minimus, quales decem
faciunt unum nostrum, triginta sex dies habebat? Tantillus quippe annus,
si antiquo more hoc nomen accepit, aut non habet menses, aut mensis
eius est triduum, ut habeat duodecim menses. Quomodo igitur hic dictum
est, Sexcentsimo anno, secundi mensis, sptima et vicsima die mensis;
nisi quia tales quales nunc sunt, etiam time erant menses? Nam quo
" Gen. 7,ro.ict sec.LXX.
1028 h\ CIUDAD ni; DIOS XV, 14, 1
De otra suerte, a qu viene el decir que el diluvio comenz
el da veintisiete del mes segundo? De igual modo, al fin del
diluvio se lee: Y el arca el mes sptimo, el da veintisiete del
mes, enquill sobre los montes de Ararat. Y el agua iba des-
cendiendo hasta el mes undcimo, y en el mes undcimo, el
primer da del mes, aparecieron las cumbres de los montes.
Luego, si los meses eran iguales que los nuestros, tambin lo
eran, sin duda, los aos, puesto que meses de tres das no pue-
den tener veintisiete das. Y si se llamaba da a la trigsima
parte de tres das, disminuyendo as todo proporcionalmente,
sigese que aquel enorme diluvio que, segn la Escritura, dur
cuarenta das y cuarenta noches, se redujo a cuatro das no
completos de los nuestros. Quin aguantar tal absurdo y
disparate?
En consecuencia, deschese este error, que de tal forma
pretende construir sobre una conjetura falsa el edificio de la
fe en nuestras Escrituras, que lo destruye. El da era evidente-
mente entonces igual que ahora, constaba de veinticuatro ho-
ras, y el mes lo mismo que el actual, y se contaba por el prin-
cipio y el fin de la l una; y el ao era tambin igual, y se
compona de doce meses lunares, a los que haba que aadir
cinco das y seis horas para ajustarse al curso solar. Segn
esto, es cierto tambin que el diluvio comenz el mes segundo
del ao seiscientos de la vida de No, el da veintisiete de ese
mismo mes. Adems, el diluvio se prolong durante cuarenta
das con inmensas lluvias, y estos das no tenan dos horas o
poco ms, sino veinticuatro.
pacto aliter vicsimo et sptimo die secundi mensis diceretur coeptum esse
diluvium? Deinde postea in fine diluvii ita legitur: Et sedit arca in mense
sptimo, sptima et vicsima die mensis, super montes Ararat. Agua autem
minuebatur usque ad undecimum mensem: in undcimo autem mense,
prima die mensis paruerunt capita montium "'. Si igitur tales menses erant,
tales profecto et anni erant, quales nunc habemus. Menses quippe illi
triduani, viginti et septem dies habere non poterant. Aut si pars tricsima
tridui tune appellabatur dies, ut omnia proportione minuantur; ergo nec
toto quatriduo nostro factum est illud tam grande diluvium, quod memo-
ratur factum quadraginta diebus et noctibus. Quis hanc absurditatem et
vanitatem ferat? Proinde removeatur hic error, qui coniectura falsa ita
vult astruere Scripturarum nostrarum fidem, ut alibi destruat. Prorsus
tantus etiam tune dies fuit, quantus et nunc est, quem viginti et quatuor
horae diurno curriculo nocturnoque determinant: tantus mensis, quantus
et nunc est, quem luna coepta et finita concludit: tantus annus, quantus
et nunc est, quem duodecim menses lunares, additis propter cursum so-
larem quinqu diebus et quadrante, consummant: quanti anni sexcente-
simi vitae Noe secundus erat mensis eiusque mensis vicesimus et septimus
dies, quando coepit esse diluvium; in quo dies quadraginta continuatae
ingentes pluviae memorantu ", qui dies non binas ac paulo amplius horas
habebant, sed vicenas et quaternas die noctuque transactas. Ac per hoc
" I bi d. , 8,4.5
" Ge n. 7,12.
XV, 14, 2 US DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1029
Como conclusin, diremos que los antiguos vivieron ms
de novecientos aos y que los aos eran todos iguales, tanto
los ciento setenta y cinco que vivi Abrahn, como los ciento
cincuenta que vivi Jacob, como los ciento veinte que vivi
Moiss, como los setenta u ochenta o no muchos ms que viven
los hombres, de quienes est escrito: Y lo que pasa de eso, tra-
bajo v dolor.
2. Sin embargo, la diferencia numrica que se registra
entre los cdices hebreos y los nuestros est acorde en afirmar
la longevidad de los antiguos. Y cuando haya una diversidad
incompatible con la verdad en ambos, debe creerse, como ms
fiel, la lengua original, de la que procede nuestra versin. Mas
no carece de misterio que, pudiendo cualquiera de cualquier
nacionalidad poner sus manos en los Setenta en los casos en
que varan de los otros, no se haya atrevido nadie a corregirlos,
fundado en los cdices hebreos. Esto prueba que la variante
no se tiene por mentira, y yo mismo pienso que no debe tenerse
por tal. Donde no haya error del copista y el sentido est a
tono con la verdad, debe creerse que quisieron decir algo nue-
vo movidos por el Espritu divino y anunciar la verdad, no a
modo de intrpretes, sino con libertad de profetas.
Por eso, cuando los apstoles aducen testimonios de las Es-
crituras, usan no slo los textos hebreos, sino tambin los Se-
tenta I 31 | . Sobre esto he prometido hablar ms detenidamente,
con la ayuda de Dios, en lugar ms oportuno, y ahora voy a
concluir lo que hace al caso. Y digo que nadie debe poner en
duda que el primognito del primer hombre pudo constituir
tam magnos annos vixerunt illi antiqui usque amplius quam nongentos,
quantos postea vixit Abraham centum septuaginta quinqu " , et post eum
filius eus Isaac centum octoginta", et filius eius Iacob prope centum
quinquaginta
fi
, et quantos interposita aliquanta aetate Moyses centum
vi gi nt i ", et quantos etiam nunc vivunt nomines septuaginta vel octoginta,
vel non multo amplius, de quibus dictum est: Et amplius eis labor et
dolor
52
.
2. Illa vero numerorum varietas, quae nter cdices hebraeos invenitur
et nostros, eque de hac antiquorum longaevitate dissentit, et si quid habet
ita diversum, ut verum esse utrumque non possit, rerum gestarum fides
ab ea lingua repetenda est, ex qua interpretatum est quod habemus. Quae
facultas cun volentibus ubique gentium praesto sit; non tamen vacat,
quod Septuaginta interpretes, in plurimis quae diversa dicere videntur,
ex hebraeis codicibus emendare ausus est nemo. Non enim est illa diver-
stas putata mendositas; nec ego ullo modo putandam existimo. Sed ubi
non est scriptoris error, aliquid eos divino Spiritu, ubi sensus esset consen-
taneus veritati, et praedicans veritatem, non interpretantium more, sed
prophetantium librtate aliter dicere voluisse credendum est. Unde mrito,
non solum hebraeis, verum etiam ipsis, cum adhibet testimonia de Scrip-
turis, uti apostlica invenitur auctoritas. Sed hinc me oportuniore loco, si
Deus adiuverit, promisi diligentius locuturum: nunc quod instat expediam.
48
I bi d. , 25,7.
0 1
Deut . 34,7.
18
I bi d. , 3S,28. " Ps . 89,10.
s
I bi d. , 27,28.
1030 LA CIUDAD DB DIOS 3gV, 15, 1
una ciudad en una poca en que los hombres vivan tan largo
tiempo. Y esta ciudad es la terrena, bien diferente de la Ciudad
de Dios, para escribir de la cual me he impuesto la ruda tarea
de obra tan enorme.
C A P I T U L O XV
CUNDO COHABITARON POR PRIMERA VEZ LOS HOMBRES DE LOS
PRIMEROS TI EMPOS?
1. Es crebledir algunoque un hombre apto para
la generacin y sin propsito de guardar continencia se abstu-
viera de la cohabitacin carnal ciento y pico de aos, o no mu-
cho menos, segn los hebreos, ochenta, setenta o sesenta, o que,
si no se abstuvo, no pudo engendrar hijos? A esta cuestin se
pueden dar dos soluciones: o la pubertad fu proporcional,
siendo tanto ms tarda cuanto mayor fu la aosidad de la
vida, oy esto me parece ms aceptableno se mencionan
aqu los primognitos, sino los que peda el orden de sucesin
para llegar a No, del cual se retorn a Abrahn. Y despus
se hizo esto hasta cierto tiempo, cuanto convena sealar con
las generaciones mencionadas el curso de la gloriossima Ciu-
dad de Dios, que peregrina en este mundo en busca de la patria
soberana.
Es innegable que Can fu el primer hijo nacido de la unin
carnal entre el hombre y la mujer, porque, si no hubiera sido
asociado a ellos, no hubiera dicho Adn, al nacerle, lo que
Non enim ambigendum est ab nomine, qui ex primo nomine primus est
natus, qnando tam diu vivebant, potuisse conatitui civitatem, sane terrenam,
non illam quae dicitur civitas Dei: de qua nt scriberemus, laborem tanti
huius operis in marras sumpsimus.
C A P U T XV
AN'CREDIBILE SIT, PRIMI SAECULI vmos USQUE AD EAM AETATEM, QUA FILIOS
CENERASSE REFERUNTTJR, A CONCUBIT CONTINUISSE
1. Dicet ergo aliquis: Itane eredendum est, hominem filios generatu-
rum, nec habentera propositum continentiae, centum et amplius, vel se-
cundum Hebraeos non multo minus, id est octoginta, septuaginta. sexa-
ginta annos a concumbendi opere vacavisse; aut si non vacaret, nihil pro-
lis gignere potuisse? Haec quaestio duobus modis solvitur. Aut enim
tanto serior fuit proportione pubertas, quanto vitae totius maior anno-
sitas: aut, quod magis video esse credibile, non hio primogeniti filii com-
memorati sunt, sed quos successionis ordo poscebat, ut perveniretur ad
Noe, a quo rursus ad Abraham videmus esse perventum; ac deinde usque
ad certum articulum temporis, quantum oportebat signari etiam genera-
tionibus commemoratis cursum gloriosissimae civitatis in hoc mundo pe-
regrinantis, et supernam patriam requirentis. Quod enim negari non potest,
prior mnibus Cain ex coniunctione maris et feminae natus est. eque
XV, 15, 1 LAS DOS CIUDADES EN l\ TIERRA 1031
di j o: He adquirido un hombre por gracia de Dios. A ste sigui
Abel, vctima de su hermano. El es, en cierta manera, figura
de la peregrina Ciudad de Dios, y muestra que ella ha de pa-
decer inicuas persecuciones, debidas a los impos y terrgenas
hasta cierto punto, es decir, a los amadores del origen terreno,
que gozan de la efmera felicidad de la ciudad terrena. Lo que
no aparece tan claro es a qu edad los engendr Adn. A partir
de aqu se van entreverando las generaciones de Can y las del
otro hijo de Adn que vino a llenar el vaco de su hermano,
a quien llam Set, diciendo estas pal abras: Dios me ha susci-
tado otro hijo en lugar de Abel, a quien mat Can.
As, insinuando en rdenes inversos estas dos generaciones,
una de Set y otra de Can, las dos ciudades de que tratamos,
la celestial, que peregrina en la tierra, y la terrena, anhelosa
y apegada a los goces terrenos, como si fueran los nicos exis-
tentes, la Escritura, al hacer la recensin desde Adn hasta la
octava generacin, en la rama de Can no expresa en ninguno
los aos que tena cuando engendr al siguiente hijo que se
pone en lista. Porque -el Espritu de Dios no quiso resaltar en
las generaciones de la ciudad terrena los aos anteriores al di-
luvio. Prefiri, en cambio, ponerlos de relieve en las generacio-
nes de la ciudad celestial, como ms dignos de recordacin. Por
eso, cuando naci Set, no silenci la Escritura los aos que tena
su pudre, (pie ya haba engendrado oros hijos; pero quin
osar ifinnar que slo a Can y a Abel ? Porque, de que sean
los nicos puestos en la lista de las generaciones, no se sigue
enim illo nato dixisset Adam, quod dixisse legitur, Acquisivi hominem
per Deum; nisi illis duobus ipse fuisset homo nascendo additus primus.
Hunc secutus Abel, quem maior frater occidit, praefiguratione quadam
peregrinantis civitatis Dei, quod ab impiis, et quodammodo terrigenis, id
est terrenam originem diligentibus, et terrenae civitatis terrena felicita-
te gaudentibus persecutiones iniquas passura fuerat, primus ostendit.
Sed quot annorum erat Adam, cum eos genuit, non apparet. Exinde
digeruntur generationes aliae de Cain, aliae de. illo quem genuit Adam
in eius successionem, quem frater occidit, et appellavit nomen illius
Seth, dicens ut scriptum est, Suscitavit enim mihi Deus semen aliud
pro Abel, quem occidit Cain
53
. Cum itaque istae duae series generatio-
num, una de Seth, altera de Cain, has duas de quibus agimus, dstinctis
ordinibus insinuent civitates, unam caelestem in terris peregrinantem, al-
teram terrenam terrenis tanquam sola sint gaudiis inhiantem vel inhae-
rentem; nullus de progenie Cain, cum dinumerata sit connumerato Adam
usque ad octavam generationem, quot annorum fuisset expressus est, quan-
do genuit eum qui commemoratur post eum. Noluit enim Spiritus Dei
in terrenae civitatis generationibus tmpora notare ante diluvium, sed in
caelestis maluit, tanquam essent memoria digniores. Porro autem Seth
quando natus est, non quidem taciti sunt anni patris eius, sed iam ge-
nuerat alios: et utrum solos Cain et Abel, affirmare quis audeat? Non
enim quia soli nominati sunt propter ordines generationum, quas comme-
morari oportebat, ideo consequens videri debet solos fuisse tune generatos
5S
Ge n. 4,1.25.
1032 W CIUDAD DE DIOS " XV, 15, 1
necesariamente que fueran los nicos engendrados hasta enton-
ces por Adn. Quin que esquive la nota de temerario se atre-
ver a decir cuntos fueron sus hijos, leyendo en la Escritura
que engendr hijos e hijas, cubriendo los nombres de los de-
ms con el manto del silencio? Muy bien pudo decir, por tan-
to, Adn, despus del nacimiento de Set, por inspiracin divi-
na: Dios me ha suscitado otro hijo en lugar de Abel, porque
ste iba a conformarse y a completar la santidad del otro, no
porque naciera inmediatamente despus de l. Asimismo, cuan-
do est escrito: Y vivi Set doscientos cinco aos, o, segn el
hebreo, ciento cinco aos y engendr a Ens, quin afirmar,
sino el temerario, que ste fu el primognito? Con un gesto
de admiracin en nuestros rostros, preguntaramos, y con ra-
zn, si es creble que, sin propsito de guardar continencia, no
hubiera hecho uso del matrimonio durante tantos aos, o que,
casado, no engendrara, siendo as que tambin de l se l ee:
Y engendr hijos e hijas, y fueron todos los das de Set nove-
cientos doce aos, y muri. Lo mismo hace en los dems que
cita, no omitiendo que engendraron hijos e hijas. Por eso no
est claro si el hijo que menciona en cada caso es el primog-
nito, amn de que no es creble que los padres en edad tan
avanzada fueran impberes o no tuvieran mujer e hijos ni que
los citados fueran los primeros nacidos. Simplemente hay que
decir que, como la intencin del autor de la historia sagrada
era llegar, notando los tiempos, a travs de las generaciones,
hasta el nacimiento y la vida de Nopoca del diluvio, no
mencion las primeras generaciones inmediatas a sus padres,
sino las que exiga el orden de la narracin genealgica.
ex Adam. Cum enim silentio coopertis omnium nominibus caeterorum,
legatur eum genuisse filios et filias, quota fuerit ista proles eius, quis
praesumat asserere, si culpara temeritatis evitat? Potuit quippe Adam di-
vinitus admonitus dicere, posteaquan Seth natus est, Suscitavit enim mihi
Deus semen aliud pro Abel; quoniam talis erat futurus, qui impleret illius
sanctitatem, non quod ipse prior post eum temporis ordine nasceretur.
Deinde quod scriptum est, Vixit antera Seth quinqu et ducentos annos,
vel secundum Hebraeos, quinqu et centum annos, et genuit Enos: quis
possit nisi inconsideratus asseverare, huno eius primogenitum fuisse? Ut
admirantes mrito requiramus, quomodo per tot annos immunis fuerit a
connubio sine ullo proposito continentiae, vel non genuerit coniugatus;
quadoquidem etiam de ipso legitur, Et genuit filios et. filias, et fuerunt
umnes dies Seth duodecim et nongenti anni, et mortuus est". Atque ita
deinceps quorum anni commemorantur, nec filios filiasque genuisse reti-
centur. Ac per hoc non apparet omnino, utrum qui nominatur genitus,
ipse fuerit primogenitus: imo vero, quoniam credibile non est, patres illos
aetate tam longa aut impberes fuisse, aut coniugibus caruisse vel feti-
bus; nec illos eorum filios primos eis natos fuisse credibile est. Sed cum
6acrae scriptor historiae ad ortum vitamque Noe, cuius tempore diluvium
factum est, per successiones generationum notatis temporibus intenderet
pervenire, eas utique commemoravit, non quae primae suis parentibus fue-
nnt, sed quae in propagationis ordinem venerint.
is- "'
1
Gen. 5,4-R.
XV, 16, 1 LAS DOS CIUDADES EN IA TIERRA 1033
2. A modo de ejemplo, voy a hacer un parntesis para
aclarar esta idea y para que nadie dude de la posibilidad de
la misma. El evangelista San Mateo, recorriendo la genealoga
carnal de Cristo a travs de sus padres y comenzando por Abra-
hn, con intencin de llegar a David, dice: Abrahn engendr
a Isaac. Por qu no dijo Ismael, que fu su primer hi j o?
Isaacprosigue el evangelistaengendr a Jacob. Por qu
no dice Esa, que fu su primognito? La razn es que por
ellos no poda llegar a David. He aqu, pues, el motivo. Lue-
go aade: Jacob engendr a Jud y a sus hermanos. Fu
acaso Jud el primognito? Judagregaengendr a Fares y
a Zarn; y ninguno de stos fu su primognito, pues ya haba
engendrado antes otros tres.
En conclusin, en la lista de las generaciones se hace men-
cin slo de aquellos a travs de los cuales arri bar a David
y desde ste al trmino de su propsito. Y esto nos permite
sospechar que los antiguos, antes del diluvio, mencionaron no
a los primognitos, sino a aquellos cuyas ordenadas v sucesivas
generaciones llevaran al patriarca No. De este modo no nos
devanar los sesos la cuestin obscura y superflua de una pu-
bertad tarda en los hombres de entonces.
C A P I T U L O X V I
El . DEKHCJIO CONYUGAL ION I.OS l'HIMEROS MATRIMONIOS
1. La necesidad que el gnero humano tena del enlace
entre hombres y mujeres para multiplicarse por generacin des-
2. Exempli gratia, quo id fiat apertius, aliquid interponam, unde
nullus ambigat fieri potuisse quod dico. Evangelista Matthaeus generatio-
nem Dominicae carnis per seriem parentum volens commendare memoriae,
ordiens a patre Abraham, atque ad David primitas ut perveniret intendens,
Abraham, inquit, genuit Isaac: cur non dixit, Ismael, quem primitas ge-
nuit? Isaac autem, inquit, genuit Iacob: cur non dixit, Esau, qui eius
primogenitus fuit? Quia scilicet per illos ad David pervenire non posset.
Deinde sequitur, Iacob autem genuit Iudam, et fratres eius: numquid
ludas primognitas fuit? ludas, inquit, genuit Phares et Zaram
55
: nec
istorum geminorum aliquis fuit primognitas ludae. sed ante illos iam
tres genuerat. Eos itaque tenuit in ordine generationum, per quos ad
David, atque inde quo intenderat, perveniret. Ex quo intelligi potest, ve-
teres quoque homines ante diluvium non primognitos, sed eos fuisse
commemoratos, per quos succedentium ordo generationum ad Noe patriar-
cham duceretur, ne serae pubertatis llorum obscura et non necessaria
quaestio nos fatiget.
CAPT XVI
DE IURE CONICIORUM, QUOD DISSIMILE A SUBSEQUENTIBUS MATRIMONIIS
HABUERINT PRIMA CONNUBIA
1. Cum igitur genus humanum post primara copulam viri facti ex
pulvere, ef coniugis eius ex viri latere, marium feminarumque coniunctione
83
Mt. r,s.3.
1034 LA CIUDAD DE DIOS XV, 16, 1
pues de la primera unin entre el varn, hecho del polvo, y la
mujer, formada de su costilla, y la falta de hombres, pues slo
existan los hijos de estos dos, dieron margen a que los hom-
bres tomaran por esposas a sus hermanas. Y esto, cuanto ms
antiguamente se hizo a exigencias de la necesidad, tanto ms
condenable se troc despus con el veto de la religin [32].
En todo lo cual se tuvo muy en cuenta la caridad. De esta
suerte, los hombres, cuya concordia es provechosa y buena, se
ligan entre s con diferentes lazos de sangre y no se dan cita
muchos en uno solo, sino que cada uno va difundindose en
otros, teniendo as las personas muchos lazos comunes y amis-
tndose ms y ms la vida social. Padre y suegro son nombres
que designan dos parentescos. Teniendo, pues, cada cual a uno
por padre y a otro por suegro, se hace ms extensiva y nume-
rosa la caridad. Adn se vio obligado a ser las dos cosas para
sus hijos e hijas, cuando hermanos y hermanas se casaban en-
tre s. De igual modo, Eva, su mujer, fu para sus hijos e hijas
suegra y madre. Si hubieran existido entonces dos mujeres, y
una fuera la madre y otra la suegra, la amistad social se habra
extendido ms. Asimismo, la hermana, al hacerse esposa, se
tornaba sujeto de dos parentescos. Estos, distribuidos de forma
que fuera una la hermana y otra la esposa, aumentaran con
el nmero de hombres la unin social. Mas entonces, cuando
slo existan los hijos de los dos primeros padres, no poda ser
realidad esto.
En consecuencia, cuando, por ser ya numerosos los seres
humanos, fu posible esto, debieron tomar por mujeres a per-
sonas que no fueran hermanas, y la necesidad ya no excusara
de hacer esto, sino que el hacerlo sera un crimen horren-
do [33]. Porque, si los nietos de los dos primeros padres, que
opus haberet, ut gignendo multiplicaretur; nec essent ulli homines, nisi
qui ex illis duobus nati fuissent; viri srores suas coniuges acceperunt:
quod profecto quanto est antiquius compellente necessitate, tanto postea
factum est damnabilius religione prohibente. Habita est enim ratio rectis-
sima charitatis, ut homines quibus esset utilis atque honesta concordia,
diversarum necessitudinum vinculis necterentur; nec unus in uno multas
haberet, sed singulae spargerentur in singulos; ac sic ad socialem vitam
diligentius colligandam plurimae plurimos obtinerent. Pater quippe et
socer duarum sunt necessitudinum nomina. Ut ergo alium quisque habeat
patrem, alium socerum, numerosius se charitas porrigit. Utrumque autem
unus Adam esse cogebatur et filiis et filiabus suis, quando fratres sorores-
que connubio iungebantur. Sic et Eva, uxor eius, utrique sexui filiorum
fuit et socrus et mater: quae si duae feminae fuissent, mater altera, et
socrus altera, copiosius se socialis dilectio colligaret. Ipsa denique iam
sror, quod etiam uxor fiebat, duas tenebat una necesstudines: quibus
per singulas distributis, ut altera esset sror, altera uxor, hominum nu-
mero socialis propinquitas augeretur. Sed hoc unde fieret tune non erat,
quando nisi fratres et srores ex illis duobus primis nulli homines erant.
Fieri ergo debuit quando potuit, ut existente copia inde ducerentur uxo-
res, quae non erant iam srores; et non solum istud ut fieret, nulla ne-
XV, 16, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 10fN
podan ya tomar por esposas a sus primas, se unieran en matj-j
monio con sus hermanas, contraeran no dos, sino tres parej^
tseos, debiendo, por tanto, ir separndose cada uno del tronc^
comn para prender la caridad en ms gente. En este caso, vj^
mismo hombre sera para sus hijos, es decir, para los esposo,,
que eran hermano y hermana, padre, suegro y to, y, asimismo
su mujer, para los hijos comunes, sera madre, suegra y ta, y
los hijos entre s seran no slo hermanos y cnyuges, sino ade,
ms primos, porque son hijos de hermanos. En cambio, esto
parentescos, que unan tres hombres a uno solo, uniran nu
e
,
ve si estuvieran repartidos en distintos sujetos. As, un sol
0
hombre tendra a una por hermana, a otra por esposa y a otr^
por pr i ma; a uno por padre, a otro por to y a otro por suegro;
y a otra por madre, a otra por ta y a otra por suegra, exteti.
dindose de esta forma los vnculos sociales, no coartados a una,
poquedad, sino alargados a afinidades amplias y numerosas.
2. Una vez acrecido y multiplicado el gnero humano, ve.
mos observada esta ley aun entre los idlatras. Aunque no fal.
tan leyes subversivas que permiten los matrimonios entre her-
manos, con todo, una costumbre ms loable ha proscrito esta
licencia, y, a pesar de haber sido lcito en los orgenes del gene.
ro humano casarse hermano con hermana, se aparta de esto,
como si nunca hubiera sido practicado. Es indudable que la
coslunibre causa una honda impresin en el sentido humano,
y tergiversarla o ir contra ella, que en este caso frena los exce-
sos de la concupiscencia, se considera como una injusticia suma.
Porque, si es injusto meterse en campo ajeno llevado de la avi-
dez de poseer, cunto ms lo ser traspasar las fronteras de
las costumbres en brazos de la libido carnal ? Sabemos por
propia experiencia que, debido a la costumbre, aun en nuestros
cessitas esset, verum etiam si fieret, nefas esset. Nam si et nepotes primo-
rum hominum, qui iam consobrinas poterant accipere coniuges, sororibus
matrimonio iungerentur; non iam duae, sed tres in nomine uno necesstu-
dines fierent, quae propter charitatem numerosiore propinquitate necten-
dam, disseminari per singulos singulae debuerunt. Esset enim unus homo
filiis suis, fratri scilicet sororique coniugibus, et pater et socer et avuncu-
lus: ita et uxor eius isdem communibtis filiis et mater et amita et socrus:
iidemque nter se filii eorum, non solum essent fratres atque coniuges,
verum etiam consobrini; quia et fratrum filii. Omnes autem istae necess-
tudines, quae un i homini tres homines connectebant, novem connecterent,
si essent in singulis singulare, ut unus homo haberet alterara sororem, alte-
ram uxorem, alteram consobrinam, alterum patrem, alterum avunculum,
alterum socerum, alteram matrem. alteram amitam, alteram socrum: atque
ita se non in paucitate coarctatum. sed latius atque numerosius propin-
quitatibus crebris vinculum sociale diffunderet.
2. Quod humano genere crescente et multiplicato, etiam nter impos
deorum multorum falsorumque cultores sic observari cernimus, ut etiamsi
perversis legibus permittantur fraterna coniugia, melior tamen consuetudo
ipsam malit exhorrere licentiam; et cum srores accipere in matrimonium
primis humani generis temporibus omnino licuerit, sic aversetur, quasi
1036 LA CIUDAD DE DIOS XV, 16, 2
das son muy raros los casamientos entre primos, por ser un
grado de parentesco rayano en el fraterno, aunque las leyes lo
permiten, pues que la ley divina no lo prohibi y la humana
an no lo haba prohibido [34]. Sin embargo, una accin an
lcita se condenaba por frisar en lo ilcito, porque les pareca
que hacer eso con una prima era casi hacerlo con una herma-
na, ya que tambin los primos se llaman hermanos de sangre
y son casi hermanos carnales.
As vemos que los antiguos patriarcas pusieron gran empeo
en no dejar alejarse y desaparecer el parentesco, perdindose
poco a poco en los grados genealgicos, y en aproximarlo con
un nuevo matrimonio si se haba separado, dando estado otra
vez, en cierto modo, al parentesco que se esfumaba. Por eso,
una vez poblado ya de hombres el mundo, gustaban de despo-
sarse no con hermanas por parte de padre, de madre o de los
dos, sino con personas de su estirpe. Mas quin dudar que en
nuestros das es ms honesta la prohibicin de los casamientos
entre primos? Y esto no slo por las razones aducidas, por
multiplicar los parentescos y por que no se den dos en una
misma persona, pudiendo ser dos los sujetos y aumentar as el
nmero de vnculos sociales, sino tambin porque el pudor tiene
un no s qu natural y loable, que no permite unirse a aquella
que merece un honor respetuoso por el parentesco, pues de la
libido, aunque generadora, vemos que se avergenza hasta la
misma honestidad conyugal.
nunquam licere potuerit. Ad humanum enim sensum vel alliciendum, vel
offendendum mos valet plurimum. Qui cum in hac causa immoderationem
concupiscentiae coerceat, eum dissignari atque corrumpi mrito esse nefa-
rium iudicatur. Si enim iniquum est, aviditate possidendi transgredi limi-
tem agrorum, quanto est iniquius libdine concumbendi subvertere limitem
morum? Experti autem sumus in connubiis consobrinarum etiam nostris
temporibus propter gradum propinquitatis fraterno gradui proximum, quam
raro per mores fiebat, quod fieri per leges licebat; quia id nec divina
prohibuit, et nondum prohibuerat lex humana. Verumtamen factum etiam
licitum propter vicinitatem horrebatur illiciti; et quod fiebat cum conso-
brina, pene cum sorore fieri videbatur: quia et ipsi nter se propter tam
propinquam consanguinitatem fratres vocantur, et pene germani funt. Fuit
autem antiquis patribus religiosae curae, ne ipsa propinquitas se paulatim
propaginum ordinibus dirimens longius abiret et propinquitas esse desi-
steret, eam nondum longe positam rursus matrimonii vinculo colligare, et
quodammodo revocare fugientem. Unde iam pleno hominibus orbe terra-
rum, non quidem srores ex patre vel matre, vel ex ambobus suis paren-
tibus natas, sed tamen amabant de suo genere ducere uxores. Verum quis
dubitet honestius hoc tempore etiam consobrinorum prohibita esse coniu-
gia? non solum secundum ea qnae disputavimus, propter multiplicandas
affinitates, ne habeat duas necessitudines una persona, cum duae possint
eas habere, et numerus propinquitatis angeri; sed etiam quia nescio quo-
modo inest humanae verecundiae quiddam naturale atque laudabile, ut
cui debet causa propinquitatis reverendum honorem, ab ea contineat,
quamvis generatricem, tamen libidinem, de qua erubescere videmus et
ipsam pudicitiam coniugalem.
XV, 17 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1037
3. En efecto, la cpula carnal entre el hombre y la mujer,
desde el punto de vista social, es, diramos, una especie de
semillero de la ciudad [35]. La ciudad terrena precisa nica-
mente de la generacin; en cambio, la celestial requiere, ade-
ms, la regeneracin, para subsanar la dentellada de la gene-
racin.
La historia sagrada no dice una palabra sobre la existencia
de algn signo corporal y sensible de la regeneracin antes del
diluvio [36], y, de haberlo, sobre cul fu, como la circunci-
sin, que se prescribi ms tarde a Abrahn. Sin embargo, no
calla que los patriarcas ms antiguos ofrecieron sacrificios a
Dios, cosa que hicieron tambin los dos primeros hermanos. De
No mismo se lee que, despus de salir del arca, ofreci sacri-
ficio a Dios. Sobre este punto ya hemos hablado en los libros
precedentes, y hemos dicho que por este medio se arrogaron la
divinidad los demonios y se creyeron dioses, anhelosos de exi-
gir el sacrificio y gozar de estos honores, sabiendo que el ver-
dadero sacrificio se debe al Dios verdadero.
C A P I T U L O X V I I
UN TRONCO CON DOS RAMAS PRNCIPES
Como Adn era el padre de estas dos clases de hombres, a
saber, de aquel cuya serie compone la ciudad terrena, y del
otro, cuya lnea integra la ciudad celestial, al morir Abel y en-
carecer en su muerte un gran misterio, quedaron constituidos
3. Copulatio igitur maris et feminae, quantum attinet ad genus mor-
talium, quoddam seminarium est civitatis: sed terrena civitas generatione
tantummodo, caelestis autem etiam regeneratione opus habet, ut noxam
generationis evadat. Utrum autem aliquod fuerit, vel si fuit, quale fuerit
corporale atque visibile regenerationis signum ante diluvium, sicut Abra-
hae circumeisio postea est imperata
56
, sacra historia tacet. Sacrificasse
tamen Deo etiam illos antiquissimos homines non tacet: quod et in duobus
primis fratribus claruit; et Noe post diluvium, cum de arca fuisset egres-
sus, hostias Deo legitur immolasse " . De qua re in praecedentibus libris
iam diximus, non ob aliud daemones arrogantes sibi divinitatem deosque
se credi cupientes sibi expetere sacrificium, et gaudere huiusmodi honori-
bus, nisi quia verum sacrificium vero Deo deberi sciunt.
C A P U T X V I I
DE DUOBUS EX UNO CENITORE PROCREATIS PATRIBUS ATQUE PRINCIPIBUS
Cum ergo esset Adam utriusque generis pater, id est, et cuius series
ad terrenam, et cuius series ad caelestem pertinet civitatem; occiso Abel,
atque in eius interfectione commendato mirabili sacramento, facti sunt
do patres singulorum generum, Cain et Seth: in quorum filiis, quos
56
Ge n. 17,10.11.
" I bi d. , 8,20.
1038
EA CIUDAD DE DI OS XV, 17
dos padr es de cada r ama, Ca n y Set . En l a descendenci a de
st os, que pr eci s aba ser menci onada, se fuer on des cubr i endo
en el l i naj e h u man o i ndi ci os m s evi dent es de l as dos ci udades.
En efecto, Ca n engendr a Henoc y fund en su nombr e una
ci udad, la t er r ena, no per egr i na en este mundo, si no apol t r o-
nada en su paz y fel i ci dad t empor al es . Ca n significa Pos es i n.
P o r eso, cuando naci , di j o su padr e o su mad r e : He adqui-
rido un hombre por la gracia de Dios. Y Henoc significa Dedi -
caci n, pues que l a ci udad t er r ena est dedi cada en est e mundo,
donde fu fundada y donde t i ene el fin que pr et ende y apet ece.
Set significa, en cambi o, Res ur r ecci n, y Ens, su hi j o, Hom-
b r e ; per o hombr e no en el mi s mo sent i do que Ad n (pues
t ambi n este nombr e significa h o mb r e ) . Al par ecer , es el nom-
br e comn us ado por el hebr eo p ar a des i gnar al var n y a
l a muj er . As est escr i t o de l : Hzolos varn y mujer y los
bendijo y les puso por nombre Adn. De donde se si gue que
Eva fu, sin duda, el nombr e pr opi o de l a muj er , si endo Ad n,
que significa Hombr e ; nombr e comn a ambos . Ens , emper o,
significa Hombr e , per o, segn l os per i t os en esa l engua, no
puede apl i car s e a l a muj er , pues es hi j o de l a Res ur r ecci n,
y en el l a ni se casan ni t oman esposas, por que a donde l l eva la
r egener aci n no habr gener aci n. Yo creo que no est ar de
ms hacer not ar que, en l as vener aci ones descendi ent es de Set,
cuando se di ce que engendr hi j os e hi j as, no se expr es a por su
nombr e ni nguna muj er j us t ament e por esa r azn, mi ent r as que
en l as descendi ent es de Ca n al final da l a l t i ma muj er en-
commemorari oportebat, duarum istarum civitatura in genere mortalium
evidentius indicia clarere coeperunt. Cain quippe genuit Enoch, in cuius
nomine condidit civitatem, tcrrenam scilicet, non peregrinantem in hoc
mundo, sed in eius temporali pace ac felictate quiescentem. Cain autem
interpretatur Possessio: unde dictum est quando natus est, sive a patre,
sive a matre eius, Acquiaivi kominem per Deurn
5
'. Enoch vero, Bedicatio:
hic enim dedicatur terrena civitas, ubi conditur; quoniam hic babet eum,
quem intendit et appetit finem. Porro ille Seth Resurrectio interpretatur,
et Enos filins eius interpretatur Homo: non sicnt Adam (et irisum enim
nomen interpretatur Homo) , sed commune perhibetur esse in illa lingua,
id est hebraea, msenlo et feminae. Nam sic de illo scriptum est: Mascu-
lum et feminam fecit illos. et henedixit illoi, et cognominavit nomen
eorum. Adam.
5
", Unde non ambigitur, sic appellatam fuisse feminam Evam
proprio nomine, ut tamen Adam, quod interpretatur Homo, nomen esset
amborum. Enos autem sic interpretatur Homo, ut hoc non posse feminam
nuncupari periti linguae illius asseverent, tanquam filius resurrectionis, ubi
non nubent, eque uxores ducent
60
. Non enim erit ibi generatio, cum illuc
perduxerit regenerarlo. Crnare
e
t hoc non incassum notandum arbitror,
quod in eis generationibus nuae propagantur ex illo qui est appellatus
Seth, cum genuisse filios filiasque dicantur, milla ibi genita nominatim
femenina expressa est: in his autem quae propagantur ex Cain, in ipso
fine quousque protenduntur, novissima femina genita nominatur. Sic enim
S8
Ge n. 4,1.
C9
I bi d. , 5, j .
80
Le. 20,35.
XV, 17 LAS DOS CIUDADES EN EA TIERRA 1039
ge ndr ada. As se l e e : Matusael engendr a Lamec, y Lamec
tom dos mujeres, la una llamada Ada y la otra Sella. Ada
pari a Jobel. Este es el padre de los que habitan en las caba-
nas de los pastores. Y tuvo un hermano llamado Jubal, que fu
el inventor del salterio y de la ctara. Sella pari a Tobe!, que
era un artista en hierro y cobre. Noema fu hermana de Tobel.
Est a ci er r a l as gener aci ones de Ca n. Desde Ad n i ncl usi ve son
ocho, a saber , siete hast a Lamec, que t uvo dos muj er es , y la octa-
va es l a gener aci n que se pr ol onga en sus hi j os, ent r e l os
cual es se enumer a una muj er . En est o se dej a i ns i nuar con ele-
ganci a que l a ci udad t er r ena ha de t ener hast a el fin gener a-
ci ones car nal es , pr oveni ent es de la uni n sexual ent r e hombr e s
y muj er es . Po r est e mot i vo se expr es an con sus nombr e s pr opi os
l as muj er es del l t i mo padr e de la ser i e en l i st a, cosa no us ada
ant es del di l uvi o, a excepci n de Eva. As como Ca n, que sig-
nifica Posesi n, fundador de la ci udad t er r ena, y su hi j o Henoc,
en cuyo honor fu fundada, que significa Dedi caci n, evi den-
ci an que esa ci udad t i ene un pr i nci pi o y un fin t er r enos y que
l i mi t a sus es per anzas a este mu n d o vi si bl e, as del hi j o de Set,
que significa Res ur r ecci n y que es el padr e de l as gener aci o-
nes menci onadas por s epar ado, debe consi der ar se lo que di ce
la hi st or i a s agr ada.
legitur: Mathusael genuit Lamech: et sumpsit sibi Lamech duas uxores,
nomen un Ada, et. nomen scrundae Sella; et peperit Ada lobel: hic erat
pater habiliinlium in taliernaciilis peciiariorum. Et nomen fratris eius
lulial: hic juit qui ostendit psatterium et citharam. Sella autem peperit
et ipsa Thobel, et erat aerarius et malleator aeramenti et ferri. Sror au-
tem Thobel Noema". Huc usque porrectae sunt generationes ex Cain,
quae sunt omnes ab Adam octo, annumerato ipso Adam, septem scilicet
usque ad Lamech, qui duarum maritus uxorum fuit: et octava est genera-
tio in filiis eius, in quibus commemoratur et femina. Ubi eleganter signi-
ficatum est, terrenam civitatem usque in sui finem carnales habituram
generationes, quae marium feminarumque coniunctione proveniunt. Unde
et ipsae, quod praeter Evam nusquam reperitur ante diluvium, nominibus
propriis exprimuntur uxores illius hominis, qui nominatur hic novissimus
pater. Sicut autem Cain, quod interpretatur Possessio, terrenae conditor
civitatis, et filius eius, in cuius nomine condita est, Enoch, quod inter-
pretatur Dedicado, indicat istam civitatem et initium et finem habere
terrenum; ubi nihil speratur amplius, quam in hoc saeculo cern potest:
ita Seth, quod interpretatur Resurrectio, -cum sit generationum seorsum
commemoratarum pater, quid de filio eius sacra haec historia dicat, in-
tuendum est.
61
Ge n. 4,18- 22.
1040 LA CIUDAD DE DIOS XV, 18
C A P I T U L O X V I I I
RELACI ONES FI GURATI VAS DE ABE L , S E T Y E NS CON CRI S TO
Y CON s u CUERP O, ES DECI R, CON LA I GLESI A
Tambin a Seldice l a Es cr i t ur al e naci un hijo, al que
puso por nombre Ens. Ese puso su esperanza en invocar el
nombre del Seor. He aqu la voz y el t est i moni o de la ver dad.
El hombr e , hi j o de la r esur r ecci n, vi ve en esper anza, mi ent r as
la Ci udad de Di os, que nace de l a fe en l a r esur r ecci n de
Cr i st o, per egr i na en este mu n d o . As , pues , la muer t e y la re-
sur r ecci n de Cr i st o est n figuradas en aquel l os dos hombr es ,
en Abel , que significa Duel o, y en Set, su he r mano, que es i gual
a Res ur r ecci n. De est a fe nace l a Ci udad de Di os, es deci r, el
hombr e que pus o su es per anza en i nvocar el nombr e del Seor .
Porquecomo di ce el Aps t ol s omos salvos por la esperanza.
Y no se dice que uno tenga esperanza de lo que ya se ve, pues
lo que uno ve, cmo lo podr esperar? Por tanto, si espera-
mos lo que no vemos todava, lo aguardamos gracias a la pa-
ciencia. En efecto, qui n no pens ar que aqu hay un pr ofundo
mi s t er i o? No es ver dad que Abel pus o su es per anza en i nvocar
el nombr e del Seor , pues , segn la Es cr i t ur a, su sacrificio fu
acept o a Di os ? No es ver dad que Set pus o t ambi n su espe-
r anza en i nvocar el nombr e del Seor , pues de l se di j o:
Me ha suscitado Dios otro hijo en lugar de Abel? P o r qu,
C A P U T X V I I I
QUID SIGNIFICATUM SIT IN AREL, ET SETH, ET ENS, QUOD APPAREAT AD
CHRISTUM ET CORPUS EIUS, ID EST ECCLESIAM, PERTINERE
Et Seth, inquit, natus est filius, et nominavit nomen eius Enos: hic
speravit invocare nomen Domini Dei
62
. Nempe clamat attestatio veritatis.
In spe igitur vivit homo filius resurrectionis; in spe vivit, quamdiu pere-
grinatur hic civitas Dei, quae gignitur ex fide resurrectionis Christi. Ex
duobus namque illis hominibus, Abel, quod interpretatur Luctus, et eius
fratre Seth, quod interpretatur Resurrectio, mors Christi et vita eius ex
mortuis figuratur. Ex qua fide gignitur hic civitas Dei, id est homo, qui
speravit invocare nomen Domini Dei. Spe enim salvi facti sumus, ait
Apostolus. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim videt quis,
quid sperat? Si autem quod non videmus, speramus, per patientiam exspec-
tamus"
3
. Nam quis vacare hoc existimet ab altitudine sacramenti? Num-
quid enim Abel non speravit invocare nomen Domini Dei, cuius sacrifi-
cium Scriptura tam acceptum Deo fuisse commemorat? numquid ipse
Seth non speravit invocare nomen Domini Dei, de quo dictum est, Susci-
tavit enim mihi Deus semen aliud pro Abel? ** Cur ergo huic proprie
92
Gen. 4,26
63
Rom. 8,24.25.
64
Gen. 4,25.
XV, 18 LAS DOS CIUDADES EN I,A TIERRA 1041
pues, se at r i buye de un modo especi al a ste lo que es comn
a t odos l os buenos si no por que conven a que en el pr i me r hi j o
naci do, segn la nar r aci n, del padr e de l os pr edes t i nados a l a
mej or par t e, es deci r, a la Ci udad s ober ana, se pr efi gur ase el
hombr e, o sea, la soci edad de hombr e s que vi ven en la r eal i dad
de la fel i ci dad t er r ena, no segn el hombr e , si no segn Di os, en
esper a de la fel i ci dad e t e r na?
As , no se di j o: Est e esper en el Seor , o : Est e i nvoc el
nombr e del Seor , s i no: Este puso su esperanza en invocar el
nombre del Seor. Qu es puso su esperanza en invocar si no
una pr ofec a segn la cual el puebl o que hab a de pr oceder de
l i nvocar a el nombr e del Seor , en confor mi dad con l a elec-
ci n de l a gr ac i a? Est o mi s mo lo di j o ot r o pr ofet a, y el Aps-
t ol lo ent i ende de este puebl o que per t enece a l a gr aci a de Di o s :
Todo aquel que invocare el nombre del Seor ser salvo. Est e
pas aj e : Y le dio por nombre Ens, que significa hombre, y el
s i gui ent e: Este puso su esperanza en invocar el nombre del
Seor, mues t r an bi en a l as cl ar as que el hombr e no debe fijar
en s su es per anza. Maldito todo aquel que pone su esperanza
en el hombre, se lee en ot r a par t e. Po r consi gui ent e, no debe
t ampoco pone r l a en s mi s mo, con el fin de ser ci udadano de
ot r a ci udad que no est dedi cada en el t i empo segn l os hi j os
de Ca n, es deci r, no lo est en el cur so t or r ent os o de este si gl o
mor t al , si no en la i nmor t al i dad de l a fel i ci dad et er na.
Iiiliiiilnr quod pioriim omniim inlelligilur cssn commime, nisi quia opor-
tebat in co cjni de patre generationum in meliorem partem, hoc est su-
pernae civitatis separatarum, primus commemoratur exortus, praefigurari
hominem, id est hominum societatem, quae non secundum hoininem in re
felicitatis terrenae, sed secundum Deum vivit in spe felicitatis aeternae?
Nec dictum est, Hic speravit in Dominum Deum; aut, Hic invocavit nomen
Domini Dei: sed, Hic speravit, inquit, invocare nomen Domini Dei. Quid
sibi hoc vult, Speravit invocare, nisi quia prophetia est, exorturum popu-
lum, qui secundum electionem gratiae invocaret nomen Domini Dei?
Hoc est, quod per alium prophetam dictum, Apostolus de hoc populo in-
telligit ad Dei gratiam pertinente: Et erit, omnis quicumque invocaverit
nomen Domini, salvus erit
6S
. Hoc enim ipsum quod dicitur. Et nominavit
nomen eius Enos, quod interpretatur Homo; ac deinde additur, Hic spe-
ravit invocare nomen Domini Dei: satis ostenditur, quod non in se ipso
spem poner debeat homo. Maledictus enim omnis, sicut alibi legitur, qui
spem suam ponit in homine
6
: ac per hoc, nec in se, ut sit civis alterius
civitatis, quae non secundum filium Cain dedicatur hoc tempore, id est
mortalis huius saeculi labente transcursu, sed in illa immortalitate beati-
tudinis sempiternae.
65
Rom. 10,13,; lot'l 2,3'2.
" Ier. 17,5.
1 0 42 LA CIUDAD DE DIOS XV, 1 9
C A P I T U L O X I X
D E QU ES FIGURA LA TRASLACIN DE HENOC?
I
Esta lnea,- cuyo padre es Set, tiene tambin en una de sus j
generaciones, en la sptima, contado Adn, un nombre que sig-
nifica Dedicacin. Henoc es el sptimo nacido de Set y significa
Dedicacin [37]. Pero ste, tan grato a Dios, fu trasladado al
cielo, y en el orden de las generaciones goza de un rango no-
table por ser el sptimo desde Adn, da en que se consagr el
sbado. Y es a la vez el sexto, da en que fu hecho el hombre
y remat Dios todas sus obras, a contar desde Set, es decir,
despus del padre de las generaciones separadas de la lnea
de Can.
La traslacin de Henoc figura el aplazamiento de nuestra
dedicacin, hecha ya en Cristo, nuestra Cabeza, que ha resuci-
tado para no morir ms y ha sido tambin trasladado. An
queda, sin embargo, otra dedicacin, la de toda la casa que
tiene por fundamento a Cristo, que se difiere hasta el fin, en que
se efectuar la resurreccin de todos los que no han de morir
ms. Importa poco para nuestro caso decir casa de Dios, templo
de Dios o ciudad de Dios, pues que todos los trminos son
corrientes en nuestra lengua. El mismo Virgilio llama ciudad
muy imperiosa a la casa de Asraco, designando con este nom-
bre a los romanos, que traen su origen de Asraco a travs de
los troyanos. La llama tambin casa de Eneas, porque los tro-
C A P U T XI X
DE SIGNIFICATIONE QUAE IN ENOCH TRANSLATIONE MONSTRATUR
Nam et ista propago, cuius est pater Seth, in ea generatione habet
dedicationis nomen, quae sptima est ab Adam, annumerato Adam. Septi-
raus enim ab illo natus est Enoch, quod interpretatur Dedicatio. Sed ipse
est ule translatus, quoniam placuit Deo, et insigni numero in ordine gene-
rationum, quo sabbatum consecratum est, sptimo scilicet ab Adam. Ab
ipso autem patre istarum generationum, quae discernuntur a propagine
Cain, id est a Seth, sextus est: quoto die factus est homo, et consummavit
Deus omnia opera sua. Sed huius Enoch translatio nostrae dedicationis est
praefigurata dilatio. Quae quidem iam facta est in Christo capite nostro,
qui sic resurrexit, ut non moriatur ulterius, sed etiam ipse translatus est:
restat autem altera dedicatio universae domus, cuius ipse Chrstus est
fundamentum, quae differtur in finem, quando erit omnium resurrectio,
non moriturorum amplius. Sive autem domus Dei dicatur, sive templum
Dei, sive civitas Dei, idipsum est, nec abhorret a latini eloquii consuetu-
dine. Nam et Virgilius imperiosissimam civitatem domum appellat Assa-
raci, Romanos volens intelligi, qui de Assaraco per Troianos originem
ducunt; et domum Aeneae eosdem i psos", quia eo duce Troiani cum
T
Aeneid, J.i V.S&; 1.3 v.97.
XV, 2 0 , 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1 0 43
yanos, que fundaron Roma, arribaron a Italia con Eneas al
frente. El poeta ha imitado en esto a las sagradas Letras, que
llaman al numeroso pueblo de los hebreos casa de Jacob [38].
C A P I T U L O X X
UNA DIFICULTAD EN LAS GENERACIONES
1. Alguien di r: Si la intencin del historiador en la enu-
meracin de las generaciones de Adn por la lnea de Set era
llegar a No, en vida del cual tuvo lugar el diluvio, y desde l
tornar a tejer la lista de generaciones hasta Abrahn, por el que
comienza el evangelista San Mateo las generaciones que rema-
tan en Cristo, Rey eterno de la Ciudad de Dios, qu intentaba
en las generaciones de Can y hasta dnde pretenda llevarlas?
Contestacin: Hasta el diluvio, en que fu destruida toda la
raza de la ciudad terrena, restaurada luego por los hijos de
No. Esta ciudad terrena y esta sociedad de hombres que viven
segn el hombre subsistirn hasta el fin del mundo, y de ella
dice el Seor: Los hijos de este siglo engendran y son engen-
drados. Pero la regeneracin conduce a la Ciudad de Dios, pe-
regrina en este mundo a olio, en el que sus hijos ni engendran
ni son engendrados. Luego aqu es comn a las dos ciudades el
engendrar y el ser engendrado, si bien la Ciudad de Dios tiene
en este mundo muchos miles de ciudadanos que se abstienen de
Italiam venissent, ab eis condita est Roma. Imitatus namque est poeta ille
sacras Litteras, in quibus dicitur domus Iacob tam ingens populus He-
braeorum.
C A P U T XX
DE EO QOD CAN SUCCESSIO IN OCTO AB ADAM GENERATIONES CLAUDITUR,
ET IN POSTERIS AB EODEM PATRE A D A M N O E DECIMUS INVENITUR
1. Dicet aliquis: Si hoc intendebat scriptor huius historiae in com-
memorandis generationibus ex Adam per filium eius Seth, ut per illas
perveniret ad Noe, sub quo factum est diluvium, a quo rursus contexe-
retur ordo nascentium, quo perveniret ad Abraham, a quo Matthaeus
evangelista incipit generationes, quibus ad Christum pervenit aeternum
Regem civitatis Dei; quid intendebat in generationibus ex Cain, et quo
eas perducere volebat? Respondetur: Usque ad diluvium, quo totum illud
genus terrenae civitatis absumptum est, sed reparatum ex filiis Noe. e-
que enim deesse poterit haec terrena civitas societasque homnum secun-
dum hominem viventium usque ad huius saeculi finem, de quo Dominus
ait, Filii huius saeculi generant, et generantur
68
. Civitatem vero Dei pe-
regrinantem in hoc saeculo regeneratio perducit ad alterum saeculum,
cuius filii nec generant, nec generantur. Hic ergo generari et generare
civitati utrique commune est: quamvis Dei civitas habeat etiam hic multa
68
Le. 30,34
1044 LA CIUDAD DE DIOS XV, 20, 2
l a gener aci n, y l a ot r a t i ene t ambi n al gunos que l a i mi t an en
est o, aunque van e r r ados .
A la ci udad t er r ena per t enecen adems qui enes, desvi ndose
de l a fe, han pl ant e ado e i mpl ant ado di ver sas her ej as y vi ven,
por t ant o, segn el hombr e , no segn Di os . Los gi mnosofi st as
i ndi os, que, segn cuent an, filosofan des nudos en l as sel vas de
l a I ndi a, son t ambi n ci udadanos suyos y, con t odo, se abst i e-
nen de la gener aci n [ 3 9] . Po r qu e l a cont i nenci a no es un bi en
si no cuando se guar da en confor mi dad con l a fe en el sumo
bi en, que es Di os [ 40 ] . Si n e mbar go, nadi e pr act i c est o ant es
del di l uvi o, pues se lee que el mi s mo Henoc, s pt i mo. desde
Ad n, ar r e bat ado del mundo, no muer t o, engendr hi j os e hi j as
ant es de ser t r as l adado. Ent r e st os se cuent a Mat us al n, que es
el es l abn de enl ace de l as gener aci ones a r ecor dar .
2. P o r qu, pues , se ci t an t an pocos sucesor es en l as ge-
ner aci ones de Ca n, si er a pr eci so pr ol ongar l as has t a el di l uvi o
y se daba u n t i empo muy l ar go, ant er i or a l a puber t ad, en el
que se abs t en an de l a gener aci n cien aos o m s ? Si el aut or
de este l i br o no t en a en car t er a al guno al cual pr et endi er a ar r i -
bar por l a seri e de gener aci ones, como en l os descendi ent es de
Set qui so l l egar a No par a desde ste acel er ar de nuevo la
mar c ha en su l i st a, qu necesi dad t en a, habi endo si do dest rui -
da t oda l a descendenci a de Ca n, de pas ar en si l enci o l os pr i mo-
gni t os par a l l egar a Lamec, que ci er r a est a t ext ur a con sus
hi j os ? Es deci r , se ci er r a en l a oct ava gener aci n desde Ad n
y s pt i ma desde Ca n, como si a ste hubi e r a de uni r al go des-
pus par a ar r i bar , o al puebl o de I s r ael , en el que l a J er us al n
t er r ena br i nd una figura pr oft i ca de l a Ci udad cel est i al , o a
civium millia, quae ab opere generandi se abstinent; sed habet etiam illa
ex imitatione quadam, licet errantium. Ad eam namque pertinent etiam,
qui deviantes ab huius fide diversas haereses condiderunt: secundum ho-
minem quippe vivunt, non secundum Deum. Et Indorum Gymnosophistae,
qui nudi perhibentur philosophari in solitudinibus Indiae, cives eius sunt,
et a generando se cohibent. Non enim est hoc bonum, nisi cum fit secun-
dum fdem summi boni, qui est Deus. Hoc tamen nemo fecisse ante dilu-
vium reperitur: quandoquidem etiam ipse Enoch septimus ab Adam, qui
translatus refertur esse, non mortuus, genuit filios et filias antequam
transferreur; in quibus fuit Mathusalem, per quem generationum memo-
randarum ordo transcurra.
2. Cur ergo tanta paucitas successionum commemoratur in generatio-
nibus ex Cain, si eas usque ad diluvium perduci oportebat, nec erat diu-
turna aetas praeveniens pubertatem, quae centum vel amplius annos vaca-
ret a fetibus? Nam si non intendebat auctor libri huius aliquem, ad quem
necessario perduceret seriem generationum, sicut in illis quae. veniunt de
semine Seth intendebat pervenire ad Noe, a quo rursus ordo necessarius
sequeretur; quid opus erat praetermittere primognitos filios, ut perveni-
retur ad Lamech, in cuius filiis finitur illa contextio, octava generatione
scilicet ex Adam, sptima ex Cain, quasi esset inde aliquid deinceps con-
nectendum, unde perveniretur vel ad Israeliticum populum, in quo cae-
lesti civitati etiam terrena Ierusalem figuram propheticam praebuit, vel ad
XIV, 20, 3 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1 0 45
Cr i st o segn l a car ne, que es Di os et er nament e bendi t o sobr e
t odas l as cosas, Fu n d ad o r y Re y de l a J er us al n s ober ana.
Est o podr a hacer cr eer que en esa l i st a geneal gi ca se
nombr an l os pr i mogni t os . Pe r o p o r qu son t an poc os ? Pue s
no pudi er on ser s ol ament e sos hast a el di l uvi o no abst eni ndose
los padr e s de la gener aci n hast a una pube r t ad cent enar i a, si es
que ent onces la pube r t ad t ar d a no est aba en pr opor c i n di r ect a
con l a l ongevi dad.
Supues t o que t uvi er an t odos t r ei nt a aos c uando comenza-
r on a engendr ar , ocho por t r ei nt a (pues son ocho l as gener a-
ci ones, cont ados Ad n y l os hi j os de Lamec) son dosci ent os cua-
r ent a aos. Y es posi bl e que no hayan e nge ndr ado t odo el
t i empo que medi a has t a el di l uvi o? En una pal abr a, p o r qu
el aut or no qui so me nc i onar l as gener aci ones s i gui ent es ? Des de
Adn has t a el di l uvi o se comput an, segn nues t r os cdi ces,
dos mi l dosci ent os sesent a y dos aos , y segn l os hebr eos ,
mi l sei sci ent os ci ncuent a y sei s. Y, por pens ar que el nme r o
menor es m s ver dader o, r est emos de mi l sei sci ent os ci ncuent a
y seis aos dosci ent os c uar e nt a; p r e g u n t o : Es cr e bl e que du-
r ant e mi l cuat r oci ent os aos v pi co, que fal t an has t a el di l uvi o,
los descendi ent es de Ca n no e nge ndr ar an hi j o al g u n o ?
' 3. A qui en esto le i nqui et e, r ecuer de que, c uando pr e gunt
si es cr e bl e que l os pr i mer os hombr e s se abs t uvi er an dur ant e
t ant os aos de la gener aci n, pr opus e dos s ol uci ones : una, que
lo expl i caba por una puber t ad t ar d a en pr opor c i n con l a l ar-
ga vi da de e l l os ; y ot r a, que s upon a que l os hi j os menci onados
Christum secundum carnem, qui est super omnia Deus benedictas in sae-
cula ", supernae Ierusalem fabricator atque regnator; cum tota progenies
Cain diluvio sit deleta? Uride videri potest, in eodem ordine generationum
primognitos fuisse commemoratos. Cur ergo tam pauci sunt? Non enim
usque ad diluvium tot esse potuerunt, non vacantibus usque ad centena-
riam pubertatem patribus ab officio generandi, si non erat tune propor-
tione longaevitatis illius etiam sera pubertas. Ut enim peraeque triginta an-
norum fuerint, cum filios generare coeperunt, octies triceni (quoniam octo
sunt generationes cum Adam et cum eis quos genuit Lamech) , ducenti et
quadraginta sunt anni: num itaque toto deinde tempore usque ad dilu-
vium non generaverunt? Qua tndem causa, qui haec scripsit, generatio-
nes commemorare noluit quae sequuntur? Nam ex Adam usque ad dilu-
vium computantur anni, secundum cdices nostros, do millia ducenti
sexaginta do: secundum hebraeos autem, mille sexcenti quinquaginta
sex. Ut ergo istum numerum minorem credamus esse veriorem, de mille
sexcentis quinquaginta sex annis ducenti quadraginta detrahantur: num-
quid credibile est per mille quadringentos, et quod excurrit, annos, qui
restant usque ad diluvium, progeniem Cain a generationibus vacare po-
tuisse ?
3. Sed qui ex hoc movetur, meminerit, cum quaererem quomodo cre-
dendum sit, antiquos illos homines per tam multos annos a gignendis
filiis cessare potuisse, duobus modis istam solutam esse quaestionem; aut
de sera pubertate, proportione tam longae vitae; aut de filiis qui comme-
" Rom , 9, j.
3 0 4 6 U CIUDAD DE DIOS XJV, 2 0 , 3
en l as l i st as no son l os pr i mogni t os , si no l os que ven an bi en
al aut or p ar a consegui r su i nt ent o.
Segn est o, si en l as gener aci ones de Ca n no se da est a in-
t enci n de l l egar a uno concr et o a t r avs de l os r efer i dos, silen-
ci ados l os pr i mogni t os , an nos queda el asi der o de l a puber -
t ad t ar d a. Est o equi val dr a a deci r que hubo un t i empo en que
l l egaban a ser pber es y apt os par a la gener aci n despus de
l os cien aos, de for ma que l a l i st a geneal gi ca apunt a l os pr i -
mogni t os, y as hast a el di l uvi o se compl et ese nme r o t an
des or bi t ado de aos. Si n e mbar go, pudo t ambi n suceder que,
p o r ot r a causa ms pr ofunda que se me ocul t a, se encar eci er a
l a ci udad t er r ena, fi nal i zando sus gener aci ones en Lame c y sus
hi j os, dej ando el aut or de coment ar l as dems que posi bl emen-
te exi st i er on hast a el di l uvi o [ 41] .
I ndenendi ent ement e de est o, que nos hace pens ar en una
puber t ad t ar d a en aquel l os hombr es , y par a excl ui r l o, puede
ser t ambi n causa de que l a l i st a de l as gener aci ones no si ga l a
l nea de l os pr i mogni t os el que l a ci udad fundadada por Ca n
en nombr e de su hi j o Henoc di l at ar a sus domi ni os y t uvi er a
muchos reyes, no a la vez, si no uno t r as ot r o, sucesor es que se
i ban e nge ndr ando l os mi s mos r eyes. Ca n pudo ser el pr i me r o
de est os reyes, y su hi j o Henoc, en cuyo nombr e fund est a ciu-
dad, el s egundo. El t er cer o, Gai dad, hi j o de He noc ; el cuar t o,
Mani hel , hi j o de Gai dad; el qui nt o, Mat us ael , hi j o de Mani hel ,
y el sext o, Lamec, hi j o de Mat us ael , que hace el nme r o si et e
desde Ad n por l a l nea de Ca n. Adems , no er a necesar i o que
s ucedi er an en el t r ono l os pr i mogni t os de l os reyes a sus pa-
dr es, si no aquel l os a qui enes el mr i t o por al guna vi r t ud t i l a
morantur in generationibus, qiiod non fuerint primogeniti; sed hi per
quos ad eum, quem intendebat auctor libri, poterat pervenire, sicut ad
Noe in generationibus Seth. Proinde in generationibus Cain, si non oc-
currit qui deberet intendi, ad quem praetermissis primogenitis, per eos
qui commemorati sunt, perveniri oportebat, sera pubertas intelligenda
restabit; ut aliquanto post centum annos, pberes habilesque ad gignen-
dum facti fuerint, ut ordo generationum per primognitos curreret, et us-
que ad diluvium ad numerum annorum tantae quantitatis occurreret.
Quamvis fieri possit, ut propter aliquam secretiorem causam, quae me
latet, usque ad Lamech et eius filios generationum perveniente contextu,
commendaretUr haec civitas, quam dicimus esse terrenam; ac deinde
cessaret scriptor libri commemorare caeteras, quae usque ad diluvium esse
potuerunt. Potest et illa esse causa, cur non ordo generationum per primo-
gnitos duceretur, ut necesse non sit in illis hominibus tam seram credere
pubertatem, quod scilicet eadem civitas, quam Cain in nomine Enoch
filii sui condidit, longe lateque regnare potuerit, et reges habere non si-
mul plures, sed suis aetatibus singulos, quos genuissent sibi successuros
quicumque regnassent. Horum regum primus esse potuit ipse Cain, se-
Sundus filius eius Enoch, in cuius nomine ubi regnaretur, condita est ci-
vitas: tertius Gaidad, quem genuit Enoch: quartus Manihel, quem genuit
Gaidad: quintus Mathusael, quem genuit Manihel: sextus Lamech, quem
genuit Mathusael, qui septimus est ab Adam per Cain. Non autem erat
XV, 2 0 , 4 I.AS DOS CIUDADES EN U TIERRA 1 0 47
l a ci udad t er r ena, o la bue na suer t e, les hi ci er a acr eedor es a l a
c or ona; o mej or t odav a, que sucedi er a con ci er t o der echo he-
r edi t ar i o el hi j o ms amado del padr e .
Con t odo, pudo muy bi en t ener l ugar el di l uvi o en vi da
y dur ant e el r ei nado de Lamec, per eci endo con l t odos l os
hombr e s , except uados l os que se acogi er on al ar ca. Ni es de
mar avi l l ar que en un comedi o de tanto.
1
} aos y dur ant e t ant o
t i empo t r ans c ur r i do desde Ad n hast a el di l uvi o, no fuer an
numr i cament e i gual es l as gener aci ones de l as dos r amas , sien-
do por l a l nea de Ca n si et e, y por l a de Set, di ez. Como he
di cho ya, Lame c hace el nme r o spt i mo a cont ar desde Ad n,
y No, el dci mo. Y no se ci t a un sol o hi j o de Lamec, como
en l as gener aci ones pr ecedent es, si no muchos , j us t ament e por -
que er a i nci er t o qui n hab a de suceder l e si ent r e su muer t e
y el di l uvi o hubi er a an t i empo t i l par a r ei nar .
4. Empe r o, sea cual qui er a el modo como se cuent en l as
gener aci ones de Ca n, por l os pr i mogni t os o p o r l os r eyes, pa-
r ceme que por ni ngn mot i vo debo pas ar en si l enci o que, ha-
ci endo Lamec el nme r o siete desde Adn, se aaden cuat r o
hi j os suyos p ar a compl et ar el nme r o once, que es el s mbol o
del pecado. Se aade n t r es hi j os y una hi j a. Con t odo, l as mu-
j er es pueden si gni fi car ot r a cosa, no st a, que al pr es ent e pa-
rece se deb a encar ecer . Ahor a habl amos de l as gener aci ones,
y de l as muj er es se cal l a su or i gen.
En efecto, como l a l ey se enci er r a en el nme r o di ezde
aqu decl ogo, es i ndudabl e que el nme r o once denot a t r ans-
gr esi n de l a Ley, por que t r asci ende el di ez, y, p o r t ant o, pe-
consequens, ut primogeniti regum regnantibus succederent patribus, sed
quos regnandi meritum propter virtutem terrenae utilem civitati, vel sors
aliqua reperiret, vel ille potissimum succederet patri haereditario quo-
dam iure regnandi, quem prae caeteris filiis dilexisset. Potuit autem v-
vente adhuc Lamech atque regnante fieri diluvium, ut ipsum cum alus
mnibus hominibus, exceptis qui in arca fuerunt, quem perderet, inveniret.
eque enim mirandum est, si varia quantitate numerositatis annorum in-
terposita, per tam longam aetatem ab Adam usque ad diluvium non
aequalis numeri generationes habuit utraque progenies, sed per Cain
septem, per Seth autem decem: septimus est enim, ut iam dixi, ab Adam
Lamech, decimus Noe: et ideo non unus filius Lamech, sicut in caeteris
superius, sed plures commemorati sunt; quia incertum erat quis ei fuis-
set mortuo successurus, si regnandi tempus nter ipsum et diluvium re-
mansisset.
4. Sed quoquo modo se habeat, sive per primognitos, sive per reges,
ex Cain generationum ordo decurrens, illud mihi nullo pacto praetereun-
dum silentio videtur, quod cum Lamech septimus ab Adam fuisse inven-
tus, tot eius annumerati sunt filii, doee undenarius numerus impleretur,-
quo significatur peccatum. Adduntur enim tres filii, et una filia. Uxores
autem aliud possunt significare, non hoc quod nunc commendandum vide-
tur. Nunc enim de generationibus loquimur: illae vero unde sint genitae,
tacitum est. Quoniam ergo Lex denario numero praedicatur, unde est me-
morabilis ille Decalogus; profecto numerus undenarius, quoniam transgre-
1048
I.A CIUDAD DK DIOS XV, 20, 4
cado [42]. Por esta razn mand Dios hacer once velas de pelo
de cabra en el tabernculo del testimonio, que era como el tem-
plo porttil de su pueblo durante el viaje. En el cilicio se re-
cuerdan los pecados por causa de los corderos que han de estar
a la izquierda. As, haciendo penitencia, nos postramos cubier-
tos de cilicio, como para decir con el Salmista: Mi pecado est
siempre ante mis ojos.
En conclusin: la descendencia de Adn por la lnea del
criminal Can termina con el nmero once y tiene por remate
una mujer, de cuyo sexo trae principio el pecado, que nos lig
a todos a la muerte. Adems, a este pecado ha seguido la vo-
luptuosidad de la carne, que resiste al espritu, pues Noema
nombre de la hija de Lamecsignifica voluptuosidad. En
cambio, por la lnea de Set aparece legtimo el nmero diez
desde Adn a No. A este nmero se aaden los tres hijos de
No, de los cuales slo dos fueron bendecidos, porque, al pecar
uno, fu excluido como reprobo, y los otros, bendecidos, fueron
agregados, intimando de esta manera el nmero doce. Este n-
mero est acreditado tambin por los patriarcas y por los aps-
toles, que son doce, es decir, las partes constitutivas del siete
multiplicadas una por otra. Es el resultado de cuatro por tres
o de tres por cuatro. Ante esta perspectiva, creo que debemos
abordar ya el problema de cmo estas dos lneas, que con dis-
tintas generaciones insinan dos ciudades, una de terrgenas y
otra de regenerados, se han ido entremezclando y se han con-
tundido, hasta el extremo de que la humanidad entera se hizo
acreedora a perecer por el diluvio, exceptuados slo ocho
hombres.
ditur denarium, transgressionem legis, ac per hoe peccatum significat.
Hinc est quod in tabernculo testimonii, quod erat in itinere populi Dei
velut templura ambulatorium, undecim vela cilicina fieri praecepta sunt
, 0
.
in cilicio quippe recordado est peccatorum, propter haedos ad sinistram
luturos: quod confitentes in cilicio prosternimur, tanquam dicentes quod
in Psalmo scriptum est, Et peccatum meum ante me est semper
71
. Proge-
nies ergo ex Adam per Cain sceleratum undenario numero finitur, quo
peccatum significatur: et ipse numerus femina clauditur, a quo sexu ini-
tium factum est peccati, per quod omnes morimur. Commissum est autem,
ut et voluptas carnis, quae spiritui resisteret, sequeretur. Nam et ipsa filia
Lamech Noema Voluptas interpretatur. Per Seth autem ab Adam usque
ad No
e
denarius insinuatur legitimus numerus. Cui Noe tres adiiciuntur
filii: unde uno lapso do benedicuntur a patre, ut remoto reprobo et pro-
bats filiis ad numerum additis etiam duodenarius numerus intimetur, qui
6 t
l
1
? P
a t r
i
a r
h
a
ni m et in Apostolorum numero insignis est, propter septe-
narn partes, alteram per alteram multiplicatas. Nam ter quaterni, ve]
quater terni ipsum faciunt. His ita se habentibus, video considerandum et
commemorandum, ista utraque progenies, quae distinctis generationibus
duas insinuat civitates, unam terrigenarum, alteram regeneratorum, quo-
modo postea sic commixta fuerit atque confusa, ut universum genus hu-
manum, exceptis octo hominibus, perire mereretur diluvio.
70
Ex . 26,7. 71 P s . 5 0 ; S .
XV, 2 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA J.0 49
C A P I T U L O X X I
D OS DIFERENTES NARRACIONES, UNA CONTINUA DESDE Il ENOC
Y OTRA RETROSPECTIVA DESDE E N S
En primer lugar es preciso presentar el probl ema: en la lista
de las generaciones de Can se antepone en la narracin a He-
noc, en cuyo nombre fu fundada la ciudad, a los dems des-
cendientes, y a partir de l se van trabando las otras hasta el
final, es decir, hasta que el diluvio hizo desaparecer toda esta
rama. En cambio, en la otra, citado Ens, hijo de Set, y sin
consignar las siguientes hasta el diluvio, se hace un parntesis
y se dice: Este es el libro del origen de los hombres. Cuando
Dios hizo a Adn, lo hizo a su imagen. Los hizo varn y hem-
bra y los bendijo, y el da que los hizo les dio por nombre
Adn. Tengo para m que este parntesis se debe a la intencin
de comenzar de nuevo desde Adn la recordacin de los tiem-
pos, cosa que el autor no quiso hacer en la ciudad terrena, como
si Dios la mencionara sin tenerla en cuenta.
Mas por qu se vuelven a esta recapitulacin despus de ha-
ber mencionado al hijo de Set, hombre que puso su esperanza en
invocar el nomine del Seor, sino porque era una ocasin pro-
picia para proponer las dos ciudades, una que parte de un ho-
micida y llega hasta otro, pues Lamec tambin cometi homi-
CAPUT XXI
QA RATIONE COMMEMORATO ENOCH, QUI FUIT FILIUS CAIN, TOTIUS GENE-
RATIONIS EIUS USQUE AD DILUV1UM SIT CONTINUATA NARRATIO; COMMEMO-
RATO AUTEM Efi OS, QUI FUIT FILIUS SETH, AD CONDITIONIS HUMANAE
PRINCIPIUM SIT REDITUM
Primo autem intuendum est, quemadmodum cum ex Cain generationes
enumerarentur, commemorato ante caeteros posteros eius illo in cuius no-
mine condita est civitas, id est Enoch, contexti sunt caeteri usque ad illum
finem, de quo locutus sum, doee illud genus atque universa propago di-
luvio deleretur: cum vero filias Seth unus commemoratus fuisset Enos,
nondum usque ad diluvium additis caeteris, articulus quidam interponitur
et dicitur, Hic lber nativitatis hominum, qua die fecit Deus Adam, ad
imaginem Dei fecit illum. Masculum et feminam fecit Utos, et benedixit
illos, et cognominavit nomen eorum Adam, qua die fecit illos". Quod
mihi videtur ad hoc interpositum, ut hinc rursus inciperet ab ipso Adam
dinumeratio temporum, quam noluit facer qui haec scripsit in civitate
terrena: tanquam eam Deus sic commemoraret, ut non computaret. Sed
quare hinc reditur ad istam recapitulationem, posteaquam commemoratus
est filius Seth, homo qui speravit invocare nomen Domini Dei; nisi quia
sic oportebat istas duas proponere civitates, unam per homicidam usque
ad homicidam; nam et Lamech duabus uxoribus suis se perpetrasse ho-
7 3
Ge n. 5,1.2.
1050 LA CIUDAD DE DIOS XV, 2 1
cidio en sus dos mujeres, y otra que part e de aquel que puso su
esperanza en invocar el nombre del Seor? He aqu la nica
y soberana ocupacin que debe tener en esta mortalidad la Ciu-
dad de Dios, peregrina en este mundo, y que ha sido encarecida
por un hombre engendrado de aquel en quien revivi el ase-
sinado. Este hombre denota la unidad de la Ciudad soberana,
an no completa, es verdad, pero que recibir un da su com-
plemento con el precedente de esta prefiguracin proftica.
El hijo de Can, es decir, el hijo de la Posesin (de qu
sino de la ciudad t er r ena?) , tom, pues, nombre de esta ciudad,
fundada en su nombre! De stos es de quienes canta el Sal mo:
Invocarn sus nombres en sus mismas tierras. Y, como conse-
cuencia, lo de otro Sal mo: Seor, en tu ciudad aniquilars su
imagen. En cambio, el hijo de Set, o sea, el hijo de la Re-
surreccin, ponga su esperanza en invocar el nombre del Seor!
De esta sociedad de hombres es figura el que dice: Yo ser
como una oliva fructfera en la casa de Dios, pues que esper
en su misericordia. No aspire, pues, a la gloria vana de adqui-
rir un nombre famoso sobre la tierra, porque es bienaventu-
rado aquel que pone su esperanza en el nombre del Seor, y no
torna su vista a las vanidades y falaces desatinos del mundo.
En efecto, despus de propuestas las dos ciudades, una en
la mortalidad de este siglo y otra en la esperanza de Dios, como
salidas ambas de una puerta comn, la mortalidad abierta en
Adn, para que corran y avancen a su fin especfico y debido,
comienza la recordacin de los tiempos. En esta resea aade
otras generaciones, tornando a comenzar su narracin desde
micidium confitetur " : alteram per eum qui speravit invocare nomen Do-
mini Dei? Hoc est quippe in hoc mundo peregrinantis civitatis Dei totum
atque summum in hac mortalitate negotium, quod per unum hominem,
quem sane occisi resurrectio genuit, commendandum fuit. Homo quippe
ille unus totius supernae civitatis est unitas; nondum quidem completa,
sed praemissa ista prophetica praefiguratione complenda. Filius ergo Can,
hoc est filius possessionis (cuius, nisi terrenae?) habeat nomen in civitate
terrena, quae in eius nomine condita est. De his est enim de quibus can-
tatur in Psalmo, Invocabant nomina eorum in terris ipsoram
74
. Propter
quod sequitur eos quod in alio Psalmo scriptum est, Domine, in civitate
tua imaginem ipsorum ad nihilum rediges ". Filius autem Seth, hoc est
filius resurrectionis, speret invocare nomen Domini Dei. Eam quippe so-
cietatem hominum praefigurat quae dicit, Ego autem, sicut oliva fructfera
in domo Dei speravi, in misericordia Dei
7S
. Vanas autem glorias famosi
in trra nominis non requirat: Beatas enim vir, cuius est nomen Domini
sps eius, et non respexit in vanitates, et insanias mendaces " . Propositis
itaque duabus civitatibus, una in re huius saeculi, altera in spe Dei, tan-
quam ex communi, quae aperta est in Adam, ianua mortalitatis egressis,
ut procurrant et excurrant ad discretos proprios ac dbitos fines, incipit
dinumeratio temporum: in qua et aliae generationes adiiciuntur, facta
" Ge n. 4i23-
70
Ps . 51,10.
" Ps . 48,12- " Vn. 39,s-
XV, 22 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 10 51
Adn, de cuya posteridad condenada, como de masa entregada
a justa condenacin, ha hecho Dios unos vasos de ira en igno-
minia y otros vasos de misericordia en honor. Y dio a aqullos
en pena lo merecido, y a stos en gracia lo indebido, a fin de
que la Ciudad soberana aprenda de los vasos de ira a no con-
fiar en su libre albedro, sino a poner su esperanza en invocar
el nombre del Seor. La voluntad fu creada naturalmente bue-
na por la bondad de Dios, pero mudable por el Inmutable, pues
fu creada de la nada, y no slo puede declinar del bien para
obrar con su libre albedro el mal, sino tambin del mal para
obrar el bien, aunque es incapaz de ello sin la ayuda de
Dios [431.
C A P I T U L O X X I I
EL PECADO DE LOS HIJOS DE DIOS. LA RED DEL AMOR A LAS
MUJERES EXTRANJERAS. E L DILUVIO
Al aumentar y crecer los hombres en posesin de este libre
albedro se obr una mezcolanza y una especie de confusin de
las dos ciudades por comunicacin de iniquidad. Y este mal,
una vez ms, tuvo como piedra de toque el sexo dbil, aunque
no del mismo modo (fue al principio del mundo. En realidad,
en esle caso las mujeres no indujeron a los hombres al pecado,
seducidas por la falacia de otro, sino que los hijos de Dios, es
decir, los ciudadanos de la ciudad peregrina en el mundo, co-
recapitulatione ex Adam, ex cuius origine damnata, veluti massa una
meritae damnationi tradita, fecit Deus alia in contumeliam vasa irae, alia
in honorem vasa misericordiae
78
; illis reddens quod debetur in poena,
istis donans quod non debetur in gratia: ut ex ipsa etiam comparatione
vasorum irae, superna civitas discat, quae peregrinatur in terris, non fide-
re librtate arbitrii sui, sed speret invocare nomen Domini Dei. Quoniam
voluntas, in natura quae facta est t ona a Deo bono, sed mutabiiis ab im-
mutabili, quia ex nihilo, et a bono potest declinare, ut faciat malum,
quod fit libero arbitrio; et a malo, ut faciat bonum, quod non fit sine
divino adiutorio.
C A P U T XXI I
DE LAPSU FILIORUM DEI ALIENICENARUM MDLIERM AMORE CAPTORUM, UNDE
ET OMMES, EXCEPTIS OCTO HOMINIBUS, DILUVIO PERIRE MERUERTLNT
Hoc itaque libero voluntatis arbitrio genere humano progrediente at-
que crescente, facta est permixtio, et iniquitate participata quaedam
utriusque confusio civitatis. Quod malum a sexu femneo causam rursus
invenit: non quidem illo modo quo ab initio; non enim cuiusquam etiam
tune fallacia seductae illae feminae persuaserunt peccatum viris: sed ab
initio quae pravis moribus fuerant in terrena civitate, id est in terrigena-
rum societate, amatae sunt a filizs Dei, civibus scilicet peregrmantig in
78
Rom. 9,23.
1052 LA CIUDAD DE DIOS XIV, 22
iiienzaron a amar por su belleza corporal a estas mujeres, que
desde el principio tenan malas costumbres en la ciudad terre-
na, en la sociedad de los lerrgenas. Es cierto que la belleza es
un bien y un don de Dios; pero Dios lo da tambin a los malos
precisamente para que los buenos no lo estimen como un gran
bien. As, abandonado el bien supremo, propio de los buenos,
lleg inevitablemente el declinar al bien mnimo, no privativo
de los buenos, sino comn a buenos y a malos. Los hijos de Dios
quedaron prendidos por el amor de las hijas de los nombres, y
para desposarse con ellas se allanaron a las costumbres de la
sociedad terrena y dejaron la piedad que guardaban en la so-
ciedad santa.
La belleza del cuerpo, bien creado por Dios, pero temporal,
nfimo y carnal, es mal amado cuando su amor se antepone al
de Dios, bien eterno, interno y sempiterno. As, cuando un
avaro ama el oro abandonando la justicia, el pecado no es del
oro, sino del hombre. Y as se ha toda criatura, pues, siendo
buena, puede ser amada bien y mal. Es amada bien cuando se
guarda el orden, y mal cuando se perturba. He expresado bre-
vemente esta idea en verso en un elogio del Cirio [44] :
Estas cosas son tuyas y son buenas, porque t, que eres bueno, las
creaste. Nada nuestro hay en ellas sino nuestro pecado, al amar en tu
lugar lo creado por ti, invirtiendo el orden.
El Creador, si es verdaderamente amado, es decir, si es amado
El, no otra cosa en su lugar, no puede ser amado mal. El amor,
que hace que se ame bien lo que debe amarse, debe ser amado
tambin con orden, y as existir en nosotros la virtud, que trae
consigo el vivir bien. Por eso me parece que la definicin ms
hoc saeculo alterius civitatis, propter pulchritudinem corporis
7
". Quod
bonum Dei quidem donum est: sed propterea id largitur etiam malis, ne
magnum bonum videatur bonis. Deserto itaque magno bono et bonorum
proprio, lapsus est factus ad bonum minimum, non bonis proprium, sed
bonis malisque commune: ac sic filii Dei filiarum hominum amore sunt
capti, atque ut eis coniugibus fruerentur, in mores societatis terrigenae
defluxerunt, deserta pietate quam in sancta societate servabant. Sic enim
corporis pulchritudo, a Deo quidem factum, sed temporale, carnale, infi-
mum bonum, male amatur postposito Deo, aeterno, interno, sempiterno
bono: quemadmodum iustitia deserta et aurum amatur ab avaris, nullo
peccato auri, sed hominis. Ita se habet omnis creatura. Cum enim bona
sit, et bene potest amari, et male: bene, scilicet ordine custodito; male,
ordine pertrbate Quod in laude quadam Cerei breviter versibus dixi:
Haec tua sunt, bona sunt, quia tu bonus ista creasti.
Nil nostrum est in eis, nisi quod peceamus amantes,
Ordine neglecto, pro te, quod condittir abs te.
Creator autem si veraciter ametur, hoc est, si ipse, non aliud pro illo
quod non est ipse, ametur, male amari non potest. Nam et amor ipse
ordinate amandus est, quo bene amatur quod amandum est, ut sit in nobis
virtus qua vivitur bene. Unde mihi videtur, quod definitio brevis et vera
virtutis, Ordo est amoris: propter quod in sancto Cntico canticorum can-
' Gen. 6,is.
XV, 23, 1 US DOS CIUDADES KN LA TIERRA 1053
breve y acertada de virtud es sta: la virtud es el orden del
amor [45]. A este tenor, la esposa de Cristo, la Ciudad de Dios,
canta en el Cantar de los Cantares: Ordenad en m la caridad.
Turbado, pues, el orden de esta caridad, es decir, de la dilec-
cin y del amor [46], los hijos de Dios se olvidaron de Dios
y amaron las hijas de los hombres.
Estos dos nombres distinguen suficientemente las dos ciuda-
des. No es que aqullos no fueran hijos de los hombres por na-
turaleza, sino que haban comenzado a tener otro nombre por
gracia. La misma Escritura, en el pasaje en que dice que los
hijos de Dios amaron las hijas de los hombres, llama a los hijos
de Dios ngeles de Dios. Esto ha dado pie a muchos para pen-
sar que aqullos no fueron hombres, sino ngeles.
C A P I T U L O X X I I I
QU DECIR DE ESTA OPININ DE QUE FUERON NGELES
Y NO HOMBRES?
1. Este punto sobre si pueden los ngeles, siendo espri-
t us, unirse carnalmente con las mujeres, ya lo he tocado, aun-
que de paso y sin darle solucin, en el libro III de esta obra.
La Escrilura dice: fiare a los espritus sus ngeles; es decir, de
aquellos ipie son espritus por naturaleza, hace ngeles suyos,
encomendndoles el oficio de anunciar. En griego se dice ayyeAo;
nombre que en latn suena ngelus y que se traduce por nun-
cio. Pero no es f,cil decir si habla de sus cuerpos, cuando
tat sponsa Christi, civitas Dei, Ordinate in me charitatem
80
. Huius igi-
tur charitatis, hoc est, dilectionis et amoris ordine perturbato, Deum filii
Dei neglexerunt, et filias hominum dilexerunt. Quibus duobus nominibus
satis civitas utraque discernitur. eque enim et illi non erant filii homi-
num per naturam; sed aliud nomen coeperant habere per gratiam. Nam
in eadem Scriptura, ubi dicti sunt dilexisse filias hominum filii Dei, iidem
dicti sunt etiam angeli Dei. Unde illos multi putant non homines fuisse,
sed angelos.
C A P U T X X I I I
AN CREDENDUM SIT ANGELOS SUBSTANTIAE SPIRITUALIS, AMORE SPECIOSARUM
MUI.IERUM CAPTOS, EARUMDEM INIISSE CONIUGIA, EX QUIBUS GIGANTES
SINT CREATI
1. Quam quaestionem nos transeunter commemoratam in tertio huius
operis l i bro
81
reliquimus insolutam, Utrum possint angeli, cum spiritus
sint, corporaliter coire cum feminis. Scriptum est enim, Qui facit angelos
suos spiritus: id est, eos qui natura spiritus sunt, facit esse angelos suos,
iniungendo eis officium nuntiandi. Qui enim graece dicitur yysAos,
quod nomen latina declinatione ngelus perhibetur, latina lingua nuntius
80
Cant. 2,4.
"' C.s-
1054 IA CIUDAD DE DIOS XV, 2 3 , 1
aade: Y sus ministros, fuego abrasador; o si quiere dar a en-
tender que sus ministros deben arder en la caridad como en
fuego espiritual [47]. Con todo, la misma Escritura atestigua
que los ngeles se han aparecido a los hombres en cuerpos ta-
les, que no solamente podan ser vistos, sino tambin tocados.
Y an hay ms: es un hecho del dominio pblico, y que mu-
chos aseguran haberlo experimentado u odo de personas autori-
zadas que tenan experiencia de ello, que los Silvanos [48] y los
Faunos [49], llamados vulgarmente ncubos, han atormentado
con frecuencia a las mujeres y saciado con ellas sus pasio-
nes [50]. Adems, son tantos y de tal calibre los que afirman
que ciertos demonios, llamados por los galos Dusios. han inten-
tado y ejecutado esa torpeza, que negarlo parece descaro. Por
eso no me atrevo a zanjar la cuestin de si hay espritus con
cuerpos areos (pues tambin el aire, al ser agitado con un
abanico, excita la sensibilidad del tacto y de los dems sentidos)
capaces de esta libido, es decir, de tener comercio carnal a su
modo con las mujeres.
Con todo, no me allano en modo alguno a creer que los n-
geles santos de Dios se despearan entonces de esta suerte, ni que
habla de ellos el apstol San Pedro cuando dice: Porque Dios
no perdon a los ngeles delincuentes, sino que los precipit en
las crceles obscuras del infierno, reservando su castigo para
el juicio. Me inclino a creer que habla de aquellos que. des-
pus de apartarse de Dios, se despearon con el diablo, su prn-
cipe, cuya astucia serpentina y envidiosa hizo caer al primer
hombre. La Santa Escritura es un testigo abundante en pruebas
interpretatur. Sed utrum eorum corpora consequenter adiunxerit, dicendo,
Et ministros suos ignem ardentem": an quod chntate tanquatn igne
spirituali fervere debeant ministri eius, ambiguum est. Apparuisse tamen
hominibus angelos in talibus corporibus, ut non solum videri, verum etiara
tangi possent, eadem verissima Scriptura testatur. Et quoniam creberrima
fama est, multique se expertos, vel ab eis qui experti essent, de quorum
fide dubitandum non est, audisse confirmant, Silvanos, et Faunos, quos
vulgo ncubos vocant, improbos saepe exstitisse mulieribus, et earum ap-
petisse ac peregisse concubitum; et quosdam daemones, quos Dusios Galli
nuncupant, hanc assdue immunditiam et tentare et efficere, plures ta-
lesque asseverant, ut hoc negare impudentiae videatur: non hinc aliquid
audeo definir, utrum aliqui spiritus elemento aerio corporati (nam hoc
elementum etiam cum agitatur flabello, sensu corporis tactuque senti-
tur) , possint etiam hanc pati libidinem, ut quomodo possunt, sentientibus
feminis misceantur. Dei tamen Angelos sanctos nullo modo illo tempore
sic labi potuisse crediderim: nec de his dxisse apostolum Petrum, Si
enim Deus angelis peccantibus non pepercit, sed carceribus caliginis infe-
r retrudens tradidit in iudicio puniendos reservan*
3
; sed potius de illis
qui primum apostatantes a Deo cum diabolo principe suo ceciderunt,
qui primum hominem per invidiam serpentina fraude deiecit. Angelos
autem fuisse etiam Dei nomines nuncupatos, eadem Scriptura sancta lo-
12
Ps . 103,5.
" a Pt r . (,4.
XV, 23, 2 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1 0 55
de que los hombres de Dios son llamados tambin ngeles. As,
de San Juan est escrito: He aqu que yo despacho mi ngel
nnte tu presencia, el cual ir delante de ti preparndote el cami-
no. Y el profeta Malaquas, por una gracia peculiar suya, o sea,
comunicada a l personalmente, se llam ngel a s mismo.
2. Sin embargo, algunos no entran por este sentir, porque
leemos en la Escritura que de los llamados ngeles de Dios y
de las mujeres que amaron, nacieron, al parecer, no hombres de
nuestra raza, sino gigantes, como si en nuestros das no nacie-
ran hombres cuyos cuerpos sobrepujan en mucho el mdulo or-
dinario, como poco ha insinu. No es cierto que hace un pu-
ado de aos, cuando Roma vio acercarse a sus puertas la de-
vastadora mano de los godos, haba all una mujer, que viva
con sus padres, cuya estatura, en cierto modo gigantesca, sobre-
pujaba en mucho a los dems? Era admirable el gento que
vena a verla de todas partes. Y lo ms maravilloso era que sus
dos padres no eran siquiera tipos ordinarios, de la estatura
corriente ahora. Pudieron, por tanto, nacer gigantes aun antes
de que los hijos de Dios, por otro nombre ngeles de Dios, se
mezclaran con las hijas de los hombres, o sea, de los que vivan
segn la carne, o en otros trminos, los hijos de Set con las
hijas de Can [51]. La misma Escritura cannica supone esto
en el libro que comentamos, l i e aqu sus pal abr as: Resulta
que, despus de haberse multiplicado los hombres sobre la tie-
rra y de haberles nacido hijas, viendo los ngeles de Dios que
las hijas de los hombres eran bellas, tomaron de entre ellas por
esposas las que ms les agradaron. Y dijo el Seor: Har des-
cupletissima testis est. Nam et de Ioanne scriptum est, Ecce millo an-
gelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam
s4
. Et Mala-
chias propheta propria quadam, id est sibi proprie impertita, gratia dic-
tas est ngelus "".
2. Verum hoc movet quosdam, quod ex illis qui dicti sunt angel Dei,
et ex mulieribus quas amaverunt, non quasi homines generis nostri, sed
gigantes legimus esse natos. Quasi vero corpora hominum modum nostrum
longe excedentia, quod etiam supra commemoravi *', non etiam nostris
temporibus nata sunt. Nonne ante paucos annos, cum Romanae urbis,
quod a Gothis factum est, appropinquaret excidium, Romae fuit femina
cum suo patre et sua matre, quae corpore quodammodo giganteo loge
caeteris praeemineret? Ad quam visendam mirabilis fiebat usquequaque
concursus. Et hoc erat mxime admirationi, quod ambo parentes eius nec
saltem tam longi homines erant, quam longissimos videre consuevimus.
Potuerunt ergo gigantes nasci et prius quam filii Dei, qui et angel Dei
dicti sunt, filiabus hominum, hoc est secundum hominem viventium, mis-
cerentur; filii scilicet Seth filiabus Cain. Nam et cannica Scriptura sic
loquitur, in quo libro haec legimus, cuius verba ista sunt: Et factum est,
postquam coeperunt homines multi fieri super terram, et filiae natae
sunt illis: videntes autem angel Dei filias hominum, quia bonae sunt,
sumpserunt sibi uxores ex mnibus quas elegerant. Et dixit Dominus
84
MC. 1,2.
83
Mal . 2,7.
86
C.g.
1056 I, A CIUDAD DE DIOS XV, 23, 3
aparecer mi espritu de estos hombres, porqu son carne. Vivi-
rn slo ciento veinte aos. En aquel tiempo haba gigantes
sobre la tierra. Y despus los hijos de Dios entraron a las hijas
de los hombres y les engendraron hijos para ellos, siendo stos
los jayanes de nombradla de aquel tiempo. Estas palabras del
sagrado texto indican con luz meridiana que, cuando los hijos
de Dios tomaron por mujeres a las hijas de los hombres, porque
eran buenas, es decir, hermosas, ya haba gigantes sobre la tie-
rra. La Escritura suele llamar buenos tambin a los hermosos
de cuerpo. Lo cierto es que despus de esa accin nacieron
gigantes, pues dice as : En aquel tiempo haba ya gigantes
sobre la tierra. Y despus, los hijos de Dios entraron a las
hijas de los hombres. Luego antes y despus de aquel hecho.
Lo que aade: Y les engendraron para ellos, muestra con su-
ficiencia que primero, es decir, antes de que los hijos de Dios
se despearan en esos desmanes, engendraban hijos para Dios,
no para s; en otras pal abras, no dominados por la libido, sino
con miras a la propagacin. Y engendraban no hijos para su
vanidad, sino ciudadanos para la Ciudad de Dios, a quienes
anunciaron, como ngeles de Dios, que pusieran en Dios su
esperanza, asemejndose a aquel que naci de Set, que era hijo
de la Resurreccin y puso su esperanza en invocar el nombre del
Seor. En esta esperanza seran, con su posteridad, coherederos
de los bienes eternos, y bajo la paternidad de Dios, hermanos
de sus hijos.
3. Pero no se ha de pensar que fueron ngeles de Dios ta-
les que no eran hombres, pues la misma Escritura declara abier-
Deus: Non permanehit spiritus meus in hominihus his in aeternum,
propter quod caro sunt. Erunt autem dies eorum centum viginti anni. Gi-
gantes autem erant super terram in diebus Mis: et post illud cum in-
trarent jilii Dei ad filias hominum, et generahant sihi, Mi erant gigantes,
a saeculo homines nominati
87
. Haec libri verba divini satis indicant, iam
illis diebus fuisse gigantes super terram, quando filii Dei acceperunt
uxores filias hominum, cum eas amarent bonas, id est pulchras. Consue-
tudo quippe Scripturae huius est, etiam speciosos corpore, bonos vocare.
ed et postquam hoc factura est, nati sunt gigantes. Sic enim ait: Gi-
gantes autem erant super terram in diebus illis: et post illud, cum intra-
rent filii Dei ad filias hominum. Ergo et ante in illis diebus, et post illud.
Quod autem ait, Et generahant sibi, satis ostendit quod prius, antequam
sic caderent filii Dei, Deo generabant, non sibi, id est, non dominante
libdine coeundi, sed serviente officio propagandi; non familiam fastus
sui, sed cives civitatis Dei: quibus annuntiarent tanquam angeli Dei, ut
ponerent in Deo spem suam
8S
, smiles illius qui natus est de Seth, filius
resurrectionis, et speravit invocare nomen Domini Dei: in qua spe essent
cum suis posteris cohaeredes aeternorum bonorum, et sub Deo patre fra-
tres filiorum.
3. Non autem illos ita fuisse angelos Dei, ut homines non essent,
sicut qudam putant, sed homines procul dubio fuisse, Scriptura ipsa sine
" Gen. 6,1-4.
" Ps. 77,7.
XV, 23, 4 LAS DOS CIUDADES EN lk TIERRA 1057
tamente que fueron hombres. Despus de haber dicho que los
ngeles de Dios, prendados de la belleza de las hijas de los hom-
bres, tomaron de entre ellas por esposas las que ms les agra-
daron, aadi en seguida: Y dijo Dios: Har desaparecer mi
espritu de estos hombres, porque son carne. El espritu de Dios
les haba hecho ngeles de Dios e hijos de Dios; pero ellos, por
declinar a las cosas inferiores, son llamados hombres, que es
nombre de naturaleza y no de gracia, y adems son llamados
tambin carne, espritus desertores y desiertos, por desertar. Los
Setenta los llaman ngeles de Dios e hijos de Dios; pero estos
nombres no se hallan en todos los cdices. Algunos traen sola-
mente hijos de Dios. Aquila, en cambio, el intrprete preferido
de los judos, no traduce ni ngeles de Dios ni hijos de Dios,
sino hijos de los dioses [52]. Las dos versiones, creo yo, son
verdaderas. Eran hijos de Dios y hermanos de sus ptulrA^ q
Ue
tenan, como ellos, a Dios por padr e; y eran hijos de los dioses,
porque haban sido engendrados por los dioses, con los cuales
eran tambin dioses, segn aquello del Sal mo: Yo dije: Sois
dioses e hijos todos del Altsimo.
Es, pues, razonable creer que los Setenta recibieron espritu
proftico y que, si en su versin cambiaron algo por propia au-
toridad y lo expresaron de modo diferente que el original, lo
hicieron, sin duda, por inspiracin divina. Adems, hay que
reconocer que en hebreo ese lrmino es ambisruo y que admite,
por lano, las dos traducciones, de hijos de Dios e hijos de los
dioses.
4. Omitamos las fbulas de los escritos apcrifos, as lla-
mados porque su origen fu desconocido aun para los Padres,
ulla ambiguitate declarat. Cum enim praemissum esset, quod videntes an-
geli Dei filias hominum, quia bonae sunt, sumpserunt sibi uxores ex m-
nibus quas elegerant; mox adiunctum est, Et dixit Dominus Deus: Non
permanehit spiritus meus in hominihus his in aeternum. propter quod caro
sunt. Spiritu quippe Dei fuerant facti angeli Dei et filii Dei: sed decli-
nando ad inferiora, homines dicuntur nomine naturae, non gratiae; di-
cuntur et caro, desertores spiritus et deserendo deserti. Et Septuaginta
quidem interpretes et angelos Dei dixerunt istos, et filios Dei: quod qui-
dem non omnes cdices habent; nam qudam nisi filios Dei non habent.
Aquila autem, quem interpretem Iudaei caeteris anteponunt, non angelos
Dei, nec filios Dei, sed filios deorum interpretatus est. Utrumque autem
verum est. Nam et filii Dei erant, sub quo patre suorum patrum etiam
fratres erant; et filii deorum, quoniam a diis geniti erant, cum quibus
et ipsi dii erant, iuxta illud Psalmi: Ego dixi, Dii estis, et filii Excelsi
omnes
s9
. Ment enim creduntur Septuaginta interpretes accepisse pro-
prieticum spiritum, ut si quid eius auctoritate mutarent, atque aliter quam
erat quod interpretabantur dicerent, eque hoc divinitus esse dictum du-
bitaretur. Quamvis hoc in hebraeo esse perhibeatur ambiguum, ut et filii
Dei, et filii deorum, posset interpretan.
4. Omittamus igitur earum scripturarum fbulas, quae apocryphae
nuncupantur, eo quod earum oceulta origo non claruit patribus, a quibus

8
Ps. 8i,6.
1058 LA CIUDAD DE DIOS Xv*, 23, 4
a t ravs de l os cual es ha l l egado hast a nosot r os en sucesi n
ci er t a y not or i a l a aut or i dad de l as ver aces Es cr i t ur as . Aunque ,
en r eal i dad, en esos escri t os apcr i fos se hal l a al guna que ot r a
ver dad, si n e mbar go, p o r sus abundant es fal sedades car ecen de
aut or i dad canni ca [ 53 ] . No pode mos negar que Henoc, spt i -
mo a cont ar desde Ad n, escr i bi al gunas cosas di vi nas, puest o
que el aps t ol San J udas l o di ce en su Ep s t ol a canni ca. Mas,
no si n r azn, no se encuent r a en el canon de l as Es cr i t ur as , que
se conser vaba en el t empl o del puebl o hebr eo mer ced al cui dado
de l os sacer dot es que se i ban s ucedi endo. Su ant i gedad di o pi e
p ar a pens ar que er an sospechosos y er a i mpos i bl e saber si er an
sos l os escri t os del aut or que firma, por que no l os publ i c aban
per s onas cuya fidelidad y confianza est uvi er a gar ant i zada por el
or de n de sucesi n [ 54] .
P o r csie mot i vo, a l os escri t os publ i cados con su nombr e ,
que cont i enen fbul as de gi gant es cuyos padr es no fuer on hom-
br es , l os pr udent es pi ens an, y con fundament o, que no se l es
debe fe, as como a muchos ot r os publ i cados por her ej es con
nombr e s de pr ofet as y ms r eci ent ement e con nombr e s de aps-
t ol es. Tant o unos como ot r os han si do pr i vados de aut or i dad
canni ca, y des pus de un es mer ado examen, i ncl ui dos en el
nme r o de l os apcr i fos.
Es ci ert o, segn l as Es cr i t ur as canni cas, hebr eas y cri st i a-
nas, que hubo muchos gi gant es ant es del di l uvi o y que fuer on
ci udadanos de la ci udad t er r ena, y que l os hi j os de Di os, naci -
dos de Set segn la car ne, se vol car on en est a soci edad, abando-
nando la j ust i ci a. No es de mar avi l l ar , por t ant o, que de el l os
pudi e r an nacer t ambi n gi gant es, por que , aunque es ver dad que
no t odos er an gi gant es, sin e mbar go hab a muchos m s ent onces
que en l os t i empos que si gui er on al di l uvi o. Y pl ugo cr ear l os
usque ad nos auctoritas veraciura Scripturarum certissima et notissima
successione pervenit. In his autem apocryphis etsi invenitur aliqua ventas,
tamen propter multa falsa nulla est cannica auctoritas. Scripsisse qui-
dem nonnulla divina Enoch, illum septimum ab Adam, negare non pos-
sumus, cum hoc in Epstola cannica ludas apostolus dicat' ". Sed non
frustra non sunt in eo canone Scripturarum, qui servabatur in templo
Hebraei populi succedentium diligentia sacerdotum, nisi quia ob antiqui-
tatem suspectae fidei iudicata sunt, nec utrum haec essent quae ille
soripsisset, poterat inveniri, non talibus proferentibus, qui ea per seriem
successionis reperirentur rite servasse. Unde illa quae sub eius nomine
proferuntur, et continent istas de gigantibus fbulas, quod non habue-
rint nomines paires, recte a prudentibus iudicantur non ipsius esse cre-
denda; sicut multa sub nominibus et aliorum Propbetarum, et recentiora
sub nominibus Apostolorum ab haereticis proferuntur, quae omnia nomi-
ne apocryphorum ab auctoritate cannica diligenti examinatione remota
sunt. Igitur secundum Scripturas cannicas hebraeas atque christianas,
multos gigantes ante diluvium fuisse, non dubium est, et hos fusse cives
terrigenae societatis hominum; Dei autem filios, qui secundum carnem
de Seth propagati sunt, in hanc societatem deserta iustitia declinasse.
10
ludae M.
XV, 24 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1059
ni Hac e dor p ar a hacer ver al sabi o que no debe sobr est i mar se
ni la bel l eza, ni el gr andor , ni la for t al eza cor por al , y que l os
bi enes es pi r i t ual es e i nmor t al es , que le beat i fi can, pr i vat i vos de
los buenos , no comunes a buenos y a mal os , son mu y super i o-
res y est abl es. Ot r o pr ofet a, encar eci endo est o mi s mo, di c e : All
vivieron aquellos famosos gigantes que hubo al principio, hom-
bres de grande estatura y diestros en la guerra. Dios no los
escogi ni les dio la senda de la ciencia, y perecieron, porque
carecieron de la sabidura, y perecieron por su necedad.
C A P I T U L O X X I V
CMO DEBE ENTENDERSE VIVIRN SLO CIENTO VEINTE ANOS?
Est as pal abr as de Di o s : Vivirn slo ciento veinte aos, no
deben ent ender se como pr e nunc i o de que en adel ant e l os hom-
br es no hab an de vi vi r ms de ci ent o vei nt e aos , puest o que
despus del di l uvi o vi vi al guno has t a qui ni ent os . Debe m s
bi en ent ender se que Di os di j o est o cuando No fr i saba en l os
qui ni ent os aos , es deci r , haci a el cuat r oci ent os ochent a de su
vi da, que, segn el est i l o de l a Es cr i t ur a, ser an, en nme r os
r edondos , qui ni enl os . Con fr ecuenci a se expr es a l a par t e supe-
r i or con el l odo. Ahor a bi en, el di l uvi o t uvo l ugar el ao seis-
ci enl os de la vi da de No, el mes s ecundo. ,Y as , esos ci ent o
Nec mirandum est, quod etiam de ipsis gigantes nasci potuerunt. eque
enim omnes gigantes, sed magis multi utique tune fuerunt, quam post
diluvium temporibus caeteris. Quos propterea creare placuit Creatori, ut
etiam bine ostenderetur non solum pulchritudines, verum etiam et magni-
tudines et fortitudines corporum non magnipendendas esse sapienti, qui
spiritualibus atque immortalibus longe melioribus atque firmioribus et
bonorum propriis, non bonorum malorumque communibus beatificatur
bonis. Quam rem alius propheta commendans ait: lbi fuerunt gigantes
Mi nominati, qui ab initio juerunt staturosi, scientes praelium. Non hos
elegit Dominas, nec viam scientiae dedil Mis: et interierunt, guia non
habuerunt sapientiam, perierunl propter inconsid.eranti.am " .
C A P U T X X I V
QOMODO INTELLIGENDUM SIT, QUOD DE EIS QUI DILUVIO PEHDENDI ERANT,
DOMINUS DIXIT, ERUNT DIES EORUM CENTUM VICINTI ANNI
Quod autem dixit Deus, Erunt dies eorum centum viginti anni
2
, non
sic accipiendum est, quasi praenuntiatum sit, post haec homines centum
viginti annos vivendo non transgred, cum et post diluvium etiam quin-
gentos excessisse inveniamus. Sed intellgendum est hoc Deum dixisse,
cum circa finem quingentorum annorum esset Noe, id est, quadringen-
tos octoginta vitae annos ageret, quos more suo Scriptura quingentos
vocat, nomine totius maximam partero plerumque significans: sexcentesi-
91
Bar. 3,26-28.
62
Gen. 6,3,
1060 LA CIUDAD DE DIOS ' XV, 25
veinte aos seran los aos que restaban de vida a los hombres,
que haban de ser aniquilados por el diluvio, terminado ese
plazo. No es vano creer que el diluvio arrib cuando no haba
sobre la tierra ms que hombres dignos de ser arrasados con tal
muerte vengadora de impos, y esto no porque tal gnero de
muerte cause en los buenos, que algn da han de rendir tam-
bin tributo a la muerte, algn mal que pueda daarles despus
de la muerte.
Es de notar, a este propsito, que en el diluvio no pereci
ninguno de los que la Escritura santa menciona como descen-
dientes de Set. He aqu la causa del diluvio segn la narracin
divina: Viendo el Seor que los hombres haban acrecido su
malicia sobre la tierra y que cada cual pensaba interiormente
en hacer mal a diario, se acord de que haba hecho al hombre
sobre la tierra, recapacit y dijo: Raer de sobre la faz de la
tierra al hombre que hice, y desde el hombre hasta la bestia,
desde los reptiles hasta las aves del cielo, porque estoy airado
de haberlos hecho.
C A P I T U L O X X V
LA IRA DE DI OS
La ira de Dios no es en El una turbacin del nimo, sino
el juicio por el que castiga el pecado. Su pensamiento y su re-
mo quippe anno vitae Noe, secundo mense factum est diluvium"; ac
sic centum viginti ann! praedicti sunt futuri vitae hominum periturorum,
quibus transactis diluvio delerentur. Nec frustra creditur sic factum esse
diluvium, iam non inventis in trra qui non erant digni tali morte de-
fungi, qua in impios vindicatum est: non quo hic quidquam bonis quan-
doque morituris tale genus mortis faciat aliquid quod eis possit obesse
post mortem. Verumtamen nullus eorum diluvio mortuus est, quos de se-
mine Seth propagatos sancta Scriptura commemorat. Sic autem divinitus
diluvii causa narratur: Videns, inquit, Dominus Deus, quia multiplcatele
sunt malitiae hominum super terram, et omnis quisque cogitat in corde
suo diligenter super maligna omnes dies: et cogitavit Deus quia fecit ho-
minem super terram, et recogitavit, et dixit Deus, Delebo hominem quem
feci a facie terrae, ab homine usque ad pecus, et a reptilibus usque ad
volatilia caeli, quia iratus sum, quoniam feci eos
84
.
C A P U T XXV
DE IRA DEI, QUAE INCOMMUTABILEM TRANQUILLITATEM NULLA
INFLAMMATIONE PERTURBAT
Ira Dei non perturbatio animi eius est, sed iudicium quo irrogatur
poena peccato. Cogitatio vero eius et recogitatio, mutandarum rerum est

3
Ibid., 7,11.
M
Ibid., 6,5-7.
XV, 26, 1 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1Q&X
(lexin es la razn inmutable de las cosas mudables. Porque
Dios, que tiene sobre todos los seres un sentir tan estable como
cierta es su presciencia, no se arrepiente de sus obras como el
hombre. Si la Escritura no usara estas expresiones, su forma no
sera familiar hasta cierto punto y a tono con toda clase de
hombres, cuyo aprovechamiento pretende. De esta suerte aterra
a los soberbios y despierta a los negligentes, ejercita a los in-
vestigadores y alienta a los inteligentes, cosa que no hiciera de
no inclinarse y abajarse primero a dar su mano a los tendidos.
El anunciar la muerte de todos los animales terrenos y voltiles
es una imagen de la grandeza de la catstrofe venidera, no una
amenaza de muerte hecha a los animales privados de razn,
como si tambin ellos hubieran pecado.
C A P I T U L O X X V I
EL ARCA DE NO , SMBOLO DE CRISTO Y DE LA IGLESIA
1. El mandar Dios a No, hombre justo y, segn la certera
expresin de la Escritura, perfecto en su generacin (no con la
perfeccin con que los ciudadanos de la Ciudad de Dios han de
igualar en la inmortalidad a los ngeles de Dios, es verdad,
pero s con la perfeccin de que en esta peregrinacin son ca-
puces) , que consliuya un arca para escapar en ella a la devas-
immutabilis ratio. eque enim sicut hominem, ita Deum cuiusquam facti
sui poenitet, cuius est de mnibus omnino rebus tam fixa sententia, quam
certa praescientia. Sed si non utatur Scriptura talibus verbis, non se
quodammodo familiarius insinuabit omni generi hominum, quibus vult
esse consultum, ut et perterreat superbientes, et excitet negligentes, et
exerceat quaerentes, et alat intelligentes: quod non faceret, si non se
prius inclinaret, et quodammodo descenderet ad iacentes. Quod autem
etiam interitum omnium animalium terrenorum volatiliumque denuntiat,
magnitudinem futurae cladis effatur; non animantibus rationis expertibus,
tanquam et ipsa peccaverint, minatur exitium.
CAPUT XXVI
QOD ARCA QUAM NoE IUSSUS EST FACER, IN MNIBUS CHRI STUM
ECCLESIAMQUE SIGNIFICET
1. Iam vero quod Noe homini iusto, et sicut de illo Scriptura ve-
rdica loquitur, in sua generatione perfect o" (non utique sicut perfi-
ciendi sunt cives civitatis Dei in illa immortalitate, qua aequabuntur An-
gelis Dei, sed sicut esse possunt in hac peregrinatione perfecti) , imperat
Deus, ut arcam faciat, in qua cum suis, id est, uxore, filiis, et nuribus
et cum animalibus, quae ad illum ex Dei praecepto in arcam ingressa
sunt, liberaretur a diluvii vastitate; procul dubio figura est peregrinantis
in hoc saeculo civitatis Dei, hoc est Ecclesiae, quae fit salva per lignum,
9S
Gen. 6,9.
1062 LA CIUDAD DI! DIOS XV, 26, 2
t aci n del di l uvi o con l os suyos, con su muj er , sus hi j os y sus
nuer as y con l os ani mal es que por mandat o de Di os hi zo ent r ar
t ambi n en el ar ca, es, si n duda, figura de l a Ci udad de Di os
que per egr i na en est e mundo, es deci r, de la Igl esi a, que se sal -
va p o r el l eo en que pendi el Me di ador ent r e Di os y l os hom-
br es, el h o mb r e Cr i st o Jess. Las medi das de su l ongi t ud, al t ur a
y anchur a son un s mbol o del cuer po humano, en cuya r eal i dad
vi no a l os hombr e s , como hab a si do pr edi cho. En efect o, l a
l ongi t ud del cuer po h u man o desde la cor oni l l a a l os pi es es
seis veces t ant a como l a anc hur a que hay desde un cost ado al
ot r o, y diez veces t ant a como la al t ur a, que se mi de en el cos-
t ado desde la es pal da al vi ent r e. As , si mi des a un hombr e
t endi do boca abaj o o boca ar r i ba, es seis veces ms l ar go desde
la cabeza a l os pi es que ancho de der echa a i zqui er da o de iz-
qui er da a der echa y diez veces ms que al t o desde el suel o. P o r
eso el ar ca se hi zo de t r esci ent os codos de l ar ga, ci ncuent a de
ancha y t r ei nt a de al t a.
La puer t a abi er t a en un cost ado del ar ca significa, i nduda-
bl ement e, la her i da que l a l anza abr i al at r aves ar el cost ado
del Cruci fi cado. Los que vi enen a El ent r an por el l a, por que de
el l a manar on l os s acr ament os , con l os que son i ni ci ados l os
cr eyent es. El man d ar cons t r ui r l a de mader os cuadr ados si gni -
fica la vi da pl enament e est abl e de l os sant os, por que l o cua-
dr ado, a cual qui er par t e que l o vuel vas, s i empr e queda firme.
En una pal abr a, t odas l as cosas que se hacen not ar en la es-
t r uct ur a del ar ca son si gnos de r eal i dades fut ur as en l a I gl esi a.
2. Expl i ci t ar l os ahor a ser a l ar go, y, adems , ya lo hemos
hecho en l a obr a t i t ul ada Contra Fausto Maraqueo [ 55] . Est e
in quo pependit Mediator Dei et hominum homo Christus Iesus *. Nam
et mensiuae ipsae longitudinis, altitudinis latitudinisque eius, significant
eorpus humanum, in cuius veritate ad nomines praenuntiatus est venturas,
et venit. Humani qnippe corporis longitudo a vrtice usque ad vestigia
sexies tantum habet, quam latitudo, quae est ab uno latere ad alterum
latus; et decies tantum, quam altitudo, cuius altitudinis mensura est in
latere a dorso ad ventrem: velut si iacentem hominem metiaris supinum,
seu pronum, sexies tantum longus est a capite ad pedes, quam latus a
dextra ad sinistram, vel a sinistra in dexteram; et decies, quam altus a
trra, linde facta est arca trecentorum in longitudine eubitorum, et quin-
quaginta in latitudine, et triginta in altitudine. Et quod ostium in latere
accepit, prefecto illud est vulnus, quando latus crucifixi lancea perfora-
tum es t
s
' : hac qnippe ad illum venientes ingrediuntur; quia inde Sa-
cramenta manarunt, quibus credentes initiantur. Et quod de lignis qua-
dratis fieri iubetur, undique stabilem vitam sanctorum significa!: qua-
cumque enim verteris quadratum, stabit. Et eaetera quae in eiusdem arcae
constructione dicuntur, ecclesiasticarum signa sunt rerum.
2. Sed ea nunc persequi longum est: et hoc iam fecimtis in opere
quod adversus Faustum Manichaeum scripsimus
gs
, negantem in libris He-
90
i Ti m. 2,5.
' " l o. 19,3-4.
HS
I- ,12 cT4.
\ " V, 2 6, 2 I,AS DOS CIUDADES EN I,A TIHKRA 1 0 6 3
litigaba que hubi er a al guna pr ofec a sobr e Cr i st o en l os l i br os
de los hebr eos . Pue de ocur r i r que al gui en e xponga esto con
ms compet enci a que yo, y ot r o con ms que s e; per o t odo
cuant o se di ga debe r el aci onar s e con l a Ci udad de Di os de que
habl amos , vi aj er a en medi o de este mundo c or r ompi do como
en medi o del di l uvi o, si el t al expos i t or no qui er e apar t ar s e del
sent i do del aut or . Po r ej empl o, si uno no qui s i er a ent ender es-
tas p al ab r as : Las partes inferiores las hars de dos y de tres
>isos, como yo di j e en l a obr a ci t ada, es deci r , que l os dos pi -
sos significan que l a I gl esi a se congr ega de t odas l as naci ones,
o sea, de dos gner os de hombr es , la ci r cunci si n y el pr epuci o,
o, segn la expr es i n del Aps t ol , de j ud os y de gr i egos, y que
los t r es pi sos figuran l a r es t aur aci n de l os puebl os t odos des-
pus del di l uvi o mer ced a l os t r es hi j os de No, d ot r a i nt er-
pr et aci n no aj ena a l a r egl a de fe. Po r qu e n o qui s o que el
ar ca fuer a habi t abl e s ol ament e en l as par t es i nfer i or es, si no
t ambi n en l as s uper i or es , l a l l am de dos pi sos, y como t am-
bi n en l as de enci ma de l as s uper i or es hab a de ser l o, la l l am
de t r es pi sos, de for ma que del ent r esuel o al t echo hab a una
t er cer a habi t aci n. Ot r o podr a ent ender por l os t r es pi sos l as
t res vi r t udes que r ecomi enda el Aps t ol , l a fe, l a es per anza y
la car i dad. Pue de t ambi n ent ender s ey est o par ece ms con-
for mel as t r es abundant e s cosechas del Evangel i o, en que uno
r i nde t r ei nt a; ol i o, sesent a, y ot r o, ci ent o. En est a gr adaci n,
el l t i mo puest o t ocar a a la cast i dad c onyugal ; el segundo,
a la vi udal , y el s uper i or , a la vi r gi nal . Y as di r amos de cual -
braeorum aliquid de Christo esse prophetatum. Et ieri quidem potest,
ut et nobis quispiam, et alius alio exponat haec aptius: dum tamen ea
quae dicuntur, ad hanc de qua loquimur Dei civitatem, in hoc saeculo
maligno tanquam in diluvio peregrinan tem, omnia referan tur; si ab eius
sensu qui ista conscripsit, non vult longe aberrare qui exponit. Exempli
gratia, velut si quispiam quod hic scriptum est, Inferiora bicamerala et
tricamerata facies eam"; non quod ego in illo opere dixi
10
", velit intel-
ligi; quia ex mnibus gentibus Ecclesia congregatur, bicameratam dictam,
propter do genera hominum, circumeisionem scilicet et praeputium, quos
Apostolus et alio modo dicit Iudaeos et Graecos
1
"
1
; tricameratam vero,
eo quod omnes gentes de tribus filiis Noe post diluvium reparatae sunt:
sed aliud dicat aliquid, quod a fidei regula non sit alienum. Nam quo-
niam non solas in inferioribus mansiones habere arcam voluit, verum
etiam in superioribus, et haec dixit bicamerala: et in superioribus su-
periorum, et haec appellavit tricamerata: ut ab imo sursum versus tertia
consurgeret habitatio. Possunt hic intelligi et illa tria quae commendat
Apostolus, fides, spes, chantas
la
~. Possunt etiam multo convenientius tres
illae ubertates evangelicae, tricena, sexagena, centena
1
"
3
; ut in nfimo
habitet pudicitia coniugalis, supra vidualis, atque hac superior virginalis:
et si quid melius secundum fidem civitatis huius intelligi et dici potest.

9
Ge n. 6,16.
10 0
I~4 c.16.
10 1
Rom. 2,9.
103
1 Cor. 13,13.

8
Mt. IJ, 8.
1064
U CIUDAD DE DIOS XV, 27,1
quiera otra interpretacin que pueda darse en conformidad con
la fe de esta Ciudad. Quede, pues, por dicho lo que deba ex-
poner aqu, porque, aunque la exposicin no sea idntica, con
todo, no debe discordar de la fe catlica.
C A P I T U L O X X V I I
POSTURA MEDIA EN LA INTERPRETACIN, NI EXCLUSIVAMENTE
HISTRICA NI EXCLUSIVAMENTE ALEGRICA
1. Empero, nadie debe pensar que estas cosas fueron escri-
tas en vano, o que aqu se debe buscar nicamente la verdad
histrica, sin significacin alguna alegrica, o que, por el con-
trario, negando la historicidad, se diga que son puras alegoras,
que, sea lo que fuere, no contienen profeca alguna de la Igle-
sia [56]. Quin, estando en sus cabales, defender que fueron
escritos sin un fin concreto unos libros conservados durante mi-
les de aos con tanta religiosidad y con un orden tan esmerado
en la sucesin o que debe considerarse solamente en ellos lo
histrico? En esto de lo histrico, por omitir otros puntos, digo
que, si el nmero de animales oblig a dar esas dimensiones
al arca, qu necesidad haba de hacer entrar una pareja de
animales inmundos y una septena de los puros, bastando para
la conservacin de ambas especies igual nmero de ambas cla-
ses? [57]. O es oue Dios, que mand recogerlos para rehacer
su grnero, no poda recrearlos del mismo modo que los haba
creado?
Hoc etiam de eaeteris quae hic exponenda sunt, dixerim, quia etsi non
uno disseruntur modo, ad unam tamen catholicae fidei concordiam re-
vocanda sunt
CAPUT XXVI I
DE ARCA ATQUE DILUVIO, NEC ILLIS ESSE CONSENTIENDUM, QUI SOLAM HIS-
TOMAM RECIPIUNT SINE ALLEGORIC.A SIGMFICATI0NE; NEC ILLIS
QUI SOLAS FIGURAS DEFENDUNT KEPUMATA HISTRICA VERITATE
1. Non tamen quisquam putare debet, aut frustra haec esse con-
scripta, aut tantummodo rerum gestarum veritatem sine uUis allegorics
significationibus hic esse quaetendam; aut e contrario haec omnino gesta
non esse, sed solas esse verborum figuras; aut quidquid illud est, ne-
ququam ad prophetiam Ecclesiae pertinere. Quis enim nisi mente per-
versus, inaniter scriptos esse contendat libros per annorum millia tanta
religione et tam ordinatae successionis observantia custoditos; aut solas
res gestas illie intuendas, ubi certe, ut alia omittam, si numerositas ani-
malium cogebat arcae tantam fieri magnitudinem, immunda bina et inun-
da septena intromitti animara
104
quid cogebat, cum aequalis numeri pos-
sen t utraque servari? Aut vero Deus, qui propter reparandum genus
servanda praecepit, eo modo illa quo instituerat, restituere non valebat?
Gen. 7,.
XTV, 27, 3 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1 0 65
2. Quienes sostienen que no son hechos, sino meras figuras
representativas de realidades, piensan en primer lugar que no
fu posible un diluvio tan enorme, cuyas aguas subieron en su
crecida quince codos sobre los montes ms altos. Y, al decir
esto, estn pensando en la cumbre del Olimpo [58], sobre el
cual, segn ellos, no pueden montar las nubes, porque es tan
alto como el cielo, y en esa altura no existe este aire tan pesa-
do, donde se originan los vientos, las nubes y las lluvias. Pero
no reparan en que a esa altura puede existir la tierra, que es
el ms pesado de todos los elementos. O es que van a negarme
ahora que es tierra la cumbre del monte? Por qu, pues, se
empean en que la tierra ha podido elevarse a esas regiones
del ter y en que no ha podido el agua, siendo as que los
medidores y ponderadores de los elementos afirman que el agua
es superior y ms ligera que la t i erra? Qu razn hay de que
la tierra, siendo ms pesada e inferior, haya ocupado durante
tantos miles de aos el lugar ms sereno del aire, y al agua,
ms ligera y superior, no se le permita hacer esto siquiera por
breve tiempo?
3. Aaden que la capacidad del arca no daba de s para
tantos animales de uno y otro sexo, un par de los impuros y
una septena de los puros. Pero me da la impresin de que no
cuentan ms que treinta codos de longitud y cincuenta de an-
chura, y no reparan en que hay otro tanto en las partes supe-
riores y otro lano en las de encima de las superiores, y que, en
consecuencia, aquellos codos se triplican y dan noventa y ciento
cincuenta. Y si ahora pensamos en la ingeniosa observacin de
Orgenes, segn el cual Moiss, hombre de Dios, versado, como
est escrito, en toda la sabidura de los egipcios, muy amantes
2. Qui vero non esse gesta, sed solas rerum significandarum figuras
esse contendunt, primum opinantur tam magnum fieri non potuisse du-
vium ut altissimos montes quindecim cubitis aqua crescendo transcende-
ret; propter Olympi verticem montis, supra quem perhibentur nubes non
posse concrescere, quod tam sublimis quam caelum sit, ut non ibi sit aer
ste crassior, ubi venti, nebulae imbresque gignuntur: nec attendunt om-
nium elementorum crassissimam terram ibi esse potuisse. An forte negant
esse terram verticem montis? Cur igitur usque ad illa caeli spatia terris
exaltari licuisse, et aquis exaltari non licuisse contendunt, cum isti men-
sures et pensores elementorum, aquas terris perhibeant superiores atque
leviores? Quid itaque rationis afferunt, quare trra gravior et inferior
locum caeli tranquillioris invaserit per volumina tot annorum, et aqua
levior ac superior permissa non sit hoc facer sahem ad tempus exiguum?
3. Dicimt etiam non potuisse capere arcae illius quantitatem anima-
um genera tam multa in utroque sexu, bina de imrmmdis, septena de
mundis. Qui mihi videntur non computare nisi trecentaTcubita longitu-
dinis, et latitudinis quinquaginta, nec cogitare aliud tantum esse in su-
perioribus, itemque aliud tantum in superioribus superiorum, ac per hoc
ter ducta illa cubila fieri nongenta centum quinquaginta. Si autem co-
giterous quod Orgenes non ineleganter astrnxh '\ Moysen scicet ho-
105
Hom. 3 in Genestm,
1066 U cirmrj DK DIOS XV, 27, 4
de la geometra, pudo tomar los codos por codos geomtricos,
que equivalen a seis de los nuestros cada uno, quin no ve para
cuntos animales pudo tener cabida tamaa dimensin? Decir,
por tanto, que no fu posible construir un arca de tal magnitud,
es una calumnia sin sentido, dado que sabemos que se construye-
ron ciudades inmensas, amn de que su construccin dur cien
aos. Y este argumento es fuerte, a no ser que pueda unirse slo
con cal piedra con piedra para construir una muralla que rodee
muchas millas y no sea posible juntar tabla con tabla por medio
de tarugos [59], tachuelas [60], clavos y brea para construir un
arca de grandes dimensiones y lneas rectas. Adems, que sta
no sera lanzada al mar a fuerza de brazos, sino que las mismas
olas, al venir, la levantaran a exigencias del orden natural de
los pesos, y su gobernalle estara ms en manos de la Providen-
cia divina que de la destreza humana, a fin de que no se hun-
diera por ninguno de sus flancos.
4. Suelen hacerse aqu algunas preguntas curiosas sobre
si hubo en el arca mayor nmero del prefijado por Dios de los
ms pequeos animalitos, como son los ratones y saurios, las
langostas y los escarabajos y, en fin, las moscas y las pulgas.
A los que las hacen hay que advertirles, ante todo, que estas
pal abras: Que reptan sobre la tierra, deben entenderse de tal
manera que no impliquen necesidad de guardar en el arca los
animales que pueden vivir en el agua, tanto en el fondo, as los
peces, como en la superficie, as muchas aves. Por tanto, al de-
cir : Sern macho y hembra, se da a entender el fin, es decir, el
reparar el gnero animal. Y, por consiguiente, no haba nece-
rainem Dei eruditum, sicut scriptum est, omni sapientia Aegyptorum'""
qui geometricam dilexerunt, geomtrica cubita significare potuisse, ubi
unum quantum sex nostra valere asseverant; quis non videat quantum re-
rum capere potuit illa magnitudo? Nam illud quod disputant tantae
magnitudinis arcam non potuisse compingi, ineptissime calumniantur, cum
sciant immensas urbes fuisse constructas, nec attendunt centum annos
quibus arca illa est fabricata: nisi forte lapis lapidi adhaerere potest sola
calce coniunctus, ut murus per tot millia circumagatur, et lignum ligno
per subscudines, epiros, clavos, gluten bituminis non potest adhaerere, ut
fabricetur arca, non curvis, sed rectis lineis longe lateque porrecta, quam
nullus in mare mittat conatus hominum, sed levet unda, cum venerit, na-
turali ordine ponderum, magisque divina providentia, quam humana pru-
dentia natantem gubernet, ne incurrat ubicumque naufragium.
4. Quod autem scrupulosissime quaeri solet de minutissimis bestiolis,
non solum quales sunt mures et stelliones, verum etiam quales locustae,
scarabaei, muscae denique et pulices, utrum non amplioris numeri in arca
illa fuerint, quam qui est definitus, cum hoc imperaret Deus: prius admo-
nendi sunt quos haec movent, sic accipiendum esse quod dictum est, Quae
repunt super terram; ut necesse non fuerit conservan in arca, quae pos-
sunt in aquis vivere, non solum mersa, sicut pisces; verum etiam super-
natantia, sicut multae alites. Deinde cum dicitur, Masculus et femina
erunt: prefecto intelligitur ad reparandum gems dici: ac per hoc nec
I 0
Act . 7,22.
XV, 27, 5 LAS DOS CIUDADES EN" LA TIERRA 1067
sidad de que estuvieran en el arca los animales que pueden
nacer sin unin carnal, que proceden de las cosas o de la co-
rrupcin de las mismas [61], o que, si estuvieron, como estn
ordinariamente en las casas, pudieron hallarse en nmero in-
definido.
Si, empero, se pretende que el ms sagrado de los miste-
rios, como era el tratado, y la figura de realidad tan excelsa
no puede expresarse con exactitud en la verdad histrica sin
que ese nmero limitado de animales que naturalmente no pue-
de vivir en el agua, estuviese all, respondo que esto fu incum-
bencia divina, no de estos o de aquellos hombres. La verdad
es que no los introduca No cogindolos, sino que, viniendo
y entrando ellos, l permita su entrada. Viene muy a pelo aqu
aquello de entrarn a ti, es decir, no por obra del hombre, sino
por voluntad de Dios, de forma que no debe creerse que estu-
vieran all los que carecen de sexo. Y a esto mismo inducen es-
tas palabras concretas y determinadas: Sern macho y hembra.
Hay bichos que nacen de cualesquiera cosas sin unin car-
nal, unindose luego carnalmente y engendrando, como las mos-
cas, y otros entre los que no hay ni macho ni hembra, como las
abejas [62]. Empero, los animales que tienen sexo y no en-
gendran, como son los mulos y las muas, no s si estaran den-
tro y no bastara que estuvieran solamente sus padres, es decir,
el gnero caballar y el asnal, y as de los dems animales hbri-
dos, si es que los hay. Pero, si esto lo exiga tambin el misterio,
digo que tambin se hallaban all, pues en esta clase de anima-
les hay asimismo macho y hembra.
5. Con frecuencia inquieta a algunos qu clase de alimen-
tos podran tener en el arca los animales que, al parecer, no
illa necesse fuerat ibi esse, quae possunt sine concubitu de quibusque re-
bus vel rerum corruptionibus nasci: vel si fuerunt, sicut in domibus esse
consueverunt, sine ullo numero definito esse potuisse: aut si mysterium
sacratissimum quod agebatur, et tantae rei figura etiam in veritate facti
aliter non posset impleri, nisi ut omnia ibi certo illo numero essent, quae
vivere in aquis natura prohibente non possent, non fuit ista cura illius
hominis, vel illorum hominum, sed divina. Non enim ea Noe capta in-
tromittebat, sed venientia et intrantia permittebat. Ad hoc enim valet
quod dictum est, Intrabunt ad e
107
: non scilicet hominis acru, sed Dei
nutu: ita sane, ut non illie fuisse credenda sint, quae sexu carent. Prae-
periptum est enim, atque definitum, Masculus ct femina erunt. Alia sunt
quippe quae de quibusque rebus sine concubitu ita nascuntur, ut postea
concumbant et generent, sicut muscae: alia vero in quibus nihil sit maris,
et feminae, sicut apes. Ea porro quae sic habent sexum, ut non habeant
fetum, sicut muli et mulae, mirum si ibi fuerunt, ac non potius parentes
eorum ibi fuisse suffecerit, equinum videlicet atque asininum genus: et
si qua alia sunt, quae commixtione diversi generis genus aliquod gignunt.
Sed si et hoc ad mysterium pertinebat, ibi erant. Habet enim et hoc
genus masculum et feminam.
5. Solet etiam mover nonnullos, genera escarum quae illie habere
" " Gen. 6,19.a,.
1068 LA CIUDAD DE DIOS XV, 27, 5
viven m s que de car ne. Y a este pr ops i t o pr e gunt an si, ade-
m s del nme r o det er mi nado, hab a, sin vi ol ar l o mandado,
ot r os que No se hab a vi st o obl i gado a i nt r oduci r par a al i men-
t ar a l os dems , oy esto es m s cr e bl es i hab a al gunos al i -
ment os comunes y apt os par a t odos l os ani mal es [ 63 ] . Lo ci er t o
es que conocemos muchos ani mal es que se al i ment an de car ne,
y comen t ambi n l egumbr es y fr ut as y, sobr e t odo, hi gos y
cas t aas . Qu t i ene, pues , de par t i cul ar que aquel hombr e ,
sabi o y j ust o, i ns t r ui do por Di os s obr e lo conveni ent e a cada
ani mal , pr e par ar a un pi enso apr opi ado par a cada g ne r o? Ade-
ms , qu no comer an acosados por el h amb r e ? Y qu al i -
ment o no podr a hacer Di os suave y s al udabl e, El , que puede
hacer con faci l i dad di vi na que vi van sin comer , si el al i men-
t ar s e no lo exi ge el cumpl i mi ent o al egr i co de t al mi s t e r i o?
Nadi e, pues, que no sea un por fi ador , se per mi t e el l ui o de
opi nar rrue esa seri e de si gnos de hechos concr et os no son fisura
de l a I gl esi a. Los puebl os t odos han l l enado va la Igl esi a has t a
l os t opes, y en el l a est n uni dos ent r e s has t a el fin l os pur os
y l os i mpur os con t al es v ncul os de uni dad, que este hecho t an
evi dent e bast a par a di s i par t oda duda sobr e ot r os qui z ms
obscur os y ms di f ci l es de conocer . Si endo esto as , nadi e, or
obs t i nado y t er co oue sea, os ar pens ar que esto se escr i bi
i nt i l ment e, o que, habi endo sucedi do de hecho, no t i ene si gni -
ficacin al guna, o que son s i mpl es di chos r eor esent at i vos, no
hechos. Y no puede deci r se t ampoco con pr obabi l i dad que sean
aj enos a una si gni fi caci n ecl esi ol gi ca, si no ms bi en debe
cr eer se que se t r ans mi t i er on v se escr i bi er on con mucha sabi -
dur a, que r eal ment e sucedi er on, que si gni fi can al go y que est e
al go es una pr efi gur aci n de l a I gl esi a.
poterant animalia, quae nonnisi carne vesci putantur, utrum praeter nu-
memm ibi fuerint sine transgressione mandati, quae aliorum alendorum
necesstas illic coegisset includi: an vero, quod potius est credendum,
praeter carnes, aliqua alimenta esse potuerint, quae mnibus convenirent.
Novimus enim quam multa animalia, quibus caro cibus est, frugibus po-
misque vescantur, et mxime fico atque castaneis. Quid ergo mirum, si
vir ille sapiens et iustus, etiam divinitus admonitus, quid cuique eongrue-
ret, sine carnibus aptam cuique generi alimoniam praeparavit et recon-
didit? Qmd est autem, quo vesci non cogeret fames? aut quid non suave
ac salubre facer posset Deus, qui etiam, ut sine cibo viverent, divina
faciltate donaret, nisi ut pascerentur etiam hoc implendae figurae tanti
mysterii conveniret? Non autem ad praefigurandam Ecclesiam pertinere
tam multiplicia rerum signa gestarum, nisi fuerit contentiosus, nemo per-
mittitur opinari. Iam enim gentes ita Ecclesiam repleverunt, mundique et
immundi, doee certum veniatur ad finem, ita eius unitatis quadam com-
pagine continentur, ut ex hoc uno manifestissmo, etiam de caeteris, quae
obscurius aliquando dicta sunt, et difficilius agnosci queunt, dubitari fas
non sit. Quae cum ita sint, si nec inaniter ista conscripta esse putare
quisquam vel durus audebit, nec nihil significare cum gesta sint, nec
sola dicta esse significativa, non facta, nec aliena esse ab Ecclesia signi-
ficaiada probabiliter dici potest: sed magis credendum est, et sapinter
XV, 27, 5 LAS DOS CIUDADES EN LA TIERRA 1069
Pe r o, l l egados a este punt o, es hor a ya de pone r fin a est e
l i br o par a cont i nuar nuest r a bs queda en la mar cha de l as dos
ci udades, de la t er r ena, que vive segn el hombr e , y de la celes-
t i al , que vive segn Di os, desde el di l uvi o en adel ant e,
esse memoriae litterisque mandata, et gesta esse, et significare aliquid et
ipsum aliquid ad praefigurandam Ecclesiam pertinere. Iam usque ad hunc
articulum perductus liber iste claudendus est, ut ambarum civitatum cur-
sus, terrenae scilicet secundum hominem viventis, et caelestis secundum
Deum, post diluvium et deinceps in rebus consequentibus requiratur.
NOTAS AL LIBRO XV
[I ] Agustn tena sus horas contadas. Sus mltiples actividades lite-
rarias, apostlicas y monacales no le permitan detenerse en sutilezas f-
cilmente inteligibles. Por eso pide disculpa y comprensin.
[2] Como seria muy difcil y desusado en latn expresar todos los
tropos retricos, por eso algunos intrpretes han dado un significado a la
palabra alegora. Unde qudam interpretes nostri, quod ait Apostolus,
quae sunt in allegara, nolentes graecum vocabulum poner, circumlo-
quendo interpretan sunt dicentes: quae sunt aliad ex alio significantia
(De Trin. XV 9,15) . Y en este mismo lugar nos da la definicin de ale-
gora: Quid ergo est allegoria, nisi tropas ubi ex alio aliud intelligitur?
[3] Sobre esta concepcin de las dos ciudades le es ya fcil acomo-
dar e interpretar la Escritura a su propsito. El principio originario,
pues, y distintivo de las dos ciudades, son: de la ciudad terrena, la natu-
raleza, y de la celestial, la gracia.
[4] Esta es la imagen de sus monasterios. En el plan agustiniano del
monacato, el monasterio es un paraso en la tierra. En l se deben cum-
plir a la perfeccin los elementos ingredientes y constitutivos de la Ciudad
de Dios. Esto que aqu se figura en Isaac, la concordia, un solo corazn,
es el cor unum et anima una de la Regula ad servos Dei.
[5] Sobre los dos amores, el montaje de la teora de las guerras no
ofrece dificultad alguna. Estas proceden de la limitacin de los bienes
que ama la ciudad terrena. Los bienes temporales son pocos y finitos, y,
siendo muchos los que los apetecen, no pueden saciar a todos, y al perse-
guirlos todos y no poderlos conseguir todos, nace indefectiblemente una
lucha entre los pretendientes. Este es el origen ms adecuado de las
disensiones y de las luchas entre los hombres y entre las naciones.
[6] Quia veteris Testamentidice en De div. quaest. 83 q.71,1cus-
todia timorem habebat, non potuit apertius significan novi Testamenti
donum esse caritatem, quam hoc loco ubi Apostolus dicit: Invicem onera
vestra prtate, et sic adimplebitis legem Christi. Hanc enim Christi legem
dicere intelligitur, qua ipse Dominus praecepit ut nos invicem diligamus,
tantum in ea sententia praecepti pondas constituens, ut diceret: .In hoc
cognoscetur, quoniam discipuli mei estis, si vos invicem diligatis.
[7] Cf. tambin De Gen. ad litt. VIII 18,37; IX 2,3-4.
18] Esta larga enumeracin de las cualidades de que debe ir ador-
nado el sacrificio nos muestra la gran profundizacion escriturstica de
Agustn. Los tiempos, los lugares, los oferentes, son otras tantas circuns-
tancias que han de tenerse en cuenta en la oblacin hecha a Dios para
que le sea agradable.
[9] Invierten el orden de valores, puesto que el uti es de aquello
quod in usum venerit ad id quod amas obtinendum referre, si tamen
amandum est; y frui est amore alicui rei inhaerere propter seipsam (De
doctr. christ. I 4,4) .
[10] Cf. 1.12 c.9ss.
[I I ] Admite un sentido y una intencin mesinica en el autor. La
realidad para l latente es sa, desde el primer hombre a Abrahn y de
Abrahn al pueblo de Dios. Pero la solucin ms fcil a la objecin
NOTAS AL LIBRO XV 1071
sera decir que no se refiere a ningn individuo concreto, sino a un clan
o tribu.
[12] He aqu el argumento ms convincente para probar la verdad
de una tradicin sobre la inspiracin de la Sagrada Escritura. La inspi-
racin es norma directiva y excluye el error, pero no infunde ideas en el
hagigrafo. Aunque el sentido de la inspiracin es an bastante confuso,
sin embargo, se da como un hecho.
[13] Quid enim est respublicadice en otra partenisi res populi?
Res ergo communis, res utique civitatis. Quid est autem civitas, nisi mu-
titudo hominum in quodam vinculo redacto concordiae? Apud eos enim
ita legitur: Brevis multitudo dispersa atque vaga, concordia civitas jacta
erat (Epist. 138,2,10) . A este propsito vase tambin Epist. 155,3,9;
91,3; Quaest. in Hept. I q.l ; En. in Ps. 9,8.
[14] Segn los Setenta, ste es Lamec (Gen. 5,31) .
[15] Hoy, dados los adelantos de la ciencia bblica, nos es fcil ex-
plicar esto. Se trataba de una familia o tribu, no de un individuo con-
creto. As ya es viable la aplicacin de tantos aos a una persona de-
terminada.
[16] Y una vez admitida la hiptesis anterior, hoy la ms comn,
estn ya de ms las explicaciones que quieran darse de estos pasajes. Lo
que recuerda Vives que en Espaa haba cien familias todas descendien-
tes de un anciano que todava viva, no hace al caso, porque no dice nada
a favor de esta prueba.
[17] Esta apreciacin experimental carece de valor a la Vuz de la
ciencia. Ese diente era probablemente de un elefante fosilizado. Vase,
sobre este punto y sobre la talla y longevidad de los hombres antiguos,
la carta de M. Isidoro Ocoffroy Saint- Hilaire a M. Poujoulat, autor de
llistoire de saint Augiislin t.3 pp.339ss.
[18] Segundo afecta a Plinio, no a hombre, como traduce Roys y
Rozas. Y es el famoso naturalista Cayo Plinio Segundo. Es llamado tam-
bin el Mayor y el Antiguo.
[19] La ciencia bblica, sobre todo en sus estudios cientficos, es de
reciente aparicin, de finales del siglo xix y principios del xx y en ade-
lante. No es, pues, extrao que en tiempo de Agustn no se pudiera pro-
bar eso. Adems, no era tampoco Agustn muy aficionado a esta clase
de estudios.
[20] Llama cdices nuestros a los que usaba la Iglesia, que era la
traduccin latina de los Setenta, y hebreos, a los traducidos directamente
del hebreo. Cf. De doctr. christ. II 11,16; 25,22.
[21] Roys y Rozas traduce: Porque Matusaln cuando engendr a
Enoc. Creemos, y la historia sagrada lo confirma, que la verdadera tra-
duccin es la dada. Matusaln es hijo de Henoc, quem genuit Enochdice
Agustn, a quien engendr.
[22] Para nosotros, estas discrepancias son fcilmente explicables.
Sabemos el simbolismo de los nmeros entre los semitas y, adems, la
gran facilidad con que podan cambiarse las letras, con poner solamente
un punto o varios.
[23] Recoge la tradicin y la confirma. En realidad, la historia con-
firma que la verdad no es sta. Es cierto que Ptolomeo pidi a Eleazar
las Escrituras y que ste se las mand juntamente con setenta y dos in-
trpretes, hombres versados en el griego y en el hebreo. Todo lo dems
es un cuento inventado por el Pseudo- Aristeas, que luego ha sido recogi-
do y ampliado, y muchos autores, entre ellos San Agustn, han recibido
como bueno.
1 0 72 LA CIUDAD DE DIOS
[24j Creemos que en este caso Migne trae una errata. Lee: Cordibus
suis, cuando debiera decir, segn el contexto, codicibus suis. Traducimos
esto ltimo, haciendo notar la errata.
[25] Cf. 1.18 c.42-44.
[26] Acarnania era una regin de Grecia. Y de ella proceden los
acmanos.
[27] Esta cuestin sobre la edad y el nmero de aos, hoy, con los
adelantos de los estudios bblicos, carece ya de inters. Por una parte
es un punto difcil, y por otra no ofrece dificultad mayor, justamente por
la numeracin y el simbolismo de los nmeros usados por los semitas.
Por consiguiente, estas exposiciones carecen de importancia, y valga esta
nota para prevenir contra todas las imaginaciones que puedan surgir al
amparo de estos comentarios de San Agustn.
[28] Parte en este captulo de esa regla de la hermenutica de la Es-
critura que dice: Non codex sine mendo, y tambin de esa otra que dice
que, una vez introducida una errata, se perpeta en los dems cdices.
Esto pudo suceder tambin con nuestros cdices, dice Agustn.
[29] Todas estas reglas las ha recogido luego la hermenutica, tanto
histrica como escriturstica. Y he aqu otra apuntada tambin en el tex-
to: el cdice ms antiguo es el mejor, porque es el que menos erratas
puede contener, pues ha tenido menos copistas y es ms difcil en pocas
copias cometer muchas erratas.
[30] En Quaestiones in Heptateucum (I q.2) presenta as esta cues-
tin: (Juaeri solet, quomodo Mathusalam secundum annorum computado-
nem vivere post diluvium potuerit, cum omnes, praeter eos qui in arcam
ingressi sunt, periisse dicantur. Sed hanc quaestionem plurium codicum
mendositas peperit. Non solum quippe in hebraeis aliter invenitur; verum
etiam in Septuaginta nterpretatione, Mathusalam in codicibus pauciori-
bus, sed veracioribus, sex annos ante diluviun^ reperitur fuisse defunctus.
[31] Agustn parece admitir inspiracin tambin en los traductores,
concretamente en los Setenta. Sabido nos es ya el aprecio que de ellos
hace, pero es exagerado. Que alguna traduccin haya sido canonizada
por la Iglesia, no implica tampoco que est inspirada, sino que el que
est inspirado es el hagigrafo autntico y verdadero, no el traductor o
el intrprete.
[32] Confiesa que el incesto es uno de los pecados ms horrendos
contra el sexto mandamiento. Pero la necesidad oblig a que se permitie-
ra en los primeros tiempos; mas la piedad lo execra como crimen horren-
do y digno de reproche.
[33] Funda la malicia del incesto, primero, como antes ha dicho,
en la piedad cristiana de la familia, y segundo, en la difusin de la cari-
dad y concordia social. Al principio fu necesidad, pero ahora la caridad
exige lo contrario. Y obrar contra esta ley de caridad es un crimen. Si de
hechoparece decirse permitieran esos casamientos entre familiares, la
concordia social se deshara y quedara reducida a unos pocos, sin mirar
para nada por los dems. Y en esto ve San Agustn un fundamento muy
adecuado para reprobar el pecado de incesto.
[34] Aun hoy se conserva esta costumbre, y slo en raros casos se
permiten con dispensa estos matrimonios. La ley que prohiba esos ca-
samientos fu promulgada, y la alaba Aurelio Vctor, en Teodosio y San
Ambrosio tambin. Quiz est expresada por Agustn en las palabras si-
guientes: Verum quis dubitet honestius koc tempore etiam consobrino-
rum prohibita esse coniugia? Esta ley se atribuye a Teodosio, pero en el
NOTAS AI, LIBRO XV 1 0 73
Cdigo de Teodosio parece imputarse a Constancio. Ms tarde fu dis-
pensada por algunos cesares.
[35] Esta idea es de un alcance incomprensible. Sublima la dignidad
del matrimonio hasta el cnit de la gloria. La accin de los padres como
instrumentos en manos de Dios para colmar su Ciudad de ciudadanos
santos es necesaria en la presente economa. De cuntos disgustos y
sinsabores privara el matrimonio a los casados, y aun a los que no lo
estn, de entenderlo en esta significacin tan cristiana!
[36] El mismo pensamiento puede verse en Contra Iulianum V 45.
[37] Valga de una vez para siempre. La interpretacin que da de
los nombres est tomada de las expresiones de la misma Biblia. Sabemos,
por nuestra parte, que los nombres que solan dar eran precisamente co-
rrespondientes a las cosas significadas, y por eso ahora Agustn puede,
usando de interpretacin simblica y figurada, aplicarlos en un sentido
mesinico.
[38] No es creble que el poeta, para emplear esta imagen, imitara
o recurriera a las Sagradas Letras, siendo tan corriente en el lenguaje
ordinario. Se explica que quiera llevar el agua a su molino, pero hemos
de hacer notar que en este pasaje no hay motivo para ello.
[39] De ellos habla en el 1.14 c.17, aunque de paso. All hemos ano-
tado ya qu son esos filsofos.
[40] Parece reprobar el abstenerse de la generacin si no es por
una entrega total a Dios, por amor del Sumo Bien. El orden natural as
lo exige. El Apstol mismo cree que, al que no lo haga por amor de
Dios, le ser muy difcil mantenerse sin cometer pecado, y por eso dice
que es mejor casarse que abrasarse. Pero San Agustin no alude para
nada aqu a esa cuestin tan debatida de las virtudes de los paganos.
[411 Cree (pie se enumeran solamente las generaciones de Can que
deban ser castigadas por el fratricidio. As escribe Josefo en Ant. lud. I
2,1: Can sacrificium celebranti ac poscenli ne ob hoc iram susciperet,
saeviorem poenam homicidii relaxavit; maledictumque esse constituit, et
eius sobolem usque ad septimam generationem interminatus est esse pu-
niendam. Can vivi tambin hasta este tiempo.
[42] Acude aqu, como en otras muchas ocasiones, al simbolismo de
los nmeros. Ya hemos hecho notar esto. Cf. Vlez, El nmero en San
Agustn (Madrid) .
[43] La ayuda de Dios nos es necesaria para toda obra. Su libro
De natura et gratia es un comentario a esta idea. En general, todos sus
escritos antipelagianos estn impregnados de este pensamiento.
[44] Sin duda San Agustn haba compuesto estos versos para alguna
ceremonia en honor del cirio pascual. Entre los sermones inditos publi-
cados por Michael Denis en 1792 se halla uno que el editor lo titula De
Creo Paschali, en lugar de las palabras In sabbato sancto que lleva el
manuscrito. Pero este pequeo escrito est sembrado de comparaciones
pueriles, lo cual puede ser una prueba de que no sea del Santo.
[45] La definicin ha obtenido ya el rango de lo clsico. Sus apli-
caciones en mstica y en axiologa son innumerables. Con. esta manera
de reducir toda la vida espiritual al amor, San Agustn ha logrado el
puesto que le corresponde en la mstica cristiana. El amor es el fin de
todas las obras, y la virtud no es ms que el orden del amor. El equili-
brio es una de las mayores verdades propaladas por San Agustn. Y el
equilibrio exige el orden, pues sin el orden de elementos no puede man-
tenerse el equilibrio. Cuando luego defina la paz como la tranquilidad
del orden, nos viene a especificar algo ms la definicin de virtud. Max
1074 I.A CIUDAD DE DIOS
Seheler ha aprovechado tambin esta idea en su axiologa, en su teora
de valores, montada toda ella sobre esta base.
[46] El orden fu siempre una dea muy cultivada por el Santo.
Cf. De ordine: esos sondeos en el interior de las cosas por buscar ese algo
divino que es el orden, que lleva a Dios. Vase, adems, De doctr. chrst. I
27,28, donde da el orden que debe seguirse en el amor.
[47] Sabida es, como ya hemos apuntado, lo deficiente que era la
angelologa en tiempo del Santo. San Agustn an duda si son espritus
puros, y aun parece atribuirles un cierto cuerpo, areo, es verdad, y
muy sutil, pero al fin cuerpo. Hasta la gran Escolstica, los ngeles son
deficientemente conocidos en su esencia.
[48] Los silvanos eran los dioses tutelares de las selvas.
[49] Y los faunos recibieron su nombre de su rey Fauno. Este rein
en el Lacio antes de la llegada de Eneas y civiliz a sus subditos, que
vivan como fieras. Despus de muerto fu considerado como dios y, como
a tal, se le concedieron honores divinos.
[50] Cf. 1.6 c.9,2.
[51] El problema es ya viejo en la exegesis bblica; no ha carecido
nunca de misterio, y aun hoy est envuelto en los velos del mismo. Esta
interpretacin dada por Agustn fu promulgada por Junillo Africano, y
l la recoge como muy conforme con su tesis general. Pero no es pro-
bable siquiera. El punto de los gigantes lo tenemos hoy ya resuelto
[52] Aquila vivi bajo el imperio de Adriano. En un principio dio
el nombre al cristianismo, pero luego lo abandon, dejndose arrastrar
por los estudios matemticos y astrolgicos. La Iglesia se vio precisada
a separarlo de su cuerpo. Entonces l pas al judaismo y comenz una
traduccin de la Escritura. Su versin es un poco arbitraria y lleva la
oculta intencin, segn San Epifanio, de restar autoridad a la de los
Setenta y extirpar de ella el mesianismo.
[53] En este punto y en el anterior, juntamente nos da un criterio
de inspiracin y tambin de canonicidad. La tradicin es criterio de ins-
piracin y de canonicidad. Antes nos ha dado el criterio para admitir la
inspiracin en el traductor y ahora nos lo da para admitirla en los
hagigrafos.
[54] Este argumento, tan trado y llevado, constituye la prueba ms
irrefragable de que en su tiempo estaba ya formado el canon de la sa-
grada Escritura. Y aduce dos razones principales que indujeron a los
hebreos a admitir un libro en el canon: 1.
a
, la tradicin; 2.
a
, una fe no
sospechosa, una doctrinal conforme con la doctrina general y en confor-
midad con la regula fidei, de la que habla con tanta frecuencia.
[55] Cf. 1.12 c.14.
[56] Si es verdad que a veces el gran Doctor se acoge a la diversi-
dad de sentido en la interpretacin de la Biblia, cosa que aqu no recha-
za, es tambin cierto que en general pretende seguir una va media,
aunque no lo consiga en la mayora de los casos. La historia sola, no,
porque toda historia encierra un sentido mesinico y proftieo; la ale-
gora sola, tampoco, porque la alegora va montada sobre la historia.
Luego una y otra deben ir del brazo.
[57] As lo expresa tambin en Contra Faustum Manichaeum XII
38 y 65.
[58] Habla del monte Olimpo, en Tesalia. Su altura ha sido grande-
mente exagerada por los poetas y por los historiadores. En realidad debe
ser de 2.373 metros sobre el nivel del mar.
[59] La palabra latina subscus propiamente significa pieza de made-
NOTAS AL LIBRO XV 1 0 75
ra o de metal hecha en forma de cola de golondrina por ambos extremos,
y que sirve para unir dos tablas o maderos. En castellano podramos
llamarlo palometa, pero no es propia la palabra para el caso.
[60] El trmino latino epigrus significa clavo de madera o clavija.
Y en una segunda acepcin, es el clavo de hierro, plata u oro que se
clavaba en el calzado llamado soccus. La palabra epiros que usa el texto
no se encuentra en los diccionarios. La traduccin que hemos dado es
exacta, dada la segunda acepcin de la palabra epigrus en latn.
[61] San Agustn fu un hombre de su tiempo, y en la ciencia co-
mulgaba con las ideas de entonces. Como ya hemos hecho notar, acoge
an la sentencia de la generacin espontnea de algunos animalitos.
[621 La ciencia naturalista no haba progresado todava y estaba
an en mantillas. El Santo, confiando en la ciencia, no se par a probar
experimentalmente esta asercin, que en realidad es un error.
[63] As explica esto mismo del arca en Quaestiones in Heptateu-
chum (I q.6) : In prima quippe habitatione, id est in inferioribus, semel
camerata erat, in secunda vero habitatione supra inferiorem iam bicame-
rata erat, ac per hoc in tertia supra secundara sine, dubio tricamerata erat.

LIBRO XVI
En la primera parte, captulos 1 al 12, expone el desarrollo de
las dos ciudades, de la celestial y de la terrena, segn la
historia sagrada, desde No hasta Abrahn. Y en la segunda
trata slo del desarrollo de la ciudad celestial desde 'Abra-
hn hasta los reyes de Israel.
C A P I T U L O I
H U B O DESP U S DEL DI LUVI O, DESDE N O HASTA ABRAHN,
ALGUNAS FAMI LI AS QUE VI VI ERAN SEGN D L OS ?
Es di f ci l saber por la Es cr i t ur a, hast a dej ar l o en claror si ,
despus del di l uvi o, se cont i nuar on l as huel l as de l a Ci udad
sant a en su mar cha, o si se ecl i ps ar on por i nt er cal ar s e l os tiem-
pos de la i mpi edad de for ma que no exi st i er a ni un hombr e
que ador ar a al ni co Di os ver dader o. Y es di f ci l j us t ament e
por que en l os l i br os canni cos a par t i r de No, que mer eci
verse l i br e en el ar ca de la cat st r ofe di l uvi al con su esposa,
sus t res hi j os y sus r espect i vas nuer as, no hal l amos hast a Abr a-
h n encomi ada la pi edad de nadi e con un t est i moni o mani fi est o
L B E R XVI
n cuius priore parte, a capite videlicet primo ad duodecimum, civitatis
utriusque, caelestis ac terrenae, procursus exhibetur secundum sacram
historiam a Noe usque ad Abraham: posteriore autem parte de caeles-
tis tantummodo civitatis procursu ab Abraham usque ad Israelitarum
reges disputatur.
C A P U T I
AN POST DILUVIUM, A NOE USQUE AD ABRAHAM, ALIQUAE FAMILIAE
SECUNDUM DEUM VIVENTIUM REPERIANTUR
Post diluvium procurrentis sanctae vestigia civitatis, utrum continuata
sint, an intercurrentibus impietatis interrupta temporibus, ita ut nullns
bominum veri unius Dei cultor existeret, ad liquidum Scripturis loquen-
tibus invenire difficile est: propterea quod in canonicis Libris post Noe,
qui cum coniuge ac tribus filiis totidemque nuribus suis meruit per arcam
a vastatione diluvii liberari, non invenimus usque ad Abraham cuiusquam
pietatem evidenti divino eloquio praedioatam, nisi quod Noe dos fili
XVI, 2 , 1
DE NO A LOS PROFETAS 1077
y di vi no. ni cament e se refiere que No, vi endo y ant evi endo
l os sucesos fut ur os, bendi ce con bendi ci n pr oft i ca a sus dos
h i p s Sem y Jafet . De este t ono pr oft i co est i mpr e gnada tam-
bi n la mal di ci n echada a su hi j o i nt er medi o, es deci r , me nor
que el pr i mogni t o y mayor que el l t i mo, que hab a pecado
cont r a su padr e , no en su pr opi a per s ona, si no en per s ona de
su hi j o, y, por t ant o, ni et o suyo, con est as p al ab r as : i Maldito
sea el nio Canan! Ser esclavo de sus hermanos. Canan er a
hi j o de Cam, que no hab a cubi er t o, si no descubi er t o, l a desnu-
dez de su padr e cuando dor m a. Po r eso aadi en segui da l a
bendi ci n de l os ot r os dos hi j os, del mayor y del menor , di ci en-
d o : Bendito el Seor Dios de Sem! Canan ser su esclavo.
Alegre Dios a Jafet y habite en las tiendas de Sem. Est a bendi -
ci n, como el pl ant ar No l a vi a, y su embr i aguez, y su des-
nudez, y l os dems hechos r eal i zados al l y aqu cons i gnados ,
est n henchi dos de sent i dos pr oft i cos y ocul t os baj o vel o [ 1] .
C A P I T U L O I I
FI GURACI N PROF TI CA EN LOS H I J O S DE N O
1. Pe r o ahor a esos sucesos que hab an est ado encubi er t os ,
cumpl i dos va efect i vament e en l os descendi ent es, son sobr ada-
ment e descubi er t os. Qui n, r e par ando en est o con es mer o y
di l i cenci a, no lo echa de ver en Cr i s t o? Sem, de cuya est i r pe
naci Cri st o segn la car ne, significa el Nombr ado. Y qu ms
suos Sem et Tapheth prophetica benedictione commendat, intuens et prae-
videns quod longe fuerat post futurum. Unde factum est etiam illud, ut
filium suum mdium, hoc est primognito minorem ultimoque maiorem,
qui peccaverat in patrem, non in ipso, sed in filio eius suo nepote male-
dicret his verbis: Maledictus Chanaan puer, famulus erit fratribus suis.
Chanaan porro natus fuerat ex Cham, qui patris dormientis nec texerat,
sed potius prodiderat nuditatem. Unde etiam quod secutus adiungit be-
nedictionem duorum maximi et minimi filiorum, dicens: Benedictus Do-
minus Deus Sem, et erit Chanaan puer illius; laetijicet Deus Iapheth, et
habitet in domibus Sem ' : sicut ipsa eiusdem Noe et vineae plantado, et
ex eius fructu inebriatio, et dormientis nudatio, et quae ibi caetera facta
atque conscripta sunt, propheticis sunt gravidata sensibus et velata teg-
minibus.
C A P U T I I
. QUID IN FILIIS NOE PROPHETICE FUERIT PRAEFIGURATUM
1. Sed nunc rerum effectu iam in posteris consecuto, quae operta
fuerant, satis aperta sunt. Quis enim haec diligenter et intelligenter ad-
vertens, non agnoscat in Christo? Sem quippe, de cuius semine in carne
natus est Christus, interpretatur Nominatus. Quid autem nominatius Chris-
to, cuius nomen ubique iam fragrat, ita ut in Cntico canticorum, etiam
1
Gen. 9*25-2.7.
10TS LA CIUDAD DE DIOS
XVI, 2, 1
nombrado que Cristo, cuyo nombre exhala ya su fragancia por
doquier; tanto, que en el Cantar de los Cantares, en un pregn
proftico, es comparado al ungento derramado, y en cuyas
casas, es decir, en sus iglesias, habita una multitud de nacio-
nes? Porque Jafet significa eso, Extensin [2]. Can, en cambio,
que se traduce por Astuto, que es el hijo intermedio de Noe,
como distinguindose de ambos y permaneciendo entre ellos, no
formando parte ni de las primicias de los israelitas ni de la
plenitud de los gentiles, qu figura sino a los herejes, hombres
ardientes y animados no del espritu de sabidura, sino del de
impaciencia, que suele poner en ebullicin sus intimidades y
perturbar la paz de los santos? Mas esto redunda en provecho
de los proficientes, segn aquello del Apstol: Es necesario que
haya herejas, para que se descubran entre nosotros los que
tienen una virtud probada. Por eso est tambin escrito: El hijo
ejercitado ser sabio y usar tilmente del necio. Hay muchos
puntos tocantes a la fe catlica que, al ser puestos sobre el ta-
pete por la astuta inquietud de los herejes, para poder hacerles
frente son considerados con ms detenimiento, entendidos con
ms claridad y predicados con ms insistencia. Y as, la cues-
tin suscitada por el adversario brinda ocasin para aprender.
Bien es verdad que pueden parecer representados en el segundo
hijo de No no slo quienes estn pblicamente separados, sino
tambin todos aquellos que, glorindose del nombre de cristia-
nos, llevan una vida rota, pues que anuncian con su fe la pasin
de Cristo, figurada por la desnudez de aquel hombre, y con su
mala vida la deshonran. De estos tales est di cho: Por sus fru-
tos los conoceris. Precisamente por eso, Cam fu maldecido en
ipsa praecinente prophetia, ungento comparetur effuso
3
: in cuius do-
mibus, id est ecclesiis, habitat gentium latitudo? Nam Iapheth Latitudo
interpretatur. Cham porro, quod interpretatur Calidus, medius Noe filias,
tanquam se ab utroque discernens et nter utrumque remanens, nec in
primitiis Israelitarum, nec in plenitudine Gentium, quid significat nisi
haereticorum genus calidum, non spiritu sapientiae, sed impatientiae, quo
solent haereticorum fervere praecordia, et pacem perturbare sanctorum?
Sed haec in usum cedunt proficientium, iuxta illud Apostoli: Oportet et
haereses esse, ut probad manifesti fiant in vobis
3
. Unde etiam scriptum
est, Filius eruditas sapiens erit, imprudente autem ministro utetur
4
. Mul-
ta quippe ad fidem catholicam pertinentia, dum haereticorum calida in-
quietadme exagitantur, ut adversus eos defend possint, et considerantur
diligentius, et intelliguntur clarius, et instantius praedicantur: et ab
adversario mota quaestio, discendi exist.it occasio. Quamvis non solum
jui sunt apertissime separad, verum etiam omnes qui christiano vocabulo
gloriantur et perdite vivunt, non absurde possunt videri medio Noe filio
figurati: passionem quippe Christi, quae illius hominis nuditate signifi-
cata est, et annuntiant profitendo, et male agendo exhonorant. De talibus
ergo dictum est, Ex fructibus eorum cognoscetis eos
5
. Ideo Cham in filio
2
Cant . 1,2.
3
i Cor. 11,19.
* Pr ov. 10, 4, apud LXX.
" Mt. 7, .
yppi
t
2, 2 DB
N
A LOS PROFETAS 1079
sus hijos, como en su fruto, esto es, en su obra, y por eso es
muy propio decir que Canan significa sus Movimientos. Y esto,
qu es ms que la obra de ellos? Sem y Jafet, empero, como
la circuncisin y el prepucio, o, segn la terminologa del
Apstol, como los judos y los griegos, pero llamados y justi-
ficados, habiendo conocido de algn modo la desnudez de su
padre, que figuraba la pasin del Salvador, tomando una man-
ta, la pusieron sobre sus hombros y, entrando de espaldas, cu-
brieron la desnudez de su padre y no vieron lo que taparon con
respeto. En la pasin de Cristo honramos, en cierto modo, lo
hecho por nosotros y nos horrorizamos del crimen de los ju-
dos. El manto figura el sacramento; y sus espaldas, la memo-
ria de lo pasado, porque la Iglesia celebra la pasin de Cristo
como ya pasada, no la espera como futura en el tiempo mismo
en que Jafet mora en las tiendas de Sem y el mal hermano ha-
bita entre ellos.
2. Pero este mal hermano es muchacho, es decir, siervo de
los hermanos buenos, en su hijo, o sea, en su obra, cuando los
buenos usan conscientemente de los malos o para ejercitacin
de su paciencia o para aprovechamiento de su sabidura. Hay
testigo de ello el Apstolquienes anuncian a Cristo con
intencin no recta: Con tal que sea Cristo anunciadodice,
sea por algn pretexto, sea por un verdadero celo, en esto me
gozo y me gozar siempre. El plant la via de la que dice el
prol el a: La via del Seor de los ejrcitos es la casa de Israel.
Y bebi de su vino, bien se entienda aqu el cliz del que se
dice: Podis beber el cliz que yo tengo de beber?; y: Pa-
suo maledictus est, tanquam in fructu suo, id est in opere suo. Unde
convenienter et ipse filius eius Chanaan interpretatur Motus eorum: quod
aliud quid est, quam opus eorum? Sem vero et Iaphet tanquam circumci-
sio et praeputium, vel sicut alio modo eos appellat Apostolus, Iudaei et
Graeci, sed vocati et iustificati, cognita quoquo modo nuditate patris, qua
significabatur passio Salvatoris, sumentes vestimentum, posuerunt supra
dorsa sua, et intraverunt aversi, et operuerunt nuditatem patris sui, nec
viderunt quod reverendo texerunt". Quodam enim modo in passione
Christi, et quod pro nobis factum est honoramus, et Iudaeorum facinus
aversamur. Vestimentum significat sacramentum; dorsa, memoriam prae-
teritorum: quia passionem Christi eo scilicet iam tempore quo habitat
Iaphet in domibus Sem et malus frater in medio eorum, transactam ce-
lebrat Ecclesia, non adhuc prospectat uturam.
2. Sed malus frater in filio suo, hoc est in opere suo, puer, id est
servus, est fratrum bonorum, cum vel ad exercitationem patientiae, vel ad
profectum sapientiae scienter utuntur malis boni. Sunt enim, teste Apos-
tlo, qui Christum annuntiant non caste: Sed sive occasione, inquit, sive
veritate Christus annuntietur, in hoc gaudeo, sed et gaudebo '. Ipse quip-
pe plantavit vineam, de qua dicit Propheta, Vinea Domini Sabaoth dorms
Israel est
s
: et bibit de vino eius: sive ille calix hic intelligatur, de quo
dicit, Potestis bibere calicem, quem ego bibiturus sum? * et, Pater, si
6
Ge n. 9,5,1. i s . 5,7.
' Pl l i l . I,l S. Mt . 30,21.
1080 LA CIUDAD DE DIOS XfW, 2, 3
dre, si es posible, pase de m este cliz!, que i ndudabl ement e
significa su pas i n; bi en se qui er a dar a ent ender que, como el
vi no es fr ut o de la vi a, de esa mi s ma vi a, es deci r, del l i naj e
de l os i sr ael i t as, t om por nosot r os su car ne y su s angr e par a
poder padecer . Y se embriag, es deci r , padeci , y se qued des-
nudo. En efecto, al l qued des nudo, esto es, apar eci su fla-
queza, de l a que di ce el Aps t ol : La flaqueza de Dios es ms
fuerte que los hombres y la locura de Dios es ms sabia que los
hombres. Cuando la Es cr i t ur a despus de habe r di c ho: Y se
qued desnudo, a ad i : en su casa, mues t r a con el eganci a que
hab a de padecer l a cruz y la muer t e de manos de l os hombr e s
de su mi s ma est i r pe, l os j ud os . Los r epr obos anunci an est a
pas i n de Cr i st o sl o de boca y ext er i or ment e, por que no com-
r enden lo que anunci an. Los pr obos , en cambi o, t i enen en el
ombr e i nt er i or t an gr an mi s t er i o y honr an i nt er i or ment e en el
cor azn la debi l i dad y Ja l ocur a de Di os, que es ms fuert e y
m s sabi a que l os hombr es . Fi gur a de est a r eal i dad es que Cam,
s al i endo, anunci est o al ext er i or , mi ent r as que Sem y Jafet
p ar a vel ar , es deci r , p ar a honr ar l o, ent r ar on, o sea, lo hi ci er on
i nt er i or ment e [ 3 ] .
3. Vamos r as t r eando como podemos est os secret os de la
di vi na Es cr i t ur a, unos con m s exact i t ud que ot r os. Pe r o siem-
p r e mani fes t ando fi el ment e cmo es ci er t o que est os hechos no
han si do r eal i zados y cons i gnados si n al guna pr efi gur aci n de
l o por veni r y que deben r efer i r se a Cr i st o y a su Igl esi a, que
es la Ci udad de Di os . Desde l os al bor es del gner o h u man o no
fieri potest, transeat a me calix iste
10
; quo suam sine dubio significat
passionem: sive quia vinum fructus est vineae, hoc potius illo sit signifi-
catum, quod ex ipsa vinea, hoc est ex genere Israelitarum, carnem pro
nobis et sanguinem, ut pati posset, assumpsit: Et inebriatus est, id est,
passus est: Et nudatus est
11
; ibi namque nudata est, id est apparuit eius
infirmitas, de qua dicit Apostolus, Etsi crucifixus est ex infirmitate
l z
.
Unde idem dicit, Infirmum Dei fortius est hominibus, et stultum Dei sa-
pientius est hominibus ". Quod vero cum dictum esset, Et nudatus est;
addidit Scriptura, in domo sua: eleganter ostendit, quod a suae carnis
gente et domesticis sanguinis sui, utique Iudaeis, fuerat crucem mortem-
que passurus. Hanc passionem Christi foris in son tantum vocis reprobi
annuntiant: non enim quod annuntiant, intelligunt. Probi autem in inte-
riore homine habent tam grande mysterium, atque honorant intus in
corde infirmum et stultum Dei, quod fortius et sapientius est hominibus.
Huius rei figura est, quod Cham exiens hoc nuntiavit foris; Sem vero et
Iapheth, ut hoc velarent, id est honorarent, ingressi sunt, hoc est, interius
id egerunt.
3. Haec Scripturae secreta divinae indagamus, ut possumus, alius
alio magis minusve congruenier, verumtamen fideliter certum tenentes,
non ea sine aliqua praefiguratione futurorum gesta atque conscripta, e-
que nisi ad Christum et eius Ecclesiam, quae civitas Dei est, esse refe-
renda: cuius ab initio generis humani non defuit praedicatio, quam per
10
Ibid., 26,39.
12 2 c

r
-
1
3,4-
11
Gen. 9,it. " i Cor. 1,25.
E
XVX, 2, 3 DE NO A LOS PROFETAS 1081
ha fal t ado pr edi caci n de el l a y l as pr edi cci ones l as vemos t o-
t al ment e c umpl i das . Des pus de l a bendi ci n dada a l os hi j os
de No y de la mal di ci n del segundo, dur ant e ms de mi l aos ,
hast a Abr ah n, no hacen menci n de l os j ust os que di er on cul-
to pi ados o a Di os . Real ment e, yo no creo que fal t ar an, si no que
el r ecor dar l es a t odos ser a demas i ado l ar go, ms pr opi o de l a
exact i t ud de un hi s t or i ador que de la pr ovi denci a de un profe-
t a. El escr i t or de l as s agr adas Let r as , o, mej or , el Es p r i t u de
Di os por medi o de l , escr i be hechos que r ecuer dan lo pas ado,
per o que a la vez pr enunci an lo fut ur o. Est o at ae a la Ci udad
de Di os. Po r qu e cuant o en est os l i br os se di ce de l os hombr e s
que no son ci udadanos de est a ci udad, l l eva el fin de que o el l a
adel ant e o campee al ser c ompar ada con l a cont r ar i a. Ci er t o
que no debe i magi nar s e que t odos los sucesos nar r ados e nt r aan
al guna si gni fi caci n, per o es de not ar que l os que no la ent r a-
an se aadi er on con mi r as a l os ot r os. Es ver dad que sl o con
l a r ej a se ar a l a t i er r a, per o p ar a que est o pue da hacer se son
necesar i as t ambi n l as dems par t es del ar ado. Y es ver dad
t ambi n que en l as c t ar as y dems i ns t r ument os msi cos de
est a cl ase sl o se t ocan l as cuer das , mas par a ac omodar st as
se pr eci sa de l as dems par t es en uni dad ar mni ca, par t es que
no son t ocadas , per o a l as cual es van uni das l as ot r as que pr o-
ducen el s oni do. As , en l a hi st or i a pr oft i ca se expr es an t am-
bi n al gunos lieclios que no son figura de nada, per o a el l os van
uni dos los que son figura de al go y se r el i gan, por as deci r l o,
a el l os [ 4] .
omnia videmus impleri. Benedictis igitur duobus filiis Noe, atque uno in
medio eorum maledicto, deinceps usque ad Abraham de ustorum aliquo-
rura, qui pie Deum colerent, commemoratione silitum est per annos am-
plius quam mille. Nec eos defuisse crediderim: sed si omnes commemo-
rarentur, nimis longum fieret; et haec esset magis histrica diligentia,
quam prophetica providentia. Illa itaque exsequitur Litterarum sacrarum
scriptor istarum, vel potius per eum Dei Spiritus, quibus non solum nar-
rentur praeterita, verum etiam praenuntientur futura, quae tamen per-
tinent ad civitatem Dei: quia et de hominibus qui non sunt cives eius,
quidquid hic dicitur, ad hoc dicitur, ut illa ex comparatione contraria vel
proficiat, vel emineat. Non sane omnia quae gesta narrantur. aliquid
etiam significare putanda sunt: sed propter illa quae aliquid significant,
etiam ea quae nihil significant attexuntur. Solo enim vomere trra pro-
scinditur; sed ut hoc fieri possit, etiam caetera aratri membra sunt ne-
cessaria: et soli nervi in citharis atque huiusmodi vasis musicis aptantur
ad cantum; sed ut aptari possint, insunt et caetera in compagibus orga-
norum, quae non percutiuntur a canentibus, sed ea quae percussa reso-
nant, his connectuntur. Ita in prophetica historia dicuntur et aliqua quae
nihil significant, sed quibus adhaereant quae significant, et quodammodo
religentur.
1 0 82 LA CIUDAD DE DIOS XTV1I, 3, 1
C A P I T U L O I I I
GENERACI ONES DE LOS TRES H I J O S DE N O
1. Es pr eci so cons i der ar l uego l as gener aci ones de l os hi -
j os de No e i ns er t ar en est a obr a, que i nt ent a mos t r ar el des-
ar r ol l o de l as dos ci udades, de la t er r ena y de l a cel est i al , cuan-
to par ezca di gno de menci n s obr e l as mi s mas . Comenzar on a
ser r ecor dadas por el hi j o menor , por Jafet . De l se ci t an ocho
hi j os [5] y siete ni et os de dos de sus hi j os, t r es de uno y cuat r o
de ot r o. Tot al , qui nce. Los hi j os de Cam, o sea. del s egundo
hi j o de No, son cuat r o, amn de ci nco ni et os de un hi j o y dos
bi zni et os de un sol o ni et o. Tot al , once. Una vez enumer ados
st os, t or na al pr i nci pi o, y di c e : Cus engendr a Nebrot, el
cual comenz a ser gigante sobre la tierra. Este era un gigante
cazador contra el Seor. De aqu el proverbio: Gigante cazador
contra el Seor como Nebrot. El principio de su reino fu Ba-
bilonia. Oree, Arcad y Calanne, en tierra de Senaar. De su
pas sali Asur, y fund a Nnive, y la ciudad de Roboot, y a
Halac, y a Dase, entre Nnive y Halac. Esta es ciudad grande.
Cus, pues , el padr e del gi gant e Nebr ot , es el pr i me r o nombr a-
do ent r e l os hi j os de Cam. Ci nco hi j os suyos y dos ni et os ya
hab an si do menci onados . Engendr , pues, a este gi gant e, o
despus de naci dos sus ni et os, o, lo que es m s cr e bl e, l a Es-
cr i t ur a habl de l en par t i c ul ar por su pr eemi nenci a, pues que
al mi s mo t i empo nos habl a de su r ei no y de ot r as ci udades
C A P I T I 11
D E UENERATIONIUUS TKIUM FILIOKUM No E
1. Generationes ergo filiorum Noe deinceps intuendae, et quod de
his dicendum videtur, attexendum est huic operi, quo civitatis utriusque,
terrenae scilicet et caelestis, per tmpora procursus ostenditur. Coeptae
sunt autem commemorari a minimo filio, qui vocatus est Iapheth; cuius
filii octo nominati sunt; nepotes autem septem de duobus filiis eius, tres
ex uno, quatuor ex altero: fiunt itaque omnes quindecim. Filii autem
Cham, hoc est medii filii Noe, quatuor, et nepotes quinqu ex uno eius
filio, pronepotes do ex nepote uno: fit eorum summa undecim. Quibus
enumeratis, reditur tanquam ad caput, et dicitur: Chus autem genuit Ne-
broth: hic coepit esse gigas super terram. Hic erat gigas venator contra
Dominum Deum. Propter hoc dicunt: Sicut Nebroth gigas venator contra
Dominum. Et factum est initium regni eius Babylon, Orech, Archad, et
Chalanne in trra Sennaar. De trra illa exiit Assur, et aedificav Ni-
niven et Robooth civitatem, et Chalach, et Dasem nter mdium Ninives
et Chalach; haec civitas magna. Iste porro Chus pater gigantis Nebroth
primus nominatus est in filiis Cham, cuius quinqu filii iam fuerant com-
putati, et nepotes do. Sed istum gigantem aut post nepotes suos natos
genuit; aut, quod est credibilius, seorsum de illo propter eius eminentiam
Scriptura locuta est: quandoquidem et regnum eius commemoratum est,
XVI, 3, 2 DK NO A LOS PROFETAS 1083
o r egi ones ya ci t adas. En cuant o a l o que di ce de As ur , que
sal i de aquel l a t i er r a, es deci r , de l a t i er r a de Senaar , que
per t enec a al r ei no de Nebr ot , y fund a N ni ve y a l as ot r as
ci udades agr egadas , hay que afi r mar que est o sucedi muc ho
des pus . Y, t omando pi e de aqu , t oca est o de pas o, haci endo
honor a la nobl eza del r ei no asi r i o, di l at ado pr odi gi os ament e
p o r Ni o, hi j o de Bel o y fundador de la gr an ci udad de N ni ve.
El nombr e de est a ci udad der i va del suyo. De Ni o vi ene N-
ni ve. As ur de aqu as i r i os no se cuent a ent r e l os hi j os de
Cam, s egundo hi j o de No, si no ent r e l os hi j os de Sem, hi j o
mayor de No. De donde se si gue cl ar ament e que de l a est i r pe
de Sem pr ocedi er on l os que l uego hab an de poseer el r ei no
de aquel gi gant e y, al ej ndos e de al l , fundar an ot r as ci udades,
la pr i nci pal de l as cual es se l l am N ni ve, de Ni o.
Al l l egar aqu r et r ocede a ot r o hi j o de Cam, por nombr e
Mesr a n, y habl a de sus hi j os, no como de hombr e s concr et os,
si no como de siete naci ones. A ad e que de l a sext a, como del
sext o hi j o, se or i gi n l a naci n de l os l l amados filisteos. As su-
man ocho. De aqu t or na de nuevo a Canan, hi j o de Cam, en
qui en fu l mal deci do, y hace menci n de once hi j os. Luego,
apunt adas al gunas ci udades, di ce hast a dnde l l egar on sus fron-
t er as . Y as , cont ados l os hi j os y l os ni et os, l a descendenci a de
Cam asci ende, segn est o, a t r ei nt a y una per s onas [ 6] .
2. Krsln habl ar de l os hi j os de Sem, el hi j o mayor de No.
A l lleva gr adual me nt e la nar r aci n geneal gi ca i ni ci ada des-
de el hi j o menor . I ' er o al comenzar el r el at o de l os hi j os de
Sem hay ci ert a obs cur i dad, que es pr eci so ac l ar ar con una ex-
cuius initium erat illa nobilissima Babylon civitas, et quae iuxta com-
memoratae sunt, sive civitates, sive regiones. Quod vero dictum est, de
trra illa, id est de trra Sennaar, quae pertinebat ad regnum Nebroth,
exisse Assur, et aedificasse Niniven, et alias quas contexuit civitates, longe
postea factum est, quod ex hac occasione perstrinxit, propter nobilitatem
regni Assyriorum, quod mirabiliter dilatavit Ninus, Beli filius, conditor
Ninivae civitatis magnae: cuius civitatis nomen ex illius nomine deriva-
tum est, ut a Nio inive vocaretur. Assur autem, unde Assyrii, non fuit
in filiis Cham medii filii Noe, sed in filiis Sem reperitur, qui fuit Noe
maximus filius. Unde apparet de progenie Sem exortos fuisse qui postea
regnum gigantis illius obtinerent, et inde procederent, atque alias con-
derent civitates, quarum prima est a Nio appellata Ninive. Hinc xeditur
ad alium filium Cham qui vocabatur Mesraim, et commemorantur quos
genuit; non tanquam singuli nomines, sed nationes septem. Et de sexta,
velut de sexto filio, gens commemoratur exiisse, quae appellatur Philis-
tiim; unde fiunt octo. Inde iterum ad Chanaan reditur, in quo filio ma-
ledictus est Cham; et quos genuit undecim nominantur. Deinde usque
ad quos fines pervenerint, commemoratis quibusdam civitatibus, dicitur.
Ac per hoc, filiis nepotibusque computara, de progenie Cham triginta
tmus geniti referuntur.
2. Restat commemorare filios Sem, maximi filii Noe: ad eum quippe
gradatim generationum istarum pervenit a minimo exorta narratio. Sed
unde incipivmt commemorari filii Sem, habet quiddam obscuritatis, quod
expositione illustrandum est: quia et multum ad rem pertinet, quam re-
osr JvA CIUDAD DE DIOS XVI, 3, 2
j) licacin, porque es de gran importancia para nuestra bsque-
da. He aqu el texto: Y a Sem, padre de todos los hijos y her-
mano mayor de Jafet, le naci tambin Hber. El orden verbal
es el siguiente: Y a Sem le naci Hber, o sea, tambin a l
mismo, es decir, al mismo Sem, le naci Hber, y este Sem es
el padre de todos sus hijos. Quiso, pues, dar a entender que
Sem era el patriarca de todos los nacidos de su estirpe, que l
va a referir en seguida, bien sean hijos, nietos, biznietos o de-
ms descendientes. No es verdad que Sem engendrara a Hber,
sino que Hber hace el nmero quinto en la serie de sus des-
cendientes. Sem engendr, entre otros, a Arfaxat, a Cainn;
Cainn a Sala, y Sala a Hber. No en vano fu nombrado ste
el primero en la lnea que viene de Sem, y antepuesto an a los
hijos, siendo el quinto nieto. La razn es justificar la tradicin
de que de l tomaron su nombre los hebreos, como hebreos,
aunque pueda haber otra opinin, segn la cual ese nombre
procedera de Abrahn, como abraheos [7]. Mas sta es la ver-
dad ; de Hber fueron llamados hebereos, y luego, perdida una
letra, hebreos. El hebreo slo el pueblo de Israel pudo lograrlo,
y en este pueblo la Ciudad de Dios ha sido peregrina y figurada
misteriosamente en los santos y en todos.
Primeramente se nombran seis hijos de Sem, y luego, cua-
tro nietos nacidos de un solo hijo. Despus se menciona otro
hijo de Sem, que engendr un nieto, y a ste, a su vez, le naci
un biznieto, y a ste, un tataranieto, que es Hber. Hber en-
gendr dos hijos, y a uno de ellos le llam Flec, que significa
Disidente. A rengln seguido, la Escritura da la razn de este
nombre, diciendo: Pues por aquel entonces se hizo la divisin
quirimus. Sic enim legitur: Et Sem natus est etiam ipsi patri omnium fi-
liorum Heber, fratri lapheth maiori. Ordo verborum est: Et Sem natus est
Heber, etiam ipsi, id est ipsi Sem, natus est Heber, qui Sem pater est om-
nium filiorum suorum. Sem ergo patriarcham intelligi voluit omnium qui
de stirpe eius exorti sunt, quos commemoraturus est, sive sint lilii, sive
nepotes, sive pronepotes, et deinceps indidem exorti. Non sane istum
Heber genuit Sem: sed ab illo quintus in progenitorum serie reperitur.
Sem quippe nter alios filios genuit Arphaxat, Arphaxat genuit Cainn,
Cainn genuit Sala, Sala genuit Heber. Non utique frustra ipse primus
est nominatus in progenie veniente de Sem, et praelatus etiam filiis, cum
sit quintus nepos; nisi quia verum est quod traditur, ex illo Hebraeos
esse cognominatos, tanquam Hebraeos: cum et alia possit esse opinio, ut
ex Abraliam tanquam Abrahaei dicti esse videantur. Sed nimirum hoc
verum est, quod ex Heber Heberaei appellati sunt; ac deinde, una de-
tracta littera, Hebraei: quam linguam hebraicam solus Israel populus
potuit obtinere, in quo Dei civitas et in sanctis peregrinata est, et in
mnibus sacramento adumbrata. Igitur filii Sem prius sex nominantur,
deinde ex uno eorum nati sunt quatuor nepotes eius: itemque alter fi-
liorum Sem genuit eius nepotem, atque ex illo itidem pronepos natus
est, atque inde abnepos, qui est Heber. Genuit autem Heber dos filios,
quorum unum appellavit Phalech, quod interpretatur Dividens. Deinde
Scriptura subiungens, rationemque huius nominis reddens, Quia in die-
XVI, 3, 3 DE NO A I.OS PROFETAS 1 0 85
de la tierra. Qu signifique esto, lo aclararemos despus. El otro
hijo de Hber engendr doce hijos, y as todos los descendientes
de Sem suman veintisiete. En total, los descendientes de los tres
hijos de No, que son: quince de Jafet, treinta y uno de Cam,
ms veintisiete de Sem, suman setenta y tres. A continuacin
prosigue la Escri t ura: Estos son los hijos de Sem en sus tribus
segn sus lenguas, en sus pases y en sus naciones. Y hablando
de todos a la vez: Estas son las tribus de los hijos de No segn
sus generaciones y sus naciones. La avalancha de gente proce-
dente de stas pobl la tierra despus del diluvio. De donde se
colige que entonces haba setenta y tres naciones o, por mejor
decir, setenta y dos naciones, no hombres. Esto se probar lue-
go. Despus de referidos los hijos de Jafet, se concluy as la
narracin: La avalancha de gente procedente de stos se separ
a su tierra, y cada cual, segn su propia lengua, a sus tribus y
a sus naciones.
3. En un pasaje, al hablar de los hijos de Cam, se alude
ms claramente a las naciones, como ya he demostrado ms
arriba. Mesran engendr a los llamados Ludn, y as las de-
ms naciones hasta siete. Y, una vez enumeradas todas, con-
cluye diciendo: Estos son los hijos de Cam en sus tribus segn
sus propias lenguas, en sus pases y en sus naciones. En conclu-
sin : los hijos de muchos quedaron en~el silencio, porque, en
naciendo, se fueron agregando a otras naciones y formaron na-
ciones aparte, l ' or qu otra causa, enumerando ocho hijos de
Jafet, aade que son slo de dos de sus hijos, y, alistando cua-
tro hijos de Cam, agrega que son nacidos de tres de sus hijos,
bus, inquit, eius divisa est trra. Hoc autem quid sit, postea apparebit.
Alius vero qui natus est ex Heber, genuit duodecim filios: ac per hoc
fiunt omnes progeniti de Sem viginti septem. In summa igitur omnes
progeniti de tribus filiis Noe, id est, quindecim de lapheth, et triginta
unus de Cham, viginti septem de Sem, fiunt septuaginta tres. Deinde
sequitur Scriptura dicens: Hi filii Sem in tribubus suis secundum lin-
guas suas, in regionibus suis et in gentibus suis. Itemque de mnibus:
Hae, inquit, tribus filiorum Noe secundum generationes eorum, et se-
cundum gentes eorum. Ab his dispersae sunt insulae gentium super terram
post diluvium. Unde colligitur septuaginta tres, vel potius (quod postea
demonstrabitur) septuaginta duas gentes tune fuisse, non nomines. Nam
et prius cum fuissent commemorati filii lapheth, ita conclusum est: Ex
his segregatae sunt insulae gentium in trra sua, unusquisque secundum
linguam suam in tribubus suis et in gentibus suis.
3. Iam vero in filiis Cham quodam loco apertius gentes commemo-
ratae sunt, sicut superius ostendi. Mesraim genuit eos qui dicuntur La-
diim: et eodem modo caeterae usque ad septem gentes. Et enumeratis
mnibus, postea concludens: Hi filii Cham, inquit, in tribubus suis, se-
cundum linguas suas in regionibus suis, et in gentibus suis
1
'. Propterea
ergo multorum filii non sunt commemorati, quia gentibus alus nascendo
accesserunt, ipsi autem gentes facer nequiverunt. Nam qua alia causa,
cum filii lapheth octo enumerentur, ex duobus eorum tantum filii nati
14
Gen. io.
1086 '<* CIUDAD DE DIOS XVI , 4
y, n o mb r an d o seis hi j os de Sem, anot a sl o la descendenci a de
dos de el l os ? Acas o que dar on los dems si n des cendenci a?
Di os nos l i br e de cr eer l o! Lo que pas fu que no fundar on
puebl os que les hi ci er an di gnos de menci n, por que al nacer se
i ban adi ci onando a ot r os puebl os .
C A P I T U L O I V
LA DI VERSI DAD DE LENGUAS Y EL PRI NCI PI O DE BABI LONI A
Una vez cont ado que est as naci ones t en an cada una su len-
gua, el hi s t or i ador t or na al t i empo en que t odos habl aban una
mi s ma l engua, y expone, bas ado en eso, el acci dent e causa de
la di ver si dad de l enguas. Toda la tierradicetena una sola
lengua, y todos, una misma voz. Pero sucedi que los hombres,
alejndose de oriente, hallaron una vega en la tierra de Senaar,
y se establecieron all. Y se dijeron unos a otros: Venid, haga-
mos ladrillos y cozmoslos al fuego. Los ladrillos les sirvieron
de piedra, y el betn, de lodo. Y aadieron: Ea!, edifiqumo-
nos una ciudad y una torre cuya cumbre llegue al cielo, y
hagmonos famosos antes de dispersarnos sobre la haz de la
tierta. Mas he aqu que descendi el Seor a ver la ciudad
y la torre que haban edificado los hijos de los hombres. Y dijo
Dios: He aqu un solo pueblo y una misma lengua, han comen-
zado esta fbrica y no se apearn ahora de cuanto han inten-
tado hacer. Ea!, pues, descendamos, confundamos all mismo
commemorantur; et cum filii Cham quatuor nominentur, ex tribus tan-
tum qui nati sunt adiiciuntur; et cum filii Sem nominentur sex, duorum
tantum posteritas attexitur? numquid caeteri sine filiis remanserunt?
Absit lioc credere: sed gentes propter quas commemorari digni essent,
non utique fecerunt; quia sicut nascebantur, alus gentibus addebantur.
C A P U T I V
DE DIVERSITATK LINCUARUM, PRINCIPIOQUE BABYLONIS
Cum ergo in suis linguis istae gentes fuisse referantur, redit tamen
narrator ad illud tempus; quando una lingua omnium fuit, et inde iam
exponit quid acciderit, ut linguarum diversitas nasceretur. Et erat, inquit,
omnis trra labium unum, et vox una mnibus. Et factum est, cum mo-
verent ipsi ab Oriente, invenerunt campum in trra Sennaar, et habita-
verunt ibi. Et dixit homo prximo suo: Venite, faciamus lateres, et co-
quamus illos igni. Et jac sunt Mis lateres in lapidem, et bitumen erat
Mis lutum: et dixerunt, Venite, et aedificemus nobismetipsis civitatem, et
turrem cuius caput erit usque ad caelum, et faciamus nobis nomen, ante-
quam dispergamur in faciem omnis terrae. Et descendit Dominus videre
civitatem et turrem, quam aedificaverunt filii hominum. Et dixit Domi-
nus Deus: Ecce genus unum, et labium unum omnium; et hoc inchoa-
verunt facer, et nunc non deficient ex Mis omnia quae conati fuerint
facer: venite, et descendentes confundamus ibi linguam eorum, ut non
XVII, 4 DE NOE A LOS PROFETAS 1087
su lengua, de suerte que el uno no entienda el habla del otro.
Y el Seor los dispers de all sobre la haz de la tierra, y de-
jaron de edificar la ciudad y la torre. Y se le dio el nombre de
Confusin por eso, porque all confundi Dios el lenguaje de los
hombres. Y desde all les esparci el Seor por toda la tierra.
Esta ciudad que fu llamada Confusin es Babilonia, cuya ma-
ravillosa construccin la celebra hasta la historia de los genti-
les. Babilonia quiere decir Confusin. De donde se sigue que el
gigante Nebrot fu su fundador, lo cual se intim ms arriba al
decir, hablando de l la Escritura, que el principio de su reino
fu Babilonia, es decir, la ciudad que iba a la cabeza de las
dems ciudades, y en la que estaba como la metrpoli o la corte
del reino, si bien es cierto que no fu perfeccionada hasta el
extremo que se imaginaba la impiedad soberbia. Porque en los
planos estaba hacerla extraordinariamente al t a; segn su expre-
sin, hasta el cielo, sea que este deseo se limitara a una torre
entre las dems, sea que se extendiera a todas. En este caso
estaran significados por el caso singular, como se dice soldado
para significar miles de soldados; rana y langosta, para expre-
sar la multitud de ranas y de langostas, que fueron dos plagas
mandadas por medio de Moiss a los egipcios. Mas qu iba
a hacer la vana presuncin de los hombres? Por ms al cielo
y contra Dios que levantaran esa mole de piedra, cundo tras-
cendera los montes? Cundo escapara al espacio de este aire
humoso? En qu puede daar a Dios cualquiera elevacin de
cuerpo o de espritu por grande que sea? El camino verdadero
audiant unusquisque vocem proximi sui. Et dispersit eos Dominus inde
super faciem omnis terrae, et cessaverunt aedificantes civitatem. et tur-
rem. Propter hoc appellatum est nomen illius Confusio; quia ibi confudit
Dominus labia omnis terrae: et inde dispersit illos Dominus Deus super
faciem omnis terrae
1>
. Ista civitas quae appellata est Confusio, ipsa est
Babylon, cuius mirabilem constructionem Gentium etiam commendat his-
toria. Babylon quippe interpretatur Confusio. Unde colligitur gigantem
illum Nebroth fuisse illius conditorem, quod superius breviter fuerat inti-
matum, ubi cum de illo Scriptura loqueretur, ait initium regni eius fuisse
Babylonem, id est, quae civitatum caeterarum gereret principatum, ubi
esset tanquam in metrpoli habitaculum regni: quamvis perfecta non
fuerit usque in tantum modum, quantum superba cogitabat impietas. Nam
nimia disponebatur altitudo, quae dicta est usque in caelum, sive unius
turris eius, quam praecipuam moliebantur nter alias; sive omnium tur-
rium, quae per numerum singularem ita significatae sunt, ut dicitur mi-
les, et intelliguntur millia militum: ut rana, ut locusta; sic enim appel-
lata est multitudo ranarum ac locustarum in plagis, quibus Aegyptii
percussi sunt per Moysen
l c
. Quid autem factura fuerat humana et vana
praesumptio? Cuiuslibet et quantumlibet in caelum adversus Deum alti-
tudinem molis extolleret, quando montes transcenderet universos? quando
spatium nebulosi aeris huius evaderet? Quid denique noceret Deo quan-
tacumque vel spiritualis, vel corporalis elatio? Tutam veramque in caelum
16
Gen. 11,1-9,
18
J5x. o,4, et al i bi ; Ts. 77,45.
1 0 88 U CIUDAD DE DIOS XVI, 4
y seguro para llegar al cielo es la humildad. Ella levanta en
alto el corazn al Seor, no contra el Seor, como se dijo de
ese gigante que era un cazador contra el Seor. Algunos, no
entendiendo esto, tradujeron ante el Seor, no contra el Seor,
engaados por la ambigedad de la palabra griega VCCVTOV,
que significa ante y contra. Esta palabra se emplea en el Sal mo:
Lloremos ante el Seor, que nos ha creado. Y tambin en el
libro de Job, en el que se l ee: Montaste en clera contra el Se-
or. En este ltimo sentido debe entenderse al decir gigante
cazador contra el Seor. Y qu quiere decir aqu cazador sino
engaador, opresor y asesino de los animales de la tierra? Le-
vantaba, pues, una torre con sus pueblos contra el Seor, torre
que signific la soberbia impa. Y es justo el castigo del mal
afecto, aun de aquel que no consigue su efecto. Qu clase de
castigo fu ste? Como la lengua es el instrumento de dominio
del que manda, en ella fu condenada la soberbia, de tal suerte
que quien mandaba al hombre, que no quiso entender los man-
damientos de Dios para obedecerlos, no era entendido. As,
aquella conspiracin qued disuelta, separndose cada uno de
aquel a quien no entenda y juntndose a quien poda hablar
con l. Y por las lenguas se dividieron las naciones y se dis-
persaron por la tierra como plugo a Dios, que obr esto por
medios ocultos e incomprensibles para nosotros.
viam molitur humilitas, sursum levans cor ad Dominum, non contra Do-
minum: sicut dictus est. gigas iste venator contra Dominum
11
. Quod non
intelligentes nonnulli, ambiguo graeco decepti sunt, ut non interpretaren-
tur contra Dominum, sed ante Dominum: vav-rov quippe et ante et con-
tra significat. Hoc enim verbum est in Psalmo: Et ploremus ante Domi-
num, qui fecit nos
l s
. Et hoc verbum est etiam in libro Iob, ubi scriptum
est, In furorem erupisti contra Dominum ". Sic ergo intelligendus est
gigas iste venator contra Dominum. Quid autem hic significatur hoc no-
mine, quod est venator, nisi animalium terrigenarum deceptor, oppres-
sor, exstinctor? Erigebat ergo cura suis populis turrem contra Dominum,
qua est impia significata superbia. Mrito autem malus punitur affectus,
etiam cui non succedit effectus. Genus vero ipsum poenae quale fuit?
Quoniam dominatio imperantis in lingua est, ibi damnata est superbia, ut
non intelligeretur iubens homini, qui noluit intelligere ut obediret Deo
iubenti. Sic illa conspiratio dissoluta est, cum quisque ab eo quem non in-
telligebat, abscederet, nec se nisi ei, cum quo loqui poterat, aggregaret:
et per linguas divisae sunt gentes, dispersaeque per trras, sicut Deo
placuit, qui hoc modis occultis nobisque incomprehensibilibus fecit
17
Gen. io,9.
18
Ps. 94,6.
18
Iob 15, 13, sec. LXX.
XVI , 5 DK NO A tOS 1'KOIMCTAH 1089
C A P I T U L O V
CMO DESCENDI EL SER A CONFUNDIR LAS LENGUAS?
y descendi el Seorest escritoa ver la ciudad y la
torre que haban edificado los hijos de los hombres, es decir, no
los hijos de Dios, sino la sociedad que vive segn el hombre,
y que llamamos ciudad terrena. Dios, que est todo en todas
partes, no se mueve con movimiento local. Se dice que descien-
de cuando hace algo en la tierra. Y como hecho maravilloso
y ajeno al curso ordinario de la naturaleza, muestra, en cierto
modo, su presencia. Del mismo modo, Dios, que nunca y nada
puede ignorar, no aprende con ver, sino que se dice que ve
y conoce temporalmente porque hace ver y conocer [8]. No se
vea, pues, aquella ciudad como Dios hizo que se viera despus,
cuando mostr cunto le desagradaba. No obstante, puede en-
tenderse tambin que Dios descendi a aquella ciudad, porque
descendieron sus ngeles, en quienes habita, de forma que estas
pal abr as: Y dijo el Seor Dios: Ve aqu un solo pueblo y una
misma lengua, etc., y las agregadas l uego: Venid y descendien-
do confundamos all sus lenguas, no sean ms que una recapi-
tulacin para explicar cmo sucedi lo que haba di cho: Des-
cendi el Seor. Porque, si ya haba descendido, qu quiere
decir: Venid y descendiendo confundamos (lo cual se entiende
dicho a los ngeles) , sino que descenda, por ministerio de los
ngeles, el que estaba en los ngeles que descendan? Es de
C A P U T V
DE DESCENSIONE DOMINI AD CONFUNDENDAM LINCUAM AEDIFICANTIUM TURREM
Quod enim scriptum est, Et descendit Dominus videre civitatem et
turrem, quam aedificaverunt filii hominum; hoc est, non filii Dei, sed illa
societas secundum hominem vivens, quam terrenam dicimus civitatem:
non loco movetur Deus, qui semper ubique est to'tus; sed descender di-
citur, cum aliquid facit in trra, quod praeter usitatum naturae cursum
mirabiliter factum, praesentiam quodammodo eius ostendat: nec videndo
discit ad tempus, qui nunquam potest aliquid ignorare; sed ad tempus
videre et cognoscere dicitur, quod videri et cognosci facit. Non sic ergo
videbatur illa civitas, quomodo eam Deus videri fecit, quando sibi quan-
tum displiceret ostendit. Quamvis possit intelligi Deus ad illatr civitatem
descendisse, quia descenderunt Angel eius in quibus halfetat; ut quod
adiunctum est, Et dixit Dominus Deus, Ecce genus unum, et labiutn unum
omnium., et caetera; ac deinde additum, Venite, et descendentes confun-
damus ibi linguam eorum
2
; recapitulatio sit, demonstrans quemadmo-
dum factum sit, quod dictum fuerat, Descendit Dominus. Si enim iam
descenderat, quid sibi vult, Venite, et descendentes confundamus (quod
intelligitur Angelis dictum) , nisi quia per Angelos descendebat, qui in
S. As. ,6 35
1090 LA CIUDAD DE DIOS XW, 6, 1
not ar que no di c e : Veni d y descendi endo confundi d, s i no:
Confundamos all su lenguaje, mos t r ando que Di os obr a por sus
mi ni s t r os , de for ma que son sus cooper ador es , segn l as pal a-
br as del Aps t ol : Pues somos los cooperadores de Dios [ 9] .
C A P I T U L O V I
C MO SE DEBE ENTENDER QUE D I O S HABLA A LOS ANGELES?
1. Se podr an ent ender t ambi n de l os ngel es est as pal a-
br as , di chas cuando i ba a ser cr eado el h o mb r e : Hagamos al
hombre, pues que no d i j o : Haga yo. Pe r o como a ad i :
a nuestra imagen, y no es pe r mi t i do cr eer que el hombr e fu
hecho a i magen de l os ngel es , o que es una mi s ma l a i magen
de l os ngel es y l a de Di os, p o r eso es or t odoxo ent ender al l
l a pl ur al i dad de l a Tr i ni dad. Y est a Tr i ni dad, como es un sol o
Di os, despus de habe r d i c h o : Hagamos, a ad e : E hizo Dios
al hombre a imagen de Dios, y n o : Hi ci er on l os di os es ; o :
A i magen de l os di oses. Tambi n en el pas aj e en cuest i n pod a
ent ender s e l a Tr i ni dad si hubi e r a al go que no per mi t i er a apl i -
c ar el pl ur al a l os ngel es , como si el Pad r e di j er a al Hi j o y
al Es p r i t u San t o : Venid y descendiendo confundamos all su
lenguaje. A l os ngel es l es convi ene m s bi en l l egar s e a Di os
con movi mi ent os sant os, es deci r , con pi ados os pens ami ent os , y
cons ul t ar l a Ve r dad i nmut abl e como a l ey et er na en esa su cor-
te s ober ana. Pue s el l os no son l a ver dad p ar a s mi s mos , si no
Angelis descendentibus erat? Et bene non ait, Venite, et descendentes
confundite: sed, Conjundamus ibi linguam eorum; ostendens ita se ope-
r an per ministros suos, ut sint etiam ipsi cooperatores Dei: sicut Apost-
las dicit, Dei enim sumus cooperani
21
.
C AP L ' T VI
QALIS INTELLIGENDA SIT ESSE LOCUTIO, QUA D E S ANGELIS LOQITR
1. Poterat et illud, quando facrus est homo, de Angelis intelligi
quod dictum est, Faciamus hominem, quia non dixit, Faciam: sed quia
sequitur, ad imaginera nostram; nec fas est credere ad imaginen! Ange-
lorum hominem factum, aut eamdem esse imaginem Angelorum et Dei;
ideo recte illic intelligitur pluralitas Trinitatis. Quae tamen Trinitas, quia
unus est Deus, etiam cum dixisset, Faciamus: Et fecit, inquit, Deus ho-
minem ad imaginem Dei
22
: non dixit, Fecerunt dii, aut, ad imaginem
deorum. Poterat et hic eadem intelligi Trinitas, tanquam Pater dixerit ad
Filium et Spiritum sanctum, Venite, et descendentes conjundamus ibi lin-
guam eorum; si aliquid esset, quod Angelos prohiberet intelligi: quibus
potius convenit venire ad Deum motibus sanctis, hoc est cogitationibus
piis, quibus ab eis consulitur incommutabilis Veritas, tanquam lex aeter-
*' i Cor . 3,g.
a 2
Gr n . I,2I.
X V I , 6, 2 DI! NO A LOS PROfKTAS 1 0 9 1
que, si endo par t i ci oner os de la Ve r dad c r e ador a, se l anzan a
el l a como a la fuent e de la vi da, con el fin de t omar de el l a l o
que no t i enen de si pr opi os . Y este movi mi ent o que acer ca a
l os que no se apar t an es est abl e en el l os [ 10 ] . Di os no habl a
a l os ngel es como habl amos nos ot r os unos a ot r os, o como ha-
bl amos a Di os o a l os ngel es, o como nos habl an l os ngel es,
o Di os por medi o de el l os, si no de un modo i nefabl e. Est o a
nos ot r os se nos i ndi ca ac omodado a nues t r o ser . La p al ab r a
ms s ubl i me de Di os y ant er i or a t odas sus obr as es l a r azn
i nmut abl e de est as obr as . Es ver dad que car ece de soni do es-
t r uendos o o fugaz, per o t i ene una fuerza pe r mane nt e en l a eter-
ni dad, y oper ant e en el t i empo. Con est a pal abr a habl a a l os
sant os ngel es , y t ambi n a nos ot r os , des t er r ados l ej os, aunque
de di st i nt o modo. Y, cuando nos ot r os per ci bi mos con el o do
i nt er i or al go de t al l ocuci n, ent onces nos as emej amos a l os
ngel es. Po r t ant o, no t engo obl i gaci n de, i r dando a cada pas o
r azn de l as l ocuci ones de Di os, pues la Ve r dad i nmut abl e
habl a de modo i nefabl e, di r ect ament e y p o r s mi s ma, a l a cri a-
t ur a r aci onal , o habl a por medi o de ot r a cr i at ur a mudabl e , sea
con i mgenes es pi r i t ual es a nues t r o esp r i t u, o con voces cor-
por al e s a nues t r o o do [ 11] .
2. Est as p al ab r as : Y ahora no se apearn ellos de cuanto
han intentado hacer, no l as aadi como confi r maci n, si no
como pr egunt a. As suel en deci r l os que amenazan, como al -
gui en e s c r i be :
No llam yo a las armas ni le persegu por la ciudad?
na in illa eorum curia superna. eque enim sibi ipsi sunt veritas; sed
creatricis participes Veritatis, ad illam moventur, tanquam ad fontem
vitae, ut quod non habent ex se ipsis, capiant ex ipsa. Et eorum stabilis
est iste motus, quo veniunt, qui non recedunt. Nec sic loquitur Angelis
Deus, quomodo nos invicem nobis, vel Deo, vel Angelis, vel ipsi Angel
nobis, sive per illos Deus nobis; sed ineffabili suo modo, nobis autem
hoc indicatur nostro modo. Dei quippe sublimior ante suum factum locu-
tio, ipsius sui facti est immutabilis ratio, quae non habet sonum strepen-
tem atque transeuntem, sed vim sempiterne manentem, et temporaliter
operantem. Hac loquitur Angelis sanctis, nobis autem aliter longe positis. -
Quando autem etiam nos aliquid talis locutionis interioribus auribus ca-
pimus, Angelis propinquamus. Non itaque mihi assidue reddenda est ratio
in hoc opere de locutionibus Dei. Aut enim Veritas incommutabilis per
se ipsam ineffabiliter loquitur rationalis creaturae mentibus, aut per mu-
tabilem creaturam loquitur, sive spiritualibus imaginibus nostro spiritui,
sive corporalibus vocibu3 corporis sensui.
2. Illud sane quod dictum est, Et nunc non deficient ex Mis omnia,
quae conati fuerint facer
23
, non dictum est confirmando, sed tanquam
interrogando, sicut solet a comminantibus dici, quemadmodum ait quidam,
non arma expedient, totaque ex urbe sequentur ?
81
2a
Ibi d. , u , 6.
2 4
VI KGI L- , Acneit. 1.4 v.5i>2.
1092 LA CIUDAD DE DIOS XVtL,7
Deben, pues , ent ender s e as : Acas o no l es fal t ar ahor a t odo
cuant o han i nt ent ado hac e r ? Pe r o, cl ar o, di cho as , no expr es a
l a amenaza. Mas , en gr aci a a l os un poco t ar dos , hemos aadi -
do l a par t cul a ne (acas o) , y hemos di cho nonne (acaso n o ) ,
por que no pode mos es cr i bi r l a ent onaci n del que habl a.
De l os t r es hi j os de No comenzar on a ext ender se p o r el
mu n d o set ent a y t r es, o, mej or , como l uego pr obar e mos , seten-
t a y dos naci ones y ot r as t ant as l enguas [ 12 ] , que cr eci endo
pobl ar on t ambi n l as i sl as. Pe r o el nme r o de naci ones cr eci
muc ho ms que el de l enguas . En fr i ca mi s mo conocemos
muc has naci ones b r b ar as con una sol a l engua, y qui n duda
que l os hombr e s , una vez mul t i pl i c ado el gner o humano, pu-
di er on pas ar con navi os a habi t ar l as i s l as ?
C A P I T U L O V I I
UNA CUESTI N SOBRE EL ORI GEN DE LAS BESTI AS DESPU S
DEL DI LUVI O
Ahor a se pl ant e a una cuest i n r el at i va a l as best i as que n o
est n baj o el domi ni o del hombr e ni nacen de l a t i er r a, c omo
Jas r anas [ 13 ] , si no que se pr opagan por l a uni n de ma-
cho y hembr a, como son l os l obos y dems de su gner o. Y se
p r e g u n t a: Es pos i bl e que des pus del di l uvi o, que ani qui l
t odos l os ani mal es que no e nt r ar on en el ar ca, exi st i er an en l as
i sl as, si ni cament e fuer on r e par ados de l as par ej as s al vadas
en el ar c a? Ci er t o que p ar a l as i sl as pr xi mas puede cr eer se
Sic ergo accipienduro est, tanquam dixerit, Nonne omnia deficient ex
illis, quae conati fuerint facer? Sed si ita dicatur, non exprimit com-
minantem. Verum propter tardiusculos addidimus particulam, id est, Ne,
ut diceremus, Nonne: quoniara vocem pronuntiantis scribere non pos-
sumus. Ex illis igitur tribus hominibus, Noe filiis, septuaginta tres, vel
potius, ut ratio declaratura est, septuaginta duae gentes totidemque lin-
guae per trras esse coeperunt, quae crescendo et nsulas impleverunt.
Auctus est autem numerus gentium multo amplius quam linguarum. Nam
et in frica barbaras gentes in una lingua plurimas novimus: et homines
quidem, multiplicato genere humano, ad nsulas inhabitandas navigio-
transir potuisse, quis ambigat?
C A P U T VI I
A N OMNE BESTIARUM GENUS ETIAM REMOT1SSIMAE A TERRIS INSIJLAE EX EO
NUMERO ACCEPERINT, QUI IN ARCA A DILUVII INUNDATIONE SERVATOS EST
Sed quaestio de omni genere bestiarum est, quae sub cura hominum
non sunt, nec sicuti ranae nascuntur ex trra, sed sola commixtione ma-
ris et feminae propagantur, sicut l upi t que huiusmodi caetera, quomodo
post diluvium, quo ea quae in arca non erant, cuneta deleta sunt. etiam
in insulis esse potuerint, si reparata non sunt nisi ex bis, quorum genera
in utroque sexu arca servavit. Possunt quidem credi ad nsulas natando
XVI , 8, 1 DE NO A--LOS -PROFETAS 10 93
que pas ar on nado, pe r o hay i sl as t an di st ant es y al ej adas de
l os cont i nent es, que par ece i mpos i bl e que haya ar r i bado a el l as
best i a al guna nadando. Es t ambi n cr e bl e que l os hombr e s , l l e-
vados de su aficin a l a caza, l as t r as l adar an a donde el l os ha-
bi t aban, r es t aur ando as l as di ver sas especi es. Ade m s , no debe
negar s e que t ambi n l os ngel es pudi er on t r ans por t ar l as por
mandat o o per mi s i n de Di os [ 14] . Y, si naci er on de l a t i er r a,
como en su pr i me r a cr eaci n, cuando Di os d i j o : Produzca la
tierra alma viva, apar ece muc ho ms cl ar o que hubo en el ar ca
ani mal es de t odo gner o, no t ant o p ar a r e par ar su especi e ani -
mal cuant o p ar a figurar l as di ver sas naci ones por causa del sa-
cr ament o de l a I gl esi a, si en l as i sl as, adonde no podr an pas ar ,
pr oduj o l a t i er r a muchos ani mal es .
C A P I T U L O V I I I
LOS MONSTRUOS HUMANOS Y SU PROCEDENCIA
1. Se pr e gunt a, ade m s , si es cr e bl e que se hayan pr opa-
gado de l os hi j os de No, o, mej or , de Ad n, de qui en pr oceden
t ambi n st os, ci er t as r azas de hombr e s mons t r uos os , de l os que
da fe l a hi s t or i a de l os puebl os . Se as egur a, en efect o, que al -
gunos t i enen un oj o en medi o de l a fr ent e; que ot r os t i enen
los pi es vucl l os haci a at r s ; que ot r os poseen l os dos sexos,
la mami l a der echa de var n y l a i zqui er da de muj er , y que,
si r vi ndose c ar nal me nt e de el l os, al t er nat i vament e e nge ndr an y
dan a l uz. Cuent an t ambi n que al gunos no t i enen boca y que
transisse^ sed prximas. Sunt autem quaedam tam longe positae a conti-
nentibus terris, ut ad eas nulla videatur natare potuisse bestiarum. Quod
si homines eas captas secum advexerunt, et eo modo ubi habitabant earum
genera instituerunt, venandi studio fieri potuisse incredibile non est-
quamvis iussu Dei sive permissu etiam opere Angelorum negandum non
sit potuisse transferri. Si vero e trra exortae sunt secundum originem
primam, quando dixit Deus, Producat trra animam vivam ~
5
: multo cla-
rius apparet, non tam reparandorum animalium causa, quam figurandarum
variarum gentium propter Ecclesiae sacramentum in arca fuisse omnia
genera, si in insulis, quo transir non possent, multa animalia trra pro-
duxit.
C A P U T V I I I
AN EX PROPAGINE ADAM VEL FILIORUM NOE QUAEDAM GENERA HOMINUM
MONSTROSA PRODIERINT
1. Quaeritur etiam, utrum ex filiis Noe, vel potius ex illo uno nomi-
ne, unde etiam ipsi exstiterunt, propagata esse credendum sit quaedam
monstrosa hominum genera, quae gentium narrat historia: sicut perhi-
bentur qudam unum habere oculum in fronte media: quibusdam plan-
tas versas esse post crura: quibusdam utriusque sexus esse naturam,
et dextram mammam virilem, sinistram muliebrem, vicibusque alter-
a 5
Ge n. 1,24.
1094 r,A CIUDAD DE DIOS XVI , 8, 2
vi ven excl us i vament e del ai r e que r es pi r an por la nar i z. Afi r-
man que ot r os no l evant an ms que un codo, y por eso l os
gr i egos l os l l aman pi gmeos [ 15] , y que, en al gunas r egi ones,
l as muj er es conci ben a l os ci nco aos y que su vi da no excede
a l os ocho. As i mi s mo, cuent an que hay hombr e s de una vel oci -
dad pas mos a, que sl o t i enen una pi er na en l os pi es y que al
andar no dobl an la cor va. Los l l aman esci podos [ 16] , por que
en el ver ano, t umbados boc a ar r i ba, se defi enden del sol con l a
s ombr a de l os pi es . Di cen que ot r os car ecen de cervi z y t i enen
l os oj os en l os hombr os . Y as de ot r a i nfi ni dad de hombr e s , o
cuas i hombr es , que se hal l an pi nt ados en mos ai co en el puer t o
de Car t ago, t omados de l os l i br os como de hi s t or i a m s cur i os a.
Qu di r de l os ci nocfal os, cuyas cabezas de pe r r o y sus mi s-
mos l adr i dos mues t r an que son m s best i as que h o mb r e s ? Mas
no es obl i gado cr eer que exi st en esa ser i e de hombr e s que di cen
exi st i r. Con t odo, cual qui er a que nazca hombr e , es deci r , ani -
mal r aci onal y mor t al , p o r m s r ar a y ext r aa que nos par ezca
su for ma, col or , movi mi ent o o voz, o p o r cual qui er a ot r a vi r-
t ud, par t e o cual i dad nat ur al , ni ngn fiel d u d ar que t r ae su
or i gen del p r i me r h o mb r e . Si e mpr e queda mar ge n p ar a ver qu
ha obr ado en muchos l a nat ur al eza y qu es admi r abl e por su
mi s ma r ar eza.
2. La r azn que se da ent r e nos ot r os de l os par t os mons-
t r uosos, esa mi s ma pue de ser vi r par a puebl os ent er os . Di os, que
es el Cr e ador de t odas l as cosas, conoce dnde, c u ndo y qu
es o ha si do opor t uno cr ear , y adems conoce la bel l eza del
uni ver s o y l a semej anza o di ver si dad de l as par t es que l a com-
pone n. A qui en es i ncapaz de cont empl ar el conj unt o, l e choca
nis coeundo et gignere et parere: alus ora non esse, eosque per nares
tantummodo halitu vivere: alios statura esse cubitales, quos Pygmaeos
a cubito Graeci vocant; alibi quinquennes concipere feminas, et octa-
vum annum non exceder. tem ferunt esse gentem, ubi singula era-
ra in pedibus babent, nec politem flectunt, et sunt mirabilis celeritatis;
quos Sciopodas vocant, quod per aestum in trra iacentes resupini umbra
se pedum protegant: quosdara sine cervice oculos habentes in humeris:
et caetera hominum, vel quasi hominum genera, quae in martima platea
Carthaginis musivo picta sunt, ex libris deprompta velut curiosioris his-
toriae. Quid dicam de Cynocephalis, quorum canina capita atque ipso
latratus magis bestias quam nomines confitetur? Sed omnia genera ho-
minum quae dicuntur esse, credere non est necesse. Verum quisqus us-
piam nascitur homo, id est animal rationale mortale, quamlibet nostris
inusitatam sensibus gerat corporis formam, seu colorem, sive moturn, sive
sonum, sive qualibet vi, qualibet parte, qualibet qualitate naturae, ex illo
uno protopasto originem ducere, nullus fidelium dubitaverit. Apparet ta-
ten quid in pluribus natura obtinuerit, et quid sit ipsa raritate mirabile.
2. Qualis autem ratio redditur de monstrosis apud nos hominum par-
tiibus, talis de monstrosis quibusdam gentibus reddi potest. Deus enim
creator est omnium, qui ubi et quando creari quid oporteat vel oportuerit,
ipse novit, sciens universitatis pulchritudinem quarum partium vel simi-
litudine vel diversitate contexat. Sed qui totum inspicere non potest, tan-
XVI, 8, 2 DE NO A LOS PROFETAS ' 1 0 9 5
ci ert a des pr opor ci n en una par t e, por que i gnor a a cul se
adapt a y a qu di ce r el aci n [ 17 ] .
Nos ot r os s abemos que nacen hombr e s con m s de ci nco de-
dos en l as manos y en l os pi es. Est a di fer enci a es m s l i ger a
que aqul l a, ci er t o; per o, aunque el por qu nos es desconoci do,
l br enos Di os de des at i nar has t a el ext r emo de cr eer que el
Cr eador se equi voc en el nme r o de dedos en el hombr e . Y as
es, aunque sur j a una di fer enci a mayor , pues sabe qu hace
Aquel cuyas obr as nadi e pue de cens ur ar con j us t i ci a. E n Hi po-
na- Di ar r i t o [18] hay un hombr e que t i ene l a pl ant a de l os pi es
en for ma de medi a l una, con dos dedos s ol ament e en l as ext r e-
mi dades , y l o mi s mo en l as manos . Si hubi e r a al guna naci n
con est a t ar a, se aadi r a a aque l l a hi s t or i a cur i osa y s or pr en-
dent e. Ne gar e mos p o r eso que est e hombr e t r ae su or i gen del
pr i me r o c r e ado? Los andr gi nos , l l amados t ambi n her mafr o-
di t os, aunque son mu y r ar os , con t odo, es fci l hal l ar l os de
c uando en cuando, en cuyo caso apar ecen l os dos sexos, y n o
se sabe de cul deben t omar el nombr e . Si n e mbar go, ha pr e-
val eci do l a cos t umbr e de poner l es el nombr e del sexo s uper i or ,
es deci r , del mas cul i no, pues nadi e l os h a l l amado j am s an-
dr gi nas o her mafr odi t as . Hace al gunos aos , r eci ent ement e p o r
ci er t o, naci en Or i ent e un hombr e dobl e en l os mi e mbr os su-
per i or es y s i mpl e en l os i nfer i or es. Ten a dos cabezas, dos pe-
chos y cui t l ro manos , un sol o vi ent r e y dos pi er nas , como un
hombr e or di nar i o, y vi vi l an os aos , que su fama l e convi r t i
en si t i o de t ur i s mo. Qui n ser capaz de r ecor dar t odos l os
ser es humanos que nacen desemej ant es en ext r emo a l os que l es
e nge ndr an? Y como no se puede negar que est os i ndi vi duos
t r aen se or i gen de aquel ni co padr e , as es pr eci so confesar
quam deformitate partis offenditur; quoniam cui congruat, et quo refe-
ratur, ignorat. Pluribus quam quiis digitis in manibus et pedibus nasci
homines, novimus; et haec levior est quam illa distantia: sed tamen absit
ut quis ita desipiat, ut existimet in numero humanorum digitorum errasse
Creatorem, quamvis nesciens cur hoc fecerit. Ita etsi maior diversitas
oriatur, scit ille quid egerit, cuius opera iuste nemo reprehendit. Apud
Hipponem- Diarrhytum est homo quasi hmatas habens plantas, et in eis
binos tantummodo dgitos, smiles et manus. Si aliqua gens talis esset, illi
curiosae atque mirabili adderetur historiae. Num igitur istum propter hoc
negabimus ex uno illo, qui primus creatus est, esse propagatum? Andro-
gyni, quos etiam Hermaphroditos nuncupant, quamvis admodum rari sint,
difficile est tamen ut temporibus desint, in quibus sic uterque sexus appa-
ret, ut ex quo potius debeant accipere nomen, incertum sit: a meliore
tamen, hoc est a masculino, ut appellarentur, loquendi consuetudo praeva-
luit. Nam nemo unquam Androgynaecas aut Hermaphroditas nuncupavit.
Ante annos aliquot, nostra certe memoria, in Oriente dplex homo natus
est superioribus membris, inferioribus simplex: nam do erant capita, do
pectora, quatuor manus; venter autem unus, et pedes do, sicut uni homi-
ni ; et tam diu vixit, ut multos ad eum videndum fama contraheret. Qus
autem omnes commemorare possit humanos fetus longe dissimiles his ex
quibus eos natos esse certissimum est? Sicut ergo haec ex illo uno negari
1096 l/i CIUDAD DI! DI OS XVI, 8, 2
que pueblos cuyo cuerpo, segn la historia, sea como desorbi-
tado y alejado del curso ordinario de la naturaleza, de que
gozan todos o casi todos, si puede aplicrseles la definicin de
animales racionales y mortales, proceden tambin del tronco
nico del primer hombre. Suponemos, claro est, que son ver-
daderas las cosas que se cuentan de la disparidad de esas na-
ciones y de la diversidad entre s y con nosotros. Si ignorse-
mos, por ejemplo, que los monos, los micos y esfinges no son
hombres, sino bestias, estos historiadores podran, glorindose
de su curiosidad, hacernos creer con impune vanidad que son
naciones de hombres [19]. Mas, si son hombres esos seres de
los que se han escrito cosas tan maravillosas, quin sabe si
Dios ha querido tambin algunos pueblos as, con el fin de que
no pensramos que se equivoc su sabidura, que da forma a la
naturaleza humana, como el arte de un artista menos perfecto,
al crear esos monstruos, que para nosotros es claro que nacen
de los hombres? Por consiguiente, no debe parecemos absurdo
que haya en el gnero humano ciertas razas monstruosas, pues
es igual que el caso de que haya individuos monstruos en una
nacin. As, para concluir esta cuestin con tiento y circuns-
peccin, dir que, o las cosas escritas sobre algunas naciones
son pura novela, o que, si son realidad, no son hombres, o que,
si son hombres, descienden de Adn [20].
non possunt originem ducere; ita quaecumque gentes in diversitatibus
corporum ab usitato naturae cursu, quetn plures et prope omnes tenent,
velut exorbitasse traduntur, si definitione illa includuntur, ut rationalia
animalia sint atque mortalia, ab eodem ipso uno primo patre omnium
stirpem trahere confitendum est: si tamen vera sunt quae de illarum na-
tionum varietate et tanta nter se atque nobiscum diversitate traduntur.
Nam et simias, et cercopithecos, et sphingas, si nesciremus non homines
esse, sed bestias, possent illi historici de sua curiositate. gloriantes, velut
gentes aliquas hominum nobis impunita vanitate mentir!. Sed si homines
sunt, de quibus illa mira conscripta sunt; quid, si propterea Deus voluit
etiam nonnullas gentes ita creare, ne in his monstris, quae apud nos patet
ex hominibus nasci, eius sapientiam, qua naturam fingit humanam, velut
artem cuiuspiam minus perfecti opificis, putaremus errasse? Non itaque
nobis videri absurdum debet, ut quemadmodum in singulis quibusque
gentibus quaedam monstra sunt hominum, ita in universo genere humano
quaedam monstra sint gentium. Quapropter, ut istam quaestionem pede-
tentim cauteque concludam: aut illa, quae talia de quibusdam gentibus
scripta sunt, omnino nulla sunt; aut si sunt, homines non sunt; aut ex
Adam sunt, si homines sunt.
XVI, 9 DE NO A IvOK J'ROt'HTAS 1097
C A P I T U L O I X
EXISTENCIA DE LOS ANTPODAS
En cuanto a la fbula de los antpodas, es decir, de hom-
bres cuyos pies pisan el revs de nuestras huellas en la parte
opuesta de la tierra, donde sale el sol cuando se oculta a nues-
tros ojos, no hay razn que nos obligue a creerla. Y esto no lo
avalan con testimonios histricos, sino con meras conjeturas y
razonamientos aparentes, basados en que la tierra est suspen-
dida en la redondez del cielo, y el mundo ocupa el mismo lu-
gar, nfimo y medio. De aqu deducen que la otra parte de la
tierra que est debajo no puede carecer de habitantes. Y no
reparan que, aun creyendo o demostrando con alguna razn
que el mundo es redondo y esfrico, no es lgico decir que la
tierra no est cubierta de agua por esa parte. Adems, aun en
el caso de que no est cubierta, no es lgico concluir que tenga
hombres. La Escritura, que da fe de las cosas pasadas preci-
samente porque se cumplen sus predicciones, no miente. Amn
de que parece un absurdo enorme decir que algunos hom-
bres, atravesada la inmensidad del ocano, han podido navegar
y arribar a esa parte con el fin exclusivo de salvar la continui-
dad unitaria del gnero humano en su origen [21].
Veninos, pues, si podemos encontrar la Ciudad de Dios, via-
jera en el mundo, que lleg hasta el diluvio y el arca, entre
esos pueblos que, segn la Escritura, se dividieron en setenta
C A P U T I X
AN IKEERIOREM PARTEM TERRAE, QUAE NOSTRAE HABITATIONI CONTRARIA EST,
ANTPODAS HARERE CREDENDUM SIT
Quod vero et Antpodas esse fabulantur, id est, homines a contraria
parte terrae, ubi sol oritur, quando occidit nobis, adversa pedibus nostris
calcare vestigia nulla ratione credendum est. eque hoc tilla histrica
cognitione didicisse se affirmant, sed quasi ratiocinando coniectant, eo
quod intra convexa caeli trra suspensa sit, eumdemque lorum mmidtis
hahcat, et infimum, et mdium: et ex hoc opinantur alteram terrae par-
tem, quae infra est, hahitatione hominum carere non posse. Nen attendunt,
etiamsi figura conglobata et rotunda mundus esse credatnr, sive aliqtia
ratione monstretur; non tamen esse consequens, ut etiam ex illa parte ab
qiiarum congerie nuda sit trra: deinde etiamsi nuda si. eque hoc
statim necesse esse, ut homines hahcat. Quoniam millo modo Scriptma
ista mentitur, quae narratis praeteritis facit fidem, eo quod eius praedicta
complentur: nimisque absurdum est, ut dicatur aliquos homines ex hac in
illam. partem, Oceani immcnsitate traiecta, navigare ac pervenire potuisse,
ut etiam illie ex uno filo primo homine gems institueretur humanmn.
Quapropter nter illos tune hominum populos, qui per septuaginta ditas
gentes ct totidem linguas colliguntur fuisse divisi. quaeramus, si possimms
invenire illam in terris peregrinantem civitatem Di, quae usque ad dilu-
10 98 LA CIUDAD DE DIOS XVI , 10, 1
y dos naciones y otras tantas lenguas. Porque la verdad es que
se demuestra que ha perseverado en los hijos de No debido a
sus bendiciones, sobre todo en el mayor, que es Sem, puesto
qu la bendicin de Jafet llevaba consigo el habitar en las tie-
rras de su hermano.
C A P I T U L O X
SEM Y SU DESCENDENCIA, FLECHADA HACIA ABRAHN
1. Debe, pues, iniciarse la serie de generaciones desde Sem
para que enarbole la Ciudad de Dios despus del diluvio, al
igual que la serie de las generaciones de Set la pona a nues-
tra vista antes de l. Por esta razn, la divina Escritura, des-
pus de haber presentado la ciudad terrena en Babilonia, es
decir, en la confusin, retorna, como recapitulando, al patriar-
ca Sem, y desde l emprende la marcha de las generaciones
hasta Abrahn, haciendo notar en qu ao de su vida engendr
al hijo que contina la serie y cuntos aos vivi. Aqu debo
recordar mi promesa y dejar en claro por qu dijo que el nom-
bre de uno de los hijos de Ilber fu Flec, porque en sus das
se hizo la divisin de la tierra. Qu debe entenderse por esta
divisin sino la diversidad de lenguas? Dejando a un lado los
hijos de Sem, que no hacen al caso en l a lista de las generacio-
nes, pone solamente a aquellos a travs de los cuales puede
llegarse hasta Abrahn. El mismo proceso haba seguido antes
del diluvio en las generaciones descendientes de Set, hijo de
vium arcamque perducta est, atque in filiis Noe per eorum benedictiones
perseverasse monstratur. mxime in mximo, qui est appellatus Sem: quan-
doquidem lapheth ita benedictus est, ut in eiusdem fratris sui domibus
habitaret.
C A P T X
DE CENERATIONE SEM, I\ CUHIS PROGENIE TENDENS AD ABRAHAM
CIVITATIS EI ORDO UIRICTTUR
1. Tenenda est igitur series generationum ab ipso Sem, ut ipsa osten-
dat post diluvium civitatem Dei; sicut eam series generationum ab illo
qui est appellatus Seth, ostendebat ante diluvium. Propter hoc ergo Scrip-
tura divina cum terrenam civitatem in Babylone, hoc est in confusione,
monstrasset, ad patriarcham Sem iccapitulando revertitur, et orditur inde
generationes usque ad Abraham, commnmorafo etiaai numero annorum
quanto quisque ad hanc seriem pertinentem filium genuisset, quantoque
vixisset Ubi certe agnoscendum est quod ante promiseram, ut appareat
quare sit dictum de filiis Heber, Nornen anius Phalech, quia in diebus
eius divisa est trra
2
''. Quid enim aliud intelligendum est, terram esse
divisam, nisi diversitate linguarum? Omissis igitur caeteris filiis Sem ad
hanc rem non pertinentibus, lili connectuntur in ordine generationum per
2B
Gen. io,2,s
XVI , 10, 2 DE NO A LOS PROFETAS 10 99
Adn, hasta llegar a No. As comienza la lista de las genera-
ciones: Estas son las generaciones de Sem. Sem tena cien aos
cuando engendr a Arfaxat, el segundo ao despus del diluvio.
Vivi Sem despus de engendrar a Arfaxat quinientos aos, y
engendr hijos e hijas. El mismo estilo emplea en los otros, con
el cuidado de indicar los aos en que cada cual ha engendrado
al hijo que va a enrolar en la lista genealgica, que se estira
hasta Abrahn, y los aos que vivi despus, intimando adems
que engendr hijos e hijas. El fin de esta ltima recomendacin
es darnos una idea del posible origen del crecimiento d'i los
pueblos, para que no nos entren dudas, atentos puerilmente a
los pocos nombres mencionados, sobre cmo pudo el linaje de
Sem pobl ar tantas regiones y fundar tantos reinos. La mira est
puesta sobre todo en el reino de los asirios, donde Nio, el do-
mador de los pueblos orientales, tuvo un reinado inmensamente
venturoso, y dej a su posteridad un imperio muy extenso y
fundamentado, que se mantuvo durante mucho tiempo.
2. Para no alargarnos ms de lo debido, anotamos como
digno de consideracin en esta lista no cuntos aos vivi cada
uno segn esta genealoga, sino solamente en qu ao ha en-
gendrado cada cual el hijo que sigue en ella, con el fin de
deducir el nmero de aos transcurridos desde terminado el di-
luvio hasta Abrahn. Y, en gracia a los puntos en que la nece-
sidad nos obliga a demorarnos, vamos a tocar otros brevemente
y de puso. Dos aos despus del diluvio, Sem, a la edad de
cien aos, engendr a Arfaxat: Arfaxat engendr a Cainn a
quos possit ad Abraham perveniri: sicut ilii connectebantur ante diluvium,
per quos perveniretur ad Noe, generationibns quae propagatae sunt ex
illo Adarr filio, qui appellatus est Seth. Sic ergo incipit generationum ista
contextio: Et hae generationes Sem. Sem fil.ius centum annorum. cun
genuit Arphaxat, secundo anno post diluvium.. Et vixit Sem, postquam
genuit Arphaxat., quinientos annos, et genuit 'dios et filias, et mortuiis
est". Sic. exsequitur caeteros, dicens quoto quisque anno vitae suae fi-
lium genuerit, ad istum generationum ordinem pertinentem, qui pei'tendit
ad Abraham; et quot annos postmodum vixerit, iutimans eum filios filias-
que genuisse: ut intelligamus unde potuerint populi accrescerc, ne in pau-
cis qui commemorantur hominibus oceupati pueriliter liaesilcnius, unde
tanta spatia terrarum atque regnonim repleri potuerint de genere Sem:
mxime propter Assyriorum regnum, vmde Ninus Ule Orientalium domitor
usquequaque populorum ingenti prosperitatc regnavit, et latissimum ac
nndatissimum regnum, quod dintumo tempore diiceretur, suis posteris
propaga vi t.
2. Sed nos, ne diutius quam opus est immorevmir, non quot anuos
quisque in ista generationum serie vixerit, sed quoto anno vitae suae ge-
nuerit filium, hoc ordine memorndum tantnmmodo ponimus, ut et nu-
merum annorum a transado diluvio usque ad Abraham colligamus, et
propter illa, in quibus nos cogit necessitas immorari, breviter alia cursim-
que tangamus. Secundo igitur anno post diluvium Sem, cum esset centum
annorum, genuit Arphaxat: Arphaxat autem, cum esset centum triginia
Ib?. , 11,10.11
1100 LA CIUDAD DE DIOS ' XVI , 10, 3
l os ci ent o t r ei nt a y ci nco aos , qui en a su vez engendr a Sal a
c uando t en a ci ent o t r ei nt a aos. Sal a cont aba ot r os t ant os
cuant o e nge ndr a Hber . Est e cont aba ci ent o t r ei nt a y cua-
t r o aos c uando e nge ndr a Fl ec. En t i empo de ste se hi zo
l a di vi si n de l a t i er r a. Fl ec vi vi ci ent o t r ei nt a aos , y en-
gendr a Rag n, y Rag n a l a edad de ci ent o t r ei nt a y dos
engendr a Sr uc. Sr uc a l os ci ent o t r ei nt a engendr a Nacor ,
y Nac or a l os set ent a y nueve engendr a Tar . Y Tar a l os
set ent a aos e nge ndr a Abr n, a qui en Di os cambi ms t ar de
el nombr e y le l l am Ab r ah n . As , pues , desde el di l uvi o has t a
Ab r ah n son unos mi l set ent a y dos aos segn l a edi ci n Vul -
gat a, es deci r, de l os Set ent a [ 2 2 ] . En l os cdi ces hebr eos , al
par ecer , se dan muchos aos menos , y, o no l os pr ue ban, o con
muc ha di fi cul t ad.
3. Cuando bus camos , pues , la Ci udad de Di os en aquel l as
set ent a y dos naci ones, no pode mos afi r mar que, en aquel t i em-
po en que habl aban una mi s ma l engua, ya hab a abandonado
el gner o h u man o el cul t o del ver dader o Di os . De t al suer t e
ser a est o as , que l a ver dader a pi edad no se hab a cons er vado
m s que en l as gener aci ones que desci enden de Sem p o r Ar fa-
xat y t i enden a Ab r ah n . Debemos afi r mar , s, que l a ci udad o
soci edad de l os i mp os apar eci a par t i r de l a s ober bi a cons-
t r ucci n de aque l l a t or r e has t a el ci el o, que es i magen de l a
el aci n i mp a. Si no exi st i ant es, o si es t aba ocul t a, o me j or
si ambas subsi st i er on, a saber , l a pi ados a, en l os hi j os de No
bendeci dos y en sus descendi ent es, y l a i mp a, en el que fu
mal deci do y en su descendenci a, de l a que naci el gi gant e
quinqu annorum, genuit Cainan; qui cum esset centum triginta, genuit
Sala. Porro etiam ipse Sala totidem annorum erat, quando genuit Heber.
Centum vero et triginta et quatuor agebat annos Heber, cum genuit Pha-
lech, in cuius diebus divisa est trra. Ipse autem Phalech vixit centum
triginta, et genuit Ragau: et Ragau centum triginta dos, et genuit Se-
ruch: et Seruch centum triginta, et genuit Nachor: et Nachor septuaginta
novem, et genuit Thara: Thara autem septuaginta, et genuit Abram
2
*:
quem postea Deus mutato vocabulo nominavit Abraham '". Fiunt itaque
anni a diluvio usque ad Abraham mille septuaginta et do, secundum
Vulgatam editionem, hoc est interpretum Septuaginta. In hebraeis autem
codicibus longe pauciores annos perhibent inveniri: de quibus rationem
aut nullam, aut dificillimam reddunt.
3. Cum ergo quaerimus in ils septuaginta duabus gentibus civitatem
Dei, non possumus affirmare illo tempore, quo erat illis labium nnura
80
,
id est loquela una, tune iam genus humanum alienatum fuisse a cultu
veri Dei, ita ut in solis istis generationibus pietas vera remaneret, quae
descendunt de semine Sem per Arphaxat, et tendunt ad Abraham: sed ab
illa superbia aedificandae turris usque in caelum, qua impia significatur
elatio, apparuit civitas, hoc est societas, impiorum. Utrum itaque ante non
fnerit, an latuerit, an potius utraque permanserit, pia scilicet in duobus
fils Noe, qui benedicti sunt, eorumque posteris; impia vero in eo tjui
maledictus est, atque eius progenie, ubi etiam exortus est gigas venator
" Ge n. 10-26.
2
I bi d. , 17,5. I bi d. , 11,1.
XVI , l l , 1 DE NO A LOS PRFTAS H 0 1
cazador cont r a Di os, no es fci l deci r l o. Qui z y es, sin duda,
l o ms c r e bl e aun ant es de l a fundaci n de Babi l oni a exis-
t i er on des pr eci ador es de Di os en l os hi j os de aquel l os dos, y
ador ador e s de Di os en l os de Cam. Con t odo, es obl i gado cr eer
que nunc a fal t ar on en el mundo hombr e s de uno y ot r o gner o.
Est o par ecen mani fes t ar est as p al ab r as : Todos se han extravia-
do; todos a una se han hecho intiles; no hay quien obre el
bien, no hay siquiera uno, y ot r o s al mo, del que son l as si-
gui ent es : No caern en la cuenta de una vez todos aquellos
que cometen la iniquidad y que devoran a mi pueblo como uri
pedazo de pan? Luego ya exi st a ent onces el pue bl o de Di os .
De donde se si gue que est a c l us ul a: No hay quien obre el bien,
no hay siquiera uno, se refiere a l os hi j os de l os hombr e s , no a
l os hi j os de Di os . Po r qu e pr i me r o di j o: Dios ech desde el cie-
lo una mirada sobre los hijos de los hombres para ver si haba
uno que tuviese juicio, o que bus cas e a Di os, y l uego aadi
l as pal abr as que pr ue ban que son r epr obos t odos l os hi j os de
l os hombr e s , es deci r , l os que per t enecen a l a ci udad que vi ve
segn los hombr es , no segn Di os.
C A P I T U L O X I
LA LENGUA PRI MI TI VA FU LA LLAMADA MS TARDE
HEBREA, DE H BE R
! . As como la exi st enci a de una ni ca l engua comn no
obst a la exi st enci a de hi j os mal vados , ya que ant es del di l uvi o
contra Dflminum, non est diiudicatio facilis. Portaseis enim, quod pro-
fecto est credibilius, et in filiis duorum illorum iam tune antequam Ba-
bylonia coepisset institu, fuerunt contemptores Dei, et in filiis Cham
cultores Dei: utrumque tamen hominum genus terris nunquam defuisse
credendum est. Siquidem et quando dictum est, Omnes declinaverunt,
simal intiles jac sunt; non est qui faciat bonum, non est usque ad
unum; in utroque Psalmo, ubi haec verba sunt, et hoc legitur, Nonne
cognoscent omnes, qui operantur iniquitatem, qui devorant populum meam
in cibo pais? Erat ergo etiam tune populus Dei. Unde illud quod dictum
est, Non est qui faciat bonum, non est usque ad unum; de filiis hominum
dictum est, non de filiis Dei. Nam praemissum est, Deus de celo pro-
spexit super filios hominum, ut videret si est intelligens, aut requirens
Deum
sl
: ac deinde illa subiuncta, quae omnes filios hominum, id est,
ad civitatem pertinentes quae vivit secundum hominem, non secundum
l)i;u:;i, reprobos esse demonstrant.
C A P U T XI
QUOD EA PKIMITUS LINGUA IN USO HOMINUM FUERIT, QUAE POSTEA HEBRAEA
AB HEBER NOMINE NUNCUPATA EST, ET IN CUIUS FAMILIA REMANSIT, COM
DIVERSITAS ESSET FACTA LINGDARUM
1. Quamobrem sicut'lingua una cum sst rnium, non ide ilii
pe'stilentiae defuerunt; am et ante diluvium una erat lingua, t' tani
" Ps . 13,3.4.2 ; Ps . 52,4.5.3.
1102 LA CIUDAD DE DI OS XVI, 11, 2
e r a ni ca l a l engua, y, si n e mbar go, mer eci er on ser bor r ados del
map a t odos , a excepci n de una fami l i a, l a del j us t o No, as ,
c uando l as naci ones s ober bi as e i mp as fuer on j us t ament e cas-
t i gadas y di vi di das con l a di ver s i dad de l enguas , y la ci udad
de l os i mp os r eci bi el nombr e de Confusi n, es deci r , se l l am
Babi l oni a, no fal t una fami l i a, l a de Hber , en la que se con-
s er var a l a l engua que ant es fu comn a t odos . De aqu que,
como ar r i ba he r ecor dado, en l a enumer aci n de l os hi j os de
Sem, cada uno de l os cual es di o or i gen a naci ones concr et as,
se menci one en pr i me r l ugar a Hber , si endo su t at ar ani et o,
es deci r , el qui nt o de sus descendi ent es. Y como est a len-
gua | 2 3 j , que no si n fundament o se cree que fu la pr i mi t i va
comn al gner o humano, se conser v en su fami l i a, al di vi -
di r se l as naci ones por sus l enguas, por eso se l l am l uego he-
br ea [ 2 4] . La r azn es que ent onces er a pr eci so di s t i ngui r l a
con su nombr e pr opi o de l as ot r as l enguas , ya que st as t en an
t ambi n su nombr e pr opi o, mi ent r as que, cuando er a ni ca, se
l l amaba s i mpl ement e l engua o l enguaj e humano, pues er a el
us ado por t odos l os hombr es .
2. Tal vez di ga al g u n o : Si la di vi si n de l a t i er r a, es de-
ci r, de l os hombr e s exi st ent es en la t i er r a, t uvo l ugar en t i empo
de Fl ec, hi j o de Hber , la l engua pr i mi geni a, que fu comn
a t odos, debi l omar el nombr e de Fl ec. Pe r o es de not ar que
Hber mi s mo pus o el nombr e a su hi j o, en concr et o el de Fa-
lce, que significa Di vi si n, por que naci j us t ament e cuando se
efect u l a di vi si n de l a t i er r a por l as l enguas, o sea, al mi s mo
l i empo. Y a esto al uden estas_ p al ab r as : En sus das se hizo
omnes prUetcr imam Noe iusti doinuin deleri diluvio meruerunt: ita
quando mrito clatioris impietatis gentes linguarum diversitate punitae
atque divisae snnt, et eivitas impiomm eonfusionis nomen accepit, hoc
est, appellata est Uabylon, non defin domas Heber, ubi ea quae antea fuit
omnium lingua remaneret. Linde, siout supra memoravi, cum coepissent
enumeran iilii Sem, qui singuli gentes singulas procrearunt, primas est
commemoratns Heber, cum sit abnepos ipsius, hoc est, ab illo quintus
inveniatur exortus. Quia crgo in eius familia remansit liaec lingua, divisis
per alias linguas caeteris gentibus, quae lingua prius humano generi non
immerito creditur fuisse oonimunis, ideo deinceps Hebraea est nuncupata.
Tune enim opus erat eam distingu ab alus linguis nomine proprio, sic-
ut aliae quoque vocatae snnt nominibus propriis. Quando autem erat una.
nihil alind quam humana lingua, vel humana locutio vocabatur, qua sola
universum gems lu man um loquebatur.
2. Dixerit aliquis: Si in diebus Plialecli ilii Heber divisa est trra
per linguas, id est, homines qui tune erant in trra; ex eius nomine po-
tius debuit appellari lingua illa, quae fuit mnibus ante communis. Sed
intelligendum est ipsum Heber proplerea tale nomen imposuisse filio suo.
ut vocaretur Phalech, quod interpretatur Divisio, quia tune ei natus est,
quando per linguas trra divisa est, id est ipso tempere, ut hoc sit quod
dictum est: In diehiis eius divisa est trra"'
1
. Nam nisi adhuc Heber vi-
vert, quando linguarum facta est multitudo, non ex eius nomine nomen
Ge n . io,2$.
XVI , 11, 2 DE NO A LOS PKOEETAS 1103
la divisin de la tierra. Si de hecho H be r ya no vi v a c uando
se mul t i pl i car on l as l enguas , no dar a su nombr e a l a l engua
que se conser v cabe l [ 2 5] . Lo que nos l l eva a cr eer que
st a fu la l engua pr i mi t i va comn a t odos es que l a mul t i pl i -
caci n y al t er aci n de l as l enguas es efecto de una pena, y el
pue bl o de Di os, evi dent ement e, debi que dar al mar ge n de
est a pena.
Y as no es bi coca que sea st a l a l engua us ada por Abr a-
hn, que l no p u d o t r ans mi t i r a t odos sus hi j os , si no sol amen-
t e a l os que, naci dos de J acob, y f or mando de modo m s not o-
r i o y evi dent e el r ei no de Di os, mer eci er on guar dar l os t est a-
ment os de Di os y l a l nea de Cr i s t o. H be r mi s mo no vol vi a
dej ar l a l engua en t odos l os descendi ent es, si no sl o en aquel l os
cuyas gener aci ones l l evan a Ab r ah n . Po r est e mot i vo, au n qu e
no se expus o con cl ar i dad que, c uando l os i mp os edi fi caban
Babi l oni a, hab a en l a t i er r a hombr e s pi ados os , est a obs cur i dad
no fu par a defr audar l a at enci n del hi s t or i ador , si no m s bi en
par a ej er ci t ar l a. Hay dos he c hos : uno, que l a l engua pr i mi t i va
fu ni ca y que H be r es ant epues t o en l a nar r ac i n a t odos l os
hi j os de Sem, aunque es su qui nt o des cendi ent e; y ot r o, que
esa l engua se l l ama hebr ea y que ha si do e mpl e ada p o r l os pa-
t r i ar cas y p o r l os pr ofet as, no s ol ament e en su habl ar , si no
t ambi n en l as s agr adas Let r as . Po r eso, ahor a, cuando, al di-
vi di r se l as l enguas , se nos pr egunt a dnde ha podi do subsi st i r
la l engua que ant es fu comn a t odos, puest o que no hay
duda que ent r e l os que subsi st i no exi st i l a pena consi st ent e
en el cambi o de l enguas, qu ot r a cosa vi ene a l as mi ent es
si no que se conser v en l a naci n de st e, de cuyo nombr e t om
n o mb r e ? Y una pr ue ba no pequea de l a per fecci n de est a
acciperet lingua, quae apd illum potuit permanere. Et ideo credenda
est ipsa fuisse prima illa communis: quoniam de poena venit illa mul-
tiplicatio mutatioque linguarum; et utique praeter hanc poenam esse
debuit populus Dei. Nec frustra lingua haec est, quam tenuit Abraham,
nec in omnes filios suos transmittere potuit, sed in eos tantum qui propa-
gad per Iacob, et insignius atque eminentius in Dei populum coalescentes,
Dei Testamenta et stirpem Christi habere potuerunt. Nec Heber ipse
eamdem linguam in universam progeniem suam refudit; sed in eam tan-
tum, cuius generationes perducuntur ad Abraham. Quapropter, etiamsi
non evidenter expressum est fuisse aliquod pium genus hominum, quando
ab impiis Babylonia condebatur; non ad hoc valuit haec obscuritas, ut
quaerentis fraudaretur, sed potius ut exerceretur intentio. Cum enim le-
gitur unam fuisse linguam primitus omnium, et ante omnes filios Sem
commendatur Heber, quamvis ab illo quintus oriatur; et Hebraea vocatur
lingua, quam Patriarcharum et Prophetarum, non solum in sermonibus
suis, verum etiam in Litteris sacris custodivit auctoritas: profecto cum
quaeritur in divisione linguarum, ubi lingua illa remanere potuerit, quae
fuit ante communis; quae, sine ulla dubitatione, ubi remansit, non ibi
fuit illa poena, quae facta est mutatione linguarum; quid aliud oceurrit,
nisi quod in huius gente remanserit, a cuius nomine nomen accepit; et
hoc iustitiae gentis huius non parvum apparuisse vestigium, quod, cura
1104 : LA CIUDAD ! DIOS XVI , 11, 3
nacin fu que, siendo otras naciones castigadas con la muta-
cin de las lenguas, a sta no alcanz tal castigo.
3. Pero se presenta otro punto ahora: Cmo han podido
Hber y su hijo Flec formar sendas naciones, si en ambos
hallamos la misma lengua? Es cierto que el pueblo hebreo
desciende de Hber hasta Abrahn, y por ste despus hasta
agrandarse el pueblo de Israel. Cmo, pues, todos los hom-
bres mencionados como hijos de los tres hijos de No formaron
cada uno una nacin, si Hber y Flec no las formaron? En
realidad, lo ms probable es que el gigante Nebrot fund tam-
bin su nacin. Y se hizo mencin aparte de l por su vasto
imperio y por su estatura extraordinaria, de suerte que el n-
mero de setenta y dos naciones subsiste. Flec, en cambio, fu
mencionado no precisamente porque fundara una nacin (pues
la suya era la nacin hebrea y la misma l engua) , sino por ese
acontecimiento memorable que sucedi en su tiempo, la divi-
sin de la tierra. Y no debe tampoco sorprendernos cmo es
posible que el gigante Nebrot viviera hasta la fundacin de Ba-
bilonia, y la confusin de lenguas, y la divisin de las nacio-
nes, porque de que Hber sea el sexto desde No, y l el cuarto,
no se sigue que no hayan podido convivir hasta esa poca. Su-
cedi que donde son menos las generaciones, vivan ms, y me-
nos donde son ms, o que, donde son menos, engendraban ms
tarde, y ms pronto donde son ms. Adems hay que entender
que, cuando se llev a cabo la divisin de la tierra, no slo
haban nacido ya los dems hijos de los hijos de No que, se-
gn la Escritura, son padres de naciones, sino que su avanzada
edad les permita tener tambin numerosas familias acreedoras
atiae gentes plecterentur mtitationo Iingiiarum, ad istam non pervenit tale
supplicium?
3. Sed adhue illud niovel: quomodo potneriint singulas gentes facer
Heber et filius eius Phalech. si una lingua permansit ambobus? Et certe
una est Hebraea gens ex Heber propagata usque ad Abraham, et per eom
deinceps, doee magmis fieret populus Israel. Quomodo igitur omnes
filii qui eommemorati sunt trium filiorum. Noe, fecernnt singulas gentes,
si Heber et Phalech singulas non feoerunt? Nimirum illud est probabilius,
quod gigas ille Nebroth fecerit etiam ipse gentem suam, sed propter ex-
eilentiam dominationis et corpori* seorsum eminentius nominatus est, ut
manear- tiumcrus septuaginta luarum gentium atque lnguarum. Phalech
autem propterea eommemoratus est, non quod gentem fecerit (nam eadem
i psacst ' i ' i us gens Hebraea, eademque lingua) ; sed propter tempus in-
signe, quod in diebus eius trra divisa est. Nec mover nos debet, quomo-
do potuerit gigas Nebroth ad illud aeiatis oceurrere, quo Babylon condita
"est, et confusio facta linguarum, atque ex hac divisio gentium. Non enim
quia Hber sextus est a Noe, ille autem quartus, ideo non potuerunt ad id
terpus nveire vivendo. Hoe enim contigit, Cum plus viverent, ubi pau-
eiorfs sunt generationes, minus ubi plures; aut serius nati essent ubi
paucirs, maturius ubi plures. Sane' intelligendum est, quan<lo trra di-
visa est, non soluiri iam natos caeteros filios filiorum Noe, qui commemo-
faiitur parres gentium; sed etiam eius aetatis fuisse, ut numerosas fami-
XVI, 11, 3 DE NOE A EOS PROFETAS 1105
al nombre de naciones. De donde se sigue que no debe creerse
ni por asomo que han sido engendrados en el orden en que los
vemos mencionados. De otra suerte, cmo fu posible que los
doce hijos de Jectn, hijo tambin de Hber y hermano de
Flec, formaran ya naciones, si Jectn naci despus de Flec,
su hermano, pues fu mencionado despus, supuesto que al na-
cer Flec se realiz la divisin de la t i erra? Por consiguiente,
se debe notar que fu nombrado el primero, pero que naci
mucho despus que su hermano Jectn, y que los doce hijos de
ste tendran ya familias tan numerosas, que podan ser dividi-
das cada una en su lengua propia. As fu mencionado el pri-
mero el que era posterior en edad, al igual que en los hijos de
No comenz por los hijos de Jafet, siendo ste el menor de
ellos, y sigui por los hijos de Cam, que era el segundo, y en
ltimo trmino cita los hijos de Sem, que era el primero. Los
nombres de aquellas naciones, en parte se han conservado, de
suerte que an hoy aparece de dnde derivan, como de Asur
los asirios, y de Hber los hebreos; y en parte han sido cam-
biados por arcaicidad, de forma que los eruditos e investigado-
res de la historia antigua apenas han podido descubrir los or-
genes, y no de todas, sino de algunas de estas naciones. Di-
cen que, los egipcios proceden de Mesran, hijo de Cam, pero
el nombre aqu no suena a nada. Lo mismo sucede en los eto-
pes, que se dicen descendientes de otro hijo de Cam, llamado
Cus. Considerndolos Iodos, se encuentran ms nombres cam-
biados que permanentes.
lias baberent, quae dignae fuissent nominibus gentium. t'nde neququam
putandun\ quod eo fuerint ordine geniti, quo eommemorati leguntur.
Alioquin duodeeim filii lectan, qui erat filius alius Heber, frater Phalech,
quomodo potuerunt iam gentes facer, si post Phalech fratrem suum
lectan na tus est, sicut post eum eommemoratus est: quandoquidem tem-
pore quo natus est Phalech, divisa est tetra. Proinde intelligendum est,
priorem quidem nominatum, sed longe post fratrem suum lectan fuisse
natum, cuius lectan duodeeim filii tam grandes iam familias haberent,
ut in linguas proprias divid possent. Sic enim potuit prior eommemorati,
qui erat aetate posterior; quemadmodum prius eommemorati sunt ex
tribus filiis Noe procreati filii lapheth, qui erat minimus eorum; deinde
filii Cham, qui erat medius; postremo filii Sem, qui erat primus et ma-
ximus. Tllarnm autem gentium vocahula partim manserunt, ita ut hodie-
que appareat unde fuerint derivata; sicut ex Assur Assyrii. et ex Heber
hebraei: partim temporis vetustate mulata sunt, ita ut vix nomines doctis-
simi antiquissimas historias perscrutantes, nec omnium, sed aliquarum ex
istis origines gentium potuerint reperire. Nam quod ex filio Cham, qui
voeabatur Mesraim, Aegyptii perhibentur exorti, nrdla hic resonat origo
vocabuli: sicut ne.c Aethiopum, qui dictmtur ad eum filhim Cham perti-
nere, qui Chus appellatus est. Et si omnia considerentur, plora mutata,
quarn manentia nomina apparent.
1106 LA CIUDAD DE DIOS XVI , V
C A P T U L O X I I
UNA PAUSA EN ABRAHN. UN NUEVO ORDEN EN LA CI UDAD SANTA
Ahor a veamos ya el des ar r ol l o de l a Ci udad de Di os a par -
t i r del par nt es i s hecho en el pat r i ar ca Ab r ah n . Aqu el co-
noci mi ent o de esa Ci udad se hace luz y l as pr ome s as di vi nas
que vemos cumpl i r s e en Cr i st o t i enen t i nt as m s cl ar as . Como
s abemos por i ndi caci n de la sant a Es cr i t ur a, Ab r ah n naci
en la r egi n de l os cal deos, t i er r a que per t enec a al i mper i o
de l os as i r i os . Ent r e los cal deos de ent onces pr i vaban ya l as
super st i ci ones i mp as , como en l as dems naci ones . Exi st a
una fami l i a, l a de Tar , de la que naci Abr ah n, en la cual se
hab a cons er vado el cul t o al ni co Di os ver dader o, y, en cuan-
t o es cr e bl e, er a l a ni ca en que se cons er vaba l a l engua he-
br e a. Y est o a pe s ar de que t ambi n el l a, como en ot r o t i empo
el puebl o de Di os en Egi pt o, si r vi en Mes opot ami a a di oses
aj enos, segn la nar r ac i n de Jess Nave, der i vando poco a
poco l as dems fami l i as descendi ent es de H be r a ot r as l enguas
y a ot r as naci ones . As como en el di l uvi o de agua sl o sobr e-
vi vi una fami l i a, la de j \ o , par a r e par ar el gner o humano,
as en el di l uvi o de l as super st i ci ones que i nund el uni ver so
sl o se sal v una fami l i a, l a de Tar , y en el l a se cust odi l a
pl ant aci n de la Ci udad de Di os . Fi nal ment e, de i gual modo
que al l , una vez e nume r adas l as gener aci ones has t a No y el
C A P U T XI I
DE ARTICUL TEMFORIS IN ABRAHAM, A QUO SANCTAE SUCCESSIONIS
NOVUS ORDO CONTEXITUR
Nunc iam Videamus procursum civitatis Dei, etiam ab illo articulo
temporis, qui factus est in Patre Abraham, unde incipit esse notitia eius
evidentior, et ubi clariora leguntur promissa divina, quae nunc in Chris-
to videmus impleri. Sicut ergo Scriptura sancta indicante didicimus, in
regione Chaldaeorum natus est Abraliam " : quae trra ad regnum per-
tinebat Assyriorum. Apud Chaldaeos autem iam etiam tune superstitiones
impiae praevalebant, quemadmodum per caeteras gentes. Una igitur Tha-
rae domus erat, de qua natus est Abraham, in qua unius veri Dei cultus,
et quantum credibile est, in qua iam sola etiam Hebraea lingua reman-
serat; quamvis et ipsa, sicut iam manifestior Dei populus in Aegypto,
ita in Mesopotamia servisse diis alienis, Iesu Nave narrante referatur
34
;
caeteris ex progenie illius Heber in linguas paulatim alias et in nationes
alias defluentibus. Proinde sicut per aquarum diluvium una domus Noe
remanserat ad reparandum genus humanum, sic in diluvio multarum
superstitionum per universum mundum una remanserat domus Tharae, in
qua custodita est plantatio civitatis Dei. Denique sicut illie enumeratis
M
Gen. rr,23.
,
3 4
I OS. 2,},2.
XVI, 18 DI; NO A LOS PROKSTAS 1107
nmer o de aos y expuest a l a causa del di l uvi o, ant es de que
Di os habl ar a a ]No s obr e l a fabr i caci n del ar ca, se di c e : Es-
tas son las generaciones de No; de t al for ma que aqu , menci o-
nadas l as gener aci ones desde Sem, hi j o de No, hast a Abr ah n,
hace un par nt esi s semej ant e, y di c e : Estas son las generacio-
nes de Tar. Tar engendr a Abram, y a Nacor, y a Aran.
Y Aran engendr a Lot. Y muri Aran antes que su padre,
Tar, en la tierra en que naci, en la regin de los caldeos.
Abram y Nacor se casaron. La mujer de Abram se llamaba
Sara, y la de Nacor, Melca, hija de Aran. Est e Ar an, padr e de
Mel ca, fu t ambi n padr e de Jesc, y st a, al par ecer , se i den-
tifica con Sar a, esposa de Ab r ah n [ 2 6] .
C A P I T U L O X I I I
MOTI VO DEL SI LENCI O DE NACOR DURANTE LA TRANSMI GRACI N
Luego se cuent a cmo Tar con l os suyos dej el pa s de
l os cal deos, se fu a Mes opot ami a y habi t en Har an . Y, sin
e mbar go, de uno de sus hi j os, de Nacor , no se di ce nada, como
si no le ac ompaar a. La nar r ac i n di ce as : Tar tom consigo
a su hijo Abram, y a Lot, hijo de Aran, y a Sara, su nuera,
esposa de su hijo Abram, y los sac de la regin de los caldeos
para pasar a la tierra, de Caimn. Y lleg a Harrin y se esta-
supra generationibus usque ad Noe simul cum annorurii mimeris, et exp-
sita diluvii causa, priusquam Deus iuciperet de arca fabrieanda loqui ad
Noe, dicitur, Hae autem generationes Noe
sr
': ita et hic, enumeratis gene-
rationibus ab illo, qui est appellatus Sem, filio Noe, usque ad Abraham,
deinde insignis articulus similiter ponitur, ut dicatur, Hae sunt gene-
radones Tharae. Thara genuit Abram et Nachor et. Aran: et Aran genu.it
Lot. Et mortuus est Aran coram Thara paire sao in trra in qua natas
est, in regione Chaldaeorum. Et sumpsenint Abram et Nachor sibi uxo-
res: nomen mulieris Abram Sara, et nomen mulieris Nachor Melcha, filia
Aran
36
. Iste Aran pater Melchae fuit et pater Iescae, quae lesea creditur
ipsa esse etiam Sara uxor Abrahae.
C A P U T X I T
QAE KATIO FKCISSE V1DEATUR, UT IN TRANSMIGRATIONE THARAE, QUA C H A L -
DAEOS DESERENS IN MESOPOTAMIAM TRANSIIT, NUI.LA FILII EIUS N A C H O R
FACTA S1T MENTIO
Deinde narratur quemadmodum Thara cum HUS regionem reliquerit
Chaldaeorum, et venerit in Mesopotamiam, et habitaverit in Charra: ta-
cetur autem de uno eius filio, qui vocabattir Nachor, tanquam eum non
duxerit secum. Nam ita narratur: Et, sumpsil Thara Abram- filium suum,
et Lot filium Aran, filium. filii sui, et Saram. nurum mam, uxorem Abram
filii sui, et eduxit illos de regione Chaldaeorum ir in terram Chanaan:
s
Oc n. (>,')
l l OS U CIUDAD DE DIOS XVI, 13
bledo all. Como se ve, a Nac or y a su esposa, Mel ca, no se
l es nombr a. Pe r o r es ul t a que despus, cuando Abr ah n env a a
un si er vo a bus c ar esposa par a su hi j o I saac, se di c e : Tom
el siervo diez camellos de los de su seor y, llevando consigo
toda clase de bienes de su amo, puesto en camino, se fu a Me-
sopotamia, a la ciudad de Nacor. Po r este y por ot r os t est i mo-
ni os de l a hi s t or i a s agr ada se pr ue ba que Nacor , he r mano de
Abr ah n, sal i t ambi n del pa s de l os cal deos y que fij sus
r eal es en Mes opot ami a, donde hab a mor ado ant es Ab r ah n
con su padr e . P o r qu l a Es cr i t ur a no le menci ona cuando
Tar sal i con l os suyos de l a Cal dea y se est abl eci en Meso-
pot ami a, si endo as que menci ona como ac ompaant e s a Abr a-
hn, su h i j o ; a Sar a, su suegr a, y a Lot , su ni et o? Qu ot r a
r azn pode mos dar si no que t al vez hab a apos t at ado de l a re-
l i gi n de su p ad r e y de su he r mano y hab a dado su nombr e
a l a super st i ci n de l os cal deos, y despus, bi en ar r epent i do,
bi en per s egui do p o r es t i mr s el e sospechoso, e mi gr t ambi n l ?
En el l i br o i nt i t ul ado de J udi t , cuando Hol ofer nes , enemi go de
l os i sr ael i t as, pr e gunt a qu naci n er a aqu l l a y si deb a pe-
l ear se cont r a el l a, l e r es pondi Aqui or , j efe de l os ammo n i t as :
Seor, escucha la palabra de boca de tu siervo, y yo dir la
verdad acerca de este pueblo que fiabita cabe ti esta montaa,
y ten por seguro que no saldr mentira de esta boca. Estos des-
cienden de los caldeos, y antes habitaron en Mesopotamia, y
como no quisieron adorar los dioses de sus padres, que fueron
et venit in Charram, et habitavit ibi". Nusquara hic nominatus est
Nachor, et uxor eius Melcha. Sed invenimus postea, cum servum suum
mitteret Abraham ad accipiendam uxorem filio suo Isaac, ita scriptum:
Et accepit puer decem camelos de camelis domini sui, et de mnibus bo-
nis domini sui secum, et exsurgens profectus est in Mesopotamiam in ci-
vitatem Nachor
3S
. Isto et alus sacrae huius historiae testimons ostenditur
etiam Nachor frater Abrahae exisse de regione Chaldaeorum, sedesque
constituisse in Mesopotamia, ubi cum patre suo habitaverat Abraham.
Cur ergo Scriptura eum non commemoravit, quando ex gente Chaldaea
cum suis profectus est Thara, et habitavit in Mesopotamia, ubi non solum
Abraham filius eius, verum etiam Sarra riurus et Lot nepos eius com-
memorantur, quod eos duxerit secum? Cur, putamus, nisi forte quod a
paterna et fraterna pietate desciverat, et superstitioni adhaeserat Chal-
daeorum, et postea inde, sive poenitendo, sive persecutionem passus, quod
suspectus haberetur, et ipse emigravit? In libro enim qui inscribitur
ludith, cum quaereret Holofernes hostis Israelitarum, quaenam gens illa
esset, utrvtm aiversus eam bellandum fuisset, sic ei respondit Achior dux
Ammonitarum: Audiat dominas noster verbum de ore pueri sai, et re-
feram tibi veritatem de populo qui habitat iuxta te montanam hanc, et
non exibit mendacium de ore serv tui. Haec enim progenies populi est
Chaldaeorum, et antea habitaverunt Mesopotamiam, quia noluerunt sequi
dos patrum suorum, qui fuerunt in trra Chaldaeorum gloriosi, sed de'
clinaverunt de via parentum suorum et adoraverunt Deum caeli, quet
" Ibid., 3 i .
38
I bi d. , 24,10.
XW, 14 DE NOE A LOS PROFETAS 1109
gloriosos entre los caldeos, sino que, apartndose de la religin
de sus padres, adoraron al Dios del cielo, a quien conocieron,
los arrojaron de la presencia de sus dioses y huyeron a Meso-
potamia, y moraron all muchos aos. Su Dios les mand salir
de su morada e ir a la tierra de Canan, y all se establecie-
ron, et c. De donde se si gue c l ar ame nt e que l a fami l i a de Tar
fu per s egui da p o r l os cal deos a caus a de l a ve r dade r a r el i gi n,
que l a l l evaba a r endi r cul t o al ni co Di os ve r dade r o.
C A P I T U L X I V
EDAD DE TAR Y SU MUERTE EN HARRN
Mue r t o Tar en Mes opot ami a, donde vi vi , segn l a Escri -
t ur a, dosci ent os ci nco aos , comi enza l a i ns i nuaci n de l as pr o-
mes as hechas p o r Di os a Ab r ah n . He aqu sus p al ab r as : Y fue-
ron los aos de Tar en Harrn doscientos cinco, y muri en
Harrn. Pe r o no debe ent ender se est e pasaj e como si hubi er a
vi vi do al l t odo ese t i empo, si no que se di ce eso por que su vi da,
que se r eduj o a dosci ent os ci nco aos , vi o al l su fin. De lo
cont r ar i o, l os aos de l a vi da de Tar nos s er an desconoci dos,
por que no se l ee en ni nguna par t e a qu edad l l eg a Har r n.
Ade m s es abs ur do pens ar que, en una l i st a geneal gi ca en que
se refiere con es mer o cunt os aos vi vi cada cual , se dej e sin
cons i gnar s ol ament e el nme r o de aos que vi vi st e. Est a omi -
si n t i ene l ugar par a al gunos menci onados p o r la Escr i t ur a.
cognoverunt, et proiecerunt eos a facie deorum suorum. et fugerunt in
Mesopotamiam, et habitaverunt ibi dies multos. Dixitque Mis Deus eorum,
ut exirent de habitatione sua, et irent in terram Chanaan; et illie habi-
taverunt
30
: et caetera quae narrat Achior Ammonites. Unde manifestum
est, domum Tharae persecutionem passam fuisse a Chaldaeis pro vera
pietate, qua unus et vens ab eis colebatur Deus.
C A P U T XI V
DE ANNIS THARAE, QUI IN CHARKA VITAE SUAE TEMPUS IMPLEVIT
Defuncto autem Thara in Mesopotamia, ubi vixisse perhibetur ducen-
tos et quinqu annos, iam incipiunt indican factae ad Abraham promis-
siones Dei, quod ita scriptum est: Et fuerunt dies Tharae in Charra quin-
qu et ducenti anni, et mortuus est in Charra
1
". Non sic autem accipien-
dum est, quasi omnes hos dies ibi egerit; sed quia omnes dies vitae suae,
qui fuerunt anni ducenti quinqu, ibi compleverit: alioquin nesciretur
quot annos vixerit Thara, quoniam non legitur quoto anno vitae suae in
Charram venerit; et absurdum est existimare in ista serie generationum,
ubi diligenter commemoratur quot annos quisque vixerit, huius solius
numerum annorum vitae non commendatum esse memoriae. Quod enim
quorumdam, quos eadem Scriptura commemorat, tacentur anni, non suht
s
Iud. 5,5-9.
40
Gen. n,32.
1110 LA CIUDAD DE DIOS XVI , 15. 1
per o es por que no est n en est a l i st a, en que se nume r an l os
t i empos p o r l a muer t e de l os padr e s y l a sucesi n de l os hi j os .
En est a l i st a, que va desde Ad n has t a No, y desde st e has t a
Abr ah n, no hay ni uno sol o si n el nme r o de aos que vi vi .
C A P I T U L O X V
CUNDO SALI ABRAHN DE I ARRN SEGN P RECEP TO
DE Dios?
1. Est as pal abr as que l eemos despus de r efer i da l a muer -
te de Tar , p ad r e de Ab r ah n : Y dijo el Seor a Abram: Sal
de tu tierra, y de tu parentela, y de la casa de, tu padre, et c., no
deben hacer nos pe ns ar que, como en la nar r ac i n es se el
or den, sea t ambi n en el t i empo de l os acont eci mi ent os. Si est o
es asi , es una cuest i n i ns ol ubl e. La Es cr i t ur a, des pus de esas
pal abr as di r i gi das p o r Di os a Abr ah n, di ce as : Y sali
Abram, como le haba dicho el Seor, y parti con l Lot.
Abram tena setenta y cinco aos cuando sali de Harrn.
Cmo es pos i bl e que sea est o ver dader o, si sal i de Har r n
despus de la muer t e de su p ad r e ? Tar , como hemos hecho
not ar ar r i ba, engendr a Abr ah n a los set ent a aos . Si a st os
aadi r nos l os sesent a y ci nco que t en a Ab r ah n cuando sal i
de Har r n, t enemos un t ot al de ci ent o cuar ent a y ci nco aos .
Tar t en a, pues, est a edad cuando sal i Abr ah n de aquel l a
ci udad de Mes opot ami a y st e vi v a ent onces el ao set ent a y
in hoe ordine, in quo temporum dinumeratio deoessione gignentium et
genitorum successione contexitur. Tste autem ordo, qui dirigitur ab Adam
usque ad Noe, et inde usque ad Abraham, sine numero annorum vitae
suac neminem eontinet.
C A P l i T XV
DK TKMPORE PROFECTIONIS ABKAIME, QUA SECUNDUM PRAECEPTUM DEI *
EXITT DE CHARRA
1. Quod vero, coinmemorata morte Tharae patris Abraham, deinde
legitur, Et dixit Dominus ad Abram, Exi de trra tita, et de cognatione
tua, et de domo patris tu!, et eaetera; non quia lioc sequitur in sermone
libri, hoc etiam in rernm gestarum tempore sequi existimandum est. Erit
quippe, si ita est, insolubilis quaestio. Post haec enim verba Dei, quae aii
Abraham facta sunt, Soriptura sic loquitur: Et ext Abram, quemadmo-
du-m locutiis est. illi Dominus, el abi.it r.um en Lot. Abram aiitem eral
quinqu et septuaginta annorum, cum ext ex Charra". Quomodo potest
hoc vernm esse, si post mortem patris sni ext de Charra? Cum enim
esset Thara septuaginta annorum, sicut snpra intimatnm est, gemiit Abra-
ham: eni numero additis septuaginta quinqu annis, quos agebat Abra-
ham, quando egressus est de Charra, fiunt anni eentum quadraginta (Hin-
que. Tot igitur annorum erat Thara, quando ext Abraham de illa Me-
" I bi <1., 12, l.q.
XVI, 15, 1 DE NO A LOS PROFETAS 1111
ci nco de su vi da. Po r t ant o, su padr e , que le hab a e nge ndr ado
a los set ent a, fr i saba, como queda di cho, en l os ci ent o cuar ent a
y ci nco. Luego no sal i de al l des pus de l a muer t e de su
padr e , es deci r , des pus de dosci ent os ci nco aos , que vi vi su
padr e , si no que el ao de su sal i da, pues t o que er a el seten-
t a y ci nco de su vi da, de l a de su padr e , que l e hab a engen-
dr ado a l os set ent a, fu, i ndudabl ement e, el ci ent o cuar ent a y
ci nco. Debe, por consi gui ent e, ent ender s e que l a Es cr i t ur a, se-
gn su usanza, hi zo una nueva r ecapi t ul aci n del t i empo ya pa-
s ado. M s ar r i ba hi zo l o mi s mo. Des pus de habe r menci onado
l os hi j os de l os hi j os de No, di j o que se hab an di vi di do en
sus naci ones y en sus l enguas , y, si n e mbar go, l uego, corno si
si gui er a cr onol gi cament e est o, a ad e : Y entonces, toda la tie-
rra tena un solo lenguaje y hablaban todos una misma lengua.
Cmo es t aban di vi di dos segn sus naci ones y sus l enguas, si
t en an t odos una l engua ni ca, si no por que l a nar r ac i n ret or-
na, r ecapi t ul ando, a l o que ya hab a s ucedi do? As , en este pa-
saj e di c e : Y fueron los aos de Tar en Harrn doscientos cinco
aos, y muri Tar en Harrn; y l uego, vol vi endo a coger el
hi l o p ar a c ompl e t ar l a nar r ac i n i ncoada de Tar , a ad e :
Y dijo el Seor a Abram: Sal de tu tierra, et c. Tr as est as pal a-
br as de Di os, ag r e g a: Y sali Abram como se lo liaba dicho el
Seor, y parti con l Lot.- Abram tena setenta y cinco aos
cuando sali de Harrn. En concl us i n: efect u l a s al i da cuan-
do tena su padr e ci ent o cuar ent a y ci nco aos , y l set ent a y
sopotamae civitate: agebat eiiim aiinum aetatis suae septuagesimum quin-
tum; ac per hoc pater eius, qui eum septuagsimo anno suo genuerat,
agebat, ut dictum est, centesimum quadragesimum et quintum. Non ergo
inde post mortem patris, id est post ducentos quinqu annos, quibus pa-
ter eius vixit, egressus est: sed annus de illo loco profectionis eius, quo-
niam ipsius septuagesimus quintus erat, procul dubio patris eius, qui
eum septuagsimo suo anno genuerat, (entesimus quadragesimus qintus
fuisse colligitur. Ac per hoc intelligendum est more suo Scripturam redis-
se ad tempus, quod iam narratio illa transierat: sicut superis, cum filios
filiorum Noe commemorasset, dixit illos fuisse in gentibus et linguis suis ",
et tamen postea quasi hoc etiam in ordine temporum sequeretur, Et erat,
inqnit. omnis trra labitim uniim, et vox una mnibus " . Quomodo ergo
secundum suas gentes t secundum suas linguas erant, si una erat m-
nibus; nisi quia ad illud quod iam transierat recapitulando est reversa
narratio? Sic ergo et hic cum dictum esset, Et juerunt dies Tharae in
Charra quinqu, et ducenti anni, ct mortuus est Thara in Charra
il
: dein-
de Scriptura redeundo ad id quod ideo praetermiserat, ut prius de Thara
id quod inchoatum fuerat compleretur, Et dixit, inquit, Dominus ad
Abram, Exi de trra tua, et caetera. Post quae Dei verba subiungitur, Et
ext Abram, quemadmodum lotutus est illi Dominus, et abiit cum eo Lot:
Abram autem erat quinqu et septuaginta annorum, cum ext ex Charra.
Tune itaque factum est, quando pater eius centesimum quadragesimum
et quintum antum agebat aetatis: tune enim fuit huius septuagesimus
13
Gen. 10,31.
43
Ibid., i i j i .
44
Ibid., 31.
1112 LA CIUDAD DE DI OS ; : : XVI, 15, 2
ci nco [ 2 7 ] . Es t a cuest i n se h a r esuel t o t ambi n de ot r o modo.
Segn est a s ol uc i nal os set ent a y ci nco aos que t en a Ab r am
cuando sal i de Har r n se c omput ar an desde el ao en que fu
l i br ado del fuego de l os cal deos, no desde el ao en que naci ,
como, si fuer a st a l a fecha pr eci sa de su naci mi ent o [ 2 8] .
2. Mas San Es t eban, n ar r an d o est o en l os Hechos de l os
Apst ol es, d i c e : El Dios de la gloria se apareci a nuestro pa-
dre Abrahn cuando estaba en Mesopotamia, antes de habitar
en Harrn, y le dijo: Sal de tu tierra, y de tu parentela, y de la
casa de tu padre, y ven al pas que yo te mostrar. Segn est as
pal abr as de San Es t eban, Di os no habl a Ab r ah n des pus d-
la muer t e de su padr e , que mur i ci er t ament e en Har r n, donde
mor con l su hi j o, si no ant es de que habi t ar a en aque l l a ciu-
dad, pe r o es t ando ya en Mes opot ami a. Ya hab a, pues , s al i do
de ent r e l os cal deos . Y as , l o que San Es t eban a ad e : Entonces
Abrahn sali de la Caldea y habit en Harrn, no mues t r a
que est o se l l ev a cabo des pus que Di os le habl (pues no
sal i de l a Cal dea des pus de esa admoni ci n di vi na, puest o
que di ce que le habl Di os es t ando en Me s opot ami a) , si no que
se refiere a t odo el t i empo expr es ado por el adver bi o entonces,
es deci r , des de que s al i de Cal dea y fij su r esi denci a en Ha-
r r n. Lo mi s mo pr ue ba e s t o: Y, despus de la muerte de
padre, Dios le coloc en esta tierra en que ahora moris vos-
otros y vuestros padres. No di c e : Des pus de mue r t o su padr e ,
sal i de Har r n, s i no: Di os le col oc aqu des pus de mue r t o
su padr e . En concl us i n: debemos ent ender que Di os habl a.
Abr ah n est ando an en Mes opot ami a, ant es de habi t ar en
quintus. Soluta est autem quaestio ista et aliter, ut septuaginta quinqu'
anni Abrahae, quando egressus est de Charra, ex illo computarentur, x
quo de igne Chaldaeorum liberatns, non ex quo natus est, tanquam tune
potius natus habendus sit.
2. Sed beatus Stephanus in Actibus Apostolorum cum ista narraret,
Deus, inquit, gloriae apparu.it Abrahae patri nostro, cum esset in Mesopo-
tamia, priusquam habitaret in Charra, et, ait ad illum, Exi de trra tua,
et. de cognatione tua, et de domo patris tui, et peni in terram, quam ubi
demonstrabo. Secundum haec verba Stephani non post mortem patris eius
locutus est Deus Abrahae, qui utique in Charra mortuus est, ubi cum illo
et ipse filias habitavit; sed priusquam habitaret in eadem eivitate, iam
tamen cum esset in Mesopotamia. Iam ergo exierat a Clialdaeis. Quod
ita.que adinngit Stephanus, Tune Abraham egressus est de trra Chaldaeo-
rum, et habitavit in Charra, non demonstrat quid sit factum, posteaquam
locutus est illi Deus (eque enim post illa Dei verba egressus est de trra
Chaldaeorum, cum dicat ei locutum Deum cum esset in Mesopotamia) ,
sed ad totum illud tempus pertinet quod ait. Tune, id est, ex quo egressus
est a . Chaldaeis, et habitavit in Charra. tem quod sequitur, Et, inde
postquam mortuus est pater eius, collocavit illum in trra hac, in qua
vos nunc, habitalis, et paires vestri": non ait, Postquam mortuus est pa-
ter eius, exiit de Charra; sed inde hic eum collocavit, postquam mortiras
est pater eius. Intelligendum est igitur locutum Deum fuiss ad Abra-
Act . 7,2--4.
XVI , 16 DE NO A LOS PKOffJiTAS 1113
Har r n, pe r o que l l eg a Har r n con su padr e , g u ar d an d o de
cor azn el pr ecept o de Di os, y que sal i de al l a l os set ent a
y ci nco aos y a l os ci ent o cuar ent a y ci nco de su padr e . Y di ce
que su i ns t al aci n en l a t i er r a de Canan, no su s al i da de
Har r n, t uvo l ugar des pus de l a muer t e de su padr e , pues ,
c uando c ompr esa t i er r a y comenz a pos eer l a en pr opi e dad,
ya hab a mue r t o su padr e . Empe r o, est o que di ce Di os, est abl e-
ci do l ya en Mes opot ami a, es deci r , fuer a ya del pa s de l os
c al de os : Sal de tu patria; y de tu parentela, y de la casa de tu
padre, no l l eva l a i nt enci n de u n s acar mat er i al del c ue r po,
cosa que ya hab a hecho, si no de u n des pr ender el es p r i t u de
aquel l o. o hab a s al i do, pues , de al l de cor azn si est aba
movi do por l a es per anza y el deseo de vol ver, deseo y espe-
r anza que, con l a ayuda y el mandat o de Di os y su obedi enci a,
deb a cer cenar . Ci er t o que no es i ncr e bl e pe ns ar que Ab r ah n
cumpl i es e el mandat o de Di os s al i endo de Har r n con su espo-
sa Sar r a, y con Lot , su s obr i no, des pus que Nacor si gui a
su padr e .
C A P I T U L 0 X V I
ORDEN Y CUALIDAD DE TAS PROMESAS HECHAS POR D I OS
A ABRAHN
Hor a es ya de cons i der ar l as pr omes as hechas por Di os a
Abr ah n. En el l as br i l l an con m s cl ar i dad l os or cul os de
nues t r o Di os, que es deci r del Di os ver dader o sobr e el puebl o
de l os pi ados os , pr onunc i ados por l a aut or i dad de l os pr ofet as.
ham, eum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra; sed
eum in Charram pervenisse cum patre, retento apud se praecepto Dei,
et inde exisse septuagsimo et quinto suo, patris autem sui centesimo qua-
dragesimo quinto anno. Collocationem vero eius in trra Chanaan, non
profectionem de Charra, post mortem patris eius factam esse dicit; quia
iam mortuus erat pater eius, quando emit terram, cuius ibi iam suae rei
coepit esse possessor. Quod autem iam in Mesopotamia constituto, hoc
est iam egresso de trra Chaldaeorum, dicit Deus, Exi de trra tua, et,
de cognatione tua, et de domo patris tui; non ut corpus inde eiieeret,
quod iam fecerat, sed ut animum avelleret, dicitur. Non enim exierat inde
animo, si spe redeundi et desiderio tenebatur, quae spes et desiderium,
Deo iubente ac iuvante, et illo obediente, fuerat amputandum. Non sane
incredibiliter existimatur, cum postea secutus esset Nachor patrem suum,
tune Abraham praeceptum Domini implesse, ut cum Sarra coniuge sua et
Lot filio fratris sui exiret de Charra.
C A P U T XVI
DE ORDINK ET QUALITATE PROMISSIONUM DEI, QUAE AD ABRAHAM
FACTAE SUNT
Iam considerandae sunt promissiones Dei factae ad Abraham. In his
enim apertiora Dei nostri, hoc est Dei veri, oracula apparere coeperunt
de populo piorum, quem prophetica praenuntiavit auctoritas. Harum pri-
1114 LA CIUDAD DE DI OS XVI, 16
La pr i me r a est expr es ada en est os t r mi nos : Y dijo el Seor
a Abram: Sal de tu tierra, y d tu parentela, y de la casa de tu
padre, y ve a la tierra que yo te mostrar. Y yo te har cabeza
de una nacin grande, y le bendecir y ensalzar tu nombre,
y sers bendito. Bendecir a los que le bendigan y maldecir
a los que te maldigan, y en) ti sern benditas todas las nacio-
nes de la tierra. Es de not ar que aqu se pr omet en dos cosas
a Ab r ah n ; una, que su descendenci a pos eer l a t i er r a de Ca-
na n, y se expr es a e n est as p al ab r as : Ve a la tierra que te
mostrar, y te har cabeza de una nacin grande; y ot r a, muc ho
m s excel ent e, y que debe ent ender se no de su descendenci a
c ar nal , si no es pi r i t ual , p o r l a cual es padr e , no de una naci n,
l a i sr ael t i ca, si no de t odas l as naci ones que mar c han por l as
ver edas de su fe. Est a pr ome s a comi enza as : Y sern bendeci-
das en ti todas las naciones de la tierra. Eus ebi o pi ensa que
est a pr omes a fu hecha el ao set ent a y ci nco de l a vi da de
Abr ah n, como si hubi e r a s al i do de Har r n t an pr ont o como la
r eci bi . Y se funda en que l a Es cr i t ur a no pue de cont r adeci r s e
en est e p as aj e : Abram tena setenta y cinco aos cuando sali
de Harrn. Mas , si est a pr ome s a fu hecha ese ao, Abr ah n
mor aba ya en Har r n con su padr e , por que no podr a sal i r si
no hubi e r a est ado al l ant es. Es t en cont r adi cci n est o con
l o que di ce San Es t e ban: El Dios de la gloria se apareci a
nuestro padre Abrahn cuando estaba en Mesopotamia antes
que habitara en Harrn? Debe, pues , ent ender s e que acaeci er on
el mi s mo ao t odos est os s uces os : l a pr ome s a de Di os ant es
que Abr ah n habi t ar a en Har r n , su est anci a en Har r n y su
ma ita legitur: Et dixit Dominus ad Abram: Exi de trra tua, et de
cognatione tua, et de domo patris tui, et vade in terram, quam tibi de-
monstravero; et faciam te in gentem magnam, et benedicam te, et magni-
ficaba nomen tuum, et eris benedictus, et benedicam benedicentes te, et
maledicam maledicentes te, et benedicentur in te omnes tribus terrae.
Advertendum est igitur, duas res promissas Abrahae: imam scilicet, quod
terram Chanaan possessurum fuerat semen eius, quod significatur, ubi
dictum est, Vade in terram, quam tibi demonstravero, et faciam te in gen-
tem magnam: aliam vero longe praestantiorem, non de carnali, sed de
spirituali semine, per quod pater est, non unius gentis Israeliticae, sed
omnium gentium quae fidei eius vestigia consequuntur, quod promitti
coepit his verbis, Et benedicentur in te omnes tribus terrae. Hanc promis-
sionem factam arbitratur Eusebius septuagsimo quinto anno aetatis Abra-
hae, tanquam mox ut facta est, de Charra exierit Abraham: quoniam
Scripturae contradici non potest, ubi legitur, Abram erat quinqu et sep-
tuaginta annorum, cun exiit ex Charra ". Sed si eo anno facta est ista
promissio, iam utique in Charra cum patre suo demorabatur Abraham.
eque enim inde exire posset, nisi prius ibi habitasset. Numquidnam ergo
contradicitur Stephano dicenti: Deus gloriae apparuit Abrahae patri
nostro cum esset in Mesopotamia, priusquam habitaret in Charra?" Sed
intelligendum est, quod eodem anno facta sint omnia, et Dei promissio
'"> Ge n. 12,1- 4.
" Act . 7,2.
XVI , 17 Dli NO A I,OS I'KOl'BTAS 1115
s al i da. Y est o no sl o por que Eus ebi o en sus Crnicas comi en-
za a cont ar desde el ao de est a pr omes a, y mues t r a que sal i
de Egi pt o despus de cuat r oci ent os t r ei nt a aos , poca en que
se di o l a l ey, si no t ambi n por que el aps t ol San Pab l o expr es a
eso mi s mo [ 2 9] .
C A P I T U L O X V I I '
LOS TRES IMPERIOS MS BRILLANTES DE LOS GENTILES. E L DE
LOS ASIRIOS ESTABA YA MUY FLORECIENTE
EN TI EMPO DE A B R A H N
En ese mi s mo t i empo florecan ya t r es i mper i os de l os gen-
t i l es, en l os que er gu a su t al l e con al t eza l a ci udad de l os te-
r r genas , es deci r, la soci edad de l os hombr e s que vi ven segn
el hombr e , baj o l a domi naci n de l os ngel es deser t or es. Es-
t os i mper i os er an el de l os si ci oni os [ 3 0 ] , el de l os egi pci os
y el de l os asi r i os. El de l os as i r i os er a el m s poder os o y flo-
reci ent e de t odos. Ni o, hi j o de Bel o, hab a s ubyugado a t odos
l os puebl os del As i a, except o l a I ndi a. Y l l amo As i a no a l a
r egi n que es una pr ovi nci a del Asi a Mayor , si no a l a l l amada
Asia Uni ver s al , que es, segn unos , una de l as dos, y, segn
o r os, una de l as t res gr andes par t es del mundo, que ser an
Asi a. Eur opa y fr i ca [ 3 1] . En est a di vi si n no se ha guar dado
i gual dad, pues As i a se ext i ende desde el medi od a por or i ent e
hast a el sept ent r i n, y Eur opa, desde el s ept ent r i n hast a el
occi dent e, v fr i ca, desde el occi dent e hast a el medi od a. De
anteqnam in Charra habitaret Abraham, et in Charra habitatio eins, et
inde profectio: non solum quia Eusebius in Chronicis ab anno huius
promissionis computat et ostendit post quadringentos et triginta annos
exitnm esse de Aegypto, quando lex data est; verum etiam quia id com-
memorat apostolus Paulus
4S
.
C A P T XVI
DE TRIBUS EXCELLENTIORIBUS GENTIUM REONS, QUORUM UNUM, ID EST AS-
SYRIORUM, IAM ABRAHAM GENITO SUBLIMIS EMINEBAT
Per idem tempus eminentia regna erant gentium, in quibus terrige-
narum civitas, hoc est soeietas hominum secundum hominem viventium,
sub domina tu angelorum desertorum insignius excellebat: regna videlicet
tria, Sicyoniorum, Aegyptiorum, Assyriorum. Sed Assyriorum multo erat
potentitis atque sublimis. Nam rex ille Ninus Beli filius, excepta India,
universae Asiae populos subiugaverat. Asiam nunc dico, non illam partem
quae huius maioris Asiae una provincia est, sed eam quae universa Asia
nuncupatur, quam qudam in altera duarum, plerique atitem in tertia to-
tius orbis parte posuerunt, ut sint omnes, Asia, Europa, et frica: quod
non aequali divisione fecerunt. Namque ista quae Asia nuncupatur, a
Gal . 3,17.
1310 LA CIUDAD DE' DI OS- XVI, .18
donde se des pr ende, al par ecer , que Eu r o p a y fr i ca oc upan la
mi t ad del or be, y l a ot r a mi t ad, Asi a. Pe r o est as dos par t es se
hi ci er on por que ent r e el l as se hal l a el ocano, que r ecoge l as
aguas de dos cont i nent es, for mando as un mar gr ande . Po r
eso, di vi di do el mu n d o en dos par t es , Or i ent e y Occi dent e, Asi a
que da en una, y Eu r o p a y fr i ca, en ot r a. De l os t r es i m-
pe r i os que fl orec an ent onces, el de l os si ci oni os no est aba
suj et o a l os asi r l os, por que est n en Eu r o p a; pe r o c mo el de
l os egi pci os no l es est aba suj et o, si domi naban t oda el Asi a,
except uados , como queda di cho, sol os l os i ndi os ? En As i r a,
pues , pr e domi naba el pode r de la ci udad i mp a. Su cor t e er a
Babi l oni a, que es deci r Confusi n, nombr e mu y apr opi ado par a
l a ci udad t er r gena. Al l r ei naba ya Ni o despus de la muer -
t e de su p ad r e Bel o, p r i me r r ey en esa ci udad p o r es paci o de
sesent a y ci nco aos . Su hi j o Ni o, que le sucedi en el t r on,
r ei n ci ncuent a y dos aos. Y l l evaba cuar ent a y t r es aos
en el mando c uando naci Abr ah n, m s o menos el ao
mi l dosci ent os ant es de la fundaci n de Roma, que es como
l a Babi l oni a de Occi dent e [ 3 2 ] .
C A P I T U L O X V I I I
SEGUNDA PROMESA DE D I OS A ABRAHN
Sal i do que hubo Ab r ah n de Har r n a l os set ent a y ci nco
aos de su vi da y ci ent o cuar ent a y ci nco de su padr e, se en-
meridie per orientem usque ad septentrionem pervenit: Europa vero a
septentrione usque ad occidentem; atque inde frica ab occidente usque
ad meridiem. Unde videntur orbem dimidium duae tenere, Europa et
frica, alium vero dimidium sola Asia. Sed ideo illae duae partes factae
sunt, quia nter utramque ab Ocano ingreditur quidquid aquarum trras
interluit, et hoc mare magnum nobis facit. Quapropter si in duas partes
orbem dividas, Orientis et Occidentis, Asia erit in una, in altera vero Euro-
pa et frica. Quamobrem trium regnorum, quae tune praecellebant, scilicet
Sicyoniorum non erat sub Assyriis, quia in Europa sunt: Aegyptiorum au-
tem quomodo eis non subiacebat, a quibus tota Asia tenebatur, solis Indis,
ut perhibetur, exceptis? In Assyria igitur praevaluerat dominatus impiae
civitatis: huius caput erat illa Babylon, cuius terrigenae civitatis nomen
aptissimum est, id est Confusio. Ibi iam Ninus regnabat post mortem pa-
tris sui Beli, qui primus illie regnaverat sexaginta quinqu annos. Filius
yero eius Ninus, qui defuncto patri successit in regnum, quinquaginta
dos regnavit annos, et habebat in regno quadraginta tres, quando natus
est Abraham, qui erat annus circiter millesimus ducentesimus ante con-
ditam Romam, veluti alteram in Occidente Babyloniam.
C A P U T X V I I I
DE ITEKATO AIXOQUIO DEI AD ABRAHAM, QUO EI ET SEMINI EIUS CHANAAN
TERRA PROMITTITUR
Egressus ergo Abraham de Charra septuagsimo quinto anno aetatis
guae, centesimo autem quadragesimo et quinto patris sui, cum Lot filio
XVI, 19 DE NO A I OS PROFETAS
1117
cami n con Lot , su s obr i no, y su esposa Sar r a a l a t i er r a de
Canan, l l egando has t a Si qun. Aqu r eci bi un nuevo or cul o
de Di os, r efer i do en est os t r mi nos : Se apareci Dios a Abra-
hn y le dijo: Yo dar a tu descendencia esta tierra. En est a pr o-
mesa no se hace r efer enci a a l a descendenci a que le const i t uy
p ad r e de t odas l as naci ones, sirio sl o a aquel l a por l a que es
padr e de una naci n, l a i sr ael t i ca. Y st a es l a que pos ey
aquel l a t i er r a.
C A P I T U L O X I X
L A CASTI DAD DE SARRA, PROTEGI DA POR D I O S EN E GI P TO
Luego, Ab r ah n l evant al l un al t ar , i nvoc a Di os y mar -
ch de al l . Habi t en el desi er t o, y de aqu se vi o obl i gado p o r
el hambr e a pas ar a Egi pt o. Cuando di j o que su muj er er a su
her mana, no mi nt i [ 3 3 ] , por que en r eal i dad l o er a, pues er a
su pr i ma car nal , como Lot , que est aba en el mi s mo gr ado de
cons angui ni dad, fu l l amado t ambi n he r mano suyo. Po r t ant o,
cal l que er a su esposa, per o no l o neg, e nc ome ndando a
Di os el vel ar p o r su cast i dad y pr ecavi endo, como hombr e , l as
asechanzas h u man as . Si no t omar a t odas l as pr ecauci ones posi -
bl es cont r a el pel i gr o, se di r a que t ent aba a Di os, no que espe-
r aba en l . Sobr e est a cuest i n ya hemos di cho l o nues t r o res-
pondi e ndo a l as cal umni as del mani que o Faus t o [34. ]. Po r fin
sucedi lo que Abr ah n se hab a pr omet i do del Seor . Fa-
fratris et Sana coniuge perrexit in terram Chanaan, et pervenit usque ad
Sichem, ubi rursus accepit divinum oraculum, de qno ita scriptum est:
Et apparuit Dominus Abrahae, et dixt illi, Semini tuo daho terram.
hanc
4
*. Nihil hic de illo semine promissum est, in quo pater factus est
omnium gentium: sed de illo solo, de quo pater est unius Israeliticae
Kontis: ab hoc enim semine trra illa possessa est.
C A P U T XI X
DE SARRAE PUDICITIA IN AEGYPTO PER DEUM CUSTODITA, QUAM ABRAHAM
NON OXOREM SUAM ESSE DIXERAT, SED SOROREM
Deinde aedificato ibi altari, et invcate Deo, Abraham profectus est
inde, et habitavit in eremo, atque inde ir in Aegyptum famis necessitate
compulsus est. Ubi uxorem suam dixit sororem
50
, nihil mentitus. Erat
enim et hoc, quia propinqua erat sanguine: sicut etiam Lot eadem pro-
pinquitate, cum fratris eius esset filius, frater eius est dictus. Itaque
uxorem tacuit, non negavit, coniugis tuendam pudicitiam committens Deo,
et humanas insidias cavens ut homo: quoniam si periculum quantum ca-
ven poterat, non caveret, magis tentaret Deum, quam speraret in Deum.
De qua re contra calumniantem Faustum Manichaeum satis diximus".
Denique factum est quod de Domino praesumpsit Abraham. Nam Pharao
49
G n . 12,7.
s l
L. Mc. 36.
s
" Ge n. 12,7-TQ.
, | | I U 1 1 8 W CIUDAD DE DIOS XVI, 20
r an, r ey de Egi pt o, que l a hab a t omado p o r esposa, hecho
una l l aga, l a devol vi a su mar i do. Lej os de nos ot r os pens ar
que se vi o manc i l l ada p o r coi t o aj eno, pues que es muc ho ms
cr e bl e que esas enor mes l l agas no per mi t i er an comet er a Fa-
r an ese cr i men.
C A P I T U L O X X
SEPARACI N ENTRE L OT Y ABRAHN. E N ELLA QUED
A SALVO LA CARIDAD
Una vez que Abr ah n vol vi de Egi pt o al l ugar de donde
hab a sal i do, Lot , su s obr i no, se al ej de l si n r ompe r l as rel a-
ci ones y se r et i r a Sodoma. Las gr andes r i quezas que hab an
adqui r i do y l as fr ecuent es r i as de sus pas t or es l es movi er on a
t omar esa deci si n, p ar a evi t ar as la pugna y di s cor di a de su
s er vi dumbr e. Como hombr e s que er an, est o pod a t ambi n sus-
ci t ar ent r e el l os al guna r eyer t a. Y Abr ah n, pr evi ni endo este
mal , di r i ge a Lot est as p al ab r as : No haya reyerta entre nos-
otros, ni entre mis pastores y los tuyos, porque somos herma-
nos. No est toda la tierra a tu vista? Seprate de m; si t
vas a la izquierda, yo ir a la derecha, y si t a la derecha, yo
a la izquierda. Qui z haya t eni do or i gen aqu esa pacfica cos-
t umbr e ent r e l os hombr e s de que, al r epar t i r s e l os t er r enos , el
mayor di vi de y el me nor escoge.
rex Aegypti, qui eam sibi uxorem acceperat, graviter afflictus snarito red-
di t '". Ubi absit ut credamus, alieno concubitu fuisse pollutam: quia mul-
to est credibilius, boc Pharaonem facer afflictionibus magnis non fuisse
permissum.
C A P U T XX
DE SECESSIONE LOT ET ABRAHAE, QAE ILLIS SALVA CHARITATE COMPLACUIT
Reverso igitur Abraham ex Aegypto in locum unde venerat, tune Lot
fratris filius ab illo in terram Sodomorum, salva charitate, discessit. Divi-
tes quippe facti erant, pastoresque multos pecorum habere coeperant, qui-
bus inter se rixantibus, eo modo familiarum suarum pugnacem discordiam
vitaverunt. Poterat quippe hinc, ut sunt humana, etiam inter ipsos aliqua
rixa consurgere. Proinde hoc malum praecaventis Abrahae verba ista sunt
ad Lot: Non sit rixa inter me et te, et inter pastores meos et pastores
tuos, guia homines fratres nos sumus: nonne ecce tota trra ante te est?
Discede a me: si tu in sinistram, ego in dextram; vel si tu in dextram,
ego in sinistram
53
. Hinc fortassis effecta est inter homines pacifica con-
suetudo, ut quando terrenorum aliquid partiendum est, maior dividat,
minor eligat.
Ge n . 12,20
I bi d. , 13,8 et 9.
XVI, 21 DE NO A LOS PROFETAS 1119
C A P I T U L O X X I
TERCERA PROMESA DE D I O S A ABRAHN
Des pus de haber s e ya s e par ado Abr ah n y Lot , for zados
por el mant eni mi ent o de l a s er vi dumbr e, no p o r l a feal dad de
la di scor di a, y c uando vi v an ya cada uno en su pue s t o: Abr a-
hn, en l a t i er r a de Canan, y Lot , en Sodoma, el Seor di r i gi
a Ab r ah n p o r t er cer a vez l a p al ab r a: Mira con tus ojos y ex-
tiende tu vista desde aqu al aquiln y al frico, al oriente y al
mar. Toda esa tierra que ves, yo te le dar a ti y a tu poste-
ridad hasta el siglo, y multiplicar tu descendencia como la
arena de la tierra. Si alguno puede contar la arena de la tierra,
se contar tambin tu descendencia. Levntate y recorre ese
pas a lo largo y a lo ancho, porque a ti te lo dar. No apa-
rece cl ar o si aqu est i mpl i c ada la ot r a pr ome s a que le cons-
t i t uye padr e de t odas l as naci ones . Pue de s uponer s e que di cen
r el aci n a el l o est as p al ab r as : Y multiplicar tu descendencia
como la arena de la tierra, expr es i n fi gur ada, que l os gr i egos
l l aman hi p r bol e , y que en r eal i dad es met afr i ca, no pr opi a.
Y nadi e un poco ver s ado en l a Es cr i t ur a duda que t ant o st e
como l os de m s t r opos son cor r i ent es en el l a. Est a figura ret -
r i ca, es deci r , est e mo d o de, expr es ar s e, t i ene l ugar c uando l o
que se di ce de una cosa excede en muc ho a l o que la cosa es en
s . Qui n no ve, p o r ej empl o, que es i nc ompar abl e me nt e ma-
yor el nme r o de ar enas que el de hombr e s que pue de n exi st i r
C A P U T XXI
DE TERTIA PROMISSIONE DEI, QUA TERRAM CHANAAN ABRAHAE ET SEMINI
EIUS IN PERPETUUM ROLLICETUR
Cum ergo digressi essent, separatimque habitarent Abraham et Lot
necessitate sustentandae familiae, non foeditate discordiae, et Abraham
in trra Chanaan, Lot autem esset in Sodomis, orculo tertio Dominus dixit
ad Abraham: Respiciens oculis tuis vide a loco in quo nunc tu es, ad
Aquilonem, et Africum, et Orientem, et Mare; quia omnem terram quam
tu vides, tibi dabo, et semini tuo usque in saeculm, et faciam semen
tuum tanquam arenam terrae. Si potest aliquis dinumerare arenam terrae,
et semen tuum dinumerabitur. Surgens perambula terram in longitudinem
eius, et in latitudinem, quia tibi dabo eam
54
. In hac promissione utrum
sit etiam illa, qua pater factus est omnium gentium, non evidenter appa-
ret. Potest enim videri ad hoc pertinere, Et faciam semen tuum tanquam
arenam terrae: quod ea locutione dictum est, quam Graeci vocant hyper-
bolen: quae utique trpica est, non propria. Quo tamen modo, ut caete-
ris tropis uti soler Scripturam, nullus qui eam didicit, ambigit. Iste
autem tropus, id est modus locutionis, fit quando id quod dcitur, longe
est amplius, quam quod eo dicto significatur. Quis enim non videat, quam
sit incomparabiliter amplior arenae numerus, quam potest esse omnium
54
Ge n. 13,14- 17.
1120
LA CIUDAD DE DIOS XVI, 21
desde Ad n hast a el in del mu n d o ? Cunt o mayor ser, por
t ant o, que l a descendenci a de Abr ah n, no sl o l a per t i nent e a
la naci n i sr ael t i ca, si no t ambi n l a que es y ser segn l a i mi -
t aci n de l a fe en el mu n d o ent er o y en t odos l os pue bl os ! En
r eal i dad, est e l i naj e es bi en poca cosa en c ompar ac i n con l a
mul t i t ud de l os i mp os , aunque esos pocos for man un nme r o in-
nume r abl e , expr es ado hi per bl i cament e por l a ar e na de la tie-
r r a. Ve r dad es que est a mul t i t ud que se pr omet e a Ab r ah n es
i nnume r abl e , no par a Di os, si no par a l os hombr es , pues par a
Di os no lo es ni l a ar ena de la t i er r a. Po r ende, puest o que es
ms congr uent e c ompar ar a la mul t i t ud de l a ar ena l as dos
descendenci as de Abr ah n, l a i sr ael t i ca y l a uni ver sal t oda,
y a st a se ext i ende t ambi n l a pr omes a, no segn l a car ne, si no
segn el esp r i t u de muc hos hi j os , pue de ent ender s e que l a pr o-
mesa hecha aqu se apl i ca a ambas r eal i dades [ 3 5] . Mas di j i -
mos que no apar ece cl ar o p o r qu l a mul t i t ud de l a ni ca na-
ci n que desci ende segn l a car ne de Ab r ah n a t r avs de su
ni et o J ac ob se acr eci t ant o, que l l en casi t odas l as par t es del
mundo. Po r eso pudo t ambi n ser c ompar ada hi per bl i cament e
a l a mul t i t ud de l a ar ena, por que st a sl o es i nnme r a par a el
hombr e . Es ci er t o que nadi e duda que se expr es s ol ament e el
pa s l l amado Canan. Pe r o est as p al ab r as : Te lo dar a ti y a tu
descendencia hasta el siglo, pue de n hacer t i l n a al gunos si en-
t i enden p o r hasta el siglo et er nament e. En cambi o, si hasta el
siglo lo ent i enden aqu , como fielmente sost enemos nos ot r os , por
el pr i nc i pi o del si gl o fut ur o y el fin del pr es ent e, no les ofrece-
r di fi cul t ad al guna. Por que , si bi en l os i sr ael i t as fuer on expul -
sados de J er us al n, con t odo, mor an en ot r as ci udades de l a
hominum ab ipso Adam usque ad terminum saeculi? quanto ergo magis
quam semen Abrahae; non solum quod pertinet ad Israeliticam gentem,
verum etiam quod est, et futurum est, secundum imitationem fidei, toto
orbe terrarum in mnibus gentibus? Quod semen, in oomparatione mul-
titudinis impiorum, profecto in paucis est: quamvis et ipsi pauci faciant
innumerabilem multitudinem suam, quae significata est secundum hyper-
bolen per arenam terrae. Sane ista multitudo quae promittitur Abrahae,
non Deo est innumerabilis, sed hominibus: Deo autem nec arena terrae.
Proinde quia non tantum gens Israeltica, sed universum semen Abrahae.
ubi est et promissio, non secundum carnem, sed secundum spiritum plu-
rium filiorum, congruentius arenae multitudini comparatur; potest hic
intelligi utriusque rei facta promissio. Sed ideo diximus, quod non evi-
denter appareat, quia et illius gentis unius multitudo, quae secundum
carnem nata est ex Abraham per eius nepotem Iacob, in tantum crevit,
ut pene omnes partes orbis impleverit. Et ideo potuit et ipsa secundum
hyperbolen arenae multitudini comparan; quia et haec sola innmera
est homini. Terram certe illam solam significatam, quae appellata est Cha-
naan, nemo ambigit. Sed quod dicrum est, Tibi dabo eam, et semini tuo
usque in saeculum; potest mover nonnullos, si usque in saeculum intel-
ligant in aeternum. Si autem in saeculum hoc loco sic accipiant, quemad-
modum fideliter tenemus, initium futuri saeculi a fine praesentis ordiri,
nihil eos movebit: quia etsi expulsi sunt Israelitae de Ierosolymis, manent
XVI, 22 DB NO A LOS PROFETAS 1121
t i er r a de Cana n y mo r ar n has t a el fin. Ade m s , cuando esa
t i er r a es habi t ada p o r l os cr i st i anos, es el l i naj e de Abr ah n el
que l a habi t a.
C A P I T U L O X X I I
VI CTORI A DE ABRAHN SOBRE L OS ENEMI GOS DE SODOMA
Abr ah n, des pus de habe r r eci bi do est a pr omes a, emi gr
y ac amp en ot r o l ugar de l a mi s ma r egi n, es deci r , baj o l a
enci na de Mambr e , que est aba en He br n. Des pus , cuando se
l i br aba la guer r a de ci nco r eyezuel os cont r a cuat r o y, venci dos
l os sodomi t as, qued pr i s i oner o t ambi n Lot , Ab r ah n , acom-
paado de t r esci ent os di eci ocho de l os s uyos , lo l i br de l os
enemi gos que hab an at acado a Sodoma. Y venci a favor de
l os r eyes de Sodoma y r ehus l os des poj os que el r ey de So-
doma le ofrec a. Pe r o ent onces Mel qui s edec, sacer dot e del Di os
excel so, l e bendi j o. De Mel qui s edec se refi eren muc has y gr an-
des cosas en la ep st ol a escr i t a a l os He br e os , que muc hos
di cen ser del aps t ol San Pabl o, y al gunos l o ni egan. En est a
ocasi n apar eci por pr i me r a vez el sacri fi ci o que ahor a ofre-
cen l os cr i st i anos a Di os en t odo el or be, c umpl i ndos e aque l l o
que mucho despus del suceso se pr ofet i z de Cr i st o, que an
hab a de e nc ar nar s e : T eres sacerdote para siempre segn el
tamen in aliis civitatibus terrae Chanaan, et usque in finem manebunt:
et universa trra illa cum a christianis inhabitatur, etiam ipsum semen
est Abrahae.
C A P U T X X I I
DE SUPERATIS AB ABRAHAM HOSTIBUS SODOMORUM. QUANDO ET LOT DE
CAPTIVITATE ERIPUIT, ET A MELCHISEDECH SACERDOTE BENEDICTOS EST
Hoc responso promissionis accepto migravit Abraham, et mansit in
alio eiusdem terrae loco, id est iuxta quercum Mambre, quae erat Che-
br on". Deinde ab hostibus qui Sodomis irruerant, cum quinqu reges
adversus quatuor bellum gererent, et vctis Sodomitis etiam Lot captus
esset, liberavit eum Abraham, adductis secum in praelium trecentis decem
et octo vernaculis suis: et victoriam fecit regibus Sodomorum, nihilque
spoliorum auferre voluit, cum rex cui vicerat obtulisset. Sed plae tuno
benedictus est a Melchisedech, qui erat sacerdos Dei excelsi
S6
: de quo
in Epstola quae inscribitur ad Hebraeos, quam plures apostoli Pauli esse
dicunt, quidam vero negant, multa et magna conscripta s unt " . Ibi quippe
primum apparuit sacrificium, quod nunc a Christianis offertur Deo toto
orbe terrarum, impleturque illud quod longe post hoc factum per pro-
phetam dicitur ad Chrstum, qui fuerat adhuc venturus in carne: Tu es
sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech . Non scilicet
65
Ge n . 13,18.
, 6
I bi d. , 14,1- 20.
" He b r . 7.
''* ! ' s . 109, 4.
1122 LA CIUDAD DR DIOS XVI, 23
orden de Melquisedec. Es deci r, no segn el or den de Aar n,
or den que deb a ser abol i do por la r eal i dad que pr e not aban
aquel l as s ombr as :
C A P I T U L O X X I I I
NUEVA PROMESA DE D I O S A ABRAHN. L A J USTI FI CACI N
POR LA F E
Tambi n en est a ocasi n habl el Seor a Abr ah n en vi-
si n. Di os le pr ome t i su pr ot ecci n y su gr aci a, y l , sol ci t o
p o r su pos t er i dad, di j o que un t al El i ecer , cr i ado suyo, hab a
de ser su her eder o. Y Di os i nmedi at ament e le pr omet i un
her eder o, no un domst i co suyo, si no un aut nt i co hi j o de
Abr ah n, y que su descendenci a ser a i nnume r abl e , no como la
ar ena de la t i er r a, si no como l as est r el l as del ci el o. Aqu , a mi
par ecer , se le pr omet i la pos t er i dad s ubl i me con l a fel i ci dad
cel est i al . Pue s p o r lo que hace al nme r o, qu son l as estre-
l l as del ci el o en r el aci n con la ar ena de la t i er r a, a no ser que
al gui en di ga que est a compar aci n se asemej a en que l as est re-
l l as no pue de n cont ar s e t amp o c o ? Po r qu e no debe cr eer se que
sea pos i bl e ver l as t odas, ya que, cuant o con ms fijeza mi r a
uno, t ant as m s ve. De donde se deduce que es r azonabl e pens ar
que, aun a l os m s per spi caces, se es capan al gunas , sin habl ar
de l os as t r os , que, segn cuent an, sal en y se ponen en una
par t e del mundo muy al ej ada de nos ot r os . En fin, a cuant os se
secundum ordinem Aaron: qui ordo fuerat auferendus illucescentibus re-
bus, quae illis umbris praenotabantur.
C A P U T X X I I I
DE VERBO DOMI M AD ABRAHAM, qvo EI PROMITTITOK SECUNDUM MULTITI/-
UINEM STELLARM MULTIPUCANDA rOSTERITAS; QUOD CREDENS ISTIFICATDS
EST ADHC 1N PRAEPUTIO CONSTITUTUS
Etiam tune factum est verbum Domini ad Abraham in visu. Qui cum
ei protectionem mercedemque promitterct valde multam; ille de poste-
ritate sollicitus, quemdam Eliezer vernaculum suum futurum sibi haeredem
dixit: continuoque illi promissus est haeres, non ille vernaculus, sed qui
de ipso Abraham fuerat exiturus: rursusque semen innumetabile, non
sicut arena terrae, sed sicut stellae caeli
3
: ubi mihi magis videtur pro-
missa posteritas caelesti felictate sublimis. Nam quantum ad multitudi-
nem pertinet, quid sunt stellae caeli ad arenam terrae, nisi quis et istam
comparationem in tantum esse similem dicat, in quantum etiam stellae
dinumerari non valent? quia nec omnes eas videri posse credendum est.
Nam quanto quisque acutius intuetur, tanto plures videt: un de et acerri-
me cernentibus aliquas oceultas esse mrito existimatur, exceptis eis side-
ribus quae in alia parte orbis a nobis remotissima oriri et occidere per-
" Ge n . 15,1- 5.
XVI, 24, 1 DE NO A LOS PROFETAS H2 3
j act an de habe r c ompr e ndi do y cons i gnado el nme r o de est re-
l l as, como Ar at o [ 3 6] , Eudoxo [3 7 ] o al gunos ot r os, si l os
hay, a esos t al es la aut or i dad de este l i br o les desdea [ 3 8] .
Y es en este pasaj e donde se i nser t a la sent enci a que nos t r ae
al r ecuer do el Aps t ol par a encar ecer l a gr aci a de Di o s :
Crey Abrahn, y le fu reputado a justicia. Con el l o i nt ent a
que l a ci r cunci si n no se gl or e empendos e en no admi t i r a
l os i nci r cunci sos a l a fe de Cr i st o, pues t o que, cuando la fe de
Abr ah n le fu r eput ada a j ust i ci a, an no hab a si do ci r cun-
ci dado.
C A P I T U L O X X I V
SI MBOLI SMO DEL SACRI FI CI O OFRECI DO POR ABRAHN
1. En l a mi s ma vi si n, habl ando Di os con l , l e di j o t am-
bi n : Yo soy el Dios que te saqu de la regin de los caldeos
para darte esta tierra y ser su heredero. Y, pr e gunt ndol e Abr a-
hn cmo conocer a que ser a su her eder o. Di os le r e s pondi :
Escgeme una novilla, una cabra y un carnero, todos ellos de
tres aos; una trtola y una paloma. Tom, pues, todos estos
animales, los parti por medio y les puso frente a frente, pero
las aves no las dividi. Y, como est escr i t o, las aves bajaban
sobre los cuerpos que haban, sido divididos y Abram las situ.
Hacia el atardecer sorprendi a Abram un pavor y se apoder
hibentur. Post
r
emo quicumque universum stellarum numerum comprehen-
disse et conscripsisse iactantur, sicut Aratus vel Eudoxus, vel si qui alii
sunt, eos libri huius contemnit auctoritas. Hic sane illa sententia ponitur,
cuius Apostolus meminit propter Dei gratiam commendandam, Credidu
Abraham Deo, et deputatum, est illi ad iustitiam"": ne circumeisio glo-
riaretur, gentesque incircumeisas ad fidem Ch-risti noet admitti. Hoo
enim quando factum est, ut credenti Abrahae deputaretur fides ad iusti-
tiam, nondum fuerat circumeisus.
C A P U T X X I V
DE SIGNIFICATIONE SACRIFICH, QUOD ABRAHAM OFFERRE PRAECEPTUS EST,
CUM POPOSCISSET UT DE HIS QUAE CREDIDERAT, DOCERETUR
1. In eodem visu cum loqueretur ei Deus, etiam hoc ait ad illum:
Ego Deus qui te eduxi de regione Chaldaeorum, ut dem tibi terram hanc,
ut haeres sis eius. Ubi cum interogasset Abraham secundum quid sciret,
quod haeres eius erit,- dixit illi Deus: Accipe mihi iuvencam trimam, et
capram trimam, et arietem trimum, et turturem, et columbam. Accepit
autem illi haec omnia, et divisit illa media, et posuit ea contra faciem
alterum alten: aves autem non divisit. Et descenderunt. sicut scriptum
est, aves supra corpora quae divisa erant. et consedit illis Abram. Circa
$olis autem occasum pavor irruit super Abram, et ecce timor tenebrosus
magnus incidit ei: et dictum est ad Abram, Sciendo scies, quia peregri-
"" Ge n. 15,6, Rom. 4,3, et Gal . 3,6.
1124 LA CIUDAD DI5 DIOS XVI, 24, 2
de l un temor grande y tenebroso. Y entonces se le dijo: Sbe-
te que tus descendientes sern peregrinos en tierra ajena, y que
los reducirn a esclavitud, y los ajligirn por espacio de cua-
trocientos aos. Mas a la nacin a quien servirn, yo la juz-
gar. Despus de esto saldrn de aqu cargados de riquezas.
Entre tanto, t irs en paz a juntarte con tus padres entrado
en una vejez dichosa. Y no volvern ac hasta la cuarta gene-
racin, porque al presente los pecados de los amorreos an no
han colmado la medida. Puesto ya el sol, se elev una llama,
y apareci un horno humeando y lmparas de fuego, que atra-
vesaron por entre los animales divididos. Ese da firm el Se-
or Dios con Abram una alianza, diciendo: Dar a tu posteridad
esta tierra desde el ro de Egipto hasta el gran ro Eufrates, los
cneos, los ceneceos, y los cedmoneos, y los queteos, y los fe-
receos, y los rafallas, y los amorreos, y los cananeos, y los eveos,
y los gergeseos, y los jebuseos.
2. Todo eso sucedi y se dijo en visin, pero por inspira-
cin de Dios. Explicar al detalle cada punto de stos sera lar-
go y excedera la humilde pretensin de l a presente obra. Basta
saber lo imprescindible. La fe de Abrahn, por la que crey a
Dios, y le fu reputado a justicia, no sufri menoscabo al decir
despus de haberle sido prometida la herencia de aquella tie-
r r a: Seor dominador, segn qu signos sabr que ser su he-
redero? El no dice: Cmo lo sabr?, como si an no creyera,
si no: Segn qu signos lo sabr?, como pidiendo una seme-
janza de la realidad, con la que pudiera conocer el modo de la
misma. A este tenor, no implica desconfianza le actitud de la
Virgen Mara cuando di j o: Cmo ser eso, pues yo no conoz-
co varn alguno? Ella, que estaba cierta de lo que haba de
num erit semen tuum in trra non propria, el in servitutem redigent eos,
et afjligent eos quadringentis annis; gentem autem cui servierint, iudicabo
ego. Post haec vero exibunt huc cum suppellectili multa. Tu autem ibis
ad paires tuos cum pace nutritus in senecta bona. Quarta vero genera-
tione convertent se huc. Nondum enim impleta sunt peccata Amorrhaeo-
rum usque adhuc. Cum autem iam sol erat ad occasum, jada est flamma,
et ecce fornax fumabunda, et lampades ignis, quae pertransierunt per
media divisa illa. In die illa disposuit Dominus Deus testamentum ad
Abram, dicens: Semini tuo dabo terram hanc, a flumine Aegypti usque
ad flumen magnum Euphratem, Cenaeos, et Cenezaeos, et Cedmonaeos,
et Chetaeos, et Pheresaeos, et Raphaim, et Amorrhaeos, et Chananaeos,
et Evaeos, et Gergesaeos, et Iebusaeos.
2. Haec omnia in visu facta divinitus atque dicta sunt, de quibus
singulis enucleate disserere longum est, et intentionem operis huius exce-
dit. Quod ergo satis est, nosse debemus: posteaquam dictum est, credidisse
Abraham Deo, et deputatum esse lili ad iustitiam, non eum in fide de-
fecisse, ut diceret, Dominator Domine, secundum quid sciam quia haeres
eius ero? " terrae quippe illius promissa erat haereditas. Non enim ait,
Unde sciam, quasi adhuc non crederet: sed ait, Secundum quid sciam,
ut ei rei quam crediderat, aliqua similitudo adhiberetur, qua eius modus
61
Gen, 15,7-31.
XVI, 24, 2 DB NO A LOS PROFETAS U2 5
suceder, peda una explicacin, el cmo de la obra. Y esa pre-
gunta hall eco: El Espritu Santo descender sobre ti y la vir-
tud del Altsimo te cubrir con su sombra. Aqu tambin se dio
un signo, el de animales, de una novilla, una cabra y un carne-
ro, y de dos aves, una trtola y una paloma. Y segn esa figura
conoca ya lo venidero, que no dudaba que sucedera. Quiz
est significado por la novilla el pueblo sometido al yugo de la
ley Y P
o r
I
a
cabra, ese mismo pueblo, futuro pecador, y por el
carnero, ese pueblo que haba de reinar. (Y se aade que esos
animales son de tres aos justamente por las tres pocas nota-
bles : desde Adn hasta No, desde No hasta Abrahn y desde
ste hasta David, que, reprobado Sal, es el primero sentado
por voluntad de Dios en el trono de Israel. En esta tercera po-
ca, que corre desde Abrahn hasta David, como quien anda en
la tercera edad de su vida, lleg aquel pueblo a su mocedad.)
Y, aunque no significan eso, sino otra cosa ms apta, yo no
dudo lo ms mnimo que los espirituales estn prefigurados por
la trtola y la paloma. Y sta es la razn de aquella clusula:
Y las aves no las dividi, porque los carnales se dividen entre
s, y los espirituales, no, bien se aparten de las conversaciones
negociosas de los hombres, como la trtola, bien vivan entre
ellas, como la paloma. Estas dos aves son simples e inofensivas,
y con ello daba a entender que en el pueblo israelita, futuro
posesor de aquella tierra, los hombres seran hijos de la pro-
mesa y herederos de un reino permanente con una felicidad
eterna. Las aves que descendan sobre los cuerpos divididos no
agnosceretur. Sicut non est virginis Mariae diffidentia, quod ait, Quomodo
fiet istud, quoniam virum non cognosco? Quod enim futurum esse certa
erat, modum quo fieret inquirebat. Et hoc cum quaesisset, audivit, Spiri-
tus sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi obumbrabit tib
2
. Deni-
que et hic similitudo data est de animalibus, iuvenca, capra et ariete, et
duabus volucribus, turture et columba: ut secundum haec futurum sciret,
quod futurum esse iam non ambigeret. Sive ergo per iuvencam signifi-
cata sit plebs posita sub iugo legis, per capram eadem plebs peccatrix
futura, per arietem eadem plebs etiam regnatura (quae animaba propterea
trima dicuntur, quia cum sint insignes articuli temporum ab Adam usque
ad Noe, et inde usque ad Abraham, et inde usque ad David, qui repro-
bato Saule primus in regno gentis Israeliticae est Domini volntate fun-
datus; in hoc odme tertio, qui tenditur ex Abraham usque ad David,
tanquam tertiam aetatem gerens ille populus adolevit); sive aliquid aliud
convenientius ista significent; nullo tamen modo dubitaverim, spirituales
in ea praefiguratos additamento turturis et columbae. Et ideo dictum est,
Aves autem non divisit: quoniam carnales nter se dividuntur, spirituales
autem nullo modo; sive a negotiosis conversationibus hominum se remo-
veant, sicut turtur; sive inter illas degant, sicut columba: utraque tamen
avis est simplex et innoxia; significans et in ipso Israeltico populo, cui
trra illa danda erat, futuros individuos filies promissionis et haeredes
regni in aeterna felicitate mansuri. Aves autem descendentes super cor-
pora quae divisa erant, non boni aliquid, sed spiritus indicant aers huius,
" le, t,34.j5.
1126 1,A CIUDAD Dl DI OS XVI, 24, 3
i ndi can nada b u e n o ; son senci l l ament e l os esp r i t us del ai r e,
que bus can, como pr opi o past o, la di vi si n de l os car nal es .
Abr ah n l as pos , y est o significa que l os fieles aut nt i cos han
de per s ever ar hast a el fin ent r e l as guer r i l l as de l os car nal es .
El pavor y el t emor gr ande y t enebr oso que se apoder de
Abr ah n haci a l a pues t a del sol significa que al fin del mundo
sufr i r n l os fieles gr andes quebr ant os y t r i bul aci ones . De st as
di j o el Seor en su Evange l i o: Entonces habr una terrible tri-
bulacin cual no la ha habido desde el principio.
3. Est as pal abr as di chas a Ab r ah n : Sbete que tus des-
cendientes sern peregrinos en tierra ajena, y los reducirn a
esclavitud, y los afligirn por espacio de cuatrocientos aos,
son una pr ofec a mani fi est a del puebl o de I s r ael , que hab a de
ser escl avo en Egi pt o. Est o no qui er e deci r que aquel puebl o
hab a de vi vi r cuat r oci ent os ao en l a escl avi t ud de l os egi p-
ci os, si no que t al es sucesos t endr an r eal i zaci n en esos cuat r o-
ci ent os aos . Y as como de Tar , p ad r e de Abr ah n, se d i j o :
Y Tar vivi en Harrn doscientos cinco aos, no por que l os
pas t odos al l , si no por que l os cumpl i al l , as aqu se i nt er-
pus o : Y los reducirn a esclavitud, y los afligirn por espacio
de cuatrocientos aos, por que se compl et el nme r o di cho en
l a afliccin, no por que pas t odo al l . Y di ce cuatrocientos aos
par a dar nme r os r edondos , aunque hayan si do al gunos ms ,
bi en se comput e desde el t i empo en que se hi ci er on est as pr o-
mes as a Abr ah n, bi en desde que naci I saac por causa de l a
pos t er i dad de Abr ah n, de la que se pr edi cen est as cosas. Se
cuent an, pues, como hemos ya apunt ado ar r i ba, a par t i r del ao
pastum quemdam suum de carnaliura divisione quaerentes. Quod autem
lilis consedit Abraham, significat etiam nter illas carnalum divisiones
veros usque in finem peiseveraturos fideles. Et circa solis occasum quod
pavor irruit in Abraham, et timor tenebrosus magnus, significat circa
huius saeculi finem magnam perturbationem ac tribulationem futuram
fidelium: de qua Dominus dixit in Evangelio, Erit enim tune tributario
magna, qualis non fuit ab initio " .
3. Quod vero dictum est ad Abraham, Sciendo scies guia peregrinan
erit semen tuum in trra non propria, et in servitutem redigent eos, el
affligent eos qitadringentis annis; de populo Israel, qui fuerat in Aegypto
serviturus, apertissime prophetatum est. Non quod in eadem servitute sult
Aegyptiis affligentibus quadringentos annos ille populus fuerat peracturus;
sed in ipsis quadringentis annis praenuntiatum est hoc futurum. Quemad
modum enim scriptum est de Thara patre Abrahae, Et fuerunt dies Tha
rae in Charra guingue et ducenti anni
11
"; non quia ibi omnes acti sunt.
sed quia ibi completi sunt: ita et hic propterea interpositum est, Et in
servitutem redigent eos, et affligent eos guadringentis annis; quoniam iste
numerus in eadem afflictione completus est, non quia ibi universus perac-
tus est. Quadringenti sane dicuntur anni propter numeri plenitudinem,
quamvis aliquanto amplius sint; sive ex hoc tempore computentur, quo
ista promittebantur Abrahae, sive ex quo natus est Isaac, propter semen
"
s
Mt . 24,21-
" Ge n. i i , 32.
XVI , 24, 4 DE ?JO A LOS PROFETAS 1127
lenta y ci nco de Abr ah n, es deci r , desde la pr i me r a pr omes a
hasta l a sal i da de I sr ael de Egi pt o, cuat r oci ent os t r ei nt a aos .
El Apst ol l os r ecuer da en est os t r mi nos : Lo que quiero decir
C.T que, habiendo hecho Dios una alianza en forma, la ley dada
cuatrocientos treinta aos despus no empece ni invalida la pro-
mesa. Est os cuat r oci ent os t r ei nt a aos se han podi do r educi r , en
m'imeros r edondos , a cuat r oci ent os, pue s que no son muchos
nas. Y si a eso aadi mos que hab an pas ado ya al gunos aos
cuando se mos t r ar on y di j er on a Abr ah n esos sucesos, mej or
lorlava. El mi s mo cmput o del nme r o r edonde cuat r oci ent os
qui so Di os us ar l o en el naci mi ent o de I saac, que t uvo l ugar
si endo cent enar i o su padr e , es deci r, a l os vei nt i ci nco aos de l a
11 l i mer a pr omes a, pues st os, r est ados a l os cuat r oci ent os t r ei nt a
nos, dan cuat r oci ent os ci nco. Est o y lo si gui ent e de l a pr ofec a
di vi na, nadi e duda que al ude al puebl o i sr ael t i co [ 3 9] .
4. Est as p al ab r as : Puesto ya el sol, se elev una llama, y
apareci un horno humeando y lmparas de fuego, que atrave-
saron por entre los animales divididos, si gni fi can que, al fin del
mundo, l os car nal es ser n j uzgados por el fuego. Como l a per-
secuci n de la Ci udad de Di os, nunca ant es vi st a, que se esper a
como fut ur a, est denot ada en el t enebr oso t emor de Abr ah n
que se apoder de l haci a la puest a del sol , o sea, al fin del
mundo, as esto fuego, que apar ecer a la puest a del sol , o sea,
al fin del mundo, si mbol i za el da del j ui ci o, que s e par ar l os
hombr es car nal es , que se s al var n por el l uego, de l os que se
condenar n en el fuego. En fin, el pact o hecho con Ab r ah n de-
Vbrahae, de quo ista praedicuntur. Computantur enim, sicut superius iam
diximus, ab auno septuagsimo et quinto Abrahae, quando ad eum facta
est prima promissio, usque ad exitum Israel ex Aegypto, quadringenti et
iriginta anni: quorum Apostolus ita meminit: Hoc autem dico, inquit,
lestamentum confirmatum a Deo, guae post quadringentos et triginta annos
lacta est lex, non infirmat ad evacuandam promissionem
5
. Iam ergo isti
quadringenti et triginta anni, quadringenti poterant nuncupari, quia non
<unt multo amplius: quanto magis cum aliquot iam ex isto numero prae-
leriissent, quando illa in visu demonstrata et dicta sunt Abrahae; vel
quando Isaac natus est centenario patri suo, a prima promissione post
viginti et quinqu annos, cum iam ex istis quadringentis triginta qua-
dringenti et quinqu remanerent, quos Deus quadringentos voluit nomi-
nare, et caetera quae sequuntur in verbis praenuntiantis Dei, nullus dubi-
laverit ad Israeliticum populum pertinere.
4. Quod vero adiungitur, Cum autem iam sol erat ad occasum, flamma
facta est, et ecce fornax fumabunda, et lampades ignis, quae pertransie-
funt per media divisa illa; significat iam in fine saeculi per ignem iudi-
candos esse carnales. Sicut enim afflictio civitatis Dei, qualis antea nun-
(|uam fuit, quae sub Antichristo futura speratur, significatur tenebroso
timore Abrahae circa solis occasum, id est, propinquante iam fine saeculi:
sic ad solis occasum, id est, ad ipsum iam finem, significatur isto igne
dies iudicii dirimens carnales per ignem salvandos, et in igne damnandos.
Deinde testamentum factum ad Abraham, terram Chanaan proprie mani-
s s
Gal . 3,i?.
1128 LA CIUDAD DB DIOS XVI , 25
clara propiamente la tierra de Canan, y en ella nombra once
naciones desde el ro de Egipto hasta el gran Eufrates. Y ntese
que no se dice desde el gran ro de Egipto, que sera el Nilo,
sino desde el ro, que ser el pequeo, que separa a Egipto y Pa-
lestina, sobre cuya margen est Rinocorura [40].
C A P I T U L O X X V
ACAR, ESCLAVA DE SARRA Y CONCUBINA DE ABRAHN
Situados aqu, ya desfilan ante nosotros los hijos de Abra-
hn, uno de Agar, la esclava, y otro de Sarra, la libre. De ellos
ya hemos hablado en el libro anterior [41]. Por lo que hace a
as relaciones de Abrahn con esa concubina, creo que no se
debe imputar a Abrahn tal crimen [42]. Us de ella con miras
a tener hijos, no a satisfacer su libido, y no agraviando a su
esposa, sino ms bien secundando su propsito. Ella crey con-
solar su esterilidad apropindose la fecundidad de su esclava
por voluntad, ya que no poda por naturaleza; usando, para
obtener de otra lo que no poda de s misma, del derecho de que
habla el Apst ol : Y, asimismo, el marido no es dueo de su
cuerpo, sino que lo es la mujer. No se da aqu ni deseo lascivo
ni torpeza injusta. La mujer entrega al marido la esclava con
miras a la procreacin, y el marido la acepta con esa inten-
cin; ambos pretenden no la lujuria del pecado, sino el fruto
festat, et nominat in ea undecim gentes a ilumine Aegypti usque ad
flumen magnum Euphratem. Non ergo a flumine magno Aegypti, hoc est
Nilo; sed a parvo, quod dividit nter Aegyptum et Palaestinam, ubi est
civitas Rhinocorura.
C A P U T XXV
>; DE AGAR ANCILLA SAKRAE, QUAM EADEM SABR ABRAHAE VOLUIT ESSK
CONCDBINAM
Iam hinc tmpora consequuntur filiorum Abrahae, unius de Agar an-
cilla, alterius de Sarra libera, de quibus in libro superiore iam dixi-
mus " . Quod autem attinet ad rem gestam, nullo modo est inurexidum de
hac concubina crimen Abrahae. Usus est ea quippe ad generandam pro-
lem, non ad explendam libidinem; nec insultans, sed potius obediens
coniugi, quae suae sterilitatis credidit esse solatium, si fecundum ancillae
uterum, quoniam natura non poterat, volntate faceret suum, et eo iure
quo dicit Apostolus, Similiter et vir non habet potestatem corporis sai,
sed mulier " , uteretur mulier ad pariendum ex altera, quod non poterat
ex se ipsa. Nulla est hic cupido lasciviae, nulla nequitiae turpitudo. Ab
uxore causa prolis ancilla marito traditur, a marito causa prolis accipitur:
ab utroque non culpae luxus, sed naturae fructus exquiritur. Deniquo
cum ancilla grvida, domina sterili, superbiret, et hoc Sarra suspicion
" C.5.
97
i Cor. 7,4.
XVI, 26, 1 DE NO A LOS PROFETAS 1129
de la naturaleza. As, cuando la esclava, ya encinta, se enga-
ll [43], menospreciando la esterilidad del ama, Sarra, suspi-
caz como mujer que era, imput eso a su esposo, y Abrahn an
rn esta ocasin demostr que no era esclavo del amor, sino el
engendrador libre, y que haba guardado en Agar la fidelidad
(pie deba a su esposa Sarra. Adems prob que cumpli no con
mi placer, sino con la voluntad de Sarra, y que acept a la es-
clava, pero que no la pi di ; que se acerc a ella y no qued
prendido; que la fecund y no la am. Dice l : Ah tienes la
esclava a tu disposicin; haz de ella lo que te plazca. Oh hom-
hre admirable, que usaba de las mujeres como debe usar un
hombre: de la propia, moderadamente; de la esclava, obe-
dientemente, y de ninguna intemperadamente! [44].
C A P I T U L O X X V I
D i os PROMETE A ABRAHN UN HI J O DE SU ESPOSA
EST RIL, SARRA
1. Tras este suceso naci de Agar Ismael. En l pudiera
creerse que tena cumplimiento la promesa que Dios le haba
hecho con estas palabras al ver su intencin de constituir here-
dero a su domstico: No ser se tu heredero, sino otro que sal-
dr de ti. Y, para que no se imaginara que estaba ya cumplida
la promesa en el hijo de la esclava, a la edad de noventa y nue-
ve aos se le apareci el Seor y le dijo: Yo soy tu Dios; traba-
ja por agradarme y vive irreprochablemente, y yo confirmar el
muliebri viro potius imputaret, etiam ibi demonstravit Abraham non se
nmatorem servum, sed liberum fuisse genitorem, et in Agar Sarrae con-
iugi pudicitiam custodisse; nec voluptatem suam, sed voluntatem illius
implevisse: accepisse, nec petiisse; accessisse, nec haesisse: seminasse, nec
umasse. Ait enim: Ecce ancilla tua in manibus tais, atete ea quomodo tibi
placuerit
8
. O virum viriliter utentem feminis, coniuge temperanter, an-
cilla obtemperantes nulla in temperanter!
C A P U T X X V I
DE TESTIFICATIONE DEI AD ABRAHAM, QUA EIDEM SENI DE STERILI SARRA
L'TLIUM SPONDET, PATREMQUE EUM CENTIM STATUIT, ET PROMISSI FIDEM
SACRAMENTO CIRCUMCISIONIS OBSICNAT
1. Post haec est natus Ismael ex Agar, in quo putare posset imple-
lum, quod e promissum fuerat, cum sibi vemaculum suum adoptare vo-
luisset, dicente Deo, Non erit kaeres tuus hic; sed qui exiet de te, Ule
rrit haeres mas " . Hoc ergo promissum ne in ancillae filio putaret im-
liletum, iam cum esset annorum nonaginta et novem, apparuit ei Dominus,
et dixit Mi: Ego sum Deus, place in conspectu meo, et esto sine querela,
c ponam testamntum meum nter me et nter te, et implebo te vald.
" Gen. i6,6.
"* Oen, 15,4.
1130 Lk CIUDAD DE DIOS XVI, 26, 1
pacto entre yo y t y te colmar de toda clase de bienes.
Y Abram se postr hasta el suelo, y el Seor le habl en estos
trminos: Yo soy, y he aqu mi alianza contigo: vendrs a ser
padre de muchas naciones. De hoy en adelante, tu nombre ser
no Abram, sino Abrahn, porque te tengo destinado para padre
de muchas naciones. Yo te acrecer en demasa y te constituir
cabeza de muchos pueblos y de ti descendern reyes. Pondr mi
alianza entre los dos, y despus de ti, en tus generaciones; entre
tu posteridad y yo pondr un pacto eterno, por el que yo ser
tu Dios y Dios de tu posteridad. Te dar a ti y a tus descen-
dientes la tierra en que ests ahora como peregrino, toda la tie-
rra de Canan en posesin perpetua, y ser Dios para ellos.
Y Dios aadi a Abrahn: T cumplirs tambin mi alianza, y
tras ti, tu posteridad en sus generaciones. Este es el pacto que
has de observar entre m y vosotros y entre tu descendencia:
Todo varn ser circuncidado, y entre vosotros circuncidaris
la carne de vuestro prepucio; y sta ser la seal del pacto
contrado entre m y vosotros: Ser circuncidado a los ocho
das todo nio varn que nazca entre vosotros. Ser circuncida-
do tambin el esclavo, tanto el de la propia estirpe como el
nacido de extranjera, es decir, que sea circuncidado tanto el
domstico como el comprado. Y mi pacto quedar en vuestra
carne como marca de la alianza eterna. El que no fuere cir-
cuncidado, cualquier varn cuyo prepucio no haya sido circun-
cidado el da octavo, ser borrado de su raza, porque viol mi
alianza. Y dijo Dios a Abrahn: Sara, tu mujer, no se llamar
ya Sara, sino que su nombre ser Sarra. Yo la bendecir, y te
dar de ella un hijo. Y lo bendecir y ser origen de naciones
Et procidit Abram in, jaciem suam. Et locutus est illi Deus, dicens: Et
ego, ecce testamentum meum tecum; et eris pater multitudinis gentium:
et non appellabitur adhuc nomen tuum Abram, sed erit nomen tuum
Abraham; guia patrem multarum gentium posui te: et augebo te valde,
et ponam te in gentes, et reges ex te exibunt: statuam testamentum meum
inter me et, nter te, et inter semen tuum post te in generationes eorum
in testamentum aeternurn, ut sim tibi Deus, et semini tuo post te. Et dabo
tibi et semini tuo post te terram, in qua ncola es, omnem terram Chanaan
in possessionem aeternam, et ero Mis Deus. Et dixit Deus ad Abraham:
Tu autem testamentum meum conservabis, tu et semen tuum post te in
progenies suas. Et hoc est testamentum, quod conservabis inter me et vos.
et inter semen tuum post te in generationes suas. Circumcidetur vestrum
omne masculinum, el circumcidemini carnem praeputii vestri: et erit in
signum testamenti inter me et vos. Et puer octo dierum circumcidetur,
vestrum omne masculinum in progenies vestras. Vernculas et emptitius
ab omni filio aliengena, qui non est de semine tuo, circumcisione cir-
cumcidetur: vernaculus domus tuae et emptitius. Et erit testamentum
meum in carne vstra in testamentum aeternurn. Et qui non fuerit circum-
cisus, masculus qui non circumcidetur carnem praeputii sui octavo die,.
interibit anima illa de genere eius; quia testamentum meum dissipavit. Et.
dixit Deus ad Abraham: Sara uxor tua, non appellabitur nomen eius Sara,
sed Sarra erit nomen eius. Benedicam autem Mam, et dabo tibi ex ea
XVI , 26, 2 DE NO A LOS PROFKTAS 1131
y de l descendern reyes de varios pueblos. Ahrahn se pros-
tern y sonri, diciendo en su corazn estas palabras: Mira
que si a un viejo como yo de cien aos le va a nacer un hijo,
y una mujer de noventa como Sarra va a dar a luz! Y dijo
Abrahn a Dios: Viva Ismael en tu presencia! Y Dios le con-
test: S, s, y he aqu que Sarra, tu esposa, te ha de parir un
hijo, y le pondrs por nombre Isaac, y con l formar mi pacto
en alianza eterna. Y yo ser su Dios y el Dios de su descenden-
cia. Tambin he odo tu peticin en favor de Ismael. Lo he.
bendecido, y le dar una descendencia grande y numerosa. Ser
padre de doce naciones y le har jefe de una nacin grande.
Pero mi pacto lo establecer con Isaac, que Sarra te parir por
este tiempo el ao prximo.
2. En est e pasaj e, l as pr omes as sobr e l a vocaci n de l os
gent i l es se hacen l uz en I saac, es deci r , en el hi j o de l a pr ome-
sa, figura de l a gr aci a, no de la nat ur al eza, por que se pr omet i
a un vi ej o cent enar i o y a una anci ana est r i l . Si bi en es ver dad
que Di os concur r e t ambi n al des ar r ol l o nat ur al de l a pr ocr ea-
ci n, con t odo, cuando, vi ci ada e i mpos i bi l i t ada l a nat ur al eza,
se mani fi est a el pode r de Di os, ent onces apar ece su gr aci a con
ms cl ar i dad. Y como est o se deber a, no a l a gener aci n, si no
a la r egener aci n, por eso se mand la ci r cunci s i n cuando se
pr omet i un hi j o a Sar r a. El man d ar ci r cunci dar a t odos, no so-
l ament e a los hi j os, si no t ambi n a l os escl avos, domst i cos y
empl i ci os, pr ueba que la gr aci a es par a t odos. Qu significa
la ci r cunci si n si no l a nat ur al eza r enovada y des poj ada de su
vej ez? [45J Y qu figura el d a oct avo si no a Cr i st o, que
jilium: et benedicam illum; et erit in nationes, et reges gentium ex eo
erunt. Et procidit Abraham super jaciem suam; et risit, et dixit in animo
suo, dicens: Si mihi centum annos habenti nascetur filius, et si Sarra
annorum nonaginta pariet? Dixit autem Abraham ad Deum: Ismael hic
vivat in conspectu tuo. Dixit autem Deus ad Abraham: ha, ecce Sarra
uxor tua pariet. tibi filium, et vocabis nomen eius Isaac: et statuam tes-
tamentum meum ad illum in testamentum aeternurn, esse illi Deus, et
semini eius post illum. De Ismael autem ecce exaudivi te: ecce benedixi
eum, et ampliaba illum, et multiplicabo illum valde. Duodecim gentes ge-
neraba: et dabo illum in gentem magnam. Testamentum autem meum
statuam ad Isaac, quem pariet tibi Sarra in tempore hoc ad annum se-
quentem
70
.
2. Hic apertiora promissa sunt de vocatione Gentium in Isaac, id
rst, in filio promissionis, quo significatur gratia, non natura: quia de sene
et anu sterili promittitur filius. Quamvis enim et naturalem procreationis
cxcursum Deus operetur: ubi tamen evidens opus Dei est, vitiata et ces-
sante natura, ibi evidentius intelligitur gratia. Et quia hoc non per gene-
rntionem, sed per regenerationem futurum erat, ideo nunc imperata est
rircumcisio, quando de Sarra promissus est filius. Et quod omnes, non
solum filios, verum etiam servos vernculos et emptitios circumcidi iubet,
ad omnes istam gratiam pertinere testatur. Quid enim aliud circumcisio
ignificat, quam vetustate exuta naturam renovatam? et quid aliud quam
Ge n. 17,1- 31.
1132 M CIUDAD DE DIOS XVI, 26, 2
resucit al fin de la semana, es decir, despus del sbado? [46].
Se cambian los nombres de los padres. Todo respira novedad,
y el Viejo Testamento hace presente al Nuevo. Qu es el Vie-
j o Testamento sino la ocultacin del Nuevo, y qu el Nuevo
sino la manifestacin del Viejo? La sonrisa de Abrahn es sal-
to de agradecimiento, no de desconfianza. Y aquellas palabras
interiores: Mira que si a un viejo como yo de cien aos le va
a nacer un hijo, y una mujer de noventa como Sarra va a dar a
luz!, no son dubitativas, sino admirativas. Y si alguien siente
dudas sobre cmo se han cumplido o han de cumplirse estas
pal abr as: Y te dar a ti y a tus descendientes la tierra en que
ests ahora como peregrino, toda la tierra de Canan en pose'
sin eterna, basado en que ninguna posesin terrena puede ser
eterna para una nacin, recuerde que suele traducirse por eter-
no el trmino griego cctcviov, que deriva de siglo, pues cciv en
griego se llama al siglo. Mas los latinos no se han atrevido a
traducirlo por secular por temor a tergiversar su sentido por
completo. Y es claro, porque seculares decimos a muchas cosas
que suceden en este siglo aunque pasen en breve t i empo; en
cambio, occviov denota, o una duracin sin fin, o algo que se ex-
tiende hasta el fin del mundo.
Christum octavus dies, qui hebdmada completa, hoc est post sabbatum,
resurrexit? Parentum mutantur et nomina, omnia resonant novitatem, et
in Testamento vetere obumbratur novum. Quid est enim quod dicitur Tes-
tamentum vetus, nisi occultatio novi? et quid est aliud quod dicitur no-
vum, nisi veteris revelatio? Risus Abrahae, exsultatio est gratulantis, non
irrisio diffidentis. Verba quoque eius illa in animo suo, Si mihi centum
anuos habenti nascetur filius, et si Sarra annorum nonaginla panel? non
sunt dubitantis, sed admirantis. Si quem vero movet quod dictum es^
Et dabo tibi et semini tuo post te terram, in qua tu ncola es, omnem
terram Chanaan in possessionem aeternam; quomodo accipiatur impletum,
sive adhuc exspectetur implendum, cum possessio quaecumque terrena
aeterna cuilibet gen ti esse non possit: sciat aeternum a nostris interpre-
tan, quod Graeci appellant atviov quod a saeculo derivatum est: cctv
quippe graece saeculum nuncupatur. Sed non sunt ausi Latini hoc dicerc
saeculare, ne longe in aliud mitterent sensum. Saecularia quippe dicuntur
multa, quae in hoc saeculo sic aguntur, ut brevi etiam tempore transeant:
atviov autem quod dicitur, aut non habet finem, aut usque in huius sae-
culi tenditur finem.
XVI, 27 DE NO A LOS PROFBTAS 1133
C A P I T U L O X X V I I
LA CIRCUNCISIN Y SUS EFECTOS
Se puede, asimismo, preguntar cmo deben interpretarse es-
tas pal abras: Cualquier varn cuyo prepucio no haya sido cir-
cuncidado el da octavo, ser borrado de su raza, porque viol
mi alianza. La verdad es que los nios, cuyas almas perecern
segn el texto, no tienen culpa alguna, ya que ellos no que-
brantaron la alianza de Dios, sino sus mayores, que no cui-
daron de circuncidarlos. Mas decimos que tambin los nios
han violado el pacto de Dios en la persona de aquel en quien
todos pecamos, no a tenor de la vida propia, sino a tenor del
origen comn del linaje humano. Adems del Viejo y del Nue-
vo Testamento, que cualquiera puede conocer leyendo, hay mu-
chos otros testamentos o alianzas de Dios. El primer pacto he-
cho con el hombre es indudablemente ste: El da en que co-
miereis, moriris de muerte. Por eso, en el libro intitulado
Eclesistico est escrito: Toda carne ha de deteriorarse como
un vestido. El testamento, desde principio del siglo: Moriris
de muerte. Si, pues, la ley ms manifiesta se dio despus, y el
Apstol dice que donde no hay ley, no hay prevaricacin,
cmo se salva la verdad de lo que se lee en un sal mo: He te-
nido por prevaricadores a todos los pecadores de la tierra, sino
CAPUT XXVI I
DE MASCLO, QDI SI OCTAVO DIE NON FERIT CIRCUMCISUS. PEBIT ANIMA
EIUS, QUIA TESTAMENTUM DEI DISSIPAVIT
tem potest mover, quomodo intelligi oporteat quod hic dictum est,
Masculus qui non circumeidetur carnem praeputii sui octavo die, interibit
anima illa de genere eius, quia testamentum meum dissipavit: cum haec.
nuil a culpa sit parvvili, cuius dixit animam perituram; nec ipse dissipa-
verit testamentum Dei, sed maiores qui eum circumeidere non curarunt:
nisi quia etiam parvuli, non secundum suae vitae proprietatem, sed se-
cundum communem generis humani originem, omnes in illo uno testa-
mentum Dei dissipaverunt, in quo omnes peccaverunt". Multa quippe
appellantur testamenta Dei, exceptis lilis duobus magnis, vetere et novo,
quod licet cuique legendo cognoscere. Testamentum autem primum, quod
factum est ad hominem primum, profecto illud est: Qua die ederitis, morte
moriemini". Unde scriptum est in libro, qui Ecclesiasticus appellatur,
Omnis caro sicut vests veterascit. Testamentum enim a saeculo, Morte
morieris ". Cum enim lex evidentior postea data sit, et dicat Apostolus, Ubi
autem non est lex, nec praevaricatio
7i
: quo pacto quod legitur in Psalmo
verum est, Praevaricatores aestimavi omnes peccatores terrae"; nisi quia
71
Rara. 5,12.
72
6eH. 3,17.
a
Eccli. 14,181 iec, VX
u
Rom, 4tXS-
*' Pe. liBift.
1134 LA CIUDAD DE DIOS XVI , 27
diciendo que todos los que estn ligados con algn pecado son
reos de prevaricacin de alguna ley? Por lo tanto, si los nios,
y la fe autntica as lo ensea, nacen pecadores no propiamente,
sino originalmentede aqu que admitamos la necesidad de la
gracia remisiva de los pecados, sin duda por el mero hecho
de ser pecadores son tambin prevaricadores de la ley dada en
el paraso. As, son verdaderas estas dos proposiciones: He te-
nido por prevaricadores a todos los pecadores de la tierra, y:
Donde no hay ley, no hay prevaricacin. En consecuencia, como
la circuncisin fu un signo de la regeneracin, la generacin
perder en justicia a los nios por el pecado original, que viol
la primer alianza de Dios, si la regeneracin no los libra. Esas
pal abras deben entenderse como si se dijera: Quien no haya
sido regenerado, perecer, porque quebrant el pacto de Dios
cuando pec en Adn con todos los dems hombres. Si hubiera
di cho: Porque quebrant esta mi alianza, nos obligara a res-
tringirlo a la circuncisin. Mas, como no expres qu alianza
ha violado el nio, estamos en libertad para entender aqu la
alianza de cuya violacin puede ser solidario el nio. Y si
alguno se empea en decir que se refiere a la circuncisin, por-
que, al no ser circuncidado, viol el pacto de Dios, busque un
modo razonable, no absurdo, de decir que uno viol el pacto
no violado por l, sino violado en l. Aun en este caso hay
que hacer notar aue el alma del nio incircunciso no perece
injustamente por la negligencia habida en l, sino por la tara
del pecado original.
omnes legis alicuius praevaricatae sunt rei, qui aliquo peccato tenentur
obstricti? Quamobrem si etiam parvuli, quod vera fides habet, nascuntur
non proprie, sed originalitcr peccatores, unde illis gratiam remissionis
peccatorum necessariam confitcmur; profecto eo modo quo sunt peccato-
res, etiam praevaricatores legis illius, quae in paradiso data est, agnos-
cuntur; ut verum sit utrumque, quod scnptum est, et, Praevaricatores
actimavi omnes peccatores terrae; et, Ubi lex non est; nec praevaricatio.
Ac per hoc, quia circumcisio signum regenerationis fuit, et non immerito
parvulum propter onginale peccatum, quo primum T"!
e
i dissipatum est tes-
tamentum, generatio disperdet, nisi regeneratio liberet: sic intelligenda
sun Vnec divina verba, tanquam dicUim sit, Qui non fuerit regeneratus,
interibit anima illa de populo eius, quia testamentum Dei dissipavit, quan-
do in Adam cum mnibus etiam pse peccavit. Si enim dixisset, Quia hoc
testamentum meum dissipavit; nonnisi de ista circumcisione intelligi co-
geret: mmc vero, quoniam non exp^essit cuiusmodi testamentum parvulus
dissipaverit, liberum est intelligere de illo testamento dictum, cuius dis-
sipatio pertinere possit ad parvulum. Si autem quisquam hoc nonnisi de
ina circumcisione dictum esse contendit, quod in ea testamentum Dei,
quoniam non est circumcisus, dissipaverit parvulus; quaerat locutionis
alirniem modum, quo non abourde possit intelligi, ideo dissipa^se testa-
mentum, ama licet non ab illo, tamen in illo est dissipatum. Verum sic
quoaue animadvertendum est, nidia in se ne^ligentia sua iniuste interire
incircumcisi animam parvuli, nisi originalis obligatione peccati.
JCV, 28 DE NO A LOS PROFETAS ' H 3 5
C A P I T U L O X X V I I I
EL CAMBIO DE NOMBRES EN ABKAHN Y EN SARRA
Una promesa grande y esplndida fu hecha a Abrahn en
estos trminos tan cl aros: Te tengo destinado para padre de
muchas naciones. Yo te acrecer en demasa, y te constituir ca-
beza de muchos pueblos, y de ti descendern reyes. Y te dar
de. Sarra un hijo, y lo bendecir y ser origen de naciones, y
descendern de l varios pueblos. Esta promesa la vemos cum-
plida ahora en Cristo. Desde este momento, la Escritura no
llama ya a esos dos esposos como antes, Abram y Sara, sino
como los he venido llamando desde el principio de esta obra,
siguiendo la usanza corriente, Abrahn y Sarra. Y se da la
razn del cambio del nombre en Abrahn en estas pal abras:
Porque yo te tengo destinado para padre de muchas naciones.
Este es, pues, el significado de Abrahn, y Abram, su nombre
anliguo, se traduce por Padre sublime. Del cambio del nombre
en Sarra no se da el motivo, pero los intrpretes de los nom-
bres hebreos contenidos en las sagradas Letras dicen que Sara
significa mi Princesa, y Sarra, Virtud. Por eso en la Epstola
a los Hebreos se escribe: Por la fe, Sarra misma recibi la vir-
tud de concebir. Ambos eran ya viejos, como atestigua la Es-
crilura, pero a ella se aada la esterilidad, y adems padeca
menopausia, lo cual le haca ya imposible la concepcin aun-
CAPUT XXVI I I
DE COMMUTATIONE NOMINUM ABRAHAE ET SARRAE, QUI CUM OB UNIUS
STERILITATEM, OB UTRIUSQUE AUTEM SENECTUTEM GENERARE NON POSSENT,
MUNUS FECUNDITATIS INDEPTI SUNT
Facta igitur promissione tam magna tamque dilucida ad Abraham, cui
evidentissime dictum est, Patrem multarum gentium posui te; et augebo
te valde, et ponam te in gentes, et reges exibunt ex te: et dabo tib ex
Sarra filium; et benedicam illum, et erit in nationes, et reges gentium ex
eo erunt: quam promissionem nunc in Christo cernimus redd: ex illo
deinceps illi coniuges non vocantur in Scripturis, sicut antea vocabantur,
Abram et Sara; sed sicut nos eos ab initio voeavimus, quoniam sic iam
vocantur ab mnibus, Abraham et Sarra. Cur autem mutatum sit nomen
Abrahae, reddita est ratio: Quia patrem, inquit, multarum gentium posui
te. Hoc ergo significare intelligendum est Abraham: Abram vero, quod
ante vocabatur, interpretatur Pater excelsus. De nomine autem mutato
Sarrae non est reddita ratio: sed, sicut aiunt, qui scripserunt interpreta-
tiones nominum hebraeorum, quae his sacris Litteris continentur, Sara
interpretatur Princeps mea; Sarra autem Virtus. Unde scriptum est in
Epstola ad Hebraeos: Fide et ipsa Sarra virtutem accepit ad emissionem
seminis". Ambo autem sniores erant, sicut Scriptura testatur: sed illa
76
Hebr. i r , i i .
1138 LA CIUDAD Dl DIOS XVI , 28
que no fuer a est r i l . Un a muj er de edad avanzada, si an goza
del fl uj o mens t r ual , pue de t ener hi j os de un j oven, per o no pue-
de de un vi ej o, aunque el vi ej o pue da e nge ndr ar de una j oven-
zuel a como p u d o e nge ndr ar Abr ah n de Cet ur a despus de l a
muer t e de Sar r a, por que la hal l en la flor de la vi da. Est o es lo
que el Aps t ol encar ece como mar avi l l os o, y a este fin di ce que
Abr ah n t en a ya el cuer po amor t i guado, por que en aquel l a
edad er a i mpot ent e p ar a e nge ndr ar de cual qui er muj er que an
t uvi er a un poco de vi da p ar a ese efect o. Debemos , pues , ent en-
der que su cuer po est aba mue r t o par a al go, no p ar a t odo, ya
que, si lo est uvi er a p ar a t odo, no ser a ya vejez de un vi vo, si no
un cadver de un mue r t o. Tal vez pueda s ol uci onar s e t ambi n
est a cuest i n di ci endo que Ab r ah n engendr ms t ar de de Ce-
t ur a, por que ese don que r eci bi de Di os pe r dur en l an
des pus de l a muer t e de su muj er . Pe r o me par ece ms vi abl e
l a pr i me r a sol uci n dada, pues t o que es ver dad que un vi ej o
cent enar i o no puede e nge ndr ar de muj er al g u n a; per o l o es
ahor a, no ent onces, c uando su vi da er a t an l ar ga, que l os cien
aos no pes aban en el hombr e , haci ndol e vi ej o decr pi t o.
etiam sterilis, et cruore menstruo iam destitua; propter quod iam parere
non posset, etiamsi sterilis non fuisset. Porro si femina ita sit provectioris
aetatis, ut ei slita mulierum adhuc fluant, de iuvene parere potest, de
seniore non potest: quamvis adhuc possit He snior, sed de adolescentula
gignere: sicut Abraham post mortem Sarrae de Cethura potuit, quia vivi-
dara eius invenit aetatem. Hoc ergo est quod mirum cornmendat Aposto-
lus, et ad hoc dicit Abrahae iam fuisse corpus emortuum " : quoniam non
ex omni femina, cui esset adhuc aliquod pariendi tempus extremum, ge-
nerare ipse in illa aetate adhuc posset. Ad aliquid enim emortuum corpus
intelligere debemus, non ad omnia. Nam si ad omnia, non iam senectus
vivi, sed cadver est mortui. Quamvis etiam sic solvi soleat ista quaestio,
quod de Cethura postea genuit Abraham, quia gignendi donum, quod a
Domino accepit, etiam post obitum mansit uxoris. Sed propterea mihi
videtur illa, quam secuti sumus, huitis quaestionis solutio praeferenda,
quia centenarias quidem senex, sed temporis nostri, de nulla potest fe-
mina gignere; non tune, quando adhuc tam diu vivebant, ut centum anni
nondum facerent hominem decrepitae senectud.
77
Rom. 4,19.
XVI, 29 i)i, NO: A LOS I'ROI'ITAS 1137
C A P I T U L O X X I X
AP ARI CI N DE D I O S A ABRAHN EN MAMBRE EN FI GURA DE TRES
VARONES O NGELES
Di os se apar eci a Ab r ah n en l a enci na de Mamb r e en per-
sona de t r es hombr e s , que no cabe duda que er an ngel es. Si n
e mbar go, al gunos cr een que uno de el l os er a Cr i st o, que, segn
el l os, ant es de encar nar s e er a vi si bl e [ 47 ] . Es pr opi o de l a
di vi na pot est ad y de l a nat ur al eza i nvi si bl e, i ncor por al e in-
mut abl e, hacer s e vi si bl e a l os oj os humanos si n mut ac i n
al guna, no p o r s mi s mo, si no p o r medi o de l as cr i at ur as
suj et as a l . Y qu no l e est s uj et o? Mas , si p ar a deci r
que uno de el l os er a Cr i st o se apoyan en que, habi e ndo vi st o
t r es, habl en par t i c ul ar al Seor , confor me al t e xt o: Y he
aqu que tres personajes estaban parados ante l, y, en vindo-
los, corri a su encuentro desde la puerta de su tabernculo, y
les salud inclinndose hasta la tierra. Y dijo: Seor, si he
hallado gracia en tu presencia, etc., p o r qu no r e par an t am-
bi n que dos de el l os fuer on a des t r ui r a l os s odomi t as cuando
an est aba habl ando Abr ah n con ese a qui en l l ama Seor
e i nt er cedi endo par a que no ani qui l ar a en Sodoma i ndi st i nt a-
ment e al j ust o y al i mp o ? Adems , Lot r eci bi a l os ot r os dos,
y, habl ando con el l os, di ce t ambi n Seor . Pr i me r o di j o en
p l u r al : Ea!, seores, venid a la casa de vuestro siervo, et c., y
C A P U T X X I X
DE TRIBUS VIRIS VFX ANGELIS, IN QUIBUS AD QUERCUM MAMBKE APPARUISSE
ABRAHAE DOMINUS INDICATUR
tem Deus apparuit Abrahae ad quercum Mambre in tribus viris, quos
dubitandum non est Angelos fuisse; quamvis quidam existiment unum in
eis fuisse Dominum Christum, asserentes eum etiam ante mdumentum
carnis fuisse visibilem. Est quidem divinae potestatis, et invisibilis, incor-
poralis incommutabilisque naturae, sine ulla sui mutatione etiam morta-
libus aspectibus apparere, non per id quod est, sed per aliquid quod sibi
subditum est. Quid autem illi subditum non est? Verumtamen si propter-
ea confirmant horum trium aliquem fuisse Christum, quia cum tres vi-
disset, ad Dominum singulariter est locutus: sic enim scriptum est, Et
ecce tres viri stabant super eum, et videns procucurrit obviara illis ab
ostio tabernaculi sui, et adoravit super terram, et dixit: Domine, si inveni
gratiam ante te ", et caetera: cur non etiam illud advertunt, dos ex eis
venisse, ut Sodomitae delerentur, cum adhuc Abraham ad unum loque- '
retur, Dominum appellans, et intercedens ne simul iustum cum impio in
Sodomis perderet? Illos autem dos sic suscepit Lot, ut etiam ipse in
colloquio cum illis suo singulariter Dominum appellaret. Nam cura eis
pluraliter dixisset, Ecce, domini, declnate in domum pueri vestri, et cae-
'
8
Gen, 18,1-3.
1138 LA CIUDAD DE DI OS XVI, 29
l uego a ad e : Los ngeles le cogieron de la mano a l y a su
esposa y a sus dos hijas, porque el Seor les perdonaba a ellos.
Y tan pronto como lo sacaron de la ciudad, le dijeron: Salva
tu vida, no mires hacia atrs y no te pares en toda la regin.
Ponte a salvo en la montaa, no sea que t tambin seas abra-
sado. Y Lot les dijo: Rugote, Seor, pues que tu siervo ha
encontrado gracia en tus ojos, et c. En segui da, el Seor le res-
ponde en s i ngul ar , es t ando en dos ngel es, y le di c e : Mira, he
tenido piedad de ti, et c. De donde se si gue que es muc ho ms
cr e bl e deci r que Abr ah n y Lot r econoci er on al Seor en sus
nge l e s ; aqul , en l os t res, y ste, en l os dos, y habl aban con
l en s i ngul ar , aun en l a conci enci a de que er an hombr e s . Y el
r eci bi mi ent o que les di er on r es ponde a eso, pues que l es sirvie-
r on como a mor t al es y a i ndi gent es. Empe r o, al go hab a i ndu-
dabl ement e en el l os que l l amaba l a at enci n; t ant o que, si bi en
l es t r at aban como a hombr es , no l es cab a l a me nor duda que
el Seor est aba en el l os como suel e est ar en l os pr ofet as. Y as
se expl i ca que a veces les l l amar an en pl ur al y a veces di j er an
s i mpl ement e Seor , en s i ngul ar , vi ndol e en el l os. La Es cr i t ur a
at est i gua que er an ngel es ; y lo at est i gua no sl o en el Gnesi s,
donde se nar r an est os hechos, si no t ambi n en la Ep s t ol a a l os
Hebr eos , en la que, al abando la hos pi t al i dad, se di c e : Por ella
algunos, sin saberlo, han dado hospitalidad a los ngeles. Esos
t r es per s onaj es fuer on l os i ns t r ument os de la nueva pr omes a
hecha a Abr ah n sobr e I saac, el hi j o que t endr a de Sar r a. Y la
r espuest a di vi na fu s t a: Abrahn ser cabeza de una nacin
tera quae ibi dicuntur: postea tamen ita legitur, Et tenuerunt Angel
manum eius, et manum uxoris eius, et manus duarum filiarum eius, in
eo quod parceret Dominas ipsi. Et jactum est, mox ut eduxerunt illum
joras, et dixerunt: Salvam jac animam tuam, ne respexeris retro, nec
steteris in tota regione: in monte salvum te jac, ne quando comprehen-
daris. Dixit autem Lot ad illos: Oro, Domine, quia invenit puer tuus
misericordiam ante te, et quae sequuntur. Deinde post haec verba singu-
lariter illi respondit et Dominus, cum in duobus Angelis esset, dicens,
Ecce miratus sum jaciem tuam ", et caetera. Unde multo est credibilius,
quod et Abraham in tribus et Lot in duobus viris Dominum agnoscebant,
cui per singularem numerum loquebantur, etiam cum eos nomines esse
arbitrarentur: eque enim aliam ob causam sic eos susceperunt, ut tan-
quam mortalibus et humana refectione indigentibus ministrarent: sed erat
profecto aliquid, quo ita excellebant, licet tanquam homines, ut in eis
esse Dominum, sicut esse assolet in Prophetis, hi qui hospitalitatem illis
exhibebant, dubitare non possent; atque ideo et ipsos aliquando plura-
iiter, et in eis Dominum aliquando sngulariter appellabant. Angelos au-
tem fuisse Scriptura testatur, non solum in hoc Gnesis libro, ubi haec
gesta narran tur; verum etiam in Epstola ad Hebraeos, ubi, cum hospi-
talitas laudaretur, Per hanc, inquit, etiam qudam nescientes hospitio re-
ceperunt Angelos
80
. Per illos igitur tres viros, cum rursus filius Isaac de
Sarra promitteretur Abrahae, divnum datum est etiam tale responsum,
79
Gen. K),2-2i.
I(>
Hebr. 13,2.
XVI, 30 DE NOE A LOS PROFETAS 1139
grande y numerosa, y sern benditas en l todas las naciones
de la tierra. Est as pal abr as enci er r an una pr ome s a br eve y per-
fecta de dos r e al i dade s : de la naci n de I sr ael segn l a car ne
y de t odas l as naci ones segn l a fe.
C A P I T U L O X X X
LI BERACI N DE L OT Y CONCUPI SCENCI A DE ABI MELEC
Habi e ndo s al i do Lot de Sodoma despus de est a pr omes a,
una l l uvi a de fuego baj del ci el o y r eduj o a ceni zas t oda l a
ci udad i mp a, en l a que l a s odom a de una y ot r a cl ase se hab a
hecho t an cor r i ent e como l os dems act os per mi t i dos por l as
l eyes [ 48] . Mas t ambi n este for mi dabl e cast i go fu una i ma-
gen del fut ur o j ui ci o de. Di os . Pue s p o r qu se pr ohi bi a l os
l i ber t ados por l os ngel es mi r ar at r s si no por que , si quer emos
es capar al j ui ci o final, no debemos t or nar con el deseo al hom-
br e vi ej o, del que despoj a al r egener ado l a gr ac i a? En efect o,
l a esposa de Lot , donde mi r , al l qued, y, conver t i da en sal ,
di o a l os fieles ci er t o condi ment o que les per mi t e s abor ear al go
de aquel ej empl o. Luego Ab r ah n en Ger ar a r epi t i con Abi -
mel ec, r ey de aquel l a ci udad, el mi s mo ar di d us ado en Egi pt o,
y conser v as i nt act a a su esposa. En est a cuest i n Abr ah n,
al i ncr epar l e el r ey por qu hab a cal l ado que er a su esposa y
ut diceretur, Abraham erit in gentem magnam et multam, et benedicentur
in eo omnes gentes terrae
81
. Et hic do illa brevissime plenissimeque pro-
missa sunt, gens Israel secundum carnem, et omnes gentes secundum
finem.
C A P U T XXX
DE LOT A SODOMIS LIBERATO, ATQUE EISDEM CAELESTI IGNE CONSUMPTIS;
ET DE ABIMELECH; CUIUS CONCUPISCENTIA CASTITATI SARRAE NOCERE NON
POTUIT
Post hanc promissionem liberato de Sodomis Lot, et veniente gneo
imbre de celo, tota illa regio impiae civitatis in cinerem versa est, ubi
stupra in masculos in tantam consuetudinem convaluerant, quantam leges
solent aliorum factorum praebere licentiam. Verum et hoc eorurn suppli-
cium s,Vcimen futuri iudicii divini fuit. Nam quo pertinet quod prohibiti
sunt qui liberabantur ab Angelis retro respicere, nisi quia non est animo
redeundum ad veterem vitam, qua per gratiam regeneratus exuitur, si
ultjmum evadere iudicium cogitamus? Denique uxor Lot, ubi respexit,
remansit; et in salem conversa
82
hominibus fidelibus quoddam praestitit
condimentum, quo sapiant aliquid, unde illud caveatur exemplum. Inde
rursus Abraham fecit in Geraris apud regem civitatis illius Abimelech, -
quod in Aegypto.de coniuge fecerat, eique intacta similiter reddita est.
Ubi sane Abraham obiurganti regi cur tacuisset uxorem, sororemque di-
8 1
G e n . I 8 , I S . , - , .':. ..
82
G e n . 19. ' ; . . . .;-
;i
-, ...
1140 LA CIUDAD DB DIOS XVI, 31
dicho que era su hermana, le aadi, descubrindole su temor:
En realidad es mi hermana, no de madre, pero s de padre. Era
hermana de Abrahn por parte de padre y una de sus ms pr-
ximas parientes. Y era tan bella, que, aun a esa edad, poda
inspirar amor.
C A P I T U L O X X X I
ISAAC Y MOTIVO DE SU NOMBRE
Tras estos sucesos le naci a Abrahn un hijo de su esposa
Sarra, segn la promesa de Dios, y le llam Isaac, que significa
Sonrisa. Porque el padre se sonri cuando le fu prometido y
se sonri de gozo y de admiracin, y la madre se sonri tam-
bin cuando se lo prometieron aquellos mancebos, y su sonrisa
fu de gozo y de dicha, cosa que reprendi un ngel, diciendo
que aquella risa, si bien era de gozo, con todo no manifestaba
fe perfecta. Ms tarde, el mismo ngel la confirm en la fe.
Y he aqu el porqu del nombre del nio. Que aquella risa
no era risa de burla, sino de alegra, lo mostr Sarra al nacer
Isaac y ponerle nombre. Dice as : Dios me ha hecho rer, y
cualquiera que lo oyere se regocijar conmigo. Poco tiempo
despus, fu arrojada de casa la esclava con su hijo. Estas dos
mujeres, segn el Apstol, figuran los dos Testamentos, el Vie-
j o y el Nuevo. Sarra es figura de la Jerusaln celestial, es decir,
de la Ciudad de Dios.
xisset, aperiens quid timuerit, etiam hoc addidit: Etenim ver sror mea
est de patre, sed non de matre
M
: quia de patre suo sror erat Abrahae,
de quo propinqua eius erat. Tantae autem pulohritudinis fuit, ut etiam
in illa aetate posset adamari.
CAPUT XXXI
DE ISAAC SECNDUM PROMISSIONEM NATO, CUI NOMEN EX MSU UTRIUSQUE
PARENTIS EST INDITUM
Post haec natus est Abrahae, secndum promissionem Dei, de Sarra
filius, eumque nominavit Isaac, quod interpretatur Risus. Riserat enim et
pater, quando ei promissus est, admirans in gaudio: riserat et mater,
quando per illos tres viros iterum promissus est, dubitans in gaudio;
quamvis exprobrante angelo quod risus ille, etiamsi gaudii fuit, tamen
plenae fidei non fuit
84
. Post ab eodem angelo in fide etiam confirmata
est Ex hoc ergo puer nomen accepit. Narn quod risus ille non ad irri-
dendum opprobrium, sed ad celebrandum gaudium pertinebat, nato Isaac,
et eo nomine vocato, Sarra monstravit: ait quippe, Risum mihi fecit
Dominus; quicumque enim audierit, congaudebit mihi *". Sed post ali-
quantulum tempus ancilla de domo eiicitur cum filio so, et do illa
seoundum Apostolum Testamenta significantur, vetus et novum: ubi Sarra
illa supemae Iernsalem, hoc est cviratis Dei, flgararn gerit **.
> Gi. io,2. "* I'Ma.) tfi,
" <3*e, tfe- j. " Gal. 4)*.
XVI, 52 , 1 DE NO A LOS PROFETAS 1141
C A P I T U L O X X X I I
OBEDIENCIA Y FE DE ABRAHN. MUERTE DE SARRA
1. Entre esta serie de acontecimientos, cuyo recuento sera
asaz largo, hay uno notable, la tentacin de Abrahn, a quien se
exiga inmolar a su queridsimo hijo Isaac para probar su pia-
dosa obediencia y darla a conocer a los hombres, no a Dios.
Porque no toda tentacin es reprobable, puesto que a la que
sirve de prueba a la virtud debe drsele la bienvenida. En la
mayora de los casos es ste el nico medio de conocerse el hom-
bre a s mismo, el tantear sus fuerzas, no de pal abra, sino por la
experiencia, respondiendo a esa especie de pregunta que es la
tentacin [49]. Si en ella el hombre reconoce la mano de Dios,
entonces es piadoso, entonces se afianza con la firmeza de la
gracia, no se hincha con la inanidad de la jactancia. Abrahn
nunca crey que Dios se deleitaba en vctimas humanas, pero
la voz del precepto divino se debe obedecer y no discutir. Sin
embargo, Abrahn merece encomio, porque crey que el hijo,
una vez inmolado, haba de resucitar, y fundaba su creencia
en que Dios le haba dicho cuando l se negaba a cumplir el
querer de su esposa de arrojar de casa a la esclava y a su hi j o:
En Isaac ser llamada tu descendencia. Y a rengln seguido se
dice: Bien que al hijo de la esclava yo le har padre de un
CAPUT XXXI I
DE OBEDIENTIA ET FIDE ABRAHAE, QDA PER OBLATIONEM MMOLANDI FILII
PROBATUS EST, ET DE MORTE SARRAE
1. nter haec, quae omnia commemorare nimis longum est, tentatur
Abraham de immolando dilectissimo filio ipso Isaac, ut pia eius obedien-
tia probaretur, saeculis in notitiam proferenda, non Deo. eque enim
omnis est culpanda tentatio: quia et gratulanda est, qua fit probatio. Et
plerumque aliter animus humanus sibi ipsi innotescere non potest, nisi
vires suas sibi, non verbo, sed experimento, tentatione quodammodo in-
terrogante, respondeat: ubi si Dei munus agnoverit, tune pius est, tune
solidatur firmitate gratiae, non inflatur inanitate iactantiae. Nunquam
sane crederet Abraham, quod victimis Deus delectaretur humanis: quam-
vis, divino intonante praecepto, obediendum sit, non disputandum. Ve-
rumtamen Abraham confestim filium, cum fuisset immolatus, resurrectu-
rnm credidisse laudandus est. Dixerat namque illi Deus, cum de ancilla
et filio eius foras eiiciendis voluntatem coniugis nollet implere: In Isaac
vocabitur tibi semen. Et certe ibi sequitur ac dicitur, Filium, autem
ancillae huas in magnam, gentem faciam illum; quia semen tuum est".
Quomodo ergo dictum est, In Isaac vocabitur ubi semen, cum et Ismae-
lem Deus semen eius voeaverit? Exponens autem Apostolus, quid sit, In
Isaac vocabitur tib semen: Id est, inquit, non qui filii camis, hi f
Dei; sed filii promisskmU deputanttur in semine
ga
. Ac per hoc filii pro-
** taBl. 9,8.
1142 LA CIUDAD DE DIOS XVI, 3,3
1
pueblo grande, por ser sangre tuya. Cmo, pues, di j o; p
Isaac ser llamada tu descendencia, si Dios dice de Ismael'
0
f
tanto? El Apstol, exponiendo el significado, de estas palabra*^
En Isaac ser llamada tu descendencia, escribe: Esto signif;
&
'
que no son los hijos de la carne hijos de Dios, sino los hij
Ca
de la promesa, sos son los descendientes de Abrahn. Y p
5
eso, con el fin de que los hijos de la promesa sean descenderte?'
de Abrahn, son llamados en Isaac, es decir, son reunidos
e
a
Cristo por la llamada de la gracia. El santo patriarca, fortaji
1
cido por la fe de esta promesa y consciente de que deba eum
plirse en aquel a quien Dios mandaba dar muerte, no dud q
u
"
Dios, que pudo drselo contra toda esperanza, poda devolver
selo una vez sacrificado. As lo entendi, y as lo explica
e
i
autor de la Epstola a los Hebreos: Por la fe brill Abrahn
al ser tentado en Isaac, pues l, que haba recibido las promesa^
y se le haba dicho: En Isaac ser llamada tu descendencia
ofreci a su hijo nico, mas estaba interiormente convencido de
que Dios poda resucitarle de entre los muertos. As aade: Po
r
eso lo recibi tambin en figura de otro. En figura de quin
sino de aquel de quien dice el mismo Apst ol : El que no per.
don a su propio Hijo, sino que le entreg por todos nosotros?
Esta es la razn de que llevara Isaac la lea sobre la cual ha-
ba de ser colocado al lugar del sacrificio, como el Seor llev
su cruz. En fin, puesto que se impidi al padre dar el golpe
mortal a Isaac, que no estaba destinado a la muerte, a quin
figuraba aquel cordero, cuya sangre simblica, una vez inmo-
lado, complet el sacrificio? Es de notar que, cuando Abra-
hn lo vio, estaba prendido por sus cuernos en un matorral.
A quin figuraba, pues, sino a Jess, coronado de las espinas
de los judos antes de ser inmolado?
missionis, ut sint semen Abrahae, in Isaac vocantur, hoc est, in Christum
vocante gratia congregantur. Hanc ergo promissionem pater pius fideliter
tenens, quia per hunc oportebat implen, quem Deus iubebat occidi, non
haesitavit quod sibi reddi poterat immolatus, qui dari potuit non speratus,
Sic intellectum est et in Epstola ad Hebraeos, et sic expositum. Fide,
inquit, praecessit Abraham, in Isaac tentatus; et unicum obtulit, qui pro-
missiones suscepit, ad quem dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen:
cogitans quia et ex mortis excitare potest Deus. Proinde addidit, Pro hoc
etiam eum et in similitudinem adduxit *
9
. Cuius similitudinem, nisi illius
de quo dicit idem Apostolus, Qui proprio Filio non pepercit, sed pro
nobis mnibus' tradidit illum?
m
Propterea et Isaac, sicut Dominus, cru-
cem suam, ita sibi ligna ad victimae locum, quibus fuerat imponendus,
ipse portavit. Postremo quia Isaac occidi non oportebat, posteaquam est
pater ferire prohibitus, quis erat ille aries, quo immolato impletum est
significativo sanguine saerificium ? Nempe quando eum vidit Abraham,
coxnibus in frtice tenebatur. Quis ergo illo figurabatur, nisi Iesus, ante-
quam immolaretur, spinis Iudaicis coronatus?
*
9
He b r . 11,17- 19.
o Rom. 83s.
XVI, 32, 2 DK NO .v LOS I'ROKKTAS 1143
2. Escuchemos ms bien las palabras de Dios por boca del
ngel. Abrahn extendi su mano, dice la Escritura, para tomar
el cuchillo y matar a su hijo. Pero el ngel del Seor grit des-
de el cielo y le dijo: Abrahn! Heme aqu, le replic, etc. No
extiendas tu mano sobre el muchachoprosigui el ngel, ni
le hagas dao alguno, pues ahora me doy cuenta de que temes
a Dios, y no has perdonado a tu hijo amado por amor de m.
Ahora me he dado cuenta equivale a decir: Ahora te he hecho
caer en la cuenta, porque Dios no ignoraba eso. Despus, una
vez sacrificado el cordero en lugar de Isaac, su hijo, llam
Abrahn a este lugar, segn el texto, el Seor ha visto. Y an
hoy se dice: El Seor se apareci en la montaa. Semejante a
esta expresin: Ahora me he dado cuenta, usada en lugar de
esta ot ra: Ahora te he hecho caer en la cuenta, es sta: El Se-
or ha visto, en lugar de esta ot ra: El Seor se apareci, es
decir, ha hecho que le viese. Y el ngel del Seor llam por
segunda vez desde el cielo a Abrahn, diciendo: He jurado por
m mismo, dice el Seor, en vista de que has cumplido mi pala-
bra, no perdonando a tu hijo amado por amor de m; yo te
colmar de bendiciones y multiplicar tu descendencia como
las estrellas del cielo y como la arena que est en la orilla del
mar. Y tu posteridad poseer en herencia las ciudades de sus
enemigos, y en tu descendencia sern benditas todas las nacio-
nes de la tierra, porque prestaste odos a mi voz. De esta forma,
despus del holocausto, figura de Cristo, confirm Dios con
juramento la promesa de la vocacin de los gentiles en la des-
cendencia de Abrahn. Lo haba ya prometido muchas veces,
pero nunca lo haba j urado. Qu es el juramento del Dios
2. Sed divina per Angelum verba potius audiamus. Ait quippe Scrip-
tura: Et extendit Abraham manum suam sumere machaeram, ut occideret
filium suum. Et vocavit illum Angelas Domini de celo, et dixit: Abra-
ham! Ule autem dixit: Ecce ego. Et dixit: Non iniicias manum tuam super
puerum, eque facas illi quidquam: nunc enim scivi quia times Deum
tu, et non pepercisti filio tuo dilecto propter me. Nunc scivi, dictum est,
nunc .sciri feci: eque enim hoc nondum sciebat Deus. Deinde ariete illo'
immolato pro Isaac filio suo, vocavit, ut legitur, Abraham nomen loci
illius, Dominus vidit: ut dicant hodie, In monte Dominus apparuit. Sicut
dictum est, Nunc scivi, pro eo quod est, Nunc sciri feci: ita hic, Dominus
vidit; pro eo quod est, Dominus apparuit; hoc est, Videri se fecit. Et
vocavit ngelus Domini Abraham secundo de celo, dicens: Per me-
metipsum iuravi, dicit Dominus, propter quod fecisti verbum hoc, et non
pepercisti filio tuo dilecto propter me, nisi benedicens benedicam te, et
multiplicans multiplicabo semen tuum, sicut stellas caeli, et tanquam
arenam quae est iuxta labium maris. Et haereditate possidebit semen
tuum civitates adversariorum; et benedicentur in semine tuo omnes gen-
tes terrae; quia obaudisti vocem meam ". Hoc modo est illa de vocatione
gentium in semine Abrahae, post holocaustum, quo significatus est Chris-
tus, etiam iuratione Dei firmata promissio. Saepe enim promiserat, sed
91
Gen 2?,io- l8.
1 1 44 tA CIUDAD DE DIOS XVI, 33
veraz y verdadero sino una confirmacin de sus promesas y un
reproche lanzado a los incrdulos?
3. Despus muri Sarra. Tena entonces ciento veintisiete
aos ella y ciento treinta y siete su esposo. Le llevaba l diez
aos en edad, como nos lo deja entrever cuando se le prometi
el hi j o: Mira que si a un viejo como yo de cien aos le va a
nacer un hijo, y si Sarra de noventa aos va a dar a luz! Abra-
han compr un campo y enterr en l a su esposa. Y entonces
fu, segn la narracin de San Esteban, cuando se estableci en
aquella tierra, pues comenz a poseerla en herencia. Esto fu
despus de la muerte de su padre, que, segn deducciones, mu-
ri dos aos antes.
C A P I T U E D X X X I I I
REBECA, ESPOSA DE ISAAC
Luego Isaac, a la edad de cuarenta aos, tom por esposa
a Rebeca, nieta de su to Nacor. Contaba entonces su padre
ciento cuarenta aos, y haban pasado tres desde la muerte de
su madre. Su padre envi un siervo a Mesopotamia para bus-
carle mujer, y le di j o: Pon tu mano bajo mi muslo; te conjuro
or el Seor Dios del cielo y de la tierra que no cases a mi
i jo Isaac con mujer de las hijas de los caoneos. Qu se
mostr en esto sino que el Seor y Dios del cielo y de la tierra
nunquam iuraverat. Quid autem est Dei veri veracisque iuratio, nis pro-
missi confirmado, et infidelium quaedam increpatio?
3. Post haec Sarra mortua est, centesimo et vicsimo sptimo anno
vitae suae "
2
, centesimo autem et tricsimo sptimo viri sui. Decem quippo
annis eam praecedebat aetate; sicut ipse, quando sibi ex illa promissus
est filius, ait, Si mihi annorum centum nascetur filius, et si Sarra anno-
rum nonaginta pariet? "
3
Tune emit agrum Abraham, in quo sepelivit
uxorem. Tune ergo, secundum narrationem Stephan, in trra illa est eolio-
catus, quoniam coepit ibi esse possessor "
4
: post mortem scilicet patria
sui, qui colligitur ante biennium fuisse defunctus.
C A P U T X X X I I I
DE REBECCA NEPTE NACHOB, QUAM ISAAC ACCEPIT UXOREM
Deinde Rebeccam, neptem Nachor patrui sui, cum annorum quadra-
ginta esset Isaac, duxit uxorem, centesimo scilicet et quadragesimo anno
vitae patris sui, triennio post mortem matris suae. Ut autem illam duce-
ret, quando ab eius patre in Mesopotamiam servus missus est, quid aliud
demonstratum est, cum eidem servo dixit Abraham, Pone manum mam
sub femare meo, et adiurabo te per Dominum Deum caeli et Dominum
terrae, ut non sumas filio meo Isaac uxorem de filiabas Chananaeorum
96
,

a
Gen. 23,1. * Act. 7, 4.
98
Ibid., 17,17. " Gen, 34,5,3.

XVI, 34 DB NO A M)S PROFETAS 1 1 45
haba de tomar carne salida de aquel muslo? Son acaso stas
seales dbiles de la verdad prenunciada, que vemos cumplida
en Cristo?.
C A P I T U L O X X X I V
QU SIGNIFICAN LAS SEGUNDAS NUPCIAS DE ABRAHN
CON CETURA?
Y qu simboliza el casamiento de Abrahn con Cetura
despus de la muerte de Sarra? Lejos de nosotros pensar ni
por sospecha que se debi a su incontinencia, mxime siendo
de edad tan avanzada y varn tan santo y fiel. Buscaba acaso
todava la procreacin de hijos, creyendo como crea con fe
muv probada en la promesa de Dios, segn la cual los hijos
de Isaac se multiplicaran como las estrellas del cielo y la are-
na de la tierra? Pero, si en realidad Agar e Ismael, segn las
enseanzas del Apstol, son figuras de los hombres carnales
del Antiguo Testamento, por qu Cetura y sus hijos no lo
sern de los carnales, que estiman pertenecer al Nuevo Testa-
mento? Las dos son llamadas esposas y concubinas de Abra-
hn, mientras que Sarra nunca recibi el nombre de concubi-
na. Cuando Agar fu entregada a Abrahn, la Escritura dice:
Y lom Sarra, esposa de Abram, a su esclava Agar, egipcia, a
los diez aos de haber entrado Abram en Canan, y se la dio
por mujer a su esposo. En cambio, de Cetura, con la que se
despos despus de la muerte de Sarra, se lee as : Acercndo-
se Abrahn, tom por esposa a una mujer llamada Cetura. He
nisi Dominum Deum caeli et Dominum terrao in carne, quae ex illo fe-
more trahebatur, fuisse venturum? Numquid haec parva sunt praenuntia-
tae indicia veritatis, quam compleri videmus in Christo?
C A P U T X X X I V
QUID INTELLIGENDUM SIT IN EO QUOD ABRAHAM POST MORTEM SARRAE
ACCEPIT UXOREM CETHURAM
Quid autem sibi vult, quod Abraham post mortem Sarrae Cethuram
duxit uxorem? Ubi absit ut incontinentiam suspicemur, praesertim in illa
iam aetate, et in illa fidei sanctitate. An adhuc procreandi filii quaere-
bantur, cum iam Deo promittente tanta multiplicatio filiorum ex Isaac
per stellas caeli et arenam terrae fide probatissima teneretur? Sed pro-
fecto si Agar et Ismael, doctore Apostlo, significaverunt carnales veteris
Testamenti
s e
; cur non etiam Cethura et filii eius significent carnales, qui
se ad Testamentum novum existimant pertinere? Ambae quippe et uxores
Abrahae, et concubinae sunt appellatae: Sarra vero nunquam dicta est
concubina. Nam et quando data est Agar Abrahae, ita scriptum est: Et
apprehendit Sarra uxor Abram Agar Aegyptiam ancillam suam, post de-
cem annos quam habitaverat Abram in trra Chanaan, et dedit eam
Gal. 4,34.
1146 LA CIUDAD DE DI OS XVI, 34
aqu que ambas son llamadas esposas. Pero adems ambas fue-
ron tambin concubinas, segn estas palabras de la Escritura:
Y dio Abrahn toda su herencia a su hijo Isaac, y a los hijos
de sus concubinas les hizo donativos, y los separ, viviendo an
l mismo, de su hijo Isaac, envindolos hacia el oriente, a la
parte oriental. Los hijos de las concubinas, es decir, los herejes
y judos carnales, reciben algunos donativos, pero no arriban
al reino prometido. La razn es que Isaac es el nico heredero
y que los hijos de la carne no son hijos de Dios, sino que los
hijos de la promesa, sos son sus descendientes. De esta des-
cendencia se di j o: En Isaac ser llamada tu descendencia. Y a
la verdad que no veo otro porqu de que Cetura, tomada por
esposa despus de la muerte de Sana, sea llamada concubina
sino por causa de este misterio. Mas quien no quiera aceptar
esta supuesta interpretacin, no indisponga a Abrahn. Qu
sabemos si esto se orden as para confundir a los futuros he-
rejes, enemigos de las segundas nupcias [50], siendo una prue-
ba de que no es pecado volverse a casar, despus de muerto el
consorte, el caso de este pat ri arca? Abrahn muri a la edad
de ciento setenta y cinco aos. Su hijo Isaac tena entonces se-
tenta y cinco aos, pues lo haba engendrado l a los cien.
Abram viro suo, ipsi uxorem ". De Cethura autem quam post obitum
Sarrae accepit, sic legitur: Adiiciens autem Abraham sumpsit uxorem,
cui nomen Cethura. Ecce ambae dicuntur tixores: ambae porro concubinae
fuisse reperiuntur, postea dicente Scriptura, Dedit autem Abraham om-
nem censum suum saac filio suo, et filiis concubinarum suarum, dedit
Abraham dationes, et dimisit eos ab Isaac filio suo adhuc se vivo, ad
Orientem, in terram Orientis *. Habent ergo nonnulla muera fil con-
cubinarum, sed non perveniunt ad regnum promissum, nec haeretici, nec-
Iudaei carnales: quia praeter Isaac nullus est haeres; et non qui filii
carnis, hi filii Dei; sed filii promissionis deputantur in semine ", de quo
dictum est, In Isaac vocabitur tibi semen '"". eque enim video, cur etiam
Cethura post uxoris mortem ducta, nisi prqpter hoc mysterium, dicta sit
concubina. Sed quisqus haec non vult in istis significationibus accipere,
non calumnietur Abrahae. Quid si enim et hoc provisum est conlra haere-
ticos futuros secundarum adversarios nuptiarum, ut in ipso patre multa-
rum gentium post obitum coniugis iterum coniugari demonstraretur non
esse peccatum? Et mortuus est Abraham, cum esset annorum centum sep-
tuaginta quinqu
101
. Annorum ergo septuaginta quinqu Isaac filium de-
reliquit, quem centenarius genuit.
! i ;
Gen. 16,3.
''
k
I bi d. , 25.1.5.6.
1,9
Rom. 9,8.
""> Gen. 21,12.
">> I bi d. , 25,7.
XVI, 38 1)F, NO A LOS PROFETAS 1147
C A P I T U L O X X X V
OTRO SIMBOLISMO. LUCHA DE DOS MELLIZOS EN EL VIENTRE
DE REBECA
Demos un paso ms y veamos el desarrollo de la Ciudad
de Dios a travs de los descendientes de Abrahn. Desde el na-
cimiento de Isaac hasta el ao sesenta de su vida, en que le
nacieron los hijos, slo hay digno de mencin un suceso. Pidi
a Dios que diera la fecundidad a su esposa, pues era estril, y
el Seor despach su peticin, y, cuando ella concibi, lucha-
ban, estando an en su vientre, los mellizos. Angustiada ella
con este malestar, se dirigi al Seor, y recibi esta respuesta:
Hay dos naciones en tu seno, y de tu vientre saldrn dos pue-
blos. Un pueblo sojuzgar a otro y el mayor servir al menor.
El apstol San Pablo trata de colegir de aqu un gran testimo-
nio en pro de la gracia. Y se funda en que antes de nacer, y sin
haber obrado ni bien ni mal, sin mritos buenos de ninguna
clase, es elegido el menor y reprobado el mayor, cuando en
realidad, respecto al pecado original, ambos eran iguales, y,
respecto al pecado personal, ambos carecan de l. Siento que
el plan de esta obra no me permita explayarme en este punto,
del cual ya he hablado largamente en otros escritos [51]. Esta
percopa: El mayor servir al menor, casi ninguno de nuestros
intrpretes la aplican a otro que al pueblo judo, diciendo que
ste, que es mayor, servir al pueblo menor de los cristianos.
CAPUT XXXV
DE GEMINIS ADHUC IN TERO REBECCAE MATRIS INCLUSIS QUID INDICAVERIT
DIVINA RESPONSIO
lam ex hoc, quemadmodum per posteros Abrahae civitatis Dei pro-
currant tmpora, videamus. A primo igitur anno vitae Isaac, usque ad
sexagesimum quo ei nati sunt filii, illud memorabile est, quod cum illi
Deum roganti ut pareret uxor eius, quae sterilis erat, concessisset Domi-
nus quod petebat, atque liaberet illa conceptum, gestiebant gemini adhuc
in tero eius inclusi. Qua molestia cum angeretur, Dominum interrogavit,
accepitque responsum: Duae gentes in tero sunt, et do populi de ventre
tuo separabuntur, et populus populum superabit, et maior serviet mi-
nori
I02
. Quod Paulus apostolus magnum vult intelligi gratiae documen-
tum: quia nondum illis natis, nec aliquid agentibus boni seu mali, sine
ullis bonis meritis eligitur minor, maiore reprobato
los
: quando procul
dubio, quantum attinet ad orignale peccatum, ambo pares erant: quan-
tum autem ad proprium, ullius eorum nullum erat. Sed nunc de hac re
dicere aliquid latius, instituti operis ratio non sinit, unde et in alus am
multa diximus. Quod autem dictum est, Maior serviet minori, tierno fere
10 2
I bi d. , 23.
103
Ro m. 9, 11- 13.
1148
LA CIUDAD DE DI OS
XVI, 36
Y, si bien es verdad que esto parece haberse cumplido en el
pueblo idumeo, descendiente del mayor, que tena dos nombres
(se llamaba Esa y Edn, de aqu idumeos) , ya que fu domi-
nado por el pueblo que naci del menor, por el israeltico, y
qued sometido a l, con todo, es ms razonable creer que la
intencin de esta profeca: Un pueblo sojuzgar al otro y el
mayor servir al menor, va ms all, a algo superior. Y 6 qu
es ello sino lo que vemos claramente cumplirse en los judos
y en los cristianos?
C A P I T U L O X X X V I
ORCULO Y BENDICIN RECIBIDA POR ISAAC
Tambin Isaac recibi algn orculo semejante a los que re-
cibi su padre. He aqu su expresin: Sobrevino una gran ham-
bre en el pas adems del hambre habida en tiempo de Abrahn,
e Isaac se fu a Gerara, a Abimelec, rey de los filisteos. All se
le apareci el Seor y le dijo: No bajes a Egipto, sino habita
el pas que yo te dir, y vive all como peregrino. Yo estar
contigo y te dar mi bendicin. A ti y a tu descendencia he de
dar todo este pas y establecer mi juramento que hice a Abra-
hn, tu padre. Multiplicar tu posteridad como las estrellas del
cielo y dar a tus descendientes toda esta regin, y sern bendi-
tas en tu descendencia todas las naciones de la tierra justamente
nostrum aliter intellexit, quam maiorem populum Iudaeorum minori po-
pulo Christiano serviturum. Et revera quamvis in gente ldumaeorum, quae
nata est de maiore, cui do nomina erant (nara et Esau vocabatur, et
Edom, unde Idumaei), hoc videri possit impletum; quia postea superanda
fuerat a populo, qu ortus est ex minore, id est Israelitico, eique fuerat
futura subiecta: tamen in aliquid maius intentam fuisse istam prophe-
tiam, qua dictum est, Populus populum superabit, et maior serviet minori,
convenientius creditur. Et quid est hoc, nisi quod in Iudaeis et Christia-
nis evidenter impletur?
CAPUT XXXVI
DE ORCULO ET BENEMCTIONE, QUAM ISAAC NON ALITER QDAM PATER IPSIUS,
MRITO EIUSDEM DILECTOS, ACCEPIT
Accepit etiam Isaac oraculum tale, quale aliquoties pater eius accepe-
rat. De quo orculo sic scriptum est: Facta est autem james super terram,
praeter famem quae prius facta est in tempore Abrahae. Abiit autem Isaac
ad Abimelech regem Philistinorum in Gerara. Apparuit autem illi Domi-
nus, et dixif. Noli descender in Aegyptum: habita autem in trra quam
tibi dixero, et incole in trra hac; et ero tecum, et benedicam te. Tib
enim et semini tuo dabo omnem terram hanc: et statuam iuramentum
meum quod iuravi Abrahae patri tuo; et multiplicabo semen luum tan-
quam stellas caeli, et dabo semini tuo omnem terram hanc, et benedicen-
tur in semine tuo omnes gentes terrae, pro eo quod obaudivit Abraham
XVI, 36 DK NO A LOS PROFETAS
1146
porque Abrahn, tu padre, prest odos a mi voz y guard mis
preceptos y mis mandatos, mis justificaciones y mis leyes. Este
patriarca no tuvo ms mujer que sta ni ms concubinas. Se
content con la posteridad de dos mellizos, habidos con un solo
acto. Tambin l, cuando moraba entre extranjeros, temi pol-
la beldad de su esposa, y, siguiendo el ejemplo de su padre,
no dijo que era su esposa, sino que la llam hermana, pues
era parienta suya por parte de padre y de madre. Y los extran-
jeros, al saber que era su esposa, no la violaron tampoco. Sin
embargo, no porque ste no haya conocido ms mujeres que a
su esposa debemos anteponerle a su padre. Indudablemente, los
mritos de su padre, por su fe y su obediencia, eran muy supe-
riores, puesto que Dios dice que le da a ste esas bendiciones
por causa de aquel. Sern benditasle diceen tu descenden-
cia todas las naciones de la tierra justamente porque Abrahn,
tu padre, prest odos a mi voz y guard mis preceptos y mis
mandatos, mis justificaciones y mis leyes. Y en otro orcul o:
Yo soyle dice-el Dios de tu padre Abrahn; no tienes que
temer, pues yo estoy contigo, y te bendije, y multiplicar tu
descendencia por causa de tu padre Abrahn. Estas palabras de-
jan entrever la gran castidad que guard Abrahn en estas ac-
ciones, que los hombres impdicos, amadores d buscar una
justificacin a su maldad en las santas Escrituras, creen que
las realiz por libido. Adems, nos ensean tambin que los
hombres no deben ser comparados entre s por bienes o accio-
nes concretas, sino por el conjunto y totalidad de su vida. Por-
que puede suceder que uno supere a otro en una cualidad vital
pater tuus vocem meam, et custodivit praecepta mea, et mandato mea, et
iustificationes meas, et legitima mea
10
'. Iste patriarcha nec uxorem habuit
aliam, nec aliquam concubinam, sed posteritate duorum geminorum ex
uno concubitu procreatorum contentus fuit. Timuit sane etiam ipse pe-
riculum de pulchritudine coniugis, cura habitaret inter alienos, fecitque
quod pater, ut eam sororem diceret, taceret uxorem: erat enim ei pro-
pinqua paterno et materno sanguine: sed etiam ipsa ab alienigenis, cogni-
to quod uxor eius esset, mansit intacta. Nec ideo tamen istum patri eius
praeferre debemus, quia iste nullam feminam praeter unam coniugem
noverat. Erant enim procul dubio paternae fidei et obedientiae merita
potiora, in tantum ut propter illum dicat Deus, huic se facer bona quae
facit: Benedicentur, inquit, in semine tuo omnes gentes terrae, pro eo
quod obaudivit Abraham pater tuus vocem meam, et custodivit praecepta
mea, et mandata mea, et iustificationes meas, et legitima mea. Et alio
rursus orculo: Ego sum, inquit, Deus Abraham patris tui: noli timere;
tecum enim sum, et benedixi te, et multiplicabo semen tuum propter Abra-
ham patrem tuum
l05
. Ut intelligamus quam caste Abraham fecerit, quod
hominibus impudicis et nequitiae suae de Scripturis sanctis patrocinia re-
quirentibus videtur fecisse libdine: deinde ut etiam hoc noverimus, non
ex bonis singulis inter se homines comparare, sed in unoquoque conside-
remus universa. Fieri enim potest, ut habeat aliquid in vita et moribus
">"> Ge n. 26,1- 5,
105
ttid., 34-
1150 I,A CIUDAD DE DI OS
XVI, 37
y mor al , y est a cual i dad sea muy s uper i or a aquel l a en que es
s uper ado p o r el ot r o. Y as , bi en ponde r adas l as cosas, aunque
abs ol ut ament e habl ando es pr efer i bl e l a cont i nenci a al mat r i -
moni o, con t odo, un cas ado fiel es mej or que un cont i nent e in-
fiel [ 52 ] . Y el nombr e infiel no sl o es menos di gno de l oa,
si no que es di gno del ms s upr emo r epr oche. Supongamos a l os
dos buenos . I ndudabl e me nt e , aun en est e caso, el casado mas
fiel y obedi ent e a Di os es mej or que el cont i nent e menos fiel y
menos obedi ent e [ 5 3 ] ; mas , en i gual dad de ci r cunst anci as,
qui n duda que es pr efer i bl e el hombr e cont i nent e al c as ado?
C A P I T U L O X X X V I I
SI MBOLI SMO M STI CO DE ES A y J ACOB
Los dos hi j os de I saac, Es a y J acob, van cr eci endo al un -
sono. La pr i moge ni t ur a es t r ans fer i da al me nor en vi r t ud del
pact o y de la sent enci a dada. El mayor , venci do de su i nmode-
r ado gust o, pi di a su he r mano el pl at o de l ent ej as que hab a
p r e p ar ad o , y l e vendi a est e pr eci o su pr i moge ni t ur a, medi an-
do adems un j ur ame nt o. Est o nos ensea que en el comer no
es cens ur abl e l a r eal i dad de l as vi andas , si no l a avi dez i nmode-
r ada. Envej ece I saac, y c omo consecuenci a de su vejez pi er de la
vi st a. Qui er e bendeci r al hi j o mayor , y si n s aber l o bendi ce al
me nor en l ugar del ot r o, que er a vel l oso, cosa que el menor
s upl i acomodndos e unas pi el es de cabr i t o, como si l l evar a
l os pecados aj enos, par a que l a mano pat er na le pal par a. Y con
quispiam quo superat alium, idque sit longe praestabilius, quam est illud
imde ab alio superatur. Ac per hoc sano veroque iudicio, cum continentia
coniugio praeferatur, melior est tamen homo fidelis coniugatus, quam
continens infidelis. Sed infidelis homo non solum minus laudandus, ve-
rum etiam mxime detestandus est. Constituamus ambos bonos; etiam sio
profecto melior est coniugatus fidelissimus et obedientissimus Deo, quam
continens minoris fidei minorisque obedientiae: si vero paria sint caetera,
continentem coniugato praeferre quis ambigat?
C A P U T X X X V I I
DE HIS QUAE IN ESAU ET IACOB MYSTICE PRAEFIGURABANTUK
Dito igitur Isaac fili, Esau et Iacob, pariter crescunt. Primatus maio-
ris transfunditur in minorem ex pacto et plcito inter illos, eo quod len-
ticulam, quem cibum minor paraverat, maior immoderatius concupivit, eo-
que pretio primognita sua fratri iuratione interposita vendidit. Ubi disci-
irras in vescendo non cib genere, sed aviditate immoderata quemque
culpandum. Senescit Isaac, eiusque oculis per senectam visus aufertur.
Vult benedicere filium maiorem, et pro illo nesciens benedicit minorem,
pro fratre maiore, qui erat pilosas, se paternis manibus supponentem,
haedinis sibi pelliculis coaptatis velut aliena peccata portantem. Iste dolus
Iacob, ne putaretur fraudulentas dolus, et non in eo magnae rei myste-
XVI, 37
DE NO A LOS PROFETAS
1151
el fin de que no i magi nen que el dol o de J ac ob fu fr audul ent o
y que no enci er r a u n gr an mi s t er i o, l a Es cr i t ur a hab a pr edi cho
ant es que Esa era un joven diestro en la caza, y montaraz, y
que Jacob, en cambio, era un mozo sencillo y que habitaba
la casa. Al gunos i nt r pr et es nues t r os han t r aduci do hom-
bre sin engaito. Pe r o bi en se t r aduzca sin dolo, bi en sencillo,
bi en si n ficcin, pues qui z es l a mej or t r aducci n de l a p al ab r a
gr i ega Vn-Acca-rcs qu es el engao del hombr e si n dol o al re-
ci bi r esa bendi ci n, qu el dol o del hombr e senci l l o, qu l a
ficcin de qui en no mi ent e si no un pr ofundo mi st er i o de la ver-
d ad ? [ 54] . Cu l es la bendi ci n? Bien se vediceque el
olor que sale de mi hijo es como el olor de un campo florido al
que bendijo el Seor. Que Dios te d abundancia de trigo y de
vino, del roco del cielo y de la fertilidad de la tierra. Srvante
las naciones y adrente los prncipes, y seas seor de tu herma-
no y te adorarn los hijos de tu padre. Quien te maldijere, sea
maldito, y el que te bendijere, sea bendecido. La bendi ci n de
J acob significa la pr edi caci n del nombr e de Cr i st o en t odas l as
naci ones. Est a es l a obr a act ual , st a es l a act ual t ar ea. I saac
es fi gura de l a Ley v de l os Pr ofet as . La Ley bendi ce a Cr i st o
por boca de l os j ud os , como si n conocer l e, por que t ambi n
el l a es desconoci da. El mundo, como un campo, es per fumado
por el nombr e de Cr i st o. De l es la bendi ci n del roc o del
ci cl o, es deci r , de esa l l uvi a de l a pal abr a di vi na, y de l a
fert i l i dad de la t i er r a, o sea, de la vocaci n de l os puebl os .
Suya es la abundanc i a de vi no y de t r i go, es deci r , l a mul t i t ud
que en el s acr ament o de su cuer po y s angr e r ene el pan y el
vi no [ 55] . Las naci ones l e r i nden vas al l aj e y l os pr nci pes l e
ador an. El es el Seor de su he r mano, por que su puebl o seor ea
a l os j ud os . Los hi j os de su padr e , es deci r, l os hi j os de
rium quaereretur, superius praedixit Scriptura: Erat Esau, homo sciens
venan, agrestis: Iacob autern homo simplex, habitans domum
1
"". Hoc
nostri quidam interpretati sunt, sirte dolo. Sive autem sine dolo, sive
simplex, sive potius sine fictione dicatur, quod est graece cc-rrAcca-ros quis
est in ista percipienda benedictione dolus hominis sine dolo? quis est
dolus simplcis, quae fictio non mentientis, nisi profundum mysterium
veritatis? Ipsa autem benedictio qualis est? Ecce, inquit, odor jilii mei
tanquam odor agri pleni, quem benedixit Dominas. Et det tib Deus de
rore caeli, et de librtate terrae, et multitudinem frumenti et vini: et
serviant libi gentes, et adorent te principes, et fias dominas fratris tai, et
adorabunt te jilii patris tai. Qui maledixerit te, maledictus; et qui bene-
dixerit te, benedictas. Benedictio igitur Iacob, praedicatio Christi est in
mnibus gentibus. Hoc fit, hoc agitur: Lex et Prophetia est Isaac: etiam
per os Iudaeorum Christus ab illa benedicitur velut a nesciente, quia ipsa
nescitur. Odore nominis Christi, sicut ager, mundus impletur: eius est
benedictio de rore caeli, hoc est, de verborum pluvia divinorum; et de
ubertate terrae, hoc est, de congregatione populorum: eius est multitudo
frumenti et vini, hoc est, multitudo quam colligit frumentum el vinum
in Sacramento corporis et sanguinis eius. Ei serviunt gentes, ipsum ado-
1<
"
1
Gen. 25,29- 34.27.
1152 U CIUDAD DE DIOS XVI, 37
Abr ah n segn l a fe, le ador an, por que l es t ambi n hi j o de
Abr ah n segn l a car ne. Qui en le mal di j er e es mal di t o y el que
l e bendi j er e es bendi t o. Est e Cr i st o nues t r o, r epi t o, es ben-
deci do, o sea, es ver azment e pr edi cado por boca de l os j ud os ,
depos i t ar i os de l a Ley y de l os Pr ofet as , aunque no compr enden
y pi ens an que bendi cen a ot r o que su e r r or es per a.
Mas he aqu que, cuando el mayor vi ene a r eci bi r l a ben-
di ci n pr omet i da, I saac se pas ma y se mar avi l l a al s aber que
ha bendeci do a uno p o r ot r o, y pr egunt a qui n es aqul . Si n
e mbar go, no se quej a de habe r si do e n g a ad o ; ms an, reve-
l ado l uego en su cor azn un gr an mi s t er i o, evi t a l a i ndi gnaci n
y confi rma l a bendi ci n. Quin me ha trado de la caza que
cogidicey he comido de todo antes que tu vinieras, y le
bendije, y sea bendito? Qui n no es per ar a aqu l a mal di ci n
de un h o mb r e i r r i t ado, si est o no fuer a mot i vado por i nspi r a-
ci n di vi na, si no a usanza h u man a? Oh mar avi l l as r eal i zadas,
s, per o pr oft i cament e; r eal i zadas en l a t i er r a, per o cel est i al -
me nt e ; r eal i zadas por medi o del hombr e , per o di vi nament e! Si
se e xami nar a al det al l e cada una de est as cosas t an fecundas
en mi st er i os, s er an pr eci sos i nfi ni dad de vol menes . Mas el
pl an s obr i o fi j ado a est a obr a nos obl i ga a c ami nar apr i s a a
ot r os acont eci mi ent os .
rant principes. Ipse est dominus fratris sui, quia populus eius dominatur
Iudaeis. Ipsum adorant filii patris eius, hoc est, filii Abrahae secundum
fidem: quia et ipse filius est Abrahae secundum carnem. Ipsum qui ma-
ledixerit, maledictus; et qui benedxerit, benedictus est. Christus, inquam,
noster etiam ex ore Iudaeorum, quamvis errantium, sed tamen Legem
Prophetasque cantantium benedicitur, id est veraciter dicitur; et alius
benedici putatur, qui ab eis errantibus exspectatur. Ecce benedictionem
promissam repetente maiore, expavescit Isaac, et alium pro alio se bene-
dixisse cognoscens miratur, et quisnam ille sit, percunctatur: nec tamen
se deceptum esse conqueritur; imo confestim revelato sibi intus n corde
magno sacramento devitat indignationem, confirmat benedictionem. Quis
ergo, inquit, venatus est mihi venationem, et intulit mihi, et manducavi
ab mnibus, antequam tu venires, et benedixi eum, et sit benedictus?
lc
"
Quis non hic maledictionem potius exspectaret irati, si haec non superna
inspirai.ione, sed terreno more gererentur? O res, gestas sed prophetice
gestas; in trra, sed caelitus; per homines, sed divinitus! Si excutiantur
singula tantis fecunda mysteriis, multa sunt implenda volumina: sed huic
operi modus modrate imponendus nos in alia festinare compellit
Ge n. 27.27- 29.3j.
XVI, 38, 1 DE NO A LOS PROFETAS 1153
C A P I T U L O X X X V I I I
ENV O DE J ACOB A MESOP OTAMI A. VI S I N EN EL CAMINO.
Su s CUATRO MUJ E RE S
1. J acob es envi ado p o r sus padr e s a Mes opot ami a par a
buscar se al l muj er . He aqu l as pal abr as de su p ad r e al envi ar-
l o : A/o tomars mujer entre las hijas de los cananeos. Levntate
y ve a Mesopotamia, a casa de Batuel, padre de tu madre, y
toma all mujer entre las hijas de Labn, hermano de tu ma-
dre. Que mi Dios te bendiga, y te acrezca, y te multiplique,
y sers as cabeza de muchas naciones. Que l te d la bendicin
de Abrahn, tu padre, tanto a ti como a tu descendencia, para
que te hagas el heredero de la tierra de tu peregrinacin, que
Dios dio a Abrahn. En est as pal abr as ent endemos ya hecha l a
di vi si n ent r e l a descendenci a de J acob y la ot r a l nea de I s aac,
que ent r onca en Es a. Cuando se di j o: En Isaac ser llamada
tu descendencia y est a descendenci a per t enec a a l a Ci udad de
Dios , se s epar st a de ot r a descendenci a de Abr ah n, per so-
ni fi cada en el hi j o de la escl ava, y que l uego sucedi en l os
hi j os de Cet ur a. Pe r o er a an dudos o si la bendi ci n de I saac
era par a sus dos hi j os o s ol ament e par a uno de e l l os ; y, si
pai n uno sol o, qui n er a de el l os. Est a duda qued di s i pada
ni bendeci r pi ofl i di menl e el padr e a J ac ob y de c i r : Y sers
cabeza de runchas naciones y que l le d la bendicin de Abra-
han, tu padre.
C A P U T X X X V I I I
DE MISSO IACOB IN MESOPOTAMIAM AD ACCIPIENDAM UXOREM, ET DE VISIONE
QUAM IN HIERE SOMNIAVIT, ET DE QUATUOR IPSIUS FEMINIS, CUM
UNAM PETIISSET UXOREM
1. Mittitur Iacob a parentibus in Mesopotamiam, ut ibi ducat uxo-
rem. Patris mittentis haec verba sunt: Non accipies uxorem ex filiabus
Chananaeorum: surgens fuge in Mesopotamiam in domum Bathuel, pa-
tris matris tuae, et sume tib inde uxorem de filiabus Laban, fratris ma-
tris tuae. Deus autem meus benedicat te, et augeat te, et multiplicet te;
et eris in congregationes gentium: et det tib benedictionem Abrahae pa-
tris tui, ubi et semini tuo post te, ut haeres fias terrae incolatus tai,
quam dedit Deus Abrahae "
8
. Hic iam intelligimus segregatum semen
Iacob ab alio semine Isaac, quod factum est per Esau. Quando enim
dictum est, ln Isaac vocabitur tibi semen
1
", pertinens utique semen ad
civitatem Dei; separatum est inde aliud semen Abrahae, quod erat in
ancillae filio, et quod futurum erat in filiis Cethurae. Sed adhuc erat
ambiguum de duobus geminis filiis Isaac, an ad utrumque, an ad unum
eorum illa benedictio pertineret; et si ad unum, quisnam esset illorum.
Quod nunc declaratum est, cum prophetice a patre benedicitur Iacob, et
dicitur ei: Et eris in congregationes gentium, et det tibi benedictionem
Abrahae patris tui.
"" Ge n. 28,1- 4.
109
I bi d. , 22,12.
S. As. 16 87
1154 LA CIUDAD DE DIOS XVI, 38, 2
2. Cuando Jacob iba camino de Mesopotamia, recibi en
sueos un orculo, que la Escritura refiere en estos trminos:
Jacob, dejando el pozo del Juramento, se puso en camino y se
dirigi a Harrn. Lleg a un lugar donde le sorprendi la
noche, y durmi all. Tom una piedra de las que all haba
y la puso por cabecera, y durmi en aquel lugar y so. Y en
sueos vio una escala jija en la tierra, cuyo remate tocaba el
cielo, y los ngeles de Dios suban y bajaban por ella. El Seor
se recostaba sobre ella y dijo: Yo soy el Dios de Abrahn, tu
padre, y el Dios de Isaac; no temas. La tierra en que duermes
te la dar a ti y a tu descendencia. Tu posteridad ser como la
arena de la tierra, y se extender sobre el mar, y al frico, y al
aquiln, y al oriente, y sern benditas en ti y en tu descendencia
todas las tribus de la tierra. Yo estar contigo guardndote
dondequiera que vayas y te restituir a esta tierra, porque no
te abandonar hasta haber cumplido cuanto te he prometido.
Despert Jacob de su sueo y dijo: Verdaderamente el Seor
est en este lugar, y yo no lo saba. Y temi y aadi: Cuan
terrible es este lugar! En realidad, sta es la casa de Dios y la
puerta del cielo. Se levant Jacob y, tomando la piedra que se
haba puesto de cabecera, la erigi como en monumento, y de-
rram leo sobre su cspide, y puso por nombre a aquel lugar
Casa de Dios. Esto encierra en s una profeca. Jacob no derra-
m leo sobre esa piedra a usanza de los idlatras, como eri-
gindola en dios, pues no ador la piedra ni le ofreci sacrificio.
Y como el nombre de Cristo viene de crisma, que significa un-
2. Pergens taque in Mesopotamiam Iacob, in somnis accepit oracu-
lum, de quo sic scriptum est: Et exiit Iacob a Puteo iurationis, et pro-
fectus est in Charram, et devenit in locum, et dormivit ibi: occiderat
enim sol: et sumpsit ex lapidibus loci, et posuit ad caput suum, et dor-
mivit in loco illo, et somniavit. Et ecce scala stabilita super terram, cuius
caput,pertingebat ad caelum: et Angel Dei ascendebant et descendebant
per illam; et Dominus ncumbebat super illam; et dixit: Ego sum Deus
Ahrahara patris tui, et Deus Isaac, noli timere: terram in qua tu dorms
super eam, tib dabo illam, et semini tuo: et erit semen tuum sicut arena
terrae; et dilatabitur super Mare, et in Africum, et in Aquilonem, et ad
Orientem: et benedicentur in te omnes tribus terrae, et in semine tuo. Et
ecce ego sum tecum, custodiens te in omni via quacumque ibis; et redu-
cam te in terram hanc: quia non te derelinquam, doee faciam omnia,
quae tecum locutus sum. Et surrexit Iacob de somno suo, et dixit: Quia
Dominus est in loco hoc, ego autem nesciebam. Et timuit, et dixit: Quam
terribilis locas hic! non est hoc nisi domus Dei, et haec porta est caeli.
Et surrexit Iacob, et sumpsit lapidem quem supposuit ibi ad capul, et
statuit illum in titulum, et superfudit oleum in cacumen eius: et vocavit
Iacob nomen loci illius, Domus Dei
1
. Hoc ad prophetiam pertinet: nec
x
more idololatriae lapidem perfudit oleo Iacob, velut faciens illum deum;
eque enim adoravit eumdem lapidem, vel ei sacrificavit: sed quoniam
Christi nomen a chrismate est, id est ab unctione; profecto figuratum est
hic aliquid, quod ad magnum pertineat sacramentum. Scalam vero istam
110
Gen. 38,10- 19.
XVI . 38, 3 DE NO A LOS PROFETAS 1155
cin, este acto es figura de un gran misterio. El mismo Salvador
nos trae a la memoria en su Evangelio esa escala y su simbolis-
mo cuando, despus de haber dicho de Nat anael : He aqu un
verdadero israelita en quien no hay doblez, pues quien haba
tenido esta visin fu Israel, es decir, Jacob, agrega: En verdad,
en verdad os digo que algn da veris abierto el cielo, y a los
ngeles de Dios subir y bajar sobre el Hijo del hombre.
3. Jacob sigui camino de Mesopotamia para buscarse all
mujer. La divina Escritura nos ensea cmo y por ou tuvo
cuatro mujeres, de las cuales engendr doce hijos y una hija,
sin desear a ninguna de ellas ilcitamente. Haba venido para
tomar una sola esposa; pero, como le dieron una por otra,
no desech a sta con la que sin darse cuenta haba pasado la
noche, por miedo a que quedase deshonrada. Y como en aquel
tiempo no haba ley alguna que prohibiese la poligamia, por
multiplicar la posteridad, tom tambin por esposa a la nica
a quieii haba dado palabra de casamiento. Pero sta, como era
estril, entreg la esclava a su marido para tener hijos de ella.
Lo misino hizo, a imitacin suya, su hermana mayor, aunque no
era estril, porque deseaba multiplicar la prole. Jacob, segn
la Escritura, no pidi ms que una, y no us de muchas sino
impelido por el deber de procreacin, respetando siempre el
derecho conyugal, de tal manera que no hiciera esto de no ha-
brselo pedido sus mujeres, que gozaban del poder que las leyes
del matrimonio les conceden sobre el cuerpo del marido. Tuvo
doce hijos y una hija de cuatro mujeres. Ms tarde entr en
Egipto gracias a su hijo Jos, que, vendido por sus envidiosos
hermanos, fu conducido all, v all fu encumbrado.
intelligitur ipse Salvator nobis in memoriam revocare in Evangelio, ubi
cum dixisset de Nathanaele, Ecce ver Israelita, in quo dolus non est;
quia Israel viderat istam visionem, ipse est enim Iacob: eodem loco ait,
Amen, amen dico vobis, videbitis caelum apertum, et Angelos Dei ascen-
dentes et descendentes super Filium hominis
l
.
3. Perrexit ergo Iacob in Mesopotamiam, ut inde acciperet uxorem.
Unde autem illi acciderit quatuor habere feminas, de quibus duodecim
filios et imam filiam procreavit, cum earum nullam concupisceret illicite,
divina Scriptura indicat. Ad imam quippe accipiendam venerat
11
"; sed
cum illi altera pro altera supposia fuisset, nec ipsam dimisit, qna ne-
sciens usus fuerat in nocte, ne ludibrio eam videretur habuisse; et eo
tempore, quando multiplicandae posteritatis causa plures uxores lex nulla
prohibebat, accepit etiam illam, cui uni iam futuri coniugii fidem fece-
rat. Quae cum esset sterilis, ancillam suam, de qua filios ipsa susciperet,
marito dedit: quod etiam maior sror eius, quamvis peperisset, imitata,
quoniam multiplicare prolem cupiebat, effecit. Nullam Iacob legitur pe-
tiisse praeter imam, nec usus plurimis nisi gignendae prolis officio, coniu-
gali iure servato, ut eque hoc faceret, nisi uxores eius id fier flagitas-
sent, quae corporis viri sui habebant legitimam potestatem. Genuit ergo
duodecim filios et unarn filiam ex quatuor mulieribus. Deinde ingressus
est in Aegyptum per filium suum Ioseph, qui venditus ab invidentibus
fratribus eo perductus fuit, atque ibidem sublimatus.
u l
l o. 1,47.51. " ' Gen. 39.
1 1 58 LA CI UDAP DE DI OS XVI, 39
C A P I T U L O X X X I X
P O R QU S E LLAM J ACOB TAMBI N I S RAE L ?
J acob, como poco ha di j e, se l l amaba t ambi n I s r ael , nom-
br e m s conoci do en el puebl o que de l desci ende. Est e nom-
br e le fu i mpues t o p o r el ngel que l uch cont r a l a su re-
gr eso de Mes opot ami a, y que er a figura de Cr i st o. La vi ct or i a
que J acob obt uvo s obr e el ngel , por que ste l o qui so as par a
fi gurar el mi s t er i o, significa la pas i n de Cr i st o, venci do, al
par ecer , p o r l os j ud os . Y, sin e mbar go, pi di l a bendi ci n al
ngel der r ot ado, y su bendi ci n consi st i en l a i mpos i ci n de
este nombr e . I sr ael significa Vidente de Dios, vi si n que ser el
pr e mi o de t odos l os sant os al fin del mu n d o . El ngel l e t oc,
como a vencedor , l a l ar gur a del mus l o y le dej coj o. J acob
er a, pues , uno y el mi s mo bendeci do y c oj o: bendeci do en l os
de su puebl o que cr eyer on en Cr i st o y coj o en l os infieles [ 56] .
La l ar gur a del mus l o figura una mul t i t ud numer os a, pue s hay
muchos ent r e sus descendi ent es de qui enes se pr edi j o proft i -
c ame nt e : Y van cojeando fuera de sus sendas.
C A P U T X X X I X
QAE RATIO FUERIT UT lACOB ETIAM ISRAEL COGNOMINARETUR
lacob autem etiam Israel, sicut paulo ante dixi, voeabatur: quod no-
men magis populus ex illo procreatus obtinuit. Hoc autem nomen illi ab
Ange'o impositum est, qui cum illo fuerat in itinere de Mesopotamia re-
deunte luctatus, typum Christi evidentissime gerens. Nam quod ei prae-
valuit lacob, utique volenti, ut mysterium figuraret, significat passionem
Christi, ubi visi sunt ei praevalere Iudaei. Et tamen benedictionem ab eo-
dem angelo, quem superaverat, impetravit: ac sic huius nominis impositio
benedictio fuit. Interpretatur autem Israel, Videns Deum: quod erit in
fine praemium omnium sanctorum. Tetigit porro illi idem ngelus velut
praevalenti latitudinem femoris, eumque isto modo claudum reddi di t
l l s
.
Erat itaque unus atque idem lacob et benedictus et claudus; benedictus
in eis qui in Christum ex eodem populo crediderunt, atque in infidelibus
claudus. Nam femoris latitudo, generis est multitudo, Plures quippe sunt
in ea stirpe, de quibus prophetice praedictura est: Et claudicaverunt a
semitis suis
l u
.
113
Ge n . 32,24- 29.
114
Ps . 17,46.
XVI, 40 . DE NC A IOS PROFETAS 1 1 57
i
C A P I T U L O X L
ENTRADA DE J ACOB EN E GI P TO Y CONCORDANCIA DE TEXTOS
La Es cr i t ur a di ce que e nt r ar on en Egi pt o set ent a y ci nco
per s onas con J acob, cont ados t ambi n sus hi j os. Ent r e el l os
s ol ament e se hace menci n de dos muj er es , l a una hi j a, y l a
ot r a, ni et a del pat r i ar c a. vlas, ponde r ado el punt o con det en-
cin, l l egamos a l a concl usi n de que la fami l i a de J acob no
er a t an numer os a el d a o el ario en que ent r en Egi pt o, por que
son menci onados t ambi n l os bi zni et os de Jos, que er a i mpo-
si bl e que exi st i er an ya. J ac ob t en a ent onces ci ent o t r ei nt a aos ,
y su l uj o Jos, t r ei nt a y nueve, y const a que ste t om esposa
a l os t r ei nt a aos ms o menos . (Jomo, pues , pudo en nueve
aos t ener bi zni et os de l os hi j os habi dos de esa muj er ' Ade-
ms , El'rain y Manas es , hi j os de Jos, no t en an an hi j os, pues
cuando J acob ent r en Egi pt o er an unos ni os de menos
de nueve aos . Cmo es que se cuent an no sl o l os hi j os . de
el l os, si no t ambi n sus ni et os, ent r e l os set ent a y ci nco que en-
t r ar on ent onces con J ac ob en Egi pt o? En la r el aci n se n o mb r a
u JVJaquir, hi j o de Manases, y a un hi j o de Maqui r , Gal aad,
ni el o de Manases y bi zni et o de Jos. Se nombr a t ambi n un
hi j o de Ei nu' t i , Ul al ni n, ni et o de Jos, y a Edn, hi j o de Uta-
C A P U T XL
QUOMODO IACOB CUM SEPTUACINTA QUINQU ANIMABUS AEGYPTUM NARRETUR
INGRESSUS; CUM PLERIQUE EX HIS QUI COMMEMORANTUR, TEMPORE
POSTERIORE NT CEMTI
Ingressi itaque referuntur in Aegyptum simul cum ipso lacob septua-
ginta quinqu nomines
l l s
, annumerato ipso cum filas suis. In quo nu-
mero duae tantum feminae commemorantur, una filia, neptis altera. Sed
res diligenter considerata non indicat, quod tantus numeras fuerit in
progenie lacob die vel .anno quo ingressus est Aegyptum. Commemorati
sunt quippe in eis etiam pronepotes loseph, qui nullo modo iam tune
esse potuerunt: quoniam tune centum triginta annorum erat lacob, filius
vero ehis loseph triginta novem; quem cum accepisse tricsimo anno suo,
vel amplius, constet uxoiem, quomodo potuit per novem annos habere
pronepotes de filiis, quos ex eadem uxore suscepit? Cum igitur nec filios
haberent Ephraem et Manasses filii loseph, sed eos pueros infra quam
novennes lacob Aegyptum ingressus invenerit, quo pacto eorum non solum
filii, sed etiam nepotes, in illis septuaginta quinqu numerantur, qui tune
Aegyptum ingressi sunt cum lacob? Nam commemoratur ibi Machir filius
Manasse, nepos loseph, et eiusdem Machir filius, id est Galaad, nepos
Manasse, pionepos loseph: ibi est et quem genuit Ephraem, alter filius
loseph, id est Utalaam, nepos loseph; et filius ipsius Utalaae Edem,
nepos Ephraem, pronepos loseph
110
: qui nullo modo esse potuerunt,
J I 5
Ge n. 46,27, sec. LXX, et Aet . 7,14.
1
" Ge n. 50,22 ; Nu m. 26,igsqq.
1158 LA CIUDAD DE DIOS XVI , 40
lan, nieto de Efran y biznieto de Jos. Y es imposible que
existieran ya stos cuando Jacob lleg a Egipto y hall a los
hijos de Jos, nietos suyos, abuelos de stos, chicos menores de
nueve aos. En realidad, la Escritura, al referir la entrada de
Jacob en Egipto y decir que le acompaaron setenta y cinco
almas, habla no de un da o de un ao, sino de todo el tiempo
que vivi Jos, al cual se debi esa entrada. La Escritura dice
as de Jos: Jos habit en Egipto con sus hermanos y toda la
familia de su padre, y vivi ciento diez aos, y vio los hijos de
Efran hasta la tercera generacin. Este es su biznieto, el hijo
de Efran, pues, contando hasta la tercera generacin, tenemos
el hijo, el nieto y el biznieto. Luego aade: Y nacieron sobre los
muslos de Jos los hijos de Maquir, hijo de Manases. Este es
el nieto de Manases y biznieto de Jos. La Escritura, siguiendo
su estilo, usa el pl ural aqu como en aquel pasaje en que llama
hijas de Jacob a su nica hija. Esto es corriente tambin en
latn, y se dice liberi por hijos, aunque no sea ms que
uno [57]. Y no se debe pensar que, como para poner de relieve
la felicidad de Jos se dice que lleg a ver a sus biznietos, ya
haban nacido stos cuando Jacob entr en Egipto, pues tena
entonces Jos treinta y nueve aos. Lo que origina error, con-
siderando con menos diligencia estas cosas, es aquello que
est escrito: He aqu los nombres de los hijos de Israel que
entraron en Egipto con Jacob, su padre. Esto se dijo porque
en total, con l, suman setenta y cinco, no porque coexistieran
quando Iacob in Aegyptum venit, et filios loseph nepotes suos, avos isto-
rum, minores quam novem annorum pueros invenit. Sed nimirum introitus
Iacob in Aegyptum, quando eum in septuaginta quinqu animabus
Scriptura commemorat, non unus dies, vel unus annus, sed totum illud est
tempus, quamdiu vixit loseph, per quem factum est ut intrarent. Nam
de ipso loseph eadem Scriptura sic loquitur: Et habitavit loseph in Ae-
gypto, ipse et fratres eius, et omnis cohabitatio patris eius: et vixit an-
uos centum et decem, et vidil loseph filios Ephraem usque in tertiam
generationem. Ipse est ille pronepos eius ab Ephraem tertius. Generatio-
nem quippe tertiam dicit, filium, nepotem, pronepotem. Deinde sequitur:
Et fii Machir, filii- Manasse, nati sunt supra femora loseph ' " . Et hic
ille ipse est nepos Manasse, pronepos loseph. Sed pluraliter appellati sunt,
sicut Scriptura consuevit; quae unam quoque filiam Iacob filias nuncu-
pavit: sicut in latinae linguae consuetudine liberi dicuntur pluraliter
filii, etiamsi non sint uno amplius. Cum ergo ipsius loseph praediceretur
felicitas, quia videre potuit pronepotes, nullo modo putandi sunt iam fuis-
se tricsimo nono anno proavi sui loseph, quando ad eum in Aegyptum
Iacob pater eius advenit. Illud autem est, quod fallit minus ista dili-
genter intuentes, quoniam scriptum est, Haec autem nomina filiorum Is-
rael, qui intraverunt in Aegyptum simul cum Iacob patre suo "
8
. Hoc
enim dictum est, quia simul cum illo computantur septuaginta quinqu,
non quia simul iam erant omnes, quando Aegyptum ingressus est ipse:
117
Ge n. 50,22.
118
Ibid., 45.8-
XVI, 41
DE NO A LOS PROFETAS 1159
ya todos cuando entr l en Egipto. Como queda dicho, se
nos da todo el tiempo de la entrada, que dur tanto cuanto
vivi Jos, a quien, al parecer, se debi la entrada.
C A P I T U L O X L I
BENDICIN DE JUD
As, pues, si por el pueblo cristiano, en el que peregrina
aqu abajo la Ciudad de Dios, buscamos a Cristo segn la carne
en la descendencia de Abrahn, dejando a un lado ios hijos de
las concubinas, topamos con Isaac. Si lo buscamos en la des-
cendencia de Isaac, dejando a Esa, o Edn, que es lo mismo,
se nos presenta Jacob, llamado tambin Israel. Y, si ahora lo
buscamos en la descendencia de Israel, preteridos los dems,
viene al encuentro Jud, de cuya tribu naci Cristo. Veamos,
pues, la bendicin proftica dada a Jud cuando Israel, a las
puertas de la muerte, bendijo a sus hijos: Oh Jud!dice, a
ti te alabarn tus hermanos. Tus manos caern sobre tus enemi-
gos y te adorarn los hijos de tu padre. T, Jud, eres un ca-
chorro de len; te has elevado como un rbol en pleno desarro-
llo, hijo mo; despus, para descansar, dormiste cual len y a
manera de un cachorrillo. Quin Ir despertar? No ser quita-
do el cetro de Jud ni de su descendencia el caudillo hasta que
se cumplan las promesas a l hechas. El ser la esperanza de
las naciones, y l atar a la cepa su pollino, y al cilicio el as-
nillo. Lavar su ropa en el vino, y su manto, en la sangre de las
uvas. Sus ojos estn rojos por el vino, y sus dientes, ms blan-
sed, ut dixi, totum tempus habetur eius ingressus, quo vixit loseph, per
quem videtur ingressus.
CAP TJ T XL I
DE BENEDICTIONE, QUAM IACOB IN IUDAM FILIUM SUUM PROMISIT
Igitur propter populum christianum, in quo Dei civitas peregrinatur
in terris, si carnem Christi in Abrahae semine requiramus, remotis con-
cubinarum filiis, oceurrit Isaac: si in semine Isaac, remoto Esau, qui est
etiam Edom, oceurrit Iacob, qui est et Israel: si in semine Israel ipsius,
remotis caeteris, oceurrit ludas, quia de tribu luda exortus est Christus.
Ac per hoc cum in Aegypto moriturus Israel filios suos benediceret, quem-
admodum Iudam prophetice benedixerit, audiamus: luda, inquit, te lau-
dabunt fratres tui. Manus tuae super dorsum inimicorum tuorum: adora-
bunl te filii patris tui. Catulus leonis luda: ex germinatione, fui mi, as-
cendiste: recumbens dormisti ut leo, et ut catulus leonis, quis suscitabit
eum? Non deficiet princeps ex luda, et dux de femoribus eius, doee ve-
niant quae reposita sunt ei: et ipse exspectatio gentium; alligans ad vitem
pullum suum, et cilicio pullum asinae suae. Lavabit in vino stolam suam,
et in sdnguine uvae amictum suum. Fulvi oculi eius a vino, et denles
candidiores lacle
119
. Exposui haec adversus Manichaeum Faustum dispu-
119
Gen. 49,8-ia.
1160 EA CIUDAD DE DIOS XVI, 41
eos que la leche. He expuest o este pasaj e en mi di s put a Contra
Fausto Maraqueo [ 58] , y cr eo habe r di cho bas t ant e par a mos-
t r ar la ver dad de est a pr ofec a. En el l a est pr edi cha t ambi n la
muer t e de Cr i st o con l a pal abr a dormicin, y con el nombr e de
len, el poder que t i ene de mor i r o no, no l a necesi dad. De est e
pode r hi zo gal a en su Evangel i o con est as p al ab r as : Tengo po-
der para entregar mi alma y volverla a recobrar. Nadie me la
arranca, sino que yo la doy de propia voluntad y la recobro de
nuevo. As r ugi el l en, as cumpl i su pal abr a. Con este mi s-
mo poder se r el aci ona lo que se aadi de l a r esur r ecci n.
Quin le despertar?; es deci r , que no lo h ar hombr e al gu-
no, si no el mi s mo que di j o de su c u e r p o : Destruid este templo,
y en tres das lo reedificar. El gner o de muer t e, es deci r, l a
el evaci n a l a cr uz, est expr es ado en esta sol a p al ab r a: Te
has elevado. Y e s t o: Recostndote dormiste, lo expone el evan-
gel i st a cuando di c e : E inclinando la cabeza, entreg su esp-
ritu. O se puede ent ender t ambi n de su s epul t ur a, en la que
descans dur mi e ndo, y de l a cual nadi e le r esuci t , como hi ci e-
r on l os pr ofet as a al gunos y El mi s mo con ot r os, si no que de
el l a des per t como de un s ueo. Su r opa, en ver dad, es la
r opa que l ava en el vi no, es deci r , l a puri fi ca de sus pecados
en su sangr e, cuyo mi s t er i o conocen bi en l os baut i zados , por
el cual a ad e : Y en la sangre de sus uvas, su manto, qu es
sino la Iglesia? Sus ojos estn rojos por el vino. Est o significa
l as per s onas es pi r i t ual es , e mbr i agadas de esta bebi da, de l a que
cant a el Sal mo : Cuan excelente es tu cliz, que embriaga!
Y sus dientes, ms blancos que la leche, significa l a l eche que
tans
1
"": et satis esse arbitrar, quantum veritas prophetiae huius elucet:
ubi et mors Christi praedicta est verbo dormitionis, et non necessitas, sed
potestas in morte, nomine leonis. Quam potestatem in Evangelio ipse prae-
dicat, dicens: Potestatem habeo ponendi animara meam, et potestatem
habeo iterum sumendi eam. Nemo eam tollit a me: sed ego eam pono a
me, et iterum sumo eam
l i l
. Sic leo fremuit, sic quod dixit implevit. Ad
eam namque pertinet potestatem, quod de resurrectione eius adiunctum
est, Quis suscitabit eum? hoc est, quia nullus hominum, nisi se ipse, qui
etiam de corpore suo dixit, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo
illud
122
. Ipsum autem gems mortis, hoc est sublimitas crucis, in uno
verbo intelligitur, quod ait, Ascendisti. Quod vero addidit, Recumbens
dormisti, evangelista exponit, ubi dicit, et inclinato capite tradidit spiri-
tum
123
. Aut certe sepultura eius agnoscitur, in qua recubuit dormiens;
et unde illum nullus hominum, sicut Prophetae aliquos, vel sicut ipse
alios suscitavit, sed sicut a somno ipse surrexit. Stola porro eius quam
lavat in vino, id est, mundat a peccatis in sangue suo, cuius sanguinis
sacramentum baptizati sciunt, unde et adiungit, Et in sanguine uvae
amictum suum, quid est nisi Ecclesia? Et fulvi oculi eius a vino: spiri-
tuales eius inebriati pculo eius, de quo canit Psalmus, Et calix tuus ine-
brians quam praeclarus est!
l24
Et dentes eius candidiores lacte: quod
120
Contra Faustum Manichaeum, 1.12 c.42.
123
r bi d. , 19,30.
121
l o. 10,18.17.
l 2 4
Fs . 22,5.
122
I bi d. , 2,19.
XVI. 42 DE NOE A EOS PROFETAS 1161
beben en el Aps t ol l os pr vul os , es deci r , l as pal abr as que
al i ment an a l os an no capaces de al i ment o sl i do. El es, pues,
sobr e qui en r ecayer on l as pr ome s as hechas a J ud , ant es de
cuyo cumpl i mi ent o no han fal t ado nunc a pr nci pes , o sea, re-
yes de I s r ael , de esta est i r pe. Y l es la esperanza de las na-
ciones, expr es i n ms cl ar a en s que cual qui er a exposi ci n.
C A P I T U L O X L I I
Lo s H I J O S DE J OS Y LA BENDI CI N DE J ACOB
Como l os dos hi j os de I saac, Esa y J ac ob fuer on figura de
dos puebl os , de l os j ud os y de l os cr i st i anos (aunque, segn la
car ne, no son l os j ud os l os descendi ent es de Esa, si no l os
i dume os ; ni l os cr i st i anos, descendi ent es de J acob, si no ms bi en
l os j ud os ("59], pues el sent i do de la fi gura se r es ume en est as
p al ab r as : El mayor servir al menor), lo mi s mo fuer on l os dos
hi j os de Jos. El mayor r epr es ent a l os j ud os , y el me nor a
l os cr i st i anos. J acob, al bendeci r l os , pus o su mano der echa
sobr e el menor , que est aba a su i zqui er da, y l a i zqui er da s obr e
el mayor , que es t aba a su der echa. Ent onces el padr e de el l os
se lo advi r l i , mol es t ado, cor r i gi endo su er r or e i ndi cndol e
cul er a el mayor . Mas l se neg a cambi ar sus manos y d i j o :
Lo s, hijo; lo s. Este ser padre de un pueblo, y ser exalta-
do; m.as su hermano, ms joven que l, ser mayor que l. Su
potant apud Apostolum parvuli, verba scilicet nutrientia, nondum idonei
solido cibo
125
. Ipse igitur est in quo reposita erant promissa ludae, quae
doee venirent, nunquam principes, hoc est reges, Israel ab illa stirpe
defuerunt. Et ipse exspectatio gentium: quod clarius est videndo, quam
sit exponendo.
C A P U T X L I I
DE FILIIS IOSEPH, QUOS IACOB PROPHETICA MANUUM SUARUM
TRANSMUTATIONE BENEDIXIT
Sicut autem do Isaac filii, Esau et Iacob, figuram praebuerunt duo-
rum populorum in Iudaeis et Christianis (quamvis quod ad carnis pro-
paginem pertinet, nec Iudaei venerint ex semine Esau, sed Idumaei; nec
Christianae gentes de Iacob, sed potis Iudaei, ad hoc enim tantum figura
valuit, quod dictum est, Maior serviet minori
12
"); ita factum est etiam in
duobus filiis Ioseph: nam maior gessit typum Iudaeorum, Christianorum
autem mnor. Quos cum benediceret Iacob, manum dexteram ponens su-
per minorem, quem habebat ad sinistram; sinistram super maiorem, quem
habebat ad dextram: grave visum est patri eorum, et admonuit patrem
velut corrigens eius errorem, et quisnam eorum esset maior ostendens. At
ille mutare manus noluit, sed dixit: Scio, fili, scio. Et hic erit in populum,
et hic exaltabitur: sed frater eius iunior maior illo erit, semen eius erit in
125
1 Cor. ^,2.
" Ge n. 25,23.
1162
LA CIUDAD DE DIOS XVT, 43, 1
linaje se extender a muchas naciones. He aqu di s t i ngui das
ot r a vez l as dos pr omes as . El uno ser padr e de un pueblo, y el
ot r o, de muchas naciones. Qu cosa hay m s evi dent e que en
est as dos pr omes as se cont enga el puebl o de l os i sr ael i t as y t oda
l a t i er r a en la descendenci a de Abr ah n, aqul segn la car ne
y st e segn la fe?
C A P I T U L O X L I I I
P OCA DE MOI S S , DE J E S S NAVE, DE LOS J UE CE S Y DE LOS
REYES. SAL, EL PRI MER REY, Y DAVI D, EL PRI NCI PAL EN
MI STERI O Y EN MERECI MI ENTO
1. Des pus de l a muer t e de J acob y de Jos, dur ant e l os
ci ent o cuar ent a y cuat r o aos que me di ar on t odav a hast a la sa-
l i da de Egi pt o, l a naci n j ud a se mul t i pl i c t an pr odi gi os amen-
te aun en medi o de sus cr uel es per secuci ones, que hubo un
t i empo en que l os egi pci os, mar avi l l ados del cr eci mi ent o de ese
pue bl o y t emer osos, daban muer t e a l os ni os t an pr ont o como
nac an. En est a poca, Moi ss, escogi do por Di os par a obr ar por
su medi o cosas gr andes , fu s ubs t r a do al fur or de l os asesi nos y
l l evado a la casa r eal , donde fu al i ment ado y adopt ado por l a
hi a del Far an (nombr e comn que se daba en Egi pt o a t odos
l os r eyes ) . Y l l eg a des ar r ol l ar s e t ant o, que l i br a esa naci n
t an mar avi l l os ament e acr eci da del dur s i mo y pes ad s i mo yugo
de la s er vi dumbr e a que est aba s uj et a; mej or di cho, l a l i br
Di os, confor me a l a pr omes a hecha a Abr ah n por medi o de l .
multitudinem gentium
127
. Etiam hic do illa promissa demonstrat. Nam
ille in populum, iste in multitudinem gentium: quid evidentiu nuam his
duabus promissionibus contineri populum Israelitarum orbemque terrarum
in semine Abrahae, illum secundum carnem, istum secundum fidem?
C A P U T X L I I I
DE TEMPORIBUS MOYSI, ET IESU NAVE, AC IUDICUM, ATQUE EXINDE RECM,
QUORUM QUIDEM SAL PRIMUS EST, SED AVID PRAECIPUUS ET SACRAMENTO
IIABETUR ET M RITO
1. Defuncto Iacob, defuncto etiam Ioseph, per reliquos centum qua-
draginta quatuor annos, doee exiretur de trra Aegypti, in modum in-
credibilem illa gens crevit, etiam tantis attrita persecutionibus, ut quo-
dam tempore nati masculi necarentur, cum mirantes Aegyptios nimia po-
puli illius incrementa terrerent. Tune Moyses subtractus furto trucidatori-
bus parvulorum, ad domum regiam, ingentia per eum Deo praeparante,
pervenit, nutritusque et adoptatus a filia Pharaonis (quod nomen in Ae-
gypto omnium regum fuit) , in tantum pervenit virum, ut ipse illam gen-
tem mirabiliter multiplicatam, ex durissimo et gravissimo, quod ibi fere-
bat, higo servitutis extraheret, imo per eum Deus, qui hoc promiserat
' Gen. .| 8,i9.
XVI. 43, 1 DB KO A LOS PROFETAS 1 1 63
Obl i gado a mar c h ar de al l , por t emor , por que sal i en defensa
de un i sr ael i t a, di o muer t e a un egi pci o y l uego envi ado por or-
den del ci el o, venci , por el poder del Es p r i t u di vi no, a los ma-
gos del far an que se opon an. Y ent onces, negndos e l os egi p-
cios a dej ar sal i r al puebl o de Di os de Egi pt o, se vi er on asal t a-
dos de l as diez famosas pl agas : el agua conver t i da en sangr e, l as
r anas y l os c ni fes, l as moscas, la muer t e del ganado, l as l l agas ,
el rrani zo. la l angost a, l as t i ni ebl as y l a muer t e de l os pr i mo-
gni t os. Fi nal ment e, l os egi pci os fuer on s epul t ados en el mar
Roi o cuando per s egu an a l os i sr ael i t as, a qui enes hab an per-
mi t i do la sal i da despus de ser her i dos por t al es pl ac as . El mar
se di vi di y dej pas o l i br e a l os aue se i ban, y el agua, t or-
nando a j unt ar s e, aneg a l os que i ban en su segui mi ent o. Des-
pus, el puebl o de Di os vi vi dur ant e cuar ent a aos con Moi ss
al frent e en el desi er t o, y fu ent onces cuando se dedi c el ta-
ber ncul o del t est i moni o, en el que se r end a cul t o a Di os con
sacrificios, fi gura de l os veni der os . Sucedi est o despus de ha-
ber si do dada l a l ev en el mont e, muy t er r i bl ement e, pues se
mani fest aba evi dent si ma la di vi ni dad con si gnos v voces admi -
r abl es . Acaeci est o una vez sal i do el puebl o de Egi pt o y mo-
r ando ya en el desi er t o, ci ncuent a d as despus de la cel ebr a-
ci n de l a Pas cua de la i nmol aci n del cor der o. Est e es s mbol o
de Cr i st o, y fi gura la i nmol aci n v la pasi n sufr i da ant es de
pas ar de este mundo al Padr e (pues Pascua en hebr eo significa
Trnsito). Y es t an ver dad est o, que, una vez r evel ado ya el
Nuevo Tes t ament o, a l os ci ncuent a d as de habe r si do i nmol ado
Cr i st o, aue es nues t r a Pas cua, descender a del ci el o el Es p r i t u
Sant o. A este Es p r i t u en el Evangel i o se le da el nombr e de
Abrahae. Prius quippe exinde fngiens, quod, enm Israelitam defenderet,
Aegvntium occiderat, et territus fuerat; Dostea divinitus missus in potesta-
te Spiritus Dei supervit resistentes Pharaonis magos. Tune per eum
Aegyptiis illatae sunt decem memorabiles plagae, cum dimittere populum
Dei nollent: aqua in sanguinem versa, ranae et sciniphes, cynomyia, mors
pecorum, ulcera, grando, locusta, tenebrae, mors primogenitorum. Ad
extremum Israelitas, quos piaseis tot tantisque perfracti tndem aliquando
dimiserant, Aegvptii in mari Rubro dum pe
r
sequimtur, exstincti sunt. lilis
quippe abeuntibus divisum mare viam fecit: hos autem insequentes in
se rediens mida submersit. Deinde per annos quadraginta, duce Moyse,
Dei populus per desertum actus est, quando Tabernaculum testimonii
nuncupatum est, ubi Deus sacrificis futura praenuntian'Ibus colebatur:
cum scilicet iam data lex fuiset in monte mnltum tcribiliter; ntte=taba-
tur enim evidentissima mirabilibus signis vocibusque divinitas. Quod fac-
tum est mox ut exitum est de Aegvpto, et in deserto populus esse coepit,
quinquageimo die post celebratum Pascha per ovis immolationem: qui
usqne adeo tvpus Christi est, praemmtians eum per victimam passionis
de hoc mundo transitiirum ad Patrem (Pascha qui'ope hebraea lingua
Transitus interpretatur
l z s
) , ut iam cum revelretur Testamentum novum,
poteaquam Pascha nostrum immolatus et Christus, qmnquaeesimo die
veniret de celo Spiritus sanctus: qui dictus est in Evangelio digitus
158
EX. 13,11,
1164 LA CIUDAD DE DI OS XVI, 43, 3
dedo de Dios, para volver a hacer mencin del primer hecho
prefigurado, ya que tambin aquellas tablas de la Ley se anun-
cian como escritas con el dedo de Dios.
2. Muerto Moiss, se puso al frente del pueblo Jess Nave,
y lo introdujo en la tierra de promisin y la reparti al pueblo.
Estos dos admirables caudillos libraron con xito muchas gue-,
rras, hacindoles constancia Dios de que aquellas victorias pro-
cedan no tanto de los merecimientos del pueblo hebreo cuanto
de los pecados de las naciones en guerra. A estos jefes, consti-
tuido el pueblo en la tierra de promisin, sucedieron los jue-
ces. As comenzaba el cumplimiento de la primera promesa
hecha a Abrahn, tocante a la nacin hebrea y a la tierra de
Canan, no la tocante a todas las naciones y al orbe entero de
la tierra. Esta ltima haba de cumplirse en la encarnacin de
Cristo, y no con las prcticas de la Lev vieja, sino con la Ley
evanglica. Esta verdad est prefigurada de antemano en que
no fu Moiss, el cual haba recibido para el pueblo la Ley en
el monte Sina, sino jess Nave, a quien Dios, por una orden
propia, haba cambiado el nombre, quien introdujo el pue-
blo en la tierra prometida. En tiempo de los jueces, segn
fueran o los pecados del pueblo o la misericordia de Dios,
as alternaban la prosperidad y la adversidad en las gue-
rras.
3. De aqu se pas a la poca de los revs. El primero fu
Sal. Pero, roto y deshecho en un choque guerrero y reprobado
l v toda su raza para que de ella no hubiera ms reyes, le su-
cedi en el trono David, cuyo hijo ms sobresaliente se lla-
ma Cristo. En l se hizo una pausa, y l marca, por decirlo as,
Dei
120
, ut recordationem nostram in primi praefigurati facti memoriam
revocaret; quia et legis illae tabulae digito Dei scriptae referuntur
13
.
2. Defuncto Moyse, populum rexit Iesus Nave, et in terram promis-
sionis introduxit, eamque populo divisit. Ab his duobus mirabilibus duci-
bus bella etiam prosperrime ac mirabiliter gesta sunt, Deo contestante non
tam propter merita Hebraei populi, quam propter peccata earum quae
debellabantur gentium, illas eis provenisse victorias. Post istos duces, n-
dices fuerunt, iam in trra promissionis populo collocato: ut inciperet
interim reddi Abrahae prima promissio de gente una, id est Hebraea, et
trra Chanaan; nondum de mnibus gentibus et toto orbe terrarum: quod
Christi adventus in carne, et non veteris Legis observationes, sed Evangelii
fides fuerat impletura. Cuius rei praefiguratio facta est, quod non Moy-
6es, qui legem populo acceperat in monte Sina, sed Iesus, cui etiam no-
men Deo praecipiente mutatum fuerat ut Iesus vocaretur, populum in ter-
ram promissionis induxit. Temporibus autem Iudicum, sicut se habebant
et peccata populi et misericordia Dei, alternaverunt prospera et adversa
bellorum.
3. Inde ventum est ad Regum tmpora: quorum primus regnavit Sal:
quo reprobato et bellica clade prostrato, eiusque stirpe reiecta, ne inde
reges orirentur, David successit in regnum, cuius mxime Christus dictus
est filius. In quo articulus quidam factit est et exordium quodammodo
119
Le . 11,20. >
a
EX. 31,18
XVI, 43, 3 DE NO A LOS PROFETAS 1165
el comienzo de la juventud del pueblo de Dios. Su adolescencia
se extendi desde Abrahn hasta David. No en vano el evange-
lista San Mateo mencion catorce generaciones en este primer
perodo, a saber, desde Abrahn hasta David. En efecto, el
hombre comienza a ser capaz de engendrar desde la adolescen-
cia, y por esta razn comienzan las generaciones desde Abra-
hn, que fu constituido padre de naciones cuando le fu cam-
biado el nombre. Antes de Abrahn, es decir, desde No hasta
l, el pueblo de Dios vivi su niez, y por eso se invent enton-
ces la primera lengua, la hebrea. La niez es precisamente la
edad en que comienza el hombre a hablar, muerta ya la infan-
cia, as llamada porque en ella es imposible hablar. Y es tam-
bin indudable que el olvido encubre esta primera edad, al igual
que el diluvio hizo desaparecer la primera edad del gnero
humano. Cuntos hay que recuerden su infancia? [60]. A esto
se debe que en el actual desarrollo de la Ciudad de Dios, como
el libro anterior contiene la primera edad del mundo, ste
abarque la segunda y la tercera. En esta tercera edad fu im-
puesto el yugo de la Ley, prefigurado por la novilla, la cabra
y el carnero de tres aos; apareci una multitud de pecados
y surgi el principio del reino terreno, en el que no han fal-
tado hombres espirituales, misterio prefigurado en la trtola y
en la paloma [61].
iuvonlutis populi Dei: cuius gencris quaedam velut adolescentia duceba-
tur al> ipso Abraham usque ad hunc David. eque enim frustra Matthaeus
evangelista sic generationes commemoravit, ut hoc primum intervallum
quatuordecim generationibus commendaret, ab Abraham scilicet usque ad
David
131
. Ab adolescentia quippe incipit homo posse generare: propterea
generationum ex Abraham sumpsit exordium; qui etiam pater gentium
constitutus est, quando mutatum nomen accepit. Ante hunc ergo velut
pueritia fuit huius generis populi Dei, a Noe usque ad ipsum Abraham:
et ideo prima lingua inventa est, id est hebraea. A pueritia namque homo
incipit loqui post infantiam, quae hinc appellata est, quia fari non potest.
Quam profecto aetatem primam demergit oblivio, sicut aetas prima ge-
neris humani est deleta diluvio. Quotus enim quisque est, qui suam re-
cordetur infantiam? Quamobrem in isto procursu civitatis Dei, sicut su-
perior unam eamdemque primam, ita duas aetates secundam et tertiam
liber iste contineat, in qua tertia propter vaccam trimam. capram trimam,
et arietem trimum
13
\ impositum est Legis iugum, et apparuit abundantia
peccatorum, et regni terreni surrexit exordium, ubi non defuerunt spiri-
tuales, quorum in turture et columba
13S
figuratum est sacramentum.
13 1
Mt . 1,17.
132
Ge n. 15,9.
l
" I bi d.
NOTAS AL LIBRO XVI
[1] Este pensamiento lo vemos desarrollado en Contra Fauslum Ma-
nichaeum (XII 22ss.) , donde contesta a sus objeciones.
[2] No puede desligarse del sentido cristocntrico de la historia. Cris-
to lo es todo antes y despus de su encarnacin. Antes, todos los hechos
se relacionaban con l como algo venidero, y las hazaas se reducan a ser
meras p ofecas de su presencia carnal; despus, en mirada retrospectiva,
se mide todo por su influencia avasalladora en el mundo. Y Cristo sigue
actuando en la historia y siendo el eje de la misma.
[3] La exeges de Agustn, en general, carece de valor exegtico,
pero tiene un gran valor filosfico para la comprensin intencional del
cristianismo.
[4] La Escritura, para el propsito presente, no es ms que un can-
to a la obra que el Santo trae entre manos. Todo se enfoca a esa visin
gigantesca de las dos ciudades. El trmino atrevido de historia proftica
encierra un contenido irrebasable. Es ni ms ni menos la expresin ms
clara de lo que decamos en la nota 2.
[5] Sigue en esta enumeracin los cdices griegos, que aaden un
octavo hijo de Jafet, que llaman Elisa. As, los descendientes ascienden a
quince. Pero este tal Elisa no se encuentra ni en la Escritura hebrea, ni
en la parfrasis caldea, ni en la versin griega complutense, seg'm anota
Coquaeus. Finalmente, los mismos cdices griegos que ha usado San Je-
rnimo tampoco lo traen.
[6] Un descubrimiento hecho por Agustn, que la ciencia ha venido
a comprobar, es el siguiente: muchos de los nombres de los descendientes
que da la Escritura no son de una persona concreta, sino de un pueblo,
de una tribu o de un clan, al que ha dado nombre un per^omje deter-
minado. Las excavaciones hoy lo prueban as. San Agustn, con su mi-
rada de guila, ya lo vio, y lo expres a veces con mucha claridad.
[71 En sus Retractation.es (II 16) , hablando de la obra titulada De
consensu Evangelistarum, dice: In quo libro quod dixi: ex Abraham coe-
pisse gentem hebraeorum, est quidem et hoc credibile, ut Hebraei velut
Abrahaei dicti esse videantur: sed ex illo verius intelliquntur appellati,
qui voeabatur Heber, tanquam Heberaei, de qua re in libro sexto dcimo
De r.ivitate Dei satis disserui.
[8] Dios es inmutable. Esta es una verdad del acervo comn de la
doct ina cristiana. Cf. En. in Ps. 121,5; ln lo. Evang. tr.38,10- 11; tr.39,8;
tr. 99.5: Serm. 2,5; 6,4; 7,7; 119,1. En consecuencia, no puede sobre-
venirle nada. Las expresiones de la Escritura que se opongan aparente-
mente a esta verdad han de tener otro sentido. Y es el que aqu apunta.
Significa sencillamente que Dios hace que conozca la criatura, no que co-
noce El, puesto que l lo conoce todo. Cf. Confess. I 3,3; 4,4; 5,5, etc,
[9] A nosotros hov no nos ofrece dificultad ninguna esta manera de
narrar del autor del Gnesis. Sabemos su et i l o y su manera de penar
en cuanto a las operaciones de Dios. Dios para los semitas es el dueo de
todas las cosas y obra directamente en los seres. El hombre no es ms
que un operario que trabaja en nombre del Dueo; pero todas las ope-
raciones de las causas segundas, los semitas las atribuyen a Dios directa-
mente. Por eso, ese modo de narrar tan al vivo y tan antropomrfica-
NOTAS AI, LIBRO XVI 1 1 67
mente a veces, lo achacamos al estilo oriental, y est solucionado el
asunto.
[10] Ya hemos advertido que la angelologa se ha ido desarrollando
poco a poco. San Agustn le dio un gran avance, pero an no espiritua-
liz del todo a los ngeles. A pesar de eso, toda la Edad Media beber
en esta fuente.
[11] De una vez para siempre se deshace de esta embarazosa cues-
tin. Dios habla a la mente, al espritu, o por s mismo, pero, claro est,
la cuestin queda envuelta en el misterio al aadir inefablemente, o por
medio de otra criatura. Estas son las locuciones de que nos hablan los
msticos. Puede hacerse un parangn entre estas locuciones y las visiones
de que habla en De Genesi ad litteram (libro XII, desde el captulo 18
hasta el fin de la obra) .
[12] As se expresan tambin San Ambrosio (In Psalmum 104) y
Euquerio (In Genesim 1.2 c.7) .
[13] Sigue en la creencia de la existencia de la generacin es-
pontnea,
[14] Hoy se nos hacen un poco ridiculas estas hiptesis, que se for-
jaban para explicar estos hechos, por otra parte errneos. El error radica-
ba en creer primeramente en que el diluvio fu totalmente universal, y
segundo, en un escaso conocimiento de la zoologa.
[15] Procede esta palabra del trmino griego pygm, que significa
acodado, reducido, pequeo. Y sta es su significacin actual.
[16] Los escipodas eran una raza monstruosa de hombres que no
tenan ms que una pierna sin articulacin alguna, y pies tan grandes,
que, al tenderse al sol en verano, se hacan sombra con ellos. Se les su-
pona dotados de prodigiosa agilidad. Y fueron tambin llamados con el
nombre latino inonocoli.
[17] Si es verdad que la explicacin es insuficiente, la concepcin es
maravillosa. Ya lo ha repetido varias veces, y ahora lo repite una ms:
el mundo tiene un orden, aunque el hombre miope no lo descubra.
[18] En frica habia dos Hiponas: una Hipona la Real, la actual
Bona, de la que fu obispo San Agustn, y otra Hipona- Diarrito, en ra-
be Ben-Zert, de donde le viene el nombre actual de Bizerta. Diarrito sig-
nifica regada. Y es que era muy abundante en aguas.
[19] La esfinge a que alude era un animal especie de. mona de cuer-
po peludo, menos el pecho, donde tiene mamas, y con cara redonda muy
parecida a la de la mujer.
[20] Ms explcito no ha podido ser, y tampoco era posible dar una
solucin ms acertada, en armona con la ciencia de entonces. Los hechos
eran claros. Cmo explicarlos? La solucin dada resuelve el problema
planteado sobre el origen de toda la humanidad de un tronco comn. La
frase anterior es clara: lo que un hombre es a una nacin, eso es una
nacin al mundo.
[21] Se echar de ver que San Agustn, sin negar de una manera
absoluta la posibilidad fsica de los antpodas, se limita a proponer una
dificultad muy seria y particularmente delicada para un cristiano: la de
conciliar los datos de la geografa con la unidad de la raza humana.
Lactancio, en cambio, se muestra mucho menos reservado cuando trata
de necia e inepta la concepcin de una tierra redonda y de hombres que
tengan la cabeza bajo los pies (Inst. 1.3 c.24) .
[22] Hay que advertir que la edicin que nosotros conocemos hoy
con el nombre de Vulgata no es la de los Setenta, sino la versin de San
Jernimo. La Vulgata de que habla San Agust
;
n es la traduccin de la
Escritura hecha directamente del griego al latn, no del hebreo, como
1 1 68
LA CIUDAD DE DIOS
ser luego la de San Jernimo. No sabemos si esa Vulgata es la misma
tala de que habla en De doclr. christ. (II 11,16) .
[23] Cf. libro XVIII, captulo 39.
[24] Quiz la historia de las lenguas tuviera algo o mucho que opo-
ner a esta asercin del Santo. Es admisible que todas las lengua? tengan
un tronco comn, pero esto no quiere decir que se sea la hebrea. De
hecho, el hebreo forma parte de las lenguas semitas y es de las ms
recientes.
[25] No es una misma la opinin de todos sobre este particular. Los
hebreos, por ejemplo, en su Crnica, que llaman Seder-Holam, es decir,
Ordo saeculi, opinan que la divisin de las lenguas se hizo en tiempo de
Flec, o sea, el ao trescientos cuarenta despus del diluvio, diez aos
antes de la muerte de No. A esta opinin parecen adherirse San Jer-
nimo y San Juan Crisstomo, quienes defienden que Hber previo en es-
pritu proftico esta divisin e impuso a Flec ese nombre, que significa
Divisin.
[26] Asi lo refieren Flavio Josefo en Antiquitates ludaicae (1.1 c.7) ,
San Jernimo en sus Tradiciones hebraicas y los hebreos en la obra cita-
da en la nota anterior, captulo 2.
[27] En Quaestiones in Heptateucum (I q.26) plantea la objecin que
puede presentar esa accin contra la santidad de Abrahn, y concluye
diciendo: Tacens quod uxor esset, sed non mentiens quod sror esset.
Y da luego la razn, dejando a Dios el caso y previniendo l la maldad
de los hombres.
[28] Esta es la solucin propuesta por San Jernimo. El la recoge
de la tradicin de los hebreos, segn la cual Abrahn fu condenado al
fuego por los caldeos por negarse a adorar al dios de ellos, y fu librado
por Dios de l.
[29] En todos estos datos histricos usa, como es sabido, el Croni-
cn de Eusebio de Cesrea.
[30] As se llaman los habitantes de la ciudad del Peloponeso lla-
mada Sycion, o Sicionia.
[31] Estas eran las tres partes del mundo conocidas entonces.
[32] Despus de sus diez libros apologticos no haba aparecido casi
en escena la ciudad de Roma. Ahora aprovecha la ocasin para presen-
tarla como la continuadora de la antigua Babilonia, como la corte y la
capital de la ciudad terrena. El nombre de Babilonia aplicado a Roma,
segn la crtica, lo us ya San Pedro en su primera Epstola.
[33] Es indiscutible que la conducta de Abrahn, a pesar de las
defensas que hagan todos los Santos Padres en general, fu reprobable
en el sentido de que minti, como buen beduino que era. Hoy no nos es
dado a nosotros ver la mentalidad primitiva respecto a la moralidad de
ciertas acciones. Quiz subjetivamente no minti, es decir, pudo tener
una conciencia errnea sobre la moralidad de esa falta; pero en realidad,
objetivamente, sa fu una mentira, y bien pensada y prudente por lo
que hace al caso. As la aprecia en general la crtica bblica moderna.
[34] Cf. Contra Faust. Manich. XXII 26.
[35] Puede compararse esto con el pensamiento desarrollado en
Contra Faust. Manich. (XXII 89) . Todas estas coincidencias doctrinales
nos hacen pensar en que el maniquesmo no satisfizo a Agustn en la so-
lucin de estos puntos, y l pretende resolverlos y allanar el camino de
la verdad a Fausto.
[36] Es un famoso poeta y astrlogo de Cilicia, que floreci en tiem-
po de Ptolomeo Filadelfo y de Antgono Jonats. _
[37] Astrnomo famoso de Gnido. Este se preciaba de haber agotado
NOTAS AL LIBRO XVI
1 1 60
la ciencia astrolgica y de haber dado con todo el nmero de estrellas.
[38] Y acertadamente podramos aadir hoy, porque, segn la astro-
logia moderna, el nmero de estrellas es incalculable, y se van descu-
briendo infinidad de ellas nuevas cada ao.
[39] A l la aplica y de l la entiende tambin en Quaestiones in
Heptateucum, II q.47, 1-6.
[40] Todos los expositores han visto significado por el ro de Egipto
el Nilo. San Agustn, en cambio, atenindose a la letra, cree que no es
se, sino otro, cuyo nombre calla. Cf. Quaest. in Hept. VI q.21,3. Ese ro
pequeo pasadice lpor la ciudad de Rinocorura. Qu ciudad es
sa, cabe preguntar? Suelen darle el nombre tambin de Rinocolura; es
una ciudad situada en los confines de Egipto y la Arabia. Hoy se llama
El- Arisch. Cf. DIODORO DE SICILIA, 1.2 c.62.
[41] Captulo 3.
[42] El imputarlo era obra de Fausto el Maniqueo, como puede co-
legirse de Contra Faust. Manich. (XXII 30) .
[43] Tal vez apelando solamente a esos fines y propsitos, no po-
dramos disculpar a Abrahn de adulterio. De lo contrario, actum esset
de matrimonio. El argumento ms vlido es el ya alegado en otros luga-
res: la necesidad de la multiplicacin de la especie, y tambin el mandato
de Dios.
[44] Plcenos conservar en castellano la expresin tan expresiva del
Santo. Todas esas palabras tienen su verbo corriente en nuestra lengua,
y, por consiguiente, ese adverbio, que no es usado en castellano, obtem-
peradamente, puede tambin admitirse como derivado de obtemperar.
[45] Cf. Contra Faust. Manich. XVI 29.
| 46J Respondiendo a IVlngo y n sus secuaces, hace estas mismas
apreciaciones en De grnt. Christ. et de peccat. orig. II 26,30- 31; 27,32;
28,33; 29,34; 30,35; 31,36.
[47] Este es sentir. comn. As opinaba Tertuliano en De carne
Christi (c.6) , Contra Iudaeos (c.9) , Contra Marcionem (II 27; III 9) y
en otros lugares. As pensaba San Ireneo (Adversas Haereses III 6; IV
26) . As San Justino en su Dilogo con Trifn y Eusebio en su Historia
eclesistica. Y sta es la sentencia ms probable de San Agustn en De
Trinitate (II 12,21) y Contra Maximinum (II 26,5- 6) .
[48] Cf. libro XIV, captulo 18.
[49] La tentacin es una prueba que Dios enva para ver lo funda-
mentado que el espritu et en la humildad. El hombre se desconoce,
y slo cuando tiene que luchar y se ve en la tentacin desconfa de s
mismo y aprende a estimarse en lo que es. Esta es la doctrina general del
Santo en el problema de las tentaciones. La tentacin es como una pre-
gunta que se hace al sujeto, y entonces l mismo se responde afirmativa
o negativamente. Dios no necesita aprender nada, porque lo sabe todo;
pero el hombre necesita de la tentacin para conocer su flaqueza, v para
esto la enva Dios. Cf. En. in Ps. 55,2; Serm. 2,3; Solil. II 1,1; En. in
Ps. 1188.2; 36,1.1; 43,20; 55,9; De Gen. ad litt. ITI 15,24; Quaeit. in
Hent. V q.19; I q.57; De Gen. contra Manich. I 22,34; In lo. Evang.
tr.43.6; De div. quaest. 83 q.60; De Serm. Dom. in Mont. II 9,31, etc.
[50] Las segundas nupcias las rechazaban como cosas del demonio
los catafrigos, quienes pensaban que no diferan en nada de la fornica-
cin. As ecribe San Agustn en De haeresibus (haer.26) .
[51] Sobre todo en De grat. Christi et de peccat. orig., De grat. et
de lib. arb.. De corrept. et grat., De praedest. sanct., etc.
[52] Este es el sapientsimo consejo del Apstol: Melius est nubi
quam uri. La castidad, el celibato abrazado por amor de Dios, es superior
1170 LA CIUDAD DE DIOS
al estado matrimonial; pero, si a uno se aade la fidelidad y a otro la
infidelidad, uno carecer de pecado y el otro lo tendr doble.
[53] Aqu cabra decir que el hbito no hace al monje. San Agus-
tn tena en mucha estima la fidelidad al propsito.
[54] Repetiremos lo que hemos dicho de la mentira de Abrahn.
Minti como buen beduino, aunque pueda disculparse de la manera all
propuesta.
[55] Maravillosa aplicacin a la Eucarista. Se habla ya abierta-
mente de ella; no hay ya ese escrpulo de los siglos anteriores. El miste-
rio de la Eucarista es el centro de la vida cristiana, como Cristo lo es
del mundo y de la historia entera. San Justino fu el primero que des-
cubri, valientemente por cierto, esa ley tan severa del arcano.
[56] Cf. En. in Ps. 44,20.
[57] As, en latn se dice liben, aunque sea un solo hijo. Gelio en
sus Noches ticas emplea la palabra en este significado. Y el juriscon-
sulto Herenio lo confirma.
[58] Cf. Contra Faust. Manich. XII 42.
[59] Este punto es el objeto de toda la carta 196, dirigida a Aslico.
[60] Dnde te suplico, Dios mo; dnde, Seor, yo tu siervo, dn-
de o cundo fui inocente? Mas ved que ya callo aquel tiempo. A qu
ya ocuparme de l, cuando no conservo de l vestigio alguno? As ha-
blaba en sus Confessiones (I 7,12) , y lo mismo expone en el captulo
siguiente.
[61] La profundidad de esta concepcin de la historia de la huma-
nidad se ha hecho ya clsica. Las edades del mundo en relacin con las
edades del hombre brindan una sabrosa introduccin a la historia uni-
versal. Homo mundus est, deca Agustn en uno de sus Sermones. Y e3
verdad. El mundo es como el hombre, y, como el hombre, desarrolla to-
dos sus perodos. Joaqun de Flora en el siglo xn dar altura a esta con-
cepcin, y la definir dividiendo la historia en tres pocas: la poca del
Padre, la del Hijo y la del Espritu Santo. Agustn no lleg a tanto, pero
su sentido ha rebasado los lmites del tiempo y fe hi hecho p e a com'- n
de los filsofos de la historia, si puede hablarse de filosofa de la historia.
LIBRO XVII
Trata del desarrollo de la Ciudad de Dios en tiempo de los
reyes y de los profetas, desde Samuel y David hasta Cristo.
Y expone, adems, las profecas referentes a Cristo y a la
Iglesia consignadas en las sagradas Letras, sobre todo en los
libros de los Reyes, de los Salmos y de Salomn.
CAPI TULO I
LOS PROFETAS
Cmo se van cumpl i endo l as pr omes as de Di os hechas a
Abr ah n, cuya descendenci a per t enec an, como hemos di cho,
supuest a esa pr omes a, t ant o el puebl o i sr ael t i co segn la car-
ne como t odas l as naci ones segn la fe, nos l o i r mos t r ando l a
Ci udad de Di os en su mar cha a t r avs de los t i empos . Como el
l i br o ant er i or finaliz en el r ei nado de Davi d, ahor a de st e
pas ar e mos a l os si gui ent es, exponi endo cuant o cr eamos suficien-
te par a la obr a e mpr e ndi da. Est e t i empo, desde que el sant o
Samuel comenz a nr o' et i zar hast a que el puebl o de I sr ael fu
l l evado caut i vo a Babi l oni a, v l uego la i ns t aur aci n de l a casa
L B E R X V I I
ln quo agitur de civitatis Dei procursu temporibus Regum et Propheta-
rum a Samuele et David usque ad Christum, et quae sacris Litteris
mandatae sunt vaticinaones eorumdem temporum in Regum, Psal-
morum et Salomonis libris de Christo et Ecclesia exponuntur.
C A P U T I
DE TEMPORIBUS PROPHETARUM
Promissiones Dei, quae factae sunt ad Abraham. cuius semini et gen-
tem Lraeliticam secundum carnem et omnes gentes deberi secundum fi-
dem, Deo pollicente, didicimus, quemadmodum compleantur, per ord'nem
temporum procurrens Dei civitas indicabit. Quoniam ergo superioris libri
usque ad regnum I~>avid factus est finis, nunc ab eodem reamo, quantum
suscepto operi sufficere videtur. caetera quae sequuntur attingimus. Hoc
taque tempus, ex quo sanctus Samuel prophetare coepit, et deinceps do-
ee populus Israel captivus in Babyloniam duceretur, atque inde secun-
1172
LA CIUDAD DE DIOS
XVI I , 1
de Di os despus de set ent a aos de caut i vi dad, confor me a l a
pr ofec a de J er em as , es l a poca de l os pr ofet as. Est o no obst a
p ar a que podamos l l amar con pl eno der echo pr ofet as al pa-
t r i ar ca No poc a del di l uvi oy a ot r os ant er i or es y post e-
r i or es a est a poca, en que comi enza l a monar qu a en el pue-
bl o de Di os por habe r r eal i zado o pr edi cho como fut ur as ci er t as
cosas r el aci onadas con la Ci udad de Di os y el r ei no de l os cie-
l os. Y a esto se aade que al gunos son l l amados m s expr esa-
ment e con ese n o mb r e ; as Abr ah n, as Moi ss. Si n embar go,
se ha dado en Uamar por ant onomas i a poca de l os pr ofet as
a l os aos que si guen a l as pr ofec as de Samuel , qui en ungi
p o r pr i me r r ey a Sal , v l uego, r e pr obado st e, a Davi d, por
or den de Di os, de cuya est i r pe desci endan l os dems hast a que
as convenga. Si qui si er a r efer i r cuant o han di cho l os pr ofet as
de Cr i st o, en t ant o que l a Ci udad de Di os cont i na l a mar c ha
de l os si gl os con muer t es y naci mi ent os , me per der a en el in-
finito. Pr i me r o, por que , si t r at r amos de cons i der ar , con l a ayu-
da de Di os, la Es cr i t ur a, que, en su r el aci n del or den, hazaas
y sucesos de l os reyes par ece pr e oc upada por dos hechos con
es mer o de hi s t or i ador , des cubr i r amos en el l a un empeo espe-
ci al , si no s uper i or , al menos no i nfer i or , de pr e nunc i ar l o futu-
r o que de anunc i ar l o pas ado. Qui n i gnor a, aunque pi ense
est as cosas medi anament e, lo t r abaj os o y pr ol i j o, l os muchos
vol menes que se necesi t an par a i nvest i gar es o? Y l o segun-
do, por aue l as cosas que t i enen, sin duda, car ct er pr oft i co
s obr e Cri st o y s obr e el r ei no de l os ci el os, que es l a Ci udad de
dum sancti Ieremiae prophetiam post septuaginta annos reversis Israe-
Iitis ' Dei dorms instauraretur totum tempus est Prophetarum. Quamvis
enim et ipsum Noe patriarcham, in cuius diebus universa trra diluvio
deleta est, et alios supra et infra usque ad hoc tempus, quo reges in Dei
populo esse coeperunt, propter quaedam per eos futura sive quoquo modo
significata, sive praedicta, quae pertinerent ad civitatem Dei regnumque
caelorum, non immerito possimus appellare prophetas; praesertim quia
nonnullos eorum id expressius legimus nuncupatos, sicut Abraham
2
, sicut
Moysen
3
: tamen dies Prophetarum praecipue maximeque hi dicti sunt,
ex quo coepit prophetare Samuel, qui et Saulem prius, et eo reprobato
ipsum David, Deo praecipiente, unxit in regem, de cuius caeteri stirpe
succederent, quousque illos succedere sic oporteret. Quae igitur a Prophe-
tis sunt praedicta de Christo, curt moriendo decedentibus et nascendo
succedentibus suis membris civitas Dei per ista curreret tmpora, si omnia
velim commemorare, in immensum pergitur. Primum quia ipsa Scriptura,
quae per ordinem Reges eorumque facta et eventa digerens, videtur tan-
quam histrica diligentia rebus gestis occupata esse narrandis, si adiu-
vante Dei Spiritu considerata tractetur, vel magis, vel certe non minus
praenuntiandis futuris, quam praeteritis enuntiandis, invenietur intenta.
Et hoc perscrutando indagare ac disserendo monstrare, quam sit operosum
atque prolixum, et quam multis indguum voluminibus, quis ignorat, qui
haec vel mediocriter cogitat? Deinde quia ea ipsa quae ad prophetiam
1
Ier. 25,11.
3
Gen. 50,7.
* Deut. 34,10.
xvn.2
DE LOS PROFETAS A CRISTO 1173
Di os, son t ant as , que par a exponer l as ser a pr eci so r ebas ar
con muc ho l os l mi t es prefi j ados al pl an de est a obr a. Po r t an-
t o, en cuant o pueda, en l a r eal i zaci n de est a obr a, con el
benepl ci t o de Di os, mode r ar de t al for ma mi pl uma, que ni
di r cosas super fl uas ni omi t i r l as necesar i as.
C A P I T U L O I I
E N QU POCA S E CUMPLI LA PROMESA DE D I O S SOBRE
LA TI ERRA DE CANAN
Hemos di cho en el l i br o ant er i or que ya desde l as pr i me r as
pr omes as hechas por Di os a Abr ah n se l e pr omet i er on dos
cosas, a s abe r : que su descendenci a pos eer a l a t i er r a de Ca-
na n, expr es ada en est as p al ab r as : Ve a la tierra que yo te mos-
trar, y yo te har cabeza de una nacin grande, y ot r a muy
s uper i or a st a, que ver sa no sobr e l a descendenci a car nal , si no
s obr e l a es pi r i t ual , v en vi r t ud de l a cual es padr e , no de l a
naci n i sr ael t i ca sol a, si no de t odas l as naci ones que si guen
l as huel l as de su fe. Est a pr omes a se i ni ci en est os t r mi nos :
Y en ti sern benditas todas las tribus de la tierra. Y l uego he-
mos aduci do ot r a seri e de t est i moni os en pr o de l a pr ome s a
de est as dos cosas. La descendenci a de Abr ah n, es deci r , el
puebl o de I sr ael , segn la car ne est aba ya est abl eci do en l a
t i er r a pr omet i da, y al l , no sl o en posesi n de l as ci udades
non ambigitur pertinere, ita sunt multa de Christo regnoque caelorum,
quae civitas Dei est, ut ad hoc aperiendum maior sit disputatio necessa-
ria, quam huius operis modus flagitat. Proinde ita, si potuero, stilo mode-
rabor meo, ut huic operi in Dei volntate peragendo, nec ea quae super-
sint dicam, nec ea quae satis sint praetermittam.
C A P U T I I
QUO TEMPORE SIT 1MPLETA PR0MISSI0 DEI DE TERRA CHANAAN, QUAM IN
P0SSESSI0NEM ETIAM ISRAEL CARNALIS ACCEPIT
In praecedente libro dixirnus, ab initio ad Abraham promissionum Dei
duas res fuisse promissas: unam scilicet, quod terram Chanaan possessu-
rum fuerat semen eius; quod significatur, ubi dictum est, Vade in terram,
quam tibi demonstravero, et faciam te in gentem magnam: aliam vero
longe praestantiorem, non de carnali, sed de spirituali semine, per quod
pater est, non unius gentis Israeliticae, sed omnium gentium, quae fidei
eius vestigia consequuntur; quod promitti coepit his verbis: Et benedi-
centur in te omnes tribus terrae '. Et deinceps alus multis admodum tes-
timoniis haec do promissa esse monstravimus. Erat igitur iam in trra
promissionis semen Abrahae, id est populus Israel, secundum carnem:
atque ibi non solum tenendo ac possidendo civitates adversariorum, ve-
rum etiam reges habendo, regnare iam coeperat, tapietis de ipso populo
4
Gen. 12,1-3.
1174 LA CIUDAD DE DIOS XVTI, 2
enemi gas , si no t ambi n con reyes pr opi os , hab a i ni ci ado ya su
monar qu a. As que daban ya cumpl i das en gr an par t e l as pr o-
mes as de Di os sobr e el puebl o. Y de st as no s ol ament e l as que
hab an si do hechas a l os t r es pat r i ar cas Abr ah n, I s aac y J ac ob
y cual es qui er a ot r as hechas en sus d as, si no t ambi n l as hechas
a Moi ss, por qui en fu l i ber ado el puebl o de la s er vi dumbr e
egi pci a, y por medi o del cual fuer on r evel adas t odas l as cosas
pas adas cuando conduc a al puebl o por el desi er t o. Y esta pr o-
mesa di vi na de poseer la t i er r a de Canan desde el r o de Egi p-
to hast a el gr an Eufr at es no se cumpl i ni en t i empo del famoso
caudi l l o Jess Nave, qui en i nt r oduj o al puebl o en la t i er r a de
pr omi s i n y qui en r epar t i l as naci ones conqui s t adas ent r e l as
doce t r i bus , a l as que Di os le hab a envi ado, ni , t r as l , en t odo
el per odo de l os j ueces. Con t odo, no se pr ofet i zaba como fu-
t ur o, si no que se es per aba que deb a cumpl i r s e. Se cumpl i
baj o Davi d y su hi j o Sal omn, cuyo r ei no al canz la ext ensi n
pr ome t i da. Por que s ubyugar on a t odos esos puebl os y les hi ci e-
r on t r i but ar i os suyos. Baj o est os reyes se hab a est abl eci do la
descendenci a de Abr ah n en la t i er r a de pr omi s i n, o sea, en
la t i er r a de Canan, de t al mane r a que no fal t aba ya nada al
cumpl i mi ent o for mal de la pr omes a t er r ena de Di os. ni ca-
ment e fal t aba, por lo que hace a la pr os pe r i dad t empor al , que
la naci n j ud a per s ever ar a est abl e, a t r avs de l as gener aci o-
nes, en ese est ado hast a el fin de l os si gl os, si obedec a a l as
l eyes de su Di os y Seor . Per o, como Di os sab a que no le ser a
fiel, us de penas t empor al es par a ej er ci t ar l os pocos fieles que
hab a ent r e el l os y adver t i r a l os fut ur os fieles de t odas l as na-
promissionibus Dei iam magna ex parte; non solum quae lis tribus pa-
tribus, Abraham, Isaac, et lacob, et quaecumque aliae temporibus eorum,
verum etiam quae per ipsum Moysen, per quem populus dem de servi-
tute Aegyptia liberatus est, et per quem cuneta praeterita revelata sunt
temporibus eius, cum populum per eremum duceret, factae fuerant. e-
que autem per insignem ducem Iesum Nave, per quem populus ille in
promissionis inductus est terram, expugnatisque gentibus, eam duodecim
tribubus, quibus Deus iusserat, divisit, et mortuus est; eque post i l l um
toto tempore Iudicum impleta fuerat promissio Dei de trra Chanaan,
a quodam flumine Aegypti usque ad flumen magnum Euphratem
5
: nec
tamen adhuc prophetabatur futurum, sed exspectabatur implendum. Im-
pletum est autem per David, et eius filium Salomonem; cuius regnum
tanto, quanto promissum fuerat, spatio dilatatum est: universos quippe
illos subdiderunt, tributariosque fecerunt. Sic igitur n trra promissionis
secundum carnem, hoc est in trra Chanaan, sub his regibus semen
Abrahae fuerat constitutum, ut nihil deinde superesset, quo terrena illa
Dei promissio compleretur, nisi ut in eadem trra, quantum ad prospe-
ritatem attinet temporalem, per posteritatis successionem inconcusso statu
usque ad mortalis saeculi huius terminum gens permaneret Hebraea, si
Domini Dei sui legibus obediret. Sed quoniam Deus noverat, hoc eam
non esse facturam, usus est eius etiam temporalibus poenis ad exercendos
in ea paucos fideles suos, et admonendos qui postea futuri erant in omni-
* Gen. 15,18
XVII, 3, 2 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1175
ci ones l o que conven a, ya que en el l os hab a de cumpl i r s e l a
ot r a pr omes a por l a encar naci n de Cr i st o, r evel ado ya el
Nuevo Tes t ament o.
C A P I T U L O I I I
Q U ENTI ENDEN LOS PROFETAS POR J E RUS AL N?
T R E S ACEPCI ONES
1. As como aquel l os or cul os di vi nos di r i gi dos a Abr ah n,
a I saac y a J acob, y l o mi s mo ot r os si gnos o di chos pr oft i cos,
se hi ci er on, segn l as s agr adas Let r as , en pocas ant er i or es , as
t ambi n l as pr ofec as, a par t i r de l os reyes, per t enecen, par t e,
a l a descendenci a car nal de Abr ah n, v par t e, a su descenden-
cia pr opi a, en la que son bendi t os t odos l os puebl os , coher ede-
r os de Cr i st o por el Nuevo Tes t ament o, l l amados a poseer l a
vi da et er na y el r ei no de l os ci el os. Luego par t e se refiere a l a
escl ava, que engendr a escl avos, es deci r, a l a J er us al n t er r ena,
que es escl ava con sus hi j os, y par t e a l a ci udad l i br e de Di os,
que es la J er us al n et er na en l os ci el os, cuyos hi j os l os hom-
br es que vi ven segn Di os s on per egr i nos en l a t i er r a. Pe r o
hay en esas pr ofec as cosas que se r el aci onan con l as d o s : en
sent i do pr opi o, con la es cl ava; en figurado, con l a l i br e "1].
2. En consecuenci a, l as pr ofec as o l os di chos pr oft i cos
son de t res cl as es : unos , r el at i vos a la J er us al n t e r r e na; ot r os,
a l a cel est i al , y ot r os, a ambas . Voy a p r o b ar con ej empl os
bus gentibus, quod eos admoneri oportebat, in quibus alteram promissio-
nem, revelato novo Testamento, per incarnationem Christi fuerat imple-
turus.
C A P U T I I I
D K TRIPARTITO SIGN1FICATI0NIBUS P R O P H E T A R U M , QUAE NUNC AD TERRENAM,
NNC AD CAELESTEM I E R US AL E M, INUNC AUTEM AD UTRAMQUE REFERUNTUR
1. Quocirca, sicut oracula illa divina ad Abraham, Isaac, et lacob,
et quaecumque alia signa, vel dicta prophetica, in sacris Litteris praece-
dentibus facta sunt: ita etiam caeterae ab isto Regum tempore prophe-
tiae partim pertinent ad gentem carnis Abrahae, partim vero ad illud
semen eius, in quo benedicuntur omnes gentes cohaeredes Christi per
Testamentum novum, ad possidendam vitam aeternam regnumque caelo-
rum. Partim ergo ad ancillam, quae in servitutem generat, id est terre-
nam Ierusalem, quae servit cum filiis suis; partim vero ad liberam civi-
tatem Dei, id est veram Ierusalem aeternam in caelis, cuius filii homines
secundum Deum viventes peregrinantur in terris: sed sunt in eis quaedam,
quae ad utramque pertinere intelliguntur, ad ancillam proprie, ad libe-
ram figurate.
2. Tripartita itaque reperiuntur eloquia Prophetarum: siquidem ali-
qua sunt ad terrenam Ierusalem speetantia, aliqua ad caelestem, nonnulla
ad utramque. Exemplis video probandum esse quod dico. Missus est Na-
1 1 76 LA CIUDAD DE DIOS XVII, 3, 2
mi aser t o. El pr ofet a Nat n fu envi ado al r ey Davi d par a
r e pr oc har l e su pecado y anunci ar l e l os cast i gos que le es-
pe r aban. Qui n duda que est os y ot r os avi sos di vi nos por
el est i l o, di r i gi dos , o a t odos, es deci r , por el i nt er s o ut i -
l i dad del puebl o, o a un par t i c ul ar cual qui er a, que daban a
conocer al go fut ur o en pr o de la vi da t e mpor al , per t enec an
a l a ci udad t e r r e na? En J er em as se l e e : He aqu que viene el
tiempo, dice el Seor, en que yo har una nueva alianza con la
casa de Israel y con la casa de Jud; alianza no segn aquella
que contraje con sus padres el da aue los cog por la mano
para sacarlos de la tierra de Egipto. Ya que no se mantuvieron
en el cumplimiento de mi pacto, yo les abandon, dice el Seor.
He aqu el pacto que har con la casa de Israel: Despus que
llegue aquel tiempo, imprimir, dice el Seor, mis leyes en su
mente, y las grabar sobre sus corazones, y los ver, y yo ser
su Dios y ellos sern mi pueblo. I ndudabl e me nt e , st a es una
pr ofec a de la J er us al n cel est i al , cuyo Di os es su pr emi o, y el
ni co s ober ano bi en, pos eer l e y ser de l . Si n e mbar go, est a
pr ofec a se refiere a l as dos, por que l l ama J er us al n a l a Ciu-
dad de Di os, y en el l a pr ofet i za la casa veni der a de Di os ; per o
est a mi s ma pr ofec a se cumpl i , al par ecer , cuando el rev Sa-
l omn edific aquel s ober bi o t empl o. Y est os sucesos, segn l a
hi st or i a, se l l evar on a cabo en la J er us al n t er r ena, y fuer on
fi gura de la J er us al n cel est i al . Est e gner o de pr ofec acon-
gl ome r ado de ambos sent i dost i ene un gr an val or en l os ant i -
guos l i br os canni cos que nar r an hi s t or i a y han ej er ci t ado y
fhan propheta, qui regem David argueret de peccato gravi, et ei, quae
consecuta sunt mala, futura praediceret". Haec atque huiusmodi sive
publice, id est pro salute vel utilitate populi, sive privatim, cum pro suis
quisque rebus divina promereretur eloquia, quibus pro usu temporalis
vitae futuri aliquid nosceretur ad terrenam civitatem pertinuisse, quis
ambigat? Ubi autem legitur, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et con-
summabo domui Israel et domui luda testamentum novum, non secundum
testamentum quod disposui patribus eorum, in die qua apprehendi ma-
num eorum, ut educerem eos de trra Aegypti: quoniam ipsi non per-
manserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit Dominus, Quia
hoc est testamentum, quod constituam domui Israel: post dies illos, dicit
Dominus, dabo leges meas in mentem eorum, et super corda eorum sen-
bam eas, et videbo eos, et ero Mis in Deum, et ipsi erunt mihi in pie-
bem
7
; lerusalem sine dubio superna prophetatur, cuius Deus ipse prae-
mium est, eumque habere atque ipsius esse summum ibi est atque totutn
bonum. Ad utramque vero pertinet hoc ipsum, quod lerusalem dicitur
Dei civitas, et in ea prophetatur futura domus Dei, eaque prophetia vide-
tur impleri, cum Salomn rex aedificat illud nobilissimum templum. Haec
enim et in terrena lerusalem secundum historiam contigerunt, et caelestis
lerusalem figurae fuerunt. Quod genus prophetiae ex utroque velti coni-
pactum atque commixtum in Libris veteribus canonicis, quibus rerun
gestarum narrationes continentur, valet plunmum, multumque exercuit et
6
2 Reg. 12.
' Ier. 31,31-33 ; Hebr. 8,8-10.
XVII, 3, 2 DE LOS PROFETAS A CRISTO H 7 7
an ej er ci t an en gr an mane r a l os i ngeni os de l os i nvest i gador es
de l as s agr adas Let r as . Has t a punt o es est o as , que en l as pr e-
di cci ones ya hi s t r i cament e cumpl i das en l a descendenci a car-
nal de Abr ah n se bus ca t odav a el sent i do al egr i co, que ha de
r eal i zar se en l a descendenci a espi r i t ual del mi s mo. Al gunos ,
l l evados de est e afn, han pens ado que en esos l i br os no hay
nada o pr edi cho y ya r eal i zado, o de lo r eal i zado si n habe r
si do pr edi cho, que no di ga o i nsi ne al guna r el aci n al egr i ca,
es ver dad, per o r el aci n, a l a s ober ana Ci udad de Di os y a sus
hi j os per egr i nos del suel o. Si el l o es as , l os di chos de l os pr o-
fet as, o, mej or , de t odas l as Es cr i t ur as que vi enen baj o el nom-
br e de Ant i guo Tes t ament o [ 2 ] , t endr an ya sl o dos sent i dos,
no t r es. No habr , pues , en el l a nada que al uda ni cament e a
l a J er us al n t er r ena si cuant o se di ce y se c umpl e de el l a o por
causa de el l a significa al go que, en pr efi gur aci n al egr i ca, se
refiere a l a J er us al n cel est i al . Hab r , por t ant o, sl o dos sen-
t i dos, uno que cor r es ponde a l a J er us al n l i br e, y ot r o, a en-
t r ambas . Tengo par a m que, como andan muy er r ados l os que
pi ens an que l os hechos r eal i zados car ecen, en ese gner o de
l et r as, de t oda si gni fi caci n al egr i ca, as andan muy osados l os
que sost i enen que t odas l as cosas envuel ven al gn si mbol i s-
mo [ 3 ] . Po r eso he di cho que t i enen, no dos sent i dos, si no t r es .
Y pi enso est o sin cr i t i car a l os capaces de des cubr i r un sent i do
espi r i t ual en cual qui er suceso, s i empr e, cl ar o est , que se d el
pr i mer pl ano a la ver dad hi st r i ca | 4 ] . Po r lo dems , qu
fiel duda que l as cosas que no pueden r el aci onar s e con hechos
humanos o di vi nos, r eal i zabl es o r eal i zados, no se han hecho si n
exercet ingenia scrutantium Litteras sacras, ut quod historice praedicturn
completumque legitur in semine Abrahae secundum carnem, etiam in se-
mine Abrahae secundum fidem quid implendum allegorice significet in-
quiratur: in tantum ut quibusdam visum sit, nihil esse in eisdem libris
vel praenuntiatum et effectum, vel effectum, quamvis non praenuntia-
tum, quod non insinuet aliquid ad supernam civitatem Dei eiusque
filios in hac vita peregrinos figurata significatione referendum. Sed
si hoc ita est, iam bipartita, non tripartita erunt eloquia Prophetarum,
vel potius illarum Scripturarum omnium, quae veteris Instrumenti appel-
latione censentur. Nihil enim erit illie, quod ad lerusalem terrenam
tantum pertineat, si quidquid ibi de illa, vel propter illam, dicitur atque
completur, significat aliquid, quod etiam lerusalem caelestem allegorica
praefiguratione referatur: sed erunt sola do genera, unnm quod ad leru-
salem liberam, alterum quod ad utramque pertineat. Mihi autem sicut
multum videntur errare, qui nidias res gestas in eo genere litterarum
aliquid aliud praeter id quod eo modo gestae sunt significare, arbitran-
tur; ita multum audere, qui prorsus ibi omnia significationibus allego-
ricis involuta esse contendunt. Ideo tripartita, non bipartita esse dixi.
Hoc enim existimo, non tamen culpans eos, qui potuerint illie de qua-
cumque re gesta sensum intelligentiae spiritualis exsculpere, servata pri-
mitas duntaxat historiae veritate. Caeterum quae ita dicuntur, ut rebus
humanitus seu divinitus gestis sive gerendis convenire non possint, quis
1178 LA CIUDAD DE DIOS XVII, 4, 1
una mi r a? Qui n no bus car par a el l as una i nt er pr et aci n
es pi r i t ual , si puede, o al menos confesar que qui en pueda debe
b u s c ar l a?
C A P I T U L O I V
Q U FI CUR EL CAMBI O DEL REI NO Y DEL SACERDOCI O DE
I S R AE L ? P ROF EC A DE ANA, MADRE DE SAMUEL, QUE FI GURA
LA I GLESI A
1. El des ar r ol l o de la Ci udad de Di os hast a l a poca de
l os reyes, hast a que Davi d, r echazado Sal , subi al t r ono, lo-
gr ando que su pos t er i dad r ei nar a l ar go t i empo en l a ci udad
t er r ena, nos br i nda un s mbol o al si gni fi car y pr enunci ar con
esos sucesos al go que no debe pas ar s e en si l enci o. Y esto es,
p o r lo que hace al Ant i guo Tes t ament o v al Nuevo, el cambi o de
l os muchos r eal i zados cuando el sacer doci o y el r ei no se t r oc
en el nuevo Sacer dot e y en el nuevo Rey et er no, que es Jesucr i s-
t o. El s umo sacer dot e Hel , r echazado, y Samuel , su subst i t ut o
en ese mi ni st er i o, qui en ej er ci a la vez el oficio de sacer dot e y
j uez, y, por ot r a par t e, Sal desechado y Davi d const i t ui do en
rey, figuran lo que vengo di ci endo. La madr e de Samuel , Ana,
en un pr i nci pi o est ri l y l uego r egoci j ada p o r su fecundi dad,
pr ofet i z, al par ecer , eso mi s mo cuando, en al as de su gozo,
dio, gr aci as al Seor y le cons agr el ni o naci do con l a mi s ma
pi edad con que lo hab a ofreci do. He aqu cmo se e xpr e s a:
Mi corazn se ha afianzado en el Seor y mi Dios ha enslzalo
mi poder. Ya puedo responder a boca llena a mis enemigos,
fidelis dubitet non esse inaniter dicta? quis ea non ad intelligentiam spi-
ritualem revocet, si possit, aut ab eo qui potest revocanda esse fateatur?
C A P U T I V
D E PRAEFICURATA COMMUTATIONE IsRAELITICI REGNI ET SACERDOTII, ET DE
HIS QUAE ANNA MATER SAMUELIS, PERSONAM GERENS ECCLESIAE, PROPHETAVIT
1. Procursus igitur civitatis Dei, ubi pervenit ad Regum tmpora,
quando David Saule reprobato ita regnum primus obtinuit, ut eius deinde
posteri in terrena Ierusalem diuturna successione regnarent, dedit figu-
ram, re gesta significans atque praenuntians, quod non est praetereun-
dum silentio, de rerum mutatione futurarum, quod attinet ad do Testa-
menta, vetus et novum: ubi sacerdotium regnumque mutatum est per
sacerdotem eumdemque regem novum ac sempiternum, qui est Christus
Jess. Nam et Heli sacerdote reprobato substitutus in Dei ministerium
Samuel, simul officio functus sacerdotis et iudicis, et Saule abierto rex
David fundatus in regno, hoc quod dico figuraverunt. Mater queque ipsa
Samuelis Anna, quae prius fuit sterilis, et posteriore fecunditate laetata
est, prophetare aliud non videtur, cum gratulationem suam Domino fundit
exsultans: quando eumdem puerum natum et ablactatum Deo reddit eadem
pietate, qua voverat. Dicit enim: Confirmatum est cor meum in Domino,
XVII, 4, 2 DE EOS PROFETAS A CRISTO 1179
pues la causa de mi aleara es la salud que he recibido de ti.
Porque nadie es santo como el Serior y no hay justo como nues-
tro Dios; nadie es santo fuera de ti. Cesad de gloriaros sober-
biamente y de hablar cosas elevadas, y no salga de vuestra
boca la jactancia, porque Dios, que todo lo sabe, l es el. Seor
y el Dios que prepara sus revelaciones. Hizo dbil el arco de los
poderosos, y los dbiles han sido revestidos de vigor. Los abun-
dantes en pan han venido a menos y los hambrientos han atra-
vesado la tierra. La estril ha tenido siete hijos y la que tena
muchos qued sin vigor. El Seor es quien da la muerte y la
vida, quien conduce al sepulcro y libra de l. El Seor hace
pobres y ricos, abate y ensalza. Levanta de la tierra al pobre y
saca del muladar al mendigo para colocarlo entre los potenta-
dos del pueblo, dndole en herencia un trono de gloria. El da
la ofrenda al que hace voto y El ha bendecido los das del jus-
to, porque el hombre no es poderoso por su propia fuerza. El
Seor desarm a su enemigo, el Seor, que es santo. No se
glore el sabio en su sabidura, ni el poderoso en su poder, ni
el rico en sus riquezas, sino que el que se glore, glorese en
esto, en entender y conocer al Seor y en hacer juicio y justicia
en medio de la tierra. Dios subi a los cielos y ha tronado, y El
juzgar a los confines de la tierra, porque es justo. El es quien
da la virtud a nuestros reyes y ensalzar el rtoder de su Cristo.
2. Se pens ar acaso que st as son pal abr as de una muj er -
ci l l a que se r egoci j a del naci mi ent o de su hi j o. lsl acaso l a
r azn humana t an al ej ada de l a luz de la ver dad que no com-
pr ende que esas pal abr as exceden l os modal es de esa muj e r ?
et exaltatum est cornu meum in Deo meo. Dilatatum est super inimicos
meos os meum; laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus,
sicut Dominas; et non est iustus, sicut Deas noster; non est sanctus prae-
ter te. Nolite glorian superbe, et nolite loqui excelsa, eque procedat
magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientiarum Dominus, et Deus
praeparans adinventiones suas. Arcum potentium fecit infirmum, et injir-
mi praecincti sunt virtute. Pleni panibus minorad sunt, et esurientes
transierunt terram. Quia sterilis peperit septem, et multa in filiis infirma-
ta est. Dominus mortificat et vivificat; deducit ad Meros, et reducit. Do-
minus pauperes facit, et ditat; humiliat, et exaltat. Suscitat a trra pau-
perem, et de stercore erigit inopem: ut collocet eum cum potentibus po-
puli, et sedem gloriae haereditatem dans eis: dans votum voventi, et be-
nedixit annos iusti: quoniam non in virtute potens est vir. Dominus infir-
mum jaciet adversarium suum, Dominus sanctus. Non, glorietur prudens
in prudentia sua, et non glorietur potens in potentia sua, et non glorietur
dives in divitiis suis: sed in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire
Dominum, et facer iudicium et iustitiam in medio terrae. Dominus as-
cendit in celos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae quia iustus est;
et dat virtutem regibus nostris, et exaltabit cornu Christi sui
s
.
2. Itane vero verba haec unius putabuntur esse mulierculae, de nato
sibi filio gratulantis? tantumne mens hominum a luce veritatis aversa est,
ut non sentiat supergredi modum feminae huius dicta quae fudit? Porro
* i Res. 2, I- IO, SC. J- XX.
1 1 80 LA CIUDAD DE DIOS
XVH.4,3
En verdad, quien repara en las cosas cuyo cumplimiento se ha
ya iniciado en la peregrinacin terrena, no se da cuenta y es
consciente de que por medio de esta mujer, por nombre Ana
que significa C-racia, habl con espritu prof tico la religin
cristiana, la Ciudad de Dios, cuyo rey y fundador es Cristo; en
una palabra, la gracia de Dios, de la cual se enajenan los so-
berbios para caer y de la cual se llenan los humildes para le-
vantarse, cosa puesta sobre todo de relieve en este hi mno? Aun-
que quiz no falta quien diga que esta mujer no profetiz nada
sino que simplemente alab a Dios con un panegrico gozoso
por haber recibido el hijo, que le concedi accediendo a sus
peticiones. Qu significa en ese caso esto: Hizo dbil el arco
de los poderosos, y los dbiles han sido revestidos de vigor; los
abundantes en pan han venido a menos y los hambrientos han
atravesado la tierra, porque la estril ha tenido siete hijos y la
que tena muchos ha quedado sin vigor? Haba tenido ella
siete hijos, aunque haba sido estril? Cuando deca esto, te-
na uno solo, pero ni aun despus tuvo siete, el sptimo de los
cuales sera Samuel, sino que tuvo slo tres varones y dos hem-
bras. Adems, si no profetizaba, cmo o por qu dijo aquellas
palabras finales en un pueblo en que an no haba reyes: Da
virtud a nuestros reyes, y ensalzar el poder de su Cristo?
3. Diga, pues, la Iglesia de Cristo, la Ciudad del gran
Rey, llena de gracia y fecunda en hijos; diga y repita lo pro-
fetizado tanto tiempo antes por boca de esta piadosa muj er:
Mi corazn est afianzado en el Seor y mi Dios ha ensalzado
mi poder. Su corazn est verdaderamente afianzado y su poder
qui rebus ipsis, quae iam coeperunt etiam in hac terrena peregrinatone
compleri, convenienter movetur, nonne intendit, et aspicit, et agnoscit per
hanc mulierem, cuius etiam nomen, id est Anna, Gratia eius interpretatur,
ipsam religionem christianam, ipsam civitatem Dei, cuius rex est et con-
ditor Christus, ipsam postremo Dei gratiam prophetico spiritu sic locu-
tam, a qua superbi alienantur, ut cadant, qua humiles implentur, ut sur-
gant, quod mxime hymnus iste personuit? Nisi quisquam forte dicturus
est, nihil istam prophetasse mulierem, sed Deum tantummodo propter fi-
lium, quem precata impetravit, exsultanti praedicatione laudasse. Quid
ergo sibi vult quod ait: Arcum potentium fecit infirmum, et infirmi prae-
cincti sunt virtute: pleni panibus minorad sunt, et esurientes transierunt
terram: quia sterilis peperit septem, et multa in filiis infirmata est?
Numquid septem ipsa pepererat, quamvis sterilis fuerit? tinicum habe-
bat, quando ista dicebat: sed nec postea septem peperit, sive sex, quibus
septimus esset ipse Samuel; sed tres mares, et duas feminas
9
. Deinde in
ilio populo cum adhuc nemo regnaret, quod in extremo posuit, Dat vir-
tulem regibus nostris, et exaltabit cornil Christi sui; unde dicebat, si non
prophetabat?
3. Dicat ergo Ecclesia Christi, civitas Regs magni gratia plena, prole
fecunda; dicat quod tanto ante de se prophetatum per os huius piae ma-
t agnoscit Confirmatum est cor meum in Domino, et exaltatum est
coma meum in Deo meo. Ver confirmatum cor, et cornu ver exalta-
* t Re s . 2,20.
XVTT.4, 3 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1 1 81
verdaderamente ensalzado, porque lo ha puesto, no en s, sino
en el Seor, su Dios. Ya puedo responder a boca llena a mis
enemigos, porque la palabra de Dios no est prendida en las
cadenas de la cautividad ni en los predicadores apresados. La
causa de mi alegradicees la salud que he recibido de ti.
Esa salud es Jesucristo, a quien el viejo Simen, como se lee en
el Evangelio, abrazndole pequeito y reconociendo su gran-
deza, dice: Ahora, Seor, ya puedes sacar de este mundo a tu
siervo en paz, porque ya mis ojos han visto la Salud que nos
has enviado. Diga y repita una vez ms la Iglesia: La causa
de mi alegra es la salud que he recibido de ti, porque nadie
es santo como el Seor y no hay justo como nuestro Dios, pues
es santo y santificador, justo y justificador. Nadie es santo fuera
de ti, porque nadie se hace santo sino por ti. Luego aade:
Cesad de gloriaros soberbiamente y de hablar cosas elevadas, y
no salga de vuestra boca la jactancia, porque Dios, que lo sabe
todo, es el Seor. El os conoce hasta donde nadie os conoce,
porque, si alguno piensa ser algo, se engaa a s mismo, pues
no es nada. Esto va dirigido a los enemigos de la Ciudad de
Dios, que pertenecen a Babilonia, que se ufanan de su propia
virtud y se gloran en s, no en el Seor. A stos pertenecen
tambin los israelitas carnales, ciudadanos terrgenas de la Je-
rusaln terrena, que, como dice el Apstol, no conociendo la
justicia de Dios, es decir, la que Dios, nico justo y justificador,
da al hombre, y afanosos por establecer la suya propia, esto es,
la que creen lograda para s por s mismos, no dada por Dios,
no se han sujetado a la justicia de Dios. Y ciertamente no se han
sometido por soberbios, pensando que son capaces de agradar
tum; quia non in se, sed in Domino Deo suo. Dilatatum est super mmi-
cos meos os meum: quia et in angustiis pressurarum sermo Dei non est
alligatus, nec in praeconibus alligatis. Laetata sum, inquit, in salutari tuo.
Christus est iste Iesus, quem Simen, sicut in Evangelio legitur, senex
amplectens parvum, agnoscens magnum, Nunc dimittis, inquit, Domine,
servum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum . Dicat
itaque Ecclesia, Laetata sum in salutari tuo. Quoniam non est sanctus,
sicut Dominus; et non est iustus, sicut Deus noster; tanquam sanctus et
sanctificans, iustus et iustificans. Non est sanctus praeter te: quia nemo
fit nisi abs te. Denique sequitur, Nolite glorian superbe, et nolite loqui
excelsa, eque exeat magniloquium de ore vestro. Quoniam Deus scientia-
rum Dominus. Ipse vos scit, et ubi nemo scit: quoniam qui putat se ali-
quid esse, cum nihil sit, se ipsum seducit
n
. Haec dicuntur adversariis
civitatis Dei ad Babyloniam pertinentibus, de sua virtute praesumentibus,
in se, non in Domino gloriantibus; ex quibus sunt etiam carnales Israe-
litae, terrenae Ierusalem cives terrigenae, qui, ut dicit Apostolus, igno-
rantes Dei iustitiam, id est quam dat homini Deus, qui solus est iustus et
iustificans; et suam volentes constituere, id est, velut a se sibi partam,
non ab illo impertitam; iustiae Dei non sunt subiecti
12
, utique quia su-
10
I- e. 2,20 et 30.
11
Gal . 6,3.
12
Rom. 10,3.
1182 LA CIUDAD DE DIOS XVII, 4, 4
a Di os por pr opi a cuent a, sin la gr aci a de Di os ; de ese Di os
que t odo lo sabe, y por eso mi s mo es ar bi t r o de l as conci enci as,
i nt uyendo l os pens ami ent os de l os hombr es , que son vanos si
son de l os hombr e s y no i ns pi r ados por El . Y el que prepara
sus revelaciones. Qu r evel aci ones son st as si no l a ca da de
l os sober bi os y la exal t aci n de l os humi l de s ? Y va poni endo
en cl ar o est as r evel aci ones : Hizo dbil el arco de los podero-
sos, y los dbiles han sido revestidos de vigor. Debi l i t el ar co,
es deci r, la i nt enci n de qui enes se cr een t an poder os os , que
si n la gr aci a de Di os y sin su ayuda son capaces de c umpl i r
aut osufi ci ent ement e los mandami e nt os di vi nos. Y, en cambi o,
son r evest i dos de vi gor qui enes i nt er i or ment e gr i t an: Seor, ten
misericordia de m, que desfallezco.
4. Los abundantes en panprosiguehan venido a me-
nos y los hambrientos han atravesado la tierra. Qui nes son
l os abundant e s en pan si no l os mi s mos que se cr een poder os os ,
es deci r, l os i sr ael i t as, a qui enes comuni c Di os sus or c ul os ?
Pe r o l os hi j os de la escl ava en ese puebl o se han ami nor ado.
Con esta pal abr a poco l at i na, per o muy expr esi va, se di ce
que de mayor es se han t or nado menor es , por que en los panes,
es deci r, en la pal abr a de Di os, que ent r e t odas l as naci ones
ni cament e la r eci bi er on ent onces l os i sr ael i t as, sl o gust an l as
cosas t er r enas . En cambi o, l as naci ones a l as cual es no se hab a
dado la ley, una vez que l l egar on, gr aci as al Nuevo Tes t ament o,
a conocer esas pal abr as , at r aves ar on hambr i e nt as la t i er r a, por-
que en el l as no gus t ar on l as cosas t er r enas , si no l as cel est i al es.
Y, haci endo como que bus caba el por qu de est e suceso, di c e :
perbi, de suo putantes, non de Deo, posse placer se Deo, qui est Deus
scientiarum, atque ideo et arbiter conscientiarum. ibi videns cogitationes
hominum, quoniam vanae sunt '
3
, si hominum sunt. et ab illo non sunt.
Et praeparans, inquit, adinventiones suas. Quas adinventiones putamus,
iiisi ut superbi cadnt, et humiles surgant? Has quippe adinventiones ex-
sequitur, dicens, Arcus potentium infirmatus est. et infirmi praecincti
sunt virtute. Infirmatus est arcus, id est, intentio eorum qui tam potentes
sibi videntur, ut sine Dei dono atque adiutorio humana sufficientia divina
possint implere mandata; et praecinguntur virtute, quorum interna vox
est, Miserere mei, Domine, quoniam infirmus sum '".
4. Pleni panibus, inquit, minoran sunt. et esurientes transierunt ter-
ram. Qui sunt intelligendi pleni panibus, nisi iidem ipsi quasi potentes,
id est Israelitae, quibus credita sunt eloquia Dei?
16
Sed in eo populo
ancillae filii minorad sunt: quo verbo minus quidem latino, bene tamen
expressum est, quod ex maioribus minores facti sunt: quia et in ipsis pa-
nibus, id est divinis eloquiis, quae Israelitae soli tune ex mnibus gen-
tibus acceperunt, terrena sapiunt. Gentes autem quibus lex illa non erat
data, posteaquam per novum Testamentum ad eloquia illa venerunt, mul-
tum esuriendo terram transierunt; quia in eis non terrena, sed caelestia
sapuerunt. Et hoc, velut quaereretur causa cur factum sit, Quia sterilis,
inquit, peperit septem, et multa in filiis infirmata est. Hic totum quod
13
Ps . 93,11.
" Ps . 6,3.
15
Rom. 3,3.
XVH, 4, 5 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1183
Porque la estril ha tenido siete hijos y la que tena muchos
qued sin vigor. La pr ofec a ha pr oyect ado aqu chor r os de luz
par a qui enes conocen el nme r o siete, en el que est si gni -
ficada la perfecci n de la Igl esi a uni ver s al . Po r este mot i vo,
el apst ol San J uan escr i be a siete i gl esi as, dando a ent en-
der con el l o que escr i b a a l a pl eni t ud de l a ni ca I gl es i a;
y en los Pr over bi os de Sal omn, la Sabi dur a, que er a figura
de est o, di c e : Se fabric una casa y labr siete columnas. La
Ci udad de Di os er a est ri l en t odas l as naci ones ant es de que
s ur gi er a este engendr o que ahor a vemos . Y vemos t ambi n aho-
ra sin vi gor a la J er us al n t er r ena, que t en a muchos hi j os, por-
que l os hi j os de la l i br e aue hab a en su seno const i t u an su
vi gor , y como ahor a en el l a no hay ms que l et r a, no esp r i t u,
pe r di do el vi gor , se ha debi l i t ado.
5. El Seor es quien da la muerte y la vida; di o muer t e a
l a que t en a muchos hi j os, v vi da, a la est r i l , que t uvo si et e,
aunque puede ent ender s e t ambi n, qui z con ms pr opi e dad,
que da vi da a l os mi s mos que ant es hab a dado muer t e. Est a
mi s ma i dea est r epet i da, al par ecer , en est as p al ab r as : Condu-
ce al sepulcro y libra de l. Est os a qui enes se di r i ge el Aps t ol
en est os t r mi nos : Si habis muerto con Cristo, buscad las co-
sas aue son de arriba, donde Cristo est sentado a la diestra
de Dios, i ndudabl e me nt e han r eci bi do del Seor muer t e sal uda-
bl e ; y est os ot r os a qui enes di c e : Saboreaos en las cosas del
cielo, no en las de la tierra, son l os hambr i e nt os que at r avesa-
r on l a t i er r a. Porque estis ya muertos, di ce. He aqu la muer -
t e s al udabl e que da Di os . Y l uego a ad e : Y vuestra vida est
escondida con Cristo en Dios. He aqu l a vi da dada t ambi n
p o r Di os. Mas s on l os mi s mos l os conduci dos al s epul cr o
prophetabatur eluxit agnoscentibus numerum septenarium, quo est uni-
versae Ecclesiae significata perfectio. Propter quod et loannes apostolus
ad septem scribit Ecclesias ", eo modo se ostendens ad unius plenitudinem
scribere: et in Proverbiis Salomonis hoc antea praefigurans Sapientia,
aedificavit sibi domum, et suffulsit columnas septem "'. Sterilis enim erat
in mnibus gentibus Dei civitas, antequam iste fetus, quem cernimus,
oriretur. Cernimus etiam, quae multa in filiis erat, nunc infirmatam Ieru-
salem terrenam. Quoniam quicumque filii liberae in ea erant, virtus eius
erant: nunc vero ibi quoniam littera est, et spiritus non est, amissa vir-
tute infirmata est.
5. Dominus mortificat, et vivificat: mortificavit illam, quae multa
erat in filiis; et vivificavit hanc sterilem, quae peperit septem. Quamvis
commodius possit intelligi eosdem vivificare, quos mortificaverit. Id enim
velut repetivit addendo, Deducit ad inferos, et reducit. Quibus enim dicit
Apostolus, Si mortui estis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi
Christus est in dextera Dei sedens: salubriter utique mortifican tur a Do-
mino: quibus adiungit, Quae sursum sunt sapite, non quae super terram;
ut ipsi si nt i l l i , qui esurientes transierunt terram. Mortui enim estis, in-
quit: ecce quomodo salubriter mortificat Deus. Deinde sequitur, Et vita
16
Apoc. T,4.
I r
Pr ov. g,T.
X18 1 LA CIUDAD DE DIOS XVI I , 4, 6
y Jos librados de l ? Las dos cosas vemos cumplidas en El,
es decir, en nuestra Cabeza, con el cual dijo el Apstol que
est escondida nuestra vida en Dios. Y le dio muerte, pues
no perdon a su propio Hijo, sino que le entreg por todos
nosotros. Y le devolvi la vida, puesto que le resucit de en-
tre los muertos. Y ya que en la profeca se oye su voz: No
abandones mi alma en el sepulcro, lo condujo al sepulcro y
redujo de l. Su pobreza nos ha enriquecido a nosotros, pues
el Seor es quien hace pobres y ricos. Para darnos cuenta de
esto oigamos lo que sigue: Abate y ensalza. Es cierto, abate a
los soberbios y ensalza a los humildes. Todo el discurso de esta
mujer, cuyo nombre significa Gracia, se compendia en estas
pal abr as: Dios resiste a los soberbios y da su gracia a los hu-
mildes.
6. Y esta adicin: Levanta de la tierra al pobre, no la en-
tiende de nadie mejor que de aquel que, siendo rico, se hizo po-
bre por nosotros a fin de que furamos enriquecidos, como he-
mos dicho poco ha, por su pobreza. Le levant de la tierra
tan presto para que su carne no viera la corrupcin. Y a l
aplic tambin esto ot ro: Y saca del estircol al mendigo.
Mendigo es igual a pobre. El estircol del que es sacado se
entiende muy bien los perseguidores judos, en cuyo nmero se
contaba el Apstol, que persigui a la Iglesia y deca: Estas
cosas, que antes las consideraba yo como ventajas mas, las
tom por prdidas por amor de Cristo, y consider que son no
vestra abscondita est cum Christo in Deo": ecce quomodo eosdem ipsos
vivificat Deus. Sed numquid eosdem deduxit ad inferos e reduxit? Hoc
utrumque sine controversia fidelium in illo potius videmus impletum,
Capite scilicet nostro, cum quo vitam nostram in Deo Apostolus dixit
absconditam. Nam cum proprio Filio non pepercit, sed pro nobis mnibus
tradidit eum
l9
, isto modo utique mortificavit eum. Et quia resuscitavit a
mortuis, eumdem rursus vivificavit. Et quia in prophetia vox eius agnos-
citur, Non derelinques animam meam in inferno
20
, eumdem deduxit ad
inferos et reduxit. Hac eius paupertate ditati sumus. Dominus enim pan-
peres facit, et ditat. Nam quid hoc sit ut sciamus, quod sequitur audia-
mus: Humiliat, et exaltat; utique superbos humiliat, et humiles exaltat.
Quod enim alibi legitur, Deus superbis resistit, humilibus autem dat gra-
tiam
21
; hoc totus habet sermo huius, cuius nomen interpretatur Gra-
tia eius.
6. Iam vero quod adiungitur, Suscitat a trra pauperem: de nullo
melius quam de illo intelligo, qui propter nos facas est pauper, cum
dives esset, ut eius paupertate, sicut paulo ante dictum est, ditaremur '".
Ipsum enim de trra suscitavit tam cito, ut caro eius non videret cor-
ruptionem. Nec illud ab illo alienabo, quod additum est, Et de stercore
erigit inopem. Inops quippe dem qui pauper. Stercus vero unde erectus
est, rectissime intelliguntur persecutores Iudaei, in quorum numero cum
se dixisset Apostolus Ecclesiam persecutum, Quae mihi, inquit, fuerunt
lucra, haec propter Christum damna esse duxi, nec solum detrimento,
18
Col. 3,1- 3.
z l
Tac. 4,6.
19
Rom. 8,32. -
2
Cor. 8,9.
20
Ps . 15,10.
xvn, 4,7
DE I, OS PROFETAS A CRISTO 1185
slo desventajas, sino tambin estircol, por ganar a Cristo.
De la tierra fu, pues, levantado aquel pobre y puesto sobre
todos los ricos y del estircol fu sacado aquel mendigo y pues-
to sobre todos los opulentos para colocarlo entre los potenta-
dos del pueblo, a quienes dice: Os sentaris sobre doce sillas.
Y les da en. herencia un trono de gloria. Haban dicho los po-
tentados: Bien ves que lo hemos abandonado todo y te hemos
seguido. Haban hecho con verdadero poder este voto.
7. Pero de dnde les vino el poder hacerlo sino de Aquel
de quien se dijo a rengln seguido: El que da la ofrenda al
que hace voto? De otra suerte seran de aquellos potentados,
cuyo arco qued debilitado. El, que da la ofrenda al que hace
voto, porque nadie puede ofrendar a Dios algo bueno sino el
que recibiera de El la ofrenda. Y prosi gue: El bendijo los aos
del justo a fin de que viva sin fin con aquel a quien se di ce:
Y tus aos no tendrn fin. All permanecern los das, aqu pa-
san, mejor dira, perecen, pues antes de venir, no son, y, una
vez que han venido, ya no son, porque vienen tarados con su
fin. De las dos cosas, expresadas as : El, que da la ofrenda al
que hace voto y bendijo los aos del justo, nosotros hacemos
una y recibimos otra. Pero no se recibe sta de la bondad de
Dios si con su ayuda no se hace primero la otra, porque el
hombre no es poderoso en su propia fuerza. El Seor desecha-
r al enemigo de l, es decir, al envidioso del oferente, que pre-
tende hacerle imposible el cumplimiento de su voto. La ambi-
gedad del griego deja margen para entender tambin a su ene-
migo. Cuando el Seor haya comenzado a poseernos, sin duda
el enemigo, que hasta ahora lo haba sido nuestro, se hace de
verum etiam. stercora existimavi esse, ut Christum lucrifacerem". De
trra ergo suscitatus est ille supra omnes divites pauper, et de illo sterco-
re erectus est supra omnes opulentos ilie inops: ut sedeat cum potentibus
populi, quibus ait, Sedebitis super duodecim sedes. Et sedem gloriae hae-
reditatem dans eis. Dixerant enim potentes illi, Ecce nos dimisimus omnia,
et secuti sumus te
24
, hoc votum potentissime voverant.
7. Sed unde hoc eis, nisi ab illo, de quo hic continuo dictum est,
Dans votum voventi? Alioquin ex illis essent potentibus, quorum infir-
matus est arcus. Dans, inquit, votum voventi. Non enim Domino qusquam
quidquam rectum voveret, nisi qui ab illo acciperet quod voveret. Sequi-
tur, Et benedixit annos iusti: ut cum illo scilicet sine fine vivat, cui
dictum est, Et anni tai non deficient "
s
. Ibi enim staat anni, hic autem
transeunt, imo pereunt: antequam enim veniaiit, non sunt; cum autem
venerint, non erunt, quia cum suo fine veniunt. Horum autem duorum, id
est, Dans votum voventi, et benedixit annos iusti; unum est quod faci-
mus, alterum quod sumimus. Sed hoc alterum Deo largitore non sumitur,
nisi cum ipso adiutore primum illud efficitur: quia non in virtute potens
est vir. Dominus infirmum faciet adversarium eius: illum scilicet qui ho-
mini voventi invidet, et resistit, ne valeat impleie quod vovit. Potest ex
ambiguo graeco intelligi et adversarium suum. Cum enim Dominus pos-
-
1
Ehi l . 3,7 et 8.
2 4
Mt . 19,28.27.
-
3
Ps . IOI,2i.
S. Ag. 6 SS
1186
k CIUDAD DE DI OS
XVII, 4, 8
El, y es vencido por nosotros, pero no con nuestras fuerzas,
porque el hombre no es poderoso en su propia fuerza. El Seor,
pues, desarmar a su enemigo, el Seor santo, par a que lo
venzan los santos, hechos santos por el Santo de los santos,
por el Seor.
8. No se glore el sabio en su sabidura, ni el poderoso en
su poder, ni el rico en sus riquezas, sino que el que se glore,
glorese en esto: en entender y conocer al Seor y en hacer jui-
cio y justicia en medio de la tierra. Quien conoce y entiende
que es el Seor el que le da el conocer y entenderse, no en-
tiende y conoce poco al Seor [5]. Qu tienesdice el Aps-
tolque no hayas recibido? Y si lo has recibido, de qu te
gloras como si no lo hubieses recibido? Es decir, como si el
motivo u objeto de tu gloriarte procediera de ti. El que vive
rectamente, se hace juicio y justicia. Y vive rectamente quien
obedece al mandat o de Dios, y el in de los mandamientos, es
decir, al que se refieren los mandamientos, es la caridad que
nace de un corazn puro, de una conciencia buena y de una fe
no fingida. Ahora bi en: esta caridad, como atestigua el apstol
San Juan, procede de Dios. Luego el hacer juicio y justicia pro-
cede de Dios. Mas qu significa en medio de la tierra? Es
que, por ventura, no deben hacer juicio y justicia los que ha-
bitan los confines de la t i erra? Por qu, pues, se aadi en
medio de la tierra? Si no se hubiera aadido eso, diciendo
simplemente hacer juicio y justicia, este mandamiento abarcara
por igual a los hombres mediterrneos y a los martimos. Pero
tengo para m que se dijo en medio de la tierra para designar
sdere nos coeperit, profecto adversarios qui noster fuerat psius fit, et
vincitur a nobis; sed non viribus nostris: quia non in virtute potens est
vir. Dominus ergo infirmum faciet adversarium suim, Dominas sanctus:
ut vincatur a sanctis, quos Dominus sanctus sanctorum effecit sanctos.
8. Ac per hoc, Non glorietur prudens in prudentia sua, et non glo-
rietur potens in potentia sua, et non glorietur dives in divitiis sais: sed
in hoc glorietur qui gloriatur, intelligere et scire Dominum, et facer
iudicium et iustitiam in medio terrae. Non parva ex parte intelligit et
scit Dominum, qui intelligit et scit etiam hoc a Domino sibi dari, ut in-
telligat et sciat Dominum. Quid enim habes, ait Apostolus, quod non ac-
cepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris, quasi non acceperis?"
Id est, quasi a te ipso tibi sit, unde gloriaris. Facit autem iudicium et
iustitiam, qui recte vivit. Recte autem vivit, qui obtemperat praecipienti
Deo: et finis praecepti, id est, ad quod refertur praeceptum, charilas est de
corde puro, et conscientia bona, et fide non ficta
27
. Porro ista charitas,
sicut loannes apostolus testatur, ex Deo est
2
". Facer igitur iudicium et
iustitiam, ex Deo est. Sed quid est, in medio terrae? eque enim non
debent facer iudicium et iustitiam qui habitant in extremis terrae? quis
hoc dixerit? Cur ergo additum est, in medio terrae? Quod si non ad-
deretur, et tantummodo diceretur, facer iudicium et iustitiam, magis
hoc praeceptum ad utrosque nomines pertineret, et mediterrneos et ma-
2 6
i Cor. 4,7.
'" I Ti m. 1,5.15.
'* I l o. 4,7.
W
X.VH, 4, 9 DR r,os PROFETAS A CWSTC ug'
el tiempo que se vive en el cuerpo, a fin de que no pensara
alguien que, despus de finalizada la vida, en el cuerpo hay
todava tiempo suficiente para hacer juicio y justicia, cosa que
no hizo mientras viva en la carne, y que de esta forma puede
escapar al juicio divino. En esta vida cada uno lleva consigo
su tierra, que, muriendo el hombre, va a parar a la tierra co-
mn, y luego se le devolver una vez resucitado. Por tanto, debe
hacerse juicio y justicia en medio de la tierra, es decir, mien-
tras nuestra alma se halla aprisionada en este cuerpo t erreno;
y eso nos ser de gran utilidad en el futuro, cuando cada cual
reciba el pago debido a las buenas o malas acciones que haya
hecho por el cuerpo. Esta expresin del Apstol por el cuerpo
significa durante el tiempo que vivi en el cuerpo. Porque, si
alguien blasfema con intencin torcida y de pensamiento, aun-
que esa accin no la realice con ningn miembro ni movimiento
del cuerpo, no por eso deja de ser culpable, siendo as que la
realiz durante el tiempo que vivi en el cuerpo. Y as pode-
mos muy bien entender tambin aquello del Sal mo: Dios, que
es nuestro rey desde antes de los siglos, lia obrado la salvacin
en medio de la tierra. En este caso, el Seor Jess se identifica
con nuestro Dios, que existe antes de los siglos, porque los si-
glos fueron hechos por El. El obr nuestra salvacin en medio
de la tierra cuando el Verbo se hizo carne y habit en un cuer-
po de tierra.
9. Tras la profeca de Ana sobre cmo debe gloriarse
quien se glora, es decir, que no debe gloriarse en s mismo,
sino en el Seor, dice con la mirada en el da del j ui ci o: El Se-
ntimos. Sed ne quisquam putaret post finem vitae, quae in hoc agitur
corpore, superesse tempus iudicium iustitiamque faciendi, quam dum es-
set in carne non fecit, et sic divinum evadi posse iudicium; in medio ter-
rae, mihi videtur dictum, cum quisque vivit in corpore. In hac quippe
vita suam terram quisque circumfert, quam moriente homine recipit trra
communis, resuigenti utique reddiwra. Proinde in medio terrae, id est,
cum anima nostra isto terreno clauditur corpore, aciendum est iudicium
et iustitia, quod nobis prost in posterum, quando recipiet quisque secun-
dum ea quae per corpus gessit, sive bonum, sive malum". Per corpas
quippe ibi dixit Apostolus, per tempus quo vixit in corpore. eque enim
si quis maligna mente atque impa cogitatione blasphemet, eque id ullis
membris corporis operetur, ideo non erit reus, quia id non motu corporis
gessit, cum hoc per illud tempus gesserir, quo gessit et corpus. Isto modo
congruenter intelligi potest etiam illud quod in Psalmo legitur, Deus
autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae
s
:
ut Dominus lesus accipiatur Deus noster qui est ante saecula, quia per
ipsum facta sunt saecula, operatus salutem nostram in medio terrae, cum
Verbum caro factum est, et terreno habitavit in corpore
al
.
9. Deinde posteaquam prophetatum est in his verbis Annae, quomo-
do glorian debeat qui gloriatur, non in se utique, sed in Domino; propter
retributionem quae in die iudicii futura est, Dominus, inquit, ascendit
2 9
2 Cor . 5,io
s o
P.s. 73,12.
3 1
l O. 1,14. ; ^
1188 LA CIUDAD DE DI OS XVH,4,9
or subi a los cielos y tron. El juzgar los confines de la tie-
rra, porque es justo. En estas pal abras observa el orden de la
profesin de fe de los fieles. Cristo Nuestro Seor subi a los
cielos, y desde all vendr a juzgar a los vivos y a los muertos.
En efecto, como dice el Apstol: Quin ascendi sino el que
descendi a los lugares ms nfimos de la tierra? El que des-
cendi, ese mismo es el que ascendi sobre todos los cielos para
llenarlo todo. Tron, pues, por medio de sus nubes, aue llen
del Espritu Santo una vez ascendido. De estas nubes habla
en el profeta Isaas cuando amenaza a la Jerusaln esclava, es
decir, a la via ingrata, con no llover sobre ella. Y aadi :
El juzgar los confines de la tierra, como diciendo: Hasta los
confines de la tierra, ya que quien juzgar, sin duda alguna, a
todos los hombres, no dejar de juzgar las otras partes de la
tierra. Pero quiz se entienda mejor por confines de la tierra
los confines de la vida humana, porque el hombre no ser juz-
gado segn el estado actual, en que flucta del bien al mal o
del mal al bien, sino segn sea hallado en sus postrimeras.
Por eso se dijo que el que perseverare hasta el fin se salvar.
Luego quien hace con perseverancia juicio y justicia en medio
de la tierra no ser condenado cuando sean juzgadas las potes-
tades de la tierra. Y dadicevirtud a nuestros reyes, es de-
cir, para no condenarlos en el juicio. Les da virtud para gober-
nar la carne como reyes y vencer el mundo en Aquel que
derram por ellos su sangre. Y ensalzar el poder de su Cristo.
Cmo ensalzar Cristo el poder de su Cristo? Arriba, al decir:
El Seor subi a los cielos, se ha entendido el Seor Cristo, y
in celos, et tonuit: ipse iudicabit extrema terrae, quia iustus est. Prorsus
ordinem tenuit confessionis fidelium. Ascendit enim in caelum Dominus
Christus, et inde venturus est ad vivos et mortuos iudicandos. Nam quis
ascendit, sicut dicit Apostolus, nisi qui et descendit in inferiores partes
terrae? Qui descendit, ipse est et qui ascendit super omnes celos, ut
adimpleret omnia " . Per nubes ergo suas tonuit, quas Spiritu sancto, cum
ascendisset, implevit. De quibus ancillae Ierusalero, hoc est ingratae vi-
neae, comminatus est apud Isaiam prophetam, ne pluant super eam im-
brem
s3
. Sic autem dictum est, Ipse iudicabit extrema terrae: ac si dice-
retur, Etiam extrema terrae. Non enim alias partes non iudicabit, qui
omnes nomines procul dubio iudicabit. Sed melius intelliguntur extrema
terrae, extrema hominis: quoniam non iudicabuntur, quae in melius vel
in deterius medio tempore commutantur, sed in quibus extremis inventus
fuerit qui udicabitur. Propter quod dictum est, Qui perseveraverit usque
in finem, hic salvas erit
S4
. Qui ergo perseveranter facit iudicium et ius-
titiam in medio terrae, non damnabitur, cum iudicabuntur extrema terrae.
Et dat, inquit, virtutem regibus nostris: ut non eos iudicando condemnet.
Dat eis virtutem, qua carnem sicut reges regant, et in ilo mundum, qui
propter eos fudit sanguinem, vincant. Et exaltabit cornu Christi sui. Quo-
modo Christus exaltabit cornu Christi sui? De quo enim supra dictum
est, Dominus ascendit in celos, et intellectus est Dominus Christus; ipse^
32
Epi . 4,9 e t l o.
a3
I s . 5,6.
&i
Mt. 10,22.
XVH, 5, I
D
E LOS PROFETAS A CRISTO 1189
de ese mismo se dice aqu que ensalzar el poder de su Cristo.
Quin es, pues, el Cristo de su Cristo? O es que ensalzar
el poder de cada uno de sus fieles, segn la expresin de esta
misma mujer al principio de su hi mno: Mi Dios ha ensalzado
mi poder? En realidad, podemos muy bien l l amar cristos a to-
dos los ungidos con su crisma, porque el Cristo nico lo forma
el cuerpo y su cabeza. A esto se reduce la profeca de Ana,
madre del ilustre y santo Samuel. En l fu figurado entonces
el cambio del antiguo sacerdocio, que ahora vemos cumplido,
y fu entonces cuando la que tuvo muchos hijos qued sin vi-
gor, a fin de que la estril, trocada en madre de siete, tuviera
un nuevo sacerdocio en Cristo.
C A P I T U L O V
DESAPARICIN DEL SACERDOCIO DE AARN, PREDICHO
AL SACERDOTE HEL
1. El hombre de Dios, cuyo nombre se silencia, pero que
por su oficio y ministerio se presenta como profeta, enviado
al sacerdote Hel, expresa eso mismo con ms claridad [6]. He
aqu el texto: Un hombre de Dios se lleg a Hel y le dijo:
Esto dice el Seor: Yo me he manifestado a la familia de tu
padre cuando estaban en Egipto sometidos al yugo de Faran.
Y escog la familia de tu padre entre todos los cetros de Israel
para que se haga cargo de mi sacerdocio, para que ellos subie-
sen a mi altar y me quemasen incienso y anduviesen vestidos
sicut hic dicitur, exaltabit cornu Christi sui. Quis ergo est Christus Christi
sui? An cornu exaltabit uniuscuiusque fidelis sui, sicut ista ipsa in prin-
cipio huius hymni ait: Exaltatum est cornu meum in Deo meo? Omnes
quippe unctos eius chrismate, recte christos possumus dicere: quod tamen
totum cum suo capite corpus unus est Christus. Haec Anna prophetavit,
Samuelis mater sancti viri, multumque laudati. In quo quidem tune figu-
rata est mutatio veteris sacerdotii, et nunc impleta, quando infirmata est
quae multa erat in filiis, ut novum haberet in Christo sacerdotium steri-
lis, quae peperit septem.
C A P U T V
DE HIS QUAE AD HELI SACERDOTEM HOMO DEI PROPHETICO LOCDTUS EST
SPIRITU, SIGNIFICANS SACERDOTIUM, QUOD SECUNDUM AARON INSTITUTOM
FUERAT, AUFERENDUM
1. Sed hoc evidentius ad ipsum Heli sacerdotem missus loquitur homo
Dei, cuivis quidem nomen tacetur, sed intelligitur officio ministerioque
suo sine dubitatione propheta. Sic enim scriptum est: Et venit homo Dei
ad Heli, et dixit: Haec dicit Dominus: Revelans revelatus sum ad domum
patris tui, cum essent in trra Aegypti serv in domo Pharaonis; et eleg
domum patris tui ex mnibus sceptris Israel mihi sacerdotio fungi, ut
ascenderent ad altare meum, et incenderent incensum, et portarent Ephod;
um
C\ CIUDAD DI Dt O XVII, 5, 2
del efod. Yo di a comer a la! casa de tu padre parte de los sa-
crificios que los hijos de Israel hacen con fuego. Por qu,
pues, has mirado con ojo desvergonzado mi incienso y mi sa-
crificio y lias glorificado a tus hijos ms que a m por bendecir
las primicias de todo sacrificio ofrecido en Israel en mi acata-
miento ? Por eso dice el Seor Dios de Israel: He decidido que
tu casa y la casa de tu padre pasaran eternamente en mi pre-
sencia. Y ahora dice el Seor: Eso s que no. Glorificar a
los que me glorifiquen, y el que me desprecie ser desprecia-
do. He aqu que llega el tiempo en que exterminar tu descen-
dencia de la casa de tu padre y jams tendr ya sacerdote en
mi casa. Yo apartar a todos de mi altar a fin de que desfa-
llezcan sus ojos y decaiga su alma. Cuantos restaren de tu casa
morirn a cuchillo, y la seal de esto ser lo que ha de suceder
a tus dos hijos, Ofn y Finees, pues morirn los dos en un mis-
mo da. Yo me buscar un sacerdote fiel que haga cuanto mi
corazn y mi alma desean, y le construir una casa slida y
duradera, y pasar siempre en presencia de mi Cristo. Y todo
el que sobreviviere de tu casa vendr a adorarle con un bolo
de plata, diciendo: Acomdame en alguna parte de tu sacerdo-
cio para comer el pan.
2. Est de m s deci r que est a pr ofec apr enunci o t an
cl ar o de l a mut aci n del ant i guo s acer doci os e c umpl i a l a
l et r a en Samue l . Si bi e n es ver dad que Samue l n o fu de t r i bu
di st i nt a de l a des t i nada por Di os par a ser vi r al al t ar , si n em-
bar go, no er a de l os hi j os de Aar n [ 7 ] , cuya pos t er i dad hab a
si do des i gnada p ar a pe r pe t uar el s acer doci o. Como consecuen-
ci a, est e suceso fu figura, si bi en s ombr a, del cambi o que l ue-
et dedi domui patris tui omnia quae sunt ignis filiorum Israel in escam.
Et utquid respexisti in incensum meum, et in sacrificiam meum impu-
denti oculo, et glorificasti filios tuos super me, benedicere primitias omnis
sacrificii in Israel in conspectu meo? Propter hoc haec dicit Dominus
Deus Israel: Dixi, Domus tua et domus patris tui transibunt coram me
usque in aeternum. Et mine dicit Dominus: Neququam, sed glorificantes
me glorificabo; et qui spernit me, spernetur. Ecce dies veniunt, et exter-
minabo semen tuum et semen domus patris tui, et non erit tibi snior in
domo mea mnibus diebus, et virum exterminabo tibi ab altari meo, ut
deficiant oculi eius, et defluat anima eius; et omnis qui superaverit do-
mus tuae, decidet in gladio virorum. Et hoc tibi signum, quod veniet
super dos filios tuos hos, Ophni et Phinces; una die morientur ambo.
Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem, qui omnia quae in corde meo et
quae in anima mea, facial; et aedificabo ei domum fidelem, et transibil
coram Christo meo mnibus diebus. Et erit, qui superaverit in domo tua,
veniet adorare ei bolo argenti, dicens: acta me in unam partem sacer-
dotii tui manducare panem ".
2. Non est ut dicatur ista prophetia, ubi sacerdotii veters tanta ma-
nifestatione praenuntiata mutatio est, in Samuele fuisse completa. Quan-
quam enim non esset de alia tribu Samuel, quam quae constitua fuerat
a Domino, ut serviret altari; tamen non erat de filiis Aaron, cuius pro-
85
i Rc e . 2,37- 36. ''
xvn, 5,2
Dl 1,0$ PROFETAS A CHISTO 1191
go hab a de oper ar s e por medi o de J es ucr i s t o. La pr ofec a, en
sent i do pr opi o, per t enec a al Ant i guo Tes t ament o, y en sent i do
fi gur ado, al Nuevo. Y habl o en cuant o al hecho, no en cuant o
a l as p al ab r as ; es deci r , que el hecho si gni fi caba lo que el
pr ofet a expr es al s acer dot e Hel en pal abr as . Des pus hubo
sacer dot es de l a fami l i a de Aar n, como Sadoc y Abi at ai , en
el r ei nado de Davi d, y ot r os m s t ar de, pe r o muc ho ant es de l a
poca en que deb a cumpl i r s e en Cr i st o l a pr edi cci n hecha so-
br e el cambi o del saceadoci o. Qui n, obs er vando est o con l a
mi r ad a de l a fe, no ve que ya est c u mp l i d a? En efect o, ac-
t ual ment e no queda a l os j ud os ni t aber ncul o, ni t empl o, ni
al t ar , ni sacri fi ci o, ni , p o r consi gui ent e, al gunos de esos sacer-
dot es que, segn l a l ey de Di os, deb an ser de l a fami l i a de
Aar n. A est o al ude el pr ofet a en est a pr ofec a al de c i r : Esto
dice el Seor Dios de Israel: He decidido que tu casa y la casa
de tu padre pasaran eternamente en mi presencia. Y ahora dice
el Seor: Eso s que no. Glorificar a los que me glorifiquen
y el que me desprecie ser despreciado. Aqu l l ama casa de su
padr e . Const e que no habl a de su padr e pr xi mo, si no de Aar n,
que fu el pr i me r sacer dot e i nst i t ui do, del que desci enden t odos
l os dems, cosa que dej an ent r ever l as expr es i ones ant er i or es ,
que s ue nan: Me he manifestado a la familia de lu padre cuando
estaban en tierra de Egipto sometidos al yugo de faran. Y es-
cog la familia de tu padre entre todos los cetros de Israel para
que se haga cargo de mi sacerdocio. Qui n de sus padr e s es-
t uvo baj o el yugo de los egi pci os y, una vez l i ber t ados , fu
genies fuerat deputata, unde fierent sacerdotes: ac per hoc in ea quoque
re gesta, eadem mutatio, quae per Christum lesum futura fuerat, adum-
bra ta est: et ad vetus Testamentum proprie, figrate vero pertinebat ad
novum, prophetia facti etiam ipsa, non verbi; id scilicet facto significans,
quod verbo ad Heli sacerdotem dictum est per Prophetam. Nam fuerunt
postea sacerdotes ex genere Aaron, sicut Sadoch et Abiathar regnante
David
s
\ et alii deinceps, antequam tempus veniret, quo ista quae de
sacerdotio mutando tanto ante praedicta sunt, effici per Christum opor-
tebat. Quis autem nunc fideli oculo haec intuens non videat esse com-
pleta? quandoquidem nullum tabernaculum, nullum templum, nullum al-
tare, nullum sacrificium, et ideo nec ullus sacerdos remansit ludaeis, qui-
bus, ut de semine Aaron ordinaretur, in Dei fuerat lege mandatum. Quod
et hic commemoratum est, ilio dicente propheta, Haec dicit Dominus Deus
Israel: Dixi, Domus tua et domus patris tui transibunt coram me usque
in aeternum. Et nunc dicit Dominus: Neququam, sed glorificantes me
glorificabo; et qui me spernit, spernetur. Quod enim nominat domum
patris eius, non eum de prximo patre dicere, sed de ilio Aaron, qui
primus sacerdos est institutus, de cuius progenie caeteri sequerentur, su-
periora demonstrant, ubi ait, Revelatus sum ad domum patris tui, cum
essent in trra Aegypti serv in domo Pharaonis, et elegi domum patris
tui ex mnibus sceptris Israel, mihi sacerdotio fungi. Quis patrum fuit
huius in illa Aegyptia servitute, unde, cum liberati essent, electus est ad
sacerdotium, nisi Aaron? De huius ergo stirpe isto loco dixit futurum
3 t
2 Re g. 15.
1192 LA CIUDAD DE DIOS XViEI, 5, 3
el egi do p ar a el sacer doci o si no Aar n ? Luego en este pasaj e
se di ce que de su es t i r pe no h ab r en adel ant e m s sacer dot es.
Y est o ya l o vemos c umpl i do. En vel a l a fe! Los hechos est n
a l a vi st a, se ven, se p al p an y se ent r an p o r l os oj os de qui enes
no qui er en ver . He aqu que llega el tiempodiceen que ex-
terminar tu descendencia y la descendencia de la casa de tu
padre, y jams tendrs ya sacerdote en mi casa. Y apartar a
todos de mi altar a fin de que desfallezcan sus ojos y decaiga
su alma. He aqu que ya l l eg el t i empo anunc i ado. No hay
sacer dot es segn el or den de Aar n, y cuant os r est an de su es-
t i r pe, al cons i der ar que el sacrificio de l os cr i st i anos br i l l a en
t odo el mu n d o y que al suyo l e ha si do s ubs t r a do ese gr an
honor , l es desfal l ecen l os oj os y su al ma decae pr es a de t ri s-
teza [ 8] .
3. Empe r o, lo si gui ent e se refiere, en sent i do pr opi o, a l a
casa de Helf, a qui en se di r i g a: Cuantos restaren de tu casa
morirn a cuchillo, y la seal de esto ser lo que ha de suceder
a tus dos hijos, Ofn y Finees, es decir, morirn los dos en un
mismo da. La mi s ma seal que mar c el sacer doci o ar r e bat ado
a l a casa de st e, sa mar c que deb a cambi ar s e el sacer doci o
de l a casa de Aar n. La muer t e de l os hi j os de Hel signific no
l a mue r t e de l os hombr e s , si no l a del sacer doci o en l a descen-
denci a de Aar n. Lo que si gue di ce ya r el aci n a aquel sacer-
dot e del que es figura Samuel , sucesor de Hel . Se habl a, por
consi gui ent e, de Jesucr i st o, ver dader o sacer dot e del Nuevo Tes-
me n t o : Yo me buscar un sacerdote fiel que obre segn mis
deseos y mis pensamientos, y le construir una casa slida y
duradera. Est a casa es l a J er us al n s ober ana y et er na. Y pasar
siemprediceen casa de mi Cristo. Pasar, es deci r, est ar
fuisse, ut non essent ulterius sacerdotes: quod iam videmus impletum.
Vigilet fides, praesto sunt res, cernuntur, tenentur, et videre nolentium
oculis ingeruntur. Ecce, inquit, dies veniunt, et exterminaba semen tuum,
et semen domus patris tai, et non erit tibi snior in domo mea mnibus
diebus, et virum exterminabo tibi ab altari meo, ut deficiant oculi eius,
et defluat anima eius. Ecce dies qui praenuntiati sunt, iam venerunt.
Nullus sacerdos est secundum ordinem Aaron; et quicumque ex eius ge-
nere est homo, cum videt sacrificium Christianorum toto orbe pollere,
sibi autem honorem illum magnum esse subtractum, deficiunt oculi eius
et defluit anima eius tabe moeroris.
3. Proprie autem ad huius domum Heli, cui haec dicebantur, quod
sequitur pertinet: Et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio
virorum. Et hoc tibi signum, quod veniet super dos filios tuos hos
Ophni et Phinees; die uno morientur ambo. Hoc ergo signum factum est
mutandi sacerdotii de domo huius, quo signo significatum est mutandum
sacerdotium domus Aaron. Mors quippe filiorum huius significavit mor-
tem, non hominum, sed ipsius sacerdotii de filiis Aaron. Quod autem se-
quitur, ad illum iam pertinet sacerdotem, cuius figuram gessit huic suc-
cedendo Samuel. Proinde quae sequuntur, de Christo Iesu, novi Testa-
menti vero sacerdote, dicuntur: Et suscitabo mihi sacerdotem fidelem
qui omnia quae in corde meo et quae in anima mea, facial; et aedificabo
XVH, 5, 4 DE hOS PROFETAS A CRISTO 1193
ant e l , como hab a di cho ant es de l a casa de Aar n : He deci-
dido que tu casa y la casa de tu padre pasaran siempre en mi
presencia. Pasar en presencia de mi Cristo se refiere, i ndudabl e-
ment e, a l a casa, no a Cr i st o sacer dot e, Medi ador y Sal vador .
Luego su casa pas ar en pr es enci a de El . Pue de t ambi n ent en-
der se que pas ar de la muer t e a l a vi da dur ant e t odo el t i empo
de nues t r a mor t al i dad hast a el fin de l os si gl os. Y cuando Di os
di c e : Que haga cuanto mi corazn y mi alma desea, no pense-
mos que t i ene al ma, si endo El el Cr eador del al ma. Est as ex-
pr esi ones se apl i c an a Di os met afr i cament e, no en sent i do pr o-
pi o, como se di ce de El que t i ene manos y pi es y ot r os mi em-
br os del cuer po. Adems , a fin de que no se i magi ne al gui en
que el hombr e fu hecho a i magen de Di os segn el cuer po, se
at r i buyen t ambi n a Di os al as , mi e mbr os de que el hombr e
car ece. Y as se di ce a Di o s : Amprame bajo la sombra de tus
alas, par a que ent i endan l os hombr es que eso se di ce de su
nat ur al eza i nefabl e no pr opi a, si no met afr i cament e.
4. Est as p al ab r as : Y todo el que sobreviviere de tu casa
vendr a adorarle, no se refieren pr opi ame nt e a l a casa de Hel ,
si no a la de Aar n, de la cual han sobr evi vi do hombr e s has t a
la veni da de Jesucr i st o, y de su l i naj e an hay al gunos . Por -
que de la casa de Hel ya se hab a di cho ant e s : Y cuantos
restaren de tu casa morirn a cuchillo. Cmo es pos i bl e que
sea ver dader o que t odo el que sobreviviere de tu casa vendr
a adorarle, si es ver dad que no es capar nadi e al cuchi l l o venga-
dor i* Qui z qui so dar a ent ender con el l o t odos l os perl eneci en-
ei domum fidelem. Ipsa est aeterna et superna lerusalem. Et transibit,
inquit, coram Christo meo mnibus diebus. Transibit, dixit, conversabitur:
sicut superius dixerat de domo Aaron, Dixi, Domus tua et domus patris
tai transibunt coram me in aeternum. Quod autem ait, coram Christo meo
transibit; de ipsa domo utique intelligendum est, non de illo sacerdote,
qui est Christus ipse Mediator atque Salvator. Domus ergo eius coram
illo transibit. Potest et transibit intelligi de morte ad vitam, mnibus die-
bus, quibus peragitur usque in finem saeculi huius ista mortalitas. Quod
autem ait Deus, Qui omnia quae in corde meo, et quae in anima mea,
facial; non arbitremur habere animam Deum, cum sit conditor animae:
sed ita hoc de Deo tropice, non proprie, dicitur, sicut manas et pedes et
alia corporis membra. Et, ne secundum hoc credatur homo in carnis
huius effigie factus ad imaginem Dei, adduntur et alae, quas utique non
habet homo: et dicitur Deo, Sub umbra alarum tuarum protege me ": ut
intelligant nomines de illa ineffabili natura, non propriis, sed translatis
rerum vocabulis ista dici.
4. Quod vero adiungitur, El erit, qui superaverit in domo tua, veniet
adorare ei: non proprie de domo dicitur huius Heli, sed illius Aaron, de
qua usque ad ailvenhim Iesu Christi homines remanserunt, de quo genere
etiam nunc usque non desunt. Nam de illa domo huius Heli iam supra
dictum erat, Et omnis qui superaverit domus tuae, decidet in gladio viro-
rum. Quomodo ergo hic ver dici potuit, Et erit, qui superaverit in domo
tua, veniet adorare ei; si illud est verum, quod ultore gladio nemo inde
" Ps. 6,8.
1184 " ' CI UDAD DE DIOS
:
XVII, 5, 5
t es a l a es t i r pe s acer dot al segn el or den de Aar n. Si , pues, for-
ma par t e de l os pr edes t i nados que r est an, de l os cual es di j o ot r o
pr ofe t a: Los que sobrevivan se salvarn, a l o cual a ad e : De la
misma suerte, pues, se han salvado en este tiempo los sobrevi-
vientes acogidos por la eleccin de la gracia, ya que de t al es su-
per vi vi ent es se ent ender an per fect ament e est as p al ab r as : Todo
el que sobreviviere de tu casa, i ndudabl e me nt e cr eer en Cr i st o.
As , en t i empos de l os apst ol es cr eyer on muchos de esa na-
ci n, y aun ahor a no fal t an qui enes, aunque son muy r ar os ,
creen, cumpl i ndos e en el l os l o que aadi de segui da este hom-
br e de Di o s : Vendr a adorarle con un bolo de plata. A qui n
vendr a ador ar si no al s umo Sacer dot e, que es t ambi n Di os ?
En el sacer doci o segn el or den de Aar n, l os hombr e s no i ban
al t e mpl o o al al t ar de Di os a ador ar al s acer dot e. Qu si gni -
fica con un bolo de plata si no l a p al ab r a abr evi ada de l a fe,
a la cual apl i ca el Aps t ol e s t o: El Seor har una palabra
breve y reducida sobre la tierra? El s al mo que c ant a: Palabras
puras y sinceras son las palabras del Seor; son plata ensa-
yada al fuego, pr ue ba que pl at a en est e l ugar equi val e a pa-
l abr a.
5. Qu di ce est e que vi ene a ador ar al sacer dot e de Di os
y al s acer dot e- Di os ? Acomdame en alguna parte de tu sacer-
docio para comer el pan. No qui er o gozar del honor de mi s
padr es , que ya no exi s t e; ac omdame en una par t e de t u sacer-
doci o. He escogido ser el nfimo de la casa de Dios, es deci r ,
deseo ser un mi e mb r o cual qui er a de t u s acer doci o. Ll ama aqu
supererit: nisi quia illos intelligi voluit, qui pertinent ad stirpem, sed
illius totius sacerdotii secundum ordinem Aaron? Ergo si de illis est
praedestinatis reliqus, de quibus alius propheta dixit, Reliquiae salvae
tient; unde et Apostolus, Sic ergo, inquit, et in hoc tempore reliquiae
per electionem gratiae salvae factae sunt"; quia de talibus reliqus bene
intelligitur esse de quo dictum est, Qui superavert in domo tua: profecto
credit in Chr.istum; sicut temporibus Apostolorum ex ipsa gente plurimi
crediderunt; eque nunc desunt, qui, licet rarssime, tamen ciedant, et
impletur in eis quod hic iste homo Dei continuo secutus adiunxit, Veniet
adorare ei bolo argenti: cui adorare, nisi illi summo sacerdoti, qui et
Deus est? eque enim in illo saeerdotio secundum ordinem Aaron, ad
hoc veniebant homines ad templum vel altare Dei, ut sacerdotem adora-
rent. Quid est autem quod ait, bolo argenti, nisi brevitate verbi fidei, de
quo commemorat Apostolus dictum, Verbum consummans et brevians faciet
Pominus super terram
40
; argntum autem pro eloquio poni, Psalmus
testis est, ubi canitur: Eloquia Domini eloquia casta, argentum igne exa-
minatum ".
5. Quid ergo dicit iste, qui venit adorare sacerdoti Dei et sacerdoti
Deo? Iacta me in unam partem sacerdotii tui, manducare panem. Nolo
in patrum meorum collocari honore, qui nullus est: iacta me in partem
sacerdotii tui. Eleg enim abiectus esse in domo Dei""': qualecumque et
quantulumcumque membrum esse cupio sacerdotii tui. Sacerdotium quippe
'"* I'S.'10,22. '
41
fPs. I I , 7.
;
'
J
Ro m. 11,5.
42
Fs . 83,11.
'
, 0
Rom. 9,28; I s . 10,23.
XVI I , '5, .5 DE LOS PKOKgTAS A CKJSTO 1 1 95
sacer doci o al puebl o, cuyo sacer dot e es el Me di ador ent r e Di os
y l os hombr es , el hombr e J es ucr i s t o. A est e pue bl o di ce el aps-
tol San P e d r o : Pueblo santo, sacerdocio real. Ve r dad es que
al gunos han t r aduci do de tu sacrificio, no de tu sacerdocio;
per o est o significa i gual ment e el puebl o cr i s t i ano. Po r eso di ce
el apst ol San P a b l o : Siendo muchos, venimos a ser un solo
pan, un solo cuerpo. Est as pal abr as para comer el pan expr e-
san el egant ement e ese gner o de sacrificio del que di ce su Sacer-
dot e : Y el pan que yo dar para la vida del mundo es mi pro-
pia carne. Y est e sacrificio no es segn el or den de Aar n, si no
segn el or den de Mel qu s edec. Ent i ndal o bi en el l ect or [ 9] .
Est a confesi n br eve y s al udabl ement e h u mi l d e : Acomdame en
una parte de tu sacerdocio para comer el pan, es el bol o de
pl at a, por que la pal abr a del Seor , que mor a en el cr eyent e,
es br eve. Ar r i ba hab a di cho que di o a l a casa de Aar n por
comi da l as v ct i mas del Ant i guo Tes t ament o, expr es ndos e as :
Y di a la casa de tu padre en comida parte de todos los sacri-
ficios de los hijos de Israel que se hacen con fuego; stos eran
pr eci s ament e l os sacri fi ci os de l os j ud os . Y ahor a d i j o : Para
comer el pan, que es el sacri fi ci o de l os cr i st i anos en el Nue-
vo Tes t ament o.
hic ipsam plebem dicit, cuius plebis ille sacerdos est Mediator Dei et ho-
minum homo Christus lesus. Cui plebi dicit apostolus Petrus, Plebs sancta.
regale sacerdotium '
J
. Quamvis nouimlli, sacrificii tui sint interpretan;
non, sacerdotii tui: quod niliUooiiniis eiimdem significa! populum chris-
tiainim. linde dieit apostolus Paulus, I/mis pais, unum corpus muid su-
mas " . Quod ergo addidit, manducare panem, etiam ipsum sacrificii ge-
ms eleganter expressit, de quo dicit sacerdos ipse, Pais quein ego dedero,
caro mea est pro saeculi, vita'". Ipsum est sacrificium, non secundum or-
dinem Aaron, sed secundum ordinem Melchisedech: qui legit, intelligat.
Brevis itaque ista confessio et salubriter humilis, qua dicitur, Iacta me in
partem sacerdotii tui, manducare panem, ipse est obolus argenti; quia et
breve est, et eloquium Domini est habitantis in corde credentis. Quia enim
dixerat superius dedisse se domui Aaron cibos de victimis veteris Testa-
menti, ubi ait, Dedi domui patris tui omnia quae sunt ignis filiorum Israel
in escam; haec quippe fnerant sacrificia Iudaeorum: ideo hic dixit, man-
ducare panem; quod est in novo Testamento sacrificium Christianorum.
43
J Pe t r . 2,9.
" 1 Cor. 10.17.
4S
l o. 6,52.
1196 W CIUDAD DB DI OS
xvrr,6,2
C A P I T U L O V I
E L SACERDOCI O J UD O Y S U REI NO
1. Aunque est as cosas fuer on pr edi cEas ent onces con gr an
pr ofundi dad y ahor a despi den luz cl ar a, si n e mbar go, al gui en
pue de obj et ar con vi sos de p r o b ab i l i d ad : Qui n nos gar ant i za
que t odas l as pr edi cci ones de esos l i br os se han de cumpl i r , si
est e or cul o d i v i n : Tu casa y la casa de tu padre pasarn eter-
namente en mi presencia, no ha podido cumplirse? Por que ve-
mos que ese s acer doci o ha si do cambi ado, y que no pue de espe-
r ar s e que se c u mp l a al gn d a la pr omes a hecha a esa casa,
puest o que se ha si do abol i do y c ambi ado y l a et er ni dad se
pr edi ca m s bi en del que le sucede. Qui en as habl a no com-
pr e nde o no r ecuer da que el sacer doci o, aun el que es segn
el or den de Aar n, fu const i t ui do como s ombr a del sacer doci o
veni der o, et er no. Y, p o r t ant o, cuando se pr omet i l a et er ni dad,
se pr ome t i no a l a s ombr a y a l a fi gura, si no a lo figurado y
ad u mb r ad o . Y por que no se i magi nar a que l a mi s ma s ombr a
per manece, fu pr eci s o pr ofet i zar t ambi n su cambi o.
2. En est e sent i do, el r ei no de Sal , que fu r e pr obado y
r echazado, er a t ambi n s ombr a del r ei no fut ur o, que t endr a
una dur ac i n et er na. El l eo con que fu ungi dode este cri s-
ma der i v Cr i s t odebe t omar s e m s t i cament e y cons i der ar en
l u n gr an mi s t er i o. As , el mi s mo Davi d le r espet t ant o en
CAPUT VI .
DE IDAICO SACERDOTIO ET RECNO, QUAE CUM IN AETERNUM DICANTR STAT-
TA, NON PERMANENT; UT ALIA INTELLIGANTUR, QUORUM SPONDETDR
AETERNITAS
1. Cum igitur haec tanta tune altitudine praenuntiata sint, tanta
nunc manifestatione clarescant; non frustra tamen moveri quispiam
potest, ac dicere: Quomodo confidimus venire omnia, quae in libris illis
ventura praedicta sunt, si hoc ipsum quod ibi divinitus dictum est, Domas
tua et domus patris tui transibunt coram me in aeternum, effectum ha-
bere non potuit? Quoniam videmus illud sacerdotium fuisse mutatum;
et quod illi domui promissum est, nec sperari aliquando complendum:
quia illud quod ei reprobato mutatoque succedit, hoc potius praedicatur
aeternum. Hoc qui dicit, nondum intelligit, aut non recolit, etiam ipsum
secundum ordinem Aaron sacerdotium, tanquam umbram futuri aeterni
sacerdotii constitutum: ac per hoc quando ei aeternitas promissa est, non
ipsi umbrae ac figurae, sed ei quod per ipsam adumbrabatur figuraba-
turque, promissum est. Sed ne putaretur ipsa umbra esse mansura, ideo
etiam mutatio eius debuit prophetari.
2. Regnum quoque isto modo etiam Saulis ipsius, qui certe reproba-
tus atque reiectus est, futuri regni erat umbra in aeternitate mansuri.
Oleum quippe illud quo unctus est, et ab eo chrisniate christus est dictus,
mystice accipiendum, et magnum sacramentum intelligendum est: quod
in eo tantum venoratus est ipse David, ut percusso corde pavitaverit,
XVH , 6, 2 DE t OS PROFBTAS A CRISTO 1197
l , que le s al t aba el cor azn de mi edo cuando, escondi do en
una cueva obs cur a, donde hab a ent r ado t ambi n Sal for zado
por una necesi dad nat ur al , l e cor t ocul t ament e una par t eci t a
de su t ni ca, p ar a hacer l e ver, mos t r ndos el a, que le hab a per -
donado, pudi e ndo habe r l e dado muer t e. Y con el l o ahuye nt ar a
de su esp r i t u l a sospecha que le l l evaba a ver en el s ant o
Davi d un enemi go suyo y a per s egui r l e con vi ol enci a. Est e
t em a ser c ul pabl e de l a pr ofanaci n de t an gr an mi s t er i o sim-
pl ement e p o r habe r t ocado su t ni ca. As est e s c r i t o: A David
le remordi la conciencia por haber tocado la orla del manto
de Sal. Sus c ompae r os le pe r s uad an a que di er a muer t e a
Sal , ent r egado como est aba en sus manos . No permita Dios
r e p u s o que ponga en prctica tal consejo levantando mi
mano contra y sobre l, porque es el ungido del Seor. Y res-
pet aba t an honr adame nt e esa figura del fut ur o, no t ant o por s
mi s ma c uant o p o r l o fi gur ado p o r el l a. Samue l di ce a S a l :
Porque no has cumplido mi mandamiento, que te intim el Se-
or, el reino de Israel que Dios te haba preparado para siem-
pre ya no subsistir, no ser estable. El Seor buscar un
hombre segn su corazn y le llamar a ser caudillo de su
pueblo, por cuanto t no guardaste lo mandado por El. No
debe ent ender s e est o como si Di os hubi e r a di spuest o qu e
!
Sal
r ei nar a et er nament e y no qui si er a l uego guar dar su pr ome s a,
pues no i gnor aba que hab a de pecar . Hab a apar e j ado su rei-
no, eso s, mas par a que fuer a figura del r ei no et er no. Po r eso
a ad i : Y ahora tu reino no subsistir para ti. Subsi st i y sub-
quando in tenebroso oceultatus antro, quo etiam Sal urgente intraverat
necessitate naturae, exiguam particulam vests eius retrorsum latenter absci-
dit, ut haberet unde monstraret, quomodo ei pepercerit, cum posset occi-
dere; atque ita suspicionem de animo eius, qua sanctum David putans
inimicum suum vehementer persequebatur, auferret. Ne taque res esset
taiiti sacramenti in Saule violati, quia vel indumentum eius sic atlrectavit,
extimuit. Ita enim scriptum est: Et percussit cor David super eum, guia
abstulit pinnulam chlamydis eius. Viris autem, qui cum illo erant, et ut
Saulem in manus suas traditum interimeret suadebant, Non mihi, inquit,
contingat a Domino, si fecero hoc verbum domino meo christo Domini,
inferre manum meam super eum; quia christus Domini est hic
1
'. Huic
ergo umbrae futuri non propter ipsam, sed propter illud quod praefigu-
fabat, tanta veneratio exhibebatur. Unde et illud quod ait Sauli Samuel,
Quoniam non servasti mandatum meum, quod mandavit tibi Dominus;
quemadmodum nunc paraverat Dominus regnum tuum usque in aeternum
super Israel, et nunc regnum tuum non stabit tibi; et quaeret Dominus
sibi hominem secundum cor suum, et mandabit ei Dominus esse in prin-
cipem super populum suum; quia non custodisti quae mandavit tibi Do-
minus " : non sic accipiendum est, ac si ipsum Saulem Deus in aeternum
praeparaverit regnaturum, et hoc postea noluerit servare peccanti; eque
enim eum peccaturum esse nesdebat: sed praeparaverat regnum eius, in
quo figura esset regni aeterni. Ideo addidit, Et nunc regnum tuum. non
i Ee g . 24,6.7.
I bi d. , 13,13.14.
115)8 LA CIUDAD Dli DI OS XVII, 7, I
sislir !o figurado por l, pero no subsistir para l, porque no
reinar ni l ni su descendencia eternamente, a fin de que, al
menos en la sucesin de sus descendientes, pareciera cumplirse
la promesa de eternidad. El Seor buscar un hombre, dice.
Lo cual apunta bien a David, bien al Mediador del Nuevo Tes-
tamento, figurado en el crisma con que fu ungido David y su
linaje. El Seor no busca un hombre, como si desconociera
dnde est, sino que habla por medio de un hombre, a usanza
humana, y nos busca tambin con ese modo de hablar. Y ra-
mos tan conocidos no slo para Dios Padre, sino tambin para
su Unignito, que vino a buscar lo que haba perecido, que
nos haba elegido en l antes de la creacin del mundo. Se
buscar (quaeret) significa tendr por suyo. De aqu que en
latn esta pal abra admita preposicin y se diga acquirit (ad-
quiere) , que pone en claro qu significa, aunque buscar (quae-
rere) sin preposicin significa adquirir (acquirere) . Por eso los
lucros se llaman tambin ganancias (quaestus) .
C A P I T U L O V I I
DESGAJAMIENTO DEL REINO DE ISRAEL
1. Sal pec de nuevo por desobediencia, y Samuel torn
a dirigirle la pal abra en nombre del Seor: Porque desprecias-
te la palabra del Seor, el Seor le ha desechado para que no
stabit tibi. Stetit ergo, et stabit, quod in illo significatum est: sed non
huic stabit, quia non in aternum ipse fuerat regnaturus, nec progenies
eius, ut saltem per posteros alterunt alteri succedentes videretnr implen
quod dictum est, in aeternum. Et quaeret, nquit, Dominus sibi hominem:
sive David, sive ipsum Mediatorem significans Testamenti novi, qui figu-
rabatur in ehrismate ctiain quo unctus est ipse David et progenies eus.
Non autem quasi nesciat ubi sit, ita Deus sibi hominem quaerit: sed per
hominem more hominum loquitur; quia et sic loquendo nos quaerit. Non
solum enim Deo Patri, verum etiam ipsi quoque Unignito eius, qui venit
quaerere quod perierat, usque adeo iam eraimis noti, ut in ipso ssse-
mus electi ante constitutionem mundi ". Quaeret sibi ergo dixit, suum
habebit. Unde in latina lngua boc verbum accipit praepositionem, et,
Acquirit, dicitur: quod satis apertum est quid significet. Quanquam et
sine additamento praepositionis Quaerere intellicatur Acquirere: ex quo
lucra vocantur et quaestus.
C AP UT VI I
Di: ms! in>no\: HEGNI ISRAEMTICI, QUI PKAEFIGURATIJR PERPETUA mviHto
ISKAET.IS Sri l Il TUALIS Ali ISHAEU CARNAI.I
1. Kiirsus pr-ccavit Sal per inobedientiam. et rursiis Samuel ait i
in verbo Domini: Quia sprevisti verbum Domini, sprevit le Domina.', ut
non sis rex super Israel. Et rursus pro eodem peeeato, eum id eonfiteretiu
" I x . UJ.TO.
** Ep K 1,4.
XVH, 7, 2 DE I.OS PROFETAS A CHISTO 11&9
seas rey de Israel. Sal confiesa ot r a vez su pecado, pi de per-
dn y r uega a Samuel que vuel va a apl ac ar a Di os . Y l l e
di ce: No volver contigo, porque has despreciado la palabra
del Seor, y el Seor te desecha para que no seas rey de Israel.
Samuel volvi su rostro para marchar, y Sal le asi de la
orla de su capa y la rasg. Samuel entonces le replic: El
Seor ha destituido hoy a Israel del reino quitndole de tu
mano, y lo dar a otro prximo mejor que t. Israel quedar
dividido en dos partes. Y no se volver atrs ni se arrepentir,
porque no es como el hombre, susceptible de arrepentimiento.
El hombre amenaza y no persevera. Este a quien di ce: El Se-
or te desecha para que no seas rey de Israel y el Seor ha
destituido hoy a Israel del reino quitndolo de tu mano, rein
sobre Israel cuarenta aos [10]. Es decir, rein tanto tiempo
como David, y oy esto en la primera poca de su reinado.
Con ello se nos da a entender que no haba de reinar ya nin-
guno de su estirpe y que fijemos nuestra vista en la estirpe de
David, de la cual naci, segn la carne, el Mediador entre
Dios y los hombres, Cristo hombre.
2. En la Escritura no se lee, como en muchos cdices lati-
nos : El Seor ha desgajado de tu mano el reino de Israel, sino
como hemos traducido, acomodndonos a los cdices griegos:
El Seor ha destituido a Israel del reino quitndolo de tu
mano, dando a entender con ello que de tu mano es lo mismo
que a Israel. Este hombre personificaba figuradamente al pue-
bl o de Israel, destinado a perder el reino, habiendo de reinar
Nuestro Seor Jesucristo no carnal, sino espiritualmente, por
el Nuevo Testamento. Cuando se dice: Y lo dar a otro pr-
Saul, et veniam precaretur, rogaretque Samuelem, ut reverteretur eum
illo ad placandum Deum: Non revertar, inquit, tecum; quia sprevisti ver-
bum Domini, et spernet te Dominus, ne sis rex super Israel. Et convertit
Samuel faciem suam, ut abiret: et tenuit Sal pinnulam diploidis eius,
et disrupit eam. Et dixit ad eum Samuel, Disrupit Dominus regnum ab
Israel de manu tua hodie, et dabit prximo tuo bono super te, et dividetur
Israel in do: et non convert.etur, eque poenitebit eum; quoniam non
est sicut homo, ut poeniteat eum: ipse minatur, et non permanet
50
. Iste
cui dicitur, Spernet Dominus, ne sis rex super Israel; et, Disrupit Domi-
nus regnum ab Israel de manu tua hodie; quadraginta annos regnavit
super Israel, tanto scilicet spatio temporis, quanto et ipse David, et audi-
vit boc primo tempore regni sui: ut intelligamus ideo dictum, quia nullus
de stirpe eius fuerat regnaturus; et respiciamus ad stirpem David, unde
exortus est secundum carnem Mediator Dei et hominum homo Chxistus
Iesus.
2. Non autem habet Scriptura, quod in plerisque latinis codicibus
legitur, Disrupit Dominus regnum Israel de manu tua; sed sicut a nobs
positum est inventum in graecis, Disrupit Dominus regnum ab Israel de
manu tua: ut hoc intelligatur, de manu tua; quod est, ab Israel. Populi
ergo Israel personam figrate gerebat homo iste, qui populus regnum
fuerat amissurus, Christo Iesu Domino nostro per novum Testamehtum,
50
i Re g. 15,33- 29.
1200 LA CIUDAD DE DIOS XVI I , 7, 3
xirno, alude a un parentesco carnal, pues que Cristo naci de
Israel segn la carne, igual que Sal. Esta adicin, bueno
sobre ti, puede entenderse mejor que t. Algunos as lo han
interpretado. Pero es ms aceptable este sentido de bueno sobre
ti; El est sobre ti, porque l es bueno, segn aquel dicho
proftico: Mientras yo pongo a tus enemigos bajo tus pies.
Entre estos enemigos est Israel, y a este su perseguidor le
arrebat el reino Cristo. Y el Israel en que no haba engao
haba sido all como trigo entre paja. De El procedan los
apstoles, de l los santos mrtires, el primero de los cuales
fu San Esteban; de l brotaron esa serie de iglesias mencio-
nadas por el apstol San Pablo, que engrandeci a Dios en su
conversin.
3. Sobre estas pal abr as: Israel quedar dividido en dos
partes, no me quedan dudas. Deben entenderse diciendo que
una parte es el Israel enemigo de Cristo, y otra, el Israel sim-
patizante con Cristo; una, el Israel de la esclava, y otra, el
Israel de la libre. Estas dos clases estaban en un principio
juntas, como Abrahn unido an a la esclava, hasta que la
estril, fecundada por la gracia de Cristo, exclam: Arroja a
la esclava y a su hijo. Sabemos que Israel se dividi en dos
bandos, a causa del pecado de Salomn, durante el reinado de
Robon, y que se mantuvo as, cada partido con sus reyes,
hasta que toda la nacin fu subyugada por los caldeos y lle-
vada a cautividad. Pero qu tiene que ver esto con Sal ? Si
hubiera de hacerse tal amenaza, no debera hacerse ms bien
a David, de quien era hijo Salomn? Adems, ahora la nacin
hebrea no se. dividi entre s, sino que fu dispersada indife-
non carnaliter, sed spiritualiter regnaturo. De quo cum dichur, Et. dabit
illud prximo tuo, ad carnis cognationem id refertur: ex Israel enim
Christus secundum carnem, unde et Sal. Quod vero additum est, bono
super te, potest qiiidem inteigi, meliori te; nam et qudam sic sunt in-
terpretad: sed meliiis sic accipitiir, bono super te, ut quia Ule bonus est,
ideo sit super te, iuxta illud aliud propheticum, Doee ponam omnes
inimicos tuos sub pedibus tuis'K In quibus est et Israel, cui suo perse-
cutori regnum abstulit Christus. Quamvis fuerit illie et Israel, in quo
dolus non erat"", quoddam quasi frumentum illarum palearum. Nam uti-
que inde erant Apostoli, inde tot martyres, quorum prior Stephanus; inde
tot Ecclesiae, quas apostlas Paulus commemorat, in conversione eius
magnificantes Deum "'.
.3... De qua re non dubito intelligendum esse quod seqiiitur, Et dim-
detur sra.el in do: in Israel scilicet inimicum Christo, et Israel adhae-
rentem Christo; in Israel ad ancillam, et Israel ad liberam pertinentem.
Nam ista do genera primum simul erant, velut Abraham adhuc adhaere-
ret ancillae, doee sterilis per Christi gratiam fecundata clamaret, Eiice
ancillam et filium eius
34
. Propter peccatum quidem Salomonis regnante
filio, eius Roboam, scimus Israel in do ftiisse divisum, atque ita perse-
81
PS. IOQ.J.
'
SZ
.I<>. 1,47. ' " v
" . Gal . 1,24.
** Ge,!!. 21,JQ.
XVH, 7, 4 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1201
rentemente por el mundo en comunin del mismo error. Em-
pero, la divisin que Dios conmin en la persona de Sal,
representante del reino y del pueblo, a ese mismo pueblo y
reino se dio como eterna e inmutable en las palabras siguien-
tes: Y no se volver atrs ni se arrepentir, porque no es
como el hombre, susceptible de arrepentimiento. El hombre
amenaza y no persevera; que es decir: el hombre amenaza
y no es constante; en cambio, Dios no, porque no se arrepien-
te como el hombre. Cuando dice que se arrepiente, se da a
entender la mutacin de las cosas, siguiendo inmutable la pres-
ciencia divina. Y decir que no se arrepiente es decir que no
cambia.
4. Por estas pal abras vemos que Dios pronunci una sen-
tencia irrevocable y perpetua sobre la divisin del pueblo de
Israel. Cuantos han pasado, pasan o pasarn de ese pueblo a
Cristo, segn la presciencia de Dios, no proceden de l, pero
s segn la naturaleza nica del gnero humano. Adems,
cuantos israelitas se adhieran a Cristo y permanezcan en l
no estarn nunca con los israelitas, que seguirn siendo ene-
migos suyos hasta el fin del mundo. La divisin aqu predicada
subsistir siempre. El Antiguo Testamento, dado sobre el mon-
te Sina, que engendra esclavos, tiene slo un valor, el dar
testimonio del Nuevo. Mientras uno lee a Moiss, se echa un
velo sobre su corazn, y al pasar a Cristo se descorre el velo.
verasse, habentibus singulis partibus reges suos, doee illa gens tota a
Chaldaeis esset ingenti vastatione subversa atque translata. Sed hoc quid
ad Saulem, cum si tale aliquid comminandum esset, ipsi David fuerit
potius comminandum, cuius erat filius Salomn? Postremo nunc nter se
gens Hebraea divisa non est, sed indifferenter in eiusdem erroris societate
dispersa per trras. Divisio vero illa, quam Deus sub persona Saulis, illius
regni et populi figuram gerentis, eidem regno populoque minatus est,
aeterna atque immutabilis significata est, per hoc quod adiunctum est,
Et non convertetur, eque poenitebit eum; quoniam non est sicut homo,
ut poeniteat eum: ipse minatur, et non permanet: id est, homo minatur,
et non permanet; non autem Deus, quem non poenitet, sicut hominem.
Ubi enim legitur quod poeniteat eum, mutatio rerum significatur, immu-
tabili praescientia manente divina. Ubi ergo non poenitere dicitur, non
mutare intelligitur.
4. Prorsus insolubilem videmus per haec verba prolatam divinitus
fuisse sententiam de ista divisione populi Israel, et omnino perpetuara.
Quicumque enim ad Christum transierunt, vel transetin, vel ransibunt
inde, non erant inde secundum Dei praescientiam, non secundum generis
humani imam eamdemque naturam. Prorsus quicumque ex Tsraelitis ad-
haerentes Christo perseverant in illo, nunquam erunt cum eis Israelitis,
qui eius inimici usque in finem vitae huius esse persistunt: sed in divi-
sione, quae hio praenuntiata est, perpetuo permanebunt. Nihil enim
prodest Testamentum vetus de monte Sina in servitutem generans
35
, nisi
quia testimonium perhibet Testamento novo. Alioquin quamdiu legitur
Moyses, velamen super corda eorum positum est: cum autem quisque inde
*" <;al. 4,24.
1202 LA CIUDAD DK DICS XVI I , 8, 1
En efecto, los que dan ese paso del Antiguo al Nuevo Tes-
tamento cambian su intencin y no aspiran ya a la felicidad
carnal, sino a la espiritual. Por esta razn, el gran profeta
Samuel, antes de haber ungido por rey a Sal, rog al Seor
por Israel y fu escuchado. Y, estando ofreciendo holocaustos,
al acercarse los extranjeros a luchar contra el pueblo de Dios,
tron sobre ellos el Seor, los confundi, y hocicaron ante
Israel y fueron vencidos. Entonces tom una piedra, la coloc
entre Masefat, la nueva y la antigua, y le llam Abennzer,
que significa en castellano Piedra del, ayudador. Y di j o: Hasta
aqu nos ha ayudado el Seor. Masefat significa, en efecto,
intencin. La piedra del ayudador es la mediacin del Salva-
dor, gracias al cual se ha de pasar de la Masefat vieja a la
nueva, es decir, de la intencin con que se esperaba la falsa
felicidad carnal en el reino carnal, a la intencin con que se
espera la verdadera felicidad espiritual en el reino de los cie-
los por medio del Nuevo Testamento. Y como no hay nada
superior a ella, hasta ella nos brinda su ayuda el Seor.
C A P I T U L O V I I I
PROMESAS HECHAS A DAVID CUMPLIDAS NO EN SALOMN, SINO
PLENSIMAMENTE EN CRISTO
1. Vamos, pues, a poner en claro qu prometi Dios, por
lo que hace al punto en cuestin, a David, sucesor de Sal,
t r ansi er i t ad Chr i st um, aufer et ur v e l ame n " . Tr ans eunt i um qui ppe in-
t ent i o ipsa mut at ur de vet ere ad novum; ut non i am qui sque i nt endat
acci per e car nal em, sed spi r i t ual em fel i ei t at em, Pr opt er quod i pse magnus
P' ophet a Samuel , ant equam unxi sset r egem Sal , quando excl amavi t ad
Domi num pr o Israel , et exaudi vi t ei i m; et cum offerret hol ocaust osi m,
accedent i bus al i eni geni s ad pugnam cont r a popul um Dei , t omi i t Domi nus
super eos, et confusi sunt , et offender unt coram Israel , at que super at i
s unt : assumpsi t l api dem v.num, et st at ui t i l l um nt er Mas s ephat novam et
vet erem, et vocavit nomen ei us Abennzer, quod est l at i ne Lapi s adi ut o-
r i s : et di xi t , Usque huc adiuvit nos Dominus ". Massephat i nt er pr et at nr
Tntentio. Lapi s ille adi ut or i s medi et as est Sal vat ori s, per quem t r anseun-
durn est a Massephat vet ere ad novam, id est, ab i nt ent i one qua exspec-
t abat ur in car nal i r egno beat i t udo falsa carnal i s, ad i nt ent i onem qua per
novum Test ament um exspect at ur in regno cael or um beat i t udo veri ssi ma
spi r i t ual i s: qua quoni am ni hi l est mel i us, huc usque adi uvat Deus.
C A P U T V I I I
Dr, PROMI SSI ONI EUS AP DAVI D IN FI LI O EI US, QUAE NLLATENUS IN SALOMONE,
SED PLENISSIME INVENIUNTUR IN CjIRISTO
1. I am nunc video esse mons t r andum qui d ipsi Davi d, qui Saul i suc-
ce^- ut in r egnum, cui us mut at i one fi nal i s illa mut at i o fi gur at a est, pr opt er
-"' 2 Cor. 3,r5 ct iC.
" i Resr. 7,5-12.
xvtm, 8, i
DE OS PROFETAS A CRISTO 1203
cambio que fu figura del cambio supremo, al que dicen rela-
cin todas las cosas dichas por Dios y consignadas en esos
libros. La fortuna sonri al rey David, y entonces pens en
edificar una casa a Dios, el tan afamado templo construido
ms tarde por su hijo Salomn. Pensando l estas cosas,, el
Seor dirigi sus pal abra al profeta Natn, dicindole que
se presentara al rey. Y, despus de haber dicho Dios que no
le edificara David la casa y que haba pasado tanto tiem-
po sin haber mandado a nadie de su pueblo que le hicie-
ra una casa de cedro, aadi : Ahora t dirs a mi siervo
David: Esto dice el Seor todopoderoso: Yo te saqu de en-
tre los rebaos para que fueses el caudillo de mi pueblo,
Israel. Yo he estado contigo en todos tus pasos, y he extermi-
nado delante de ti a todos tus enemigos, y he hecho tu nombre
tan clebre como el de los grandes de la tierra. Buscar un
lugar estable a mi pueblo Israel, le establecer en l, y en l
habitar separado, sin ser inquietado ms. El hijo de la iniqui-
dad no volver a humillarlo, como lo vena haciendo desde
que. constitu jueces sobre mi pueblo Israel. Yo har que ests
en. paz con todos tus enemigos y el Seor te anunciar que le
edifiques una casa. Cuando hayas terminado tus das, irs a
descansar con tus padres, y yo levantar despus de ti tu des-
cendencia, que nacer de ti, y le aparejar, el, reino. Este edi-
ficar un templo en mi nombre y dirigir su trono eternamen-
te. Yo ser su padre, y l ser mi hijo. Si su iniquidad, llegara
a ser real, le corregir con vara, de hombres y con toques de
hijos de hombres. Mas no apartar de l mi misericordia, como
quam di vi ni t us cunet a di ct a, cunet a conscri pt a sunt , Deus promi seri t ,
quod ad r em qua de agi mus per t i net . Cum regi Davi d mul t a pr osper a
proveni ssent , cogi t avi t facer Deo domum, t empl um i l l ud sci l i cet excel-
l ent i ssi me di ffamat um, quod a rege Sal omone filio ei us post ea fabr i cat um
est. Hoe <;o cogi t ant e, fact um est ver bum Domi ni ad Nat han pr opbet am.
quod per fer r et ad r egem. Ubi cum di xi sset Deus quod non ab ipso Davi d
sibi aedi fi car et ur domus, eque per t ant um t empus .se mandasse ci i i quam
in popul o suo, ut si bi fi eret domus cedr i na: Et nunc, i nqut t , haec dices
servo meo David: Haec dicit Dominus omnipotens: Accepi. te de ovil!,
ovium, ut esses in ducem super populum meum in Israel, et eram tecum
in mnibus quibus ingrediebaris. et exterminavi omnes inimir.os tuos a
facic tua, et feci te nominatum secundum nomen magnorum qui sunt
super terram: et ponam lor.um populo meo Israel, et plantaba illum, et
inhabitabit seorsum, et non sollicitus erit. ultra; et non apponct films
iniquitatis humillare cum, sicut ab initio a diebus quibus constitu iudices
super populum meum Israel. Et rquiem tibi dabo ab mnibus inimic
tais: et nuntiabit. tibi Dominus, quoniam domum aedificabis ipsi. Et erit
cum, repleti fuerint dies mi, et dormies cum patribus tuis, et suscitabo
semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et praeparabo regnum eius.
lie aedificabit, mihi domum nomini meo, et dirigam thronum illius usque
in aeternum. Ego ero illi in patrem, et Ule erit mihi in filium. Et. si
venerit iniquilas eius, redarguam illum in virga virorum, et in tactibus
filiorum hominum: miserieordiam autem meam non amoveam ab eo, sicut
amov a quibus amovi a facie mea: ct fidelis erit domus eius, et regnum
1204 I A CIUDAD DE DI OS XVH, 8, 2
la apart de aquellos que arroj de mi presencia. Su casa ser
estable, y su reino permanecer eternamente delante de m,
y su trono estar eternamente en alto.
2. Quien piense que tal promesa se cumpli en Salomn,
est en un grande error. Repara slo en que: Este edificar
mi casa y en que fu justamente Salomn quien construy
aquel soberbio templo, y no en que: Su, casa ser estable, y su
reino permanecer eternamente delante de m. Atienda, pues,
y contemple el palacio de Salomn, lleno de mujeres extranje-
ras, que dan culto a dioses falsos, y al mismo rey sabio sedu-
cido y precipitado por ellas a veces en la idolatra, y no ose
pensar que la promesa de Dios fu mendaz o que no pudo pre-
saber qu haba de ser Salomn y su casa. Sin embargo, aun-
que no viramos cumplidas esas palabras en Nuestro Seor
Jesucristo, que naci del linaje de David segn la carne, no
debiramos dudar de ello, so pena de que busquemos, vana
e inanemente, otro mesas, como los judos carnales. Es tan
verdad que ellos por el hijo que se promete en este pasaje al
rey David no entienden a Salomn, que, revelado ya con tanta
claridad el prometido, an dicen con admirable ceguera que
esperan otro. En realidad, tambin en Salomn se dio una
imagen del futuro, en cuanto que edific el templo y tuvo paz,
como indica su nombre (Salomn es igual a Pacfico) , y en el
principio de su reinado fu digno de loa. Su persona prefigu-
raba, como sombra del futuro, a Nuestro Seor Jesucristo,
pero no lo exhiba. De aqu que la santa Escritura dice algu-
eius usque in aeternum coram me, et thronus eius erit erectas usque in
aeternum
58
.
2. Hanc tam grandem promissionem qui putat in Salomone fuisse
completam, multum errat. Attendit enim quod dictum est, Hic aedificabit
miki domum; quoniam Salomn templum illud nobile exstruxit: et non
attendit, Fidelis erit domus eius, et regnum eius usque in aeternum coram
me. Attendat ergo et aspiciat Salomonia domum plenam mulieribus alieni-
genis colentibus dos falsos, et ipsum ab eis regem aliquando sapientem
in eamdem idololatriam seductum atque deiectum: et non audeat existi-
mare Deum vel hoc promisisse mendaciter, vel talem Salomonem domum-
que eius futuram non potuisse praescire. Non hinc autem deberemiis ambi-
gere, nec si non in Christo Domino nostro, qui factus est ex semine David
secundum camera
58
, iam videremus ista compleri; ne vane atque inaniter
hic alium aliquem requiramus, sicut carnales Iudaei. Nam et ipsi usque
adeo filium, quem loco isto reg David promissum legunt, intelligunt non
fuisse Salomonem, ut eo qui promissus est tanta iam manifestatione de-
clarato adhuc mirabili caecitate alium sperare se dicant. Facta est qui-
dem nonnulla imago rei futurae etiam in Salomone, in eo quod templum
aedificavit, et pacem habuit secundum nomen suum (Salomn quippe
Pacificus est latine) , et in exordio regni sui mirabiliter laudabilis fuit:
sed eadem sua persona per umbram futuri praenuntiabat etiam ipse
Christum Dominum nostrum, non exbibebat. Unde quaedam de illo it
88
2 Re g. 7,8- 16.
" Rom. 1,3.
XVH, 8, 3 DE t OS PROFETAS A CRISTO 1205
as cosas de l como si de l estuvieran predichas, cuando en
realidad lo que est haciendo es una profeca y delinendole
en cierta manera como figura del futuro. Adems de los libros
histricos en los que se narra su reinado, hay un salmo, el 71,
que va encabezado con su nombre. En l se dicen muchas co-
sas que son incompatibles con su persona y, en cambio, con-
vienen tan aptsimamente a Cristo, que aparece con evidencia
que en aqul se dibuj una cierta figura y en ste se present
la verdad misma. Los lmites del reino de Salomnpor citar
algn casoson conocidos, y, sin embargo, en el salmo se l ee:
Dominar de un mar a otro y desde el ro hasta el extremo de
la tierra. Esto lo vemos cumplido en Cristo. Su imperio co-
menz desde el ro, donde fu bautizado por San Juan y
comenz a ser conocido, haciendo l acto de presencia por los
discpulos, que no le llamaban solamente Maestro, sino tam-
bin Seor [11].
3. Salomn comenz a reinar en vida an de su padre
Davidcosa nunca vista entre aquellos reyescon el fin ex-
clusivo de que quedara en claro que la profeca que se diriga
a su padre no apuntaba a l. La profeca era sta: Y cuando
hayas terminado tus das, irs a descansar con tus padres, y yo
levantar despus de ti un descendiente que nacer de ti, y
aparejar su reino. Por qu, pues, en lo que sigue: Este edi-
ficar mi casa, va a estar profetizado Salomn, y en lo que
precede: Cuando hayas terminado tus das, irs a descansar
con tus padres, y yo levantar despus de ti un descendiente,
scripta sunt, quasi de ipso ista praedicta sint, dum Scriptura sancta
etiam rebus gestis prophetans, quodammodo in eo figuram delineat futu-
rorum. Nam praeter libros divinae historiae, ubi regnasse narratur, Psal-
mus etiam septuagesimus primus titulo nominis eius inscriptus est: in
que tam multa dicuntur, quae omnino ei convenire non possunt, Domino
autem Christo aptissima perspicuitate conveniunt, ut evidenter appareat,
quod in illo figura qualiscumque adumbrata sit, in isto autem ipsa veritas
praesentata. Notum est enim quibus terminis regnum conclusum fuerit
Salomonis: et tamen in eo psalmo legitur, ut alia taceam, Dominabitur a
mari usque ad mare, et a ilumine usque ad trminos orbis trras
m
; quod
in Christo videmus impleri. A ilumine quippe dominandi sumpsit exor-
dium, ubi baptizatus a Ioanne, eodem monstrante coepit agnosci a dis-
cipulis, qui eum non solum magistrum, verum etiam Dominum appell-
verunt.
3. Nec ob aliud, vvente adhuc patre suo David, regnare Salomn
coepit, quod nulli illorum regum contigit, nisi ut hinc quoque satis eluceat
non esse ipsum, quem prophetia ista praesignat, quae ad eius patrem
loquitur, dicens: Et erit, cum repleti fuerint dies tui, et dormies cum
patribus tuis, et suscitaba semen tuum post te, qui erit de ventre tuo, et
praeparabo regnum lius. Quomodo ergo propter id quod sequitur, Hic
aedificabit mihi domum, iste Salomn putabitur prophetatus: et non potius
propter id quod praecedit, Cum repleti fuerint dies tui, et dormies cum
patribus tuis, suscitabo semen tuum post te, alius pacificus intelligitur
Ps . 71,8.
1206 LA CI 0 I MD DE DIOS XVU, 8
no va a ent ender s e pr ome t i do ot r o pacfico, del que se anunci
<|ue s ur gi r a no ant es, como st e, si no des pus de l a muer t e de
Dav i d ? Po r l ar go que sea el t i empo t r ans c ur r i do hast a la
veni da de Jesucr i st o, s i empr e es ci er t o que des pus de la muer -
te del r ey Davi d, a qui en se hi zo esa pr omes a, hab a de ve-
ni r el que edi fi cara a Di os una casa, no de made r as y de pi e-
dr as , si no de hombr e s , de cuya edi fi caci n gozamos [ 12 ] . A est a
casa, es deci r , a l os fieles de Cr i st o, se di r i ge el Aps t ol en
est os t r mi nos : El templo de Dios es santo, y ese templo sois
vosotros.
C A P I T U L O I X
SEMEJ ANZA ENTRE LA PROFEC A DEL SALMO 88 Y LA DEL
PROFETA NATN
Po r est e mot i vo, en el s al mo 88, que l l eva p o r t t ul o Ins-
truccin a Etn Israelita, se hace menci n de l as pr omes as
hechas p o r Di os al r ey Davi d y se di cen cosas semej ant es a l as
ci t adas del l i br o de l os Rei nos . As por e j e mp l o : He jurado
a David, mi siervo, que liar florecer eternamente su descen-
dencia. Y t amb i n : Entonces hablaste en visin a tus hijos,
y dijiste: Tengo preparada mi asistencia en un hombre pode-
roso y he ensalzado a aquel que escog de entre mi pueblo.
Habl a David, mi siervo, y le ung con un leo sagrado. Mi
mano le proteger, y le fortalecer mi brazo. El enemigo no
tendr ya poder sobre l, y no podr ofenderle ms el hijo de
esse promissus, qui non ante, sicut iste, sed post mortem David praenun-
tiatus est suscitandus ? Quamlibet enim longo interposito teinpore esiis
Christus veniret, procul dubio post mortem regs David, cui sie est pro-
missus, eum venire oportebat, qui aedificaret domum Deo, non de lignis
et lapidibus, sed de hominibus, qualem illum aedificare gaudemus. Huic
enim domui dicit Apostolus, hoc est, fdelibus Christi: Templvm enim
Dei sanctum est, quod estis vos " .
C A P U T I X
QAM SIM1US IN PSALMO OCTOG SIMO OCTAVO SIT PROPHKTIA DE Cl I RI STO,
ni s QUAE IJJ REGNORUM LTJIRIS NATHAN PROPHETANTE PROMITTUNTBR
Propter quod et in Psalmo octogsimo et octavo, cuius est titulus.
Intellectus ipsi Aethan Israelitae, commemorantur promissiones Dei factae
regi David, et istis, quae in libro Regnonim sunt posita, quaedam ibi
similia dicuntur; sicut est: luravi David servo meo: Usque in aeternum
praeparabo semen tuum. Et iterum: Tune locuras es in aspectu filiis tuis,
et dixisti: Posui adiutorium super potentem, et exaltavi electum de po-
pulo meo. Inveni David servum meum. in oleo sancto meo unxi eum.
Manas enim mea auxiliabitur ei, et brachium meam confortabit. eum. Non
proficiet inimicus in eo, et filius iniquitatis non apponet nocere ci. Et
" i Cor. 3, 1 7.
X V I I , 9 DI LOS PROFETAS A CRISTO 1 2 0 7
la iniquidad. Y exterminar de su presencia a sus enemigos
y pondr en fuga a los que le aborrecen. Le acompaarn mi
verdad y mi misericordia y en mi nombre ser exaltado su
poder. Y extender su mano sobre el mar, y su diestra sobre
los ros. El me invocar diciendo: T eres mi padre, y mi
Dios, y el autor de mi salud. Y yo le constituir mi primo-
gnito y el ms excelso entre los reyes de la tierra. Le conser-
var siempre mi favor, y mi alianza con l ser estable. Har
que subsista su descendencia por los siglos de los siglos y su
trono mientras duren los cielos. Todo est o di cho baj o el nom-
br e de Davi d, c uando se ent i ende r ect ament e, se ent i ende de
J es ucr i s t o, por l a for ma de escl avo que como Medi ador t om
de l a descendenci a de Davi d en el seno de una vi r gen. Unas
l neas des pus se habl a de l os pecados de sus hi j os de un modo
s i mi l ar al l i br o de l os Rei nos, y que nos i ncl i na m s a t omar -
l o como di cho de Sal omn. Al l , en el l i br o de l os Rei nos, se
di c e : Si su iniquidad llegara a ser real le corregir con vara
de hombre y con loques de hijos de hombres. Mas no apartar
de l mi misericordia. Est os t oques son, si n duda, l as mar c as
del cor r ect i vo, de donde naci aqu e l l o : No toquis a mis un-
gidos. Qu significa est o s i no: No l es l as t i mi s ? En el mi s mo
s al mo, t r at ando apar ent ement e de Davi d, se di ce al go por el
es t i l o: Si sus hijos abandonaren mi ley y no procedieren con-
forme a mis deseos; si violaren mis justas disposiciones, yo
castigar con la vara sus maldades, y con el azote sus pecados.
Mas no retirar de l mi misericordia. Nt ese que no di j o de
el l os, habl ando como habl aba de sus hi j os, si no de l, que
concidam inimicos eius a facie eias, et eos qui oderunt eum, fugabo. Et
ventas mea et misericordia mea eum ipso, et in nomine meo exaltabitur
cornu eius. Et ponam in mari -manum eius, et in fluminibus dexteram
eius. Ipse invocabit me: Pater meus es tu, Deus meus et susceptor salutis
meae. Et ego primogenitum ponam illum, excelsum apud reges terrae. In
aeternum servabo illi misericordiam meam, et testamentum meum fidele
ipsi. Et ponam in saeculum saeculi semen eius, et thronum eius sicut
dies caeli
h
~. Quae omnia de Domino Jesu intelguntur, quando recte in-
telliguntur, sub nomine David, propter formam serv, quam de semine
David idem Mediator assumpsit ex virgine. Continuo etiam dicitur de
peccatis filiorum eius tale aliquid, quale in Regnorum libro positum
est, et quasi de Salomone proclivius accipitur. Ibi namqne, hoc est
in Regnorum libro, Et si venerit, inquit, iniquitas eius, redarguam illum
in virga virorum, et in tactibus filiorum hominum: misericordiam au-
te.m meam non amoveam ab eo "
3
: tactibus significans plagas correp-
tionis. linde illud est, Ne tetigeritis christos meos
64
. Quod quid est
aliud, quam, Ne laeseritis? In Psalmo vero eum ageret tanquam de
David, ut quiddam eiusmodi etiam ihi diceret, Si dereliquerint. inquit,
filii eius legem meam, et in iudiciis meis non ambulaverint; si iustifica-
tiones meas profanaverint, et mandata mea non custodierint; visitabo in
virga iniquitates eorum, et in flagellis delicia eorum: misericordiam aut.em
''- Ps. 88,4.5-20-30. ' ''
"' - Res. 7,14 et 15.
fil
I'S. 104,15: :._. .
1208 LA CIUDAD DE DI OS XVI I , 10
bi en ent endi do significa l o mi s mo. Ahor a b i e n : en Cr i st o, que
es cabeza de l a I gl esi a, no es pos i bl e hal l ar pecado al guno que
pr eci se ser, guar dada l a mi s er i cor di a, cast i gado por Di os con
cor r ect i vos humanos , per o s en sus mi e mbr os y en su cuer po,
que es su pue bl o. As , en el l i br o de l os Rei nos se habl a de
la maldad de l, y en el s al mo, de la de sus hijos, con el fin
de dar nos a ent ender que, en ci er t o modo, lo que se di ce de su
cuer po, se di ce t ambi n de El . Po r est a r azn di j o El mi s mo
desde el ci el o c uando Saul o per segu a a su cuer po, es deci r , a
l os fieles: Saulo, Saulo, por qu me persigues? El s al mo
a ad e : No faltar jams a la verdad, ni violar mi alianza, ni
retractar las promesas que han salido de mi boca. He jurado
una vez por mi santo nombre que no faltar a lo que he pro-
metido a David, es deci r, que j am s ment i r a Davi d. Es un
modi s mo de l a Es cr i t ur a. Sobr e qu no me nt i r ? Aade v
di c e : Su linaje durar eternamente y su trono resplandecer
para siempre en mi presencia como el sol, y como la luna lle-
na, y como el iris, testimonio fiel en el cielo.
C A P T U L O X
LOS HECHOS DE IJL JERUSAL N TERRENA DESMINTIERON EL
CUMPLIMIENTO EN ELLA DE LAS PROMESAS HECHAS POR Dl OS
Des pus de fundament os t an sl i dos de pr ome s a t an t r as-
cendent al , di ce p ar a que no se cr ean c umpl i das en Sal omn,
meam non dispergam ab eo ". Non dixit, Ab eis, cum loqueretur de filiis
eius, non de ipso: sed dixit, ab eo; quod bene intellectum tantumdem
valet. Non enim Christi ipsius, quod est caput Ecclesiae, possent inveniri
ulla peccata, quae opus esset humanis correptionibus servata misericordia
divinitus coerceri; sed n eius corpore ac membris, quod populas eius
est. Ideo in libro Regnorum, iniquitas eius dicitur; in Psalmo autem,
filiorum eius: ut intelligamus de ipso dici quodammodo, quod de eius
corpore dicitur. Propter quod etiam ipse de celo, cum corpus eius, quod
sunt, fideles eius, Saulus persequeretur, Saule, inquit, Saule, quid me
persequeris? "' Deinde in consequentibus Psalmi, eque nocebo, inquit, in
venate mea, eque profanaba testamentum meum, el quae procedunt de
labiis meis non reprobabo. Semel iuravi in snelo meo, si David mentiar:
id est, neququam David mentiar. Solet enim sic loqui Scriptura. Quid
autem non mentiatur, adhmgit, et dicit, Semen eius in aeternum manebit;
et sedes eius sicut sol in conspectu meo, et sicut luna perfecta in aeter-
num, et. testis in celo fidelis ".
C A P U T X
QtJAM DIVKRSA ACTA SINT IN REGNO TERRENAS IERUSALEM, AB HIS QUAE
PROMISERAT D E S , UT INTELLIGERETUR PROMISSIONIS VERITAS AD AI.TERHIS
REGS ET REGNI GLORIAM PERTINERE
Post haec tanta promissionis validissima firmamenta, ne putarentur
in Salomone completa, tanquam id speraretur, nec inveniretur: Tu vero,
" Ps, S8..I-34- Act . j,4. *' ri- 88,.1<H$.
XVI I , 10 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1209
como si se e s pe r ar a y no r es ul t ar a as : T, Seor, lo has des-
echado y reducido a la nada. Est o ar r i b en el r ei nado de
Sal omn y en su pos t er i dad hast a l a r ui na de l a J er us al n
t er r ena, que fu la cor t e de su r ei no, y s obr e t odo hast a l a
dest r ucci n del t empl o, const r ui do por Sal omn [ 13 ] . Mas , a
fin de que no i magi nar an que est o i ba cont r a l as pr omes as de
Di os, aadi en s egui da: Has diferido a tu Cristo. Si , pues,
fu di fer i do el Cr i st o del Seor , no es ni Sal omn ni Davi d.
Todos l os reyes cons agr ados con aquel m st i co cr i s ma er an
l l amados cr i st os, no s ol ament e desde Davi d en adel ant e, si no
ya desde Sal , ungi do pr i me r r ey del puebl o i sr ael t i co, a
qui en Davi d mi s mo l l am cri st o del Seor . Pe r o hab a u n
sol o Cr i st o ve r dade r o, del cual er an figura aqul l os con su
unci n pr oft i ca. Est e Cr i st o, segn el sent i r de l os hombr es ,
que pe ns aban que deb a ser Davi d o Sal omn, se di fer a par a
l ar go; mas , segn la pr ovi denci a de Di os, se i ba p r e p ar an d o
el t i empo de su veni da. En el ent r et ant o, mi e nt r as El l l egaba,
qu se hi zo del r ei no de l a J er us al n t er r ena, donde se espe-
r aba que hab a de r e i nar ? El s al mo aade a r engl n segui do
y di c e : Has anulado la alianza con tu siervo, has echado por
tierra su santidad. Has destruido todas sus cercas, y sus forta-
lezas las has convertido en espanto. Saqueronle cuantos pa-
san por el camino; est hecho el escarnio de sus vecinos. Has
exaltado el poder de sus enemigos, y a sus adversarios los has
mimado de contento. Tienes embotados los filos de su espada
y has hecho pedazos su solio. Acortaste los das de. su reinado
inquit, repulisti, et ad nihilum deduxisti, Domine. Hoc quippe factum
est de regno Salomonis in posteris eius, usque ad eversionem ipsius ter-
renae Ierusalem, quae regni eiusdem sedes fuit; et mxime ipsius templi
labem, quod fuerat a Salomone constructum. Sed ne ob hoc putaretur
Deus contra sua promissa fecisse, continuo subiecit, Distulisti Christum
tuum
68
. Non est ergo ille Salomn, sed nec ipse David, si dilatus est
Christus Domini. Cum enim christi eius dicerentur omnes reges mystico
illo chrismate consecrati, non solum a rege David et deinceps, sed ab illo
etiam Saule, qui populo eidem rex primus est unct us "; ipse quippe
David eum christum Domini appellat: erat tamen unus verus Christus,
cuius illi figuram prophetica unctione gestabant; qui secundum opinio-
nem hominum, qui eum putabant in David vel in Salomone intelligendum
differebatur in longum; secundum autem dispositionem Dei venturas suo
tempore parabatur. Interea dum ille differtur, quid factum sit de regno
tsrrenae Ierusalem, ubi sperabatur utque regnaturus, secutus iste psalmus
adiunxit, atque ait: Evertisti testamentum serv tui, profanasti in trra
sanctitatem eius. Destruxisti omnes macerias eius, posuisti munitiones eius
in formidinem. Diripuerunt eum omnes transentes viam, factus est op-
probrium vicinis suis. Exaltasti dexteram inimicorum eius, iucundasti om-
nes inimicos eius. Avertisti adiutorium gladii eius, et non es opitulatus ei
in bello. Dissolvisti eum ab emundatione, sedem eius in terram collisisti
Minuisti dies sedis eius, perfudisti eum confusione
7
. Haec omnia vene-
08
Ps. 88,39.
"" i Res. 24,7. . ,.
Ps. 88,40-46. . . ,,
1210 EA CIUDAD DE DI OS XVII, 11
y le cubriste de ignominia. Todo est e c mul o de des gr aci as ca-
yer on s obr e l a J er us al n escl ava, en la que r ei nar on t ambi n
al gunos hi j os de la l i br e. Est os sost en an t empor al ment e ese
cet r o en su mano y as an con ver dader a fe el cet r o de l a Jer u-
sal n cel est i al , de l a que son hi j os, y es per aban en el ver dade-
r o Cr i st o. Bast a l eer l a hi s t or i a par a dar s e c ue s t a del des ar r o-
l l o de esos sucesos en aquel r ei no.
C A P I T U L O X I
L A SUBSTANCI A RADI CAL DEL PUEBLO DE D I O S
Tr as esas pr ofec as, el pr ofet a hace or aci n a Di os ; per o
aun en la or aci n hay pr ofec a: Hasta cundo, Seor, apartas
hasta el fin? Se s obr ent i ende tu rostro, como se di ce en ot r o
s al mo : Hasta cundo apartars de m tu rostro? Al gunos
cdi ces no t i enen apartas, si no apartars, bi en que puede en-
t ender s e: Apar t as t u mi s er i cor di a, que pr omet i s t e a Davi d. La
expr es i n in finem, qu significa m s que has t a el fi n? Y en
el fin est n expr es ados l os l t i mos t i empos, cuando esa naci n
ha de cr eer en J es ucr i s t o. Pe r o ant es de eso er a pr eci so que
t uvi er an r eal i zaci n l as cal ami dades aue m s ar r i ba l ament
el pr ofet a. Po r causa de el l as a ad e : Arder como fuego tu in-
dignacin. Acurdate cul es mi substancia. Si el Hi j o del
hombr e no fuer a l a subst anci a de I s r ael , gr aci as al cual se
rum super ancillam Ierusalem, in qua regnaverunt nonnulli etiam filii li-
berae, regnum illud tenentes in dispensatione temporaria: regnum autem
caefestis Ierusalem, cuius erant filii, in vera fide habentes, et in vero
Christo sperantes. Quomodo autem ista venerint super illud regnum, index
est rerum gestarum, si legatur, historia.
C A P U T XI
DE SUBSTANTIA POPULI DEI, QUAE PER SUSCEPTIONEM CARNIS IN CHRISTO
EST QUI SOLUS ERUENDI AB INFERS ANIMAM SUAM HABUIT POTESTATEM
Post haec autem prophetata ad precandum Deura Propheta converti-
tur: sed et ipsa precatio prophetatio est. Vsquequo, Domine, avens in
finem?
11
subauditur, faciem tuam: sicut alibi dicitur, Vsquequo avertis
faciem tuam a me
,2
. Nam ideo qudam cdices hic non habent, avertis:
sed, avertes: quanquam possit intelligi, Avertis misericordiam tuam.
quam promisisti David. Quod autem dixit, in finem; quid est, nis, Us-
que in finem? Qui finis intelligendus est ultimum tempus, quando in
Christum lesum etiam illa gens est creditura, ante quem finem illa fieri
oportebat, quae superis aerumnosa deflevit. Propter quae et hic sequitur,
Exardescet sicut ignis ira tua. Memento quae est mea substantia. Nihil
hic melius, quam ipse Iesus intelligitur, substantia populi eius, ex quo
natura est carnis eius. Non enim vane, inquit, constituisti omnes filias
" Ps . 88,47.
" Ps . re, I.
XVXt , 11 DI! LOS PROSISTAS A CRISTO 12 11
rieran l i br es muchos hi j os de hombr e s , en r eal i dad ser a vana
l a cr eaci n de l os hi j os de tes hombr e s . Si n e mbar go, ahor a
t oda l a nat ur al eza h u man a ha ca do p o r el pecado del pr i me r
hombr e , y ha ca do de l a ver dad a l a vani dad. A est o al ude
ot r o s al mo pr e c i s ame nt e : El hombre se ha asemejado a la va-
nidad; sus das pasan como la sombra. Mas Di os no ha cr eado
en vano a t odos l os hi j os de l os hombr e s , por que l i br a a mu-
chos de la vani dad por el Me di ador Jess. Y a qui enes pr e-
s upo que no hab a de l i br ar , l os cr e p ar a ut i l i dad de l os que
hab a de l i br ar y par a p ar an g o n ar ent r e s por oposi ci n a l as
dos c i udade s ; no en vano, si no con esa or denaci n bel l s i ma
y j us t s i ma de t oda cr i at ur a r aci onal [ 14] . Luego a ad e : Qu
hombre hay que haya de vivir sin ver jams la muerte? Li-
brar acaso su alma del poder del infierno? Qui n es ste
si no la subst anci a de I s r ael , pr ocedent e de l a est i r pe de Da-
vi d, Cr i st o J e s s ? De El di ce el Aps t ol que, resucitado de
entre los muertos, no muere jams, y que la muerte no tendr
ya dominio sobre l. Vi ve y no ver l a muer t e, per o l ha muer -
t o. Y ha l i br ado su al ma del pode r del i nfi erno, adonde hab a
descendi do p ar a dar l i ber t ad a l os caut i vos. Y l a l i br en vi r-
t ud de aquel pode r pr edi cado en el Evangel i o de est a man e r a:
Tengo poder para entregar mi alma y para recobrarla.
hominum. Nisi enim esset umis Filius hominis substantia Israel, per
quem Filium hominis liberarentur multi filii liominurn, vane utique consti-
tuti essent omnes filii hominum. Nunc vero omnis quidem humana natura
per peccatum primi hominis in vanitatem de veritate col lapsa est, propter
quod dicit alius psalmus, Homo vanitati similis factus est, dies eius velut
umbra praetereunt
7i
: sed non vane Deus constituit omnes filios homi-
num; quia et multos a vanitate liberal per mediatorem lesum, et quos
liberandos non esse praescivit, ad utilitatem liberandorum et comparatio-
nem duarum inter se a contrario civitatum, non utique vane in totius
rationalis creaturae pulcherrima atque iustissima ordinatione constituit.
Deinde sequitur, Quis est homo qui vivet, et non videbit mortem; eruet
animam suam de manu infer?
73
Quis est iste, nisi substantia illa Israel
ex semine David, Christus Iesus? De quo dicit Apbstolus, quod surgens a
mortuis, iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur'". Sic enim
vivet et non videbit mortem, ut tamen mortuus fuerit; sed animam suam
eruerit de manu infer, quo propter quorumdam solvenda inferni vincla
descenderat: eruerit autem potestate illa, de qua in Evangelio dicit, Po-
testatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum su-
mendi eam " .
TS
l ' s. SS,<|8.
'' Ps. TJJ.4.
" IN. 8S,/!<).
' " Rom, 6,<).
5:
l o. l o,TS.
1 21 2
LA CIUDAD DF. DI OS XVH, 1 2
C A P I T U L O X I I
A QUIN SE REFIERE LA PETICIN DE PROMESAS DE
ESE SALMO 88?
El s al mo concl uye as : Seor, dnde estn tus antiguas
misericordias, que prometiste con juramento a David, poniendo
tu verdad por testigo? Ten presente, 1 oh Seor!, los oprobios
que tus siervos han sufrido de varias naciones, oprobios que
tengo sellados en mi pecho. Oprobios con que nos dan en ros-
tro, Seor, tus enemigos, quienes nos echan en cara la muta-
cin de tu Cristo. Sobr e est as pr omes as cabe mu y bi en pr egun-
t ar si se refieren a l os i sr ael i t as, que des eaban que l a pr ome s a
hecha a Davi d se cumpl i er a, o m s bi en a l os cr i st i anos, que
son i sr ael i t as no segn la car ne, si no segn el esp r i t u. Es cier-
t o que est n di chas o escr i t as dur ant e el t i empo de Et n,
cuyo nombr e encabeza el s al mo, y dur ant e el r ei nado de Davi d.
Si endo eo as , el pr ofet a, de no r evest i r se de la per s onal i dad
de cuant os muc ho des pus hab an de veni r , par a l os cual es l a
poca en que se hi ci er on l as pr ome s as a Davi d fuese ant i gua,
no di j e r a: Seor, dnde estn tus antiguas misericordias, que
prometiste con juramento a David, poniendo tu verdad por tes-
tigo? Si n e mbar go, puede ent ender se que muc has naci ones,
cuando per s egu an a l os cr i st i anos, l es echar on en car a l a pa-
si n de Cr i st o, l l amada por la Es cr i t ur a mut aci n, por que
mur i e ndo se hi zo i nmor t al . Segn eso, puede t ambi n ent ender -
se por mut aci n de Cr i st o l a echada en r ost r o a l os i sr ael i t as,
C A P U T XI I
AD QUOBUM PERSONAM PEBTINEBE INTEIXIGENDA SIT FLAGITATIO PROMISSO-
RUM, DE QUIBUS IN PsALMO DICITUR, U B I SUNT MISERICORDIAS TAE,
DOMINE, ANTIQUAE, ETC.
Sed caetera psalmi huius, quae ita se habent, Ubi sunt miserationes
tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veritate tua? Memento, Do-
mine, opprobrii servorum tuorum, quod continui in sinu meo multarum
gentium: quod exprobraverunt inimici tai, Domine; quod exprobraverunt,
commutationem Christi tui: utrum ex persona dicta sint illorum Israeli-
tarum, qui desiderabant reddi sibi promissionem, quae facta est ad David;
an potius Christianorum, qui non secundum carnem, sed secundum spiri-
tura sunt Israelitae, mrito, quaeri potest. Dicta sunt quippe ista vel
scripta tempore quo fuit Aethan, de cuius nomine titulum iste psalmus
accepit; et idem tempus regni David fuit: ac per hoc non diceretur, Ubi
sunt miserationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in veritate
tua? nisi eorum personam in se Propheta transfigurare!, qui longe postea
futuri erant, quibus hoc tempus esset antiquum, quando regi David ista
promissa sunt. Potest autem intelligi multas gentes, quando persequeban-
tur Christianos, exprobrasse illis passionem Christi, quam Scriptura com-
mutationem vocat; quoniam moriendo immortalis est factus. Potest et
XVH, 12 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1213
pues , cuando e s pe r aban que vendr a par a el l os, se di o t ambi n
a l os gent i l es. Y est o, muc has naci ones que cr eyer on en El por
el Nuevo Tes t ament o se l o echan en car a, pues que el l os si gui e-
r on en su vet ust ez. En est e caso, l as p al ab r as : Ten presente,
Seor, los oprobios que tus siervos han sufrido, se di cen por -
que, no ol vi dndos e el Seor de el l os, si no m s bi en compade-
ci ndol es, el l os hab an de cr eer despus de su r epr oche. Pe r o
me par ece sent i do m s pr opi o el pr i me r o. A l os enemi gos de
Cr i st o, a qui enes se echa en car a que l es abandon Cr i st o pa-
s ando a l os gent i l es, no es fcil ni vi abl e apl i car l es est a spl i -
ca : Ten presente, Seor, los oprobios que tus siervos han su-
frido, ya que t al es j ud os no deben ser l l amados si ervos del
Seor . Pe r o est as pal abr as se refieren a aquel l os que, padeci en-
do por el nombr e de Cr i st o l as gr aves humi l l aci ones de l as
per secuci ones, pudi e r on r ecor dar que el r ei no excel so hab a si do
pr ome t i do a l a descendenci a de Davi d. Y as di cen con su deseo,
no des es per ando, si no pi di endo, bus c ando, l l aman d o : Seor,
dnde estn tus antiguas misericordias, que prometiste con, ju-
ramento a David, poniendo tu verdad por testigo? Ten presente,
Seor, los oprobios que tus siervos han sufrido de varias na-
ciones, oprobios que tengo sellados en mi pecho, que es deci r,
opr obi os que s opor t paci ent ement e en mi s i nt i mi dades . Opro-
bios con que nos dan en rostro, Seor, tus enemigos, quienes
nos echan en cara la mutacin de tu Cristo. Qu si gni fi ca:
Ten presente, Seor, s i no: Te n pi edad de m , y por l a humi l l a-
ci n paci ent ement e t ol er ada, dame la gl or i a que pr omet i s t e con
j u r ame n t o a Davi d, poni e ndo p o r t est i go tu v e r d ad ? Si apl i -
camos est as p al ab r as a l os j ud os , aquel l os si er vos de Di os
conduci dos a l a caut i vi dad despus de des t r ui da l a Jer usa-
commutatio Christi secundum hoc accipi exprobrata Israelitis, quia cum
eorum speraretur futurus, factus est gentium: et hoc eis nunc exprobrant
multae gentes, quae crediderunt in eum per novum Testamentum, illis in
vetustate remanentibus: ut ideo dicatur, Memento, Domine, opprobrii ser-
vorum tuorum; quia non eos obliviscente, sed potius miserante Domino,
et ipsi post hoc opprobrium credituri sunt. Sed ille quem prius posui,
convenientior sensus mihi videtur. Inimicis enim Christi, quibus expro-
bratur, quod eos ad gentes transiens reliquerit Christus, incongrue vox ista
coaptatur, Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum: non enim ser-
vi Dei nuncupandi sunt tales Iudaei: sed eis verba ista competunt, qui
cum graves humilitates persecutionum pro Christi nomine paterentur, re-
cordari potuerunt excelsum regnum semini David fuisse promissum; et
eius desiderio dicere, non desperando, sed petendo, quaerendo, pulsando,
Ubi sunt miserationes tuae antiquae, Domine, quas iurasti David in ve-
ritate tua? Memento, Domine, opprobrii servorum tuorum, quod continui
in sinu meo multarum gentium; hoc est, In interioribus meis patienter
pertuli. Quod exprobraverunt inimici tui, Domine; quod exprobraverunt,
commutationem Christi tui: non eam putantes commutationem, sed con-
sumptionem. Quid est autem, Memento, Domine, nisi, ut misereara, et
pro tolerata patienter humilitate mea, reddas celsitudinem, quam iurasti
David in veritate tua? Si autem Iudaeis assignemus haec verba, illi serv
1214 LA CIUDAD DE DI OS
xvn, 12
ln t er r ena y ant es de l a veni da de Cr i st o, han podi do deci r
t al es cosas, ent endi endo p o r mut aci n de Cr i st o que no deb a
es per ar s e p o r l l a fel i ci dad t er r ena y c ar nal , cual apar eci en
l os pocos aos del r ey Sal omn, si no l a cel est i al y es pi r i t ual .
La i nfi del i dad de l os gent i l es, des conoci ndol a, c uando exul t a-
ba e i ns ul t aba al pue bl o de Di os caut i vo, le e c haba en car a l a
mut aci n de Cr i st o, pe r o como qui en i gnor a a l os que saben.
Y la si gui ent e concl usi n del s al mo : Bendicin al Seor para
siempre. As sea, as sea!, cae muy bi en al puebl o de Di os
per t eneci ent e a l a J er us al n cel est i al , bi en en qui enes es t aban
ent r e l as s ombr as del Vi ej o Tes t ament o, ant es de r evel ar s e el
Nu e v o ; bi en en est os que, una vez r evel ado el Nuevo Test amen-
t o, per t enecen pl e na y cl ar ament e a Cr i s t o. La bendi ci n del Se-
o r en l a descendenci a de Davi d no debe cr eer se t e mpor al , cual
apar eci en l os d as de Sal omn, si no et er na. Mont ado sobr e
est a cer t si ma es per anza, di c e : As sea, as sea! La r epet i ci n
de esas p al ab r as expr es a l a confi r maci n de l a es per anza. Da-
vi d, consci ent e de est o, di ce en el l i br o s egundo de l os Rei nos,
t ema vi vo de est a di gr es i n: Y has asegurado la casa de tu
siervo para los siglos venideros. Y poco des pus a ad e : Em-
pieza ya y bendice la casa de tu siervo para siempre, et c. Ent on-
ces pr eci s ament e habr a de e nge ndr ar al hi j o de cuya est i r pe
nacer a Cr i st o, p o r qui en ser a et er na su casa, y a l a vez l a
casa de Di os . Es casa de Davi d por r azn de su l i naj e, y casa
de Di os, por mo r del t e mpl o de Di os ; pe r o un t e mpl o hecho
de hombr e s , no de pi edr as , en el que mo r a et er nament e el
puebl o con su Di os y en su Di os, y Di os con su puebl o y en
Dei talia dicere potuerunt, qui expugnata terrena Ierusalem, antequam
lesus Christus humanitus nasceretur, in captivitatem ducti sunt, intelli-
gentes commutationem Christi, quia scilicet non per eum terrena carna-
lisque felicitas, qualis paucis annis regis Salomonis apparuit, sed caeles-
tis ac spiritualis esset fideliter exspectanda: quam tune ignorans infideli-
tas gentium, enm Dei populum exsultabat atque insultabat esse captivum,
quid aliud quam Christi commutationem, sed scientibus nesciens, expro-
brabat? Et ideo quod sequitur, ubi psalmus iste concluditur, Benedictio
Dotnini in aeternum: fat, fat
7
"; universo populo Dei ad caelestem Ieru-
salem pertinenti, sive in illis qui latebant in Testamento vetere, antequam
revelaretur novum, sive in bis qui iam Testamento novo revelato mani-
fest pertinere cernuntur ad Christum, satis congruit. Benedictio quippe
Domini in semine David, non ad aliquod tempus, qualis diebus Salo-
monis apparuit, sed in aeternum speranda est, in qua certissima spe di-
citur, Fiat, fiat. Illius enim spei est confirmatio verbi huius iteratio. Hoc
ergo intelligens David ait in secundo Regnorum libro, unde ad istum
psalmum digressi sumus: Et locutus es pro domo serv tui in longinquum.
Ideo autem post paululum ait: Nunc incipe, et benedic domum serv tai
usque in aeternum ", et caetera; quia tune geniturus erat filium, ex quo
progenies eius duceretur ad Christum, per quem futura erat domus eius
aeterna, eademque domus Dei. Domus enim David, propter genus David;
' Ps. 88,50-53.
xvn, 13
DE LOS PROFETAS A CHISTO 1215
su pue bl o. Di os l l e nar a su puebl o y el puebl o ser l l eno
de su Di os c uando Di os sea t odo en t odas l as cosas. Di os, que
es fuerza en el combat e, ser pr e mi o en la paz. Des pus de
est as pal abr as de Nat n : Y te anunciar el Seor, que le edifi-
cars una casa, se aade n l uego l as p al ab r as de Dav i d : Porque
t, Seor omnipotente, Dios de Israel, revelaste al odo de tu
siervo y le dijiste: Yo te edificar una casa. Est a casa l a edifica-
mos t ambi n nos ot r os vi vi endo bi en, per o con l a ayuda de
Di os, por que , si el Seor no edificare la casa, en vano se fati-
gan los que la fabrican [ 15] . Y c uando se compl et e l a dedi ca-
ci n de est a casa, ent onces s er n r eal i dad l as pal abr as de Di os
por Nat n : Y colocar en un lugar estable a mi pueblo de Is-
rael, le establecer en l, y en l vivir separado, sin ser inquie-
tado ms. Y el hijo de la iniquidad no volver a humillarle,
como lo haca desde el tiempo en que constitu jueces sobre mi
pueblo de Israel.
C A P I T U L O X I I I
LA PAZ PROMETI DA A DAVI D NO ES REALMENTE LA HABI DA
DURANTE E L REI NADO DE SALOMN
Es una l ocur a es per ar t amao bi en en est e mu n d o t er r enal .
Hab r qui en pi ense que esa pr ome s a se c umpl i en l a paz
domus autem Dei eadem ipsa, propter templum Dei, de hominibus factum,
non de lapidibus, ubi habitet in aeternum populus cum Deo et in Deo
suo, et Deus cum populo atque in populo suo: ita ut Deus sit implens
populum suum, et populus plenus Deo suo, cum Deus erit omnia in m-
nibus
80
, ipse in pace praemium, qui virtus in bello. Ideo cum in verbis
Nathan dictum sit, Et nuntiabit ubi Dominus quoniam domum aedificabis
ipsi: postea dictum est in verbis David, Quoniam tu dominas omnipotens
Deas Israel, revelasti aurem serv tui, dicens, Domum aedificabo tibi *'.
Hanc enim domum et nos aedificamus bene vivendo, et Deus ut bene
vivamus opitulando: quia nisi Dominus aedificaverit domum, in vanum
laborabunt aedificantes eam "
2
. Cuius domus cum venerit ultima dedicatio,
tune fiet illud, quod hic per Nathan locutus est Deus, dicens: Et ponam
locum populo meo Israel, et plantabo Mam, et inhabitabit seorsum, et
non sollicitus erit ultra: et non apponet jilius iniquitatis humillare eum,
sicut ab initio a diebus quibus constitu iudices super populum meum Is-
rael ".
C A P U T X I I I
AN PROMISSAE PACIS VERITAS ILLIS TEMPORIBOS POSSIT ADSCRIB, QAE SB
SALOMONE FLDXERNT
Hoc tam magnum bonum quisqus in hoc saeculo et in hac trra spe-
rat, insipienter sapit. An quispiam putabit in pace regni Salomonis id
1 Cor. 15,28. Ps. 126,1.
" 2 Rer. 7,11.27. *
3
2 'Res. 7,10 ct 11.
1216 IA. CIUDAD DE DI OS XVH, 13
habi da dur ant e el r ei nado de Sal o m n ? La Es cr i t ur a da una
i mpor t anc i a especi al a esa paz, por que es figura de l a veni der a.
El l a sal e al pas o con mu c h o t i ent o a est a sospecha cuando, des-
pus de habe r d i c h o : Y el hijo de la iniquidad no volver a hu-
millarle, aadi : Como lo haca desde el tiempo en que constitu
jueces sobre el pueblo de Israel. El pue bl o, ant es de ser gober-
nado p o r l os r eyes, l o fu por l os j ueces desde que r eci bi l a
t i er r a de pr omi s i n. Y es ver dad que lo humi l l aba el hi j o de l a
i ni qui dad, es deci r , el enemi go ext r anj er o, mi ent r as , segn se
lee, al t e r nar on l a paz y l a guer r a. Enc ont r amos , adems , po-
cas de paz m s l ar gas que l as habi das con Sal omn, que r ei n
cuar ent a aos . Baj o Aod, p o r ej empl o, hubo ochent a aos de
paz. Lej os, pues , de nos ot r os l a i dea de que est a pr omes a at ae
a l os d as de Sal omn, y muc ho menos , cl ar o est , a l os de
cual qui er a ot r o r ey. Ni ngn r ey ent r e el l os h a t eni do u n r ei nado
t an pac fi co como l y nunc a esa naci n mant uvo su i mper i o
si n t emor al yugo enemi go. Y es que l os vai venes de l a vi da
h u man a no conceden a pue bl o al guno una s egur i dad t al , que le
pe r mi t a no t emer l as i ncur s i ones host i l es. En pur i dad, el l ugar
de una mo r ad a t an pacfica y segur a aqu pr omet i do es et er no,
y se debe a l os mor ador e s et er nos en la madr e J er us al n l i br e,
donde r ei nar r eal ment e el puebl o de I s r ael , por que I s r ael sig-
nifica el que ve a Dios. La vi da pi ados a pe ne t r ada del deseo
de t al pr e mi o debe l l evar p o r gu a la fe a t r avs de est e t ri st e
per egr i naj e [ 16] ,
esse completum? Pacem quippe illam Scriptura in umbra futuri excellenti
praedicatione commendat. Sed huic suspicioni vigilanter occursum est,
cun, posteaquam dictum est, Et non apponet filias iniquitatis humillare
eum; continuo subiunctum est, Sicut ab initio a diebus quibus constitu
iudices super populum meum Israel. ludices namque, priusquam Reges
ibi esse coepissent, super illum populum fuerant constituti, ex quo ter-
ram promissionis accepit. Et utique humiliabat eum filius iniquitatis, hoc
est hostis aliengena, per intervalla temporum, quibus leguntur paces al-
ternasse eum bellis: et inveniuntur illie pacis tmpora prolixiora quam
Salomn habuit, qui quadraginta regnavit annos. Nam sub eo ludice qui
appellatus est Aod, octoginta anni pacis fuerunt
S4
. Absit ergo, ut Salo-
monis tmpora in hac promissione praedicta esse credantur: multo minus
utique cuiuslibet regs alterius. Non enim quisquam eorum in tanta, quan-
ta ille, pace regnavit: nec unquam omnino gens illa ita regnum tenuit,
ut sollicita non fuerit ne hostibus subderetur; quia in tanta mutabilitate
rerum humanarum nulii aliquando populo concessa est tanta securitas,
ut huic vitae hostiles non formidaret incursus. Locus ergo iste qui pro-
mittitur tam pacatae ac securae habitationis, aeternus est, aeternsque de-
betur in matre Ierusalem libera, ubi erit veraciter populus Israel: hoc
enim nomen interpretatur Videns Deum: cuius praem desiderio pia per
fidem vita in hac aerumnosa peregrinatione ducenda est.
14
I ud. 3,30.
XVJ I , 14 DI I,OS PROFETAS A CRISTO 1217
C A P I T U L O X I V
AF N DE DAVI D EN LA DI SPOSI CI N DE LOS SALMOS
Y SU MI STERI O
En el cur s o t e mpor al de l a Ci udad de Di os, Davi d r ei n pr i -
mer o en l a J er us al n t er r ena, figura de lo veni der o. Davi d er a
un hombr e ver s ado en l a msi ca, y amab a l a ar mon a no con
pl acer vul gar , si no con una i nt enci n el evada. Con el l a ser v a
a su Di os, que es el Di os ver dader o, en figuracin m st i ca de
una r eal i dad gr ande . El conci er t o acor de y ac ompas ado de di-
ver sos soni dos i ns i na con concor de var i edad l a uni dad com-
pact a de una ci udad bi en or denada [ 17 ] . Las pr ofec as casi se
hal l an ni cament e en l os Sal mos . El l l amad o l i br o de l os Sal -
mos cont i ene ci ent o ci ncuent a. Al gunos cr een que sl o compus o
Davi d l os s al mos que l l evan su nombr e . Hay ade m s qui enes
pi ens an que son obr a suya sl o l os que l l evan est a n o t a: Del
mismo David, y que l os i nt i t ul ados Al mismo David fuer on
compues t os por ot r o y adapt ados a l . Est a opi ni n cae por
t i er r a ant e l a voz evangl i ca del Sal vador , que di ce que Davi d
di j o en esp r i t u que Cr i st o er a su Seor . Est e es el s al mo 109.
Y comi enza as : Dijo el Seor a mi Seor: Sintate a mi dies-
tra mientras que yo pongo a tus enemigos por escabel de tus
pies. Y a l a ver dad que este s al mo no l l eva por t t ul o Del mismo
David, si no Al mismo David, como la mayor par t e de el l os.
Yo cr eo m s acept abl e pens ar que l os ci ent o ci ncuent a s al mos
C A P U T XI V
DE STUDIO DAVID IN DISPOSITIONE MYSTERIOQUE PSALMORUM
Procurrente igitur per tmpora civitate Dei, primo in umbra futuri, in
terrena scilicet Ierusalem regnavit David. Erat autem David vir in can-
dis eruditus, qui harmoniam musicam non vulgari voluptate, sed fideli
volntate dilexerit; eaque Deo suo, qui verus est Deus, mystica rei magnae
figuratione servierit. Diversorum enim sonorum rationabilis moderatusque
concentus concordi varietate compactam bene ordinatae civitatis insinuat
unitatem. Denique omnis fere prophetia eius in Psalmis est, quos centum
quinquaginta liber continet, quem Psalmorum vocamus. In quibus non-
nulli volunt, eos solos factos esse a David, qui eius nomine inscripti sunt.
Sunt item qui putant non ab eo factos, nisi qui praenotantur, psius Da-
vid: qui vero habent in titulis, Ipsi David, ab aliis factos, personae ipsius
fuisse coaptatos. Quae opinio voce evanglica Salvatoris ipsius refutatur,
ubi ait, quod ipse David in Spiritu Christum dixerit esse Dominum
suum
65
: quoniam Psalmus centesimus nonus sic incipit: Dixit Dominus
Domino meo, Sede a dextris meis, doee ponam inimicos tuos scabellum
pedum tuorum"
1
. Et certe idem psalmus non habet in titulo, Ipsius Da-
vid; sed, Ipsi David, sicut plurimi. Mihi autem credibilius videntur existi-
83
Mt . 22,43.
86
Ps . 109,1.
S. As. l 39
1218 LA CIUDAD DE DIOS XVI I , 15
son obr a suya, y que a al gunos l mi s mo l os t i t ul con nom-
br es de ot r os, que figuraban al go que hac a al as unt o en cues-
t i n, y que l os dems no qui so que l l evar an en el t t ul o el mem-
br et e de nadi e. Di os mi s mo i ns pi r t ambi n la di sposi ci n de
est a var i edad, obs cur a, es ver dad, pe r o pr ofunda [ 18] . No es
obj eci n cont r a est o el que al gunos s al mos vayan i ni ci ados con
nombr e s de pr ofet as mu y pos t er i or es al r ey Davi d y que l as
cosas al l di chas par ecen di chas por el l os. Y es que mu y bi en
pudo el Es p r i t u pr oft i co r evel ar l os nombr es de pr ofet as ve-
ni der os a Davi d que pr ofet i zaba [19] p ar a que cant ar a en pr o-
feca al go apr opi ado a l a per s ona de st os. A este t enor vemos
que un pr ofet a habl a de Jos as y de sus fut ur as hazaas m s
de t r esci ent os aos ant es de nacer este r ey.
C A P I T U L O X V
T E XT O Y CONTEXTO DE LAS PROFEC AS CONTENI DAS EN LOS
SALMOS SOBRE CRI S TO Y LA I GLESI A
Me da el cor azn que se es per a de m ahor a que expl i que
en este l ugar l as pr ofec as s obr e Cr i st o y su I gl esi a cont eni das
en l os Sal mos de Davi d. Si n e mbar go, aunque no sat i sfaga l as
exi genci as de l os l ect or es (y de uno ya l o he hecho ant e s ) , me
r et r ae de el l o ms l a abundanc i a que l a fal t a de mat er i al . No
me per mi t o ci t ar l o t odo en gr aci a a l a br evedad, y t emo que, al
mare qui omnes illos centum et quinquaginta Psalmos eius operi tribuunt,
eumque aliquos praenotasse etiam nominibus aliorum, aliquid quod ad
rem pertineat fgurantibus, caeteros autem nuliius hominis nomen in ti-
tulis habere voluisse: sicut ei varietatis huius dispostionem, quamvis la-
tebrosam, non tamen inanem Dominus inspiravit. Nec mover debet ad
hoc non credendum, quod nonnullorum nomina Prophetarum, qui longe
post David regis tmpora fuerunt, quibusdam psalmis in eo libro legun-
tur inscripta; et quae ib dicuntur, velut ab eis dici videntur. eque enim
non potuit propheticus Spiritus prophetanti reg David haec etiam futu-
rorum Prophetarum nomina revelare, ut aliquid, quod eorum personae
conveniret, prophetice cantaretur: sicut rex losias exorturus et regnaturus
post annos amplius quam trecentos, cudam prophetae, qui etiam facta
eius futura praedixit, cum suo nomine revelatus es t ".
C A P U T XV
AN OMNIA QUAE IN PSALMIS DE CHBISTO ET ECCLESIA PROPHETANTUR, AD
CONTEXTUM HUIUS OPERIS COAPTANDA SINT
Nunc iam exspectari a me video, ut hoc loco libri huius aperiam quid
in Psalmis David de Domino Iesu Christo vel eius Ecclesia prophetaverit.
Ego autem ut hoc non ita faciam, sicut videtur ipsa exspectatio postulare
(quamvis iam in uno fecerim) , copia quam inopia magis impedior. Om-
nia enim poner vitandae prolixitatis causa prohibeor: vereor autem ne,
87
3 Reg. 13.
XVII, 16, 1 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1219
el egi r unos, par ezca a al gunos sabi os que si l enci o l os m s esen-
ci al es. Adems , dado que el t est i moni o del s al mo que se aduce
debe i r confi r mado por el cont ext o del mi s mo a fin de que no
haya nada que oponer l e, t emo que, si no son aduci dos t odos,
par ezca que, como l os cent ones [ 2 0 ] , voy es pi gando ver s cul os
par a mi pr ops i t o, ext r act ndol es como de un gr ande poema,
que la i nvest i gaci n pr ue ba que no se t r at a de ese punt o, si no
de ot r o y muy di ver so. Y, cl ar o est , par a pode r ac l ar ar est o
en cada s al mo es pr eci so exponer l o t odo. El t r abaj o que est o
exi ge pue de col egi r se de al gunos t r at adi s t as y de nues t r os vol -
menes s obr e el par t i c ul ar [ 2 1] . Lal os , pues , el que t enga t i em-
po, y ver cunt o y cunt as cosas profet i z Davi d, el pr ofet a
rey, s obr e Cr i st o y su Igl esi a, es deci r, sobr e el Rey y sobr e
la Ci udad que fund.
C A P I T U L O X V I
E L SALMO 44 Y SUS PROFEC AS
1. P o r m s pr opi as y cl ar as que sean l as l ocuci ones prof-
t i cas sobr e cual qui er a cosa, neces ar i ament e van ent r ever adas
con l as met afr i cas. Y pr eci sament e st as son l as que, en gra-
cia a l os l or pes, br i ndan a los doct os un pes ado y dur o t r abaj o
exposi t i vo. Al gunas de el l as, a pr i mer a vi st a, hacen r e par ar en
Cr i st o y en la Igl esi a, bi en que s i empr e queda al go obscur o,
que exi ge una exposi ci n hol gada. De este t enor es aquel pasaj e
cum aliqua elegero, multis qui ea noverunt, videar magis necessaria prae-
terisse; deinde, quia testimonium quod profertur, de contextione totius
Psalmi debet habere suffragium ut certe nihil sit quod ei refragetur, si
non omnia suffragantur, ne more centonum ad rem quam volumus, tan-
quam versculos decerpere videamur, velut de grandi carmine, quod non
de re illa, sed de alia longeque diversa reperiatur esse conscriptum. Hoc
autem ut in quocumque psalmo possit ostendi, exponendus est totus: quod
quanti operis sit, et aliorum, et nostra volumina, in quibus hoc fecimus,
satis indicant. Legat ergo illa, qui voluerit, et potuerit: inveniet quot et
quanta rex David idemque propheta de Christo et eius Ecclesia prophe-
taverit, de Rege scilicet et civitate quam condidit.
C A P U T XVI
DE HIS QUAE IN QUADRAGESIMO QIJARTO PSALMO AD CHRISTUM ET ECCLE-
SIAM PERTINENTIA, AUT APERTE DICUNTUR, AUT TROPICE
1. Quamlibet enim de quacumque re propriae sint atque manifestae
propheticae locutiones, necesse est ut eis etiam tropicae misceantur: quae
mxime propter tardiores ingerunt doctoribus laboriosum disputandi ex-
ponendique negotium. Quaedam tamen Christum et Ecclesiam ipsa prima
facie, mox ut dicuntur, ostendunt; etsi ex otio restant exponenda, quae in
eis minus intelliguntur: quale illud est in eodem Psalmorum libro:
1 2 2 0 LA CIUDAD DE DIOS XVH, 1 6, 1
del libro de los Sal mos: Hirviendo est mi pecho en pensa*
menlos sublimes. Al rey consagro yo mi obra. Mi lengua es
pluma de amanuense que escribe muy ligera. Oh t, el ms
gentil en hermosura entre los hijos de los hombres!, la gracia
se ve derramada en tus labios; por eso te bendijo Dios para
siempre. Cete en tu derredor la espada, oh potentsimo! Con
esa tu gallarda y hermosura camina, avanza prsperamente, y
reina por medio de la verdad, y de la mansedumbre, y de la
justicia; y tu diestra te conducir a cosas maravillosas. Tus
penetrantes saetas traspasarn, oh rey!, los corazones de tus
enemigos: se rendirn a ti los pueblos. El trono tuyo, I oh Dios!,
permanece por los siglos de los siglos; el cetro de tu reino es
cetro de rectitud. Amaste la justicia y aborreciste la iniquidad;
por eso te ungi Dios, el Dios tuyo, con leo de alegra, con
preferencia a tus compaeros. Mirra, loe y casia exhalan tus
vestidos al salir de las estancias de marfil en que con su olor
te han recreado. Hijas de reyes son tus damas de honor. Quin
no ve aqu, por ms miope que sea, a Cristo, a quien predica-
mos y en quien creemos, oyendo a Dios, cuyo trono es eterno,
y ungido por Dios, como unge Dios con crisma no visible, sino
espiritual e inteligible? Quin es tan rudo en religin o tan
sordo a l a fama que de l corre por todas partes que no conoz-
ca que Cristo deriva de crisma, es decir, de uncin? Una vez
conocido el Rey Cristo, ya las dems cosas dichas aqu meta-
fricamente, cul es su hermosura, superior a la de todos los
hijos de "los hombres, con una belleza tanto ms digna de
amor y admiracin cuanto menos corprea; cul es su espa-
da, sus flechas y todo lo dems el sometido al que reina por
Eructavit cor tneum verbum bonum, dico ego opera mea regi. Lingua
mea calamus scribae velociter scribentis. Speciosus forma prae filiis ho-
minutn: diffusa est gratia in labiis tais, propterea benedixit te Deus in
aeternum. Accingere gladium tuum circa fmur, potentissime. Specie tua
el pulchritudine tua, intende, prospere procede, et regna. Propler verita-
tem et mansuetudinem et. iustitiam; et deducel te mirabiliter dextera tua.
Saggittae tuae acutae potentissimae. Populi sub te cadent, in corde ini-
micorum regs. Sedes tua, Deus, in saecula saeculorum, virga directionis
virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti iniquitatem: propterea
unxit te, Deus, Deus mus oleo exsultationis prae participibus tuis. Myrrha
et gutta et casia a vestimentis tuis, a domibus eburneis: ex quibus delecta-
verunt te filiae regum in honore tuo
8S
. Quis non hic Christum, quem
praedicamus, et in quem credimus, quamlibet sit tardus, agnoscat: cum
audiat Deum, cuius sedes est in saecula saeculorum; et unctum a Deo,
utique sicut ungit Deus, non visibili, sed spirituali atque intelligibili
chrismate? Quis enim tam rudis est in hac religione, vel tam surdus ad-
versus eius famam longe lateque diffusam, ut Christum a chrismate, hoc
est ab unctione, appellatum esse non noverit? Agnito autem rege Christo,
iam caetera quae hic tropice dicta sunt, quomodo sit speciosus forma
prae filiis hominum, quadam tanto magis amanda atque miranda, quanto
minus corprea pulchritudine; quis gladius eius, quae sagittae, et caetera
"' Ps. 44, 3-io.
XVJI , 1 6, 2 DE tOS PROFETAS A CRISTO 1 2 2 1
medio de la verdad, de la mansedumbre y de la jusficia, estu-
delo si dispone de tiempo.
2. Luego dirige su mirada a la Iglesia, unida en matrimo-
nio espiritual y en amor divino a tan noble esposo. De ella se
habla en los versillos siguientes: A tu diestra est la reina con
vestido bordado de oro y engalanada con varios adornos. Escu-
cha, i oh hija!, y considera, y presta atento odo y olvida tu pue-
blo y la casa de tu padre. Y el Rey se enamorar ms de tu bel-
dad; porque l es el Seor Dios tuyo, a quien todos han de ado-
rar. Las hijas de Tiro vendrn con dones, y te presentarn humil-
des splicas todos los poderosos del pueblo. En el interior est la
principal gloria o lucimiento de la hija del Rey; ella est cu-
bierta de un vestido con varios adornos y recamado con franjas
de oro. Sern presentadas al rey las vrgenes que han de formar
el squito de ella; ante tu presencia sern tradas sus compae-
ras. Conducidas sern con fiestas y con regocijos; al templo o
palacio del Rey sern llevadas. En lugar de tus padres te nace-
rn hijos, los cuales establecers prncipes sobre la tierra. Estos
conservarn la memoria de tu nombre por todas las generacio-
nes. Por esto los pueblos te cantarn alabanzas eternamente por
los siglos de los siglos. Pienso que nadie desatinar hasta el
extremo de creer que aqu se encomia y se describe, alguna mu-
jerzuela, pues se habla de la esposa de aquel a quien se dice:
Tu trono, oh Dios!, permanece por los siglos de los siglos; el
cetro de tu reino es cetro de rectitud. Amaste la justicia y
aborreciste la iniquidad; por eso te ungi Dios, el Dios luyo,
con leo de alegra con preferencia a tus participantes'. Induda-
blemente, Cristo con preferencia a los cristianos, que son parti-
cioneros suyos. Esta reina se forma de la unidad y concordia
isto modo non proprie, sed tropice posita, iam subditas ei qui regnat
propter veritatem et mansuetudinem et iustitiam, inquirat ex otio.
2. Deinde aspiciat eius Ecclesiam, tanto viro suo spirituali connubio
et divino amore coniunctam: de qua dicitur in his quae sequuntur: As-
titit regina a dextris tuis in vestitu deaurato, circumamicta varietate.
Audi, filia, et vide, et inclina aurem tuam, et obliviscere populum tuum,
et domum patris tui. Quoniam concupivit rex speciem tuam, quia ipse est
Dominus Deus tuus. Et adorabunt eum filiae Tyri in muneribus: vultum
tuum deprecabuntur divites plebis. Omnis gloria eius filiae regs intrn-
secas, in fimbris aureis, circumamicta varietate. Afferentur regi virgines
post eam, proximae eius afferentur tibi. Afferentur in laetitia et exsulta-
tione: adducentur in templum regs. Pro patribus tuis nati sunt tibi filii:
constitues eos principes super omnem terram. Memores erunt nominis tui,
in omni generatione et generatione. Propterea populi confitebuntur tibi
in aeternum, et in saeculum saeculi
89
. Non opinor quemquam ita desipe-
re, ut hic aliquam mulierculam praedicari credat atque describ: coniu-
gem videlicet illius, cui dictum est, Sedes tua, Deus, in saecula saeculo-
rum: virga directionis virga regni tui. Dilexisti iustitiam, et odio habuisti
iniquitatem: propterea unxit te, Deus, Deus tuus oleo exsultationis prae
participibus tuis: Christum utique prae Christianis. Hi sunt enim parti-
"
9
Ps. 44, I<M8.
1222 LA CIUDAD DE DI OS XVII, 16, 2
uni ver sal de l os cr i st i anos. A el l a se l l ama en ot r o s al mo la
Ciudad del gran Rey. Y st a es l a es pi r i t ual Si n, nombr e que
significa Contemplacin, por que cont empl a el gr an bi en del si-
gl o veni der o y al l di r i ge su i nt enci n. Est a es, a su vez, la Je-
r us al n es pi r i t ual , de la que t ant o hemos habl ado. Su enemi ga
es l a ci udad del di abl o, Babi l oni a, es deci r , Confusin [ 2 2 ] .
Po r l a r egener aci n, esa r ei na es l i ber t ada, y pas a del rey p-
si mo al Rey pt i mo, es deci r , del di abl o a Cr i st o. Po r eso se
l e di c e : Olvida tu pueblo y la casa de tu padre. Los i sr ael i t as
que son t al es por l a car ne, no por la fe, for man par t e de esa
ci udad i mp a, y adems son enemi gos de este gr an Rey y de su
r ei na. Cr i st o, al veni r a el l os y ser mat ado, se hi zo m s bi en
s al vador de qui enes no vio en car ne. De aqu que en ot r o s al mo
di ga este nuest r o Re y: Me librars de las contradicciones del
pueblo; me constituirs caudillo de las naciones. Un pueblo a
quien yo no conoca se someti a mi dominio; apenas hubo
odo, me rindi obediencia. Est e puebl o de l os gent i l es a qui en
Cr i st o no conoci con pr es enci a cor por al , y que cr ey en l
una vez que se l o anunci ar on, pues de l se di ce con r az n:
Apenas hubo odo, me rindi obediencia, por que l a fe ent r a por
el o do; este puebl o, di go, agr egado a l os i sr ael i t as aut nt i cos
p o r car ne y p o r fe es la Ci udad de Di os, que di o a luz t ambi n
a Cr i st o segn l a car ne cuando l a f or maban sj o l os i sr ael i t as.
De este pue bl o er a la Vi r gen Mar a, en la que se encar n Cr i st o
p ar a hacer s e hombr e . Ot r o s al mo di ce de est a Ci u d ad : La ma-
cipes eius, ex quorum in mnibus gentibus unitate arque concordia fit
ista regina: sicut in alio psalmo de illa dicitur, Civitas Regs magni ".
Ipsa est Sion spiritualiter: quod nomen latine interpretatum Speculatio
est. Speculatur enim futuri saeculi magnum bonum: quoniam illuc di-
rigitur eius intenlio. Ipsa est et Iernsaiem eodem modo spiritualiter, unde
multa iam diximus. Eius inimica est civitas diaboli Babylon, quae Con-
f usio interpreta tur. Ex qua tamen Babylone regina ista in mnibus gen-
tibus regeneratione liberatur, et a pessimo rege ad optimum Regem, id
est, a diabolo transit ad Christum. Propter quod ei dicitur, Obliviscere
populum tuum et domum patris tui. Cuius civitatis impiae portio sunt et
Israelitae sola carne, non fide: inimici etiam ipsi magni huius Regis,
eiusque reginae. Ad ipsos enim veniens, et ab eis Christus occisus, magis
aliorum factus est, quos non vidit in carne. Unde per cuiusdam psalmi
prophetiam dicit Rex ipse noster, Erues me de contradictionibus populi,
constitues me in capul gentium. Populas quem non cognovi, servivit mihi;
in obauditu auris obaadivit mihi'". Populus ergo iste gentium, quem non
cognovit Christus praesentia corporali, in quem tamen Christum sibi an-
nuntiatum credidit, t mrito de illo diceretur, In obauditu auris obaadi-
vit mihi; quia ides ex auditn est
02
; iste, inquam, populus additus veris
et carne et fide Israelitis civitas est Dei, quae ipsum quoque secundum
carnem peperit Christum, quando in solis illis Israelitis fuit. Inde quippe
erat virgo Maria, in qua carnem Christus, ut homo esset, assumpsit. De
qua civitate psalmus alius ait, Mater Sion, dicet homo, et homo factus
P.s. 47,3.
01
Ps . 17,44 et 45.
s
~ Rom. 10,17.
XVH, 17 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1223
dre de Sin dir: Hombres y ms hombres se han hecho en ella,
y el Altsimo es quien la ha fundado. Qui n es el Al t s i mo
si no Di os ? Po r consi gui ent e, Cr i st o- Di os l a fund en l os pa-
t r i ar cas y en l os pr ofet as ant es de hacer s e hombr e , mer ced a
Mar a, en aquel l a ci udad. De est a r ei na de l a Ci udad se hab a
di cho ya muc ho t i e mpo ant es l o que vemos ya c u mp l i d o : En
lugar de tus padres, te nacern hijos y los constituirs prncipes
sobre toda la tierra. La t i er r a ent er a est l l ena de magi s t r ados
y caudi l l os de esos hi j os, y l os puebl os , aun ndos e en el l a, le
ac l aman con al abanza et er na por l os si gl os de l os si gl os [ 2 3 ] .
Cuant o haya, pues , de obscur o en l as expl i caci ones fi gur adas,
ent i ndase como se ent i enda, debe es t ar acor de con l as cosas
cl ar as .
C A P I T U L O X V I I
E L SALMO 109 Y EL SACERDOCI O DE CRI S TO. E L SALMO 21 Y LA
PASI N DEL REDENTOR
As ocur r e en est e s al mo, en que se decl ar a abi er t ament e a
Cr i st o sacer dot e, como al l Re y: Dijo el Seor a mi Seor:
Sintate a mi derecha mientras pongo a tus enemigos por esca-
bel de tus pies. Que Cr i st o se si ent a a l a di est r a es de fe, no
opi ni n. En cambi o, an no se ve a sus enemi gos pues t os baj o
sus pi es. Est a es la cuest i n, y apar e c e r al fin del mundo. Aho-
ra lo cr eemos y despus l o ver emos. Y est as p al ab r as : De Sin
har salir el Seor el cetro de tu poder y que domines en medio
est in ea, et ipsa fundavit eam Altissimus
s
. Quis est iste Altissimus, nisi
Deus? Et per hoc Christus Deus, antequam in illa civitate per Mariam
fieret homo, ipse in Patriarchis et Prophetis fundavit eam. Cum igitur
huic reginae civitati Dei tanto ante dictum sit per prophetiam, quod iam
videmus impletum, Pro patribus tuis nati sunt ubi jilii, constitues eos
principes super omnem terrean: ex filiis quippe eius per omnem terram
sunt praepositi et patres eius, cum confiteantur ei populi concurrentes ad
eam cum confessione laudis aeternae in saeculum saeculi: procul dubio
quidquid hic tropicis locutionibus suhohscure dictum est, quoquo modo
intelligatnr, debet his rebus manifestissimis convenire.
C A P U T X V I I
D E HIS Q13AE AD SACERDOTIUM C H R I S T I IN PSALMO CENTESIMO NONO, ET DE
HIS QUAE IN I'SALMO VIC SIMO PRIMO AD PASSIONEM IPSIUS SPECTANT
Sicut etiam in illo psalmo, ubi sacerdos Christus, quemadmodum hic
rex, apertissime praedicatur: Dixit Dominas Domino meo, Sede a dextris
rneis, doee ponam inimicos iuos scabellum pedum tuorum. Sedere Chris-
tus ad dexteram Dei Patris creditur, non videtur: eius etiam inimicos poni
sub pedibus eius nondum apparet; id agitur, apparebit in fine; etiam
hoc nunc creditur, post videbitur. Verum quod sequitur, Virgam virtutis
tuae emittet Dominus ex Sion, et dominare in medio inimicorum tuorum,
" Ps. 86,s.
1224 LA CIUDAD DE DIOS XVI I , 17
de tus enemigos, son t an cl ar as , que negar su cont eni do es no
sl o i nfi del i dad, si no desver genza. Los enemi gos son l os pr i -
mer os en confesar que de Si n sal i l a Ley de Cr i st o que nos-
ot r os l l amamos Evangel i o, y sa vi ene des i gnada p o r cet ro de
su poder . Que l domi na en medi o de sus enemi gos , l os mi s mos
domi nados , r echi nando y cas t aet eando l os di ent es, per o no pu-
di endo hacer nada cont r a l , lo at es t i guan. A cont i nuaci n aa-
de : Jur el Seor, y no se arrepentir. Est a expr es i n est in-
di cando l a i nmut abi l i dad de e s t o: T eres sacerdote sempiterno
segn el orden de Melquisedec. Y lo ser j us t ament e, por que ya
en adel ant e no exi st i r el sacer doci o ni el sacrificio segn el
or den de Aar n, pues se ofrecer en t odas par t es , baj o el sacer-
doci o de Cr i st o, l a ofr enda ofreci da p o r Mel qui s edec cuando
bendi j o a Ab r ah n . Qui n se per mi t i r dudar s obr e l a per s ona
a qui en se refiere es t o? La al us i n es cl ar a. Se al ude, si se en-
t i ende bi en, a l as cosas apunt adas qui z m s obs cur ament e en el
mi s mo s al mo, como hemos not ado ya en nues t r os ser mones al
pue bl o. As , Cr i st o habl a en ot r o s al mo por boca del pr ofet a de
su humi l l ant e pasi n, y di c e : Han taladrado mis manos y mis
pies y han contado mis huesos uno a uno. Y ellos se pusieron
a mirarme y a observarme. Es t as pal abr as est n s eal ando su
cuer po, t endi do en l a cr uz; sus pi es y sus manos , t al adr adas
con cl avos, y que de est e modo br i nd a l os cur i os os y obser-
vador es un gr at o es pect cul o. Y a ad e : Se repartieron entre
s mis vestidos y sortearon mi tnica, pr ofec a cuyo cumpl i mi en-
to l i t er al nar r a el Evangel i o. A est a l uz, l as cosas menos cl ar as
que en l se di cen, se ent i enden per fect ament e haci ndol as con-
ita clarum est, ut non solum infideliter et infeliciter, sed etiara impuden-
ter negetur. Et ipsi quippe fatentur inimici, ex Sion missam fuisse legem
Christi, quod Evangelium nos vocamus, et eam virgam virtuts eius agno-
scimus. Dominan vero eum in medio inimicorum suorum, iidem ipsi inter
quos dominatur, dentibus frendendo et tabescendo, et nihil adversus eum
valendo, testantur. Deinde quod paulo post dicit, Iuravit Dominus, et non
poenitebit eum: quibus verbis immutabile futurum esse significat, quod
adiungit, Tu es sacerdos in aeternum secundum ordinem Melchisedech "
4
,
ex eo quod iam nusquam est sacerdotium et sacrificium secundum ordi-
nem Aaron, et ubique offertur sub sacerdote Christo, quod protulit Mel-
chisedech, quando benedixit Abraham ", quis ambigere permittitur, de quo
ista dicantur? Ad haec itaque manifesta referuntur, quae paulo obscurius
in eodem psalmo posita sunt, quando recte intelliguntur: quod in nostris
iam popularibus Sermonibus fecimus. Sic et in illo ubi humilitatem pas-
sionis suae per prophetiam Christus eloquitur, dicens: Foderunt manus
meas et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea. Ipsi vero consideraverant
et conspexerunt me. Quibus utique verbis in cruce corpus significavit ex-
tentum, manibus pedibusque confixis et clavorum transverberatione con-
fossis, eoque modo se spectaculum considerantibus et conspicientibus prae-
buisse. Addens etiam, Diviserunt sibi vestimenta mea, et saper vestem
meam miserunt sortera
98
. Quae prophetia quemadmodum impleta sit, evan-
94
Ps . 109,1.2.4.
38
Ge n. 14,18 scvq.
, s
, Ps . 31,17- 10
XJVU, 1'8, 1
DJ
tOS PROFETAS A CRISTO 1225
cor dar con st as, cuya cl ar i dad de s l umhr a. M xi me t eni endo en
cuent a que l os hechos que no cr eemos pas ados y l os vemos pr e-
sent es fuer on pr edi chos muc ho ant es en el s al mo, y ahor a se
cumpl en en el mu n d o ent er o. As lo que si gue en ese s al mo :
Se acordarn y se convertirn al Seor todos los confines de la
tierra y se postrarn ante su acatamiento todas las naciones,
porque el reino es del Seor y l seorear las naciones.
C A P I T U L O X V I I I
P ROF EC AS SOBRE LA MUERTE Y RESURRECCI N DEL SEOR EN
LOS SALMOS 3, 40, 15 Y 67
1. Los Sal mos cont i enen t ambi n pr ofec as sobr e l a resu-
r r ecci n de Cr i st o. Qu ot r a cosa si gni fi can est as pal abr as del
s al mo 3, di chas en per s ona de E l : Yo me dorm y me entregu
a un profundo sueo, y me levant, porque el Seor me tomar
bajo su amparo? Hab r al gui en que desat i ne has t a el punt o
de cr eer que el pr ofet a qui s o s eal ar con pi e dr a bl anc a el que
dur mi y se l evant , si este sueo no fuer a l a muer t e, y el des-
per t ar , l a r es ur r ecci n, que convi no se anunc i ar a de Cr i st o baj o
est a i mage n? En el s al mo 44 apar ece est o con luz m s mer i -
di ana. En per s ona del Me di ador se nar r an, segn cos t umbr e,
como pas adas l as cosas que se pr ofet i zaban fut ur as . Las cosas
gelica narratur historia " . Tune profecto et alia recte intelliguntur, quae
ibi minus aperte dicta sunt, cum congruunt his quae tanta manifestatione
claruerunt: praesertim quia et illa quae non transacta credimus, sed prae-
sentia contuemur, sicut in eodem psalmo leguntur tanto ante praedicta,
ita nunc exhibta iam toto orbe cernuntur. Ibi enim paulo post dicitur:
Commemorabuntur, et convertentur ad Dominum universi fines terrae, et
adorabunt in conspectu eius universae patriae gentium; quoniam Domini
est regnum, et ipse dominabitur gentium
8
.
C A P U T X V I I I
DE PSALMO TERTIO, ET DE QUADRACESIMO, ET DE QUINTO DCIMO, ET DE
SEXAGSIMO S PTIMO, IN QUIBUS MORS ET RESURRECTIO DOMINI
FROPHETANTUR
I. De resurrectione quoque eius neququam Psalmorum oracula ta-
cuerunt. Nam quid est aliud quod in Psalmo tertio ex persona eius ca-
nitur, Ego dormivi, et somnum cepi; exsurrexi quoniam Dominus suscipiet
me? " An forte quisquam ita desipit, ut credat velut aliquid magnum
nobis indicare voluisse Prophetam, quod dormierit, et exsurrexerit, nisi
somnus iste mors esset, et evigilatio resurrectio, quam de Christo sic opor-
tuit prophetari? Nam et in quadragesimo multo manifestius id ostenditur,
ubi ex persona eiusdem Mediatoris, more slito, tanquam praeterita nar-
" Mt. 27,35.
38
Ps. jr.S.sg.
' Ps. 3,6-
1226 LA CIUDAD DE DIOS XVII, 18, 1
fut ur as par ecen como que er an ya r eal i dad en l a pr edes t i naci n
y pr esci enci a de Di os, por que er an ci er t as [ 2 4] . Prorrumpan
mis enemigos en imprecaciones contra m: Cundo morir
ste, decan, y se acabar su memoria? Si alguno entraba a vi-
sitarme, su corazn hablaba con mentiras y tramaba iniquida-
des contra m. Salase afuera y se confabulaba con los otros.
Susurraban contra m todos mis enemigos; todos conspiraban
para acarrearme males. Sentencia inicua pronunciaron contra
m. Mas por ventura el que duerme no ha de volver a levan-
tarse? Est as pal abr as est n i ns i nuando s enci l l ament e una i nt er-
pr et aci n, y es como si di j e r a: Acas o el que mue r e no ha de
t or nar a l a v i d a? Las ant er i or es pr ue ban que sus enemi gos ma-
qui nar on y di s pus i er on su muer t e y que est o se r eal i z gra-
ci as a aquel que ent r aba a vi si t ar l e y sal a par a t r ai ci onar l e.
A qui n no se le vi ene a l as mi ent es J udas , t r ocado de di sc pu-
l o en t r ai dor ? Y como hab an de l l evar a efecto sus maqui na-
ci ones, es deci r , le hab an de dar muer t e, dando a ent ender que
el l os con mal i ci a vana dar an muer t e al que r esuci t ar a, agr eg
este ver so, como di c i e ndo: Qu haci s, i ns ens at os ? Vues t r o cri -
men ser mi sueo. Acaso el que duerme no ha de volver a le-
vantarse? Y, si n e mbar go, t amao desafuer o no ha de quedar
si n cast i go, segn se deduce de l os si gui ent es ver s cul os : Y lo
que es ms, un hombre con quien viva yo en dulce paz, y en
quien yo esperaba, y que coma de mi pan, levant contra m
su planta, es deci r, me pi sot e. Pero t, Seoraade, ten
piedad de m y resuctame, y yo les dar su merecido. Qui n,
vi endo a l os j ud os ar r anc ados de ra z de sus si t i al es con l a
rantur, quae futura prophetabantur; quoniam quae ventura erant iam in
praedestinatione et praescientia Dei velut facta erant, quia certa erant.
Inimici, inquit, mei dixerunt mala mihi: Quando morietur, et peribit no-
raen eius? Et si ingrediebatur ut videret, vana locutum est cor eius, con-
gregavit iniquitatem sibi. Egrediebalur joras, et loquebatur simul in unum.
Adversas me susurrabant omnes inimici mei, adversas me cogitabant mala
mihi. Verbum iniquum disposuerunt adversus me: Numquid qui dormit,
non adiiciet ut resurgat? Hic certe ita posita sunt verba haec, ut nihil
aliud dixisse intelligatur, quam si diceret, Numquid qui moritur, non
adiiciet ut reviviscat? Superiora quippe demonstrant mortem ipsius cogi-
tasse et disposuisse inimicos eius, et hoc actum esse per eum qui ingre-
diebatur ut videret, et egrediebatur ut proderet. Cui autem hic non occur-
rat ex discpulo eius factus traditor ludas? Quia ergo facturi erant quod
moliebantur, id est, occisuri erant eum, ostendens illos vana malitia
frustra occisuros resurrecturum, sic adiecit hunc versum, velut si diceret,
Quid agitis vani? quod vestrum scelus erit, meus somnus erit. Numquid
qui dormit, non adiiciet ut resurgat? Et tamen eos tam magnum nefas
non impune facturos, consequentibus indicat versibus, dicens: Etenim
homo pacis meae in quem speravi, qui edebat panes meos, ampliavit su-
per me calcaneum; hoc est, conculcavit me. Tu autem, inquit, Domine,
miserere mei, et resuscita me, et reddam Mis
10
. Quis hoc iam neget, qui
Iudaeos post passionem resurrectionemque Christi de sedibus suis bellica
10 0
Ps . 40, 6- n.
XVII, 18, 2 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1227
guer r a y la dest r ucci n que si gui a l a pasi n y r esur r ecci n
re Cr i st o, negar este he c ho? El mat ado por el l os r esuci t , y
les di o l uego un cor r ect i vo t empor al , r es er vando ot r o a l os im-
peni t ent es par a cuando venga a j uz gar a los vi vos y a los muer -
Ios. El mi s mo Jess, des cubr i endo a l os aps t ol es al t r ai dor
al ar g ndol e un bocado, cit este ver si l l o del s al mo y se lo
apl i c a s mi s mo : El que coma de mi pan levant sobre m
su planta. Est o o t r o : En quien esperaba, no convi ene a l a cabe-
za, si no al cuer po, pues el Sal vador no desconoc a al t r ai dor ,
ya que ant es hab a di c ho: Uno de vosotros es un diablo. Mas
acos t umbr a a t omar sobr e s la per s ona de sus mi embro," y a
at r i bui r s e a s lo que es de el l os, por que cabeza y mi embr os
for man un sol o cuer po, Cr i st o [ 2 5] . As se expl i ca aquel l o del
Evange l i o: Tuve hambre y me disteis de comer, y as lo expo-
ne l : Cuando lo hicisteis a uno de estos mis pequeuelos, a
m me lo hicisteis. Di j o, pues, que es per aba lo que hab an es-
per ado de J udas sus di sc pul os cuando fu agr egado a l os
apst ol es.
2. Los j ud os, sin e mbar go, no cr een que el Cr i st o que es-
per an haya de mor i r . Por eso no cr een t ampoc o que el Cr i st o
anunci ado por l a l ey y por l os pr ofet as sea nues t r o, si no ni -
cament e suyo, y l o fi guran exent o de l a mue r t e . Y sost i enen con
admi r abl e ceguer a y vani dad que l as pal abr as ci t adas si gni -
fican no la muer t e y la r esur r ecci n, si no el sueo y el desper -
t ar . Pe r o el s al mo 15 les gr i t a: Por eso se regocij mi corazn
y prorrumpi en cnticos despus mi lengua. Ms an, mi car-
strage et excidio funditus eradicatos videt? Occisus enim ab eis resurre-
xit, et reddidit eis interim temporariam disciplinam, excepto quod non
correctis servat, quando vivos et mortuos iudicabit. Nam Dominus ipse
fesus istum ipsum traditorem suum per panem porrectum ostendens Apo-
stolis "", hunc etiam versum psalmi huius commemoravit, et in se dixit
impletum: Qui edebat panes meos, ampliavit super me calcaneum. Quod
autem ait, In quem speravi, non congruit capiti, sed corpori. eque enim
nesciebat eum ipse Salvator, de quo ante iam dixerat, Unus ex vobis da-
bolus est
102
. Sed solet in se membrorum suorum transferre personam, et
sibi tribuere quod esset illorum, quia caput et corpus unus est Christus:
unde illud est in Evangelio, Esurivi, et dedistis mihi manducare. Quod
exponens ait: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis
1
"
3
. Se
taque dixit sperasse, quod tune speraverant de luda discipuli eius, quan-
do est connumeratus Apostolis.
2. Iudaei autem Christum, quem sperant, moriturum esse non spe-
rant. Ideo quem Lex et Prophetae annuntiaverunt, nostrum esse non pu-
tant; sed nescio quem suum, quem sibi alienum a mortis passione con-
fingunt. Ideo mirabili vanitate atque caecitate verba quae posuimus, non
mortem et resurrectionem, sed somnum et evigilationem significasse con-
tendunf. Sed clamat eis etiam Psalmus quintus decimus: Proptcr hoc
iucundatum est cor meum, et exsultavit lingua mea, insuper et caro mea
requiescet in spe: quoniam non derelinques animam meam in inferno, ner,
10 1
l o. 13,26.
10 2
I bi d. , 6,7!.
1 M
Mt . 25,35.40.
1 228 LA CIUDAD DE DIOS XVj l, 1 8, 2
ne descansar en la esperanza. Porque yo s que no has de
abandonar mi alma en el sepulcro, ni permitirs que tu santo
experimente la corrupcin. Quin dira que su carne descans
con la esperanza de no ser abandonada por el alma en el se-
pulcro, sino de revivir tornando a ella para no ser corrompida,
como suelen corromperse los cadveres, sino el que resucit al
tercer da ? A la verdad que esto no pueden decirlo del rey pro-
feta, de David.
Y el salmo 67 canta: Nuestro Dios es un Dios que salva y
el Seor saldr por la muerte. Es posible babl ar ya ms cla-
ro? El Dios que salva es Jess, que significa Salvador, o Salud.
La razn de este nombre se dio en las palabras que se dijeron
antes de nacer de la Virgen: Parirs un hijo. Y le pondrs por
nombre Jess, pues El salvar al pueblo de sus pecados. Y como
verti su sangre en remisin de esos pecados, no debi salir de
la vida por otra puerta que la de la muerte. Por eso, en ha-
biendo di cho: Nuestro Dios es el Dios que salva, aadi en
seguida: Y el Seor saldr por la muerte, para dar a entender
que nos haba de salvar muriendo. Se dice con admiracin:
Y el Seor, como diciendo: Tal es la vida de los mortales, que
ni el Seor mismo ha tenido otra puerta de salida que la muerte.
dabis Sanctum tuum videre corruptionem '". Quis in ea spe diceret re-
qnievisse carnem suam, ut non derelicta anima sua in inferno, sed cito
ad eam redeunte revivisceret, ne corrumperetur, sicut cadavera corrumpi
solent, nisi qui die tertio resurrexit? Quod utique dicete non possunt de
propheta et rege David. Clamat et sexagesimus septimus Psalrous: Deus
noster, Deus salvos faciendi, et Domini exitus mortis
1M
, Quid apertius
diceretur? Deus enim salvos faciendi Dominus est Iesus, quod interpre-
tatur Salvator, sive Salutaris. Nam ratio nominis huius haec reddita est,
quando priusquam ex virgine nasceretur dictum est: Pariet filium, et
vocabis nomen us lesum. pse enim salvum faciet populum suam a pee-
catis eorum "
6
. In quorum peccatorum remissionem quoniam sanguis eius
effusus est, non utique oportuit eum de hac vita exitus alios habere quam
mortis. Ideo cum dictum esset, Deus noster, Deus salvos faciendi; conti-
nuo subiunctum est, Et Domini exitus mortis; ut ostenderetur moriendo
salvos esse facturas. Sed mirando dictum est, Et Domini; tanquam dice-
retur, Talis est ista vita mortalium, ut nec ipse Dominus aliter ab illa
exiret, nisi per mortem.
104
Ps . 15,9 et ro.
10 5
Ps . 67,21.
w s
Mt . t , 2l .
XVS^ , 1 9 DE [OS PROFETAS A CRISTO 1 2 2 9
C A P I T U L O X I X
EL SALMO 68 Y LA INFIDELIDAD DE LOS JUDOS
Mas como los judos no ceden a testimonios tan manifiestos
como son los de esta profeca, llevadas las cosas a un efecto
tan cierto, indudablemente se cumple en ellos lo del salmo si-
guiente. El profeta dice all en persona de Cristo lo relativo a
su pasin y expres lo que se patentiz en el Evangelio: Pre-
sentronme hil para comida y en mi sed me dieron a beber vi-
nagre. Tras este banquete y tras unos manjares de esta calidad,
aadi : En justo pago convirtasele su mesa en lazo de perdi-
cin. Obscurzcanse sus ojos para que no vean y trelos siempre
agobiados, etc. Todo esto no es un deseo, sino una prediccin
proftica con capa de deseo. Qu tiene, pues, de particular que
no vean aquellos cuyos ojos estn obscurecidos para que no
vean? Qu tiene de particular que no miren las cosas celes-
tiales quienes tienen su cerviz siempre encorvada a fin de que
estn inclinados a las cosas terrenas? Estas metforas tomadas
del cuerpo denotan realmente los vicios del alma.
Y para poner lmite a mi pluma, baste lo dicho sobre los
Salmos, es decir, sobre las profecas del rey David. Los lecto-
res para quienes es esto archiconocido perdnenme y no se
quejen de que haya omitido pasajes, segn su entender, ms
decisivos y propios [26].
CAPUT XI X
DE PSALMO SEXAGSIMO OCTAVO, IN QUO IUDAEORUM PERTINAX INFIDELITAS
DECLABATUR
Sed ut Iudaei tam manifestis huius prophetiae testimoniis, etiain rebus
ad effectum tam clarum certumque perductis, omnino non cedant, pre-
fecto in eis illud impletur, quod in eo psalmo qui hunc sequitur, scriptum
est. Cum enim et illie ex persona Christi, quae ad eius passionem perti-
nent, prophetice dicerentur, commemoratum est quod in Evangelio patuit:
Dederunt in escam meam fel, et in siti mea potum mihi dederunt ace-
tum
1
*. Et velut post tale convivium epulasque sibi huiuscemodi exhibitas
mox intulit, Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam, et m retribu-
tionem, et in scandalum: obscurentur oculi eorum ne videant, et dorsum
eorum semper incurva "*, et caetera, quae non optando sunt dicta, sed
optandi specie prophetando praedicta. Quid ergo mirum, si haec mani-
festa non vident, quorum oculi sunt cbscurati, ne videant? quid mirum,
si caelestia non suspiciunt, qui ut in terrena sint proni, dorsum eorum
semper incurvum est? His enim verbis translatis a corpore, vitia signi-
ficantur animorum. Ista de Psalmis, hoc est de prophetia regis David, satis
dicta sint, ut aliquis modus sit. Ignoscant autem qui haec legunt, et
cuneta illa noverunt; et de his quae fortasse firmiora me praetermisisse
val intelligunt, vel existimant, non querantur.
107
Ps . 6,32 ; Mt . 57,34- 4.
l M
Ps. 78,23.24.
1230 U CIUDAD PE DIOS XVII,20, 1
C A P I T U L O X X
REI NADO Y MERECI MI ENTOS DE DAVID Y DE SALOMN, S H I J O .
P ROF EC AS SOBRE CRI S TO EN SUS LI BROS PRESUNTOS O REALES
I . Davi d, hi j o de l a J er us al n cel est i al , t an encomi ado por
la Es cr i t ur a, r ei n en la J er us al n t er r ena. Sobr epas sus del i -
t os con su humi l de y s al udabl e peni t enci a; t ant o, que es, si n
duda, del nmero de aquel l os de qui enes di c e : Felices aquellos
a quienes se han perdonado sus iniauidades y se han borrado
sus pecados. A Davi d sucedi en el t r ono su hi j o Sal omn, que,
como hemos apunt ado, comenz a r ei nar en vi da an de su pa-
dr e. La pr os pe r i dad, que hast a el esp r i t u de l os sabi os, le da
ms que le apr ovech l a s abi dur a, an hoy di gna de me mor i a
y ent onces al abada por doqui er a [ 2 7 ] . Tambi n l , al par ecer ,
profet i z en sus l i br os . Tr es de el l os han si do admi t i dos en el
c an o n : l os Pr over bi os , el Ecl esi asl s y el Cant ar de l os Can-
t ar es. Ot r os dos, que l l evan por t t ul o, uno, l a Sabi dur a, y ot r o,
el Ecl esi st i co, p o r l a s emej anza de est i l o, l a t r adi ci n l os h a
at r i bui do t ambi n a Sal omn 2 8) . Mas l os ent endi dos est n
de acuer do en deci r que no son de l . Con t odo, l a I gl esi a, pr i n-
ci pal ment e la occi dent al , ya desde ant i guo l os ha admi t i do
como canni cos [ 2 9] . En uno de st os, en l a Sabi dur a, se pr e-
di ce cl ar ament e l a pas i n de Cr i st o. He aqu l a r el aci n de sus
C A P U T XX
DE KKGNO AC MRITO DAVID, ET DE FILIO irsius SALOMSE, EAQUE PROPHE-
TIA QUAE AD C H R I S T U M PERTINENS INVENITUR, VEL IN EIS LIBRIS QUI SCRIPTIS
IPSIUS COPULANTUR, VEL IN EIS QUOS IPSIUS ESSE NON DUBIUM EST
I. Regnavit ergo David in terrena lerusalem, filius caelestis Ierusa-
lem, divino multum testimonio praedicatus: quia et delicia eiiis tanta
pietate superata sunt, per saluberrimam poenitendi humilitatem, ut prorsus
inter eos sit, de quibus ipse ait, Beati quorum remissae sunt iniquitates,
et quorum tecla sunt peccata
109
. Post hunc regnavit eidem populo uni-
verso Salomn eius filius, qui, ut supra dictum est, patre suo vvente
coepit regnare. Hic bonis initiis, malos exitus habuit. Quippe secundae
res, quae sapientium nimos fatigant, magis huic obfuerunt, quam profut
ipsa sapientia, etiam nunc et deinceps memorabilis, et tune longe lateque
ladala. Prophetasse etiam ipse reperitur in suis libris, qui tres recepti
sunt in auctoritatem canonicam, Proverbia, Ecclesiastes, et Canticum can-
ticorum. Alii vero do, quorum unus Sapientia, alter Ecclesiasticus dici-
tur, propter eloquii nonnullam similitudinem, ut Salomonis dicantur,
obtinuit consuetudo: non autem esse ipsius, non dubitant doctiores; eos
tamen in auctoritatem, mxime occidentalis, antiquitus recepit Ecclesia:
quorum in uno, qui appellatur Sapientia Salomonis, passio Christi aper-
tissime prophetatur. Impii quippe interfectores eius commemorantur di-
10
Ps . 31,1.
XV. 20, 1 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1 231
i mp os mat ad o r e s : Armemos, pues, lazos al justo, visto que no
es de provecho para nosotros y que es contrario a nuestras obras
y nos eha en cara los pecados contra la Ley. Y nos desacredita
divulgando nuestra depravada conducta. Protesta tener la cien-
cia de Dips y se llama a s mismo Hijo de Dios. Se ha hecho
el censor de nuestros pensamientos. No podemos sufrir ni aun
su vista, porque no se asemeja su vida a la de los otros y sigue
una conducta muy diferente. Nos mira como ai gente frivola y
ridicula, se abstiene de nuestros usos como de inmundicias, pre-
fiere lo que esperan los justos en la muerte. Y se glora de te-
ner a Dios por padre. Veamos ahora si sus palabras son ver-
daderas. Experimentemos lo que le acontecer y veremos cul
ser su paradero. Que, si es verdaderamente hijo de Dios, Dios
le tomar a su cargo y le librar de las manos de sus adversa-
rios. Examinmosle a fuerza de afrentas y de tormentos para
conocer su resignacin y probar su paciencia. Condenmosle a
la ms infame muerte, pues que, segn sus palabras, ser el
atendido. Tal es cosas i dear on y t ant o des at i nar on, cegados por
su s ober bi a.
Y en el Ecl esi st i co se pr edi ce l a fe de l os gent i l es en est os
t r mi nos : Oh Dios, dominador de todas las cosas!, ten miseri-
cordia de nosotros e infunde tu temor en todas las naciones.
Levanta tu brazo contra las naciones extraas y experimenten
tu poder. En presencia de ellos demostraste en nosotros tu san-
tidad, a fin de que conozcan, como nosotros liemos conocido,
oh Seor!, que no hay Dios fuera de ti. Est a pr ofec a en for ma
de or aci n y de s pl i ca l a vemos c umpl i da por J es ucr i s t o. Pe r o
centes: Circumveniamus iustum, quoniam insuavis est nobis, et contrarias
est operibus nostris, et improperen nobis peccata legis, et infamat in nos
peccata disciplinae nostrae. Promittit scientiam Dei se habere, et filium
Dei se nominat. Factus est nobis in traductionem cogitationum nostrarum.
Gravis est nobis etiam ad videndum, quoniam dissimilis est alus vita illius,
et immutatae viae eius. Tanquam nugaces aestimati sumus ab illo, et
abstinet se a viis nostris quasi ab immunditiis: praefert novissma ius-
torum, et gloriatur patrem Deum se habere. Videamus ergo si sermones
illius veri sunt, et. tentemus quae ventura sunt illi, et sciemus quae erunt
novissima eius. Si enim iustus est filius Dei, suscipiet illum, et liberabit
eum de mana contrariorum. Contumelia et tormento interrogemus illum,
ut sciamus reverentiam illius, et probemus patientiam ipsius. Morte tur-
pissima condemnemus illum: erit enim ei respectas ex sermonibus illius.
Haec cogitaverunt, et erraverunt: excaecavit enim illos malitiaipsorum
11
".
In Ecclesiastico autem fides gentium futura praedicitur isto modo: Mise-
rere nostri, dominator Deus omnium, et immitte timorem tuum super
omnes gentes: extolle manum tuam super gentes alienas, et videant po-
tentiam tuam. Sicut coram Mis sanctificatus es in nobis, ita coram nobis
magnificeris in Mis, ut agnoscant te secundum quod et nos agnovimus te,
quia non est Deus praeter te, Domine
m
. Hanc optandi et precandi specie
prophetiam per Iesum Christum videmus impletam. Sed adversus contra-
110
Sap. 3,13- 21.
m
Ecol i . 36,1- 5.
1232 LA CIUDAD DE DIOS XVIII.^O, 2
como est os l i br os no est n en el canon de l os j ud os , t i enen
menos fuerza cont r a l os cont r adi ct or es .
2. Hacer ver que cuant o de est a l aya se di ce en i o s t r es
l i br os, que ci er t ament e son de Sal omn, y que l os j ud os reco-
nocen como canni cos , convi ene a Cr i st o y a l a Igl esi a, se-
ra mu y penos o, y de abor dar l o nos l l evar a m s al l de l o
j us t o. Si n e mbar go, este di scur so de l os var ones i mp os, que
l eemos en l os Pr o v e r b i o s : Escondamos injustamente en la tie-
rra al varn justo y tragumosle vivo como lo hace el infierno.
Borremos su memoria de la tierra y echemos mano a su precio-
sa heredad, no es t an obs cur o como par a no poder fci l ment e
ent ender l o de Cr i st o y de su I gl esi a. Al go semej ant e pus o Jess
en boca de l os mal os col onos en l a par bol a evangl i ca: He
aqu el heredero; venid, matmosle, y ser nuestra la heredad.
As i mi s mo, el t ext o ya ci t ado de este l i br o, al t r at ar de l a
est r i l , han sol i do ent ender l o s i empr e de Cr i st o y de l a I gl esi a
qui enes conoci er on que Cr i st o es l a Sabi dur a de Di os . La Sa-
bidura se fabric una casa y labr siete columnas. Inmol sus
vctimas, escanci su vino en la copa y prepar su mesa. Envi
a sus siervos a convocar con excelente encomio al banquete, di-
ciendo: Si hay algn necio, que venga a m. Y a los carentes de
juicio les dijo: Venid a comer de mi pan y a beber el vino que
os tengo preparado. Est as pal abr as nos dej an ent r ever que l a
Sabi dur a de Di os , o sea, el Ver bo, coet er no al Padr e , se edific
una casa en el seno de l a Vi r gen, el cuer po humano, y que a l ,
dictores non tanta firmitate proferuntur, quae scripta non sunt in canone
ludaeorum.
2. In tribus vero illis, quos Salomonis esse constat, et Iudaei can-
nicos habent, ut ostendatur ad Christum et Ecclesiam pertinere quod in
eis eiusmodi reperitur, operosa disputatio necessaria est, quae nos ultra
quam oportet, si nunc adhibetur, extendit. Tamen quod in Proverbiis
legitur, viros impios dicere, Abscondamus in trra virum iustum iniuste,
absorbeamus vero eum tanquam infernus viventem, et auferamus eius me-
moriam de trra, possessionem eius pretiosam apprehendamus
l l 2
; non ita
obscurum est, ut de Christo et possessione eius Ecclesia sine laboriosa
expositione non possit intelligi. Tale quippe aliquid etiam Dominus ipse
lesus per evangelicam parabolam ostendit dixisse malos colonos: Hic est
haeres, venite, occidamus eum, et nostra erit haereditas
l l s
. Itemque illud
in eodem libro, quod iam ante perstrinximus, cum ageremus de sterili
quae peperit sept em"' , nonnisi de Christo et Ecclesia mox ut fuerit
pronuntiatum consuevit intelligi ab eis, qui Christum Sapientiam Dei esse
noverunt. Sapientia aedificavit sibi domum, et suffulsit columnas septem;
immolavit suas victimas, miscuit in cratere vinum suum, et paravit men-
sam suam. Misit servos suos convocans cum excellenti praedicatione ad
crterero, dicens: Quis est insipiens? divertat ad me. Et inopibus sensu
dixit: Venite, mandcate de meis panibus, et bibite vinum quod miscui
vobis
115
. Hic certe agnoscimns Dei Sapientiam, hoc est, Verbum Patri
J ] 2
Pr ov. 1,11-13.
113
Mt . 21,38.
114
Supra, c.4 n.4.
115
Prov. 9.1-5.
XW% 20, 2 DI; t os PROFETAS A CRISTO 1233
como l os mi e mbr os a l a cabeza, suj et su I gl es i a; que i nmol
l as v ct i mas de l os mr t i r es , que pr e par l a mesa con vi no y
panc l ar a al us i n al sacer doci o segn el or den de Mel qui se-
decy que l l am a l os i nsensat os y dest i t ui dos de j ui ci o, pues,
segn l a expr es i n del Aps t ol , escogi a l os dbi l es par a con-
fundi r a l os fuer t es. A l os dbi l es se di r i ge en este l u g ar :
Dejad la estulticia para vivir y buscad la prudencia para te-
ner vida. Hacer s e par t ci pe de su mes a es comenzar a t ener
vi da [ 3 0 ] . Y qu si gni fi caci n m s pr opi a puede dar s e a aque-
l l as pal abr as del Ecl es i as t s : El hombre no tiene ms bien que
lo que come y bebe, que apl i car l as a l a par t i ci paci n de est a
mesa, que el Me di ador del Nuevo Tes t ament o, sacer dot e segn
el or den de Mel qui sedec, br i nda de su cuer po y s angr e ? Est e
sacrificio sucedi a l os sacrificios del Vi ej o Tes t ament o, que no
er an m s que u n s mbol o del fut ur o.
En el s al mo 39 r econocemos t ambi n l a voz del Medi ador ,
que habl a por boca del pr ofe t a: No has querido sacrificios ni
oblaciones, pero me has dado un cuerpo perfecto. Y es que, en
l ugar de t odos aquel l os sacrificios y obl aci ones, se ofrece su
cuer po y se admi ni s t r a a l os comul gant es . Que el Ecl esi ast s
no pi ens a en l os banquet es del pl acer car nal al habl ai de
comer y be be r punt o este fr ecuent ement e r epet i do y gr ande-
ment e encar eci do, lo dej a asaz ent r ever cuando di c e : Mejor
es ir a una casa de luto que a una taberna; y poco de s pu s :
coaeternum, in tero virginali domum sibi aedificasse Corpus humanum,
et huic, tanquam capiti membra, Ecclesiam subiumxisse, martyrum victi-
mas immolasse, mensam in vino et panibus praeparasse, ubi apparet etiam
sacerdotium secundum ordinem Melchisedech, insipientes et inopes sensu
vocasse; quia, sicut dicit Apostolus, infirma huius mundi elegit, ut con-
funderet fortia
11B
. Quibus tamen infirmis quod sequitur dicit: Derelin-
quite insipientiam, ut vivatis; et quaerite prudentiam, ut habeatis vitam
Participem autem fieri mensae illius, ipsum est incipere habere vitam.
Nam et in alio libro, qui vocatur Ecclesiastes, ubi ait, Non est bonum
homini, nisi quod manducabit et bibet""; quid credibilius dicere intelli-
gitur, quam quod ad participationem mensae huius pertinet, quam sacer-
dos ipse Mediator Testamenti novi exhibet secundum ordinem Melchise-
dech de corpore et sanguine suo? Id enim sacrificium successit mnibus
illis sacrificiis veteris Testamenti, quae immolabantur in umbra futuri:
propter quod etiam vocem illam in Psalmo tricsimo et nono eiusdem
Mediatoris per prophetiam loquentis agnoscimus: Sacrificium et oblatio-
nem noluisti, corpas autem perfecisti mihi
110
. Quia pro illis mnibus sa-
crificiis et oblationibus corpus eius offertur, et participantibus ministratur.
Nam istum Ecclesiastem in hac sententia manducandi et bibendi, quam
saepe repetit, plurimumque commendat, non sapere carnalis epulas vo-
luptatis, satis illud ostendit, ubi ait, Melius est ir in domum luctus, quam
ir in domum potus: et paulo post, Cor, inquit, sapientium in domo luctus,
in i cor. 1,37.
" ' Prov. 9,6.
Ked. 8,15.
" Ps. 3&7-
1234 M CIUDAD DE DIOS XJVI/20,2
El corazn de los sabios va a la casa del luto, y el corazn de
los necios, a la casa de banquetes.
Pe r o est i mo m s di gno de menci n lo t ocant e a l as dos
ci udades, la del di abl o y la de Cristo, y a sus dos reyes, Cr i st o
y el demoni o. Desdichado de ti, oh pas!dice, cuyo rey
es un adolescente y cuyos prncipes comen de maana. Dicho-
sa t, tierra, cuyo rey es hijo de los naturales y cuyos prnci-
pes comen a su tiempo en fortaleza y no en confusin. Ll am
adol escent e al di abl o por su est ul t i ci a y su sober bi a, t emer i -
dad, pe t ul anc i a y dems vi ci os que suel en abundar en esa
edad [ 3 1 ] ; y a Cr i st o, hi j o de l os nat ur al es , es deci r, de l os
sant os pat r i ar cas , ci udadanos de l a Ci udad l i br e, de qui enes
fu car nal ment e e nge ndr ado. Los pr nci pes de aquel l a ci udad
com an de madr ugada, o sea, ant es de l a hor a debi da, por -
que no es per aban la fel i ci dad r eal en el si gl o fut ur o, que es l a
ver dader a, des eando ser fel i ces cuant o ant es con l a fel i ci dad
del mundo. En cambi o, l os pr nci pes de l a Ci udad de Cr i st o
es per an paci ent ement e el t i e mpo de l a fel i ci dad aut nt i ca. Est o
i ndi can l as expr es i ones en fortaleza, no en confusin, por que
no l os engaa l a esper anza, de l a cual di ce el Aps t ol : La es-
peranza no confunde. Y un s al mo : Ninguno que espere en ti
quedar confundido.
El Cant ar de l os Cant ar es es un del i qui o es pi r i t ual de l as
al mas s ant as en l as bodas del Rey y de l a Rei na de l a Ci udad,
es deci r , de Cr i st o y de l a I gl esi a. Pe r o ese del i qui o est en-
vuel t o baj o el vel o de l a al egor a a fin de pr e nde r su anhel o
ms ar di ent ement e en l os pechos y de des cubr i r s e con ms j o-
et cor insipientium in domo epularum
1
~. Sed illud magis commemoran-
dum existimo de hoc libro, quod pertinet ad civitates duas, unam diaboli,
alteram Christi, et earum reges diabolum et Christum: Vae tib, trra,
inquit, cuius rex adolescens, et principes tui mane comedunt. Beata tu,
trra, cuius rex tuus filius ingenuorum, et principes tui in tempore come-
dunt, in jortitudine, et non in conjsione " \ Adolescentem dixit diabo-
lum, propter stultitiam, et superbiam, et temeritatem, et pe tulan tiam,
caeteraque vitia, quae huic aetati assolent abundare: Christum autem
filium ingenuorum, sanctorum scilicet Patriarcharum, pertinentium ad
liberam civitatem, ex quibus est in carne progenitus. Principes illius ci-
vitatis mane manducantes, id est ante horam congruam; quia non exspec-
tant opportunam, quae vera est, in futuro saeculo felicitatem, festinanter
beari huius saeculi celebritate cupientes. Principes autem civitatis Christi
tempus non fallacis beatitudinis patienter exspectant. Hoc ait, in jortitu-
dine, et non in confusione: quia non eos fallit spes; de qua dicit Aposto-
lus, Spes autem non confundit
123
. Dicit et Pasalmus, Etenim qui te
exspectant, non confundentur
1=3
. Iam vero Canticum canticorum spiritua-
lis quaedam sanctarum est voluptas mentium, in coniugio illius Regis et
reginae civitatis, quod est Christus et Ecclesia. Sed haec voluptas allego-
rieis tegminibus involuta est, ut desideretur ardentius, nudeturque iucun-
, 2
Eccl . 7,3.5.
121
I bi d. , 10,16 et 17
" Ro m. 5,5.
12S
Ps. 34,3.
XVI I , 2 1 DE t OS PROFETAS A CKISTO 12 3 5
cundi dd, apar eci endo el esposo, a qui n se di ce en el Cant ar :
Los jusios te aman, y la esposa, que oye : La caridad en tus
delicias. Po r t ener ant e la vi st a el fin de l a obr a, pas amos
por al t o muchas cosas.
\
\ C A P I T U L O X X I
\
RE YE S P OSTERI ORES A SALOMN EN J UD Y EN I SRAEL
En l os dems reyes de J ud y de I sr ael post er i or es a Sal o-
mn, apenas se encuent r a una pr ofec a que en sus eni gmt i cos
di chos y adi vi naci ones d cabi da a Cr i st o y a l a I gl esi a. J ud
e I sr ael fuer on l os nombr es de l as dos par t es en que se di vi -
di el r ei no, por j ui ci o de Di os en pr e mi o al cr i men de Sal o-
mn, baj o su hi j o, que le sucedi en el t r ono. Las diez t r i bus
dadas a J er obon, escl avo de Sal omn, const i t ui do r ey de el l as
en Samar i a, se l l amar on pr opi ame nt e I s r ael , nombr e que fu
comn a t odo aquel pue bl o. Y l as ot r as dos t r i bus , J ud y
Benj am n, que hab an quedado somet i das a J er us al n en con-
si der aci n a Davi d, cuyo r ei no no deb a desgaj ar se a su l i naj e,
r eci bi er on el nombr e de J ud , por que de esa t r i bu er a Davi d.
La t r i bu de Benj am n, par t e, corno he di cho, de este r ei no, er a
la cuna de Sal , pr edecesor de Davi d. Amb as t r i bus , como
queda apunt ado, se l l amaban J ud, di st i ngui ndose con ese
nombr e de I s r ael , que se r eser v a l as diez t r i bus que t en an
dius, el appareat sponsus, cui dieitur in eodem Cntico, Aequitas dilexit
fe' "
4
; et sponsa quae ibi audit, Chantas in deliciis tuis
l2
". Tacita multa
transimus, cura huius operis terminandi.
C A P U T XXI
DE RECIBUS POST SALOMONEM, SIVE IN IUDA, SIVE IN ISIAEL
Caeteri post Salomonem reges Hebraeorum vix inveniuntur per aliqua
aenigmata dictorum suorum rerumve gestarum, quod ad Christum et Ec-
clesiam pertineat, prophetasse, sive in luda, sive in Israel. Sic enim appel-
latae sunt illius populi partes, ex quo propter Salomonis offensam tempore
filii eius Roboam, qui patri successit n regnum, Deo vindicante divisus
est. Proinde tribus decem, quas accepit Ieroboam servus Salomonis, rex
eis in Samaria constitutus, proprie vocabantur Israel, quamvis hoc rmi-
versi populi illius nomen esset. Duabus vero tribubus, Iudae scilicet et
Beniamin, quae propter David, ne penitus regnum stirpis eius fuisset era-
dicatum, remanserant subiacentes civitati lerusalem, Iudae nomen fuit:
quia ipsa erat tribus unde David. Benjamn vero tribus altera ad dem
regnum, sicut dixi, pertinens, erat unde fuit Sal rex ante David. Sed
simul istae duae tribus, ut dictum est, luda vocabantur; et hoc nomine
discernebantur ab Israel, quod appellabantur proprie decem tribus haben-
1 2 1
Cant . 1,3.
12
= I bi d. , 7,6.
1236 LA CIUDAD DE DIOS XvTLT, 22
su r ey pr opi o. La t r i bu de Lev , t r i bu s acer dot al , encar gada del
cul t o a Di os no suj et a a l os r eyes, hac a el nmer o t r ece.
Y Jos, uno de l os doce hi j os de I s r ael , for m no una t r i bu
s ol ament e, como l os dems , si no dos, Efr a n y Manas es . No
obst ant e, l a t r i bu de Lev per t enec a ms al r ei no de J er us al n,
donde est aba el t empl o de Di os, al cual ser v a. Una vez di vi -
di do el r ei no, r ei n en J er us al n Robon, pr i me r r ey de J ud ,
hi j o de Sal omn, y en Samar a, J er obon, r ey de I sr ael , escl a-
vo de Sal omn. Y como Robon i nt ent ar a decl ar ar l a guer r a
como a r ebel de a l a par t e s epar ada, Di os pr ohi bi al puebl o
pel ear cont r a sus he r manos , y di j o por su pr ofet a que eso fu
obr a suya. De donde se col i ge que en ese as unt o no hubo pe-
cado al guno ni por par t e del r ey de I sr ael ni por par t e del
puebl o, si no ni cament e cumpl i mi ent o de un cast i go i mpues t o
por l a vol unt ad de Di os . Una vez que l a conoci er on ambas
par t es, hi ci er on ent r e s l as paces, pues l a di vi si n fu de rei-
no, no de r el i gi n [ 3 2 ] .
C A P I T U L O X X I I
J EROBON Y LA I DOLATR A. P ROF EC AS DURANTE SU REI NADO
Mas J er obon, no cr eyendo con es p r i t u per ver s o a Di os,
cuya ver aci dad hab a pr obado al pr ome t e r l e y r eci bi r de su
mano el r ei no, t emi que, si el puebl o i ba al t e mpl o de Di os ,
que est aba en J er us al n, donde deb a sacri fi car, segn l a l ey
tes suum regem. Nam tribus Levi, quoniam sacerdotalis fuit, Dei, non
regum servitio mancipata, tertia decima numerabatur. Ioseph quippe unus
ex duodecim iliis Israel, non imam, sicut caeteri singulas, sed duas tri-
bus fecit, Ephraem et Manassen. Veruratamen etiam tribus Levi ad regnum
Ierosolymitanum pertinebat magis, ubi erat Dei templum, cui serviebat.
Diviso igitur populo, primus regnavit in Ierusalem Roboam, rex luda,
filius Salomonis; et in Samaria Ieroboam, rex Israel, servus Salomonis.
Et cum voluisset Roboam tanquam tyrannidem divisae ulitis parts bello
persequi, prohibitus est populus pugnare cum fratribus suis, dicente Deo
per prophetam, se hoc fecisse "". Linde apparuit nullum in ea re, vel regis
Israel, vel populi fuisse peccatum, sed voluntatem Dei vindicantis imple-
tara. Qua cognita, pars utraque nter se pacata conquevit: non enim re-
ligionis, sed regni fuerat facta divisio.
C A P U T X X I I
DE IEROBOAM, QUI IMPIETATE IDOLOLATRIAE SIIBDITUM SUSI POPULUM PROFA-
NAVIT, IN OtJO TAMEN NON DESTITIT D E S ET P R O P H K T A S INSPIRARE, ET
VIOLTOS AB IDOLOLATRIAE CRIMINE CUSTODIRE
Verum rex Israel Ieroboam mente perversa non credens Deo, quem
veracem promissb sibi regno datoque probaverat, timuit ne veniendo ad
templum Dei, quod erat in Ierusalem, quo secundum divinara legem sacri-
126 j er 12,24.
XVT, 23 DE LOS PROFETAS A CRISTO 1237
di vi na, t oda l a naci n, fuer a seduci do y se vol vi er a a l a es-
t i r pe de Davi d. As i nt r oduj o l a i dol at r a en su r ei no y enga
con nefanda i mpi e dad al puebl o de Di os, obl i gndol e a r endi r
con l cul t o a l os dol os . Con t odo, ni aun ent onces dej Di os
de r e pr e nde r por sus pr ofet as no s ol ament e al rey, si no t am-
bi n a sus sucesor es, i mi t ador es de su i mpi edad, y a t odo el
pue bl o. Al l y ent r e el l os vi vi er on l os gr andes y famosos pr o-
fetas El i as y El seo, su di s c pul o, que hi ci er on muchas mar a-
vi l l as. A El i as , que dec a en est a c oyunt ur a: Seor, han pa-
sado a cuchillo a tus profetas, han destruido tus altares y he
quedado yo solo, y me buscan para quitarme la vida, se l e res-
pondi que hab a al l siete mi l var ones que no hab an dobl ado
sus r odi l l as ant e Baal .
C A P I T U L O X X I I I
DI VE RS OS AZARES DE LOS REI NOS J UD OS HASTA LA CAUTIVIDAD
Y en el r ei no de J ud , cuya capi t al er a J er us al n, no fal t a-
r on t ampoco pr ofet as en t i empo de l os r eyes si gui ent es. Di os
l os envi aba cuando le pl ac a, bi en p ar a anunc i ar l o que er a
necesar i o, bi en par a cor r egi r l os pecados y e nc ome ndar l a j us-
t i ci a. Por que t ambi n al l , aunque en menor escal a que en Is-
r ael , hubo reyes que ofendi er on gr avement e a Di os con sus
i mpi edades , y fuer on cast i gados ms s uavement e con el puebl o
ficandi causa universae illi genti veniendum fuit, seduceretur ab eo popu-
lus, et stirpi David tanquam regio semini redderetur; et instituit idolola-
triam in regno suo, et populum Dei secum simulacrorurn cultu obstrictum
nefanda impietate decepit. Nec tamen omnmodo cessavit Deus non solum
illum regem, verum etiam successores eius et impietatis imitatores, popu-
lumque ipsum, arguere per Prophetas. Nam ibi exstiterunt et magni illi
insignesque Prophetae, qui etiam mrabilia multa fecerunt, Elias et Eli-
saeus discipulus eius. Etiam ibi dicenti Eliae, Domine, Prophetas tuos
occiderunt, altara tua suffoderunt, et ego relictas sum solus, et quaerunl
animam meam
r2
'''; responsum est, illie esse septem millia virorum, qui
non curvaverunt gema ante Baal.
C A P U T X X I I I
p
j
Di". VARIO UTIIIUSQUE KEGNI H E B R A E O R U M STATU,
e
,>ONEC AMBO POPULI IN
(AFTIVITATEM DIVERSO TEMPORE DUCERENTUR, REVOCATO POSTEA IDA IN
RUCNUM SUUM, QUOD NOVISSIME IN RoMANORUM TRANSIIT POTESTATEM
Itemque in regno luda pertinente ad Ierusalem, etiam succedentium
regum temporibus non defuenint Prophetae; sicut Deo placebat eos mit-
tere, vel ad praeiumtiandum quod opus erat, vel ad corripienda peccata,
pvaecipiendamque iustitiam. Nam et illie, etsi longe minus quam in Is-
rael, tamen exstiterunt reges qui suis impietatibus Deum graviter offen-
derent, et raoderatis flagellis cum populo simili plecterentur. Piorum
12 !
3 Reg. 19,10.
1238 LA CIUDAD DE DI OS XVII, 23
que los i mi t aba. Es ci er t o que hay ot r os r eyes de una vi r t ud
gr ande me nt e al abada y s e al ada; per o en I s r ael , unos ms
y ot r os menos, t odos fuer on mal os . Tant o una par t e como la
ot r a, segn la or den o l a per mi s i n de la Pr ovi denci a di vi na,
t an pr ont o er a s ubl i mada con l a pr os pe r i dad como abat i da
con la adver s i dad. Y as se l as t i maban no s ol ament e con gue-
r r as ext er i or es, si no t ambi n con guer r as ci vi l es, br i l l ando
mer ced a eso l a mi s er i cor di a o la i r a de Di os . Est e est ado de
cosas dur hast a que, cr eci endo m s y ms su i ndi gnaci n, t oda
la naci n fu venci da en guer r a por l os cal deos y l l evada cau-
t i va en su mayor par t e a As i r a. Pr i me r o l as diez t r i bus de
I s r ael , y l uego, J ud , t r as la r ui na de J er us al n y su famo-
s si mo t e mpl o. En esa caut i vi dad vi vi por espaci o de set ent a
aos. Des pus , puest a en l i ber t ad, r est aur el t empl o dest ru -
do, y, aunque much s i mos vi v an en t i er r a ext r anj er a, en ade-
l ant e no hubo ya dos r ei nos ni dos r eyes. Hab a un sol o pr n-
ci pe, y J er us al n er a su cor t e. Y al t e mpl o de Di os, que al l
hab a, ven an en det er mi nadas pocas t odos, de t odas par t es y
por l os medi os de que di s pon an. Mas ni aun ent onces l es fal -
t ar on enemi gos y conqui s t ador es de ot r as naci ones, pues Cri st o
les hal l ya t r i but ar i os de l os r omanos .
cae regum merita ibi non parva laudantnr. In Israel autem reges alios
niagis, alios minus, omnes tamen reprobos legimus. Utraque igitur pars,
scut iubebat divina providentia, vel sinebat, variis et erigebatur prosperi-
tatibus, et adversitatibus premebatur: et sic affligebatur, non solum exter-
nis, verum etiam nter se civilibus bellis, ut certis existentibus causis,
misericordia Dei vel ira patesceret; doee eius indignatione crescente,
universa gens illa a Chaldaeis debellantibus, non solum subverteretur in
sedibus suis, sed etiam ex mxima sui parte transferretur in trras Assy-
riorum, prius illa pars, quae vocabatur Israel in tribubus decem; postea
vero etiam ludas, eversa lerusalem et templo illo nobilissimo: in quibus
terris per annos septuaginta captivum egit otium. Post quos inde dimissa,
templum quod eversum fuerat, instauravit: et quamvis plurimi eius in
alienigenarum degerent terris, non habuit tamen deinceps duas regni
partes, et dos diversos in singulis partibus reges: sed in lerusalem prin-
ceps eorum umis erat; atque ad Dei templum, quod ibi erat, omnes undi-
que, ubicumque essent, et undecumque possent, per certa tmpora venie-
bant. Sed nec tune eia^bnstes ex alus gentibus expugnatoresque defuerunt:
nam etiam Romanor -<m tributarios eos Christus invenit.
i, (
i fi
XIVII, 24 DE LOS PROFETAS A CRISTO 12?,9
C A P I T U L O X X I V
L T I MOS PROFETAS ENTRE LOS J UD OS Y PROFETAS RAYANOS
YA AL NACI MI ENTO DE CRI S TO
En el t i empo que medi ent r e l a vuel t a de Babi l oni a y el
naci mi ent o del Sal vador , despus de Mal aqu as , Ageo y Za-
car as pr ofet as de ent onces y Es dr as , no t uvi er on m s pr o-
fet as. Sl o Zacar as , padr e de J uan, e I sabel , su esposa, profe-
t i zar on pr xi mo ya el naci mi ent o del Sal vador . Y en su naci -
mi ent o, el vi ej o Si men, l a anci ana y vi uda An a y J uan, el
l t i mo de t odos . Est e, si endo ya mozo, anunci a Cr i st o, ya
j oven, no como fut ur o, si no s eal ando al desconoci do con co-
noci mi ent o pr oft i co. Po r eso di j o el Seor que la Ley y los
profetas han durado hasta Juan. El Evangel i o nos da a co-
nocer l as pr ofec as de est os ci nco, y habl a t ambi n de que
l a Vi r gen, Madr e del Seor , pr ofet i z ant es que San J uan.
Mas l os j ud os infieles no admi t en est a pr ofec a. Si n e mbar go,
muchos de el l os que han cr e do al Evangel i o l as han acept ado.
En est a ocasi n se di vi di r eal ment e I sr ael en dos par t i dos ,
con aquel l a di vi si n que el pr ofet a Samuel anunci a Sal
como i nmut abl e.
Los j ud os infieles han admi t i do en el canon a Mal aqu as ,
Ageo, Zacar as y Es dr as . Son l os l t i mos admi t i dos . Sus escri -
C A P I I T XXI V
DE PROPHETIS QUI VEL APUD IUDAHOS FOSTREMI FUERUNT, VEL QUOS CIRCA
TEMFUS NATIVITATIS CLIRISTI EVANGLICA PRODIT HISTORIA
Toto autem illo tempore, ex quo redierunt de Babylonia, post Mala-
chiam, Aggaeum et Zachariam, qui tune prophetaverunt, et Esdram, non
habuerunt Prophetas usque ad Salvatoris adventum, nisi alium Zachariam
patrem Ioannis, et Elisabeth eius uxorem, Christi nativitate iam prxima;
et eo iam nato, Simeonem senem, et Annam viduam iamque grandaevam,
et ipsum loannem novissimum: qui invens, iam iuvenem Christum, non
quidem futurum praedixit, sed tamen incognitum prophetica cognitione
monstravit: propter quod ipse Dominus ait, Lex et Prophetae usque ad
loannem'
2
'. Sed istorum quinqu prophetatio ex Evangelio nobis nota
est: ubi et ipsa Virgo mater Domini ante loannem prophetasse inveni-
tur
1=
. Sed hanc istorum prophetiam Iudaei reprobi non accipiunt: acce-
perunt autem, qui ex eis innumerabiles Evangelio crediderunt. Tune enim
ver Israel divisus est in do, divisione illa, quae per Samuelem prophe-
tam Sauli reg est mmutabilis praenuntiata. Malachiam vero, Aggaeum,
Zachariam, et Esdram, etiam Iudaei reprobi in auctoritatem canonicam
receptos novissimos habent. Sunt enim et scripta eorum, sicut aliorum,
128
Mt . 11,13
-'' Le. 1,46-55.
1 240 U CIUDAD DE DIOS XVII, 24
t os son como l os de ot r os que ent r e l a gr an mul t i t ud de profe-
t as es cr i bi er on cosas que fi gur an en el canf>n. De sus profe-
c as s obr e Cr i st o y l a I gl esi a me creo en el deber de ci t ar al gu-
nas en est a obr a. Lo har con ms hol gur a eji el l i br o si gui en-
te par a no r ecar gar demas i ado el pr esent e.
qui in magna multitudine Prophetarum perpauci a scripserunt, quae
auctoritatem canonis obtinerent. De quorum praeilicts, quae ad Christum
Ecclesiamque eius pertinent, nonnulla mihi in hoc opere video esse po-
nenda: quod commodius fiet, adhivante Domino, seq
ue
nti libro; ne hunc
tam prolixum ulterius oneremus.
NOTAS AL LIBRO XVII
[1] Agustn ya desde su punto de vista apriorstico pasa a dar una
interpretacin a los textos profticos. Como puede verse, toda su ideolo-
ga va montada sobre un sentido plenamente teolgico. Por eso decimos
nosotros que los hechos no tienen una teologa propia, porque sta es cien-
cia del espritu. Los hechos en s estn exigiendo un intrprete, y se es
el hombre, que, si les aplica unas categoras teolgicas, los convierte en
teolgicos, y es lo que hace el Santo en toda su obra.
[2] Aunque a primera vista la palabra instrumenti que usa el texto
de Migne parece una errata, sin embargo, por otros muchos pasajes po-
demos concluir que no es tal. En realidad, el trmino conserva siempre
la misma significacin primitiva de testamento, y por este vocablo lo tra-
ducimos, aunque en realidad el otro no deje de implicar una idea propia
suya, la instrumentalidad.
[3] El eclecticismo ha sido ya sealado en los escritos del Santo.
Tambin en la interpretacin de la Escritura sigue, al menos as lo ex-
presa en teora, una sentencia media, ni historia solo ni simbolismo solo,
sino una y otra bien unidas. Lo mismo sostiene en diversos pasajes del
Contra Faustum Manichaeum,
[4] Como ya hemos hecho notar, concede verdadera historicidad a
los Libros santos, mejor, a su contenido. Sin embargo, la historia en su
tiempo no era ya la historia de los antiguos pueblos; en otros trminos,
el contenido de la palabra historia era distinto ya entonces de la historia
en sentido oriental.
[5] El retrucano y el juego de palabras fueron las dos figuras pre-
feridas del gran Obispo de Hipona en sus obras. En esta frase se encie-
rra toda una teologa mstica, llena de agustinianismo. El entender y co-
nocer que el hombre no vale nada y que lo que tiene se lo debe a Dios,
es la base de su vida espiritual. Sentir se hominem, que deca en el ser-
mn 40, o, con otras palabras, humildad y confianza en Dios.
[6] Hunc virum Dei ludaei Phinees esse dicunt, quem et Heliam au-
tumnant, dice San Jernimo en sus Tradiciones hebraicas (In librum 1
Regum).
[7] En las Retractationes (II 43,2) apostilla as este punto: In sep-
timo-decimo libro, quod dictum est de Samuele: Non erat de filiis Aaron,
dicendum potius fuit: Non erat filius sacerdotis. Filias quippe sacerdotum,
defunctis sacerdotibus succedere magis legitimi mors fuit: nam in filiis
Aaron reperitur pater Samuelis; sed sacerdos non fuit nec ita in filiis ut
eum ipse genuerit Aaron, sed sicut omnes illius populi dicuntur filii Israel.
[8] Un cntico al nuevo sacerdocio. Parece como solazarse en la
gran dignidad que se concedi en el Nuevo Testamento. Se acabaron las
figuras, todo es luz. El hombre ha sido encumbrado a la categora de los
dioses; es tan poderoso, que a su palabra desciende Cristo al altar, y all
permanece en espera de adoradores. El mundo es ya de Cristo por obra
de sus ministros, y en todas partes, parece decir Agustn, se ofrece ya el
sacrificio de los cristianos.
[9] La referencia es manifiesta al sacramento de la Eucarista. Con
todo, no quiere ser ms explcito. Hemos de decir por eso que an se
conservaba algn residuo de la ley del arcano? Es posible, pero de he-
1 242 LA CIUDAD DE DIOS
dio se acostumbraba ya a hablar ms claro, y el mismo San Agustn lo
hace donde el tema le da lugar a ello.
[10] As ensea tambin en el libro XVIII, captulo 20, y as leemos
en los Hechos de los Apstoles (13,21) . En los libros de los Reyes no se
dan los aos del reinado de Sal, como los de los dems reyes. Josefo en
el libro VI de sus Antiquitatum dice: Regnavit Sal vvente Samuele
annis duodecim, mortuo eo viginti do. Seran, por tanto, treinta y cuatro.
La opinin ms comn es la sostenida por Eusebio y Sulpicio Severo, que
afirman que los aos de Samuel estn comprendidos bajo aquellos cuaren-
ta aos en que rein Sal, porque de la cronologa sagrada se concluyen
solamente cuarenta aos desde la muerte del sumo sacerdote Hel. Sin
embargo, la base cronolgica an sigue desconocida. Y seguimos en la
creencia de que esos aos son generaciones de cuarenta aos cada una.
[11] En el captulo 8, nmero 22, del libro De unitate Ecclesiae ex-
plica Agustn este mismo salmo. Y lo aplica tambin a Cristo. El ttulo
del salmo 71dice les A Salomn. Mas como lo que en l se dice no
puede hallarse en aquel rey temporal, cado ms tarde en graves desr-
denes, se concluye con evidencia plena, en contra de los mismos judos,
que todo ello fu anunciado de Cristo. Y no hay cristiano que niegue
esto; pues son tales las cosas que se dicen, que no cabe dudar ser pro-
pias de Cristo. Tambin se encuentran all pasajes que atestiguan la di-
fusin de la Iglesia por todo el orbe despus del sometimiento de todos
los reyes a Cristo. Y luego comenta la clusula que viene exponiendo en
este captulo.
[12] Esta es una de las ideas ms fundamentales del cristianismo.
La ideologa es plenamente paulina en su concepcin y en su realizacin.
La imagen de la Ciudad encaja perfectamente en este crculo. La ciu-
dad de Dios es una construccin, y sus fieles se van edificando mutua-
mente con sus buenas obras.
[13] Sobre la destruccin del reino escuchemos el relato de Flavio
Josefo en el libro X, captulo 11, de sus Antiquitatum ludaicarum: Atque
hic fuit Davidici generis regum exitus, qui unus el viginti regnaverunt
deinceps, idque temporis spatium quingentos et quindecim annos con ti-
net, et menses insuper sex cum diebus septem, annumeratis viginti annis
primi regs Saulis, qui fuit tribus alterius; qui si substrahantur, a Davidi
ad ultimum annum Sedechiae jluxerunt anni quadringenti nonaginta
quatuor et menses sex. En general, los autores se dividen, y slo concuer-
da con Josefo Zonaras.
T14] Dios ha marcado a cada ser su puesto en el cosmos. El orden
es la primera maravilla de la creacin. Todas las cosas estn ordenadas
por el Creador, y l es el nico capaz de ordenarlas como deben. La vo-
luntad humana, como criatura, tambin est ordenada. Ahora el proble-
ma difcil es saber el orden de la misma, cmo debe dirigirse en cada
caso concreto para conservar el orden. Y es sabido que puede hacer bie-
nes de los mismos males. La voluntad tiene tambin un fin bueno, y el
orden lleva necesariamente a l.
[15] La Ciudad de Dios la van edificando poco a poco los individuos.
Las sociedades prosperan y se enriquecen a medida que crecen y se
perfeccionan los individuos que las componen. En otros trminos: Agus-
tn define que la perfeccin social va fundada sobre la perfeccin indi-
vidual, y es que l no conceba una sociedad area, hueca y vaca, pu-
ramente ideal, y estaba bien prevenido contra toda hipocresa.
[16] Si la felicidad eterna consiste en ver a Dios, la perfeccin
temporal se reducir a la visin de Dios, y ser tanto ms perfecto uno
cuanto ms idneo sea para ver a Dios. A esa meta se ha de encaminar
NOTAS AI, I.IBRO XVII 1243
toda la vida en este peregrinaje hacia la eternidad. La fe es el primer
principio de la catarsis que opera la purificacin. Es un apoyo y una
muleta necesaria para caminar esta jornada de ac.
[17] La unidad es la aspiracin cumbre de toda sociedad. Y sta
slo se conseguir una vez que la purificacin se haya realizado plena-
mente. El mismo monacato no tiene otro fin que la unidad y la expan-
sin de la misma. Y esta unidad radica en el equilibrio de todos los
miembros de la comunidad y de todas sus funciones.
[18] Sin embargo, hoy est fuera de cuestin que los Salmos no
fueron escritos por David todos. Haba grandes colecciones de salmos,
y entre ellos se eligieron unos cuantos que valan para el culto divino.
En cuanto a la inspiracin de los mismos, no se presenta problema desde
el momento que fueron admitidos en el canon y han sido aprobados como
tales.
[19] Partiendo del supuesto anterior, esta apreciacin es redundan-
cia. Pero, siguiendo el pensamiento del Santo, en este caso implica para
nosotros una gran puerilidad y un continuo milagro, cosa que no puede
admitirse a la ligera, dado que Dios no da al hagigrafo ideas, sino que
obra con las que l tiene.
[20] El centn era una composicin potica formada con versos de
otro autor, pero cuyo fondo es del que la hace con versos de otro. La
palabra puede usarse tambin como personal, que es el sentido que aqu
parece darle Agustn.
[21] Alude evidentemente a sus Enarrationes in Psalmos. Casi todos
los Santos Padres y autores eclesisticos anteriores a l haban escrito,
si no tratados completos como comentarios a los Salmos, s comentarios
a algunos salmos.
[22] Ve en estas dos ciudades las dos figuras bblicas de su concep-
cin. Teodoro Hacker lia precisado que las tres potencias que operan la
historia son Dios, el diablo y el hombre (cf. El cristiano y la historia
[Madrid 1954] p.89- 102) . San Agustn coloca al hombre en el centro,
y en el hombre se enfrentan Dios y el demonio, y en esta tensin se va
desarrollando la historia con signo positivo o negativo.
[23] Puede verse a este propsito la Enarracin al salmo 44, n-
mero 32.
[24] Y he aqu la gran cuestin que se presentaba tambin a Agus-
tn, y cuyo alcance no se le ocultaba. Sin embargo, l no se ha detenido
a solucionarla. Se formulara la pregunta de la siguiente manera: Si la
presciencia es cierta, y las cosas tambin, cmo los seres son contingen-
tes y no necesarios? Es cierto que San Agustn ya dio respuesta al con-
testar en la primera parte de la obra a Cicern diciendo que el conoci-
miento no cambia la esencia de las cosas; pero la solucin pareca insu-
ficiente. Y en verdad que, a la luz de la razn, la pregunta qvieda sin
respuesta.
[25] Los lugares paralelos son abundantsimos. Para no hacernos lar-
gos en su enumeracin, remitimos a los lectores a dos obras principales:
A los Tratados sobre el evangelio de San Juan y a los Sermones. El
cristocentrismo y, sobre todo, la teora del cuerpo mstico es el pensa-
miento ms fecundo de la teologa agustiniana juntamente con la con-
cepcin sobre la gracia.
[26] San Agustn senta la necesidad imperiosa de su disculpa. El
que haya ledo algunas pginas del Santo, mxime en sus Confesiones,
habr podido observar varias veces su temor a verse ridiculizado. Es di-
fcil dar una explicacin a hecho tan notorio, y quiz no fuera la peor
decir que tena demasiado entraada la conciencia de su misin, y tema
1 244 W CIUDAD DE DIOS
ser infiel a ella. Por otra parte, nos consta que sus enemigos eran mu-
chos, aunque tambin lo fueran sus admiradores.
[27] La sabidura de Salomn ha pasado a ser proverbial en toda la
humanidad. Sin embargo, hay muy diversas opiniones sobre el particular- .
San Agustn en este pasaje se hace eco de Salustio, que en la Guerra de
Calilina (c.l l ) dice expresamente: Quippe secundae res sapientium ni-
mos f aligan t.
[28] Como puede apreciarse, la formacin del canon de la Escritura
no haba alcanzado an su desarrollo completo en este tiempo. Aunque, en
general, esos libros eran admitidos en el canon, sin embargo, todava ha-
ba algunos que los rechazaban del mismo, como dejan entrever estas
palabras.
[29] En el libro II, captulo 7, nmero 13, De doctrina christiana,
al dar la lista de los libros contenidos en el canon de la Escritura, des-
pus de enumerar los anteriores, es decir, los histricos en general, aa-
de: Deinde Prophetae in quibus David unus lber Psalmorum; et Salo-
monis tres, Proverhiorum, Cntica canticorum, et Ecclesiastes. Nam illi
do libri, unus qui Sapientia, et alius qui Ecclesiasticus inscribitur, de
quadam similitudine Salomonis esse dicuntur: nam Iesus Sirach conscrip-
sisse constantissime perhibetur, qui tamen quoniam in auctoritatem recipi
meruerunt, inter propheticos numerandi sunt. En las Retractaciones
(II 4,2) ya advierte que el autor de la Sabidura no es Jess Sirach,
como dice en este texto De doctrina christiana.
[30] Alude, sin duda, a aquel pasaje de San Juan en el que se dice:
Habet vitam aeternam et ego resuscitabo eum in novissimo die. Con todo,
la expresin no parece propia, puesto que el cristiano como tal comienza
a tener vida por el bautismo, que es, como afirma el concilio de Floren-
cia, la puerta de todos los sacramentos.
[31] La fina psicologa del Santo se detiene en los detalles. El mis-
mo nos narra en los tres primeros libros de sus Confesiones los pecados
que suelen abundar en esa edad. La adolescencia tena lugar, segn San
Agustn y los antiguos, de los catorce a los veintiocho aos. Sabido es
que dividan la vida en siete pocas o edades: infancia, niez, adolescen-
cia, juventud, virilidad, vejez o senectud y decrepitud, y que a cada una
le determinaban un perodo concreto de aos. Cf. De ver. relig. 26,48;
En. in Ps. 127,14; Epist. 213,1, etc. San Isidoro de Sevilla extendi esa
divisin por la Europa medieval, y Santo Toms se sirvi de ella como
argumento de congruencia para probar el nmero septenario de los sa-
cramentos.
[32] La divisin territorial no implica divisin religiosa. A Dios se
le puede y se le debe servir siempre y en todas partes. Por consiguiente,
la unidad de religin en todas las naciones sera indudablemente el prin-
cipio de unificacin de todos los pueblos. La divisin y las guerras han
procedido siempre del campo religioso de una o de otra forma.
LIBRO XVIII [ 1 ]
En l habla del desarrollo simultneo de las dos ciudades,
de la terrena y de la celestial, desde Abrahn hasta el fin
del mundo. Adems, menciona los orculos que han anun-
ciado a Cristo, bien de las sibilas, bien, sobre todo, de los
vates sagrados que escribieron desde el principio del im-
perio romano: de Oseas, Amos, Isaas, Miqueas y los si-
guientes.
C A P I T U L O 1
RES UMEN Y RECAPI TULACI N
He pr omet i do habl ar sobr e el or i gen, des ar r ol l o v fines
debi dos de l as dos ci udades, l a de Di os y la de este si gl o, en
la que ahor a per egr i na aqul l a en sus ci udadanos , l os hombr e s .
Par a el l o he r efut ado con l a ayuda di vi na, en l os diez pri -
me r os l i br os de esta obr a, a l os enemi gos de l a Ci udad de
Di os, que ant epus i er on sus di oses a Cr i st o, fundador de aqu-
l l a, y que envi di an at r ozment e a l os cr i st i anos con un ren-
cor r ayano en el frenes . En l os cuat r o l i br os si gui ent es t r at
del or i gen de l as dos ci udades, cumpl i endo el pr i me r apar t ado
de mi t r i pl e pr ome s a. Luego, en el l i br o XV, habl del desar r o-
l l o de l as mi s mas desde el pr i me r hombr e hast a el di l uvi o.
L B E R X V I I I
Dicit de terrenae civitatis a tempore Abraham ad mundi fi/iem procursu
cum ipsa civitate caelesti: et attingit oracula de Christo, eum Sibilla-
rum, tum mxime sacrorum Vatum, qui ab regni Romanorum exordio
scripserunt, Osee, Amos, Isaiae, Michaeae, et subsequentium.
C A P U T I
DF . HIS QUAF. TISQIIF, AI) T MPORA S AL VAT OR I S DECEM ET SEPTUM VOLMINIfWS
DISPUTATA SUNT
De civitatum duarum, quarum Dei una, saeculi huius est altera, in
qua nunc est, quantum ad hominum genus pertinet, etiam ista peregrina,
exortu et procursu et debitis finibus me scripturum esse promisi: cum
prius inimicos civitatis Dei, qui conditori eius Christo dos suos praefe-
runt, et livore sibi perniciosissimo atrociter invident Christianis, quantum
me adiuvaret eius gratia, refellissem; quod voluminibus decem prioribus
feci. De hac vero mea, quam modo commemoravi, tripartita promissione,
1246 LA CIUDAD DE DIOS X5VIII, 2, 1
Desde esta poca hasta Abrahn corrieron parejas ambas ciu-
dades en el tiempo y en la obra. Mas desde Abrahn hasta la
poca de los reyes de Israelperodo expuesto en el li-
bro XVIy desde los reyes hasta la encarnacin del Salva-
dorque cierra el libro XVIIparece que corri sola en mi
pluma la Ciudad de Dios, aun cuando en el mundo hayan se-
guido ambas un curso y un desarrollo temporal idntico. As
ha sucedido desde el principio del gnero humano.
He procedido as con el fin de que el desarrollo propio de
la Ciudad de Dios apareciera ms distintamente, sin ser paran-
gonada a contrario con la otra desde que las promesas de Dios
comenzaron a ser ms claras hasta el nacimiento del Mesas,
en quien deban cumplirse esas promesas. Verdad es que hasta
la revelacin del Nuevo Testamento no se ha mostrado entre
luz, sino entre sombras. Ahora estoy en que es preciso anali-
zar cuanto sea suficiente el curso de la ciudad terrena desde
los das de Abrahn, a fin de que el lector pueda comparar las
dos ciudades entre s.
C A P I T U L O I I
REYES DE LA CIUDAD TERRENA Y POCA DE SU REINADO
1. La sociedad de los mortales, extendida por toda la tie-
rra y en los ms diversos lugares, ligada por la comunin de
una misma naturaleza, se divide con frecuencia contra s mis-
decimum sequentibus quatuor libris ambarum est digestus exortus: deinde
procursus ab homine primo usque ad diluvium libro uno, qui est huius
operis quintus decimus; atque inde usque ad Abraham rursus ambae, sic
ut in temporibus, ita et in nostris litteris cucurrerunt. Sed a patre Abra-
ham usque ad Regum tempus Israelitarum, ubi sextum decimum volumen
absolvimus, et inde usque ad ipsius in carne Salvatoris adventum, quousque
decimus septimus liber tenditur, sola videtur in meo stilo cucurrisse Dei
civitas: cum in hoc saeculo non sola cucurrerit, sed ambae utique in ge-
nere humano, sicut ab inito simul, suo procursu tmpora variaverint.
Verum hoc ideo feci, ut prius, ex quo apertiores Dei promissiones esse
coeperunt, usque ad eius ex Virgine nativitatem, in quo fuerant quae
primo promittebantur implenda, sine interpellatione a contrario alterius
civitatis, ista quae Dei est procurrens, distinctius appareret; quamvis us-
que ad revelationem Testamenti novi, non in lumine, sed in umbra cucur-
rerit. Nunc ergo, quod intermiseram, video esse faciendum, ut ex Abrahae
temporibus quomodo etiam illa cucurrerit, quantum satis videtur, attin-
gam, ut ambae inter se possint consideratone legentium comparari.
C A P U T I I
Di; TERRENAE CIVITATIS RECIBUS ATQUE TEMPORIBUS, QUIBUS AB EXORTU
ABRAHAE SANCTORUM TMPORA SUPPUTATA CONVENIUNT
1. Societas igitur usquequaque mortalium diffusa per trras et in lo-
corum quantislibet diversitatibus, unius tamen eiusdemque naturae qua-
XIVLHI, 2, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1247
ma, y la parte que domina oprime a la otra. Esto se debe a
que cada uno busca su propia utilidad y su cuprdidad y a que
el bien que apetecen, o no es suficiente para nadie, o no para
todos, porque no es el bien autntico [2J.
La parte vencida se rinde a la vencedora, prefiriendo a la
dominacin o aun a la libertad cualquiera paz y salud. Tanto
es as, que ha causado gran admiracin el pueblo que am
ms perecer que servir [3]. En efecto, en casi todas las naciones
la naturaleza grita con voz fuerte que los vencidos prefieran
sufrir el yugo de los vencedores a ser aniquilados en los lti-
mos furores de la guerra [4]. Y as se entiende que, no sin un
consejo de la Providencia, en cuya mano est el ser vencedor
o vencido en la guerra, unos pueblos hayan sido seores y
otros subditos [5]. Mas entre todos los imperios de la tierra
en que la utilidad o la cupididad terrenas han dividido la so-
ciedad (sociedad que con una pal abra genrica llamamos ciu-
dad de este mundo) sobresalen por su poder y abolengo dos:
el de los asirios y el de los romanos, ordenados y distintos el
uno del otro, tanto por los lugares como por el tiempo. Aqul
floreci primero, y surgi en Oriente, y ste brill despus,
y surgi en Occidente. El fin del uno seal el principio del
otro [6]. Yo dira que los dems reinos y reyes son como
apndices de stos.
2. Nio, segundo rey de los asirios, que haba sucedido
a su padre Bel o, primer rey de este reino, estaba en el trono
cuando naci Abrahn en el pas de los caldeos [7]. En aquel
entonces era an muy chico el reino de los sicionios, por el
cual Marco Varrn, docto a carta cabal, comenz la Historia
dam communione devincta, utilitates et cupiditates suas quibusque sectan-
tibus, dum id quod appetitur, aut nemini, aut non mnibus sufficit, quia
non est idipsum, adversum se ipsam plerumque dividitur, et pars partem,
quae praevalet, opprimit. Victrici enim victa succumbit, dominationi sci-
licet, vel etiam libertati qualemcumque pacem praeferens ac salutem: ita
ut magnae fuerint admirationi qui perire quam servir maluerunt. Nam
in mnibus fere gentibus quodammodo vox naturae ista personuit, ut
subiugari victoribus mallent, quibus contigit vinci, quam bellica omnifa-
riam vastatione deleri. Hinc factum est ut non sine Dei providentia, in
cuius potestate est ut quisque bello aut subiugetur aut subiuget, qudam
essent regnis praediti, qudam regnantibus subditi: sed inter plurima regna
terrarum, in quae terrenae utilitatis vel cupiditatis est divisa societas
(quam civitatem mundi huius universali vocabulo nuncupamus) , do regna
cernimus longe caeteris provenisse clariora, Assyriorum primum, deinde
Romanorum, ut temporibus, ita locis inter se ordinata atque distincta.
Nam quo modo illud prius, hoc posterius; eo modo illud in Oriente, hoc
id Occidente surrexit: denique in illius fine huius initum confestim fuit.
Regna caetera, caeterosque reges velut appendices istorum dixerim.
2. Ninus ergo iam secundus rex erat Assyriorum,* qui patri suo Belo
successerat, regni illius primo regi, quando in trra Chaldaeorum natus
est Abraham. Erat etiam tempore illo regnum Sicyoniorum admodum
parvum, a quo ille undecumque doctissimus Marcus Varro scribens de
Gente populi Romani, velut antiquo tempore, exorsus est. Ab his enim
1248 LA CIUDAD DE DIOS XVI I I , 2, 2
del pueblo romano [ 8] . De l os r eyes de l os si ci oni os desci ende
a l os at eni ens es ; de st os, a l os l at i nos, y de l os l at i nos, a l os
r omanos . Pe r o est os i mper i os , que han pr ecedi do a l a funda-
ci n de Roma, son mu y poca cosa en c ompar ac i n con el de
l os asi r i os. Es ver dad que Sal ust i o, hi s t or i ador r omano, reco-
noce que l os at eni enses fuer on muy cel ebr ados en Gr eci a, per o
es ms l a fama que l a r eal i dad. Hab l an d o de el l os, di c e : Las
hazaas de l os at eni enses, a mi j ui ci o, fuer on, es ci er t o, gr an-
des y gl or i osas, per o qui z queden un poco por debaj o de l a
fama. La el ocuenci a de l os i ngeni osos escr i t or es que al l vivie-
r on ha cont r i bui do muc ho a engr andecer l as gl or i as de l os at e-
ni enses p o r el mundo. As , la vi r t ud y el val or de sus hr oe
ha si do r eal zada por l a gr andeza de sus pr ecl ar os i ngeni os.
Adas e a est o l a gl or i a no pe que a de que en el l a se han
cul t i vado s obr e mane r a l as l et r as y la filosofa. Si consi der a-
mos el i mper i o, ni nguno ha s upe r ado en ampl i t ud y ext ensi n,
en l os pr i me r os t i empos , al de l os asi r i os. En efecto, se cuent a
que Ni o, hi j o de Bel o, somet i a t oda el Asi a, l l evando sus
conqui s t as has t a l os confines de Li bi a [ 9] . Y est o, Asi a, que
es l a t er cer a par t e del mundo, y en cuant o a ext ensi n, l a
mi t ad. Sl o l os i ndi os que dar on en Or i ent e si n ser t r i but ar i os
de este i mpe r i o. Su esposa Sem r ami s l es decl ar l a guer r a a su
muer t e. As que dar on somet i dos y obedi ent es al i mper i o asi r i o
t odos aquel l os puebl os , casi di r amos si n act uaci n pr opi a.
Abr ah n naci , baj o el r ei nado de Ni o, ent r e l os cal deos.
Pe r o como l a hi s t or i a de l os gr i egos nos es muc ho ms conoci da
que la de l os asi r i os, y por l os gr i egos pas ar on a l os l at i nos
y a l os r omanos , l os que han pr et endi do hi s t or i ar l os or genes
Sicyoniorum regibus ad Athenienses pervenit, a quibus ad Latinos, inde
ad Romanos; sed ante conditam Romam in comparatione regni Assyrio-
rum perexigua ista memorantur. Quamvis Athenienses in Graecia pluri-
mum claruisse fateatur etiam Sallustius Romanus historicus, plus tamen
fama, quam re ipsa. Nam loquens de illis: Atheniensium, inquit, res
gestae, sicuti ego existimo, satis amplae magnificaeque fuere: verum ali-
quanto minores tamen, quam fama feruntur. Sed quia provenere ibi scrip-
torum magna ingenia, per terrarum orbem Atheniensium faota pro maxi-
mis celebrantur. Ita eorum qui fecere, virtus tanta habetur, quantum eam
verbis potuere extollere praeclara ingenia \ Accedit huic civitati non
parva etiam ex litteris et philosophis gloria, quod ibi potissimum talia
studia viguerunt. Nam quantum attinet ad imperium, nullum maius primis
temporibus, quam Assyriorum fuit, nec tam longe lateque diffusum.
Quippe ubi Ninus rex, Beli filius, universam Asiam, quae totius orbis ad
numerum partium tertia dicitur, ad magnitudinem vero dimidia reperitur,
usque ad Libyae fines subegisse traditur. Solis quippe Indis in partibus
Orientis non dominabatur: quos tamen eo defuncto Semiramis uxor eius
est aggressa bellando. Ita factum est, ut quicumque in illis terris populi,
sive reges erant, Assyriorum regno ditionique parerent, et quidquid impe-
raretur efficerent. Abraham igitur in eo regno apud Chaldaeos Nini tem-
poribus natus est. Sed quoniam res Graecae multo sunt nobis quam Assy-
1
BslH Catll. a,S
XVIII, 2, 3 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIL DADES 1249
del puebl o r omano desde l a m s r emot a ant i gedad, me cr eo en
la obl i gaci n de r ecor dar l os r eyes asi r i os. As apar e c e r cmo
Babi l oni a cami na su j or nada como una pr i me r a Roma coden-
dose con l a Ci udad de Di os, per egr i na en este mu n d o . En cuant o
a l os hechos que convenga i ns er t ar en est a obr a par a par ango-
nar ent r e s l as dos ci udades, l a t er r ena y la cel est i al , ser me-
j o r t omar l os de l os gr i egos y l at i nos, ent r e l os cual es Roma es
como una s egunda Babi l oni a [ 10 ] .
3. Cuando naci Abr ah n, r ei naba ent r e l os asi r i os Ni o,
s egundo r ey de el l os, y Eur ops ent r e l os si ci oni os [ 11] . El
pr i me r o hab a sucedi do a Bel o, y el segundo, a Egi al eo. Cuando
Di os pr omet i a Abr ah n un puebl o nume r os o y la bendi ci n
de t odas l as naci ones en su descendenci a despus de habe r sa-
l i do de Babi l oni a, r ei naba ent r e l os asi r i os el cuar t o r ey,
y ent r e l os si ci oni os, el qui nt o. Er a r ey de l os asi r i os el hi j o de
iVino des pus de su madr e Sem r ami s , que, segn l a hi st or i a, l a
mat por que os pr of anar i ncest uosament e a su hi j o. Al gunos
pi ens an que el l a fund a Babi l oni a. En r eal i dad, p u d o r est au-
r ar l a [ 12 ] . Cundo y cmo fu fundada, l o hemos di cho ya en
di l i br o XVI . Al hi j o de Ni o y de Se m r ami s que sucedi a su
madr e en el t r ono, unos l o l l aman t ambi n Ni o, y ot r os, con
pal abr a der i vada del padr e , Ni ni as . Tel xj n r eg a ent onces el
i mper i o de l os si ci oni os. En su r ei nado cor r i er on d as t an bo-
nanci bl es y al egr es, que a su muer t e le r i ndi er on cul t o como a
di os, con sacri fi ci os y j uegos . Y cuent an que fu el pr i me r o
honr ado con la i nst i t uci n de l os j uegos .
riae notiores, et per Graecos ad Latinos, ac deinde ad Romanos, qui
etiam ipsi Latini sunt, temporum seriem deduxerimt qui gentem populi
Romani in originis eius antiquitate rimati sunt; ob hoc debemus, ubi
opus est, Assyros memorare reges: ut appareat quemadmodum Babylonia,
quasi prima Roma, cum peregrina in hoc mundo Dei civitate procurrat.
Res autem qua~ propter comparationem civitatis utriusque, terrenae sci-
Iicet et caelesti huic operi oportet inserere, magis ex Graecis et Latinis,
ubi et ipsa Roma quasi secunda Babylonia est, debemus assumere.
3. Quando ergo natus est Abraham, secundi reges erant, apud Assy-
ros Ninus, apud Scyonios Europs: primi autem, illie Belus, hic Aegialeus
fuerunt. Cum vero egresso Abraham de Babylonia, promisit ei Deus ex
illo magnam gentem futuram, et in eius semine omnium gentium beiw-
dictionem, Assyrii quartum regem habebant, Scyonii quintum: apud illos
enim regnabat filius Nini post matrem Semiramdem, quae ab illo inter-
fecta perhibetur, ansa filium mater incestare concubitu. Hanc putant non-
nulli condidisse Babylonem, quam quidem potuit instaurare. Quando au-
tem, ve quomodo condita fuerit, in sexto dcimo libro diximus"'. Filium
porro Nini et Semiramidis, qui matri successit in regnum, qudam etiam
ipsum Ninum, qudam vero derivato a patre vocabulo Ninyam vocant.
Sicyoniorum autem regnum tune tenebat Telxion. Quo regnante usque
adeo ibi mitia et laeta tmpora fuerunt, ut eum defunctum velut deum
colerent sacrificando, et Iudos celebrando, quos ei prmitus institutos
ferunt.
2
C . 4 . ' . . . : . . . : ;
S. Ag. w
12.TO LA CIUDAD DE DIOS x w n , 3
C A P I T U L O I I I
RE YE S DE AS I R A Y DE SI CI ONI A AL NACER I SAAC, ESA Y J ACOB
Baj o el r ei nado de ste le naci a Abr ah n, a l a edad de
ci en aos, segn l a pr ome s a de Di os, I s aac, de su esposa Sar r a,
que p o r est ri l y vi ej a hab a pe r di do ya l a es per anza de engen-
dr ar . En As i a r ei naba ent onces el qui nt o r ey, Ar r i o [ 13 ] .
A I saac le naci er on, a l a edad de set ent a aos , dos mel l i zos,
Es a y J acob, de su esposa Rebeca, en vi da an de su abuel o
Abr ah n, que fr i saba ya en l os ci ent o sesent a. Y Abr ah n mu-
r i c umpl i dos ci ent o set ent a y ci nco aos . Rei naba ent onces en
As i r a Jer j es I, por s obr e nombr e Bal eo, y en Si ci oni a, Tur aco,
o, segn ot r os, Tur mac o, que hac an el nme r o si et e. El r ei no
de Ar gos naci a l a par que l os ni et os de Abr ah n, y su pr i -
me r r ey fu I nac o. No hay que ol vi dar que, segn refiere Va-
r r n, l os si ci oni os sol an sacri fi car sobr e el s epul cr o de Tur a-
co. En el r ei nado de Ar mami t r e s y de Lepci po, oct avos reyes de
As i r i a y de Si ci oni a, y de I naco, el pr i me r o de Ar gos , habl
Di os a I saac, y l e pr omet i , como hab a hecho a su padr e, que
dar a a su descendenci a l a t i er r a de Cana n y que en su descen-
denci a ser an bendi t as t odas l as naci ones . Est as mi s mas pr ome-
sas se r epi t i er on a su hi j o, ni et o de Abr ah n, l l amado pr i me r o
J ac ob y l uego I s r ael , dur ant e el r ei nado de Bel oco, noveno r ey
de Asi r a, y de For oneo, s egundo de Ar gos , hi j o de I naco, si-
C A P U T I I I
QTBUS REGNANTIBUS APUD AsSYRIOS ATQUE SlCYOMOS ABRAHAE CENTENARIO
ISAAC DE PROMISSIONE SIT NATUS, VEL IPSI ISAAC SEXAGENARIO ESAU ET
IACOB CEMINI DE REBECCA SINT EIUTI
Huius temporibus etiam Isaac ex promissione Dei natus est centena-
rio patri filius Abrahae de Sarra coniuge, quae sterilis et anus iam spem
prolis amiserat. Tune et Assyriis quntus erat rex Arrius. Ipsi vero Isaac
sexagenario nati sunt gemini, Esau et Iacob, quos ei Rebecca uxor pepe-
rit, avo eorum Abraham adhuc vvente, et centran sexaginta aetatis anuos
agente: qui expletis centum septuaginta quinqu defunctus est; regnan-
tibus apud Assyrios Xerxe illo antiquiore, qui etiam Baleus vocabatur, et
apud Sicyonios Thuriaco, quem quidam Tb.urimachu.in scribunt, septimis
regibus. Regnum autem Argivorum simul cum Abrahae nepotibus ortum
est, ubi primus regnavit Inachus. Sane quod praetereundum non fuit, etiam
apud sepulcrum septimi sui regis Thuriaci sacrificare Sicyonios soler,
Varro refert. Regnantibus porro octavis regibus, Armamitre Assyriorum,
Sicyoniorum Leucippo, et primo Argivorum Inacho, Deus locutus est ad
Isaac, atque ipsi quoque eadem quae patri eius do illa promisit, semini
scilicet eius terram Chanaan, et in eius semine benedictionem cunctarum
gentium. Haec ipsa promissa aunt etiam filio eiua; nepoti Abrahae, qui
est appellatus primo Iacob, post Israel, cum iam Belocus rex nonus Assy-
XVI I I , 4 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1251
gui endo Leuci po en el t r ono de Si ci oni a. Gr eci a en este t i empo,
baj o el i mper i o de For oneo, r ey de Ar gos , comenz a florecer
por sus l eyes y sus const i t uci ones. Fegoo, e mpe r o, he r mano me-
nor de For oneo, a su muer t e, fu honr ado como un di os : se le
edific un t e mpl o sobr e su s epul cr o y se le i nmol ar on bueyes.
Tengo p ar a m que le j uz gar on di gno de t ant o honor por que
en l a par t e del r ei no que le t oc en suer t e (pues su p ad r e l o
hab a di s t r i bui do ant es de mor i r ent r e sus hi j os) hab a l evan-
t ado capi l l as p ar a el cul t o de l os di oses y hab a ens eado l a
medi da y obser vanci a de l os t i empos en mes es y aos . Sor pr en-
di dos de est as novedades, l os hombr e s aun cr eyer on que se ha-
b a hecho di os despus de su muer t e, o as lo qui s i er on. Cunt a-
se t ambi n que l o, hi j a de I naco, l uego l l amada I si s, r eci bi cul-
t o en Egi pt o como una gr an di osa, bi en que ot r os escr i ben que
vi no, si endo r ei na de Et i op a, a Egi pt o. Y aade n que r ei n aqu
con t ant a s abi dur a y j ust i ci a y que i nvent l as l et r as y muc has
ot r as cosas t i l es, mer eci endo por t odo honor di vi no, des pus
de su muer t e y t al honor , que qui en os ar a deci r que fu hom-
br e i ncur r i r a en sent enci a capi t al [ 14] .
C A P I T U L O I V
Lo s DAS DE J ACOB Y DE SI ; H I J O J OS
Rei nando en As i r i a Bal eo, dci mo rey, y en Si ci oni a el nove-
no, Mes apo, que, segn ot r os, se l l amaba Cefisos (si es que en
riis, et Phoroneus Inachi filius secundus regnaret Argvis, Leucippo adhuc
apud Sicyonios permanente. His temporibus Graecia sub Phoroneo Argo-
lico rege legum et iudiciorum quibusdam clarior facta est institutis: Phe-
gous tamen frater huius Phoronei ivmior, cum esset mortuus, ad eius se-
pulcrum templum est constitutum, in quo coleretur ut deus, et ei boves
immolarentur. Credo honore tanto ideo dignum putarunt, quia in regni
sui parte (pater quippe loca ambobus distribuerat, in quibus eo vivente
regnarent) iste sacella constituerat ad colendos dos, et docuerat observari
tmpora per menses atque annos, quid eorum quatenus metirentur atque
numerarent. Haec in eo nova mirantes rudes adhuc homines, morte obita
deum esse factum sive opinati sunt, sive voluerunt. Nam et lo filia Inachi
fuisse perhibetur, quae postea Isis appellata, ut magna dea culta est in
Aegypto: quamvis alii scribant eam ex Aethiopia in Aegyptum venisse
reginam; et quod late iusteque imperaverit, eisque multa commoda et
litteras instituerit, hunc honorem illi habitum esse divinum posteaquam
ibi mortua est, et tantum honorem, ut capitali crimine reus fieret, si quis
eam fuisse hominem dieeret.
C A P T I V
DE TEMPORIBUS IACOB ET FILII ETOS IOSEPH
Regnantibus Assyriorum dcimo rege Baleo, et Sicyoniorum nono Mes-
sapo, qui etiam Cephsos a rruibrredam rradihir (si tamen duornm nomi-
1252 LA CIUDAD DK DIOS
xvm, 4
r eal i dad es un sol o hombr e , y no ms bi en haya en est os escr i t os
una confusi n de nombr e s y, por t ant o, de s uj et os ) , y si endo
Api s t er cer r ey de Ar gos , mur i I saac a la edad de ci ent o ochen-
t a aos y dej a sus mel l i zos con ci ent o vei nt e. El menor , J acob,
per t eneci ent e a l a Ci udad de Di os con excl usi n del mayor , te-
n a doce hi j os. J os uno de el l osfu vendi do por sus her ma-
nos a unos mer cader es que se di r i g an a Egi pt o vi vi endo an
su abuel o I saac [ 15] . Jos se pr es ent a Far an, y fu ensal -
zado de l a humi l l ac i n en que yac a. Cont aba ent onces t r ei nt a
aos . Y es que i nt er pr et di vi nament e l os sueos del r ey y
anunci que hab an de veni r si et e aos abundant e s ; abundanc i a
que ser a cont r ar r es t ada por l os siete aos de escasez si gui ent es.
st o l e val i el ascenso y l a pr efect ur a s obr e Egi pt o y el ser
l i ber t ado de la cr cel , donde est aba ahe r r oj ado por defender su
cast i dad no cons i nt i endo que su mal e namor ada seor a l o pr o-
fanar a; el l a, que hab a de ment i r l uego a su cr dul o seor . El ,
huyendo, dej l a capa en l as manos de su seor a. El ao se-
gundo de l os si et e est r i l es, J ac ob vi no a Egi pt o, con t odos l os
suyos, a l a edad de ci ent o t r ei nt a aos, segn l a r espuest a que
hab a dado al r ey. Jos t en a ent onces t r ei nt a y nueve, pues a
l os t r ei nt a que t en a cuando fu as cendi do p o r el r ey hab a
aadi do siete de abundanc i a y dos de hambr e .
num homo unus fuit, ac non potis altenim pro altero putaverunt fuisse
hominem, qui in suis posuerunt scriptis alterum nomen) , cura rex Argi-
vorum tertius Apis esset, mortuus est Isaac annorum centum octoginta, et
reliquit geminos suos annorum centum et viginti: quorum minor lacob
pertinens ad civitatem Dei, de qua scribimus, maiore utique reprobato,
habebat duodecim filios; quorum illum, qui vocabatur Ioseph, mercato-
ribus in Aegyptum transeuntibus fratres, adhuc Isaac avo eorum vvente,
vendiderant. Stetit autem ante Pharaonem Ioseph, quando ex humilitate,
quam pertulit, sublimatus est, cum triginta esset annorum: quoniam som-
nia regs divine interpretatus, praentmtiavit septem ubertatis annos futu-
ros, quorum abundantiam praepollentem consequentes alii septem steriles
fuerant consumpturi; et ob hoc eum rex praefecerat Aegypto, de carcere
liberatum, quo eum coniecerat integritas castitatis; quam fortiter servans
male amanti dominae, et male crdulo domino mentiturae, veste etiam
derelicta de manibus attrahentis aufugiens, non consensit ad stuprum.
Secundo autem anno septem annorum sterilium, lacob in Aegyptum cum
suis mnibus venit ad filum, agens annos centum et triginta, sicut inter-
roganti regi ipse espondit
s
; cum Ioseph ageret triginta et novem, ad
triginta scilicet quos agebat, quando a rege honoratus est. additis septem
ubertatis, et duobus famis.
8
Gen 47,9.
XVi l U, 5 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1253
C A P I T U L O V
A P I S , REY DE ARGOS . L O S EGI PCI OS LE LLAMARON S ERAP I S Y I.E
RI NDI ERON HONORES DI VI NOS
En este t i empo, Api s , que hab a pas ado con sus naves a
Egi pt o y hab a mue r t o al l , fu t eni do por el mayor de l os dio-
ses ent r e l os egi pci os. Var r n nos da una r azn muy obvi a de
ese nombr e , de Ser api s que le di er on despus de muer t o, y no
Api s . Por que di c e l l a caj a que fu su t umba, hoy ya l l ama-
da sar cfago, se di ce en gr i ego copos, y en el l a comenzar on a
vener ar l e ant es de cons t r ui r l e su t empl o. De soros y Api s , pri -
me r o se l l am Sor api s , y l uego, c ambi ando una l et r a, como es
cor r i ent e, se le l l am Ser api s (16) . Y se decr et pena capi t al
cont r a el que di j ese que fu hombr e . Var r n est i ma que par a
si gni fi car est o, el cal l ar que fuer on hombr es , t i enen en l as esta-
t uas de Isi s y de Ser api s , en casi t odos l os t empl os , un dedo
ant e l os l abi os, como i ndi cando si l enci o. Y al buey, que Egi pt o,
con ext r aa super st i ci n, al i ment aba con del i cados bocados en
honr a del di os, como l o vener aban vi vo y si n sar cfago, lo l l a-
maban Api s , no Ser api s . A la muer t e de ese buey, como al bus-
car l o se encont r ar a un novi l l o del mi s mo col or , es deci r, pi nt a-
do de manc has bl ancas , cr eyer on que est o encer r aba al go de
mar avi l l os o y di vi no. A la ver dad que no er a difcil a l os demo-
ni os, par a e ngaar a l os hombr es , pr es ent ar a una vaca pr e ada
C A P U T V
DE API REGE ARCIVORUM, QUEM AECYPTII SEKAPIM NOMLNATUM DIVINO
HONORE COLUERUNT
His temporibus rex Argivorum Apis navibus transvectus in 4.egyptum,
cum ibi mortuus fuisset, factus est Serapis omnium maximus Aegyptiorum
deus. Nominis autem huius, cur non Apis etiam post mortem, sed Serapis
appellatus sit, facillimam rationem Varro reddidit. Quia enim arca in qua
mortuus ponitur, quod omnes iam sarcophagum vocant, jopos dicitur
graece; et ibi eum venerari sepidtum coeperant, priusquam templum eius
esset exstructum: velut Soros et Apis, Sorapis primo, deinde una littera,
ut fieri assolet, commutata, Serapis dictus est. Et constitutum est etiam
de illo, ut quisqus eum hominem dixisset fuisse, capitalem penderet poe-
nam. Et quoniam fere in mnibus templis, ubi colebantur Isis et Serapis,
erat etiam simulacrum, quod dgito labiis impresso admonere videretur,
ut silentium fieret; hoc significare idem Varro existimat, ut homines eos
fuisse taceretur. lile autem bos, quem mirabili vanitate decepta Aegyptus
in eius honorem deliciis affluentibus alebat, quoniam eum sine sarcophago
vivum venerabantur, Apis, non Serapis vocabatur. Quo bove mortuo, quo-
niam quaerebatur et reperiebatur vitulus colors eiusdem, hoc est, albis
quibusdam maculis similiter insignitus; mirum quiddam et divinitus sib
procurattim esse credebant. Non enim magnum erat daesroonibua ad eos
1254 U CIUDAD DK DI OS XJVTTT, 6
la i magen de ese l or o, de l a cual apar eci er a cor por al menl e
su r epr es ent aci n [ 17 ] . As , J acob hi zo con var as de var i os co-
l or es que sus ovej as naci er an mul t i col or es . Y esto que los hom-
br es pue de n hacer con col or es r eal es y ver dader os , l os demo-
ni os pue de n hacer l o muy fci l ment e pr es ent ando col or es fingi-
dos a) concebi r los ani mal es .
C A P 1 T U L (') V 1
RE Y DE ARGOS Y DE AS I R A A LA MUERTE DE J ACOB
^ Api s , r ey de Ar gos , no de Egi pt o, mur i en Egi pt o. Le suce-
di en el t r ono su hi j o Ar gos , de cuyo nombr e der i van l os ar-
gos y l os ar gi vos , pues con l os reyes ant er i or es ni la ci udad ni
l a naci n t en an ese nombr e . Baj o su r ei nado, y si endo r ey de
l os si ci oni os Er at o, y Bal eo de l os asi r i os, mur i J acob en
Egi pt o a la edad de ci ent o cuar ent a y siete aos . A la hor a de
su muer t e bendi j o a sus hi j os y a l os ni et os por l a l nea de
Jos y pr ofet i z, con admi r abl e cl ar i dad, a Cr i st o en est as pal a-
br as , pr onunc i adas al bendeci r a J u d : No altar prncipe de
Suda y de su descendencia el caudillo hasta que se cumpla lo
que se te ha prometido. El ser la esperanza de las naciones.
Dur ant e el r ei nado de Ar gos , Gr eci a comenz a cul t i var el
campo y a s e mbr ar con semi l l as i mpor t adas de fuer a. Tambi n
Ar gos des pus de su muer t e fu t eni do por di os y honr ado con
decipiendos pliantasiam talis tauri, quam sola cerneret, ostentare vaccae
concipienti atque praegnanti, mide libido matris attraheret quod in eius
fetu iam corporaliter appareret: sicut Iacob de virgis variatis, ut oves et
caprae variae nascerentur, effecit '. Quod enim nomines coloribus et cor-
poribus veris, hoc daemones figuris fictis facillime possunt anirnalibus con-
cipientibus exhibere.
C A P U T VI
Q O REGNANTE APUD ARGIVOS, QUOVE Al'UU AsS,YRtOS, IACOB Mi A E G YP T O
SIT MORTUUS
Apis ergo rex, non Aegyptiorum, sed Argivorum, morluus esl in Ae-
gypto. Huic filius Argus successit in regnum, ex cuius nomine et Argi,
et ex hoc Argivi, appellati sunt: superioribus autem regibus nondum vel
locus vel gens habebat hoc nomen. Hoc ergo regnante apud Argivos, et
apud Sicyonios Erato, apud Assyrios vero adhuc manente Baleo, mortiius
est Iacob in Aegypto annorum centum quadraginta septem, cora monturas
filios suos et nepotes ex Ioseph benedixisset, Christumque apertissime
prophetasset, dicens in bencdictione ludae, Non deficiet princeps ex luda,
et dux de femoribus eius, doee veniant quae reposita sant ei: et ipse
exspectatio gentium". Regnante Argo suis coepit uti frugibus Graecia, et
habere segetes in agricultura, delatie alunda semtaibus. Argus quoque
* Gen. 30,37- 48.
X V I I I , 8 PARALELISMO KNl'RE LAS DOS CIUDADES 1 2 5 5
l empl os y con sacri fi ci os. Est e honor , ya en su r ei nado y ant es,
se r i ndi a un par t i c ul ar l l amado Homogi r o, que fu mat ado
por un r ayo, y r u t ambi n el p r i me r o que unci l os bueyes al
ar ado.
C A P I T L O V 1 I
MUE RT E DE J OS Y REYES DE EINTONCES
Rei nando en Asi r a el duodci mo r ey, Mami t o, y en Si ci oni a
el undci mo, Pl e mne o, y en Ar gos an Ar gos , mur i en Egi pt o
Jos a l os ci ent o diez aos. Des pus de su muer t e, el puebl o de
Di os se acr eci - pr odi gi os ament e, y pe r mane c i en Egi pt o ci ent o
cuar ent a y ci nco .aos, al pr i nci pi o, mi ent r as vi vi er on l os con-
t empor neos de Jos, t r anqui l ament e. Luego, envi di ado p o r su
cr eci mi ent o y r ecel ando de l , le opr i mi e r on con per secuci ones
y t r abaj os ser vi l es i nt ol er abl es has t a ser s acado de al l . (Per o,
aun en medi o de est as est recheces, crec a, como fecundado de lo
al t o. ) En As i a y en Gr eci a dur ant e este t i empo segu an en el
I r oo l os mi s mos r eyes.
C A P 1 T U L O V i l I
RE YE S Y RELI GI N QUE SE FU I MPONI ENDO AL NACER MOI S S
Rei naba en As i r i a el deci mocuar t o r ey, Safr o; en Si ci oni a,
el duodci mo, Or t pol i s , y el qui nt o, Cr i aso, en Ar gos , cuando
post obitum deus haberi coepit, templo et sacrificiis honoratus. Qui honor
eo regnante ante illum delatus est homini privato et fulminato cuidam
iomogyro, eo quod primus ad aratrum boves unxerit.
C A P U T VI I
QUOKUM HECUM TEMPORE I oSEPH IN AEGYPTO UEFUNCTUS SIT
Regnantibus Assyriorum duodcimo Mamito, et undcimo Sicyoniorum
Plemnaeo, et Argis adhuc manente Argo, mortivus st Ioseph in Aegyplo
annorum centum et decem *. Post cuius mortem populus Dei mirahiter
crescens mansit in Aegypto centum quadraginta quinqu annos, tran-
quille prius, doee morerentur quibus Ioseph notus fuit: deinde quia in-
videbatur incrementis eius, erantque suspecta, quousque inde liberaretur,
persecutionibus (nter quas tamen divinitus fecundata multiplicatione
erescebat) et laboribus premebatur intolerabilis servitutis. In Assyvia vero
et Graecia per idem tempus regna eadem permanebant.
C A P U T V I H
QUORUM RECUM AETATE MOYSES NATUS SIT, ET QUORUM DEORUM IISDEM
TEMPORIRUS SIT 0RTA RF.LIGIO
Cum ergo regnaret Assyriis quartus decinius Saphrus, et Sicyoniis
duodecimus Orthopolis, et Criasus quintus Argivis, natus est in Aegypto
8
S e n . 50,25.
1256 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 8
Egi pl o asi st a al naci mi ent o del l i ber t ador del puebl o de Di os
de la s er vi dumbr e egi pci a, de Moi ss. Est a escl avi t ud fu conve-
ni ent e, p ar a avi var as l os deseos del puebl o por el auxi l i o de
su Cr eador . Al gunos cr een que en este t i empo exi st i Pr ome -
teo [ 18] . Y, como fu uno de l os gr andes maes t r os de l a sabi -
dur a, di cen que for m l os hombr e s de b ar r o . Mas no se sabe
qui nes fuer on l os reyes de su t i e mpo. Su he r mano At l as [19]
di cen que fu un gr an as t r l ogo. De aqu lia t omado pi e l a
fbul a que finge que sost i ene el ci el o con sus hombr os , aunque
hay un mont e que l l eva su nombr e , y su al t ur a, al par ecer , ha
hecho pe ns ar al vul go que s opor t a el ci el o. En este t i empo se
pr odi gar on muc ho en Gr eci a l as ficciones fabul os as . Pe r o has t a
Cecr ope, r ey de l os at eni enses, en cuyo r ei nado t om t al nom-
br e l a ci udad y Di os sac, por medi o de Moi ss, e su pue bl o
de Egi pt o, fuer on al i st ados en el nmer o de l os di oses al gunos
muer t os , s i gui endo l a ci ega super st i ci n de l os gr i egos. Ent r e
el l os hal l amos de di ver so modo, en l os di fer ent es aut or es, a
Mel ant oni ce, esposa del r ey Cr i aso, y a For bas , su hi j o, sext o
r ey de Ar gos des pus de su padr e , y a Jaso, hi j o de Tr opa, sp-
t i mo r ey, y el r ey noveno, Est enel as, o Est enel eo, o Est e-
lo [ 2 0 ] . Tambi n cuent an que en est e t i empo vi vi Mer cur i o,
ni et o de At l as por l nea de su hi j a Maya [ 2 1] , hecho que has t a
l as l et r as m s vul gar es cant an. Sobr es al i como per i t o en l as
ar t es y l as ent r eg a l os hombr es , mot i vo que le gr anj e el
ser t eni do o cr e do como di os despus de su muer t e. A est a mi s-
ma poca de Ar gos , aunque u n poco pos t er i or , per t enece, se-
gn cuent an, Hr cul es , si bi en es ci er t o que al gunos l o cr een
ant er i or a Mer cur i o. A mi j ui ci o, st os se engaan. Mas , sea
Moyses, per quem populus Dei de seryitute Aegyptia liberatus est, in qua
cun ad desiderandum sui Creatoris auxilium sic exerceri oportebat.
Regnantibus memoratis regibus fuisse a quibusdam creditur Prometheus;
quem gropterea ferunt de luto formasse homines, quia sapientiae optimus
doctor fuisse perhibetur: nec tamen ostenditur qui eius temporibus fue-
riut sapientes. Frater eius Atlas inagnus fuisse astrologus dicitur: unde
occasionem fbula invenit, ut eum caelum portare eonfingeret: quamvis
mons eius nomine nuncupetur, cuius altitudine potius caeli portatio in
opinionem vulgi venisse videatur. Multa quoque alia ex illis in Graecia
temporibus confingi fabulosa coeperunt: sed usque ad Cecropem regem
Atheniensium, quo regnante eadeni civitas etiam tale nomen accepit,
et quo regnante Deus per Moyseu eduxit ex Aegypto populum suum, re-
lati sunt in deorum numerum aliqu^t inortui caeca et vana consuetudine
ac superstitione Graecorum. In quibus Criasi regs coniux Melantomice,
et Phorbas filius eorum, qui post patrem rex Argivorum sextus fuit, et
septmi regis Triopae filius Iasus, et rex nonus Sthenelas, sive Stheneleus,
sive Sthenelus, vari quippe in diversis auctoribus invenhur. His tempo-
ribus etiam Mercurius fuisse perhibetur, nepos Atlantis, ex Maia filia:
quod vulgatiores etiam litterae personant. Multarum autem artium pe-
ritus claruit, quas et hominibus tradidit: quo mrito eum post mortem
deum esse voluerunt, sive
r
etiam crediderunt. Posterior fuisse Hercules
dicitur, ad ea tamen tmpora pertinens Argivorum: quamvis nonnulli eum
Mercurio praeferant tempore; quos fall existimo. Sed quolibet tempore
XVI I I , 8 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADKS , 1257
cual qui er a l a poca de su naci mi ent o, const a por hi s t or i ador es
de pes o que ambos fuer on hombr e s y que por l os benefi ci os
y comodi dades br i ndadas a l os mor t al es p ar a su vi da mereci e-
r on de el l os honor es di vi nos.
Mi ner va es muc ho m s ant i gua que st os. Cuent an que en
t i empo de Ogi ges [22] se apar eci , en l a flor de l a edad, j unt o
al l ago Tr i t n [ 2 3 ] . Po r eso es l l amada t ambi n Tr i t oni a.
A el l a se deben i nvenci ones r ar as y t i l es, y la gent e se i ncl i n
t ant o ms a cr eer l a di osa cuant o menos conoci do er a su or i gen.
Eso de que naci de l a cabeza de J pi t e r es m s bi en ficcin
pot i ca que r eal i dad hi st r i ca. Ls hi s t or i ador es no est n acor-
des en s ea ar l a poca en que vi vi Ogi ges, en cuyo t i empo
hubo un gr an di l uvi o, di st i nt o de aquel di l uvi o uni ver s al al que
no es capar on l os hombr e s , except uados l os del ar ca, descono-
ci do par a l os hi s t or i ador es gr i egos y l at i nos [ 2 4] , per o mayor
que el de Deucal i n. Var r n, por ej empl o, comi enza el l i br o ya
ci t ado desde esa poca. Y no encuent r a nada m s ant i guo que
el di l uvi o de Ogi ges, o sea el habi do en t i e mpo de Ogi ges.
Nuest r os cr oni st as Eusebi o y J er ni mo, que apoyar on su opi -
ni n en hi s t or i ador es ant er i or es , refieren que el di l uvi o de Ogi -
ges t uvo l ugar des pus de m s de t r esci ent os aos, en el r ei nado
de For oneo, s egundo r ey de Ar gos . Sea de eso l o que fuere, es
ci er t o que, r ei nando en At enas Cecr ope, se r end a ya cul t o
a Mi ner va. Y baj o este rey, At enas fu fundada o r es t aur ada.
nati sint, constat nter historeos graves, qui haec antiqua ltteris manda-
verunt, ambos homines fuisse, et quod mortalibus ad istam vitam com-
modius ducendam beneficia multa contulerint, honores ab eis meruisse
divinos. Minerva vero longe his antiquior. Nam temporibus Ogygii ad
Iacum, qui Tritonis dicitur, virginali apparuisse fertur aetate; unde et
Tritonia nuncupata est: multorum sane operum inventrix; et tanto pro-
clivius dea credita, quanto minus origo eius innotuit. Quod enim de ca-
pite lovis nata canitur, poetis et fabulis, non historiae rebusque gestis est
applicandum. Quanquam Ogygius ipse quando fuerit, cuius temporibus'
etiam diluvium magnum factum est, non ilhid mximum quo nulli homines
evaserunt, nisi qui in arca esse potuerunt, quod gentium nec Graeca nec
Latina novit historia, sed tamen maius quam postea tempore Deucalionis
fuit, inter scriptores hi,storiae non convenit. Nam Varro inde exorsus est
Hbrum, cuius mentionem superius feci, et niliil sibi, ex quo perveniat ad
res Romanas, proponit antiqius quam Ogygii diluvium, hoc est, Ogygii
factum temporibus. Nostri autem qui Chronica scripserunt, prius Euse-
bius, post Hieronymns, qui utique praecedentes aliquos histricos in hac
opinione secuti sunt, post annos amplius quam trecentos iam secundo
Argivorum Phoroneo rege regnante Ogygii diluvium fuisse oommemorant.
Sed quolibet tempore fuerit, iam tamen Minerva tanquam dea eolebatur,
regnante Atheniensibus Cecrope, sub quo rege etiam ipsam vel nstauratam
ferunt, ve] conditam civitatem.
1258
LA CIUDAD DE DIOti x v a i i , 9
C A P T U L O I X
ClJ.NDO FU FUNDADA ATENAS Y ORIGEN DE SU NOMBRE,
SEGN VARRN
He aqu el or i gen as i gnado por Varri al nombr e de At e-
nas . Vi ene de Mi ner va, que en gr i ego se di ce 'AQiyva. De bue nas
a pr i me r as sur gi al l un ol i vo, y br ot agua en ot r o l ugar . En-
t onces el r ey, movi do p o r est os pr odi gi os , envi a pr e gunt ar al
Apol o de Bel fos qu si gni fi caba aquel l o y qu se deb a hacer .
Res pondi que l a ol i va si gni fi caba a Mirierv,.y el agua, a
Nept uno, y que l os ci udadanos pod an el egi r de esos dos nom-
bres uno p ar a l a ci udad. Cecr ope, r eci bi do el "orculo, convoc
a t odos l os ci udadanos de ambos sexos. (Li cos t umbr e admi t a
t ambi n a l as vot aci ones pbl i cas a l as muj er es. ) Pr opue s t a l a
cuest i n, l os hombr e s vot ar on por Ne pt uno, y l as muj er es , por
Mi ner va. , c omo hab a una muj er ms , gan l a vot aci n Mi -
ner va. Ent onces Ne pt uno, i r r i t ado, asol con l as ol as encr espa-
das del mar l as t i er r as de l os at eni enses, por que no es di f ci l
a l os demoni os dar ms ext ensi n al flujo de l as aguas . El mi s-
mo aut or di ce que, p ar a amans ar sus i r as , l as muj er es fuer on
cas t i gadas por l os at eni enses con t r es pe nas ' car ecer en adel an-
t e de vot o, no i mpone r el nombr e de l a madr e a ni ngn hi j o
y no ser l l amadas at eneas. As , aquel l a ci udad, madr e y nodr i za
de l as ar t es l i ber al es y de t ant os y t an i l ust r es filsofos, que son
l o m s gl or i os o y nobl e de Gr eci a, fu l l amada At enas por
C A P U T I X
QUANDO ATHENIENSIUM a VITAS SIT CONDITA, ET QUAM CAUSAM NOMINES
EIUS VARRO PERHIBEAT
Nam ut Athenae vocarentur, quod certe nomen a Minerva est, quae
graece 'M-qv dicitur, hanc causam Varro indicat. Cun apparuisset illic
repente olivae arbor, et alio loco aqua erupisset, regem prodigia ista nio-
verunt, et misit ad Apollinem Delphicum sciscitatum quid intelligenduin
esset, quid faciendum. Ule respondit quod olea Minervam significaret,
tinda Neptunum, et quod esset in civium potestate, ex cuius nomine po-
tius duorum deorum, quorum signa illa essent, civitas vocaretur. Isto Ce-
crops orculo accepto, cives omnes utriusque sexus (mos enirn tune in
eisdem locis erat, ut etiam feminae publicis consultationibus interessent)
ad ferendum suffragium convocavit. Consulta igitur multitudine mares pro
Neptuno, feminae pro Minerva tulere sententias: et quia una plus est in-
venta feminarum, Minerva vicit. Tune Neptunus irarus marinis luctibiw
exaestuantibus trras Atheniensium populatus est: quoniam spargere la-
tius quaslibet aquas difficile daemoiribus non est. Cuius ut iracundia pla-
caretur, triplici supplicio dicit idem auctor ab theniensibus affectas esse
mulieres: ut nulla ulterius ierrent suffragia, ut fiullus nascentium ma-
temum nomen accipexet, ut ne quis eas Athenaeas vocaret. Ita illa eivitas
mater ae nutrix liberalium doctrinanim, et tot tantorumqne philosopho-
XVI I I , 10 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 125,9
un j uego de l os demoni os s obr e l os di oses, que ocasi on la vic-
t or i a de l as muj er es . Y l a ci udad, her i da por el venci do, se vi o
obl i gada a cast i gar l a vi ct or i a de la vencedor a, t emi endo ms
l as aguas de Ne pt uno que l as ar mas de Mi ner va. En el cast i go
de l as muj er es sufri t ambi n Mi ner va una der r ot a. No pr est
ayuda a l as que le vot ar on ni si qui er a par a que, pr i vadas de
sufr agi o y si n pode r l egar el nombr e a sus hi j os, se l es per mi -
t i era ser l l amadas at eneas y conser var el nombr e de su di osa,
que gan la bat al l a gr aci as al vot o. Cunt as y qu cosas po-
dr an deci r se aqu si nuest r a pl uma no l l evar a t ant a pr i s a!
- *'<* C A P I T U L O X.
ENSEANZAS DE VARRN SOBRE EL NOMBRE DE AREPAGO Y SOBRE
EL DILUVIO DE D E U C A L I O N
Mar co Var r n se ni ega a dar fe a l as fbul as que r e dundan en
des dor o de l os di oses por mi edo a sent i r i ndi gnament e de su dig-
na maj es t ad. Y p o r eso no qui er e cr eer que el ar epago, donde
disD- ixt So- P^bl o, c/itL \o.% fju^jji)xyt%, y CJIVQS. cjirvaj^s, yt lbxrii.-
r on ar eopagi t as , haya r eci bi do ese nombr e de que Mar t e, "Ap- ps
en gr i ego, acus ado de homi ci di o ant e doce di oses, que le j uz-
gaban en aquel pago, sal i abs uel t o, por que obt uvo seis vot os,
y, c uando hab a empat e, se acos t umbr aba a ant eponer la absol u-
ci n a la condena. Cont r a est a opi ni n, comnment e admi t i da,
rum, qua nihil habuit Graecia clarius atque nobilius, ludificantibus dae-
monibus de lite deorum suorum, maris et feminae, et de victoria per fe-
minas feminae Athenas nomen accepit: et a victo laesa ipsam victricis
victoriam punir compulsa est, plus aquas Neptuni quam Minervae arma
formidans. Nam in mulieribus quae sic punitae sunt, et Minerva quae
vicerat, victa est; nec adfuit suffragatricibus suis, ut suffragiorum dein-
ceps perdita potestate, et alienatis filiis a nominibus matrum, Athenaeas
saltem vocari liceret, et eius deae mereri vocabulum, quam viri dei victri-
cem fecerant ferendo suffragium. Quae et quanta hinc dici possent, nisi
sermo ad alia properaret?
. C A P U T X
QUID VARRO TRAIMT BE NUNCUPATIONE AREOPAM, ET DE DILUVIO
DEUCALIONIS
Attamen Marcus Varro non vult fabulo.sis adversus dos fidem adhi-
bere figmentis, ne de maiestatis eorum dignitate indignum aliquid sen-
tiat. Et ideo nec Areopagon, ubi cum Atheniensibus Paulus apostolus
disputavit' , ex quo loco Areopagitae appellati sunt curiales urbis eiusdem,
vult inde accepisse nomen, quod Mars, qui graece "Apri; dicitur, cum ho-
micidii crimine reus fieret, iudieantibus duodecim diis in eo pago, sex
sententiis absolutas est; quia ubi paris numeri sententiae fuissent, praepo-
n absolutio damnationi solebat. Sed contra istam, quae multo est am-
1260 LA CIUDAD DE DI OS XVI I I , 10
se afana en bus car ot r o or i gen a ese nombr e , bas ndos e en el
conoci mi ent o de hi s t or i as t r as nochadas , con el fin de deshacer
l a cr eenci a de que l os at eni enses der i var on el nombr e de ar e-
pago de Mar t e y de pago, que se t r aduci r a por el pago de
Mar t e. Est o ser a i nj ur i os odi c e par a los di oses, a qui enes
no puede at r i bu r s el es l os l i t i gi os y l os pr ocesos. Y sost i ene que
est a hi s t or i a de Mar t e no es menos fabul osa que la de l as t r es
di osas, J uno, Mi ner va y Venus , que di s put ar on, por la manz ana
de or o, ant e Par i s el pr eci o de su bel l eza. Y r esul t a que p ar a
apl ac ar a l os di oses que se del ei t an con esas bel l aquer as r eal es
o apar ent es se r epr es ent an y se bai l an ent r e apl aus os en l os
t eat r os . Var r n no cree est o, por que, segn l , desdi ce de l a
nat ur al eza y de l as cos t umbr es de l os di oses; Mas , al as i gnar
un or i gen hi st r i co y no fabul oso al nombr e de At enas , i nser t a
en sus escr i t os un pl ei t o t al ent r e Mi ner va y Ne pt uno en rel a-
ci n con la ci udad, que, haci endo exhi bi ci n de pr odi gi os, no se
at r evi er a a di r i mi r l a cuest i n el mi s mo Apol o. Est e r emi t i el
fal l o a los hombr e s , como J pi t er a Par i s en el pl ei t o de l as
di os as . Mi ner va venci en vot os y fu venci da por l a pena de
l as que l a vot ar on. Fu capaz de ganar At enas a l os var ones ,
sus adver s ar i os , y no lo fu de l l amar at eneas a sus ami gas l as
muj er es . En este t i empo, baj o el r ei nado de Cr anao, sucesor de
Cecr ope, o segn Eusebi o y J er ni mo, baj o Cecr ope an, t uvo
l ugar el di l uvi - de Deucal i n [ 2 5] , as l l amado por que l
r ei naba en l a r egi n pr i nci pal ment e i nundada. Est e di l uvi o no
se ext endi a Egi pt o y sus cont or nos .
plius celebrata, opinionem, aliam quamdam de obseurarum notitia littera-
rum causam nominis huius conatur astruere, ne Areopagon Athenienses
de nomine Martis et pagi, quasi Martis pagum nominasse credantur; in
iniuriam videlicet numinum, a quibus litigia vel iudicia existimat aliena:
non minus hoc, quod de Marte dicitur, falsum esse asseverans, quam illud
quod de tribus deabus, Iunone scilicet, et Minerva, et Venere, quae pro
malo ureo adipiscendo, apud iudicem Paridem de pulchritudinis excel-
lentia certasse narrantur; et ad placandos ludis dos, qui delectantur seu
veris, seu falsis istis criminibus suis, nter theatricos plausus cantantur
atque saltantur. Haec Varro non credit, ne deorum naturae seu moribus
credat incongrua: et tamen, non fabulosam, sed historicam rationem de
Athenarum vocabulo reddens, tantam Neptuni et Minervae litem suis lit-
teris inserit, de cuius nomine potius illa civitas vocaretur, ut, cum prodi-
giorum ostentatione contenderent, inter eos iudicare nec Apollo consultos
auderet, sed deorum iurgium finiendum, sicut memoratarum trium dea-
rum ad Paridem Iupiter, ita et iste ad nomines mitteret, ubi vinceret
Minerva suffragiis, et in poena suarum suffragatricium vinceretur, quae
in a'dversariis suis viris obtinere Alhenas potuit, et rnicas suas feminas
Athenaeas habere non potuit. His temporibus, ut Varro scribit, regnante
Atheniensibus Cranao, successore Cecropis, ut autem nostri Eusebius et
Hieronymus, adhuc eodem Cecrope permanente, diluvium fuit, quod ap-
pellatum est Deucalionis, eo quod ipse regnabat in earum terrarum par-
tibus, ubi mxime facturo est. Hoc autem diluvium neququam ad Ae-
gyptum atque ad eius vicina pervenit.
Xi VI I I , 11 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1261
C A P I T U L O X I
SALI DA DE E GI P TO, EMPRENDI DA POR MO I S S , Y REYES
QUE REINABAN A LA MUERTE DE J E S S NAVE
Moi ss sac, pues , de Egi pt o al pue bl o de Di os en l os l-
t i mos d as del r ei nado de Cecr ope, r ey de l os at eni enses, si endo
r ey en As i r a As c at ade s ; en Si ci oni a, Mar at o, y en Ar gos , Tr o-
pa. En s egui da ent r eg al puebl o la l ey r eci bi da de Di os en el
mont e Si na . Se l l amab a Vi ej o Tes t ament o, por que sus pr ome-
sas son t er r enas , mi ent r as que Jesucr i st o pr omet e el r ei no de
l os ci el os fen ej Nuevo. Er a pr eci so guar dar est e or den, que, se-
gn el Aps t ol , obser va t odo hombr e que avanza haci a Di os,
y que consi st e en ser pr i me r o l o ani mal , y l uego l o es pi r i t ual .
Por que , como l di ce, y es una gr an ver dad, el primer hombre
es el terreno, formado de la tierra, y el segundo es el celestial,
venido del cielo. Moi ss gober n al puebl o en el desi er t o p o r
espaci o de cuar ent a aos y mur i de ci ent o vei nt e [ 2 6] , despus
de habe r pr ofet i zado a Cri st o por l a figura de l as obs er vanci as
car nal es en el t aber ncul o y en el sacer doci o, en l os sacri fi ci os
V en l os dems mandami ent os m st i cos. A Moi ss le sucedi
Jess Nave, el cual i nt r oduj o al pue bl o en l a t i er r a de pr omi -
sin t r as conqui s t ar , por or den de Di os, la.s naci ones que po-
se an aquel l as t i er r as . Gober n al puebl o despus, de la muer t e
de Moi ss vei nt i si et e aos [2 7 ], y mur i . Re i naba ent onces en
C A P U T XI
Q O TEMPORE MoYSES POPULUM DE A E C YP T O EDUXERIT; ET DE I E S U NAVE,
QUI EIDEM SVJCC.ESSIT, QUORUM REGUM AETATE S1T MORTUUS
Eduxit ergo Moyses ex Aegypto populum Dei, novissimo tcmpore Ce-
cropis Atheniensium regis, cum apud Assyrios regnaret Ascatades, apud
Sicyonios Marathus, apud Argivos Triopas. Educto autem populo in
monte Sina divinitus acceptam tradidit legem: quod vetus dicitur Testa-
mentum, quia promissiones terrenas habet; et per lesura Christum futu-
rum fuerat Testamentum novum, quo regnum caelorum promitteretur.
Hunc enim ordinem servan oportebat, sicut in unoquoque homine, qui
in Deum proficit, id agitur, quod ait Apostolus, ut non sit prius quod
spirituale est; sed quod anmale, postea spirituale: quoniam sicut dicit,
ct verum est, Primus homo de trra, terrcnus; secundus homo de celo,
caelestis". Rexit autem populum Moyses per annos quadraginta in deser-
to: et mortuus est anuorum centum et viginti, cum Christum etiam ipse
prophetasset per figuras observationum canialium in tabernculo, et sa-
cerdotio, et sacrificiis, aliisque mysticis plurimisque mandatis. Moysi suc-
cessit Iesus Nave: et iti terram promissionis introductum populum col-
locavit, ex auctoritate divina debellatis gentibus, a quibus eadem loca te-
nebantur. Qui cum populum rexisset post mortem Moysi viginti et septem
s
i Cor . 15,16 ct 47.
1262 LA CIUDAD DE DIOS Xi YI I I , 12
As i r a Ami nt a, el deci moct avo r e y; en Si ci oni a, el deci mosext o,
Cor ax; en Ar gos , el dci mo, Danao, y en At enas , el cuar t o,
Er i ct oni o.
C A P I T U L O X I I
SOLEMNI DADES I NSTI TUI DAS A LOS DI OSES FALSOS POR LOS
REYES DE GRECI A DESDE LA SALI DA DE I SRAEL DE E GI P TO HASTA
LA MUERTE DE J E S S NAVE
Po r est a poca, es deci r, desde l a sal i da de Egi pt o hast a l a
muer t e de Jess Nave, que i nt r oduj o al pue bl o en l a t i er r a de
pr omi s i n, l os r eyes de Gr eci a i nst i t uyer on, en honor de l os
di oses fal sos, muc has s ol emni dades . Est as, con augus t a pompa,
t r a an a la r ecor daci n el di l uvi o y l a l i ber aci n de l y l a vi da
t r abaj os a de l os hombr e s , que t an pr ont o i ban a l as ci mas
como descend an a l as s i mas . Por que es t al l a i nt er pr et aci n
que se da al ascenso y al descenso [28] de l os l uper cos [29]
por la v a s agr ada, que, segn el l a, l os hombr e s , ant e l a cr eci da
de l as aguas , bus car on l as c umbr e s de l os mont es , y, al t or nar
l as aguas a sus cauces, baj ar on el l os t ambi n a l as si mas. Cuen-
t an adems que, en este t i empo, Di oni si o, por s obr enombr e
Li ber o padr e , que obt uvo el t t ul o de di os despus de l a muer -
te, est ando en t i ca ense a su hos t el er o el ar t e de pl ant ar l a
vi d. Ent onces fuer on dedi cados l os j uegos de ms i ca a Apol o
de Del fos par a apl ac ar su i r a, pues que at r i bu an l a est er i l i dad
de Gr eci a a que no hab an defendi do su t e mpl o cuando el r ey
annos, etiam ipse defunctus est: regnante apud Assyrios octavo _ dcimo
Amynta, apud Sicyonios sexto dcimo Corace, apud Argivos dcimo Da-
nao, apud Athenienses quarto Erichthonio.
C A P U T XI I
DE SACRIS FALSORUM DEORM, QUAE RECES GRAECIAE LILIS TEMPORIBUS
INSTITUERNT, QUAE AB EXIT ISRAEL EX AEGYPTO USQUE AD OBITUM IESU
NAVE DINUMERANTUR
Per haec tmpora, id est, ab exitu Israel ex Aegypto usque ad mor-
tem Iesu Nave, per quem populus idem terram repromissionis accepit,
sacra sunt instituta diis falsis a regibus Graeciae, quae memoriam diluvii,
et ab eo liberationis hominum, vitaeque tune aerumnosae modo ad alta,
modo ad plana migrantium, solemni celebritate revocanint. Nam et Lu-
percorum per sacram viam ascensum atque deseensum sc interpretantur,
ut ab eis significan dicant bomines, qui propter aquae inundationem
summa montium petiverunt, et rursus eadem residente ad ima redierunt.
His temporibus Dionysium, qui etiam Liber pater dictus est, et post mor-
tem deus habitus, vitem ferunt ostendisse in Attica trra hospiti suo.
Tune Apollini Delphico instituti sunt ludi musici, ut placaretur ira eius,
qua putabant afflictas esse sterilitate Graeciae regiones, quia non defen-
SV1 II, 12 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1263
Danao i nvadi aquel l as t i er r as y le pr endi fuego. Pe r o est a
dedi caci n se debi a un or cul o del mi s mo Apol o. Er i ct oni o
fu el pr i me r o que i nst i t uy l os j uegos en t i ca, no sl o en su
honor , si no t ambi n en honor de Mi ner va. El pr e mi o del ven-
cedor en est os l t i mos er a B1 ol i vo, p o r qu e di cen que Mi ner va
ense su cul t i vo, como Li ber o el del vi no. La fbul a aade
que, en ese t i empo, Xant o, r ey de l os cr et enses, a qui en ot r os
dan nombr e di st i nt o [ 3 0 ] , r ob a Eu r o p a [ 3 1] , que de el l a
engendr a Rad aman t o [ 3 2 ] , a Sar pe dn [3 3 ] y a Mi nos [ 3 4] ,
que vul gar ment e pas an por hi j os de J pi t er , habi dos de esa
mi s ma muj er . Los ador ador e s de esos di oses cr een hi st r i co
lo di cho del r ey de Cr et a, y esto que cant an l os poet as, l o
apl aude n l os t eat r os y lo cel ebr an l os pue bl os de J pi t er , lo
cr een pur a fbul a, i nvent ada p ar a mot i vo de l os j uegos y p ar a
apl ac ar l as di vi ni dades con sus fal sas be l l aque r as .
Po r est as cal endas cor r a t ambi n l a fama de Hr cul es en
Ti r i a [ 3 5] , per o en r eal i dad es di st i nt o del famoso, de que
hemos habl ado ar r i ba. La hi st or i a m s ocul t a cuent a que hubo
muchos L ber os padr e s y muchos Hr cul es . Est e Hr cul es , de
qui en ci t an doce hazaas gr andi os as , ent r e l as cual es no men-
ci onan l a muer t e del afr i cano Ant eo- proeza obr ada por el
ot r o. cuent an l as hi st or i as que se abr as a s mi s mo en el
mont e Et a [36] al no poder s opor t ar , con ese pode r que le
per mi t a domi nar a l os mons t r uos , la enfer medad que padec a.
En aquel t i empo, el rey, o, mej or , el t i r ano Bufeiris [ 3 7 ] , in-
mol a sus hus pedes a l os di oses. Fu hi j o, al par ecer , de
Ne pt uno y de Li bi a, hi j a de Epafo [ 3 8 ] ; mas p ar a no acusar
a l os di oses, no se crea que Ne pt uno comet i t al pecado, si no
derint templum eius, quod rex Danaus, curn easdem t enas bello invasis-
set, incendit. Hos autem Indos ut instituerent orculo sunt eius admoniti.
In Attica vero rex Erichthonius ei ludos primus instituit: nec ei tantum,
sed etiam Minervae, ubi praemium victoribus oleum ponebatur, quod eius
fructus inventrioem Minervam, sicut vini Liberum tradunt. Per eos annos
a rege Xantho Cretensium, cuius apud alios aliud nomen invenimus,
rapta perliibetur Europa, et inde geniti Rhadamanthus, Sarpedn, et Mi-
nos, quos magis ex eadem muliere filios Iovis esse vulgatum est. Sed ta-
lium deorum cultores illud quod de rege Cretensium diximus, historicae
veritati; hoc autem quod de love poetae cantant, theatra concrepant, po-
puli celebrant, vanitati deputant fabularum, ut esset unde ludi fierent
placandis numinibus etiam falsis eorum criminibus. His temporibus Her-
cules in Tyria clarus habebatur; sed nimirum alius, non illc de quo su-
pra locuti sumua. Secretiore quippe historia plures fuisse dicuntur et
Liberi patres et Hercules. Huno sane Herculem, cuius ingentia duodecim
facta numerant, nter quae Antaei Afri necem non commemorant, quod ea
res ad alterum Herculem pertinet, in Oeta monte a se ipso, ineensum
produnt suis litteris, cun ea virtute, qua monstra subegerat, morbum ta-
men, quo langnebat, sustinere non posset. Illo tempore vel rex, vel potius
tyrannus Busilis suis diis suos hospites immolabat, quem filium perhibent
fuisse Neptuni, ex matre Libya, filia Epaphi. Verum non eredatur hoc
stuprum perpetrasse Neptunus, ne dii acensen tur: sed poetis et theatri
1264 U CIUDAD DE DIOS XVIII, 12
atribuyase a los poetas y al teatro, que aplacan con ello a los
dioses. Dicen que Vulcano y Minerva fueron los padres de Eric-
tonio, rey de los atenienses, en cuyos ltimos aos muri Jess
Nave. Pero, como quieren que Minerva sea virgen, aaden que
Vulcano, en la refriega habida entre ambos, se excit y derra-
m el semen en la tierra, y que por eso al hombre as nacido
se le impuso ese nombre. Porque en griego, refriega es fpis, y
tierra, x
e
&
v
> y Erictonio se compone de estas dos palabras.
Y esto hay que admitirlo. Los ms avisados rechazan y excluyen
esto de sus dioses, y explican esta fabulosa opinin diciendo
que en el templo de Vulcano y de Minervaera uno mismo el
de ambos en Atenasse encontr expsito un nio envuel-
to en un dragn, que le augur un gran porvenir, y, como los
padres del muchacho eran desconocidos, se le tuvo por hijo de
Vulcano y de Minerva en atencin al templo. Parece, empero,
ms acertada en este caso la explicacin de la fbula que la de
la historia. Y a nosotros, qu? La historia sirva de instruccin
a los hombres religiosos, y la fbula, de deleite a los impuros
demonios, a quienes los hombres religiosos rinden culto como
a dioses. Aunque les nieguen esto, no pueden purificarlos de
toda falta, porque les exhiben los juegos a peticin suya y re-
presentan en ellos torpemente lo que al parecer niegan con
sabidura. Amn de que con esta falsedad y torpeza se aplacan
los dioses. Y, si es verdad que la fbula canta un crimen falso
de' l os dioses, tambin lo es que es un crimen verdadero delei-
tarse en un crimen falso.
ista tribuantur, ut sit unde placentur. Erichthonii regs Atheniensium,
cuius novissimis annis Iesus Nave mortuns reperitur, Vulcanus et Miner-
va parentes fuisse dicuntur. Sed quoniam Minervam virginem volunt, in
amborum contentione Vulcannm comrnotum effudisse aiunt semen in ter-
ram, atque inde homini nato ob eam causam tale inditum nomen. Graeca
enim lingua Spis conten do, et x
e
<^
u
trra est; ex quibus duobus composi-
tum vocabulum est Erichthonius. Verum, quod fatendum est, refellunt et
a suis ds repellunt ista doctiores, qui hano opinionem fabulosam hinc
exortam ferunt, quia in templo Vulcani et Minervae, quod ambo unum
habebant Athenis, expositus inventus est puer dracone involutus, qui eum
significavit magnum futurum, et propter commune templum, cum essent
parentes eius ignoti, Vulcani et Minervae dictum esse filium: nominis
tamen eius originem fbula illa potius quam ista designat historia. Sed
quid ad nos? Hoc in veracibus libris nomines instruat religiosos, illud in
fallacibus luds daemones delectet impuros: quos tamen illi religiosi tan-
quam dos colunt; et cum de illis haec negant, ab omni eos crimine pur-
gare non possunt, quoniam ludos eis poscentibus exhibent, ubi turpitei
aguntur quae velut sapienter negantur, et his falsis ac tnrpibus dii pla-
cantur, ubi etsi fbula cantat crimen numinum falsum. delectari tamen
falso crimine, crimen est verum.
XViTI, 1 3 PARALELISMO ENTRE I,AS DOS CIUDADES 1 2 65
C A P I T U L O X11 1
FICCIONES FABULOSAS EN TIEMPO DE LOS JUECES
Despus de la muerte de Jess Nave, el pueblo de Dios fu
gobernado por los jueces. En estos aos alternaron las humilla-
ciones y los trabajos con las prosperidades y los solaces, segn
sus pecados y la misericordia de Dios. En esta poca se inven-
taron las fbulas sobre Triptolemo [39], que por orden de Ce-
res fu transportado por sierpes aladas y llev, volando, trigo
a las regiones necesitadas; sobre el Minotauro, la bestia ence-
rrada en el laberinto, donde, entrando los hombres, no hallaban
ya la salida, presas de inextricable error. Se fingieron tambin
las fbulas de los centauros, mitad caballo y mitad hombre; del
Cerbero, perro de tres cabezas a la entrada del infierno; de
Frixo y Heles, su hermana, volando sobre un ariete. Y de esta
poca son tambin las fbulas de Gorgona, de crines serpenti-
nas,.que converta en piedras a los que la mi raban; de Belero-
fonte, jinete de un caballo alado, por nombre Pegaso; de An-
fin, que atraa y ablandaba las piedras con la suavidad de su
l i ra; del carpintero Ddalo y de su hijo Icaro, que volaron con
alas postizas. Hay que aadir las fbulas de Edipo, quien oblig
a despearse por s mismo el monstruo llamado Esfinge, de
rostro humano y cuatro pies, porque resolvi el enigma que
presentaba como insoluble; y de Anteo, a quien mat Hrcules,
que fu hijo de la tierra, a lo cual se deba que, cayendo en
CAPUT XI I I
QALIUM FABULARUM FIGMENTA EXORTA SINT EO TEMPORE, QUO HEBRAEIS
IDICES PRAEESSE COEPERUNT
Post mortem Iesu Nave, populas Dei Iudices habuit. quibus tempori-
bus alternaverunt apud eos et humilitates laborum pro eorum peccatis,
et prosperitates consolationum propter miaerationem ei. His temporibus
fabulae fictae sunt de Triptolemo, quod iubente Cerere, anguibus porta-
tus alitibus, indigentibus terris frumenta volando contulerit: de Mino-
tauro, quod bestia fuerit inclusa Labyrintho; quo cum intrassent nomi-
nes, inextricabili errore, inde exire non poterant: de Centauris, quod
equorum hominumque fuerit natura coniuncta: de Cerbero, quod sit tr-
ceps inferorum canis: de Phryxo et Helle eius sorore, quod vecti ariete
volaverint: de Gorgone, quod fuerit crinita serpentibus, et aspicientes
convertebat in lapides: de Bellerophonte, quod equo pennis volante sit
vectus, qui equus Pegasus dictus est: de Amphione, quod citharae Bua-
vitate lapides mulserit et attraxert: de fabro Daedalo, et eius Icaro filio,
quod sibi coaptatis pennis volaverint: de Edipo, quod monstrum quod-
dam, quae Sphinga dicebatur, humana facie quadrupedem, soluta quae
ab illa proponi solebat velut insolubili quaestione, suo praeciptio perre
compulerit: de Antaeo, quem necavit Hercules, quod filias Terrae fuerit,
126(! t,A CIUDAD DE DIOS XVI I I , 13
lierra, se levantara ms fuerte |_40"|. Quiz haya algunas otras
que he pasado en silencio. Estas fbulas y otras semejantes
hasta la guerra de Troya, en que dio fin Marco Varrn al se-
gundo libro Sobre el origen del pueblo romano, han sido tam-
bin inventadas por los ingenios humanos, basados en ciertas
hazaas reales que no son vergonzosas para los nmenes. Mas
en cuanto a los que han fingido el rapto del bellsimo joven
Ganimedes, hecho por Jpiter para cometer estuprocrimen co-
metido por el rey Tntalo, y que la fbula atribuye a Jpi t er;
y que Dnae dese el placer carnal por una lluvia de oroque
figura la corrupcin de la mujer por el oro, y las dems ac-
ciones y ficciones de entonces, atribuidas a Jpiter, no es posible
decir el cmulo de males que suponen en el corazn de hombres
que toleran estas mentiras y las aceptan de buen grado. En rea-
lidad, cuanto con ms devocin rinden culto a Jpiter, tanto
ms severamente debieron castigar a quienes se atrevieron a
atribuirle estas torpezas. Y, sin embargo, vemos que, lejos
de indignarse contra tales compositores, les sobrecoge la clera
de los dioses si no les representan esas ficciones en las tablas.
En este mismo tiempo, Latona dio a luz a Apolo, no al de
los orculos, del que hablamos antes, sino el que sirvi con
Hrcules a Admeto [41]. Pero ha pasado por un dios tal, que
casi todos le confunden con el autntico Apolo. Entonces, Li-
bero padre guerre en la India acompaado de una tropa de
mujeres, llamadas las Bacas, insignes no tanto por su valor
como por su furor. Algunos escriben que Libero fu vencido y
preso, y otros, que fu matado en el combate por Perseo, sin
callar el lugar de su sepultura [42]. Y, sin embargo, en honor
propter quod cadens in terram fortior soleret assurgere: et si qua forte
alia praetermisi. Hae fabulae bellum ad usque Troianura, ubi secundum
librum Marcus Varro de populi Romani gente finivit, ex occasione histo-
riarum, quae res veraciter gestas continent, ita sunt ingeniis hominum
fictae, ut non sint opprobriis numinum affixae. Porro autem quicumque^
finxerunt a Iove ad stuprum raptum pulcherrimum puerum Ganymedem,
quod nefas rex Tantalus fecit, et lovi fbula tribuit; vel Danaes per ira-
brem aureum appetisse concubitum, ubi intelligitur pudicitia mulieris
auro fuisse corrupta; quae illis temporibus vel facta vel ficta sunt, aut
facta ab alus et ficta de Iove, dici non potest quantum mal de homi-
num praesumpserint cordibus, qiiod possent ista patienter ferr mendacia,
quae tamen etiam libenter amplexi sunt: qui utique quanto devotius Io-
vem colunt, tanto eos qui haec de illo dicere ausi sunt, severius punir
debuerunt. Nunc vero, non solum eis qui ista finxerunt, irati non sunt; sed
ut talia figmenta etiam in theatris agerent, ipsos dos potius iratos ha-
bere timuerunt. His temporibus Latona Apollinem peperit, non illum cuius
oracula soler consuli superius loquebamxir, sed illum qui cnm Hercule
servivit Admeto: qui tamen sic est deus creditus, ut plurimi ac pene om-
nes unum eumdemque Apollinem fuisse opinentur. Tune et Lifaer patei
bellavit in India, qui multas habuit in exercitu feminas, quae Bacchae
appellatae sunt, non tam virtute nobiles, quam furore. Aliqui sane et
victrrrn scribunt istum Librarum e! vinctitm; nonnuili et occisum in pugna
a Perseo, nec ubi fuerit sepultus tacent: et tamen eius veli dei nomine
XVIIII, 14 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1267
de este diosecillo se instituyeron, por intervencin de los in-
mundos demonios, las solemnidades, o, mejor, los sacrilegios
bacanales. El Senado mismo, despus de muchos aos, se ru-
boriz tanto de su rabiosa torpeza, que prohibi celebrarlos en
Roma [43]. Perseo y su mujer Andrmeda, que vivan por
entonces, despus de muertos, fueron tan unnimemente tenidos
por dioses, que no se avergonzaron ni temieron dar sus nom-
bres a algunas estrellas.
C A P I T U L O X I V
LOS POETAS TELOGOS
En esta poca hubo tambin poetas que se decan telogos
porque componan versos a los dioses. Pero los componan
a dioses que, aunque fueron grandes hombres, fueron hombres,
o son elementos de este mundo, creado por el Dios verdadero,
u ordenados en principados y potestades segn la voluntad del
Creador y sus propios merecimientos. Y, si en su vasta y vana
produccin se halla algo sobre el nico Dios verdadero y rin-
dieron culto con El a otros que no lo son y le prestaron el
vasallaje debido nicamente al Dios verdadero, no le sirvieron
como se debe. Adems, Orfeo [44], Museo [45] y Lino [46]
no supieron desechar de su obra las fbulas infamantes de sus
dioses. Estos telogos rindieron culto a los dioses, y, sin em-
bargo, a ellos no se lo tributan como a dioses, bien que a Orfeo
la ciudad de los impos suele hacerle presidir, no s cmo, los
sacrificios infernales, o, por mejor decir, los sacrilegios. La es-
per immundos daemones Bacchanalia sacra, vel potius sacrilegia sunt
instituta: de quorum rabiosa turpitudine post tam multos annos sic sena-
tus erubuit, ut in urbe Roma esse prohiberet. Per ea tmpora Perseus
et uxor eius Andrmeda posteaquam sunt mortui, sic eos in caelum re-
ceptos esse crediderunt, ut imagines eorum stellis designare, eorumque
appellare nominibus non erobescerent, non timerent.
CAPUT XIV
DE TUEOLOGICIS POETIS
Per dem temporis intervallum exstiterunt poetae, qui etiam theologi
dicerentur, quoniam de diis carmina faciebant: sed talibus diis, qui licet
magni hoir.ines, tamen homines fuerunt; aut mundi huius, quem verus
Deus fecit, elementa simt; aut in principatibus et potestatibus pro voln-
tate Greatoris et suis ments ovdinati: et si quid de uno vero Deo nter
multa vana et falsa cecinerunt, colendo cum illo alios qui dii non sunt
eisque exhibendo famulatum qui uni tantum debetur Deo, non ei utique
rite servierunt, nec a fabuloso deorum suorum dedecore etiam ipsi se
abstinere potuerunt Orpheus, Musaeus, Linus. Verum isti tbeologi dcos
coluerunt, non pro diis culti sunt: quamvis Orpheum nescio quomodo
1268 I,A CIUDAD DE DIOS XjVTII, 15
posa del rey Atamante |_4<TJ, que se llamaba Ino [48], y su
hijo Melicertes [49], murieron despendose espontneamente
en el mar. La opinin pblica les asign un lugar en el catlogo
de los dioses. As pas a otros hombres de entonces, y as a
Castor y a Plux [50]. Verdad es que a la madre de Melicertes
los griegos la llaman Leucotea, y los latinos, Matuta; pero
unos y otros la tienen por diosa.
C A P I T U L O X V
OCASO DEL REINO DE ARGOS. PI CO, HI J O DE SATURNO, SUCESOR
DE SU PADRE EN EL REINO DE LOS LAURENTES
Por este tiempo lleg a su ocaso el reino de Argos, y fu
transferido a Micenas[ 51], de donde Agamenn fu rey, y sur-
gi el reino de los laurentes [52]. Pico, hijo de Saturno, fu
el primero que tom las riendas de este imperio, siendo juez
entre los hebreos Dbora. Mas por ella tambin obraba el Es-
pritu de Dios, pues era profetisa. Su profeca es poco clara
para poder demostrar, sin una larga exposicin, que alude a
Cristo. Los laurentes reinaban entonces ya en Italia. Este
pueblo, despus de los griegos, es el origen ms cercano de
Roma. Y, sin embargo, la monarqua de los asirios an subsis-
ta, y contaba a Lampares su vigsimo tercer rey cuando Pico
comenz a ser primer rey de los laurentes. Vean lo que dicen
sobre Saturno, padre de Pico, los adoradores de estos dioses,
infernis sacris, vel potius sacrilegiis, praeficere soleat civitas impiorum.
Uxor autem regis Athamantis quae vocabatur Ino, et eius filius Melicertes
praecipitio spontaneo in mari perierunt, et opinione hominum in dos
relati sunt: sicut alii homines eorum temporum, Castor et Pollux. Mam
sane Melicertis matrem Leucotheam Graeci, Matutam Latini vocaverunt:
utrique tamen pu tan tes deam.
C A P U T X V
DE OCCASU REGNI ARGIVORUM, yuo TEMPORE AP LAURENTES PICUS
SATURNI FILIUS REGNUM PATRIS PRIMUS ACCEPIT
Per ea tmpora regnum finitum est Argivonim, translatum ad Myce-
nas, unde fuit Agamemnon: et exortum est regnum Laurentum, ubi Sa-
turni filius Picus regnum primus accepit, indicante apud Hebraeos femina
Debbora: sed per illam Dei Spiritus id agebat: nam etiam prophetissa
erat, cuius prophetia * mnus aperta est, quam ut possimus eam sine diu-
turna expositione de Christo demonstrare prolatam. lam ergo regnabant
Laurentes utique in Italia, ex quibus evidentior ducittir origo Romana
post Graecos: et tamen adhuc regnum Assyriorum permanebat, ubi erat
rex vicesimus tertius Lampares, cum primus Laurentum Picus esse coe-
pisset. De huius Pici patre Saturno videpint quid sentiant talium deorum
cultores, qui negant hominem fuisse: de quo et alii scripserunt, quod ante
lud. 5-
XViIII, 1 6 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 2 69
que niegan que fu hombre. Otros han escrito que rein en
Italia antes de su hijo Pico, y Virgilio lo dice en versos ms
conocidos:
En seguida reuni a los hombres feroces esparcidos por nuestras
montaas. Les dio leyes, y fu su voluntad que el pas donde se haba
ocultado, y que era para l seguro asilo, llevase el nombre de Lacio.
Dcese que su reino constituy la edad de oro.
Mas trtense stas de ficciones poticas y sostngase que fu el
padre de Pico Esterces, el cual, siendo un buen labrador, des-
cubri, segn cuentan, que los campos se fertilizan con los ex-
crementos de los animales. Su nombre viene de stercus (excre-
mento) , y no faltan quienes le llaman Estercucio. Sea cualquie-
ra el motivo del nombre de Saturno, es cierto que, al hacer a
Esterces o Estercucio dios de la agricultura, les acompa la
razn. En el nmero de esos dioses alistaron tambin a Pico,
hijo suyo, de quien aseguran que fu un preclaro augur y un
buen guerrero. Pico engendr a Fauno, segundo rey de los lau-
rentes. Este es o fu tambin dios para ellos. Antes de la gue-
rra de Troya tributaron honores divinos a los hombres muertos.
C A P I T U L O X V I
Dl MEDES, CATALOGADO ENTRE LOS DIOSES, Y SUS COMPAEROS,
CONVERTIDOS EN AVES SEGN LA TRADICIN
Tr as la dest r ucci n de Tr oya, t an cant ada por doqui er y t an
conoci da de l os ni os, que se vul gar i z not abl ement e por su
Picum filium suum in Italia ipse regnaverit; et Virgilius notioribus lit-
teris dicit:
Is cerns indocile ac dispersum montibus altis
Comixibuit, legesque dedit, Laliumque vocari
Maluit ; uis quoniam latuis.set tutus in oris;
Aureaque, ut per.hibent, illo sub rege fuere
saceula
J0
.
Sed haec potica opinen tur esse figmenta, et Pici patrem Stercen
potius fuisse asseverent, a quo peritissimo agrcola inventum ferunt, ut
fimo animalium agri fecundarentur, quod ab eius nomine stercus est
dictum: hunc quidam Stercutium vocatum ferunt. Qualibet autem ex causa
eum Saturnum appellare voluerint, certe tamen hunc Stercen sive Ster-
cutium mrito agricultuiae fecerunt deum. Picum quoque similiter eius
filium in talium deorum numerum receperunt, quem praeclarum augurem
et belligratorem fuisse asserunt. Picus Fatinum genuit, Laurentum regem
secundum: etiam iste deus illis vel est, vel fuit. Hos ante Troianum bellum
divinos honores mortuis hominibus detulerunt.
C A P U T XVI
DE DIOMEUE POST TROIAE EXCIDIUM IN DOS RELATO, CUIUS soen TRADITI
SUNT IN VOLCRES ESSE CONVERSI
Troia vero eversa, excidio illo usquequaque cantata puerisque notissi-
mo, quod et magnitudine sui et scriptorum excellentibus linguis insigniter
> teneld. 1.8 v.321-325.
1270 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 16
grandeza y las excelentes plumas de los escritores, y que se llev
a efecto en el reinado de Latino, hijo de Faunoque dio nom-
bre al reino de los latinos, cesando entonces el reino de los
laurentes; los griegos vencedores, abandonando a Troya, hecha
polvo, y, tornando a sus hogares, sufrieron mil quebrantos y
horribles prdidas. Y, sin embargo, con ellas y todo aumenta-
ron el nmero de los dioses. Hicieron dios a Dimedes, a quien
cuentan que le impusieron los dioses una pena y que no se
torn a los suyos. Sus compaeros fueron convertidos en aves,
y esto lo confirman no con fbula y poesa, sino con la historia
en la mano. A esas avescreen ellos- , ni l mismo, una vez
hecho dios, les pudo devolver la forma humana, ni obtener
de su rey Jpiter esa gracia, como novicio en ese empreo.
Ms an, dicen que su templo se halla en la isla Diomedea, no
lejos del monte Grgano, que est en Apulia, y que esas aves
moradoras de aquel lugar andan rondando el templo, obse-
quindolo de tan admirable manera, que llenan sus picos de
agua y luego lo rocan. Y aaden que, si se acercan por all
los griegos o descendientes de esa raza, no slo se posan,
sino que los acarician, y que, en cambio, si se acercan ex-
tranjeros, vuelan hacia sus cabezas y los pican hasta matarlos
a veces. Agregan que para estos casos estn armados de picos
grandes y duros.
diffamatum atque vulgatum est, gestumque regnante iam Latino Fauni
filio, ex quo Latinorum regnum dici coepit, Laurentumque cessavit: Graeci
victores, deletam Troiam derelinquentes, et ad propria -emeantes, diversis
et horrendis cladibus dilacerati atque contriti sunt: et tamen etiam ex
eis deorum suorum numerum auxerunt. Nam et Diomedcn fecerunt deum,
quem poena divinitus irrogata perhibent ad suos non revertisse: eiusque
socios in volucres fuisse conversos, non fabuloso poeticoque mendacio,
sed histrica attestatione con firman t: quibus nec deus, ut putant, factus.
humanara revocare naturam, vel ipse potuit, vel certe a love suo rege
tanquam caelicola novitius impetravit. Quin etiam templum eius esse
aiunt in nsula Diomedea, non longe a monte Gargano, qui est in Apulia,
et hoc templum circumvolare, atque incolere has alites tara mirabili obse-
quio, ut rostrum aqua impleant et aspergant: et eo si Graeci venerint,
vel Graecorurn stirpe progeniti, non solum qietas esse, verum et insupe
adulare; si autem aliengenas viderint, subvolare ad capita, tamque gra-
vibus ictibus, ut etiam perimant, vulnerare. Nam durs et grandibus
rostris satis ad haec praelia perhibentur armatae.
XVI I I , 17 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES - 1271
C A P I T U L O X V I I
SENTIR DE VARRN SOBRE LAS METAMORFOSIS HUMANAS
En confirmacin de este hecho cita Varrn otros casos
no menos increbles de la famossima maga Circe [53 ]. Esta
torn a los compaeros de Ulises en bestias. Cita tambin a
los arcades, que, en alas de la suerte, pasaban a nado cierto
estanque, donde se convertan en lobos, y vivan con otras fieras
similares en aquellos bosques. Y aade que, si se abstenan de
carne humana, al cabo de nueve aos tornaban a pasar el es-
tanque y transformarse en hombres. Finalmente, cita por su
nombre a un tal Demeneto, que, habiendo gustado del sacrificio
de un nio que los arcades solan hacer a su dios Liceo, se
troc en lobo, y a los diez aos, tornado hombre, se ejer-
cit en el pugilato y fu campen en el certamen olmpico.
Cree ese historiador que el motivo de que en Arcadia se diera
el nombre de Liceo a Pan y a Jpiter es se, el transformar los
hombres en lobos, cosa que, segn l, exige una potencia divi-
na. Porque en griego, lobo se dice AKS, y de ah parece derivar-
se el nombre de Liceo. Agrega que los lupercos de Roma traen
tambin su origen de esta semilla misteriosa.
CAPl . ' T XVI I
DE IN'CREDTBIUBS COMMUTATIONHUIS HOMINOM QUID VAR.RO TRADIDERIT
Hoc Varro ut astruat, commemorat alia non minus incredibilia de
maga illa famosissima Circe, quae socios quoque Llyssis mutavit in bes-
tias, et de Arcadibus, qui sorte ducti transnatabant quoddam stagnum,
atque ibi convertebantur in lupos, et cum similibus feris per illius regio-
nis deserta vivebant. Si autem carne non vescerentur humana, rursus post
novem annos eodem renato stagno reformabantur in nomines. Denique
etiam nominatim expressit quemdam Demaenetum, cum gustasset de sa-
crificio, quod Arcades immolato puero, deo suo Lycaeo facer solerent,
in lupum fuisse mutatum, et anno dcimo in figuram propriam restitu-
tum, pugilatu sese exercuisse, et Olympiaco vicisse certamine. Nec idem
propter aliud arbitratur historicus in Arcadia tale nomen affictum Pai
Lycaeo et Iovi Lycaeo, nisi propter hanc in lupos hominum mutationem,
quod eam nisi vi divina fieri non putarent. Lupus enim graece AKOS
dicitur, unde Lycaei nomen apparet inlexum. Romanos etiam Lupercos
ex illorum mysteriorum velut semine dicit exortos.
1272 u CIUDAD DE DIOS XVUII, 18, 1
C A P I T U L O X V I I I
A QU HAY QUE ATENERSE EN LAS METAMORFOSIS HUMANAS
DEBIDAS A LOS DEMONIOS?
1. Mas qui z l os l ect or es es per an mi opi ni n s obr e t amao
embel eco de l os demoni os . Y qu di r ? Pue s que se debe hui r
de en medi o de Babi l oni a. Est e pr ecept o pr oft i co t i ene un sen-
t i do es pi r i t ual muy pr ofundo. Y es que se debe hui r de la ciu-
, dad de este mundo, que es la soci edad de l os ngel es y de l os
hombr e s i mp os , avanzando haci a Di os por l os pas os de esa
fe que obr a por el amor . Cuant o mayor vemos que es l a pot en-
ci a de l os demoni os en est as si mas, con t ant a mayor fuerza
debemos adher i r nos al Medi ador , por qui en s ubi r emos de l as
si mas a l as ci mas . En efecto, si di j r amos que no debe pr est ar -
se fe a est os fenmenos , no fal t an an hoy qui enes as egur an
habe r o do o exper i ment ado cosas semej ant es. Es t ando en Ita-
l i a o, en m s de una ocasi n, que en ci er t as r egi ones se habl aba
de que l as mes oner as , i ni ci adas en l as ar t es sacr i l egas, sol an
dar a l os vi aj er os en el queso al go que l os conver t a al i nst ant e
en best i as de car ga par a t r ans por t ar l es sus bul t os , y una vez
hecho esto, les t or naba a su for ma ant er i or . Si n e mbar go, la
met amor fosi s no l es t r ocaba l a r azn best i al , si no que se l a
conser vaba r aci onal y humana, como Apul e yo cuent a o finge
en El asno de oro. Refiere que, una vez que t om el br ebaj e,
per maneci endo su ni mo humano, se convi r t i en as no.
C A P I T X V I I I
QUID CREDENDDM SIT DE TRANSFORMATIONIBUS, QUAE ARTE DAEMONUM
HOMINIBUS VIDENTUR ACHURRE
1. Sed de isla tanta ludificatione daemonum, nos quid dicamus, qui
haec legent, fortassis exspectent. Et quid dicemus, nisi de medio Babylonis,
esse fugiendum? Quod praeceptum propheticum " in spiritualiter intelli-
gitur, ut de huius saeculi civitate, quae profecto et angelorum et hominum
societas imporum est, fidei passibus, quae per dilectionem operatur, in
Deum vivum proficiendo fugiamus. Quanto quippe in haec ima potestatem
daemonum niaiorem videmus, tanto tenacius Mediatori est intiaerendum,
per quem de imis ad summa conscendimus. Si enim dlxerimus ea non esse
credenda, non desunt etiam mine, qui eiusmodi quaedam, vel certissima
audisse, vel etiam expertos se esse asseverent. Nam et nos cum essemus
in Italia, audiebamus talia de quadam regione illarum partium, ubi
stabularias midieres imbuas his malis artibus, in cseo dar soler dice-
bant, quibus vellent sen possent viatoribus, unde in iumenta illico verte-
rentur, et necessaria quaeque portarent, postque perfuncta opera iterum
ad se redirent: nec tamen in eis mentem fieri bestialem, sed rationalem
humanamque servari, sicut Apuleius in libris quos Asini aurei titulo
inscripsit, sibi ipsi accidisse, ut accepto veneno, humano animo perma-
nente asinufi fieret, aut indicavit, aut finxit.
11
Is. 4,JO.
XVI I I , 18, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1273
2. Est o es t an fal so o, al menos , t an r ar o, que hay r azn
ms que suficiente p ar a no cr eer l o. Pe r o es pr eci so cr eer con
fe si ncer a que Di os omni pot ent e puede hacer t odo lo que qui e-
re, sea cas t i gando, sea pr e mi ando. Y, adems , que los demoni os
no obr an segn l a pot enci a de su nat ur al eza (pues t ambi n el l a
es una cr i at ur a angl i ca, aunque su mal i ci a pr oceda de su pr o-
pi o vi ci o) , si no segn l a per mi s i n de Di os, cuyos j ui ci os son
ocul t os, per o nunca i nj ust os. Es ot r a ver dad i ncont r over t i bl e
que los demoni os , al obr ar fenmenos t al es como est os en cues-
t i n, no cr ean nat ur al eza al guna, si no, a lo s umo, c ambi an de
especi e l as cosas cr eadas p o r el Di os ver dader o con el fin de
que par ezcan ser l o que no son. As , pues , nunc a por r azn
ni nguna cr eer que no sl o el ni mo, si no ni el cuer po, puede
ser r eal ment e t r ocado en for ma de best i a por ar t e o pot enci a
de l os demoni os . Admi t o que pueda l l egar al sent i do de ot r o
una for ma cor pr ea de un modo que no s expl i car , por que l a
fant as a del hombr e se diversifica, en i magi naci n o en sueos,
en mi l cosas, y, aunque i ncor pr ea, es capaz de t omar for mas
par eci das a l os cuer pos cuando l os sent i dos del h o mb r e est n
dor mi dos o al et ar gados . Tan es as , que a veces l os mi s mos
cuer pos humanos est n t endi dos en al guna par t e, vi vos, es cier-
t o, per o con sus sent i dos cer r ados muc ho m s fuer t e y her m-
t i cament e obt ur ados que en el sueo. As pue de suceder que
aquel l a fant as a apar ezca como c or por ada en i magen de ani mal
a l os sent i dos de ot r o, y ese ot r o crea que es r eal , como le su-
cede en sueos el l l evar la car ga. Y, si esos pesos son ver dade-
ros cuer pos , l os puj an l os demoni os par a e ngaar a l os hom-
br es, que ven, en par t e, cuer pos ver dader os , l os de esos pesos,
y, en par t e, fal sos, l os de l os j ument os [ 54] . Un tal Pr e s t an d o
2. Haec vel falsa sunt, vel tam inusitata, ut mrito non credantur.
Firmissime tamen credendum est, omnipotentem Deum omnia posse facer
quae voluerit, sive vindicando, sive praestando, nec daemones aliquid
operari secundum naturae suae poten tiam (quia et ipsa anglica creatura
est, licet proprio sit vitio maligna) , nisi quod ille permiserit, cuius iudicia
oceulta sunt multa, iniusta nulla. Nec sane daemones naturas creant, si
aliquid tale faciunt, de qualibus factis ista vertitur quaestio; sed specie
tenus, quae a vero Deo sunt creata, commutant, ut videantur esse quod
non sunt. Non itaque solum animum, sed nec corpus quidem ulla ratione
crediderim daemonum arte vel potestate in tuembra et lineamenta bestialia
veraciter posse convert: sed phantasticum hominis, quod etiam cogitando
sive somniando per rerum innumerabilia genera variatur, et cum corpus'
non sit, corporum tamen smiles mira celeritate formas capit, sopitis aut
oppressis corporeis hominis sensibus, ad alorum sensum nescio quo ineffa-
bili modo figura corprea posse perduci: ita ut corpora ipsa hominum
alicubi iaceant, viventia quidem, sed multo gravius atque vehementius
quam somno suis sensibus obseratis; phantasticum autem illud veluti cor-
poratum in alicuius animalis effigie appareat sensibus alienis, talisque
etiam sibi homo esse videatur, sicut talis sibi videri posset in somnis, et
portare onera: quae onera, si vera sunt corpora, portantur a daemonbus,
ut illudatur hominibus, partim vera onerum corpora, partim iumentorum
1274 LA CIUDAD DE DIOS XVI I I , 18, 3
cont aba que su padr e , habi endo t omado ese br ebaj e, qued
como dor mi do en su l echo, si n que pudi e r a des per t ar s e. Al gu-
nos d as des pus des per t como de un sueo, y cont que, t r ans-
for mado en cabal l o, hab a l l evado a l os s ol dados , con ot r os
ani mal es , de esos al i ment os que l l aman retica, por que se l l evan
a l a s Ret as. Y l uego se c ompr ob que hab a sucedi do t al como
l o cont . Mas l lo t uvo s i empr e por sueos. Ot r o refer a que
p o r la noche, ant es de acost ar se, vi o que un filsofo muy cono-
ci do suyo ven a a su casa y que le expus o ci er t as doct r i nas
pl at ni cas que ant es, a pet i ci n suya, no hab a quer i do expo-
ner l e. Y como l e pr e gunt ar a al filsofo por qu hac a ahor a
lo que se hab a negado a hacer l e en su pr opi a casa, le r e pl i c :
No l o hi ce, per o so que l o hab a hecho. Y as , el uno vi o
en vel a, p o r medi o de una i magen fant st i ca, l o que el ot r o
vi o en s ueos ,
3. Est os hechos han l l egado a mi conoci mi ent o no de per-
sonas des acr edi t adas , si no de t est i gos que j uzgo muy di gnos de
fe. Si l o de l as met amor fos i s de l os hombr e s en l obos debi das
a l os di oses o a l os demoni os , y cons i gnadas en l os escri t os, as
en l os ar cades , y aquel l o de que
Circe con sus encantamientos transform los compaeros de Lilises
es r eal , creo que es fact i bl e del modo que he pr opues t o. Y en
cuant o a l as aves de Di medes , como se di ce que l a r aza sub-
siste t odav a, yo est i mo que l os hombr e s no fuer on met amor fo-
seados, si no que l as aves fuer on puest as en su l ugar , como l a
falsa cernentibus. Nam qudam nomine Praestantius patri suo contigisse
indicabat, ut venenum illud per caseum in domo sua sumeret, et iaceret
in lecto suo quasi dormiens, qui tamen nullo modo poterat excitan. Post
aliquot autem dies eum velut evigilasse dicebat, et quasi somnia narrasse
quae passus est, caballum se scilicet factum, annonam nter alia iumenta
baiulasse militibus, quae dicitur Retica, quonam ad Retas deportatur.
Quod ita, ut narravit, factum fuisse compertum est: quae tamen ei sua
somnia videbantur. Indicavit et alius se dorai suae per noctem, antequam
requiesceret, vidisse venientem ad se quemdam philosophum sibi notissi-
mum, sibique exposuisse nonnulla Platnica, quae antea rogatus exponere
noluisset. Et cum ab eodem philosopho quaesitum fuisset, cur in domo
eius fecerit quod in domo sua peten ti negaveraf. Non feci, inquit, sed me
fecisse somniavi. Ac per hoc alteri per imaginera phantasticam exhibitum
est vigilanti, quod alter vidit in somnis.
3. Haec ad nos non quibuscumque, qualibus credere putaremus in-
dignum, sed eis referentibus pervenerunt, quos nobis non existimaremus
fuisse mentitos. Proinde quod homines dicuntur, mandatumque est litteris,
ab diis vel potius daemonibus Arcadibus, in lupos soleve convert, et quod
Carminibus Circe socios uiutavit Ulyssei
1J
,
secundum istum modum mihi videtur fieri potuisse, quem dixi; si tamen
factum est. Diomedeas autem volucres, quandoquidem genus earum per
successionem propaginis durare perhibetur, non mutatis hominibus factas,
sed subtractis credo fuisse suppositas; sicut cerva pro Iphigenia, regs
" VIRGIL., Eclog. S v.70.
XVI I I , 19 PARALELISMO ENTRE US DOS CIUDADES 1275
ci er va en l ugar de I ngeni a, hi j a del r ey Agame nn. Por que es
fcil p ar a l os demoni os , per mi t i ndos el o Di os, obr ar est a cl ase
de pr odi gi os . Pe r o, como l a doncel l a fu encont r ada vi va des-
pus del sacri fi ci o, fu fcil col egi r que hab a puest o la ci erva
en su l ugar [ 55] . - En cambi o, l os c ompae r os de Di medes ,
como des apar eci er on s bi t ament e y no apar eci er on ms , ven-
gndos e as l os ngel es mal os , en que fuer on t r ans for mados ,
en aquel l as aves, que en subst i t uci n de el l os fuer on l l evadas
al l ocul t ament e. Que l l even agua con sus pi cos al t e mpl o de
Di medes y as per gen, que acar i ci en a l os gr i egos y per s i gan a
l os ext r anj er os , no es de mar avi l l ar que lo hagan por i nspi r a-
ci n de l os demoni os . A el l os pr eci s ament e les i nt er esa pr e nde r
en l os cor azones l a cr eenci a de que Di medes fu hecho di os
p ar a e ngaar a l os hombr es , a fin de que den cul t o a muchos
di oses fal sos, con i nj ur i a. de l Di os ver dader o, y que si r van a
hombr e s muer t os que ni en vi da vi vi er on como deb an, con
t empl os , al t ar es , sacrificios y sacer dot es, cosas t odas el l as que,
cuando son r ect as, ni cament e se deben al Di os ver dader o
y vi vo.
C A P I T U L O X I X
ENEAS VINO A I TALI A, SI ENDO J UEZ DE LOS HEBREOS LABD, \
Des pus de l a dest r ucci n de Tr oya, Eneas ar r i b a I t al i a
con vei nt e naves, por t ador as de l os despoj os t r oyanos . Rei naba
ent onces en I t al i a Lat i no, y en At enas, Menes t eo; en Si ci oni a,
Agamemnonis filia. eque enim daemonibus indicio Dei permissis huius-
modi praestigiae difficiles esse potuerunt: sed quia illa virgo postea viva
reperta est, suppositam pro illa cervam, esse facile cognitum est. Socii
vero Diomedis quia nusquam sbito comparuerunt, et postea nullo loco
apparuerunt, perdentibus eos ultoribus angelis malis, in eas aves quae pro
illis sunt oceulte ex alus locis, ubi est hoc genus avium, ad ea loca per-
ductae ac repente suppositae, creduntur esse eonversi. Quod autem Dio-
medis in templum aquam rostris affenmt et aspergunt, quod blandiuntur
graecigenis, aliengenas persequuntur, mirandum non est fieri daemonum
instinctu; quorum interest, persuadere deum factum esse Diomedem, ad
decipiendos homines, ut falsos dos cum veri Dei iniuria inultos colant,
et hominibus mortuis, qui nec cum viverent, ver vixerunt, templis, alta-
ribus, sacrificiis, sacerdotibus (quae omnia cum recta sunt, nonnisi uni
Deo vivo et vero deben tur) nserviant.
G A P U T XI X
QUOD EO TEMPORE AENEAS IN ITALIAM VENERIT, QO LABDON IDEX
FRAESIDEBAT HEBRAEI S
Eo tempore post captam Troiam atque deletam, Aeneas cum viginti
navibue, quibus portabantur reliquiae Troianorum, in Italiam venit, regnan-
te Ibi Latino, et apud Athenienses A&nestheo, apud Sicyonios Polyphide,
12? O LA CIUDAD Dli DIOS
XJVOI, 19
Polifides, y en Asira, Tautanes, y era juez de los hebreos Lab-
dn. Muerto Latino rein Eneas por tres aos, siguiendo los
reyes citados en su trono, a excepcin de Sicionia, cuyo rey
era ya Pelasgo, y de los hebreos, que tenan ya por juez a San-
sn. A ste su maravillosa fuerza le llev a ser credo Hrcules.
Los latinos hicieron dios a Eneas jorque a su muerte desapa-
reci. Los sabinos elevaron tambin al honor de los dioses a
su primer rey, Sanco, o, como algunos lo llaman, Sancto. En
esta misma poca, Codro, rey de Atenas, se present de incg-
nito a los del Peloponeso, enemigos de la ciudad, para ser ase-
sinado. Y ellos as lo hicieron. Y cuentan que de este modo
libert a su patria, porque los del Peloponeso haban recibido
un orculo segn el cual saldran vencedores si no mataban a
su rey. Mas l les enga presentndose en traje de mendigo y
provoc su muerte gracias a una r eyer t a. ^ esto alude Virgilio
al habl ar de las reyertas de Codro. Los atenienses le rindieron
honores divinos con sacrificios y todo. Siendo cuarto rey de los
latinos Silvio, hijo de Eneas, no de Creusa, de la cual naci
Ascanio, tercer rey de ese pueblo, sino de Lavinia, hija de La-
tino, que, al parecer, fu hijo postumo de Eneas, y siendo vig-
simo nono rey de los asirios Oneo, y decimosexto de los ate-
nienses Melanto, y juez de los hebreos el sacerdote Hel, fu
derrocado el reino de los sicionios, que contaba en su haber
novecientos cincuenta y nueve aos.
apud Assyrios Tautane; apud Hebraeos autem Index Labdon fuit. Mortuo
autem Latino regnavit Aeneas tribus annis, eisdem in supradictis locis
manentibus regibus, nisi quod Sicyoniorum iam Pelasgus erat, et He-
braeorum Iudex Samson: qui cum mirabiliter fortis esset, putatus est
Hercules. Sed Aeneam, quoniam quando mortuus est, non comparuit,
deum sibi fecerunt Latini. Sabini etiam regem siium primum Sancum,
sive ut aliqui appellant Sanctura, retulerunt in dos. Per idem tempus
Codrus, rex Atheniensium, Peloponnensibus eiusdem hostibus civitatis se
interficiendurt ignotus obiecit: et factum est. Hoc modo eum praedicant
patriam liberasse. Responsum enim acceperant Peloponnenses tum demum
se superaturos, si eorum regem non occidissent. Fefellit ergo eos habitu
pauperis apparendo, et in suam necem per iurgium provocando. Unde ait
Virgilius: Et iurgia Codri
13
. Et hunc Athenienses tanquam deum sacri-
ficiorum honore colnerimt. Qnarto Latinorum rege Silvio Aeneae filio,
non de Creusa, de qua fuit Ascanius, qui tertius ibi regnavit, sed de La-
vinio Latini filia, quem posthumum Aeneas dicitur habuisse; Assyrio-
rum autem vicsimo et nono Oneo et Melantho Atheniensium sexto dci-
mo, ludice autem Hebraeorum Heli sacerdote, regnum Sicyoniorum
consumptum est, quod per annos nongentos quinquaginta et novem tra-
ditur fuisse porrectum.
l s
Ecl. 5 v. n
XVI I I , 20 PARALELISMO KNTKE LAS DOS CIUDADES 1277
C A P I T U L O XX
LA SUCESIN DE LOS REYES DE ISRAEL DESPU S DE LOS JUECES
Estando en el trono los reyes citados, en Israel comenz la
monarqua, terminados ya los jueces, y Sal fu el primer rey.
De este tiempo es el profeta Samuel. Empezaban entonces a rei-
nar entre los latinos los Silvios. El nombre lo heredaron de
Silvio, primer hijo de Eneas, y este sobrenombre lo aadan
siempre al nombre propio, como ms tarde se apellidaron C-
sares los sucesores de Csar Augusto. A Sal, reprobado des-
pus de cuarenta aos de reinado, para que su linaje no reina-
ra, le sucedi en el trono David. Fu entonces cuando en Ate-
nas, a la muerte de Codro, ces la monarqua, y comenzaron los
magistrados a gobernar la repblica [56]. Despus de David,
que fu rey por espacio de cuarenta aos, subi al trono Salo-
mn, su hijo, que construy a Dios el soberbio templo de Je-
rusaln. En su tiempo fu fundada entre los latinos Alba, y
desde entonces los reyes del Lacio no se decan ya reyes de los
latinos, sino de los albanos. A Salomn le sucedi su hijo Ro-
bon, bajo el cual fu dividido el pueblo en dos reinos, cada
uno con su propio rey.
C A P U T XX
DE SUCCESSIONE ORDINIS RECII APUD ISRAELITAS POST IUIIICUM TMPORA
Mox eisdem per loca memorata regnantibus, Israelitarum regnum, fini-
to tempore Iudicum, a Sanie rege sumpsit exordium: quo tempore fuit
Samuel propheta. Ab illo igitur tempore hi reges Latinorum esse coepe-
runt, quos eognominabant Silvios: ab eo quippe qui filius Aeneae primus
dictus est Silvius, caeteris subsecutis et propria nomina imponebantur, et
hoc non defuit cognomentum; sicut longe postea Caesares cognominati
sunt, qui successerunt Caesari Augusto. Reprobato autem Sanie, ne quis-
quam ex eius stirpe regnaret, eoque defuncto, David successit in regnum
post annos a Saulis imperio quadraginta. Tune Athenienses habere deinde
reges post Codri interitum destiterunt, et magistratus habere coeperunt
administrandae reipublicae. Post David, qui etiam ip?e quadraginta regna-
vit annos, filius eius Salomn rex Israelitarum fuit, qui templum illud
nobilissimum Dei Ierosolymitanum condidit. Cuius tempore apud Latinos
condita est Alba, ex qua deinceps non Latinorum, sed Albanorum reges
appellari, in eodem tamen Lati, coeperunt. Salomoni successit filius eius
Roboam, sub quo in do regna populus ule divisus est, et singulae partes
8uos singulos reges habere coeperunt.
1278
LA CIUDAD DI; DIOS
XI VI I I , 21
C A P I T U L O X X I
R E YE S DEL LACI O. ENEAS Y AVENTI NO, DI OSES
El Laci o despus de Eneas t uvo once reyes, y a ni nguno
le concedi er on el honor de di os . Avent i no, el duodci mo des pus
de Eneas, habi e ndo si do mat ado en un combat e y s epul t ado en el
mont e que l l eva su nombr e , fu aadi do al nme r o de esos di oses
que el l os hac an. Hay que hacer not ar que al gunos no qui er en
escr i bi r que fu mat ado en un combat e, si no que di cen que no
apar eci , y ade m s aaden que el mont e no r eci bi el nombr e
de su nombr e , si no que se l l am Avent i no por que al l i ban l as
aves a pos ar s e. Des pus de Avent i no, el Laci o sl o ha hecho
di os a Rmul o, fundador de Roma. Ent r e ste y aqul hay ot r os
dos r eyes. El pr i me r o es
Procas, honor de la nacin troyana,
en frase de Vi r gi l i o. En su t i empo, mi ent r as que Roma i ba sa-
l i endo ya de su i nfanci a, el r ei no de l os asi r i os, el mayor por
su dur aci n, vi o su fin y se ecl i ps . Pas a l os medos despus
de casi mi l t r esci ent os ci nco aos , cont ando a Bel o, padr e de
Ni o, que fu el pr i me r r ey cont ent o en su poque dad. Pr oc as
pr ecedi a Amul i o en el r ei no. Est e Amul i o hab a hecho vest al
C A P U T XXI
DK REGIROS I-.ATII, QUORUM PRIMUS AF.NEAS, ET MJODECIMUS AvENTINUS DI!
FACTI SUNT
Latium post Aeneam, quem deum fecerant, undecim reges habuit,
quorum nullus deus factus est. Aventinus autem qui duodcimo loco
Aeneam sequitur, cum esset prostratus iu bello, et sepultas in eo monte,
qui etiam nunc eius nomine nuncupatur, deorum talium, quales sibi fa-
ciebant, numero est additus. Alii pane noluerunt eum in praelio scribere
occisum, sed non comparuisse dixerunt: sed nec ex eius vocabulo appella-
tum montem, sed ex adventu avium dictum Aventinum. Post hunc non
est deus factus in Lati, nisi Romulus conditor Romae. nter istum autem
et illum reges reperinntur do: quorum primus est, ut Virgiliano eum
versu eloquar,
Proxiirms ille Procas, Troianae gloria gentis
14
.
Cuius tempore quia iam quodammodo Roma parturiebatur, illud omnium
regnorum mximum Assyriorum finem tantae diuturnitatis accepit. Ad
Medos quippe translatum est post annos ferme mille trecentos quinqu,
ut etiam Beli, qui Ninum genuit, et illic parvo contentus imperio primu9
rex fuit, tmpora eomputentur. Procas autem regnavit ante Amulium.
Porro Amulius fratris sui Numitoris filiam Rheam nomine, quae etiam
Ilia vocabatur, Romuli matrera, Vestalem virginem fecerat, quam volunt
14
Aenel. 1.6 v.767.
X'V!III, 22 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1279
a Rea, p o r ot r o nombr e I l a, hi j a de su he r mano Numi t or y
madr e de Rmul o. Di cen que conci bi de Mar t e dos mel l i zos,
y honr an o excusan el pecado fingiendo que una l oba al i ment
a l os ni os expsi t os. Est a especi e de ani mal , segn el l os, est
cons agr ada a Mar t e, y en este caso par ec a que l a l oba, al re-
conocer l os hi j os de Mar t e, l es di o a mamar de su l eche. Pe r o
no fal t an qui enes afi rman que, vi endo esos mel l i zos l l or ando,
ci ert a muj e r pbl i c a l os r ecogi y l es di o pr i me r o sus pechos
(pues a est a cl ase de muj er es se daba el nombr e de l obas, y por
eso ahor a l os l ugar es t or pes se l l aman l u p an ar e s ) , y que l uego
esos ni os l l egar on a poder del pas t or Fus t ul o, y que fuer on
al i ment ados por su esposa Ac. Mas qu t endr a de par t i c ul ar
que una fiera al i ment ar a pr ovi denci al ment e a esos ni os, que
hab an de fundar ci udad t an gr andi os a, p ar a poner al r oj o l a
cr uel dad del r ey, que l os hab a man d ad o ar r oj ar al agua, de l a
que se vi er on mar avi l l os ament e l i br es ? [ 57 ] . A Amul i o sucedi
en el r ei no del Laci o su he r mano Numi t or , abuel o de Rmul o.
Y Roma fu fundada el pr i me r ao del r ei nado de Numi t or .
Po r t ant o, r ei n conj unt ament e con su ni et o Rmul o.
C A P I T U L O X X I I
LA FUNDACI N DE ROMA COI NCI DI CON EL FENECI MI ENTO DEL
REI NO DE LOS ASI RI OS Y CON EL REI NADO EN .TUDA DE E / E QU AS
Par a abr evi ar lo ms posi bl e, di r que Roma fu fundada
como ot r a Babi l oni a y como hi j a de l a pr i me r a y que ha com-
de Marte geminos concepisse, isto modo stuprum eius honorantes, vel
excusantes, et adhibentes argumentum, quod infantes expsitos lupa nu-
triverit. Hoc enim genus bestiae ad Martem existimant pertinere, ut vide-
licet ideo lupa credatur admovisse ubera parvulis, quia filios domini sui
Martis agnovit: quamvis non desnt qui dicant, cum expositi vagientes
iacerent, a nescio qua primum meretrice fuisse collectos, et primas eius
suxisse mamillas (meretrices autem lupas vocabant, unde etiam nunc tur-
pia loca earum lupanaria nuncupantur) , et eos postea ad Faustulum per-
venisse pastorem, atque ab eius Acca uxore nutritos. Quamquam si ad
arguendum hominem regem, qui eos in aquam proiici crudeliter iusserat,
eis infantibus per quos tanta civitas condenda fuerat, de aqua divinitus
liberatis, per lactantem feram Deus voluit subvenire, quid mirum est?
Amulio successit in regiiura Latale frater eius Numitor, avus Romuli,
cuius Numitoris primo anno condita est Roma; ac per hoc cum suo
deinceps, id est Rmulo, nepote regnavit.
C A P U T X X I I
QOD EO TEMPORE RoMA SIT CONDITA, QUO REGNUM ASSYRIORUM INTERCIDIT,
ET QUO EZECHTAS REGNABAT IN IuDA
Ne multis morer, condita est civitas Roma, velut altera Babylon, et
velut prioris filia Babylonis, per quam Deo placuit orbem debellare terra-
rum, et in unam societatem reipublicae legumque perductum longe late-
1280 LA CIUDAD DE DIOS XVI H, 22
pl aci do a Di os ser vi r se de el l a p ar a humi l l ar al uni ver so ent er o
y paci fi car l o, r educi ndol o a l a uni dad de l a mi s ma r epbl i ca
con l as mi s mas l eyes. Exi st an ya puebl os poder os os y aguer r i -
dos y naci ones di est r as en l as ar mas , a l as que no er a fcil
somet er , y er a necesar i o vencer con muchos pel i gr os , con mu-
cha s angr e y con hor r i bl es j or nadas . Cuando As i r a s ubyug
a casi t oda el Asi a, aunque se hi zo en guer r a, l a guer r a no ne-
cesi t aba ser cr uda y s angr i ent a, por que l as naci ones er an an
r udas , pocas y muy r educi das . La r azn es cl ar a, pues desde el
di l uvi o uni ver s al , del que es capar on s ol ament e ocho hombr e s
en el ar ca de No, hab an pas ado poco ms de mi l aos cuando
Ni o s ubyug a t oda el Asi a, a excepci n de l a I ndi a. Roma,
en cambi o, no dome a t odas esas naci ones de Or i ent e y de
Occi dent e que ahor a vemos somet i das a su i mper i o con esa pres-
teza y faci l i dad, por que , al i r ens anchndos e, choc con pot en-
ci as fuert es y bel i cos as . Cuando Roma fu fundada, el pue bl o
hebr eo l l evaba set eci ent os diez aos en la t i er r a pr omet i da. De
st os, Jess Nave gober n vei nt i si et e; l os j ueces, t r esci ent os
vei nt i nueve, y l os r eyes, t r esci ent os sesent a y dos. Er a ent onces
r ey de J ud Acaz, o, segn ot r o c mput o, su sucesor , Ezequ as,
rey excel ent e en vi r t ud y en pi edad, que r ei ny est o cons t a
en t i empo de Rmul o. En el ot r o r ei no hebr eo, en I sr ael , hab a
ya i ni ci ado su r ei nado Oseas [ 58] .
que pacare. Erant enim iam populi validi et fortes, et armis gentes exer-
citatae, quae non facile cederent, et quas opns esset ingentibus periculis et
vastatione utrimque non parva atque horrendo labore superari. Nam quan-
do regnum Assyriorum totam pene Asiam subiugavit, licet bellando sit
factura, non tamen multum asperis et difficilibus bellis fieri potuit, quia
rudes adhuc ad resistendum gentes erant, nec tam multae, vel tara niagnae:
siquidem post illud mximum atque universale diluvium, cum in arca Noe
oeto soli homines evaserunt, anni non multo amplius quam mille transie-
rant, quando Ninus Asiam totam, excepta India, subiugavit. Roma vero
tot gentes et Orientis et Occidentis, quas imperio Romano subditas cerni-
mus, non ea celeritate ac faciltate perdomuit; quoniam paulatim crescen-
do robustas eas et bellicosas, quaquaversum dilatabatur, invenit. Tempore
igitur quo Roma condita est, populus Israel habebat in trra promissionis
annos septingentos decem et octo. Ex quibus viginti septem pertinent ad
lesum Nave, deinde ad tempus ludicum trecenti viginti novem. Ex quo
autem ibi reges esse coeperant, anni erant trecenti sexaginta do. Et rex
tune erat in luda, cuius nomen erat Achaz, vel, sicut alii computan!, qui
ei successit Ezechias, queni quidem constat optimum et piissimum regem
Romuli regnasse temporibus. In ea vero Hebraici populi parte quae appel-
labatur Israel, regnare coeperat Osee.
JSVtTCI, 2 3 , 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 281
C A P I T U L O X X I I I
L A SI BI LA ERI TREA Y SUS PROFEC AS SOBRE CRI S TO
1. Al gunos cr een que en est a poca vat i ci n l a si bi l a Er i -
t r ea [ 59] . Var r n da fe de que exi st i er on muc has si bi l as, no
una sol a. Es u n hecho que l a si bi l a Er i t r ea escr i bi al gunas
cosas cl ar as s obr e Cr i st o. Yo mi s mo he t eni do el gust o de l eer
unos ver sos de mal l at n y peor r i ma debi dos a un t r aduct or
desconoci do, segn he podi do c ompr obar des pus . El exi mi o
pr ocns ul Fl ac i ano [ 60 ] , hombr e de pal abr a fcil y de saber
exqui si t o, habl ando un d a conmi go s obr e Cr i st o, me sac un
cdi ce gr i ego y me di j o que er an l os cr menes de l a si bi l a Er i -
t r ea. Y me hi zo not ar que en un pas aj e el encabezami ent o de l os
ver sos compon an por or den est as p al ab r as : 'IriaoO;XpEiar; eoO
YsIcoTrip es deci r , Jesucr i st o, Hi j o de Di os, Sal vador . He
aqu el sent i do de est os ver sos segn ot r a t r aducci n l at i na,
ms acer t ada y mej or r i mad a:
La tierra se cubrir de un sudor fro. Ser la seal del juicio. El
Rey inmortal futuro bajar del cielo y se presentar en carne para
juzgar a la tierra. Y, cuando el mundo decline a su ocaso, el fiel y
el infiel vern a Dios acompaado de sus santos. Las almas se presen-
tarn al juez con sus cuerpos y en la tierra no babr ya ni beldad ni
verdeza. Los hombres dejarn sus dolos y sus riquezas. El fuego abra-
sar las tierras, y, buscando cielo y mar, quebrantar los puntos del
obscuro averno. Los cuerpos de los santos, libres ya de la carne,
CAPL1T X X I I I
DE SIBYLLA ERYTHRAEA, QUAE NTER ALTAS SIBYLLAS COGNOSCTTUR
DE CHRISTO EVIDEISTIA MDI.TA CECINISSF.
1. Eodem tempore nonnulli Sibyllam Erythraeam vaticinatam ferunt.
Sibyllas autem Varro prodidit plures fuisse, non unam. Haec sane Ery-
thraea Sibylla quaedam de Christo manifesta conscripsit: quod etiam nos
prius in latina lingua versibus male latinis et non stantibus legimus, per
nescio cuius interpretis imperitiam, sicut post cognovimus. Nam vir cla-
rissimus Flacc.anus, qui etiam procnsul fuit, homo facillimae facundiae,
multaeque doc rinae, cjm de Christo colloqueremur, graecum nobis codi-
cem protulit, carmina esse dicens Sibyllae Erythraeae, ubi ostendit quo-
dam loco in capitibus versuum ordinem litterarum ita se habentem. ut
haec in eo verba legerentur. 'Ino-oO? XPEICTT? EOO Yl; ScoTfip: quod est la-
tine, fesus Christus Dei Filius Salvator. Hi autem versus quorum primae
litterae istum sensum, quem diximus, reddunt, sicut eos quidam latinis
et stantibus versibus est interpretatus. hoc continent:
ludicii si2Tium tlTus sudores madescet.
X E celo Rex adveniet per sneda futurus :
M Scilicet in carne praesens ut iudicet orhem.
O Urtde Deum cernent incredulus atque fidelis
5 -< Celsum cun sanctis, aevi iam termino in ipso.
M Sic animae cum carne aderunt, quas iudicat ipse :
1282
LA CIUDAD DE DIOS XVHI , 23, 1
gozarn de la luz, y los pecadores sern abrasados por una llama
eterna. Entonces, cada uno, descubriendo sus actos ocultos, abrir sus
secretos y Dios har luz en los corazones. Todo entonces ser llanto y
crujir de dientes. El sol se obscurecer y el coro de los astros perder
su tono. Girar el cielo, y la luna se apagar como una lmpara; se
abatirn los collados y se alzarn los valles v en lo humano no habr
ni cimas ni alturas. Los montes se igualarn con los campos v el mar
ser innavegable. La tierra se har aicos y las fuentes y los ros
sern torrados al fuego. Pero entonces sonar en lo alto el triste son
de la trompeta, y todo se cubrir de gritos v de llantos. La tierra se
abrir, y dejar ver su profundo y catico abismo. Ante el tribunal
del Seor comparecern los reyes, y los cielos vertern un torrente
de fuego y de azufre.
En est os ver sos l at i nos, t r aduci dos de cual qui er modo del gr i ego,
no fu posi bl e dar con el sent i do que r esul t a en gr i ego de l a
uni n de l as l et r as i ni ci al es del ver so, s obr e t odo en la Y, por que
en l at n no hay pal abr as que comi encen por esa l et ra par a po-
der for mar una fr ase compl et a. Pe r o est o sucede sl o en t r es
ve r s os : en el qui nt o, en el deci moct avo y en el deci monoveno.
En efecto, si no l eemos l as l et r as que si r ven de l azo de uni n
en l a i ni ci al de esos t r es ver sos, r ecor dando que en su l ugar
est la Y, se expr es a en ci nco p al ab r as : Jesucr i st o. Ri fo de
Di os, Sal vador . As cuando se di ce en gr i ego, no en l at n. Son,
pues, vei nt i si et e ver sos, nme r o que es t r es el evado al cubo,
X Cum iacet incultus densis in vepribus orbis.
-o Reiicient simulacra viri, eunctam ouoqne gazam :
m Exuret trras tenis, pontumcue polumque
10 ~~ Inquirens, tetri portas effrinsret Averni
M Snnctorum sed enim cunctae lux libera carni
H Tradetur, sontes aeterna flamma cremabit.
O Oceultos actus retejrens, tune quisque loquetur
M Secreta, atque Deus reserabit peotora luc.
15 Tune erit et luctus, stridebunt dentibus omnes.
m Eripitur solis iubar, et chorus interit astris.
O Volvetur caelum, lunaris splendor obibit.
~< Deiieiet eolles, valles extollet ab irno.
... -< Nou erit in rebus hominum sublime vel altum.
ZU lam aeouantur camois montes, et caerula poati
O Omnia cessabunt, tellus contracta peribit.
M Sic pariter fontes torrentur, fluminfoue igrni.
M Sed tuba tura sonitum tristem demittet ab alto
E3 Orbe, sremens facinus miserum varioseme labores :
25 -1 Tartareumque chaos monstrabit trra dehiscens.
X Et coram hic Domino reges sistentur ad unum
v Recidet e caelis ignisque et sulphuris amuis.
In his latinis versibus de graeco uteumque translatis, ibi non potuit ille
sensus oceurrere, qui fit cum litterae, quae sunt in eorum capitibus,
connectuntur, ubi Y littera in graeco posita est; quia non potuerunt verba
latina inveniri, quae ab eadeni littera inciperent, et sententiae conveni-
rent. Hi autem sunt versus tres, quintus et octavus decimus et nonus de-
cimus. Denique si litteras quae sunt in capitibus omnum versuum con-
nectentes, horum trium quae scriptae sunt non legamus, sed pro eis Y
litteram, tanquam in eisdem locis ipsa sit posita, recordemur, exprimitur
in quinqu verbis, lesus Christus Dei Filius Salvator; sed cum graece
hoc dicitur, non latine. Et sunt versus viginti et septem, qui numerus
quadratum ternarium solidum reddit. Tria enim ter ducta fiunt novem:
XfVHI, 23, 2 PARALELISMO ENTRE US DOS CIUDADES 1283
por que t r es p o r t r es son nueve, y t r es por nueve, haci endo l a
figura de lo ancho a lo al t o, son vei nt i si et e. Si uni mos l as pr i me-
r as l et r as de est as ci nco pal abr as gr i e gas : 'Ino-os Xpeicrrc 0EOO
Y6s2cTp, que s uenan Jesucr i st o, Hi j o de Di os, Sal vador ,
nos dan 'lx^;, que significa Pez. Est e nombr e m st i co significa
a Cr i st o, por que sl o l fu capaz de vi vi r vi vo, es deci r , si n
pecado, en el abi s mo de nues t r a mor t al i dad, semej ant e a l as
pr ofundi dades del mar .
2. Ade m s , este poe ma de l a si bi l a Er i t r ea, o, como ot r os
prefi eren, Cumea, no cont i ene en su compos i ci n n ad a que fa-
vor ezca el cul t o de l os di oses fal s os ; al cont r ar i o, habl a c ont r a
el l os y cont r a sus ador ador e s t an acr ement e, que me par ece que
puede enumer ar s e ent r e l os per t eneci ent es a l a Ci udad de Di os .
Lact anci o [61] i nser t a t ambi n en sus obr as al gunos vat i ci -
ni os s obr e Cr i st o de una si bi l a, pe r o no di ce de cul . He cr e do
m s acer t ado r euni r , como si fuer a uno sol o, l os t es t i moni os
di s per s os en su obr a y dar l os en compr i mi dos . Ve ndr di c e
l a s i bi l aa l as manos i ni cuas de l os infieles, y dar n a Di os
bofet adas con sus manos sacr i l egas, y con su i mp u r a boca l e
es cupi r n en el r os t r o. Y l ent r egar a l os gol pes, si n resi st en-
ci a, su es pal da i nocent e. Al ser abofet eado, cal l ar , a fin de que
nadi e conozca que l es el Ver bo, o de dnde vi ene, p ar a ha-
bl ar a l os i nfi ernos y ser c or onado de es pi nas . Le di er on hi l
por comi da, y cont r a l a sed, vi nagr e. Est a ser l a ni ca hospi -
t al i dad que le br i ndar n. Y t, neci a, no conoci st e a tu Di os
baj o el di sfraz con que se pr es ent a l os mor t al es , si no que l o
cor onast e de es pi nas y le di st e a beber hor r i bl e hi l . El vel o
del t e mpl o se r as gar y al medi od a una obs cur a noche cubr i r
et ipsa novem si ter ducantur, ut ex lato in altum figura consurgat, ad
viginti septem perveniunt. Horum autem graecorum quinqu verborum,
quae sunt, 'Inaos XpEiors BEOO Yls ZOTEP, quod est latine, lesus Christus
Dei Filius Salvator, si primas litteras iungas, erit 'lx8s, id est Piscis, in
quo nomine mystice intelligitur Christus, eo quod in huius mortalitatis
abysso velut in aquarum profunditate vivus, hoc est sine peccato, esse
potuerit.
2. Haec autem Sybilla sive Erythraea, sive, ut qudam magis credunt,
Cumaea, ita nihil habet in toto carmine suo, cuius exigua ista partcula
est, quod ad deorum falsorum sive factorum cultum pertineat; quin imo
ita etiam contra eos et contra cultores eorum loquitur, ut in eorum numero
deputanda videatur, qui pertinent ad civitatem Dei. Inserit etiam Lactan-
tius operi suo quaedam de Christo vaticinia Sibyllae, quamvis non expri-
mat cuius. Sed quae ipse singillatim posuit, ego arbitratus sum coniuncta
esse ponenda, tanquam unum sit prolixum, quae ille plura commemoravit
et brevia. fn manus iniquas, inquit, infidelium postea venet: dabunt
autem Deo alapas manibus incestis, et impurato ore exspuent venenatos
sputus: dabit vero ad verbera simpliciter sanctum dorsum. Et oelaphos
accipiens tacebit, ne quis agnoscat, quod verbum, vel unde venit ut infers
loquatur, et corona spinea coronetur. Ad cibum autem fel, et ad sitim
acetum dederunt; inhospitalitatis hanc monstrabunt mensam. Ipsa enim
incipiens tuum Deum non intellexisti, ludentem mortalium mentibus; sed
1284 LA CIUDAD DE DIOS XIVIII, 24
la tierra durante tres horas. Y morir, es verdad, y su sueo
durar tres das, y entonces, surgiendo del sepulcro, volver a
la luz. Y mostrar a los elegidos las primicias de la resurrec-
cin [62]. Lactancio cit estos testimonios de las sibilas, to-
mados de aqu y de all, en diversos lugares de su obra, segn
exiga el plan de la misma. Y yo, sin interpolar nada, slo re-
ducindolos a unidad, he procurado que se distingan por su
encabezamiento, si es que los escritores venideros no descuidan
conservarlos. Algunos autores aseguran que la sibila Eritrea
no existi en tiempo de Rmulo, sino durante la guerra de
Troya.
C A P I T U L O X X I V
LOS SIETE SABIOS DE GRECIA Y LA CAUTIVIDAD DE LAS DIEZ
TRIBUS DE ISRAEL EN EL REINADO DE RMULO, EL CUAL A SU
MUERTE RECIBI HONORES DIVINOS
Bajo el reinado de Rmulo vivi Tales de Mileto, uno de
los siete sabios, en griego I090, que sucedieron a los poetas
telogos, entre los cuales sobresali Orfeo. En esta misma poca,
las diez tribus, que en la divisin se llamaron Israel, fueron
conquistadas por los caldeos y llevadas cautivas a su tierra. Las
dos tribus de Jud quedaron en Judea, y tenan la corte del
reino en Jerusaln. Los romanos, habiendo desaparecido Rmu-
locosa muy conocida del vulgo, le alistaron en el nmero
spinis coronasti, et horridum fel miscuisti. Templ vero velum scindetur:
et medio die nox erit tenebrosa nimis in tribus horis. Et morte morietur
tribus diebus somno suscepto: et tune ab infers regressus ad lucem veniet
primus, resurrectionis principio revocatis ostenso. Ista Lactantius carptim
per intervalla disputationis suae, sicut ea poseer videbantur, quae pro-
bare intenderat, adhibuit testimonia Sibyllina, quae nos nihil interponen-
tes, sed in unam seriem connexa ponentes, solis capitibus, si tamen scrp-
tores deinceps ea servare non negligant, distinguenda curavimus. Nonnulli
sane Erythraeam Sibyllam, non Romuli, sed belli Troiani tempore fuisse
scripserunt.
CAPUT XXI V
QUOD REGNANTE RoMULO SEPTEM SAPIENTES CLARUERINT, QUO TEMPORE
DECEM TRIBUS QUAE ISRAEL DICEBANTUR, IN CAPTIVITATEM A CHALDAEIS
DUCTAE SUNT, IDEMQUE RoMULUS MORTUUS DIVINO HONORE DONATOS EST
Eodem Rmulo regnante Thales Milesius fuisse perhibetur, unus e
septem Sapientibus, qui post theologos poetas, in quibus Orpheus mxime
omnium nobilitatus est, So<po( appellati sunt, quod est latine Sapientes.
Per dem tempus decem tribus, quae in divisione populi vocatae sunt Is-
rael, debellatae a Chaldaeis, et in eas trras captivae ductae sunt, rema-
nentibus in Iudaea trra duabus illis tribubus, quae nomine Iudae voca-
bantur, sedemque regni habebant Ierusalem. Mortuum Romulum, cum et
XJVIH, 24 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 2 85
de los dioses. Esta prctica haba cado ya en desuso, y en
tiempo de los cesares se haca slo por adulacin. Cicern toma
ocasin de aqu para tributar a Rmulo grandes elogios [63],
porque mereci estos honores en una poca bien civilizada y de
luces, no en poca de rudeza e ignorancia, en que era fcil en-
gaar a los hombres. Pero hay que notar que an no haba
hecho su aparicin la ingeniosa y sutil locuacidad de los fil-
sofos. Y, s es verdad que las pocas siguientes no hicieron
dioses a los hombres muertos, tambin lo es que no dejaron de
dar culto y de tener por dioses a los creados por sus mayores.
Y lo que es ms, aumentaron, construyendo doloscosa des-
conocida por los antiguos, el incentivo de la vana e impa
supersticin. Esto lo iban obrando en sus corazones los inmun-
dos demonios, engandoles con falaces orculos para que re-
presentasen torpemente en los juegos las fabulosas torpezas
de los dioses, desterradas ya en esos siglos de luces, en honor
de las falsas divinidades. A Rmulo le sucedi Numa, y el
que pobl a Roma de dioses, falsos por cierto, para su custo-
dia, despus de muerto no mereci ser agregado a esa caterva,
como si la multitud de dioses por l creada hubiese llenado el
cielo y no hubiera ya all lugar para l. Cuentan que bajo el
reinado de Manases entre los hebreos, rey impo, que dio muer-
te al profeta Isaas [64], segn algunos, vivi la sibila de
Samos.
ipse non comparuisset, in dos, quod et vulgo notissimum est, retulere
Romani; quod usque adeo, fieri iam desierat, nec postea nisi adulando,
non errando, factum est temporibus Caesarum, ut Cicero magnis Romuli
laudibus tribuat, quod non rudibus et indoctis temporibus, quando facile
homines fallebantur, sed iam expolitis et eruditis meruerit hos honores;
quamvis nondum efferbuerat ac pullulaverat philosophorum subtilis et
acuta loquacitas. Sed etiamsi posteriora tmpora dos homines mortuos
non instituerunt, tamen ab antiquis institutos colere ut dos et habere
non destiterunt: quin etiam simulacris, quae veteres non habebant, auxe-
runt vanae atque impiae superstitionis illecebram, id efficientibus immun-
dis in eorum corde daemonibus, per fallacia quoque oracula decipienti-
bus, ut fabulosa etiam crimina deorum, quae iam urbaniore saeculo non
fingebantur, per ludos tamen in eorumdem falsorum numinum obsequium
turpiter agerentur. Regnavit deinde Numa post Romulum, qui cum illam
civitatem putaverit deorum profecto falsorum numerositate muniendam, in
eamdem turbam referri mortuus ipse non meruit, tanquam ita putatus sit
caelum multitudine numinum constipasse, ut locum ibi reperire non posset.
Hoc regnante Romae, et apud Hebraeos initio regni Manasse, a quo impo
rege propheta Isaas perhibetur occisus, Samiam fuisse Sibyllam ferunt.
1288 U CIUDAD DE DIOS XVJ H, 25
C A P I T U L O X X V
Q U F I L S OF OS BRI LLARON DURANTE EL REI NADO DE TARQUI -
NI O P RI S C O ENTRE LOS ROMANOS, Y DE SEDEC AS ENTRE LOS
HEBREOS , EN TI EMP O DE LA TOMA DE J ERUSAL N Y DE LA RUINA
DEL T E MP L O?
Re i nando ent r e l os hebr eos Sedec as y ent r e l os r omanos
Tar qui ni o Pr i s co, sucesor de Anco Mar ci o, el puebl o j ud o fu
l l evado caut i vo a Babi l oni a. J er us al n fu des t r ui da, y el tem-
pl o cons t r ui do p o r Sal omn, der r ocado. Los pr ofet as, al re-
pr e nde r sus mal dade s e i mpi edades , l es hab an pr edi cho est e
suceso, pr i nc i pal me nt e J er em as , qui en l l eg a de t e r mi nar el
nmer o de aos . En est a poca vi vi Pi t aco de Mi t i l ene, ot r o
de l os siete s abi os . Y, segn Eus ebi o, l os ot r os ci nco, que con
Tal es y ste compl et an el nme r o, vi vi er on t ambi n por est a
poca, en que el puebl o de Di os est aba caut i vo en Babi l oni a.
He aqu sus n o mb r e s : Sol n de At enas , Chi l n de Lacedemo-
ni a, Pe r i andr o de Cor i nt o, Cl ebul o de Li ndos y B as de Pr i e-
ne. Fl or eci er on despus de l os poet as t el ogos, y fuer on l l a-
mados sabi os por que avent aj aban a l os dems hombr e s en su
l oabl e vi da y hab an dado en compr i mi dos al gunos pr ecept os
mor al es . En l o t ocant e a l as l et r as, el l os no l egar on a l a post e-
ridad obr a al guna, sal vo l as l eyes, que, segn di cen, di o Sol n
a l os at eni enses. Tal es fu fsico, y compus o al gunos l i br os
C A P U T XXV
QL PHELOSOPHI ENITUERINT REGNANTE APUD ROMANOS TARQUINIO PBISCO,
APUD HEBRAEOS SEDECHIA, CUM IERUSALEM CAPTA EST, TEMPLUMQUE
SUBVERSUM
Regnante vero apud Hebraeos Sedechia, et apud Romanos Tarquinio
Prisco, qui successerat Anco Martio, ductus est captivus in Babyloniam
populus ludaeorum, eversa Ierusalem et templo illo a Salomone construc-
to. Increpantes enim eos Prophetae de iniquitatibus et impietatibus suis,
haec eis ventura praedixerant, mxime leremias, qui etiam numerum de-
finivit annorum
15
. Eo tempore Pittacus Mitylenaeus, alius e septem Sa-
pientibus, fuisse perhibetur. Et quinqu caeteros, qui ut septem numeren-
tur, Thaleti, quem supra commemoravimus, et huic Pittaco adduntur, eo
tempore fuisse scribit Eusebius, quo captivus Dei populus in Babylonia
tenebatur. Hi sunt auten, Soln Atheniensis, Chilo Lacedaemonius, Pe-
riander Corinthius, Cleobulus Lindius, Bias Prienaeus. Omnes hi septem
appellati Sapientes post poetas theologos claruerunt, quia genere vitae
quodam laudabili praestabant hominibus caeteris, et morum nonnulla
praecepta sententiarum brevitate complexi sunt. Nihil autem monumen-
torum, quod ad litteras attinet, posteris reliquerunt, nisi quod Soln quas-
dam leges Atheniensibus dedisse perhibetur; Thales vero physicus fuit, et
1S
It r. 3S,ir.
XVTI, 26 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1287
que cont i enen su doct r i na. En est a mi s ma poca de l a caut i -
vi dad j ud a fl or eci er on f si cos como An ax i man d r o , Anax me-
nes y Jenfanes. Ent onces br i l l aba t ambi n Pi t gor as , y de l
en adel ant e se l l amar on filsofos [ 65] .
C A P I T U L O X X V I
CONTEMPORANEI DAD DE LA LI BERTAD J UD A Y ROMANA
En est e t i empo, Ci r o, r ey de l os per s as , que i mpe r aba t am-
bi n ent r e l os cal deos y asi r i os, afl oj ando un poco l a caut i -
vi dad de l os j ud os , dej a ci nco mi l hombr e s l i br es par a que
fuer an a reedi fi car el t e mpl o. Est os se l i mi t ar on a echar l os
ci mi ent os y a edi fi car un al t ar , por que una i nvasi n enemi ga
l es i mpi di segui r adel ant e, di fi ri ndose l a obr a has t a el rei-
nado de Dar o. Dur ant e est os aos t uvi er on l ugar l as hazaas
descr i t as en el l i br o de J udi t , que l os j ud os no han admi t i do
en el canon. Un a vez concl ui dos, baj o el r ei nado de Dar o, l os
set ent a aos pr edi chos por el pr ofet a J er em as , se devol vi l a
l i ber t ad a l os j ud os , r ei nando ent r e l os r omanos su s pt i mo
rey, Tar qui ni o. Est e fu des t er r ado, y ent onces l os r omanos
se exi mi er on de l a domi naci n de sus r eyes. Has t a est a poca,
I sr ael t uvo s i empr e pr ofet as. Fue r on muchos , y, si n e mbar go,
t ant o ent r e l os j ud os corno ent r e nosot r os, se t i enen por ca-
nni cos l os l i br os de unos pocos . Al final del l i br o ant er i or
pr omet ci t ar al gunos en ste, y creo l l egada ya l a hor a.
suorum dogmatum libros reliquit Eo captivitatis ludaicae tempore, et Ana-
ximander, et Anaximenes, et Xenophanes physici claruerunt. Tune et Py-
thagoras, ex quo coeperunt appellari philosophi.
C A P U T XXVI
QOD EO TEMPORE, QUO IMPLETIS SEPTUAGINTA ANNIS IDAEORUM EST
RESOLUTA CAPTIVITAS, RoMANI QUOQUE A DOMINATU SUNT REGIO LIBERATI
Per idem tempus Cyrus rex Persarum, qui etiam Chaldaeis et Assyrs
imperabat, relaxata aliquanta captivitate ludaeorum, quinquaginta millia
hominum ex eis ad instaurandum templum regredi fecit. A quibus tantum
prima coepta fundamina, et altare constructum est. Incursantibus autem
hostibus, neququam progredi aedificando valuerunt, dilatumque opus est
usque ad Darium. Per idem tempus etiam illa sunt gesta, quae conscripta
sunt in libro Iudith: quem sane in canone Scripturarum Iudaei non re-
cepisse dicuntur. Sub Dario ergo rege Persarum impletis septuaginta
annis, quos leremias propheta praedixerat, reddita est Iudaeis soluta
captivitate libertas, regnante Romanorum sptimo rege Tarquinio. Quo
expulso etiam ipsi a regum suorum dominatione liberi esse coeperunt.
Usque ad hoc tempus Prophetas habuit populus Israel: qui cum multi
fuerint, paucorum et apud Iudaeos et apud nos cannica scripta retinen-
tur. De quibus me aliqua positurum esse promisi in hoc libro, cum clau-
derem superiorem. quod iam video esse faciendum.
1288 LA CIUDAD DE DIOS
xvrai, 27
C A P I T U L O X X V I I
LOS PROFETAS Y SUS PROFECAS
Par a darnos una idea de esta poca, retrocedamos algunos
aos. El libro de Oseas, el primero de los doce profetas me-
nores, va encabezado as : Palabras del Seor dichas a Oseas
en el tiempo de Ozas, de Joatn, de A caz y de Ezequas, reyes
de Jud. Amos escribe tambin que profetiz en tiempo del
rey Ozas. Y aade adems a Jerobon, al rey de Israel que
vivi en ese tiempo. Isaas, hijo de Amos, sea del profeta
citado, sea de otro Amos no profetasentir ms comn, en-
cabeza su libro con esos cuatro reyes citados por Oseas, y dice
que profetiz en tiempo de ellos. Miqueas marca como tiempo
de su profeca despus de Ozas, y nombra a tres de los reyes
mencionados por Oseas: a Joatn, a Acaz y a Ezequas. Estos,
segn se colige de sus escritos, profetizaron contempornea-
mente. A ellos hay que aadir Jons y Joel, de los cuales uno
profetiz bajo Ozas, y otro, bajo Joatn, sucesor de Ozas.
Pero estos dos ltimos datos los hemos deducido de las crni-
cas, pues ellos en sus obras callan la fecha. Esta poca abarca
desde Procas, rey de los latinos, y Aventino, su sucesor, hasta
Rmulo, rey ya de los romanos, o, mejor, hasta el principio
C A P U T X X V I I
DE TEMPORIBUS PROPHETARUM, QUORUM ORACULA HABENTUR IN LIBRIS;
QUIQUE TUNC DE VOCATIONE GENTIUM MULTA CECINERUNT, QUANDO ROMANUM
REGNUM COEPIT, ASSYRIUMQUE DEFECIT
Tmpora igitur eorum ut possimus advertere, in anteriora paululum
recurramus. In capite libri Osee prophetae, qui primus in duodecim po-
nitur, ita scriptum est: Verbum Domini quod factum est ad Osee in diebus
Oziae, et loathan, et Achaz, et Ezechiae regum luda " . Amos quoque die-
bus regs Oziae prophetasse se scribit: addit etiam Ieroboam regem Israel,
qui per eosdem dies fui t ". Necnon Isaas filius Amos, sive supradicti
prophetae, sive, quod magis perhibetur, alterius qui non propheta eodem
nomine vocabatur, eosdem reges quatuor quos posuit Osee, in capite libri
sui ponit, quorum diebus se prophetasse praeloquitur. Michaeas etiam
eadem suae prophetiae commemorat tmpora post dies Oziae. Nam tres
qui sequuntur reges nominat, quos et Osee nominavit, loathan, et Achaz,
et Ezechiam
IS
. Hi sunt quos eodem tempore simul prophetasse ex eorum
litteris invenitur. His adiungitur lonas eodem Ozia rege regnante, et loel
cum iam regnaret loathan, qui successit Oziae. Sed istorum prophetarum
duorum tmpora in Chronicis, non in eorum libris potuimus invenire,
quoniam de suis diebus tacent. Tenduntur autem hi dies a rege Latino-
1 8
Os. I, I.
1 7
Atn. I, I.
1 8
Micb. i, :.
XVtEIl, 2 8 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 2 89
del reinado de su sucesor Numa Pompilio, pues el reinado de
Ezequas, rey de Jud, se prolong hasta este tiempo. Y en
este espacio brotaron estas fuentes profticas. Era el fin del im-
perio asirio y el principio del romano. Esto significa que,
como Abrahn asisti al nacimiento del imperio asirio, y a l
se hicieron las promesas ms claras sobre ia bendicin de to-
das las naciones en su descendencia, as ahora, al nacer la
Babilonia de Occidente, en cuyo imperio se encarnara Cristo,
cumplindose en l las profecas orales y escritas, deban re-
novarse las promesas a los profetas. Hasta aqu Israel casi
siempre tuvo profetas, pero desde el comienzo de su monar-
qua fueron ms para uso propio que de los gentiles. La poca
en que la escritura proftica se impona con claridad para
aprovechamiento de los gentiles fu precisamente sta, en que
se fundaba la ciudad que haba de ser duea y seora de las
naciones. Y as fu. ,
C A P I T U L O X X V I I I
PROFECAS DE OSEAS Y DE AMOS EN SU RELACIN
CON EL EVANGELIO
El profeta Oseas pone tal profundidad en sus palabras,
que es muy costoso sondear en ellas. Sin embargo, lo prome-
tido es deuda. Y sucederescribeque en el lugar en que se
les di/o: Vosotros no sois mi pueblo, sern llamados hijos del
rum Proca, sive superiore Aventino, usque ad regem Romulum iam Ro-
manorum, vel etiam usque ad regni primordia successoris eius Numae
Pompilii: Ezechias quippe rex luda eo usque regnavit; ac per hoc per
ea tmpora isti velut fontes prophetiae pariter eruperunt, quando regnum
defecit Assyrum, coepitque Romanum: ut scilicet quemadmodum regni
Assyriorum primo tempore exstitit Abraham, oui promissiones apertissimae
fierent in eius semine benedictionis omnium gentium; ita occidentalis
Babylonis exordio, qua fuerat Christus imperante venturas, in quo imple-
rentur illa promissa oracula Prophetarum, non solum loquentium, verum
etiam scribentium in tantae rei futurae testimonium solverentur. Cum
enim prophetae nunquam fere defuissent populo Israel, ex quo ibi reges
esse coeperunt, in usum tantummodo eorum fuere, non gentium: quando
autem ea scriptura manifestius prophetica condebatur, quae gentibus quan-
doque prodesset, tune oportebat incperet, quando condebatur haec civitas,
quae gentibus imperaret.
C A P U T X X V I I I
DE HIS QUAE AD EVANGELIUM CHRISTI PERTINENT, QUID OSEE ET AMOS
PROPHETAVERINT
Osee igitur propheta, quanto profundius quidem loquitur, tanto ope-
rosius penetratur. Sed aliquid inde sumendum est, et hic ex nostra pro-
missione ponendum. Et erit, inquit, in loco quo dictum est eis, Non poou-
1290 l,A CIUDAD DE DIOS
xvm, 28
Dios vivo. Los apstoles mismos han entendido este texto de
la vocacin de los gentiles, que antes no pertenecan a Dios.
Y como los gentiles son tambin espiritualmente hijos de
Abrahn, y por eso se les llama, con razn, Israel, el profeta
aade: Y los hijos de Israel vendrn a formar una unidad,
y se elegirn un solo caudillo, y se elevarn sobre la tierra.
Querer explicar esto sera desvirtuar las palabras del profeta.
Recurdese solamente la piedra angular y las dos paredes,
compuestas una de los judos y otra de los gentiles; aqulla,
bajo el nombre de hijos de Jud, y sta, de hijos de Israel,
apoyndose las dos sobre un mismo caudillo y elevndose so-
bre la tierra. El mismo profeta atestigua que estos israelitas
carnales que ahora no quieren creer en Cristo han de creer
en el un da, no ellos, pues pasarn con la muerte, sino sus
hijos, cuando dice: Los hijos de Israel estarn mucho tiempo
sin rey, sin caudillo, sin sacrificio, sin altar, sin sacerdocio
y sin profecas. Quin no ve que ste es el estado actual de
os j ud os? Mas oigamos lo que aade: Y despus, los hijos
de Israel volvern y buscarn al Seor su Dios y a su rey Da-
vid, y se maravillarn del Seor y de sus bienes en los ltimos
tiempos. No hay nada ms claro que esta profeca, en la que
el rey David est significando a Cristo, que nacicomo dice
el Apstol, segn la carne, del linaje de David.
Este mismo profeta ha predicho la resurreccin de Cristo
al tercer da, pero con una profundidad misteriosa, proftica,
donde dice: os san despus de dos das, y al tercer da
lus meus vos, vocabuntur et ipsi fii Dei vivi
l
". Hoc testimonium pro-
pheticum de vocatione populi Gentium, qui prius non pertinebat ad Deum,
etiam Apostoli intellexerunt
20
. Et quia ipse quoque populus Gentium
spiritualiter est in filiis Abrahae, ac per hoc recte dicitur Israel, propter-
ea sequitur, et dicit: Et congregabuntur filii luda et filii Israel in
idlpsum, et ponent sibimet principatum unum, et ascendent a trra
21
. Hoc
si adhuc velimus exponere, eloqu prophetici obtundetur sapor. Recolatur
tamen lapis ille angularis, et do il parietes, unus ex Iudaeis, alter ex
Gentibus
22
; ille nomine filiorum luda, iste nomine filiorum Israel, eidem
uni principatui suo in idipsum innitentes, et ascendentes agnoscantur a
trra. Istos autem carnales Israelitas, qui nunc nolunt credere in Christu,
postea credituros, id est, filios eorum (nam vitique isti in suum locum
moriendo transibunt), idem propheta testatur, dicens: Quoniam diebus
multis sedebunt filii Israel sirte rege, sine principe, sine sacrificio, sine
altan, sine sacerdotio, sine manifestationibus. Quis non videat, nunc sic
esse Iudaeos? Sed quid adiungat, audiamus: Et postea, inquit, revertentur
filii Israel, et inquirent Dominum Deum suum, et David regem suum: et
stupescent in Domino, et in bonis ipsius, in novissimis diebus
2S
. Nihil est
ista prophetia manifestius, cum David regis nomine significatus intelliga-
tur Christus, qui factus est, sicut dicit Apostolus, ex semine David secun-
dum carnem
24
. Praenuntiavit iste propheta etiam tertio die Christi re-
surrectionem futuram, sicut eam prophetica altitudine praenuntiari opor-
19
Os. I,IO.
22
Eph. 2,14.15.20-22.
* Rom. 9,26. " Os. 1,4.5, sec. LXX.
Os. 1,11 '* Rom I , J .
XVm, 29, 1 >ARAUUSMO ENTRE U9 DOS CIUDADES 1291
resucitaremos. En este sentido habla aqu el Apstol: Si ha-
bis resucitado con Cristo, buscad las cosas de arriba. Amos
profetiza estos misterios en los siguientes trminos: Preprate,
Israeldice, para invocar a tu Dios. He aqu que yo soy el
que forma los truenos y crea los vientos y el que anuncia a los
hombres su Cristo. Y en otro pasaje: Ese da restaurar el
tabernculo de David, que est por tierra, y restablecer lo
igualado con la tierra, y rehar lo destruido, y lo reedificar
como en tiempos pasados. De suerte que me busquen el resto
de los hombres y todas las naciones en que se invoc mi nom-
bre, dice el Seor, hacedor de tales maravillas.
C A P I T U L O X X I X
PREDICCIONES DE ISAAS SOBRE CRISTO Y LA IGLESIA
1. Isaas no es del nmero de los doce profetas llamados
menores, porque sus profecas son breves en comparacin con
las de los llamados mayores, que compusieron extensos vo-
lmenes. Isaas pertenece a estos ltimos; mas, por guardar
el orden cronolgico, lo pongo con los dos anteriores. Este
profeta, entre las reprensiones que hace, las instrucciones que
da y las amenazas futuras que intima al pueblo pecador, pro-
fetiz sobre Cristo y sobre la Iglesia, es decir, sobre el l!ey
v sobre la Ciudad que fund, muchas ms cosas aue los otros.
Tan es as, que algunos dicen que es ms evangelista que 11ro-
tebat, ubi ait: Sanabit nos post biduum, in die tertio resurgemus ~'. 5e~-
cundum hoc enim nobis dicit Apostolus, Si resurrexistis cum Christo, quae
sursum sunt quaerite*'. Amos quoque de rebus talibus sic prophe.at:
Praepara, inquit, te, ut invoces Deum tuum Israel; quia ecce ego firmans
tonitruum, et creans spiritum, et annuntians in hominibus Christum
suum ". Et alio loco: In illa die, inquit, resuscitabo tabernaculum David
quod cecidit, et reaedificabo quae ceciderunt eius, et destructa eius resus-
citabo, et reaedificabo ea, sicut dies saeculi; ita ut exquirant me rendid
hominum, et omnes gentes in quibus invocatum est nomen meum supr
eos, dicit Dominus faciens haec".
CAPUT XXI X
QUAE AB ISAIA DE CHRISTO ET ECCLESIA SINT PRAEDICTA
1. Isaas propheta non est in libro duodecim Prophetarum, qui prop-
terea dicuntur minores, quia sermones eorum sunt breves, in eorum compa-
ratione qui maiores ideo vocantur, quia prolixa volumina condiderunt: ex
quibus est hic Isaias, quem propter eadem prophetiae tmpora subiungo
supradictis duobus. Isaias ergo nter illa quae arguit iniqua, et iusta
praecepit, et peccatori populo mala futura praedixit, etiam de Christo et
Ecclesia, hoc est de Rege et ea quam condidit civitate, multo plura quam
caeteri prophetavit: ita ut a quibusdam evangelista quam propheta potius
25
Os. 6,3. " Am. 4,12 et is, sec LXX
" Col. 3,1: V IWd., 9,i.t et 12, a-. LS'.
1202
LA CIUDAD DE DIOS XtWII, 29, 1
feta |_6] En gracia a la brevedad, me limitar a citar un
solo texto. Hablando en persona de Dios Padre, dice: Sabed
que mi siervo ser sabio y ser colmado de honor y de gloria.
Como ser el asombro para muchos, as su belleza y su gloria
ser desfigurada y deshonrada por los hombres. El ser objeto
de admiracin para muchas naciones, y los reyes escucharn en
silencio, porque aquellos a quienes nada se haba anunciado de
l, lo vern, y los que no haban odo hablar de l, sabrn quin,
es. Seor, quin ha credo a nuestra palabra? Y a quin se ha
revelado el brazo del Seor? Hemos balbuceado ante l como
nio, y nuestra lengua ser raz en tierra rida. En l no hay
ya ni gloria ni belleza. Le hemos visto, y est privado de
atractivo; su belleza est desfigurada y es el ms deforme de
los hombres. Es un hombre todo llagado y hecho a llevar en-
fermedades. Su rostro est desfigurado y afrentado, sin que
nadie haga aprecio de l. El puj nuestros pecados y padece
por nosotros, y nosotros creamos que sus dolores, sus llagas
y sus aflicciones eran propias, siendo en realidad llagado por
causa de nuestras iniquidades y quebrantado por nuestros pe-
cados. El castigo, causa de nuestra paz, descarg sobre l, y
sus cardenales nos han curado a nosotros. Hemos sido todos
como ovejas descarriadas, siguiendo cada cual la senda de su
error, y el Seor le entreg por nuestros pecados. Y l, as cas-
tigado, no abri su boca. Como oveja fu llevado al sacrificio,
y como cordero al trasquilador, sin chistar, as con la boca
cerrada. Su abatimiento fu el pedestal de su gloria. Quin
podr explicar su generacin? Le quitarn la vida y por los
pecados de mi pueblo le darn muerte. Su sepultura costar la
diceretur. Sed propter rationem operis terminandi, unum de multis hoc
loco ponam. Ex persona quippe Dei Patris loquens: Ecce, inquit, intelligel,
puer meus, et exaltabitur, et glorificabitur valde. Quemadmodum stupes-
cent super te multi, ita gloria privabitur ab hominibus species tua et gloria
tita ab hominibus: ita mirabuntur gentes multae super euin, et confine-
bunt reges os suum: quoniam quibus non est annuntiatum de illo, vide-
bunt; et qui non audierunt, intelligent. Domine, quis credidit auditui
nostro, et brachium Domini cui revelatum est? Annuntiavimus coram illo,
ut infans, ut radix in trra sitienti: non est species Mi, eque gloria. Et
vidimus eum, et non habebat speciem, eque decorem: sed species eius
sine honore, deficiens prae mnibus hominibus. Homo in plaga positus,
et sciens ferr infirmitatem: quoniam aversa est facies eius: inhonoratus
est, nec magni aestimatus est. Hic peccata nostra portat, et pro nobis
dolet: et nos existimavimus illum esse in dolare, et in plaga, et in afflic-
tione. Ipse autem vulneratus est propter iniquitates riostras, et infirmatus
est propter peccata nostra. Eruditio pacis nostrae in eo: livore eius nos
sanati sumus. Omnes ut oves erravimus, homo a via sua erravit: et Domi-
nus tradidit illum pro peccatis nostris: et ipse propter quod afflictus esl,
non aperuit os suum. Ut ovis ad immolandum ductus est, et ut agnus ante
eum qui se tondet, sine voce, sic non aperuit os suum. In humilitate iudi-
cium eius sublatum est. Generationem eius quis enarrabit? Quoniam tolle-
tur de trra vita eius. Ab iniquitatibus populi mei ductus est ad mortem.
Et dabo malignos pro sepultura eius, et divites pro morte. eius. Quoniam
XVIU, 29, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 2 93
vida a los pecadores y los ricos tomarn venganza de su muer-
te, pues que l ni hizo maldad alguna ni engao en su boca.
Mas el Seor quiso limpiarle su llaga. Si diereis vuestra vida
por el pecado, veris una larga descendencia. El Seor quiere
librar su alma del dolor, mostrarle la luz y colmarle de sabi-
dura y justificar al justo que es sacrificado por muchos. El
cargar con sus pecados. As adquirir dominio sobre muchos
y repartir los despojos de los poderosos. A ese fin fu entre-
gada a la muerte su alma y fu contado en el nmero de los
pecadores. Llev sobre sus hombros los pecados de muchos
y fu entregado a la muerte por sus pecados. Esto sobre Cristo.
2. Oigamos lo que aade sobre la Iglesia. Dice as : Al-
grate, estril, t que no pares; rompe en voces de jbilo y de
contento, t que no das a luz, porque son ya muchos ms los hi-
jos de la abandonada que de la que tiene marido. Extiende el lu-
gar de tu morada y de tus rediles y asegura bien tus fundamen-
tos. No dejes de hacerlo; extiende tus cordeles y afianza
bien tus estacas. Extindete an a derecha y a izquierda, y tu
descendencia heredar las naciones y poblars las ciudades de-
siertas. No temas por los reproches que se te hagan ni te ru-
borices, porque has sido difamada, pues olvidars tu confusin
eterna y no recordars ms el oprobio de tu viudez. El que te
hace esta merced es el Seor, cuyo nombre es el Seor de los
ejrcitos, y el que libra se llama el Dios de Israel y de toda la
tierra, etc. Basten estos testimonios, aunque algunos puntos re-
quieran explicacin. Tengo para m que son suficientes textos
tan claros para obligar a los enemigos a entenderlos aun con-
tra su voluntad.
iniquitatem non fecit, nec dolum in ore suo: et Dominus vult purgare
eum de plaga. Si dederitis pro peccato animam vestram, videbitis semen
longaevum: et Dominus vult auferre a dolare animam eius, ostendere Mi
lucem, et formare intellectum, iustificare iustum bene servientem pluribus:
et peccata eorum ipse portabit. Propterea ipse haereditabit plures, et
fortium dividet spolia: propter quod tradita est ad mortem anima eius;
et inter iniquos aestimatus est, et ipse peccata multorum portavit, et
propter peccata eorum traditus est
2D
. Haec de Christo.
2. Iam vero de Ecclesia, quod sequitur, audiamus: Laetare, inquit,
sterilis, quae non pars; erumpe et clama, quae non parturis: quoniam
multi filii desertae magis, quam eius quae habet virum. Dilata locum ta-
bernaculi tui, et aulaearum tuarum: fige, noli parcere, prolonga funculos
tuos, et palos tuos conforta: adhuc in dexteram et sinistram partem ex-
tende. Et semen tuum haereditabit gentes; et civitates desertas inhabita-
bis. Ne timas, quoniam confusa es; eque reverearis, quia exprobrata es:
quoniam confusionem aeternam oblivisceris, et opprobrii viduitatis tuae
non eris memor. Quoniam Dominus faciens te, Dominus Sabaoth nomen
eius: et qui eru te, ipse Deas Israel universae terrae vocabitur
30
, et
caetera. Verum ista sint satis: et in eis sunt exponenda nonnulla; sed
sufficere arbitror quae ita sunt aperta, ut etiam inimici intelligere co-
gantur inviti.
- Is. 53,13-15 ; 53,1-12, sec. LXX. "> Ibid., 54,1-5.
1294 U CIUDAD DE DIOS XlVIII, 30, 2
C A P I T U L O X X X
PROFECAS DE MIQUEAS, JONS Y J OEL
1. El profeta Miqueas, hablando de Cristo, bajo la imagen
de un gran monte, dice as : En los ltimos tiempos aparecer el
hombre de Dios elevado sobre la cima de los montes y se le-
vantar sobre los collados. Y all irn a toda prisa los pueblos
y las naciones y dirn: Venid, subamos al monte del Seor y a
la casa de Jacob, y nos ensear su camino, y nosotros marcha-
remos por sus senderos, porque la ley saldr de Sin, y la pa-
labra del Seor, de Jerusaln. El juzgar a muchos pueblos y
sujetar a las naciones poderosas por mucho tiempo. El mismo
profeta dice del lugar en que naci Cristo: Y t, Beln, casa
de Efrata, eres la ms pequea para contarte entre las dems
de Jud. De ti saldr el que ha de ser caudillo de Israel, que
fu engendrado desde el principio y desde toda la eternidad.
Por eso Dios abandonar a los suyos hasta el tiempo en que
d a luz la que est de parto, y el resto de sus hermanos se
reunirn con los hijos de Israel. El se detendr, contemplar
y apacentar su grey con la autoridad y el poder recibido del
Seor, y le rendirn honor al Seor, su Dios, porque ahora ser
l glorificado hasta el confn de la tierra.
2. El profeta Jons no anunci a Cristo tanto por sus dis-
cursos cuanto por esa especie de pasin que sufri. Esto es ms
CAPTJT XXX
QtJAE MlCHAEAS, ET loNAS ET lOEL NOVO TESTAMENTO CONGRENTIA
PROPHETAVERINT
1. Michaeas propheta Christum in figura ponens magni cuiusdam
raontis, haeo loquitur: Erit in novissimis diebus manifestus mons Domini
paratus super vrtices montium; et exaltabitur super colles. Et festinabunt
ad eum plebes, et, ibunt gentes multae, et dicent: Venite, ascendamus in
montem Domini, et in domum Dei lacob, et ostendet nobis viam suam,
et ibimus in semitis eius: guia ex Sion procedet lex et verbum Domini
ex lerasalem. Et iudicabit inter plebes multas, et redarguet gentes po-
tentes usque in longinquum
sl
. Praedicens iste propheta et locum in quo
natus est Christus: Et tu, inquit, Bethlehem domus Ephrata, mnima es,
ut sis in millibus luda: ex te mihi prodiet, ut sit in principen Israel: et
egressus eius ab initio, et ex diebus aeternitatis. Propterea dabit eos us-
que ad tempus parturientis pariet, et residui fratres eius convertentur ad
filias Israel. Et stabit, et videbit, et pascet gregem suum in virtute Do-
mini, et in honore nominis Domini Dei sui erunt: quoniam nunc magnifi-
cabitur usque ad summum terrae
82
.
2. lonas autem propheta non tara sermone Christum, quam sua qua-
31
Micb. 4,1-3.
*'* Micb. 5,2-4, sec. Liar.- .: ;.,
XVXTI, 3 1, 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1295
elocuente y claro que lo fueran sus palabras sobre la muerte
y la resurreccin del Salvador. Pues por qu fu ingerido en
el vientre de una ballena y arrojado al tercer da sino por
significar que Cristo haba de salir del sepulcro al tercer d a?
3. Las profecas de Joel obligan a una amplia explicacin
para esclarecer las relativas a Cristo y a la Iglesia. Con todo,
no omitir una de ellas, alegada tambin por los apstoles
cuando, reunidos los fieles, descendi sobre ellos el Espritu
Santo, que Cristo les haba prometido. Despus de estodice
yo derramar mi espritu sobre toda clase de hombres. Vuestros
hijos y vuestras hijas profetizarn, y vuestros ancianos tendrn
sueos, y vuestros jvenes, visiones. Y en esos das derramar
tambin mi espritu sobre mis siervos y siervos.
C A P I T U L O X X X I
LA SALVACIN DEL MUNDO POR CRI STO, PREDICHA POR ABDAS,
NAHN Y HABACUC
1. Tres de los profetas menores, Abdas, Nahn y Haba-
cuc [67], ni ellos nos dan las fechas de sus profecas ni se
hallan en las crnicas de Eusebio y de Jernimo. Verdad es
que juntan a Abdas con Miqueas, pero no en el pasaje en que
dan la fecha en que profetiz Miqueas segn sus propios escri-
tos. Pero me imagino que esto se debe a error del copista, des-
dam passione prophetavit, profecto apertius, quam si eius mortem et re-
surrectionem voce clamaret. Utqiid enim exceptus est ventre belluino, et
die tertio redditus, nisi ut significaret Christum de profundo nferni die
tertio rediturum?
3. Ioel omnia quae prophetat, multis verbis compellit exponi, ut quae
pertinent ad Christum et Eoclesiam dilucescant. Unum tamen, quod etiam
Apostoli commemoraverunt, quando in congregatos credentes Spiritus
sanctus, sicut a Christo promissus fuerat, desuper venit
33
, non praetermit-
tam-. Et erit, inquit, post haec, et effundam de Spiritu meo super om-
nem carnem: et prophetabunt filii vestri et filiae vestrae; et sniores vestri
somnia somniabunt, et iuvenes vestri visa videbunt: et quidem in servos
meos et ancillas meas in Mis diebus effundam de Spiritu meo
a4
.
CAPUT XXXI
QUAE IN ABDIA, IN NAUM, ET AMBAC DE SALTE MNDI IN CHRISTO
PRAENUNTIATA REPERIANTUR
1. Tres prophetae de minoribus, Abdias, Naum, Ambacum, nec sua
tmpora dicunt ipsi, nec in Chronicis Eusebii et Hieronymi, quando
prophetaverint, nvenitur. Abdias enim positus est quidem ab eis cum
Michaea, sed non eo loco, ubi notantur tmpora, quando Michaeam pro-
phetasse ex eius litteris constat: quod errore negligenter describentium
" Act. 2,17.18.
M
Ioel ,aS et 29.
1296
LA CIUDAD DE DIOS XVJII, 31, 2
cuidado sobre todo cuando se trata de los trabajos ajenos. Los
otros no los he hallado en los cdices de las crnicas que he
consultado. Mas, ya que estn admitidos en el canon, es preciso
darles tambin cabida aqu. Los escritos de Abdas son los ms
cortos de todos los profetas, y en ellos habla contra Idumea,
- es decir, contra la nacin de Esa, el mayor de los dos hijos
de Isaac y nieto de Abrahn, que fu reprobado. Ahora bi en:
si por Idumea entendemos los gentiles, tomando la parte por
el todo, podemos muy bien aplicar a Cristo esto entre otras
cosas: La salvacin y la santidad estarn sobre el monte de
Sin. Y poco despus, al fin de la profeca: Y los redimidos
del monte de Sin surgirn para defender el monte de Esa, y
reinar el Seor. Es evidente que esto se cumpli cuando ios
redimidos del monte de Sin, es decir, de Judea, los que creen
en Cristo, y sobre todo los apstoles, surgieron para defender
el monte de Esa. Cmo lo defenderan sino por la predica-
cin del Evangelio, salvando a los que han credo y sacndoles
del poder de las tinieblas, para transferirlos al reino de Dios?
Esta idea la expres al aadi r: Y reinar el Seor. El monte
de Sin significa la Judea, donde, segn la profeca, estar la
salvacin y la santidad, que es Jesucristo. El monte de Esa es
Idumea, figura de la Iglesia de los gentiles, que defendieron,
como he expuesto, los redimidos del monte de Sin para que
reinara el Seor. Esto antes de cumplirse estaba obscuro; pero,
un vez cumplido, qu fiel no lo comprende?
2. El profeta Nahn, mejor dira, Dios por el profeta,
labores alenos existimo contigisse. Dos vero alios commemoratos in co-
dicibus Chronicorum quos habuimus, non potuimus invenire: tamen quia
canone continentur, nec ipsi oportet praetereantur a nobis. Abdias, quan-
tum ad scripturam eus attinet, omnium brevissimus Prophetarum, ad-
versus Idumaeam loquitur, gentem scilicet Esau, ex duobus geminis filiis
Isaac, nepotibus Abrahae, maoris ilus reprobati. Porro si Idumaeam
modo locutionis, quo intelligitur a parte totum, accipiamus positam esse
pro gentibus: de Christo agnoscere possumus quod ait nter caetera, In
monte autem Sion erit salas, et erit sanctum. Et paulo post in fine ipsius
prophetiae: Et ascendent, inquit, resalvati ex monte Sion, at defendant
montem Esau, et erit Domino regnum
3
. Apparet quippe id esse comple-
tum, cum resalvati ex monte Sion, id est ex Iudaea, credentes in Chris-
tum, qui praecipue agnoscuntur Apostoli, ascenderunt, ut defenderent
montem Esau. Quomodo defenderent, nisi per Evangelii praedicationem
salvos faciendo eos qui crediderunt, ut eruerentur de potestate tenebra-
rum, et transferrentur in regnum Dei? Quod consequenter expressit ad-
dendo, Et erit Domino regnum. Mons enim Sion Iudaeam significat, ubi
futura praedicta est salus, et sanctum, quod est Christus Iesus: mons vero
Esau Idumaea est, per quam significata est Ecclesia gentium, quam de-
fenderunt, sicut exposui, resalvati ex monte Sion, ut esset Domino regnum.
Hoc obscurum erat, antequam fieret; sed factum quis non fidelis ag-
noscat?
2. Naum vero propheta, imo per illum Deus: Exterminabo, inquit,
S
Abd. 17,21, sea LXX.
XVIII, 31, 3 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 129 i
dice: Quebrar los dolos tallados y de fundicin y los pondr
en sepultura, porque he aqu sobre los montes los pies ligeros
del que viene a evangelizar y a anunciar la paz. Solemniza tus
festividades y cumple tus votos, que ya no se acercarn ms a
ti para que envejezcas. Todo est consumado, cumplido y de-
rrocado. Ya sale a campaa el que alienta en tu rostro y te
libra de la tribulacin. Quin subi de los infiernos y sopl el
Espritu Santo en el rostro de Jud, es decir, de los judos, sus
discpulos, trigalo a la recordacin el que haya ledo el Evan-
gelio. Aquellos cuyas festividades se renuevan de tal modo que
no envejecen ms, pertenecen al Nuevo Testamento. Ahora ve-
mos ya por tierra los dolos tallados y de fundicin, es decir,
los dolos de dioses falsos, y como sepultados en el olvido.
Sabemos, adems, que esta profeca se cumpli tambin en
este punto.
3. En cuanto a Habacuc, de qu otra venida habla sino de
la de Cristo cuando dice: El Seor me respondi: Escribe cla-
ramente esta visin sobre tablillas para que la entienda el que
lea. Porque esta visin es para un tiempo determinado, y se
cumpli al fin, y no caer en vaco. Si tardare, aguntalo, por-
que el que viene, vendr y no se demorar?
sculptilia et conflatia: ponam sepulturam tuam: quia veloces esse super
montes pedes evangelizantis, et annuntiantis pacem. Celebra, luda, dies
festos tuos, redde vota tua: quia iam non adiicient ultra, ut transeant in
vetustatem. Consummatum est, consumptum est, ablatum est. Ascendit,
qui insufflat in faciem tuam, eripiens te ex tribulatione ". Quis ascende-
nt ab infers, et insufflaverit in faciem Iudae, hoc est Iudaeorum disci-
pulorum, Spiritum sanctum, recolat qui meminit Evangelium. Ad novum
enim Testamentum pertinent, quorum dies festi ita spiritualiter innovan-
tur, ut in vetustatem transir non possint. Porro per Evangelium extermi-
nata sculptilia et conflatia, id est idola deorum falsorum, et oblivioni
tanquam sepulturae tradita iam videmus; et hanc etiam in hac re prophe-
tiam completam esse cognoscimus.
3. Ambacum de quo alio, quam de Christi adventu, qui futurus fue-
rat, intelligitur dicere, Et respondit Dominus ad me, et dixit, Scribe vi-
sum aperte in buxo; ut assequatur qui legit ea: quia adhuc visio ad tem-
pus, et orietur in fine, et non in vacuum: si tardaverit, sustine eum; quia
veniens veniet, et non morabitur?
37
" Nah. 1,14 et 15 ; 2,1, sec. LXX.
*' Hab. 2,2 et 3.
1208 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 32
C A P I T U L O X X X I I
PROFECAS DE LA ORACIN Y DEL CNTICO DE HABACUC
Y en su oracin y cntico, a quin dice sino a Cristo nues-
tro Seor: O, Seor, tu palabra, y me llen de temor. Seor,
he contemplado tus obras y me he quedado asombrado? Qu
es esto sino una sorpresa extraordinaria a vista de tan inefable
salud, nueva y sbita de los hombres? En medio de los anima-
les sers conocido. Qu significan estos animales? O son los
dos Testamentos, o los dos ladrones, o Moiss y Elias, con quie-
nes habl sobre el monte. Cuando venga su hora, sers conoci-
do, y, en llegando el tiempo, te manifestars. No necesita expli-
cacin. Cuando se hubiere turbado mi alma en l, en lo ms
recio de tu clera, te acordars de tu misericordia. Qu indi-
can estas pal abras sino a los judos, personificados en l, que
era de su nacin, los cuales, bajo la ms cruel ira, crucificaron
a Cristo, y a quienes se dirigi, acordndose de su misericordia,
en estos t rmi nos: Padre, perdnalos, porque no saben lo que
hacen? Dios vendr de Teman, y el Santo, de un monte umbro-
so y espeso. Otros, en lugar de Teman, traducen del austro o
del frico Esto significa el medioda, es decir, el ardor de la
caridad y e esplendor de la verdad. E monte umbroso y esposo
puede interpretarse de muchos modos, pero yo lo tomara de
buen grado por la profundidad de las Sagradas Escrituras, que
contienen profecas sobre Cristo. En ellas hay muchas cosas
CAPUT XXXI I
DE PROPHETIA QUAE IN ORATIONE AMBACU ET CNTICO CONTINETUB
In Oratione autem sua cum Cntico, cui nisi Domino Christo dict,
Domine, audiii auditionem tuam, et timui; Domine, consideravi opera
tua, et expavi? quid enira hoo est, nisi praecognitae, novae, ao repentinae
salutis hominum ineffafailis admirado? In medio duorum animalium
cognosceris, quid est, nisi aut in medio duorum Testamentorum, aut in
medio duorum latronum, aut in medio Moysi et Eliae cum eo in monte
sermocinantium? Dum appropinquant anni, cognosceris; in adventu tem-
pori-s ostenderis, nec exponendum est. In eo dum conturbata fuerit anima
mea, in ira misericordiae memor eris, quid est, nisi quod Iudaeos in se
transfiguravit, quorum gentis fuil, qui cum magna ira turbati crucifige-
rent Christum, ille misericordiae memor dixit, Pater, ignosce illis, guia
nesciunt quid faciunt?
3S
Deus de Theman veniet, et sanctus de monte
umbroso et condenso. Quod hic dictum est, de Theman veniet; alii inter-
pretad sunt ab Austro, vel ab frico: per quod significatur meridies, id
est fervor charitatis et splendor veritatis. Montem vero umbrosum atque
condensum, quamvis multis modis possit intelligi, libentius acceperim
Scripturarum altitudinem divinarum, quibus prophetatus est Christus. Mul-
>> le n>M.
XVHX 32 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1299
obscuras y ocultas que ejercitan la mente del investigador. De
all viene cuando el que entiende le halla all. Su noder brill
en los cielos, y la tierra est llena de sus maravillas. Qu es
esto sino lo que dice el sal mo: Enslzate, oh Dios!, sobre los
cielos y haz brillar tu gloria por toda la tierra? Tu esplendor
ser como la luz es igual a decir que su fama iluminar a los
fieles. Y qu significa: El poder est en tus manos, sino el
trofeo de la cruz? Y ha establecido el yelmo firme de su cari-
dad y de su fortaleza. Esto no precisa ni explicacin siquiera.
Ante l vendr la palabra, y ella saldr en el despoblado tras
sus pisadas- Que es decir: Fu prenunciado antes de venir y
anunciado despus de llegado. Se detuvo, y la tierra se conmo-
vi; es decir, se detuvo a ayudar, y la tierra se movi a crecer.
Mir, v se marchitaron las naciones, o sea, se compadeci, v
los pueblos hicieron penitencia. Quebrant con violencia los
montes; es decir, quebrant, con la fuerza de sus milagros, el
orgullo de los soberbios. Los collados eternales se abatieron,
se humillaron en el tiempo para ser ensalzados en la eternidad.
He visto sus entradas eternas, precio de sus trabajos; o sea, vi
el trabajo de la caridad premiado con la eternidad. Los taber-
nculos de Etiopa y las tiendas de la tierra de Madin se cubri-
rn de espanto; que es decir: los pueblos, sorprendidos de pron-
to por el anuncio de tus maravillas, aun los no sometidos al
imperio romano, se agregarn al pueblo cristiano. Te enojaste,
Seor, contra los ros y montaste en clera contra el mar? Esto
alude a que no vino ahora a juzgar al mundo, sino a salvarle.
Porque montas sobre tus caballos, y tu viaje es la salvacin;
que es decir: tus evangelistas, a quienes gobiernas, te llevarn,
ta quippe ibi umbrosa atque condensa sunt, quae mentem quaerentis
exerceant. Inde autem venit, cum ibi eum, qui intelligit, invenit. Operuit
celos virtus eius, et laudis eius plena est trra, quid est, nisi quod etiain
in Psalmo dicitur, Exaltare super celos, Deus, et super omnem terram
gloria tua?
3
' Splendor eius ut lumen erit, quid est, nisi, Fama eius cre-
dentes ilhiminabit? Cornua in manibus eius sunt, quid est, nisi tropaeum
crucis? Et posuit charitatem firmam fortitudinis suae, nec exponendum
est Ante faciem eius ibit verbum, et prodiet in campum post pedes eius,
quid est, nisi quod et antequam liuc veniret, praenuntiatus est; et postea-
quam hinc reversus est, annuntiatus est? Stetit, et trra commota est, quid
est, nisi stetit ad subveniendum; et trra commota est ad credendum?
Respexit et tabuerunt gentes: hoc est, misertus est, et fecit populos poe-
nitentes. Contriti sunt montes violentia: hoc est, vim facientibus miracu-
lis, elatorum contrita est superbia. Defluxerunt calles aeternales: hoc est,
humiliati sunt ad tempus, ut erigerentur in aeternum. Ingressus aeternos
eius pro laboribus vidi: hoc est, non sine mercede aeternitatis laborem
charitatis aspexi. Tabernculo Aethiopum expavescent, et tabernculo ter-
rae Madian: hoc est, gentes repente perterritae nuntio mirabilium tuo-
rum, etiam quae non sunt in iure Romano, erunt in populo christiano.
Numxjuid in fluminibus irans es, Domine, aut in fluminibus furor tuus,
vel in mari mpetus tuus? Hoc ideo dictum est. quia non venit nunc ut
-
1
Ps. 56,6.
1300 LA CIUDAD DE DIOS XJVOT, 32
y tu Evangelio es la salvacin para los que creen en ti. Flecha'
ras tu arco contra los cetros, dice el Seor; amenazars con tu
juicio aun a los reyes de la tierra. Los ros rasgarn la tierra-
es decir, las corrientes oratorias de tus predicadores abrirn los
corazones de los hombres para que te confiesen; de esos hom-
bres a .quienes se dice: Rasgad vuestros corazones y no vuestros
vestidos. Qu significa: Te vern y se dolern los pueblos sino
llorarn para ser bienaventurados? Y qu quiere decir: Al
andar dispersars las aguas, sino, andando en tus predicadores,
esparces aqu y all los ros de tu doctrina? Qu significa:
El abismo alz su voz? Expres por ventura la profundidad
del corazn humano? La profundidad de su fantasa. Es esto
una especie de exposicin del versillo anterior, porque profun-
didad equivale a abismo. Y al aadir de su fantasa, debe so-
brentenderse alz su voz, es decir, expres lo que vio. Porque
la imaginacin es una visin que no pudo ocultar ni retener,
sino que la ha publicado en alabanza. El sol se elev y la luna
permaneci en su orden. Ascendi Cristo al cielo, y su Iglesia
qued ordenada bajo su rey. Tus flechas irn a la luz; es decir,
tus palabras sern predicadas no en privado, sino en pblico.
Al resplandor del relampaguear de tus armas; se entiende:
irn tus flechas. El haba dicho a sus discpulos: Lo que os digo
en la noche, decidlo a la luz del da. Tus amenazas achicarn
la tierra; o sea, humillars a los hombres con tus amenazas.
Y derribars las naciones con tu furor, porque tu castigo alla-
nar a los que se engallan. Saliste para salvar a tu pueblo, para
salvar a tus cristos o ungidos enviaste la muerte sobre la ca-
iudicet mundum, sed ut salvetur mundus per ipsum
4
. Quia ascendes su-
per equos tuos; et equitatio tua salus: hoc est, Evangelistae tui porta-
bunt te, qui reguntur a te; et Evangelium tuum salus est eis, qui cre-
dunt in te. Intendens intendes arcum tuum super sceptra, dicit Dominus:
hoc est, comminaberis iudir.ium tuum etiam regibus terrae. Fluminibus
scindetur trra: hoc est, influentibus sermonibus praedicantium te, ape-
rientur ad confitendum hominum corda, quibus dictum est, Scindite cor-
da vestra, et non vestimenta ". Quid est, Videbunt te, et dolebunt populi,
nisi ut lugendo sint beati? Quid est, Dispergens aquas incessu, nisi ara-
bulando in eis qui te usquequaque annuntiant, hac atque hac dispergis
fluenta doctrinae? Quid est, Abyssus dedit vocem suam? an profunditas
cordis humani quid ei viderettir expressit? Altitudo phantasiae suae, tan-
quam versus superioris est expositio; altitudo enm est abyssus. Quod
autem ait, phantasiae suae, subaudiendum est, vocem dedit: hoc est, quod
diximus, quid ei videretur expressit. Phantasia quippe visio est, quam non
tenuit, non operuit, sed confitendo eructavit. Elevatus est sol, et luna
stetit in ordine suo: hoc est, ascendit Christus in caelum, et ordinata est
Ecclesia sub rege suo. In lucem iacula tua ibunt: hoc est, non in oc-
oultum, sed in manifestum verba tua mittentur. In splendorem corusca-
tionis armorum tuorum: subaudiendum est, iacula tua ibunt. Dixerat
enim suis, Quae dico vobis in tenebris, dicite in lumine ". In comtninatio-
"> l o. 3,17.
11
I oel 2,13.
" Mt . 10.27.
X V m , 32 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1301
beza de los pecadores. Esto es claro. Los cargaste de cadenas
hasta el cuello. Por cadenas pueden entenderse las felices pri-
siones de la sabidura, de forma que metan los pies en sus gri-
llos, y el cuello, en su argolla. Las rompiste hasta poner espan-
to en la mente; se sobrentienden las cadenas, pues les puso las
buenas y les rompi las malas, de las cuales se dice: Has roto
mis cadenas. Y esta expresin: Con espanto en la mente, signi-
fica de modo maravilloso. Las cabezas de los poderosos se mo-
vern en ella; es decir, en esa admiracin. Y abrirn sus bocas
como el pobre que come a escondidas. Algunos poderosos de los
judos venan al Seor maravillados de sus hechos y dichos,
y coman hambrientos y a escondidas, por miedo a los judos,
el pan de la doctrina, como lo hace notar el Evangelio. Metiste
en el mar tus caballos y agitaron muchas aguas; es decir, mu-
chos pueblos. Y es que unos no se convertiran por miedo y
otros no perseguiran con furor si no fueran todos agitados.
Repar en esto, y se pasm mi corazn al considerar mis pro-
pias palabras. Y un temblor penetr hasta mis huesos, y todo
mi interior se turb. Reflexionando sobre sus palabras, qued
sorprendido de las sentencias que iba dejando caer proftica-
mente, y en las cuales contemplaba las cosas futuras. El prevea
este tumulto de los pueblos y las prximas persecuciones de la
Iglesia, y en seguida, reconocindose miembro de ella, dice: Yo
reposar en el da de la tribulacin, como siendo de aquellos
que se gozan en esperanza y sufren pacientemente la tribulacin.
A fin de irme a encontrar con el pueblo de mi peregrinacin,
apartndome del pueblo malo, de su parentesco carnal, que, no
ne minorabis terram: id est, conminando humiliabis homines. Et in fu-
rore delicies gentes: quia eos qui se exaltant, vindicando collides. Exist
in salutem populi tui, ut salvos faceres christos tuos; misisti in capita
iniquorum mortem: nihil horum est exponendum. Excitasti vincula usque
ad collum. Et bona hic possunt intelligi vincula sapientiae, ut inciantur
pedes in compedes eius, et collum in torquem eius. Praecidisti in stupore
ments: subaudiamus, vincula: excitavit enim bona, praecidit mala, de
quibus ei dicitur, Disrupisti vincula mea
l
': et hoc in stupore ments, id
est, mirabiliter. Capita potentium movebuntur in ea: in ea scilicet admi-
ratione. Adaperient morsus saos, sicut edens pauper absconse. Potentes
enim qudam Iudaeorum veniebant ad Dominum facta eius et verba mi-
rati, et esurientes panem doctrinae manducabant absconse propter metum
Iudaeorum, sicut eos prodidit Evangelium ". Et immisisti in mare equos
tuos turbantes aquas multas: quae nihil sunt aliud, quam populi multi.
Non enim alii timore converterentur, alii furore persequerentur, nisi om-
nes turbarentur. Observavi, et expavit venter meus a voce orationis labio-
rum meorum: et introivit tremor m ossa mea, et subtus me trbala est
habitudo mea. Intendit in ea quae dicebat, et ipsa sua est oratione per-
territus, quam prophetice fundebat, et in qua futura cernebat. Turbatis
enim populis multis, vidit inminentes Ecclesiae tribulationes, continuo-
que se membrum eius agnovit, atque ait, Requiescam in die tribulationis:
i<
Ps . 115,16.
44
l o . 19,38.
1302 IA CIUDAD DB DIOS
xvrri,32
siendo peregrino en el mundo, no busca la patria celestial. Por~
que la higuera no dar frutos y las vias no brotarn. Faltara
l fruto a la oliva y los campos no darn qu comer. No habr
ovejas en las majadas ni bueyes en los establos. Vea que esta
nacin, que haba de dar muerte a Cristo, perdera los abun-
dantes bienes espirituales, que lia figurado, a usanza de los pro-
fetas, por la fecundidad de la tierra. Y porque esta nacin ha
sido vctima de la ira divina, pues, ignorando la justicia de
Dios, ha querido establecer en su lugar la propia, aade luego :
Yo me holgar en el Seor y me regocijar en el Dios mi Sal-
vador. El Seor, mi Dios y mi poder, asentar perfectamente
mis pies y me pondr en lo alto para que salga victorioso por
su cntico; a saber, por aquel cntico del que se dice algo
semejante en el Sal mo: Asent mis pies sobre piedra, dando fir-
meza a mis pasos. Y puso en mi boca un cntico nuevo, un him-
no en loa de nuestro Dios. Triunfa, pues, por el cntico del Se-
or el que se complace en las alabanzas de Dios, no en las pro-
pias, a fin de que el que se glore, se glore en el Seor. Por lo
dems, algunos cdices t raen: Me regocijar en Dios, mi Jess,
y me parece mejor que la otra traduccin, en la que no se em-
plea ese nombre tan dulce y amoroso [68].
tanquam ad eos pertinens, qui sunt spe gaudentes, in tribulatione pa-
rientes
M
. Ut ascendam, inquit, in populum peregrinationis meae: rece-
dens utique a populo maligno carnalis cognationis suae, non peregrinante
in hac trra, eque supernam patriam requirente. Quoniam ficus, inquit,
non afferet fructus, et non erunt nativitates in vineis: mentietur opus
olivae, et campi non jacient escam. Defccerunt ab esca oves, et non su-
persunt in praesepibus boves. Vidit eam gentem, quae Christum fuerat
oceisura, ubertatem copiarum spiritualium perdituram, quas per terrenam
fecunditatem more prophetico figuravit. Et quia iram Dei talem propterea
passa est illa gens, quia Dei ignorans iustitiam, suam voluit constituere
4
\
iste continuo, Ego autem, inquit, in Domino exsultabo, gaudebo in Deo
salutari meo. Dominas Deus meus virlus mea, statuet pedes rneos in con-
summationem; super excelsa imponet me, ut vincam in cntico eius
17
.
scilicet illo cntico, de quo simlia quaedam dicuntur in Psalmo: Statuit.
supra petram pedes meos, et direxit gressus meos; et immisit in os metan
canticum novum, hymnum Deo nostro". Ipse ergo vincit in cntico Do-
mini, qui placet in eius laude, non sua, ut qui gloriatur, in Domino glo-
rietur". Melius autem mihi videntur qudam cdices habere, Gaudebo in
Deo lesu meo, quam hi qui volentes id.latine poner, nomen ipsum non
posuexunt, quod est nobis amioius et dulcius nominare.
43
Rom . 12,12.
* Ibid., ia, 3.
" Hab. 3.
is
Vs. 35,3 et 4.
'" i Cor. 1,31.
XVa U, 33, 1 PARAUiUSMO ENTRE LAS DOS CIUDADES l # 0 g
C A P I T U L O X X X I I I
PROFECAS DE JEREMAS Y DE SOFONAS SOBBE CRISTO Y LA
VOCACIN DE LOS GENTILES
1. Jeremas es uno de los profetas mayores, como Isaas,
no de los menores, ya alegados. Profetiz reinando en Jerusaln
Josas, y entre los romanos, Anco Marcio, prxima ya la cau-
tividad de los judos. Sus profecas se prolongaron hasta el
Jui nt o mes de la cautividad, segn se colige de sus escritos,
unto a l se halla Sofonas, uno de los menores, que dice que
profetiz tambin en tiempo de Josas, pero no dice hasta cun-
do. Jeremas, por tanto, profetiz no slo en tiempo de Anco
Marcio, sino tambin en tiempo de Tarquinio Prisco, quinto rey
de los romanos, que ya estaba en el trono cuando la cautividad.
Jeremas, pues, dice de Cristo: El Cristo, el Sear, resuello de
nuestra boca, ha sido preso por nuestros pecados, mostrando
as, en pocas palabras, que Cristo es nuestro Seor y que pa-
deci por nosotros. Y en otro pasaj e: Este es mi Dios, y en su
presencia no hay nadie comparable a l. El hall todos los ca-
minos de la sabidura y la dio a su siervo Jacob y a Israel, su
amado. Despus se ha dejado ver sobre la tierra y ha conversa-
do con los hombres. Algunos atribuyen este testimonio no a
Jeremas, sino a un amanuense suyo llamado Baruc; pero or-
C A P U T X X X I I I
DE CHRISTO ET VOCATIONE GENTIUM QAE IEREMUS ET SOPHOMAI
I'ROPHETICO SPIRITU SINT PRAEFATI
1. lerendas propheta de maioribus est, sicut Isaas; non de minoribus,
sicut caeteri, de quorum scriptis nonnulla iam posui. Prophetavit autem
regnante Iosia in Ierusalem, et apud Romanos Anco Martio, iam propin-
quante captivitate Iudaeorum. Tetendit autem prophetiam, usque ad quin-
tum mensem captivitatis: sicut in eius litteris invenimus. Sophonias au-
tem unus de minoribus adiungitur ei. Nam et ipse in diebus Iosiae pro-
phetasse se dicit
5
: sed quousque, non dicit. Prophetavit ergo Ieremias,
non solum Anci Martii, verum etiam Tarquinii Prisci temporibus, quem
Romani habuerunt quintum fegem. Ipse enim, quando est illa captivitas
facta, regnare iam coeperat. Prophetans ergo de Christo Ieremias, Spiri-
tus, inquit, oris nostri Dominus Christus captus est in peccatis nostrs
51
;
sic breviter ostendens, et Dominum nostrum Christum, et passum esse pro
nobis. tem alio loco: Hic Deus meus, inquit, et non aestimabitur alter ad
eum: qui invenit omnem viam prudentiae, et dedit eam lacob puero suo,
et Israel dilecto suo: post haec in trra visus est, et cum hominibus con'
versatus est". Hoc testimonium qudam non Ieremiae. sed scribae eius
" Soph. I, I.
51
Thren. 4,20.
a
Bar. 3,36-38.
1304 LA CIUDAD DE DIOS X VI , 33, 2
dinariamente se atribuye a Jeremas [69]. Y el mismo profeta
vuelve a decir: Mirad que viene el tiempo, dice el Seor, en
que yo har nacer de David un vastago, un descendiente justo,
el cual reinar como Rey, y ser sabio y gobernar la tierra
con rectitud y justicia. En aquellos das suyos, Jud ser salvo
e Israel vivir tranquilamente; y el nombre con que ser lla-
mado aquel Rey es el de justo Seor o Dios nuestro.
He aqu cmo habla de la vocacin futura de los gentiles
(que ahora vemos cumplida) : Seor, mi Dios y mi refugio en
el da de la afliccin; las naciones vendrn a ti desde los con-
fines de la tierra y dirn: En realidad, nuestros padres adora-
ron simulacros mendaces, y no hay en ellos utilidad alguna.
Y como los judos no haban de conocerlo y Je haban de dar
muerte, el mismo profeta aade: Grave y profundo es el cora-
zn del hombre, y quin lo conocer? El pasaje citado en
el libro XVII sobre el Nuevo Testamento, cuyo Mediador es
Cristo, es tambin de este profeta. Dice as : He aqu que viene
el tiempo, dice el Seor, en que firmar una nueva alianza con
la casa de Jacob, etc.
2. Ahora voy a alegar las predicciones de Sofonas, con-
temporneo de Jeremas, sobre Cristo: Esprame, dice el Seor,
en el da de mi resurreccin, porque mi voluntad es congregar
las naciones y reunir los reinos. Y t ambi n: El Seor se mos-
trar terrible contra ellos y exterminar a todos los dioses de
la tierra, y le adorarn todas las naciones de la tierra, cada una
en su pas. Y un poco despus: Entonces infundir en los pue-
attribuunt, qui vocabatur Baruch: sed Ieremiae eelebratius habetur. Rur-
sus idem propheta de ipso: Ecce, inquit, dies veniunt, ait Dominas, et
suscitabo David germen iustum, et regnabit rex, et sapiens erit, et faciet
iudicium et iustitiam in trra. In diebus illis salvabitur luda, et Israel
habitabit confidenter: et hoc est nomen quod vocabunt eum, Dominus
iustus noster
53
. De vocatione etiam gentium, quae fuerat futura (et eam
nunc impletam cernimus) sic locutus est: Domine, Deus meus et refugium
meum in die malorum, ad te gentes venient ab extremo terrae, et dicent:
Ver mendacia coluerunt patres nostri simulacro, et non est in illis uti-
litas
34
. Quia vero non erant eum agnituri Iudaei. a quibus eum et occidi
oportebat, sic dem propheta significat: Grave cor per omnia, et homo est.
et quis cognoscet eum?" Huius est etiam illud quod in libro dcimo
sptimo posui de Testamento novo", cuius est mediator Chrstus. Ipse
quippe Ieremias ait, Ecce dies veniunt, dicit Dominus, et consummabo
super domum lacob Testamentum novum ", et caetera quae ibi leguntur.
2. Sophoniae autem prophetae, qui eum Ieremia prophetabat, haec
praedicta de Christo interim ponam: Exspecta me, dicit Dominus, in die
resurrectionis meae, in futurum: quia iudicium meum, ut congregem gen-
tes, et colligam regna'". Et iterum: Horribilis, inquit, Dominus super eos,
et exterminabit omnes dos terrae; et adorabit eum vir de loco suo, om-
nes insulae gentium". Et paulo post: Tune, inquit, transvertam in po-
83
1er. 23,5.6. " Ier. 31,31.
" Ibid., 16,19. " Soph. 3,8
33
Ibid., 22,9, sec. LXX. " Ibid., 2,ir.
" C.3.
XVH, 34, 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1305
blos y en su descendencia una lengua, a fin de que todos invo-
quen el nombre del Seor y le sirvan bajo un mismo yugo. Des-
de los confines de los ros de Etiopa me traern ofrendas. En-
tonces no sers ya confundida por todas las impiedades que has
cometido contra m, porque yo borrar de ti las maldades de
tus ofensas. Y dejars ya de gloriarte sobre mi monte santo
y har de ti un pueblo manso y humilde, y el resto de Israel
temer el nombre del Seor. A estos restantes alude otra pro-
feca que recuerda el Apstol en estos t rmi nos: Aunque tu
pueblo, Israel, fuera como la arena del mar, los restantes se
salvarn. Los restantes de esa nacin creyeron en Cristo.
C A P I T U L O X X X I V
PROFECAS DE DANIEL Y EZEQUIEL, CONCORDES EN J.O REFERENTE
A CRISTO Y A SU IGLESIA
1. Daniel y Ezequiel, dos de los profetas mayores, profeti-
zaron durante la cautividad de Babilonia. Daniel determin ya
hasta el nmero de aos que pasaran antes de la venida y pasin
de Cristo. Hacer aqu el cmputo sera largo, amn de que ya lo
han hecho otros antes que yo. De su poder y gloria habla en
estos trminos: He tenido una visin en sueos en la que vi que
vena entre las nubes del cielo un personaje que pareca el Hijo
del hombre y que avanz hasta el Anciano de das. Y, en pre-
sentndose ante l, le dio el principado, el honor y el reino,
putos linguam, et in progenie eius, ut omnes invocent nomen Domini, et
serviant ei sub uno iugo; a finibus jluminum Aethiopiae afferent mihi
hostias. In illo die non confunderis ex mnibus adinventionibus mis, quas
impie egisti in me: quia tune auferam abs te pravitates iniuriae tuae; et
iam non adiicies ut magnificeris super montem sanctum meum: et subre-
linquam in te populum mansuetum et humilem; et verebuntur a nomine
Domini, qui reliqui fuerint Israel
60
. Hae sunt reliquiae, de quibus alibi
prophetatur, quod Apostolus etiam commemorat: Si fuerit numerus fi-
liorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fient". Hae quippe in
Christum ulitis gentis reliquiae crediderunt.
CAPUT XXXI V
DE PROPHETIA DANIELIS ET EZECHIELIS, QUAE IN CHRISTUM
ECCLESIAMOUE CONCORDAT
1. In ipsa porro Babyloniae captivitate prius prophetaverunt Daniel et
Ezechiel, alii scilicet do ex Prophets maioribus. Quorum Daniel etiam
tempus quo venturus fuerat Christus atque passurus, numero definivit
annorum: quod longum est computando monstrare, et ab alus factitatum
est ante nos. De potestate vero eius et gloria sic locutus est: Videbam,
inquit, in visu noctis, et ecce eum nubibus caeli ut filius hominis veniens
eral, et usque ad vetastum dierum pervenit; et in conspecta eius praela-
tus est; et ipsi datus est principatus, et honor, et regnum: et omnes po-
60
Ibid., 3,9-13, sec. LXX.
Bl
Is. 10,22; Rom. 9,27.
1306 i-A CIUDAD DE DIOS XVIII, 35, 1
y todos los pueblos, tribus y lenguas le servirn. Su poder es
un poder eterno, que no pasar, y su reino ser indestructible.
2. Ezequiel a su vez, al estilo de los profetas, figurando a
Cristo en David, de cuya descendencia tom la carne en forma
de esclavo, por la que se hizo hombre, y por la cual el Hijo
de Dios es llamado tambin siervo de Dios, lo prenunci, ha-
blando en persona del Dios Padre, as : Y suscita un pastor que
apaciente mis rebaos, mi siervo David. El los apacentar y l
ser su pastor. Y yo, el Seor, ser su Dios, y mi siervo David
ser el prncipe en medio de ellos. Lo he dicho yo, el Seor.
Y en otro l ugar: Y habr solamente un rey que los mande a to-
dos, y nunca ms formarn ya dos naciones, ni en lo venidero
estarn divididos en dos reinos. No se contaminarn, ms con
sus dolos, ni con sus abominaciones, ni con todas sus malda-
des; y yo los sacar salvos de todos los lugares donde ellos
pecaron, y los purificar, y ellos sern mi pueblo, y yo ser su
Dios. Y mi siervo David ser rey, y uno solo ser el Pastoree
todos ellos.
C A P I T U L O X X X V
VATICINIOS DE AGEO, DE ZACARAS Y DE MALAQUAS
1. An quedan tres profetas menores que profetizaron al
fin de la cautividad, y son Ageo, Zacaras v Malacruas. Ageo
prediio a Cristo v a la Iglesia, breve, pero claramente, en estos
puli, tribus et linguae ipsi servient. Potestas eius. potestas perpetua, quae
non transibit; et regnum eius non corrumpetur*
2
.
2. Ezechiel quoque more prophetico per David Christum significans,
quia carnem de David semine assumpsit; propter quam formara serv, qua
factus est homo, etiam servus Dei dicitnr idem Dei filius, sic eum pro-
phetando praenuntiat ex persona Dei Patris: Et suscitabo, inquit, super
pcora mea pastorem unum qui pascat ea, servum meum David: et ipse
pascet ea, et ipse erit eis in pastorem. Ego autem Dominas ero eis in
Deum, et servus meus David princeps in medio eorum: ego Dominus lo-
cutus sum
6S
. Et alio loco: Et rex, inquit, unus erit mnibus imperans: el
non erunt ultra duae gentes, nec dividentur amplius in do regna; eque
polluentur ultra in idolis suis, et abominationibus suia, et in cunctis ini-
quitatibus suis. Et salvos eos faciam de universis sedibus suis, in quibus
peccaverunt, et mundabo eos: et erunt mihi populus, et ego ero Mis Deus:
et servus meus David, rex super eos, et pastor unus erit omnium eorum '*.
CAPUT XXXV
J TRIUM l'ROPHETARUM VATICINIO, ID EST, ACGAEI, ZACHARI AE
ET MALACHI AE
1. Restant tres minores Prophetae, qui prophetaverunt in fine capti-
vitatis, Aggaeus, Zacharias. Malachias. Quorum Aggaeus Christum et Eo
clesiam hac apertius brevitate prophetat: Haec dicit Dominus exerci-
tuum: Adhuc unum modicum est, et ego commovebo caelum, et terram,
"
2
Dan. 7,13 et U- > Tbid., 37,22-24
" TM. ,S;I,38 t 24.
XVHI, 35, 2 l'AKALEUSM KNTRE US DOS CIUlM-DEt 1 3 0 7
t rmi nos: Esto dice el Seor de los ejrcitos: Todava un poco
de tiempo, y yo pondr en movimiento el cielo y la tierra, el_
mar y los continentes. Pondr en movimiento todas las naciones
y vendr el Deseado de todas las gentes. Esta profeca est ya
en parte cumplida, y en parte esperamos que se cumplir al fin.
Conmovi ya eJ cielo con ej testimonio de ios ngeles y de Jas
estrellas en su encarnacin. Moviliz la tierra con el inmenso
milagro de su nacimiento de una virgen. Movi el mar y los
continentes cuando Cristo fu anunciado en las islas y en el orbe
entero. As vemos que todas las gentes estn abocadas a la fe.
Esto que sigue: Y vendr el Deseado de. todas las gentes, debe
entenderse de su segunda venida [70], porque para ser deseado
por los que le esperan convino que fuera antes amado por los
creyentes.
2. Zacaras habla as de Cristo y de la Iglesia: Regocjate
sobremanera, hija de Sin, y salta de jbilo, hija de Jerusaln,
porque he aqu que vendr a ti tu Rey, el justo y el Salvador;
vendr pobre y montado sobre una asna y su pollino. Y domi-
nar desde un mar a otro, y desde los ros hasta los confines de
la tierra. El Evangelio nos ensea en qu ocasin se sirvi Cris-
to de esta cabalgadura, y hace mencin, en parte, de esta profe-
ca. En otro pasaje, el profeta, dirigindose al mismo Cristo y
hablando de la remisin de los pecados que haba de obrar su
sangre, dice: Y t por la sangre de tu testamento hiciste salir
a los tuyos, que se hallaban cautivos, de la cisterna sin agua.
La regla de fe nos da libertad para interpretar esa cisterna de
diversas maneras [71]. A mi juicio, la mejor significacin de
esa palabra es la profundidad seca y estril de la miseria hurna-
e mare, et aridam., et movebo omnes gentes; et veniet Desideratus cunc-
tis gentibus "
s
. Haec prophetia partim iam completa cernitur, partim
speratur in fine complenda. Movit enim caelum Angelorum et siderum
testimonio, quando incarnatus est Christus. Movit terram ingenti miracu-
lo, de ipso virginis partu. Movit mare et aridam, cum et in insulis et in
orbe toto Christus annuntiatur. Ita mpveri omnes gentes videmus ad fidem.
Iam vero quod sequitur, Et veniet Desideratus cunctis gentibus, de no-
vissimo eius exspectatur adventu. Ut enim desideratus esset exspectanti-
bus, prus oportuit eum dilectum esse credentibus.
2, Zacharias de Christo et Ecclesia: Exsulta, inquit, valde, filia Sion;
iubila, filia Ierusalem: ecce Rex mus veniet tibi, iustus, et salvator; ipse
pauper, et ascendens super asinam, et super pullum filium asinae: et po-
testas eius o man usque ad mare, et a fluminibus usque ad fines terrae **.
Hoc quando factum sit, ut Dominus Christus in itinere iumento huius
generis uteretur, in Evangelio legitur: ubi et haec prophetia commemo-
ratur ex parte, quantum illi loco sufficere visum e s t " . Alio loco ad ipsum
Christum in Spiritu prophetiae loquens de remissione peccatorum per eius
sanguinem: Tu quoque, inquit, in sanguina testamenti. tui emisisti^ vietas
tuos de lacu, in quo non est aqua
8
. Quid per huno lacum velit intelllgi,
possunt diversa eentiri, etiam secundum rectam fidem. Mihi tamen vide.
tur non eo significan melius, nisi humanas misoria siocam profnaditateiri
Ass. 2,7 et 8. : " Mt. si.
Zacii. 9,9 et to.
5
Zooa. 9,11.
1308
LA CIUDAD DE DIOS
XVIII, 35, 3
na, en la que no corren los ros de la justicia, sino el fango de
la iniquidad. De ella se dice en un sal mo: Y me sac de la cis-
terna de mi miseria, y del lodo de la tierra.
3. Malaquas, anunciando la Iglesia, que vemos propagada
por Cristo, dice claramente a los judos en persona de Di os:
Mi afecto no va hacia vosotros, dice el Seor de los ejrcitos;
ni aceptar de vuestra mano ofrenda alguna. Porque desde le-
vante a poniente es grande mi nombre entre las naciones, y en
todo lugar se sacrificar y se ofrecer a mi nombre una ofrenda
pura, pues es grande mi nombre entre las naciones, dice el Se-
or. Este sacrificio es el ofrecido por el sacerdocio de Cristo se-
gn el orden de Melquisedec, que vemos que se ofrece en todo
lugar desde oriente a poniente. Y no pueden negar que ces el
sacrificio de los judos, a quienes di j o: Mi afecto no va ya hacia
vosotros ni aceptar de vuestra mano ofrenda alguna. A qu es-
peran an otro Cristo, si esta profeca, que ven cumplida, slo
puede ser cumplida por l ? Y poco despus aade l mismo en
persona de Di os: Mi alianza en l fu alianza de vida y de paz,
y yo le di que me temiera santamente y tuviera respeto a mi
nombre. La ley de la verdad rega su boca, anduvo conmigo en
paz y convirti a muchos de sus pecados. Los labios del sacer-
dote han de ser el depsito de la ciencia, y han de esperar todos
la ley de su boca, porque es el ngel del Seor omnipotente.
No es extrao que se llame ngel del Seor omnipotente a Je-
sucristo. Como se le llairj siervo por la forma de siervo que
tom, as se le llama ngel por el Evangelio que anunci a los
hombres. Porque Evangelio, traducido a nuestro idioma, es igual
a buena nueva, y ngel, a nuncio. Y todava dice ms: He aqu
quodammodo et sterilem, ubi non sunt fluenta iustitiae, sed iniquitatis
lutum. De hoc quippe etiam in Psalmo dicitur: Et eduxit me de lacu
miseriae, et de luto limi"''.
3. Malachias prophetans Ecclesiam, quam per Christum cernimus
propagatam, Iudaeis apertissime dicit ex persona Dei: Non esl mihi vo-
luntas in vobis, et munus non suscipiam de manu vestra. Ab ortu enim
solis usque ad occasum, magnum est nomen meum in gentibus, et in
omni loco sacrificabitur et offeretur nomini meo oblatio munda: quia
magnum nomen meum in gentibus, dicit Dominus
7
". Hoc sacrificium per
sacerdotium Christi secundum ordinem Melchisedech, cura in omni loco
a solis ortu usque ad occasum Deo iam videamus offerri, sacrificium
autem Iudaeorum, quibus dictum est, Non est mihi voluntas in vobis,
nec accipiam de manibus vestris munus, cessasse negare non possunt;
quid adhuc exspectant alium Christum, cum hoc quod prophetatum le-
gunt et impletum vdent, impleri non potuerit, nisi per ipsum? Dicit
enim paulo post de ipso ex persona Dei: Testamentum meum erat cum
eo vitae et pacis: et dedi ei ut timore timeret me, et a facie nominis mei
revereretur. Lex veritatis erat in ore ipsius, in pace dirigens ambulavit me-
cum, et multos convertit ab iniquitate: quoniam labia sacerdotis custo-
dient scientiam, et legem inquirent ex ore eius; quoniam ngelus Domini
omnipotentis est
71
. Nec mirandum est, quia omnipotentis Dei ngelus
"" Ps. 39,3.
n
Ibid., 2,5-7.
" Mal. I,IO.
X| VIII, 35, 3 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 30 9
que envo mi ngel, y l otear el camino ante m. Y luego ven-
dr a su templo el Seor, a quien vosotros buscis, y el ngel
del Testamento, a quien deseis. Vedle; ah viene, dice el Seor
omnipotente. Quin aguantar el da de su llegada? Y quin
resistir su mirada? En este pasaje se anuncia la primera y la
segunda venida de Cristo, es a saber: la primera, en estas pala-
bras : Y luego vendr a su templo, es decir, a su carne, de la
que dijo en el Evangelio: Destruid este templo, y yo le reedifi-
car en tres das; y la segunda, en estas ot ras: Vedle; ah vie-
ne, dice el Seor omnipotente. Quin aguantar el da de su
llegada? Y quin resistir su mirada? Estas expresiones: El
Seor, a quien vosotros buscis, y el ngel del Testamento, a
quien deseis, significan a los judos, que buscan y desean a
Cristo a tenor de las Escrituras que leen. Pero muchos de ellos
no han conocido que el Mesas que deseaban y buscaban ya ha
venido, poi que sus merecimientos anteriores cegaron sus cora-
zones. El Testamento a que aludi antes cuando di j o: Mi Testa-
mento se pact con l, o aqu al nombrar al ngel del Testa-
mento, es, sin duda alguna, el Nuevo Testamento, en el que se
han prometido bienes eternos, no el Viejo, en el que se prome-
tieron temporales. Muchos dbiles en la fe, teniendo en gran
estima estos ltimos bienes y sirviendo al Dios verdadero por
ese premio, se turban al ver que tambin los impos nadan y
sobrenadan entre ellos. Por este motivo, el mismo profeta, para
distinguir la felicidad eterna del Nuevo Testamento, que slo se
da a los buenos, de la felicidad terrena del Viejo, que se da
con cierta frecuencia a los malos, dice: Tomaron cuerpo vues-
dictus est Christus lesus. Sicut enim servus propter formam servi, in qua
venit ad homines; sic et ngelus propter Evangelium, quod nuntiavit ho-
minibus. Nam si graeca ista interpretemur, et Evangelium bona nuntiatio
est, et ngelus nuntius. De ipso quippe iterum dicit: Ecce mitto angelum
meum, et prospiciet viam ante faciem meam: et sbito veniet in templum
suum Dominus quem vos quaeritis, et ngelus testamenti quem vos vultis.
Ecce venit, dicit Dominus omnipotens: et quis sustinebit diem introitus
eius? aut quis resistet in aspectu eius?
T2
Hoc loco et primum et secun-
dum Christi praenuntiavit adventum: primum scilicet. de quo ait, Et
sbito veniet in templum suum; id est, in carnem suam, de qua dixit in
Evangelio, Solvite templum hoc, et in triduo resuscitabo illud
73
: secun-
dum vero, ubi ait, Ecce venit, dicit Dominus omnipotens, et quis susti-
nebit diem introitus eius, aut quis resistet. in aspectu eius? Quod autem
dicit, Dominus quem vos quaeritis, et ngelus testamenti quem vos vultis,
significavit utique etiam Iudaeos secundum Scripturas quas legunt, Chris-
tum quaerefe, et velle. Sed multi eorum, quem quaesierunt et voluerunt,
venisse non agnoverunt, excaecati in cordibus suis praecedentibus meritis
suis. Quod sane hic nominat testamentum, vel supra. ubi ait, Testamen-
tum meum erat cum eo; vel hic, ubi eum dixit angelum testamenti: no-
vum procul dubio Testamentum debemus accipere, ubi sempiterna; non
vetus, ubi ternporalia sunt promissa: quae pro magno habentes plurimi
infirmi, et Deo vero talium rerum mercede servientes, quando vident eis
" Mal. 3,1.3.
rs
lo. 2,19.
1310 LA CIUDAD DB DIOS XVHI , 35, 3
Iras palabras contra m, dice el Seor, y dijisteis: En qu te
hemos difamado? Habis dicho: Es vano todo aquel que sirve
a Dios. Y qu nos viene a nosotros de haber guardado tus
mandamientos y de haber andado en oracin delante del Seor
omnipotente? Ahora nosotros beatificamos a los extraos y se
renuevan los obradores del mal, y los que han ido contra Dios
tambin se salvan. Esto hablaron entre s los que teman a Dios.
Y Dios estuvo atento y escuch y escribi ante l un libro de
memoria a los que temen al Seor y reverencian su nombre.
Este libro es figura del Nuevo Testamento. Por fin, escuchemos
lo que sigue: Y ellos sern mi heredad, dice el Seor omni-
potente, el da que yo me ponga a obrar, y yo los elegir como
el padre elige al hijo obediente. Y vosotros mudaris de. pa-
recer, y notaris la diferencia que hay entre el justo y el injus-
to, entre el que sirve a Dios y el que no le sirve. Porque he aqu
que llega el da encendido como un horno ardiendo y los abra-
sar. Todos los extranjeros y todos los pecadores sern como
estopa, y ese da que se aproxima los quemar, dice el Seor
omnipotente, y no quedar de ellos ni ramas ni races. Y a vos-
otros los que temis mi nombre os nacer el sol de justicia, que
trae la salvacin a la sombra de sus alas. Saldris fuera y sal-
taris de gozo como novillos sueltos. Hollaris a los pecadores
y sern polvo bajo vuestros pies el da en que yo obrare, dice
el Seor omnipotente. Este da es el da del juicio. De l, si Dios
quiere, hablaremos ms ampliamente en su lugar.
rapios abundare, turbantur. Propter quod dem propheta, ut novi Testa-
menti beatitudinem aeternam, quae non dabitur nisi bonis, distinguere!
a veteris terrena felicitate, quae plerumque datur et malis: Ingravastis,
inquit, super me verba vestra, dicit Dominus, et dixistis, In quo detra-
xitnus de te? Dixistis, Vanus est omnis qui setvit Ueo; et quid plus, quia
custodivimus observationes eius, et quia ambulavimus supplicantes ante
faciem Domini omnipotentis? Et nunc nos beatificamus alenos, et reaedifi-
cantur omnes qui faciunt iniqua: et adversad sunt Deo, et salvi facti sunt.
Haec oblocuti sunt, qui timebant Dominum, unusquisque ad proximum
suum: et animadvertit Dominus, et audivit: et scripsit librum memoriae
in conspectu suo, eis qui timent Dominum, et reverentur nomen eius. Isto
libro signiicatum est Testamentum JNovum. Denique quod sequitur, audia-
mus: Et erunt mihi, dicit Dominus omnipotens, in diem, qua ego faci,
in acquisitionem; et eligam eos, sicut homo eligit filium suum servientem
sibi: et convertimini, et videbitis nter iustum et iniustum, et nter ser-
vientem Deo, et non servientem. Quoniam ecce dies venit ardens sicut
clibanus, et concremabit eos: et erunt omnes aliengenas, et, omnes fu-
tientes iniquitatem stipula, et incendet illos dies qui adveniet, dicit Do-
minus omnipotens: et non derelinquetur eorum radix, eque sarmentum.
Et orietur vobis timentibus nomen meum, sol iustitiae: et sanitas in
pennis eius: et exibitis, et exsultabitis sicut vituli ex vinculis resoluti;
et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus vestris in die, in quo
ego faci, dicit Dominus omnipotens
74
. Hic est qui dicitur dies iudicii:
de quo suo loco, si Deus voluerit, loquemur uberius.
" Mal . 3,13- 18; 4,1- 3.
XVHI , 36 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1311
CAPI TULO XXXVI
ESDRAS Y LOS LIBROS DE LOS MACABEOS
Despus de estos tres profetas, Ageo, Zacaras y Malaquas,
escribi Esdras en esta misma poca en que el pueblo fu libra-
do de la cautividad babilnica. Pero pasa ms por historiador
que por profeta. Su libro es parecido al de Ester, en el que se
cuentan sus hazaas, realizadas en alabanza de Dios no lejos
de este tiempo. Quiz se pueda decir que Esdras profetiz a
Cristo en la disputa suscitada entre algunos jvenes sobre cul
es el ser ms poderoso del mundo. Y habiendo dicho uno que
los reyes, otro que el vino y otro que las mujeres, que man-
daron algunas veces a los reyes, este ltimo termin probando
que es la verdad la que se lleva la palma. Y resulta que el
Evangelio nos dice que Cristo es la verdad. Desde la restaura-
cin del pueblo hasta Aristbulo, los judos fueron gobernados
no por reyes, sino por prncipes. El cmputo de ese tiempo no
se enumera en las Escrituras cannicas, sino en ot ras; as, en
los libros de los Macabeos [721, tenidos por cannicos por la
Iglesia y por apcrifos por los judos. La Iglesia piensa as a
causa de los sufrimientos terribles v admirables de esos mrti-
res, que antes de la encarnacin de Cristo lucharon por la ley
de Dios hasta la muerte y soportaron males extraos e inauditos.
CAPUT XXXVI
DE ESDRA ET LIBRIS MACHABAEORUM
Post hos tres prophetas, Aggaeum, Zachariam, Malachiam, per idem
tempus liberationis populi ex Babylonica servitute scripsit etiam Esdras,
qui magis rerum gestarum scriptor est habitus, quam propheta: sicuti est
et liber, qui appeatur Esther: cuius res gesta in laudem Dei non longe
ab his temporibus invenitur: nisi forte Esdras in eo Christum prophetasse
intelligendus est, quod nter iuvenes quosdam orta quaestione, quid am-
plius valeret in rebus; cum reges unus dixisset, alter vinum, tertius mu-
lleres, quae plerumque regibus imperarent: idem tamen tertius veritatem
super omnia demonstravit esse victricem
7B
. Consulto autem Evangelio,
Christum cognoscimus esse veritatem. Ab hoc tempore apud Iudaeos resti-
tuto templo, non reges, sed principes fuerunt usque ad Aristobulum:
quorum supputatio temporum non in Scripturis sanctis, quae canonicae
appellantur, sed in alus invenitur, in quibus sunt et Machabaeorum libri,
quos non Iudaei, sed Ecclesia pro canonicis habet, propter quorumdam
Martyrum passiones vehementes atque mirabiles, qui antequam Christus
venisset in carnem, usque ad mortem pro Dei lege certaverunt, et mala
gravissima atque horribilia pertulerunt.
' " 3 Es<!. 3,g s eqq.
1312 M CIUDAD DE DI OS XrVtHI, 37
C A P I T U L O X X X V I I
L AS PROFEC AS SON MS ANTI GUAS QUE LA FI LOSOF A PAGANA
En t i e mpo de nues t r os pr ofet as, cuyos escr i t os se han difun-
di do p o r el mu n d o ent er o, an no exi st an filsofos ent r e l os
gent i l es. Al menos no se l l amaban as , pues t o que el nombr e
t i ene su or i gen en Pi t gor as de Samos , que comenz a br i l l ar
y a ser conoci do cuando se concedi la l i ber t ad a l os j ud os .
Luego l os dems filsofos fuer on mu y post er i or es a l os pr o-
fet as. En efect o, Scr at es mi s mo, maes t r o de cuant os florecieron
en aquel ent onces, el pr nci pe de l a mor al o par t e act i va, vi ene
en l as cr ni cas des pus de Es dr as . Poc o despus naci Pl at n,
que avent aj ar a con muc ho a l os dems di s c pul os de Scr a-
t es [73J . Si a st os aadi mos l os si et e sabi os, que an no se
l l amaban filsofos, y l uego l os f si cos, que sucedi er on a Tal es
en l a bs que da y est udi o de l a nat ur al eza, Anaxi mandr o, Anax -
menes , Anax gor as y al gunos ot r os ant er i or es a Pi t gor as , ni
el l os son ant er i or es a t odos nues t r os pr ofet as. Tal es , el ms an-
t i guo de l os f si cos, floreci, segn cuent an, en el r ei nado de
Rmul o, cuando el r o de la pr ofec a br ot de l a fuent e de
I s r ael en esa ser i e de escri t os que i nundar on el mundo ent er o.
Sl o l os poet as t el ogos, Orfeo, Li no y Museo, y si h u b o al gu-
nos ot r os ent r e l os gr i egos, fuer on ant er i or es a l os pr ofet as he-
br eos, cuyos escr i t os est n canoni zados . Pe r o t ampoc o el l os han
C A P U T X X X V I I
QOD PROPHETICA ACTORITAS OMNI ORIGINE CENTILIS PHILOSOPHIAE
INVENIATUR ANTIQUIOR
Tempore igitur Prophetarum nostrorum, quorum iam scripta ad noti-
tiam fere omnium gentium pervenerunt, philosophi gentium nondum erant,
qui hoc etiam nomine vocarentur, quod coepit a Samio Pythagora, qui eo
tempore, quo Iudaeorum est soluta captivitas, coepit exceliere atque
cognosci. Multo ergo magis caeteri philosophi post Prophetas reperiuntur
fuisse. Nam ipse Scrates Atheniensis, magister omnium qui tune mxime
claruerunt, tenens in ea parte, quae moralis vel activa dicitur, principa-
tum, post Esdram in Chronicis invenitur. Non multo post etiam Plato
natus est, qui longe caeteros Socratis discpulos anteiret. Quibus si adda-
mus etiam superiores, qui nondum philosophi vocabantur, septem scilicet
Sapientes, ac deinde physicos qui Thaleti successerunt, in perscrutanda
natura rerum studium eus imitati, Anaximandrum scilicet et Anaxime-
nem et Anaxagoram, aliosque nonnullos, antequam Pythagoras philoso-
phum primus profiteretur, nec illi Prophetas nostros universos temporis
antiquitate praecedunt: quandoquidem Thales, post quem caeteri fuerunt,
regnante Romulo eminuisse fertur, quando de fontihus Israel in eis litte-
ris, quae toto orbe manarent, prophetiae Humen erupit. Soli igitur illi
theologi poetae, Orpheus, Linus, Musaeus, et si quis alius apud Graecos
XVIILT, 37 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1313
pr ecedi do a nues t r o gr an t el ogo Moi ss, que anunci al ni co
Di os ver dader o y cuyos escr i t os ocupan el pues t o de honor en
el c ampo del canon. As , l os gr i egos, cuya l engua ha enr i que-
ci do gr andement e l as l et r as humanas , no t i enen por qu j act ar -
se de su s abi dur a como ms ant i gua, y menos como s uper i or a
nues t r a r el i gi n, ni ca fuent e de s abi dur a aut nt i ca. Si n em-
b ar g o y est o hay que admi t i r l o, no s ol ament e en Gr eci a,
si no t ambi n en l as naci ones b r bar as , como en Egi pt o, hab a
ya ant es de Moi ss semi l l a de doct r i na, que p ar a el l os er a sa-
bi dur a. Si est o no fuer a ver dad, l os Li br os sant os no di r an
que Moi ss est aba ver s ado en t oda l a s abi dur a de l os egi pci os,
pues al l donde naci y fu adopt ado y al i me nt ado por la hi j a del
far an, al l fu educado en l as ar t es l i ber al es . Mas ni l a mi s ma
s abi dur a de l os egi pci os pr ecedi a la de l os pr ofet as, puest o
que Ab r ah n t ambi n fu pr ofet a. Y qu s abi dur a pudo habe r
en Egi pt o ant es de que Isi s, a l a cual , despus de muer t a, ri n-
di er on cul t o como a una gr an di osa, les ens ear a l as l et r as ?
Ahor a bi en, Isi s fu hi j a de I naco, pr i me r r ey de Ar gos , y en
est a poca ya hab an naci do l os ni et os de Ab r ah n [ 7 4] .
fuit, his Prophetis Hebraeis, quorum scripta in auctoritate habemus, annis
reperiuntur priores. Sed nec ipsi verum theologum nostrum Moysen, qui
unum verum Deum veraciter praedicavit, cuius nunc scripta in auctori-
tatis canone prima sunt, tempore praevenerunt: ac per hoc quantum ad
Graecos attinet, in qua lingua litterae huius saeculi mxime ferbuerunt,
nihil habent unde sapientiam suam iactent, quo religione nostra, ubi vera
sapientia est, si non superior, saltem videatur antiquior. Verum, quod
fatendum est, non quidem in Graecia, sed in barbaris gentibus, sicut in
Aegypto, iam fuerat ante Moysen nonnulla doctrina, quae illorum sapien-
tia diceretur: alioquin non scriptum esset in Libris sanctis, Moysen eru-
ditum fuisse omni sapientia Aegyptiorum
76
, tune utique quando ibi natus
est, et a filia Pharaonis adoptatus atque nutritus, etiam liberaliter educa-
tus est. Sed nec sapientia Aegyptiorum sapientiam Prophetarum nostro-
rum tempore anteceder potuit, quandoquidem et Abraham propheta
fui t ". Quid autem sapientiae esse potuit in Aegypto, antequam eis Isis,
quam mortuam tanquam deam magnam colendam putaverunt, litteras
traderet? Isis porro Inachi filia fuisse proditur, qui primus regnare coepit
Argivis, quando Abrahae iam nepotes reperiuntur exorti.
70
Act . 7,32.
77
G H. 20,7
1314 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 38
C A P I T U L O X X X V I I I
SABI DUR A DEL CANON ECLESI STI CO
Y si nos r emont amos a t i empos ms ant i guos, ant es del
di l uvi o exi st a ya el pat r i ar c a No, a qui en l l amar a con fun-
dament o pr ofet a, por que el ar ca que cons t r uy er a una pr ofec a
del cr i s t i ani s mo. Y qu deci r de Henoc, el spt i mo de l os des-
cendi ent es de Ad n ? No di ce de l el aps t ol Sant i ago, en
su Ep s t ol a canni ca, que pr ofet i z? Sus escr i t os no han si do
admi t i dos en el canon ni p o r l os j ud os ni por nos ot r os por que
su ant i gedad l os hac a sospechosos [ 7 5] . Es ver dad que se
escr i ben obr as cuya aut ent i ci dad no l es par ece dudos a a qui e-
nes, segn su p r o p i o cr i t er i o, cr een l o que l es pl ace. La cas-
t i dad del canon no l os acept no por que r echace l a aut or i dad
de esos hombr e s que agr adar on a Di os, si no por que no cree
en su aut ent i ci dad. Adems , no es de e xt r aar que se t engan
por sospechosas obr as publ i c adas a nombr e de ant i gedad. As ,
vemos que en l a hi s t or i a de l os reyes de I sr ael y de J u d qu e
cr eemos ve r dade r a p o r ser canni cas e ci t an muchas hazaas
que al l no se encuent r an, y se r emi t e a ot r os l i br os escr i t os por
pr ofet as, y a veces nos dan el nombr e de l os mi s mos . Y, si n
embar go, no han si do admi t i dos en el canon cons agr ado por el
puebl o de Di os . Confieso que l a r azn de est o se me ocul t a, so
C A P U T X X X V I I I
QOD QUAEDAM SANCTORUM SCBIPTA ECCLESIASTICUS CANON PROPTER NIM1AM
NON RECEPEHIT VETUSTATEM, NE PER OCCASIONEM EORUM FALSA VERIS
INSERERENTR
Iam vero si Ionge antiquiora repetam, et ante illud grande diluvium
noster erat utique Noe patriarcha, quem prophetam quoque non inmrito
dixerim: si quidem ipsa arca quam fecit, et in qua cum suis evasit, pro-
phetia nostrorum temporum fuit. Quid Enoch septimus ab Adam, nonne
etiam in cannica epstola apostoli Iudae prophetasse praedicatur?
7S
Quo-
rum scripta ut apud Iudaeos et apud nos in auctoritate non essent, nimia
fecit antiquitas, propter quam videbantur habenda esse suspecta, ne pro-
ferrentur falsa pro veris. Nam et proferuntur quaedam quae ipsorum esse
dicantur ab eis qui pro suo sensu passim, quod volunt, credimt. Sed ea
castitas canonis non recepit, non quod eorum hominum. qui Deo placue-
runt, reprobetur auctoritas, sed quod ista esse non credantur ipsorum.
Nec mirum debet videri, quod suspecta habentur, quae sub tantae anti-
quitatis nomine proferuntur; quandoquidem n ipsa historia regum luda
et regum Israel, quae res gestas continet, de quibus eidem Scripturae
canonicae credimus, commemorantur plurima, quae ibi non explicantur,
et in libris alus inveniri dicuntur, quos Prophetae scripserunt, et alicubi
eorum quoque Prophetarum nomina non tacentur : nec tamen nveniun-
, s
Iudae 14 " i Par. 29,29; i Par. 9,29.
XVI I I , 39 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1315
pena de deci r que esos hombr e s a qui enes el Es p r i t u Sant o
r evel aba l as cosas di gnas de ser canoni zadas por la r el i gi n
pudi e r an escr i bi r unas cosas como hombr e s e hi s t or i ador es ,
y ot r as, como pr ofet as, p o r i ns pi r aci n di vi na. Y de este modo,
unas se deb an at r i bui r a el l os como t al es suj et os y ot r as a
Di os, que habl aba p o r el l os. Aqu l l as se deb an a i nvest i gaci n
cientfica, y st as a aut or i dad r el i gi osa. Est a aut or i dad es el
cust odi o del canon, y si al mar ge n de l se publ i c an al gunos
escri t os con el nombr e de pr ofet as ant i guos , no si r ven ni a t t ul o
de er udi ci n, por que es i nci er t o si son del aut or a qui en se
at r i buyen. A est o se debe el que no se d fe a esos l i br os, s obr e
t odo a l os que cont i enen cosas cont r ar i as a l os l i br os canni cos,
pr ue ba st a i nfal i bl e de su i naut ent i ci dad [ 7 6] .
C A P I T U L O X X X I X
L O S H E B R E O S Y S U L E N G U A
No se debe pens ar , como pi ens an al gunos , que la l engua
hebr ea s ol ament e ha si do conser vada p o r Hber , que di o su nom-
br e a l os hebr eos , y que de l pas a Abr ah n, y que l as l et r as
hebr eas comenzar on desde la l ey dada por Moi ss. Es m s
cr e bl e que t an cel ebr ada l engua con sus l et r as h a si do conser-
vada a t r avs de l os si gl os desde la poca pr i mi t i va [ 7 7 ] . En
efect o, Moi ss est abl eci en el puebl o de Di os maes t r os que
tur in canone, quem recepit populus Dei. Cuius rei, fateor, causa me
latet; nisi quod existimo, etiam ipsos, quibus ea quae in auctoritate reli-
gionis esse deberent, sanctus utique Spiritus revelabat, alia sicut homines
histrica diligentia, alia sicut Prophetas inspiratione divina scribere po-
tuisse; atque haec ita fuisse distincta, ut illa tanquam ipsis, ista vero
tanquam Deo per ipsos loquenti, iudicarentur esse tribuenda; ac sic illa
pertinerent ad ubertatem cognitionis, haec ad religionis auctoritatem: in
qna auctoritate custoditur canon, praeter quem si qua iam etiam sub no-
mine veterum Prophetarum scripta proferuntur, nec ad ipsam copiam
scientiae valent, quoniam utrum eorum sint, quorum esse dicuntur, incer-
tum est; et ob hoc eis non habetur fides, mxime his in quibus etiam
contra fidem librorum canonicorum quaedam leguntur, propter quod ea
prorsus non esse apparet illorum.
C A P U T X X X I X
DE HEBRAICIS LITTERIS, QUAE NUNQUAM IN SUAE LINCUAE PROPRIETATE
NON FUERINT
Non itaque credendum est, quod nonnulli arbitrantur, hebraeam tan-
tum linguam per illum qui vocabatur Heber, unde Hebraeorum vocabu-
lum est, fuisse servatam, atque inde pervenisse ad Abraham, hebraeas
autem litteras a lege coepisse, quae data est per Moysen; sed potius per
illam successionem patrum, memoratam linguam cum suis litteris custodi-
1316 u CIUDAD DE DIOS XTV1II, 39
ens ear an l as l et r as ant es de conocer l as l et r as de l a Ley di-
vi na. La Es cr i t ur a l l ama a est os hombr e s ypcciipcn-oEaccycoyes,
que puede t r aduci r s e por i nduct or es o i nt r oduct or es a l as le-
t r as j us t ament e por que l as i nducen, es deci r , l as i nt r oducen,
en ci er t o modo, en el cor azn de l os di sc pul os o, por me j or
deci r, i nt r oducen en el l as a l os di s c pul os . Que no se gl or e,
pues , naci n al guna de su s abi dur a como m s ant i gua que
nues t r os pat r i ar c as y pr ofet as, a qui enes asi st i l a s abi dur a
di vi na, pues t o que ni Egi pt o, que acos t umbr a a j act ar s e fal -
sa y vanament e de l a ant i gedad de su s abi dur a, pue de re-
cabar p ar a s est a pr i or i dad. Y nadi e ose t ampoc o deci r que
l os egi pci os fuer on mu y sabi os en l as di s ci pl i nas m gi c as an-
tes de que l as l et r as l l egar an a su conoci mi ent o, es deci r , ant es
de que Isi s l os i ns t r uyer a. Adems , su cel ebr ada s abi dur a
a qu se r educ a si no a as t r onom a y a al guna ot r a ci enci a
anl oga, m s pr opi a par a ej er ci t ar l os i ngeni os que p ar a ha-
cer al hombr e ver dader ament e s abi o? En cuant o a l a filosofa,
que cree ens ear a l os hombr e s el modo de hacer se fel i ces, no
floreci en ese pa s hast a l os d as de Mer cur i o, l l amado Tr i s-
megi st o. Fl or eci er on, por t ant o, esos est udi os muc ho ant es que
l os sabi os o filsofos gr i egos, per o despus de Abr ah n, de
I s aac, de J ac ob y de Jos. Y t ambi n des pus de Moi ss. Por -
que At l as , ese gr an as t r l ogo, he r mano de Pr omot e o y abuel o
mat e r no del gr an Mer cur i o, de qui en fu ni et o Me r c ur i o Tr i s-
megi st o, vi v a cuando naci Moi ss.
tam. Denique Moyses in populo Dei constituit, qui docendis litteris praees-
sent, prius quam divinae legis ullas litteras nossent. Hos appellat Scriptura
ypcciipaTOEaccycyeis, qui latine dici possunt litterarum inductores, vel in-
troductores, eo quod eas inducant, id est introducant quodammodo in
corda discentium, vel in eas potius ipsos quos docent. Nulla igitur gens
de antiquitate sapientiae suae super Patriarchas et Prophetas nostros,
quibus inerat divina sapientia, ulla se vanitate iactaverit; quando neo
Aegyptus nvenitur, quae solet falso et inaniter de suarum doctrinarum
antiquitate gloriari, qualicumque sapientia sua Patriarcharum nostrorum
tempore praevenisse sapientiam. eque enim quisquam dicere audebit
mirabilium disciplinarum eos peritissimos fuisse, antequam litteras nos-
sent, id est, antequam Isis eo venisset, easque ibi docuisset. Ipsa porro
eorum memorabilis doctrina, quae appellata est sapientia, quid erat nisi
mxime astronoma, et si quid aliud talium disciplinarum magis ad exer-
cenda ingenia, quam ad illuminandas vera sapientia mentes valere solet?
Nam quod attinet ad philosophiam, quae se docere profitetur aliquid,
unde iant homines beati, circa tmpora Mercurii, quem Trismegistum
vocaverunt, in illis terris eiusmodi studia claruerunt: longe quidem ante
sapientes vel philosophos Graeciae, sed tamen post Abraham, et Isaac, et
Iacob, et Ioseph; nimirum etiam post ipsum Moysen. Eo quippe tempore,
quo Moyses natus est, fuisse reperitur Atlas ille magnus astrologus, Pro-
methei frater, maternas avus Mercurii maioris, cuius nepos fuit Trisme-
gistus iste Mercurius.
XJVHI , 40 PARALELISMO ENTRE EAS DOS CIUDADES 1SI7
C A P I T U L O X L
VANI DAD DE LOS EGI PCI OS. S U CI ENCI A NO ES TAN ANTICUA
Es, pues , vano que ci er t os char l at anes , hi nchados de neci a
pr es unci n, di gan que hace m s de ci en mi l aos que es cono-
ci da en Egi pt o l a as t r ol og a. En qu l i br o han encont r ado
este nme r o, el l os que h an apr e ndi do l as l et r as de su maes t r a
Isi s hace poco ms de dos mi l aos ? Est a es afi r maci n de
Var r n, hi s t or i ador de t al l a, y est acor de con l a ver dad de
l as di vi nas Let r as . Y si desde Ad n, que es el pr i me r hombr e ,
apenas han pas ado seis mi l aos , l os que ade l ant an opi ni ones
a una ver dad t an r econoci da, n o mer ecen m s bi en ser ri di cu-
l i zados que r efut ados ? [ 7 8] . A qui n pode mos cr eer mej or
p ar a cosas pas adas que a qui en pr e di j o l as cosas fut ur as que
vemos ya c umpl i das ? Adems , l a mi s ma di s cor danci a de l os
hi s t or i ador es ent r e s nos br i nda un ar gume nt o fuert e par a cr eer
con m s c or dur a a l os que no se oponen a l a hi s t or i a di vi -
na [ 7 9] . Cuando l os ci udadanos de l a ci udad i mp a, es par ci dos
por t odo el mundo, l een a hombr e s mu y sabi os, t odos de i gual
aut or i dad en l a mat er i a, y ven que di s put an ent r e s s obr e l os
hechos m s al ej ados de nues t r a poca, no saben a qu at ener se
ni a qui n dar fe. En cambi o, nosot r os, apoyados en l a aut or i -
dad di vi na, en lo concer ni ent e a nues t r a r el i gi n, no dudamos
que cuant o se opone a el l a es una fal sedad, sea cual fuer e el
C A P U T XL
DE AEGYPTIORUM MENDACISSIMA VANITATE, QUAE ANTIQUITAT: SCIENTIAE SUAE
CENTUM MILLIA ADSCRIBIT ANNORUM
Frustra itaque vanissima praesumptione garriunt qudam, dicentes, ex
quo rationem siderum comprehendit Aegyptus, amplius quam centum an-
norum millia numeran. In quibus enim libris istum numerum collegerunt,
qui non multum ante annorum do millia litteras magistra Iside didice-
runt? Non enim parvus auctor est in historia Varro, qui lioc prodidit,
quod a litterarum etiam divinarum veritate non dissonat. Cum enim ab
ipso primo homine, qui est appellatus Adam, nondum sex millia annorum
compleantur, quomodo non isti ridendi potius, quam refellendi sunt, qui
de spatio temporum tam diversa, et huic exploratae veritati tam contraria
persudele conantiir? Cui enim melius narranti praeterita credimus, quam
qui etiam futura praedixit, quae praesentia iam videmus? Nam et ipsa
historicorum nter se dissonantia copiam nobis praebet, ut ei potius cre-
dere dcbeamus, qui divinae, quam tenemus, non repugnat historiae. Porro
autem cives impiae civitatis, diffusi usquequaque per trras, cum legunt
doctissimos homines, quorum nullius contemnenda videatur auctoritas,
nter se de rebus gestis ab aetatis nostrae memoria, remotissimis discre-
pantes, cui potius credere debeant, non inveniunt. Nos vero in nostrae
religionis historia, fulti auctoritate divina, quidquid ei resistit, non dubi-
tamus ess fabrissimum, quomodolibat M babeant caetwa in iaacularibiis
1318
LA CIUDAD DK DIOS XVI H, 41, 1
val or que se d a esas hi st or i as en l as l et r as pr ofanas . Y es
que, sean ver dader as o fal sas, no t i enen gr an i mpor t anci a par a
l l evar una vi da rect a y feliz.
C A P I T U L O X L I
DI SCORDANCI A DE LA FI LOSOF A Y CONCORDANCIA DE LAS
ES CRI TURAS EN LA I GLESI A
1. Pe r o dej emos ya a l os hi s t or i ador es y pr egunt emos a
l os filsofos, que par ecen t ener un sol o fin en sus es cr i t os : en-
cont r ar un medi o de vi da apt o par a ar r i bar a l a fel i ci dad : Poi -
qu di s cr epan l os di s c pul os de sus maes t r os , y l os condi sc pu-
l os ent r e s, si no por que pr ocedi er on en l a bs que da como
hombr e s y p o r r azonami ent os h u man o s ? [ 80 ] . Admi t o que ha
podi do i nfl ui r el afn de gl or i a, anhel os o cada cual de avent a-
j ar a l os dems en s abi dur a y en sut i l i dad, si n al l anar s e a la
sent enci a aj ena e i nvent ando una doct r i na y una opi ni n pr o-
p i as ; y t ambi n que al gunos o muchos se s e par ar on de sus
maes t r os o condi s c pul os ni cament e por el amor a la ver dad,
l uchando p o r el l a aunque no l o fuer a. Mas qu pue de o adon-
de y por dnde conduce l a i nfel i ci dad h u man a a l a beat i t ud si
no l l eva p o r gu a l a aut or i dad di vi na? Nues t r os aut or es, admi -
t i dos y e nmar c ados en el canon de l as s agr adas Let r as, no di-
si ent en ent r e s nunc a y en nada. Est o ha dado pi e a l a creen-
cia, t an ext endi da no ent r e cuat r o char l at anes de escuel a y
gi mnas i os , si no ent r e l os hombr e s del campo y de l a ci udad,
t ant o doct os como i ndoct os, de que al escr i bi r , o les habl Di os,
litteris; quae seu vera seu falsa sint, nihil momenti afferunt, quo recte
beateque vivamus.
C A P T XL I
DE PHILOSOPHICARUM OPINIONUM DISSENSIONIBUS, ET CANONIOARUM APUD
Ecci-ESIAM CONCORDIA SCRIPTURARUM
1. Ut autem iam cognitionem omittamus historiae, ipsi philosophi, a
quibus ad ista progressi sumus, qui non videntur laborasse in studiis suis,
nisi ut invenirent quomodo vivendum esset accommodate ad beatitudinem
capessendam, cur dissenserunt et a magistris discipuli, et nter se con-
discipuli, nisi quia ut homines humanis sensibus et humaros ratiocinatio-
nibus ista quaesierunt? Ubi quamvis esse potuerit et studium gloriandi,
quo quisque alio sapientior et acutior videri cupit, nec sententiae quo-
dammodo addictus alienae, sed sui dogmatis et opinionis inventor: tamen
ut nonnullos vel etiam plurimos eorum fuisse concedam, quos a suis doc-
toribus vel discendi sociis amor veritatis abruperit, ut pro ea certarent,
quam veritatem putarent, sive ilia esset, sive non esset; quid agit, aut
quo vel qua, ut ad beatitudinem perveniatur, humana se porrigit infelici-
tas, si divina non ducit auctoritas? Denique auctores nostri, in quibus
non frustra sacrarum litterarum figitur et terminatur canon, absit ut nter
se aliqua ratione dissentiant. Unde non immerito, cum illa scriberent, eis
Deum vel per eos locutum, non pauci in scholis atque gymnasiis litigiosis
disputalionibue garruli, sed in agris atqus In urbbus cum doctia atque
XVI I I , 41, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1319
o Di os habl por el l os. Y fu pr eci so que fuer an pocos p ar a
que su nme r o no vul gar i zar a est e pat r i moni o de l a rel i -
gi n, y que no fuer an t an pocos que r es t ar an admi r abi l i dad a
su per fect a concor di a. Ent r e l a mul t i t ud de filsofos que dej a-
r on por escr i t o sus doct r i nas no es fci l hal l ar dos que est n
acor des en t odos l os punt os . Y no i nsi st o, por que mos t r ar est o
ser a l ar go.
2. Qu aut or hay en esta ci udad demon col a t an apr oba-
do, sea de l a escuel a que sea, que condene a l os dems que
opi nan cosas adver s as y di ver s as ? No es t aban en boga y de
moda en At enas a l a vez l os epi cr eos , afi r mando que l os di oses
no cui dan de l as cosas humanas , y l os est oi cos, sost eni endo,
por el cont r ar i o, que l as di r i g an y defend an di oses pr ot ect o-
r es ? P o r eso, s i empr e me ha e xt r aado que Anax gor as fuer a
condenado p o r habe r di cho que el sol er a una pi e dr a ar di ent e,
negando a Di os , puest o que Epi c ur o vi v a en su es pl endor y
en pl ena s egur i dad en l a mi s ma ci udad, no sl o ne gando l a
di vi ni dad del sol y de l os dems ast r os, si no defendi endo que
no hab a en el mu n d o ni J pi t er ni ot r as pot enci as a l as que
l l egar an l as pl egar i as y s pl i cas de l os hombr e s . No br i l l aba
en At enas Ar i s t i po, que pon a el s umo bi en del hombr e en el
pl acer del cuer po, y Ant st enes, que l o r adi caba en l a vi r t ud
del ni mo, haci endo consi st i r l a s uma de l a vi da en fines t an
di ver sos y t an cont r ar i os ent r e s ? Adems , el pr i me r o dec a
que el sabi o deb a hui r el gobi er no de l a r epbl i ca, y el segun-
do, que deb a gober nar l a, y cada cual r eun a di s c pul os , que
cont i nuaban su escuel a. Cada uno combat a con su t r opa por
su pr opi a opi ni n, y se di scut a en pl eno d a en el vast o y cele-
indoctis tot tantique populi crediderunt. Ipsi sane pauci esse debuerunt,
ne multitudine vilesceret quod religione earum esse oporteret: nec tamen
ita pauci, ut eorum non sit miranda consensio. eque enim in multitudine
philosophorum, qui labore etiam littcrario monumenta suorum dogmatum
reliquerunt, facile quis invenerit, nter quos cuneta quae sensere conve-
niant: quod ostendere hoc opere longum est.
2. Quis autem sectae cuiuslibet auctor sic est in hac daemonicola
civitate approbatus, ut caeteri improbaren tur, qui diversa et adversa sen-
serunt? Nonne apud Athenas et Epicurei clarebant, asserentes res huma-
nas ad deorum curam non pertinere, et Stoici, qui contraria sentientes,
eas regi atque muniri diis adiutoribus atque tutoribus disputabant? Unde
miror cur Anaxgoras reus factus sit, quia solem esse dixit lapidem ar-
dentem, negans utique Deum, cum in eadem civitate gloria floruerit Epi-
curus, vixeritque securus, non solum solem vel ullum siderum Deum esse
non credens, sed nec lovem, nec ullum deorum omnino in mundo habitare
contendens, ad quem preces hominum supplicationesque perveniant. Nonne
ibi Aristippus in voluptate corporis summum bonum ponens, ibi Antisthe-
nes virtute animi potius hominem fieri beatum asseverans, do philosophi
nobiles et ambo Socratici, in tam diversis atque nter se contrariis finibus
vitae summam locantes, quorum etiam ille fugiendam, iste administrandam
sapienti dicebat esse rempublicam, ad suam quisque sectam sectandam
discpulos congregabat? Nempe palam in conspicua et notissima porticu,
in gymnasiis, in hortulis, in locis publicis ac privatis. catervatim pro sua
1320 LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 41, 2
brrimo Prtico [81], en los gimnasios, en los jardines [82],
en los lugares pblicos y en las casas. Unos sostenan que no
haba ms que un mundo; otros, que muchos; unos, que el
mundo ha tenido pri nci pi o; otros, que no; unos, que tendr
fin, y otros, que ser eterno; unos, que es gobernado por la
mente divina, y otros, por la fortuna y el azar. Unos defendan
que las almas son inmortales, y otros, que mortales. Y los de-
fensores de la inmortalidad, unos dicen que retornan a las bes-
tias; otros, que no; y los de la mortalidad, unos sostienen que
mueren con el tiempo, y otros, que viven despus ms o menos
tiempo y que luego mueren. Unos hacen consistir el sumo bien
en el cuerpo; otros, en el ni mo; otros, en ambos, y otros aa-
den a stos los bienes extrnsecos. Unos decan que deba creerse
siempre a los sentidos del cuerpo; otros, que no siempre, y
otros, que nunca [83].
Qu pueblo, qu reinado, qu autoridad pblica de la ciu-
dad impa sent plaza de juez para definir entre opiniones tan
opuestas de los filsofos, aprobando unas y rechazando otras?
No es verdad que las recibi todas indiferentemente, aunque
se trataba no de algn pedazo de tierra o de alguna suma de
dinero, sino de las cosas ms trascendentales, que deciden la
felicidad o miseria de los hombres? Aunque en realidad se en-
seaban algunas verdades, la falsedad campeaba con la misma
licencia. Tan es as, que esta ciudad se llama msticamente, y
no sin razn, Babilonia, que es decir, como ya hemos apuntado,
Confusin. Importa poco al diablo, que es su rey, que los hom-
bres se debatan entre s por errores contrarios, puesto que su
impiedad los tiene esclavizados a todos por igual.
quisque opinione certabant: alii asserentes unurn, alii inmimerabiles mun-
dos; ipsum autem unum alii ortum esse, alii vero initium non habere;
alii interiturum, alii semper futurum; alii mente divina, alii fortuitu et
casibus agi: alii immortales esse animas, alii mortales; et qui immortales,
alii revolv n bestias, alii neququam; qui vero mortales, alii mox infer-
ir post corpus, alii vivere etiam postea vel paululum, vel diutius, non
tamen semper: alii in corpore constituentes finem boni, alii in animo,
alii in utroque, alii extrinsecus posita etiam bona ad animum et corpus
addentes: alii sensibus corporis semper, alii non semper, alii nunquam,
putantes esse credendum. Has et alias pene innumerabiles dissensiones
philosophorum, quis unquam populus, quis senatus, quae potestas vel
dignitas publica impiae civitatis diiudicandas, et alias probandas ac reci-
piendas, alias improbandas repudiandasque curavit, ac non passim sine
ullo iudicio confuseque habuit in gremio suo tot controversias hominum
dissidentium, non de agris et domibus, vel quacumque pecuniaria ratione,
sed de his rebus, quibus aut misere vivitur aut beate? Ubi etsi alqua
vera dicebantur, eadem licentia dicebantur et falsa; prorsus ut non frustra
talis civitas mysticum vocabulum Babylonis acceperit. Babylon quippe in-
terpretatur Confusio, quod nos iam dixisse meminimus
so
. Nec interest
diaboli regis eius, quam contrariis nter se rixentur erroribus, quos mrito
itmltae varaeque impietatis pariter possidet.
o J-.16 C.4, et alibi.
XVI I I , 41, 3 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 13 2 1
3. En cambio, esa nacin, ese pueblo, esa ciudad, esa re-
pblica, en una pal abra, los israelitas, a quienes se confi la
pal abra de Dios, nunca confundieron a los seudoprofetas con
los profetas autnticos, sino que, siempre concordes entre s y
en nada discordes, reconocan y retenan a los verdaderos auto-
res de las sagradas Letras. Para ellos, stos eran los filsofos,
es decir, los amadores de la sabidura, sus sabios, sus telogos,
sus profetas y sus doctores en probidad y en piedad. Quien ha
sentido y vivido segn sus mximas, no ha vivido y sentido
segn los hombres, sino segn Dios, que habl por ellos. Si pro-
hiben el sacrilegio, es Dios quien lo prohibe. Y si dicen: Honra
a tu padre y a tu madre, es precepto de Dios. Y si dijeron:
No fornicars, no hurtars, no matars, y dems mandamien-
tos, no son palabras de hombres, sino orculos divinos. Todas
las verdades que algunos filsofos llegaron a discutir entre sus
errores y se afanaron por persuadir con esmero, como, por
ejemplo, que Dios ha creado el mundo y que lo administra con
providencia, y cuanto escribieron sobre la belleza de las virtu-
des, el amor a la patria, la fidelidad en la amistad, las buenas
obras y lo concerniente a las buenas costumbres, aunque desco-
nociendo el fin a que deban tender y los medios, todo ha sido
predicado al pueblo en la Ciudad de Dios por boca de los pro-
fetas sin argumentos y sin disputas. As, el iniciado en estas
verdades temera despreciar, no el ingenio humano, sino la pa-
labra del mismo Dios.
3. At vero gens illa, Ule populus, illa civitas, illa respublica, illi Is-
raelitae, quibus credita sunt eloquia Dei, nullo modo pseudoprophetas cum
veris Prophetis pari licentia confuderunt: sed concordes nter se atque n
nullo dissentientes, sacrarum Ltterarum veraces ab eis agnoscebantur et
tenebantur auctores. Ipsi eis erant philosophi, hoc est, amatores sapientiae,
ipsi sapientes, ipsi theologi, ipsi prophetae, ipsi doctores probitatis atque
pietatis. Qucumque secundum illos sapuit et vixit, non secundum nomines,
sed secundum Deum, qui per eos locutus est, sapuit et vixit. Ibi si prohi-
bitum est sacrilegium, Deus prohibuit. Si dictum est, Horiora patrem tuum
et matrem mam, Deus iussit. Si dictum est, Non moechaberis, Non homi-
cidium facies, Non furaberis", et caetera huiusmodi, non haec ora huma-
na, sed oracula divina fuderunt. Quidquid philosophi quidam nter falsa,
quae opinati sunt, verum videre potuerunt, et laboriosis disputtionibus
persuadere moliti sunt, quod mundum istum fecerit Deus, eumque ipse
providentissim'us administret, de honstate virtutum, de amore patriae, de
fide amicitiae, de bonis operibus atque mnibus ad mores probos pert-
nentibus rebus, quamvis nescientes ad quem finem et quonam modo essent
ista omnia referenda, propheticis, hoc est divinis vocibus, quamvis per
homines, in illa civitate populo commendata sunt, non argumentationum
concertationibus inculcata; ut non hominis ingenium, sed Dei eloquium
contemnere formidaret, qui illa cognosceret.
81
EX 30,13- 15.
1322 LA CIUDAD Dis DIOS XVIII, 42
C A P I T U L O X L I I
PROVI DENCI A DE D I O S EN LA TRADUCCI N DEL ANTI GUO
TESTAMENTO, HE CHA DEL HEBREO AL GRI EGO
Uno de l os Pt ol omeos , r ey de Egi pt o, se empe en conocer
y pos eer est as s agr adas Let r as . A la muer t e del admi r abl e col oso
Al ej andr o de Maccdoni a, por s obr e nombr e Magno, que hab a
s ubyugado t oda el As i a y casi al or be ent er o, par t e por l a
fuerza y l as ar mas , y par t e p o r el t er r or , conqui s t ando, ent r e
ot r as r egi ones de Or i ent e, a J udea, sus capi t anes di vi di er on el
r ei no, no p ar a gobe r nar l o en paz, si no par a des hacer l o en gue-
r r as . J us t ament e en est a poca comenzaba en Egi pt o el r ei nado
de l os Pt ol ome os . El pr i me r o fu el hi j o de Lago, que l l ev
caut i vos a Egi pt o a muchos j ud os . Pt ol ome o Fi l adel fo, su su-
cesor, l es di o l a l i ber t ad y les per mi t i vol ver a su pa s . Y l o
que es m s , envi pr esent es p ar a el t e mpl o de Di os, y pi di
al ent onces pont fi ce El eazar que l e man d ar a l as Es cr i t ur as , pues
si n duda hab a o do, en al as de l a fama, que er an di vi nas, y de-
seaba por el l o s eal ar l es un l ugar en su famos a bi bl i ot eca.
El s umo sacer dot e se l as envi en hebr eo, y el r ey pi di i nt r-
pr et es p ar a t r aduci r l as . Y se le envi ar on set ent a y dos hombr e s ,
sei s de cada t r i bu, muy ver s ados en l a l engua hebr ea y en la
gr i ega. La cos t umbr e ha l ogr ado l l amar a est a ver si n l a ver si n
de l os Set ent a. Se cuent a que en la t r aducci n hubo una una-
ni mi dad t an mar avi l l os a, t an es t upenda y t an pl enament e divi-
C A P U T X L I I
QA DISPENSATIONE PROVIDENTIAE EI ScRIPTURAE SACRAE VETERIS TESTA-
MENTI EX HEBRAEO IN GRAECUM ELOQUIUM TRANSLATAE SINT, UT GENTI BUS
INNOTESCERENT
Has sacras Litteras etiam unus Ptolemaeorum regum Aegypti nosse
studuit et habere. Nam post Alexandri Macedonis, qui etiam Magnus
cognominatus est, mirificentissimam nainimeque diuturnam potentiam, qua
universam Asiam, imo pene totum orbem, partim vi et armis, partim
terrore subegerat, quando nter caetera Orientis etiarn Iudaeam ingressus
obtinuit; eo mortuo comits eius, cum regnum illud ampiissimum non
pacifice inter se possessuri divisissent, sed potius dissipassent, bellis omnia
vastaturi, Ptolemaeos reges habere coepit Aegyptus: quorum primus Lagi
filius, multos ex Iudaea captivos in Aegyptum transtulit. Huic autem
succedens alius Ptolemaeus, qui est appellatus Philadelphus, omnes quos
He adduxerat subiugatos, Jiberos redir permisit: insuper et dona regia
in templum Dei misit, petivitque ab Eleazaro tune pontifice, dari sibi
Scripturas, quas profecto audierat fama praedicante divinas; et ideo con-
cupiverat habere in bibliotheca, quam nobilissimam fecerat. Has ei cum
dem pontifex misisset hebraeas, post etiam ille interpretes postulavit; et
da sxsnt septuaginta do, de singulis duodscim tribubus geni horuines,
X/ VI I I , 43 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1323
na, que, habi ndol a hecho cada uno p o r s e par ado (as qui so
Pt ol omeo p r o b ar su fi del i dad) , coi nci di er on t ant o en el sent i do
como en l as pal abr as , de t al suer t e que par ec a obr a de un
sol o i nt r pr et e. Y no es de ext r aar , pues t o que en t odos act ua-
ba un mi s mo Es p r i t u [ 84] . Di os, con est e admi r abl e don, qui so
encar ecer a l os gent i l es que hab an de cr eer un d a, como ve-
mos ya c umpl i do, l a aut or i dad de l as Es cr i t ur as como obr a di -
vi na, no h u man a.
C A P I T U L O X L I I I
AUTORI DAD Y VALOR DE LOS SETENTA
Aunque ot r os han t r aduci do l as Sagr adas Es cr i t ur as del he-
br eo al gr i ego, como Aqui l a, S maco, Teodoci n y un aut or
desconoci do, cuya ver si n por este mot i vo se l l ama Qui nt a Edi -
ci n [ 85] , la I gl esi a ha r eci bi do la ver si n de l os Set ent a como
si fuer a ni ca, y de el l a se si r ven l os gr i egos cr i st i anos, l a ma-
yor par t e de l os cual es i gnor an si hay al guna ot r a. Sobr e est a
versi n de l os Set ent a se ha hecho una ver si n al l at n, que es
l a us ada en l as i gl esi as l at i nas [ 86] . Y en nues t r os d as, Jer -
ni mo, hombr e de muc ho saber y muy ver s ado en l as t res len-
guas, ha t r aduci do l as Es cr i t ur as di r ect ament e del hebr eo al
l at n. Los j ud os r econocen que st a es mu y fiel y sost i enen
que l os Set ent a se han equi vocado en muchos punt os . Si n em-
bar go, l as i gl esi as de Cr i st o est i man que l a aut or i dad de est os
linguae utriusque doctissimi, hebraeae scilicet atque graecae. Quorum
interpretatio ut Septuaginta vocetur, iam obtinuit consuetudo. Traditur
sane tam mirabilem ac stupendum pleneque divinum in eorum verbis filia-
se consensum, et cum ad hoc opus separatim singuli sederint (ita enim
eorum fidem Ptolemaeo placuit explorare) , in nullo verbo, quod dem
significaret et tantumdem valeret, vel in verborum ordine, alter ab altero
discreparet: sed tanquam unus esset interpres, ita quod omnes interpre-
tad sunt, unum erat: quoniam re vera Spiritus erat unus in mnibus. Et
ideo tam mirabile Dei munus acceperant, ut illarum Scripturarum, non
tanquam humanarum, sed sicut erant, tanquam divinarum, etiam isto modo
commendaretur auctoritas, credituris quandoque gentibus profutura, quod
iam vdemus effectum.
C A P U T X L I I I
DE AUCTORITATE SEPTUAGINTA INTERPRETUM, QUAE, SALVO HONORE HEBREI
STILI, MNIBUS SIT INTERPRETIBUS PRAEFERENDA
Nam cum fuerint et alii interpretes, qui ex hebraea lingua in grae-
cam sacra illa eloquia transtulerunt, sicut Aquila, Symmachus, Theodo-
tion; sicut etiam illa est interpretatio, cuius auctor non apparet, et ob
hoc sine nomine interpretis, Quinta editio nuncupatur: hanc tamen quae
Septuaginta est, tanquam sola esset, sic recepit Ecclesia, eaque utuntur
Graeei populi Christiani, quorum plerique utrurn alia sit aliqua ignorant.
1324 LA CIUDAD DE DIOS XVI I I , 43
hombr es escogi dos p o r el pont fi ce El eazar par a t al obr a debe
ant eponer s e a t oda ot r a. Y es que, aun cuando no l es hubi e r a
asi st i do un sol o Es p r i t u, el di vi no i ndudabl ement e si no que
hubi e r an c ompar ado, c omo hombr e s sabi os, l as p al ab r as ent r e
s y dej ar an l as que er an del agr ado de t odos, su ver si n ser a
s i empr e pr efer i bl e a l a de un par t i cul ar . Mas como en el l os
apar eci una not a t an cl ar a de la di vi ni dad, cual qui er a ver si n
fiel de l a Es cr i t ur a que se haga del hebr eo a ot r a l engua, o est
acor de con l os Set ent a o, si no lo est al par ecer , debe cr eer se
que hay al l al gn pr ofundo mi s t er i o. Po r qu e el mi s mo Es p r i t u
que asi st i a l os pr ofet as cuando compon an l as Es cr i t ur as , ese
mi s mo ani maba a l os set ent a var ones cuando l as t r aduc an. Y es
i ndudabl e que p u d o deci r muy bi en ot r a cosa con aut or i dad
di vi na, como si l os pr ofet as hubi e r an di cho ambas cosas, por -
que l as dos l as di r a el mi s mo Es p r i t u. Pu d o deci r l a mi s ma
cosa de di ver sas mane r as , a fin de que, si no l as mi s mas pal a-
br as , al menos des cubr i er an el mi s mo sent i do l os buenos ent en-
dedor es . Pu d o adems aadi r u omi t i r al go par a mos t r ar nos
que el t r aduct or no fu escl avo de l as pal abr as , si no del poder
di vi no, que le l l enaba y di r i g a en l a obr a. Al gunos han pensa-
do que es pr eci s o cor r egi r l a ver si n de l os Set ent a p o r l os
cdi ces hebr eos , pe r o no se han at r evi do a qui t ar lo que los
Set ent a aadi e r on a l os hebr eos . Se l i mi t ar on ni cament e a
aadi r l o que fal t aba en l os Set ent a y se hal l aba en l os hebr eos .
Y est o l o han hecho not ar poni endo al pr i nci pi o de l os vers cu-
l os ci er t os si gnos en for ma de est r el l as, que l l aman ast er i scos.
Ex hac Septuaginta interpretatione etiam in latinam linguam interpreta-
tum est quod Ecclesiae Latinae tenent. Quamvis non defuerit temporibus
nostris presbyter Hieronymus, homo doctissimus, et omnium trium lin-
guarum peritus, qui non ex graeco, sed ex hebraeo in latinum eloquium
easdem Scrip turas converterit. Sed eius tam litteratum laborem quamvis
Iudaei fateantur esse veracem, Septuaginta vero interpretes in rrmltis er-
rasse contendant; tamen Ecclesiae Chri.sti tot hominum auctoritati, ab
Eleazaro tune pontfice ad hoc tantum opus electorum, neminem iudicant
praeferendum: quia etsi non in eis unus apparuisset Spiritus, sine dubita-
tione divinus, sed nter se verba interpretationis suae Septuaginta docti
more hominum contulissent, ut quod placuisset mnibus hoc maneret,
nullus eis unus interpres debuit anteponi; cum vero tantum in eis signum
divinitatis apparuit, prefecto quisqus alius iarum Scripturarum ex he-
braea in quamlibet aliam linguam interpres est verax, aut congruit illis
Septuaginta interpretibus, aut si congruere non videtur, altitudo ibi pro-
phetica esse credenda est. Spiritus enim qui in Prophetis erat, quando illa
dixerunt, idem ipse erat etiam in Septuaginta viris, quando illa interpre-
tad sunt: qui prefecto auctoritate divina et aliud dicere potuit, tanquam
propheta ille utrumque dixisset, quia utrumque idem Spiritus diceret; et
hoc ipsum aliter, ut si non eadem verba, idem tamen sensus bene intel-
ligentibus dilucesceret; et aliquid praetermittere, et aliquid addere, ut
etiam hie ostenderetur non humanam fuisse in illo opere servitutem,
quam verbis debebat interpres, sed divinam potius potestatem, quae men-
tem replebat et regebat interpretis. Nonnulli autem cdices graecos in-
terpretationis Septuaginta ex hebraeis codicibus emendandos putarunt:
XI VI H, 43 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1325
Lo que fal t a en l os hebr eos y exi st e en l os Set ent a, l o han se-
al ado con t r azos hor i zont al es , semej ant es a l os si gnos de l as
onzas. Cdi ces de st os, y en abundanci a, l os hal l amos an hoy
ent r e nos ot r os . Y par a apr e c i ar l as cosas que no han si do ni
omi t i das ni aadi das , si no que han si do di chas de ot r o modo,
bi en t engan un sent i do abi er t ament e i dnt i co, bi en un sent i do
di fer ent e, es pr eci s o cot ej ar y confr ont ar ambos cdi ces. Si ,
pues , como debe ser, no cons i der amos a l os hombr e s que com-
pus i er on l as Es cr i t ur as m s que como i ns t r ument os del Es p r i t u
de Di os, di r emos que l as cosas que se hal l an en el hebr eo y no
se hal l an en l os Set ent a, qui so el Es p r i t u di vi no deci r l as por
l os pr ofet as y no por st os. Y cuant o hay en l os Set ent a y fal t a
en el hebr eo, el mi s mo Es p r i t u prefi ri deci r l as por st os, mos-
t r ando de est a suer t e que unos y ot r os fuer on pr ofet as. A este
tenor di j o u n as cosas p o r I s a as ; ot r as, p o r J er em as , y ot r as,
por este o aquel pr ofet a, o di j o esas mi s mas de ot r a for ma por
ste o p o r aqul . En fin, cuando se cont i enen en l as dos fuent es
l as mi s mas cosas, el Es p r i t u qui so ser vi r se de unos y de ot r os
p ar a deci r l as, per o de t al modo que aqul l os pr ecedi er on profe-
t i zando y st os si gui er on i nt er pr et ando sus pr ofec as. El mi s mo
Es p r i t u que asi st i a l os pr i mer os , es t abl eci endo ent r e el l os
una concor danci a per fect a, ese mi s mo apar eci en i os s egundos ,
conduci endo su p l u ma par a dar i nt er pr et aci ones i dnt i cas [ 87 ] .
nec tamen ausi sunt detrahere, quod hebraei non .ibebant, et Septuagin-
ta posuerunt; sed tantummodo addiderunt quae in nebraeis inventa, apud
Septuaginta non erant: eaque signis quibusdam n stellarum modum fac-
tis, ad capita eorumdem versuum notaverunt, quae signa asteriscos vo-
cant. Illa vero quae non habent hebraei, habent autem Septuaginta, simi-
liter ad capita versuum iacentibus virgulis, sicut scribuntur unciae, signa-
verunt. Et multi cdices has notas habentes usquequaque diffusi sunt et
latini. Quae autem non praetermissa vel addita, sed aliter dicta sunt, sive
alium sensum faciant etiam ipsum non ahhorrentem, sive alio modo eum-
dem sensum explicare monstrentur, nisi utrisque codicibus inspectis ne-
queunt reperiri. Si igitur, ut oportet, nihil aliud intueamur in Scripturis
illis, nisi quid per homines dixerit Dei Spiritus, quidquid est in hebraeis
codicibus, et non est apud interpretes Septuaginta noluit ea per istos, sed
per illos Prophetas Dei Spiritus dicere. Quidquid vero est apud Septua-
ginta, in hebraeis autem codicibus non est, per istos ea maluit, quam per
illos, idem Spiritus dicere, sic ostendens utrosque fuisse prophetas. Isto
enim modo alia per Isaiam, alia per Ieremiam, alia per alium atque alium
prophetam, vel aliter eadem per hunc ac per illum dixit, ut voluit. Quid-
quid porro apud utrosque invenitur, per utrosque dicere voluit unus atque
idem Spiritus; sed ta, ut illi praecederent prophetando, isti sequerentur
prophetice illos interpretando: quia sicut in illis vera, et concordantia
dicentbus unus pacis Spiritus fuit; sic et in ists non secum conferenti-
bus, et tamen tanquam uno ore cuneta interpretantibus, idem Spiritus
unus apparuit.
J326
t A
CIUDAD DE DIOS XVI I I , 44
C A P I T U L O X L I V
UNA DISCORDANCIA ENTRE LOS SETENTA Y EL TEXTO HEBREO,
S EXPLICACIN
Tal vez diga al guno: Cmo sabr qu dijo el profeta Jo-
as a los ninivitas: Todava tres das, o todava cuarenta das,
y Nnive ser destruida? Quin no ve que el profeta, enviado
para conminar a Nnive su inminente destruccin, no pudo se-
al ar en tal coyuntura dos trminos diferentes y que se exclu-
yen el uno al ot ro? Porque, si es a los tres das, no lo ser a
los cuarenta, y si a los cuarenta, no a los tres. Si se me pre-
gunta cul de los dos ha sealado Jons, creo ms acertado el
hebreo: Todava cuarenta das, y Nnive ser destruida, porque
los Setenta, al interpretarlo mucho despus, han podido hacerle
decir otras palabras, que, sin embargo, estn relacionadas con
el tema y expresan en otros trminos un solo y mismo sentido.
Adems, invitara al lector a que, sin desdear ninguna auto-
ridad de stas, se apoyara en la historia y buscara la causa
motiva de la historia narrada. Los acontecimientos n redichos se
cumplieron en Nnive, es verdad, pero hay algo ms profundo
y superior a esa ciudad en ellos, como fu verdad que efectiva-
mente el profeta estuvo tres das en el vientre de un cetceo, y,
sin embargo, figuraba otro que haba de estar tres das en el
sepulcro, y ste era el Seor de todos los profetas. Por tanto,
si por esa ciudad entendemos figurada profticamente la iglesia
CAPUT XLI V
QUID INTELLIGENDUM SIT DE NINIVITAHUM EXCIDIO, curas DENUNTIATIO
IN HEBRAEO QUADRAGNTA DIERUM SPATIO TENDITUR, IN S E P T UAGI NT A AUTEM
TRIDUI BREVITATE CONCLUDITUR
Sed ait aliquis, Quomodo sciam quid lonas propheta dixerit Ninivitis,
utrum Triduum, et Nnive evertetur; an, Quadragnta dies? "
2
Quis enim
non videat non potuisse utrumque tune dici a Propheta, qui missus fue-
rat terrere comminatione imminentis exitii civitatem? Cui si tertio die
fuerat futurus interitus, non utique quadragesimo die: si autem quadra-
gesimo, non utique tertio. Si ergo a me quaeritur, quid horum lonas di-
xerit, hoc puto potius quod legitur in hebraeo, Quadragnta dies, et Nni-
ve evertetur. Septuaginta quippe longe posterius interpretati aliud dicere
potuerunt, quod tamen ad rem pertinere't, et in unum eumdemque sen-
sum, quamvis sub altera significatione, concurreret; admoneretque lecto-
rem, utraque auctoritate non spreta, ab historia sese attollere ad ea re-
quirenda, propter quae significanda historia ipsa conscripta est. Gesta
sunt quippe illa in Ninive civitate, sed aliquid etiam significaverunt, quod
modum illius civitatis excedat: sicut gesttim est, quod ipse Propheta in
ventre ceti triduo fuit, et tamen alium significavit in profundo inferni tri-
*' l o. 3,4.
XTVTI I , 4 4 , PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1 3 2 7
de los gentiles, que fu destruida, en cierto modo, por la peni-
tencia, en cuanto que no ser ms lo que haba sido, como el
cambio de esta iglesia, figurada por Nnive, fu obra de Cristo,
es el mismo Cristo el simbolizado en los tres o en los cuarenta
das. En los cuarenta, porque, despus de su resurreccin, vivi
cuarenta das entre sus discpulos, y luego subi al cielo, y en
los tres, porque resucit al tercer da. As parece que los se-
tenta intrpretes y profetas han querido despertar al lector
anheloso nicamente de atenerse a los datos histricos, invitn-
dole a profundizar en el contenido de la profeca y dicindole
en cierta maner a: Busca en los cuarenta das al mismo en que
puedes hal l ar los tres das, y vers que unos se cumplen en la
ascensin, y otros, en la resurreccin. Esto pudo, pues, signi-
ficarse, con mucho acierto, por los dos nmeros, en el profeta
Jons, de una manera, y en los Setenta, de otra, pero siempre
por obra de un solo y mismo Espritu. Esquivo la prolijidad, y
por eso no quiero aducir otros ejemplos, en los que se creera
que los Setenta se alejan de la verdad del hebreo, y, bien en-
tendidos, estn perfectamente acordes. De aqu que yo, a mi
modo, haya credo acertado servirme del hebreo y de los Se-
tenta, siguiendo el ejemplo de los apstoles, que, al citar, as
lo hicieron, porque, a fin de cuentas, son una misma autoridad
divina. Mas prosigamos, segn nuestras posibilidades, nuestro
empeo.
do futurum, qui Dominus est omnium Prophetarum. Quapropter si per
illam civitatem recte accipitur Ecclesia gentum prophetice figurata, ever-
sa scilicet per poenitentiam, ut qualis fuerat iam non esset; hoc quoniam
per Christum factum est in Ecclesia gentium, cuius illa Ninive figuram
gerebat, sive per quadraginta dies, sive per triduum, idem ipse significatus
est Christus; per quadragnta scilicet, quia tot dies peregit cum discipu-
lis suis post resurrectionem, et ascendit in caelum; per triduum vero, quia
die tertio resurrexit: tanquam lectorem nihil aliud quam historiae rerum
gestarum inhaerere cupientem, de somno excitaverint Septuaginta inter-
pretes, demque Prophetae, ad perscrutandam altitudinem prophetiae, et
quodammodo dixerint: In quadraginta diebus ipsum quaere, in quo et
triduum potueris invenire; illud in ascensione, hoc in eius resurrectione
reperies. Propter quod utroque numero significari convenientissime potuit,
quorum unum per lonam prophetam, alterum per Septuaginta interpre-
tum prophetiam, tamen unus atque idem Spiritus dixit. Longitudinem
fugio, ut non haec per multa demonstrem, in quibus ab hebraica veritate
putantur Septuaginta interpretes discrepare, et bene intellecti inveniuntur
esse concordes. Unde etiam ego pro meo modulo vestigia sequens Aposto-
lorum, quia et ipsi ex utrisque, id est, ex hebraeis et ex Septuaginta, tes-
timonia prophetica posuerunt, utraque auctoritate utendum putavi, quo-
niam utraque una atque divina est. Sed iam quae restant, ut possumus,
exsequamur.
1328 LA CIUDAD D) DI OS XjVII, 45, 1
C A P I T U L O X L V
DECADENCI A DE LOS J UD OS Y FI N DE LOS PROFETAS
1. Des de el mome nt o en que l os j ud os dej ar on de t ener
pr ofet as, l a naci n empeor , aunque se pr omet an un fl oreci -
mi ent o en est a poca de l a r es t aur aci n del t e mpl o des pus de
l a caut i vi dad de Babi l oni a. Est e er a el sent i do que aquel puebl o
car nal hab a dado a la pr ofec a de Ag e o : La gloria de esta l-
tima casa ser grande, ser mayor que la de la primera. Pe r o
l o que pr ecede a est o nos pone de mani fi est o que habl aba del
Nuevo Tes t ament o, pues di ce, pr omet i endo cl ar ament e a Cr i s t o:
Yo pondr en movimiento todas las naciones, y vendr el De-
seado de todas las gentes. Los Set ent a, con" aut or i dad de profe-
t as, h an dado a l as p al ab r as ot r o sent i do, que convi ene me j or
al cuer po que a l a cabeza, es deci r , a l a Igl esi a mej or que a
Cr i s t o: Vendrn las naciones que el Seor ha elegido entre
todas, es deci r , ve ndr n l os hombr e s de l os que di ce Cr i st o en
el Evange l i o: Muchos son los llamados y pocos los elegidos.
En efect o, de esos el egi dos de l as naci ones, como de pi edr as
vi vas, se edifica l a casa de Di os por el Nuevo Tes t ament o, casa
muc ho m s gl or i os a que el t e mpl o cons t r ui do p o r Sal omn y
r es t aur ado des pus de l a caut i vi dad. Desde ent onces, l a naci n
j ud a no t uvo m s pr ofet as y sufri mal es si n cuent o de par t e
C A P U T XL V
QOD POST INSTAURATIONEM TEMPLI TROPHETAS IDAEI HABERE DESTITERINT,
ET EXINDE USQUE AD NATIVITATEM C H R I S T I CONTINUIS ADVERSITATIBUS SINT
AFFLICTI, UT PROBARETUR ALTERIUS TEMPLI AEDIFICATIONEM PROPHETICIS
VOCIBUS FUISSE PROMISSAM
1. Posteaquam gens Iudaea coepit non habere Prophetas, procul du-
bio deterior faca est, eo scilicet tempore, quo se sperabat instaurato
templo post captivitatem, quae fuit in Babylonia, futuram esse meliorem.
Sic quippe intelligebat populus lie carnalis, quod praenuntiatum est per
Aggaeum prophetam dicentem, Magna erit gloria domus istius novissimae,
plus quam primae. Quod de novo Testamento dictum esse, paulo superius
demonstravit, ubi ait aperte Christum promittens, Et movebo omnes gen-
tes, et veniet Desideratus cunctis gentibus
3
. Quo loco Septuaginta inter-
pretes alium sensum magis corpori quam capiti, hoc est, magis Ecclesiae
quam Christo convenientem prophetica auctoritate dixerunt: Venient quae
electa sunt Domini de cunctis gentibus, id est homines, de quibus ipse
Iesus in Evangelio, Multi, inquit, vocati, pauci vero electi " . Talibus enim
electis gentium, domus Dei aedificatur per Testamentum novum lapidibus
vivis, longe gloriosior, quam templum illud fuit, quod a rege Salomone
constructum est, et post captivitatem instauratum. Propter hoc ergo nec
" Agg. 2,10.8.
84
VIt. 22,14.
XWXT, 45, 3 PARALELISMO'ENTRE LAS nos CIUDADES , 1329
de l os reyes ext r anj er os y de l os r omanos con el fin de que
no cr eyer an que est a pr ofec a de Ageo se cumpl i en l a res-
t aur aci n del t e mpl o.
2. Poc o t i empo despus fu somet i da al i mper i o de Al e-
j an d r o . Y, aunque ent onces no caus ni ngn est r ago, pues, no
at r evi ndose a resi st i r, se r i ndi y se somet i por l as buenas ,
con t odo, l a gl or i a de est a casa no fu t an gr ande como l o
hab a si do baj o l a l i br e domi naci n de sus r eyes. Es ci er t o que
Al e j andr o i nmol v ct i mas en el t e mpl o de Di os, pe r o l o hi zo
l l evado menos de una ver dader a pi edad que de una i mp a su-
per st i ci n, cr eyendo que deb a cul t o a ese Di os como a l os
di oses fal sos. Des pus de l a muer t e de Al e j andr o, Pt ol omeo,
hi j o de Lago, como apunt ar r i ba, l l ev a l os j ud os caut i vos a
Egi pt o, y Pt ol ome o Fi l adel fo, su sucesor , l es di o gener os ament e
l a l i ber t ad. A ste debemos en gr an par t e, como queda di cho,
l a ver si n de l os Set ent a. Luego se vi er on compl i cados en l as
guer r as n ar r ad as en l os l i br os de l os Macabeos . Des pus fuer on
venci dos por Pt ol ome o Ep fanes, r ey de Al ej andr a, y se vi er on
const r ei dos, por l as i naudi t as cr uel dades de Ant oco, r ey de
Si r i a, a t r i but ar cul t o a l os dol os . Y el t e mpl o fu manci l l ado
p o r l as sacr i l egas super st i ci ones de l os gent i l es, hast a que fu
pur i fi cado de t oda esa i dol at r a por el val or de J udas Macabeo,
gr an capi t n, que expul s a l os cabeci l l as de Ant oco.
3. Mas poco despus, un t al Al ci mo us ur p el pont i fi cado
p o r l a ambi ci n, aunque no er a de l nea s acer dot al . Est o er a
un at ent ado. Pas ar o n ci ncuent a aos , dur ant e l os cual es, a ex-
cepci n de al gunas opor t unas c ampaas , no t uvi er on paz l os
j ud os , y, al cabo de el l os, Ar i s t bul o t om l a di adema y se
Prophetas ex illo tempore habuit illa gens, et multis cladibus afflicta est
ab alienigenis regibus, ipsisque Romanis, ne hanc Aggaei prophetiam in
illa instauratione templi opinaretur impletam.
2. Non multo enim post adveniente Alexandro subiugata est; quando
etsi nulla facta est vastatio, quoniam non sunt ausi ei resistere, et ideo
placatum facillime subditi receperunt, non erat tamen gloria tanta domus
illius, quanta fuit in suorum regum libera potestate. Hostias sane Alexan-
der immolavit in Dei templo, non ad eius cultum vera pietate conversus,
sed impia vanitate cum diis cum falsis colendum putans. Deinde Ptole--"
maeus Lagi filius, quod supra memoravi, post Alexandri mortem captivos
inde in Aegyptum transtulit, quos eius successor Ptolemaeus Philadelphus
benevolentissime inde dimisit: per quem factum est, quod paulo ante
narravi, ut Septuaginta interpretan Scriptnras haberemus. Deinde contriti
sunt bellis, quae in Machabaeorum libris explicantur. Post haec capti a
rege Alexandriae Ptolemaeo, qui est appellatus Epiplianes; inde ab An-
tiocho rege Syriae multis et gravissimis malis ad idola colenda compulsi,
templumque ipsum repletum sacrilegis superstitionibus gentium, quod ta-
men dux eorum strenuissimus ludas, qui etiam Machabaeus dictus est,
Antiochi ducibus pulsis, ab omni illa idololatriae contaminatione mundavit.
3. Non autem multo post Alcimus quidam per ambitionem, cum a
genere sacerdotali esset alienus, quod nefas erat, pontifex factus est. Hinc
iam post annos ferme quinquaginta, in quibus eis tamen pax non fuit,
quamvis aliqua et prospere gesserint, primus apud eos Aristobulus assump-
1330 U CIUDAD DJ! DIOS XVI I I , 45, 3
hizo rey y pontfice a la vez. Antes desde la vuelta de Babilonia
y la restauracin del templo, no haban tenido reyes, sino jefes
o prncipes, y, aunque el rey puede llamarse tambin prncipe,
por el principado que ostenta, y jefe, por ser ductor del ejr-
cito, no todo prncipe o jefe puede llamarse rey. Alejandro
sucedi a Aristbulo en el sacerdocio y en el reinado. Y en su
reinado cuentan que fu cruel para sus subditos. Despus de l
fu reina de los judos su esposa Alejandra, que seal el prin-
cipio de males mucho mayores. Como sus dos hijos Aristbulo
e Hircano se disputaban el imperio, las fuerzas romanas, a pe-
ticin de Hircano, se volcaron contra la nacin israeltica. Roma
haba ya subyugado a frica, a Grecia, y haba paseado sus
armas victoriosas por otras partes del mundo. Y, no pudiendo
sostenerse por su propio pie, pareca quebrada por su propia
grandeza. Se vea atormentada por las furiosas sediciones de
las casas, y de aqu se pas a las guerras de los partidos, lle-
gando de esta forma a las guerras civiles. Estaba tan abatida
y quebrantada la repblica, que estuvo a punto de cambiar de
rgimen e implantar la monarqua. Pompeyo, uno de los gran-
des capitanes de los romanos, invadi con su ejrcito a Judea,
tom la ciudad, abri el templo no como suplicante, sino como
vencedor, y entr en el santo de los santos no como vencedor,
sino como profanador. Entrar slo se permita al sumo sacer-
dote. Y, una vez confirmado en el pontificado y puesto por sumo
sacerdote, llev consigo a Aristbulo prisionero [88]. Desde
entonces, los judos comenzaron a ser tributarios de los roma-
nos. Despus, Casio [89] saque el templo. Y unos aos ms
to diademate, et rex et pontifex factus est. Antea quippe, ex quo de Ba-
byloniae captivitate reversi sunt, templumque instauratum est, non reges,
sed duces vel principes habuerunt: quamvis et qui rex est, possit dici
princeps a principatu imperandi, et dux eo quod sit ductor exercitus:
sed non continuo quicumque principes vel duces sunt, etiam reges dici
possunt, quod iste Aristobulus fuit. Cui successit Alexander, etiam ipse
rex et pontifex, qui crudeliter in suos regnasse traditur. Post hunc uxor
eius Alexandra regina Iudaeorum fuit, ex cuius terapore et deinceps mala
sunt eos secuta graviora. Filii quippe huius Alexandrae Aristobulus et
Hyrcanus nter se de imperio dimicantes, vires adversus Israeliticam gen-
tem provocavere Romanas. Hyrcanus namque ab eis contra fratrem po-
poscit auxilium. Tune iam Roma subiugaverat Africam, subiugaverat Grae-
ciam, lateque etiam alus orbis partibus imperans tanquam se ipsam ferr
non valens, sua se quodammodo magnitudine fregerat. Pervenerat quippe
ad seditiones domesticas graves, atque inde ad bella socialia, moxque
civilia, tantumque se comminuerat atque attriverat, ut ei mutandus rei-
publicae status, quo regeretur regibus, immineret. Pompeius ergo populi
Romani praeclarissimus princeps, Iudaeam eum exercitu ingressus civita-
tem capit, templum reserat, non devotione supplicis, sed iure victoris, et
ad sancta sanctorum, quo nisi summum sacerdotem non licebat intrare,
non ut venerator, sed ut profanator accedit: confirmatoque Hyrcani pon-
tificatu, et subiugatae genti imposito custode Antipatro, quos tune pro-
curatores vocabant, vinctum secum Aristobulum ducit. Ex illo Iudaei
etiam tributarii Romanorum esse coeperunt. Postea Cassius etiam tem-
X WI I . 46 PARAUiUSMO ENTRE US DOS CIUDADES 1331
tarde tuvieron por rey a un extranjero, a ferodes, en cuyo rei-
nado naci Cristo. Ya haba llegado la plenitud de los tiempos,
predichos en Espritu por el patriarca Jacob en estos trminos:
No faltar prncipe de Jud ni caudillo de. su posteridad hasta
que venga aquel a quien se aguard, que es la esperanza de las
naciones. Los judos tuvieron siempre reyes de su nacin hasta
Herodes, su primer rey extranjero. Haba llegado ya el tiempo
de la venida del Aguardado, en quien se haban de cumplir las
promesas del Nuevo Testamento. Y sera la esperanza de las
naciones. Las naciones no podran esperar, como ahora hacen,
la ltima venida, cuando venga a juzgar a los hombres con toda
su potencia, si primeramente no hubieran credo en l cuando
vino a ser juzgado en la humildad de su paciencia.
C A P I T U L O X L V 1
EL NACIMIENTO DEL SALVADOR Y LA DISPERSIN DE LOS JUDOS
Reinando Herodes en Judea, el emperador Csar Augusto
haba dado la paz al mundo despus de cambiado el rgimen
constitucional de la repblica, cuando Cristo, segn la profeca
citada, naci en Beln de Jud, hombre visible, nacido huma-
namente de una virgen, y Dios oculto, engendrado divinamente
de un Dios Padre. As lo haba predicho el profeta: Sabed que
una virgen concebir y dar a luz a un hijo, y le llamarn
plum exspoliavit. Deinde post paucos anuos etiam Herodem alienigenam
regem habere meruerunt, quo regnante natus est Christus. Iam enim
venerat plenitudo temporis significata prophetico Spiritu per os patriar-
chae lacob, ubi ait: Non deficiet princeps ex luda, eque dux de fem-
ribus eius, doee veniat cui repositam est, et ipse exspectatio gentium
8
.
Non ergo defuit Iudaeorum princeps ex Iudaeis, usque ad istum Hero-
dem, quem primum acceperunt alienigenam regem. Tempus ergo iam
erat, ut veniret ille cui repositum erat, quod novo promissum est Testa-
mento, ut ipse esset exspectatio gentium. Fieri autem non posset, ut
exspectarent gentes eum venturum, sicut eum cernimus exspectari, ut
veniat ad faciendum iudicium in claritate potentiae, nisi prius in eum
crederent, eum venit ad patiendum iudicium in humilitate patientiae.
CAPUT XLVI
DE ORTU SALVATORIS NOSTRI, SECKDUM QUOD VERBUM CARO FACTUM EST:
ET DE DTSPERSIONE IUDAEORUM PER OMNES CENTES. SICUT FUERAT
PROPHETATUM
Regnante ergo Herode in Iudaea, apud Romanos autem iam mutato
reipublicae statu, imperante Caesare Augusto, et per eum orbe pacato,
natus est Christus secundum praecedentem prophetiam
86
in Bethlehem
Iudae, homo manifestus ex homne virgine, Deus oceultus ex Deo Patre.
Sic enim propheta praedixerat: Ecce virgo in tero accipiet, et pariet
"
s
Ge n. 49,10.
88
Mi c h. 5,2.
J332
LA CIUDAD DE DIOS
XIVIII, 46
Emmanuel, que se traduce Dios con nosotros. Y El , par a evi den-
ci ar su di vi ni dad, obr muchos mi l agr os . De el l os l os Evange-
l i os r ecogi er on al gunos , l os suficientes par a p r o b ar su i nt ent o.
El pr i me r mi l agr o fu su admi r abl e naci mi ent o, y el l t i mo, su
gl or i os a ascensi n al ci el o con su cuer po r es uci t ado. Los j u-
d os, que le mat ar on y se ne gar on a cr eer en l, por que conven a
que mur i e r a y r esuci t ar a, sufr i er on el s aqueo ms des gr aci ado
de l os r omanos y fuer on ar r oj ados de su pa s, del que er an ya
seor es l os ext r anj er os , y di s per s ados por t odas par t es . (Y es
ver dad, por que no fal t an en ni nguna. ) As sus pr opi as Escr i t u-
r as testifican que no hemos i nvent ado nosot r os l as pr ofec as so-
br e Cr i st o. Muchos de el l os, habi ndol as cons i der ado ant es de
l a pasi n, y s obr e t odo despus de la r esur r ecci n, han veni do
a El . A esos t al es se di r i gen est as p al ab r as : Cuando el nmero
de los hijos de Israel fuere como la arena del mar, sern sal-
vados los restantes. Los dems han si do cegados segn est a pr o-
feca : En justo pago convirtaseles su mesa en lazo de perdi-
cin y ruina. Obscurzcanse sus ojos para que no vean y trelos
siempre agobiados. En r eal i dad, cuando no dan fe a nues t r as
Es cr i t ur as , se c umpl e n en el l os l as suyas, an ci egos par a leer-
l as. Qui z di ga al guno que l os cr i st i anos han fingido l as profe-
c as s obr e Cr i st o que se publ i can con el nombr e de si bi l as o de
ot r os, si es que en r eal i dad hay al guna que no sea de or i gen
j ud o. A m me bas t an l as que me faci l i t an sus cdi ces, y que
conocemos por l os t est i moni os que, aun cont r a su vol unt ad, con-
t i enen esos cdi ces, de que el l os son depos i t ar i os . Sobr e su dis-
per si n p o r la r edondez de la t i er r a doqui er a est la Igl esi a,
filium, et vocahunt nomen eius Emmanuel, quod est interpretatum, No-
biscum Deus"
7
. Qui ut in se commendaret Deum, miracula multa fecit;
ex quibus quaedam, quantum ad eum praedicandum satis esse visum est,
Scriptura evanglica continet. Quorum primum est, quod tam mirabiliter
natus est: ultimum autem, quod cum suo resuscitato a mortuis corpore
ascendit in caelum. ludaei autem, si eum occiderunt, et in eum credere
noluerunt, quia oportebat eum mori et resurgere, vastati infelicus a Ro-
manis, funditusque a suo regno, ubi iam eis alienigenae dominabantur,
eradicati dispersique per trras (quandoquidem ubique non desunt) , per
Scripturas suas testimonio nobis sunt prophetias nos non finxisse de
Christo; quas plurimi eorum considerantes, et ante passionem, et mxime
post eius resurrectionem crediderunt in eum, de quibus praedictum est, Si
fuerit numerus filiorum Israel sicut arena maris, reliquiae salvae fient
ss
.
Caeteri vero excaecati sunt, de quibus praedictum est, Fiat mensa eorum-
r.oram psis in laqueum, et in retributionem, et in scandalum. Obscurentur
oculi eorum, ne videant; et dorsum illorum semper incurva
8
*. Proinde cum
Scripturis nostris non credunt, complentur in eis suae, quas caeci legunt:
nisi forte quis dixerit illas prophetias Christianos finxisse de Christo,
quae Sibyllae nomine, vel aliorum proferuntur, si quae sunt, quae non
pertinent ad populum Iudaeorum. Nobis quidem illae sufficiunt, quae
de nostrorum inimicorum codicibus proferuntur, quos agnoscimus propter
lioc testimonium, quod nobis inviti perhibent eosdem cdices habendo
"
7
I s . 7,14 ; M . i,2 ; Le. 1,31.
s
Ps . SS,23 et 24.
88
I s . 10,22.
XfVIII, 47 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1333
puede l eerse a di ar i o l a pr ofec a, expr es ada en uno de l os sal -
mos en est os t r mi nos : Mi Dios me prevendr con su miseri-
cordia. Mi Dios me la mostrar en mis enemigos, dicindome:
No acabes con ellos, no sea que olviden tu ley. Disprsalos con
tu poder. Di os, pues , ha dej ado ver l a gr aci a de su mi s er i cor di a
a l a I gl esi a en sus enemi gos, l os j ud os , por que , como di ce el
Aps t ol , su pecado br i nda ocasi n de sal var se a l as naci ones .
Y no l os ha mat ado, es deci r, no ha des t r ui do en el l os el j u-
dai s mo, aunque fuer an venci dos y s ubyugados por l os r omanos ,
por mi edo a que, ol vi dados de l a l ey de Di os, no pudi e r an
br i ndar nos un t est i moni o de l o que t r at amos . Po r ende, no se
cont ent con de c i r : No acabes con ellos, no sea que olviden tu
ley, si no que a ad i : Disprsalos. Por que , si con est e t est i mo-
ni o de l as Es cr i t ur as per maneci er an s ol ament e en su pa s sin
ser di s per s ados p o r doqui er a, l a I gl esi a, ext endi da por el mun-
do ent er o, no podr a t ener l os en t odas par t es por t est i gos de l as
pr ofec as que pr ecedi er on a Cr i st o.
C A P I T U L O X L V 11
EXI S T AN, FUERA DE LOS I SRAELI TAS, CIUDADANOS DE LA CI UDAD
CELESTI AL ANTES DEL CRI STI ANI SMO?
Si, pues , al gn aut or ext r ao a l os j ud os y no admi t i do
en el canon de l as s agr adas Let r as profet i z a Cr i st o y l l eg
ya o l l egar e a nues t r o conoci mi ent o, pode mos aduci r l o a t t ul o
atque servando, per omnes gentes etiam ipsos esse dispersos, quaquaver-
sum Christi Ecclesia dilatatur. Nam prophetia in Psalmis, quos etiam le-
gunt, de hac re praemissa est, ubi scriptum est: Deus meus, misericordia
eius praeveniet me. Deus meus demonstravit mihi in inimicis meis, ne
occideris eos, ne guando obliviscantur legem tuam:, disperge eos in virtute
tua"". Demonstravit ergo Deus Ecclesiae in eius inimicis Iudaeis gratiam
misericordiae suae, quoniam, sicut dicit Apostolus, delictum illorum, salus
gentibus
01
. Et ideo non eos occidit, id est, non in eis perdidit quod sunt
ludaei, quamvis a Romanis fuerint devicti et oppressi; ne obliti legem
Dei, ad hoc, de quo agimus, testimonium nihil valerent. Ideo parum fuit,
ut diceret, Ne occideris eos, ne guando obliviscantur legem. tuam: nisi
etiam adderet, Disperge eos: quoniam si cum isto testimonio Scripturarum
in sua tantummodo trra, non ubique essent, profecto Ecclesia quae ubi-
que est, eos prophetiarum, quae de Christo praemissae sunt, testes in
mnibus gentibus habere non posset.
C A l ' U T X L V I I
AN ANTE T MPORA CIIRISTIANA ALIQUI FUERINT EXTRA. ISKAELITICUM GENUS,
QUI AD CAELESTIS CIVITATIS CONSORTIUM PERTINERENT
Quapropter quisqus aliengena, id est, non ex Israel progenitus, neo
ab illo populo in canonem sacrarum litterarum receptus, legitur aliquid
prophetasse de Christo, si in nostram notitiam venit, aut venerit, ad cu-
" P.5. 58,11.12.
! H
Rom. I T. I T.
1334
LA CIUDAD DE DIOS XVlII, 47
ne redundancia. Y esto no porque nos sea necesario ese testi-
monio, sino porque no es incongruencia creer que existieron, en
otras naciones hombres a quienes fu revelado este misterio.
Amen de que quienes fueron impulsados a predecirlo, o fueron
particioneros de la misma gracia, o ajenos a ella, pero instru-
dos por los ngeles malos, que confesaron a Cristo presente,
como sabemos, a quien no conocan los judos. Adems, no
creo que los judos mismos se atrevan a sostener que nadie,
fuera de los israelitas, perteneci a Dios desde la eleccin de
Israel y la reprobacin de gu hermano mayor. Es verdad que
el pueblo llamado propiamente pueblo de Dios fu ste, pero
no pueden negar que haba en las dems naciones algunos hom-
bres dignos de ser llamados verdaderos israelitas por ser ciu-
dadanos de la patria celestial, unidos con vnculos no terrenos,
sino celestiales. Si lo niegan, es fcil convencerles con el ejem-
plo del santo y admirable Job, que ni fu indgena ni proslito,
es decir, advenedizo al pueblo de Israel, sino un extranjero
oriundo de la Idumea, donde naci y muri. La divina palabra
le prodiga tales elogios, que, en cuanto a justicia y a piedad,
no^ es comparable a ningn hombre de su tiempo. Aunque las
crnicas no nos dicen en qu tiempo vivi, podemos conjeturar-
lo por su libro, admitido por los judos en el canon a vista de
su excelencia. Vivi tres generaciones despus de Jacob. Y no
me cabe la menor duda que fu afecto de la Providencia divina,
que quiso ensearnos en este ejemplo que tambin entre las de-
mas naciones han existido hombres que vivieron segn Dios v
que le agradaron, que son miembros de la Jerusaln espiritual. .
mulum a nobis commemorari potest: non quo necessarius sit, etiamsi desit,
sed quia non incongrue creditur fuisse et in alus gentibus homines, qui-
bus hoc raysterium revelatum est, et qui hoc etiam praedicere impulsi
sunt, sive participes eiusdem gratiae fuerint, sive expertes, sed per malos
angelos docti sunt, quos etiam praesentem Christum, quem Iudaei non
agnoscebant, scimus fuisse confessos. Nee ipsos Iudaeos existimo audere
contendere, neminem pertinuisse ad Deum, praeter Israelitas, ex quo
propago Israel esse coepit, reprbate eius fratre maiore. Populus enim
revera, qui proprie Dei populus diceretur, nullus alius fuit: homines
autem quosdam non terrena, sed caelesti societate ad veros Israelitas su-
pernae cives patriae pertinentes etiam in alus gentibus fuisse, negare non
jwssunt: qiua si negant, facillime convincuntur de sancto et mirabili viro
loo, qui nee indgena, nec proselytus, id est advena populi Israel fuit:
sed^ ex gente Idumaea genus ducens, ibi ortus, ibidem mortuus est: qui
divino sic laudatur eloquio, ut quod ad iustitiam pietatemque attinet,
nullus ei homo suorum temporum coaequetur "
2
. Quae tmpora eius quam-
vis non inveniamus in Chronicis, colligimus tamen ex libro, eius, quem
pro siu mrito Isrelitae in auctoritatem canonicam receperunt, tertia
generatione posteriorem fuisse quam Israel. Divinitus autem provisum
tuisse non dubito, ut ex hoc uno sciremus etiam per alias gentes esse
potuisse qui secundum Deum vixerunt eique placuerunt, pertinentes ad
spintualem Ierusalem. Quod nemini concessum fuisse creclendum est, nisi
82
I ob i ; Ez. 14,20.
XVH I , 48 PARAI.KUSMO ENTRE I,AS DOS CIUDADES 1335
Pero debe creerse que esta gracia se concedi solamente a aque-
llos a quienes fu divinamente revelado el nico Mediador entre
Dios y los hombres, Jesucristo hombre. Y su futura encarnacin
era prenunciada entonces a los futuros santos, como se nos
anunci ya realizada su encarnacin, a fin de que una y la mis-
ma fe por su mediacin conduzca a Dios a todos los predesti-
nados a la Ciudad de Dios, a la casa de Dios, al templo de
Dios [90]. En cuanto a las profecas sobre la gracia de Dios
por medio de Jesucristo que hacen otros, se puede pensar que
son ficciones de los cristianos. Y as, no hay argumento ms
fuerte contra quienes impugnan stos ni ms propio para con-
firmar nuestra fe, si se toman las cosas como se debe, que adu-
cir las predicciones divinas sobre Cristo contenidas en los c-
dices de los judos. Estos, arrancados de sus propios lares y
esparcidos por el orbe entero, han contribuido con su testimo-
nio al florecimiento universal de la Iglesia de Cristo.
C A P I T U L O X L V I I I
LA PROFECA DE AGEO Y SU CUMPLIMIENTO EN LA IGLESIA
Esta casa de Dios es de mayor gloria que la primera, cons-
truida de madera, de piedras preciosas y recubierta de oro. La
profeca de Ageo no ha sido cumplida en la restauracin del
templo, pues desde la restauracin tuvo su mayor poca de es-
plendor en tiempo de Salomn. Ms an, puede decirse que su
gloria mengu con el cese de las profecas, y luego, por los
cui divinitus revelatus est unus mediator Dei et hominum homo Christus
Iesus: qui venturus in carne sic antiquis sanctis praenuntiabatur, quem-
admodum nobis venisse nuntiatus est, ut una eademque per ipsum fides
omnes in Dei civitatem, Dei domum, Dei templum praedestinatos perducat
ad Deum. Sed quaecumque alorum prophetiae de Dei per Christum
Iesum gratia proferuntur, possunt putari a Christianis esse confictae. Ideo
nihil est firmius ad convincendos quoslibet alenos, si de hac re conten-
derint, nostrosque faciendos, si recte sapuerint, quam ut divina praedicta
de Christo ea proferantur, quae in Iudaeorum scripta sunt codicibus:
quibus avulsis de sedibus propriis, et propter hoc testimonium toto orbe
dispersis, Christi usquequaque crevit Ecclesia.
GAPUT XLVI I I
PROPHETIAM AGCAEI, QUA DIXIT MAIOREM FUTURAM CLORIAM DOMUS DEI,
QUAM PRIMUM FUISSET, NON IN REAEDIFICATIONE TEMPLI, SED IN ECCLESIA
CHRISTI ESSE COMPLETAM
Haec domus Dei maioris est gloriae, quam fuerat illa prima lignis et
lapidibus, caeterisque pretiosis rebus metallisque constructa. Non itaque
Aggaei prophetia in templi illius instauratione completa est. Ex quo enim
instauratum est, nunquam ostenditur habuisse tantam gloriam, quantam
1336
LA CIUDAD DE DIOS XiVIII, 48
diversos estragos que sufrieron los judos hasta su destruccin,
llevada a cabo por los romanos, como ya hemos apuntado. En
cambio, esta casa, que pertenece al Nuevo Testamento, es tanto
ms gloriosa cuanto mejores son las piedras que la componen,
esas piedras vivas por la fe y la renovacin. Ha sido figurada
por la restauracin del templo porque, en lenguaje proftico,
esa renovacin significa el Nuevo Testamento. En estas palabras
de Dios por el profeta: Yo dar la paz a este lugar, debe enten-
derse por el lugar que significa, el lugar significado por l.
Y as como ese lugar restaurado es figura de la Iglesia, que
haba de ser edificada por Cristo, esas palabras tienen el si-
guiente sentido: Y establecer la paz en el lugar que figura.
En efecto, todas las cosas figurativas parecen representar, en
cierta manera, las cosas figuradas. A este tenor dice el Apstol:
Y la piedra era Cristo, porque la piedra de que hablaba era
figura de Cristo. La gloria de esta casa del Nuevo Testamento
es, pues, mayor que la del Antiguo, y aparecer tal cuando se
haga la dedicacin. Entonces vendr el Deseado de las naciones,
como se lee en el hebreo, porque su primera venida no poda
ser deseada por todas las naciones, pues no conocan a quin
haban de desear y an no haban credo en l. Y entonces,
segn los Setenta (porque tambin su sentido es proftico) ,
vendrn los que ha escogido el Seor de todas las naciones.
Entonces vendrn nicamente los elegidos, de los cuales dice
el Apstol: Nos has elegido en l antes de la creacin del mun-
habut tempore Salomons: imo potius ostenditur primum cessatione pro-
phetiae fuisse domus illius gloriam diminutam, deinde ipsius gentis cladi-
bus tantis usque ad ultiraum excidium, quod factum est a Romanis, sicut
ea quae supra sunt commemorata testantur. Haec autem domus ad novum
pertinens Testamentum, tanto utique maioris est gloriae, quanto meliores
sunt lapides vivi, quibus credentibus renovatisque construitur. Sed ideo
per instaurationem templi illius significata est, quia ipsa renovatio illius
aedificii significat eloquio prophetico alterum Testamentum, quod appel-
latur novum. Quod ergo Deus dixit per memoratum prophetam, Et dabo
pacem in loco isto ": per significantem locum, ille qui eo significatur,
intelligendus est: ut quia illo loco instaurato significata est Ecclesia, quae
fuerat aedificanda per Christum, nihil aliud accipiatur, quod dictum est,
Dabo pacem in loco isto; nisi, Dabo pacem in loco, quem significat locus
iste. Quoniam omnia significantia videntur quodammodo earum rerum,
quas significant, sustinere personas: sicut dictum est ab Apostlo, Petra
erat Christus "; quoniam petra illa, de qua hoc dictum est, signficabat
utique Christum. Maior est itaque gloria domus huius novi Testamenti,
quam domus prioris veteris Testamenti: et tune apparebit maior, cum
dedicabitur. Tune enim veniet Desideratus cunds gentibus
9S
, sicut legitu
in Hebraeo. Nam prius eius adventos nondum erat desideratus mnibus
gentibus. Non enim quem deberent desiderare, sciebant, in quem non
crediderant. Tune etiam secundum Septuaginta interpretes (quia et ipse
propheticus sensus est) , venient quae electa sunt Domini de cunctis gen-
tibus. Tune enim ver non venient nisi electa, de quibus dicit Apostolus,
Agg. 2,10.
* i Cor. 10,4.
15
Age. 2,8.
XVI I I , 49 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1337
do. El gran Arquitecto, que di j o: Muchos son los llamados y
pocos los elegidos, saba muy bien que el edificio de esta casa,
que no vera en adelante la ruina, no lo formaran los llamados,
que merecieron ser despedidos, sino solamente los elegidos.
Mas mientras ahora estos que separar el aventalle, como el
grano de la paja en la era, llenan las iglesias, la gloria de esta
casa no aparece tan grande como aparecer cuando cada cual
donde est, estar siempre.
C A P I T U L O X L I X
DE LA CONVIVENCIA GENERAL DE ELEGIDOS Y REPROBOS
EN LA IGLESIA
En este siglo perverso, en estos tristes das, donde la Iglesia
logra por su humillacin presente su exaltacin futura, y es
ejercitada con los aguijones del terror, con los tormentos del
dolor, con las molestias del trabajo y con los peligros de las
tentaciones, sin tener otra alegra que la esperanza si se regocija
como debe, muchos reprobos se mezclan con los buenos. Unos
y otros son recogidos como en la red evanglica, y en el mun-
do, como en el mar, prendidos en las mallas, nadan entre-
mezclados hasta llegar a la orilla, en que los malos sern sepa-
rados de los buenos [91]. Dios habitar en los buenos como en
Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutionem
9G
. Ipse quippe archi-
tectus, qui dixit, Multi vocati, pauci autem electi", non de his qui vocati
sic venerunt, ut de convivio proiieerentur, sed de electis demonstraturus
est aedificatara domum, quae nullam deinceps formidabit ruinam. Nunc
autem, quando et hi replent ecclesias, quos tanquam in rea ventilatio
separabit, non apparet tanta gloria domus huius, quanta tune apparebit,
quando quisqus ibi erit, semper erit.
CAPUT XLI X
Di ! INDISCRETA MULTIPLICATIONE ECCLESIAE, QUA IN HOC SAECUL0 MULTI
REPROBI MISCENTUR ELECTIS
In hoc ergo maligno saeculo, in his diebus malis, ubi per humilitatem
praesentem futuram comparat Ecclesia celsitudinem, et timorum stimulis,
dolorum tormentis, laborum molests, tentatonum pericuKs eruditur, sola
spe gaudens, quando sanum gaudet, multi reprobi miscentur bonis; et
utrique tanquam in sagenam evangelicam colliguntur
a
; et in hoc mundo,
tanquam in mari, utrique inclusi retibus indiscrete natant, doee perve-
niatur ad littus, ubi mali segregentur a bonis, et in bonis tanquam in
templo suo, sit Deus omnia in mnibus ". Proinde vocem nunc agnosci-
mus eius impleri, qui loquebatur in Psalmo, atque dicebat, Annuntiavi,
'"> Ep h . 1,4. " I bi d. , 13,47.
" Mt . 22,14 _ " 1 Cor. 15,28.
]33S
LA CIUDAD DE DIOS XVIII, 49
.su templo, y ser todo en todos. As vemos cumplirse la voz del
que hablaba en el Salmo en estos trminos: He publicado y
anunciado por doquier y se han multiplicado sin nmero. Esto
sucede ahora desde que fu anunciado primero por boca de
San Juan, su precursor, y luego por la suya pr opi a: Haced pe-
nitencia, porque est cerca el reino de los cielos. Se rode de
algunos discpulos, a los que llam apstoles, hombres de con-
dicin humilde, sin honra y sin letras, de suerte que, si fueran
o hicieran algo digno, El lo fuera u obrara en ellos. Entre ellos
hubo uno malo, y el Seor, usando bien de su maldad, se sirvi
de l para cumplir lo ordenado en torno a su pasin y dar
ejemplo de tolerancia a su Iglesia. Y, una vez suficientemente
esparcida la semilla del santo Evangelio, su presencia corporal
padeci, muri y resucit, mostrando con su pasin lo que de-
hemos soportar por la verdad, y con su resurreccin, lo que
debemos esperar en la eternidad, sin habl ar del profundo sa-
cramento de su sangre, derramada en remisin de los pecados.
Convers despus durante cuarenta das con sus discpulos en
la tierra y ascendi a los cielos ante sus ojos, y diez das des-
pus envi, segn su promesa, el Espritu Santo. Su venida so-
bre los fieles est marcada con el signo supremo, y entonces
necesario, de que habl aran toda clase de lenguas. Esto era figura
de la unidad de la Iglesia catlica, que haba de estar extendida
por todo el orbe y habl ar las lenguas de todos los pueblos.
et locutus sum, multiplican sunt super numerum
10
. Hoc fit nunc, ex quo
primum per os praecursoris sui Ioannis, deinde per os proprium annun-
tiavit, et locutus est, dicens, Agite poenitentiam, appropinquavit enim
regnum caelorum"", Elegit discpulos, quos et Apostlos nominavit
l02
,
humiliter natos, inhonoratos, illitteratos; ut quidquid magnum essent et
facerent, ipse in eis esset et faceret. Habuit nter eos unum, quo malo
utens bene, et suae passionis dispositum impleret, et Ecclesiae suae tole-
randorum malorum praeberet exeraplum. Seminato, quantum per eius
oportebat praesentiam corporalem, sancto Evangelio, passus est, mortuus
est, resurrexit: passione ostendens quid sustinere pro veritate, resurrec-
tione quid sperare in aeternitate debeamus; excepta altitudine sacramenti,
qua sanguis eius in remissionem peccatorum fusus est. Conversatus est
in trra quadraginta dies cum discipulis suis, atque ipsis videntibus as-
cendit in caelum, et post dies decem misit promissum Spiritum sanctum:
cuius venientis in eos qu crediderant, tune signum erat mximum et m-
xime necessarium, ut unusquisque eorum linguis omnium gentium loque-
retur: ita significans unitatem catholicae Ecclesiae per omnes gentes fu-
uram, ac sic linguis mnibus locuturam.
100
Vs. 39,fi.
10 1
Mt . 3,2 ; 4,17.
10 2
Le. 6,13.
XVTI I , SO PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1339
C A P I T U L O L
LA PREDICACIN DEL EVANGELIO Y SU ESCLARECIMIENTO
Luego hay una profeca que dice: La ley saldr de Sin,
y la palabra de Dios, de Jerusaln; y estn las predicciones de
Cristo mismo cuando, despus de su resurreccin, ante la admi-
racin de los discpulos, les abri el espritu para que entendie-
sen las Escrituras, y les dijo: As estaba escrito y as era nece-
sario que Cristo padeciera, y que resucitara de entre los muer-
tos al tercer da, y que en su nombre se predicase la penitencia
y el perdn de los pecados a todas las naciones^ comenzando por
Jerusaln. A stas se aade aquella que hizo respondiendo a los
que le preguntaban sobre su ltima venida: No os toca a vos-
otros saber los tiempos y los momentos, que el Padre tiene re-
servados a su poder. Recibiris, s, la virtud del Espritu Santo,
que descender sobre vosotros, y seris mis testigos en toda Ju-
dea y Samara y hasta en los confines de la tierra. Segn estas
profecas, la Iglesia parti de Jerusaln, y, habiendo sido mu-
chos en Judea y Samara, se extendi a otras naciones, predi-
cndoles el Evangelio aquellos a quienes Cristo, como lumbre-
ras, haba preparado con la palabra y encendido con el Espritu
Santo. El les haba di cho: No temis a los que matan el cuer-
po y no pueden matar el alma. Y para que no les enfriase el
temor, ardan en el fuego de la caridad. En suma, no solamen-
CAPUT L
DE PRAEDICATIONE EvANGELII, QUAE PER PASSIONES PRAEDICANTIM CLARIOR
ET POTENTIOR FACTA EST
Deinde secundum illam prophetiam, Ex Sion lex prodiet, et verbum
Domini ex lerusalem
Jra
: et secundum ipsius Domini Christi praedicta, ubi
post resurrectionem stupentibus eum discipulis suis aperuit sensum, ut
intelligerent Scripturas, et dixit eis, Quoniam sic scriptum est, et sic
oportebat Christum pati, et resurgere a mortuis tertio die, et praedicari
in nomine eius poenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes,
incipientibus ab lerusalem
101
; et ubi rursus eis de adventu eius novissimo
requirentibus respondit, atque ait, Non est vestrum scire tmpora vel mo-
menta, quae Pater posuit in sua potestate: sed accipietis virtutem Spiritus
sancti supervenientem in vos, et eritis mihi testes in lerusalem,, et in tota
Iudaea et Samara, et usque in fines terrae
105
: primum se ab lerusalem
diffudit Ecclesia, et cum in Iudaea atque Samara plurimi credidissent,
et in alias gentes itum est, eis annuntiantibus Evangelium, quos ipse, sicut
luminaria, et aptaverat verbo, et accenderat Spiritu sancto. Dixerat enim
eis, Nolite timere eos qui Corpus occidunt, animam autem non possunt
occidere
10
*. Qui ut frigidi timore non essent, igne charitatis ardebant
" Is. 8,3.
10 1
Uc. 34, 46.47-
10 5
Act . 1,7.8
1 0
Mt , ro,28.
1340 LA CIUDAD DK DIOS XIVILT, 51, 1
te se si r vi p ar a la pr edi caci n de su Evangel i o de aquel l os que
le hab an vi st o y o do ant es y despus de su pas i n y r esur r ec-
ci n, si no t ambi n de l os sucesor es de st os, que l l evar on su
pal abr a al mu n d o ent er o ent r e per secuci ones, t or ment os y muer -
t es si n cuent o. Di os confi r maba esto con mar avi l l as , con pr o-
di gi os, con vi r t udes var i as y con di ver sos dones del Es p r i t u
Sant o. Pr e t e nd a con est o que l os gent i l es, cr eyendo en el cru-
cificado p o r l a r edenci n de el l os, vener ar an con amor cr i st i ano
l a s angr e de l os mr t i r es que de r r amar on con fur or di abl i co,
y que l os r eyes, cuyos edi ct os s ocavaban l a Igl esi a, se somet i e-
r an humi l de me nt e al nombr e que se afanar on por des t er r ar
cr uel ment e de l a t i er r a. As , sus per secuci ones se di r i gi r an
cont r a l os di oses fal sos, por cuya causa hab an si do ant es
per s egui dos l os ador ador es del Di os ver dader o.
C A P I T U L O L I
LA DI VERSI DAD DE HE RE J AS ES UN ARGUMENTO A FAVOR DE LA
I GLESI A CATLI CA
1. Mas el di abl o, vi endo que l os t empl os de l os demoni os
er an abandonados y que el gner o h u man o cor r a al nombr e
del Me di ador y del Li ber t ador , susci t a l os her ej es a fin de que,
con capa de cr i st i anos, combat i er an la doct r i na cr i st i ana. Como
si la Ci udad de Di os pudi e r a t ener en su seno, si n cor r ecci n
y di s cr i mi naci n, per s onas de t an cont r ar i os par ecer es, a ej em-
pl o de l os filsofos, que se cont r adec an unos a ot r os en l a ciu-
Denique per ipsos, non solum qui eum et ante passionem et post resur-
rectionem viderant et audierant, verum etiam post obittim eorum per
posteros eorum, inter horrendas persecutiones et varios cruciatus ac fu-
era martyrum praedieatum est toto orbe Evangelium, contestante Deo
signis, et ostentis, et variis virtutibus. et Spiritus sancti muneribus: ut
populi gentium credentes in eum, qui pro eorum redemptione crucifixus
est, christiano amore veneraren tur. sanguinem martyrum, quem diablico
furore fuderunt; ipsique reges, quorum legibus vastabatur Ecclesia, ei
nomini salubriter subderentur, quod de trra crudeliter auferre conati
sunt, et falsos dos inciperent persequi, quorum causa cultores Dei veri
fuerant antea persecuti.
C A P U T LI
QOD ETIAM PER HAERETICOKIIM DISSENSIONES FIDKS CATHOLTCA KORORETUK
1. Videns autem diabolus templa daemonum deser, et in nomen li-
berantis Mediatoris currere genus humanum, haereticos movit, qui sub
vocabulo christiano doctrinae resisterent christianae, quasi possent indiffe-
renter sine ulIa correptione haberi in civitate Dei, sicut civitas confusionis
indifferenter habuit philosophos inter se diversa et adversa semientes. Qui
ergo in Ecclesia Chrsti morbidum aliquid pravumque sapiunt, si correpti
XVI I I , 51, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1341
dad de l a confusi n! Los que en l a I gl esi a de Cr i st o t i enen
opi ni ones mal as y pel i gr os as , si, cor r egi dos , resi st en cont umaz-
ment e y se ni egan a e nme ndar sus pest fer as y mor t fer as doc-
t r i nas y per si st en en defender l as, se hacen her ej es, y, una vez
fuera de l a I gl esi a, l os mi r amos como enemi gos que l a ej erci -
t an [ 92 ] . As , con su mal son t i l es a l os ver dader os cat l i cos,
que son mi e mbr os de Cr i st o, us ando Di os bi en de l os mal os
y cooper ando t odo al bi en de l os que l e aman. En efecto, l os
enemi gos de l a I gl esi a, bi en sean cegados por el er r or , bi en
r e pr obados por l a mal i ci a, si l a per s i guen cor por al ment e, ejer-
ci t an su paci enci a, y si l a combat en con sus doct r i nas cont r a-
r i as, ej er ci t an su s abi dur a. Pe r o s i empr e, par a amar a l os ene-
mi gos, l os fieles ej er ci t an su benevol enci a o su benefi cenci a,
or a se pr oceda con el l os por confer enci as apaci bl es , or a por
cast i gos t er r i bl es . Po r eso, el di abl o, pr nci pe de l a ci udad
i mp a, s ubl evando a sus escl avos cont r a l a Ci udad de Di os que
per egr i na en est e mundo, no se per mi t e hacer l e dao al guno. La
Pr ovi denci a di vi na le pr oc ur a consuel o en l a pr os pe r i dad par a
que l a adver s i dad no l a qui ebr e, y en l a adver s i dad, ej er ci t aci n
par a que l a pr os pe r i dad no l a c or r ompa. Est a at emper aci n
es el or i gen de aquel l as pal abr as del Sal mo : A proporcin de
los muchos males que atormentaron mi corazn, tus consuelos
han llenado de alegra mi alma. En el mi s mo t ono di ce el
Aps t ol : Alegres en la esperanza y sufridos en la tribulacin.
2. El Doct or de l as Gent es di ce t ambi n que todos los que
quieran vivir santamente segn Cristo, han de sufrir persecucio-
nes. Es pr eci so, pues , hacer se a l a i dea de que no pueden fal l ar
ut sanum rectumque sapiant, resistunt contumaciter, suaque pestfera et
mortifera dogmata emendare nolunt, sed defensare persistunt; haeretici
fiunt, et foras exeuntes habentur in exercentibus inimicis. Etiam sic quippe
veris illis catholicis membris Christi malo suo prosunt, dum Deus utitur
et malis bene, et diligentibus eum omnia cooperantur in bonum
L

7
. Inimici
enim omnes Ecclesiae, quolibet errore caecentur vel malitia depraventur,
si accipiunt potestatem corporaliter affligendi, exercent eius patientiam; si
tantummodo male sentiendo adversantur, exercent eius sapientiam; ut
autem etiam inimici diligantur, exercent eius benevolentiam, aut etiam
beneficentiam, sive suadibili doctrina eum eis agatur, sive terribili disci-
plina. Ac per hoc diabolus princeps impiae civitatis, adversus peregri-
nantem in hoc mundo civitatem Dei vasa propria commovendo, nihil ei
nocere permittitur. Cui procul dubio et rebus prosperis consolatio, ut non
frangatur adversis; et rebus adversis exercitatio, ut non corrumpatur
prosperis, per divinam providentiam procuratur: atque ita temperatur
utrumque ab alterutro, ut in Psalmo illam vocem non aliunde agnoscamus
exortam, Secundum multitudinem dolorum meorum in corde meo, conso-
lationes tuae iucundaverunt animam meara
10s
. Hinc est et illud Apostoli,
Spe gaudentes, in tribulatione patientes "".
2. Nam et id, quod ait idem doctor, Quicumque volunt in Christo pie
vivere, persecutionem patientur
11
", nullis putandum est deesse posse tem-
107
Ro m. 8,8.
">" P. 93,19
ion I^<>111_ 12,12.
116
a Tim. 3,ia.
1342 LA CIUDAD DK DIOS XVt ffl ,
S1
>
2
en ni ngn t i empo. Por que , cuando par ece r ei nar la paz P
o r
par t e de l os enemi gos de fuer a, y en r eal i dad r ei na, y sta br i n-
da un gr an consuel o s obr e t odo a l os dbi l es, dent r o no fal t an,
ms an, son muchos l os enemi gos que at or ment an el cor azn
de l os hombr e s de bi en en sus r ot as cos t umbr es . Est os son la
causa de que el nombr e cr i st i ano y cat l i co sea bl as femado,
y cuant o m s aman ese nombr e l as al mas pi ados as , anhel os as
de vi vi r segn Cr i st o, t ant o ms si ent en que hagan esa i nj ur i a
Jos mal os cr i st i anos, y sea por eso menos amado de lo que
el l os desean. Ot r o obj et o de dol or par a l os pi ados os es pens ar
que l os her ej es, que se di cen t ambi n cr i st i anos y t i enen l os
mi s mos s acr ament os , y l as mi s mas Es cr i t ur as , y la mi s ma pr o-
fesin, envi scan con sus di sensi ones en la l ucha a muchos dis-
puest os a abr az ar el cr i st i ani smo. Y dan l ugar a bl asfemi as
cont r a el nombr e cr i st i ano, nombr e que t ambi n el l os ost ent an.
Est as y par e c i das pos t ur as y desvi aci ones de l os hombr e s son
una per secuci n cal l ada par a l os que qui er en vi vi r sant ament e
en Cr i st o aun si n que nadi e at or ment e y vej e su cuer po. Es una
per secuci n i nt er i or , cor di al , no cor por al . Est o ar r anc aquel
gr i t o: A proporcin de los muchos dolores que atormentaron
mi corazn, pue s no di ce mi cuer po. Pe r o adems , como es sa-
bi do que l as pr ome s as de Di os son i nmut abl es y que el Aps t ol
di c e : El Seor conoce a los suyos, pues a los que tiene previstos,
tambin los predestin para ser conformes a la imagen de su
Hijo, y, p o r lo t ant o, de st os no puede per ecer ni nguno, el
Sal mo a ad e : Tus consuelos han llenado de alegra mi alma.
El dol or que r oe el cor azn de l os pi ados os per s egui dos por l as
poribus. Quia et cum ab eis qui foris sunt non saevientibus, videtur esse
tranquillitas, et rever est, plurimumque consolationis affert, mxime
infirmis; non tamen desunt, imo multi sunt intus, qui corda pie vventium
suis perditis moribus cruciant: quoniam per eos blasphematur christianum
et catholieum lomen: quod quanto est charius eis, qui volunt pie vivere
in Christo, tanto magis dolent, quod per malos intus psitos fit, ut minus
quam piorum mentes desiderant, diligatur. Ipsi quoque haeretici, cum
cogitantur habere nomen et sacramenta christana, et Scripturas, et pro-
fessionem, magnum dolorem faciunt in cordibus piorum: quia et multi
volentes esse Christiani, propter eorum dissensiones haesitare coguntur, et
multi maledici etiam in his inveniunt materiam blasphemand Christianum
nomen; quia et ipsi quoquo modo Christiani appellantur. His atque
huiusmodi pravis moribus et erroribus hominum persecutionem patiuntur
qui volunt in Christo pie vivere, etiam nullo infestante eque vexante
corpus illorum. Patiuntur quippe hanc persecutionem non in corporibus,
sed in cordibus. Unde illa vox est: Secundum multitudincm dolorum meo-
rum in corde meo. Non enim ait, In corpore meo. Sed rurss quoniam
cogitantur immutabilia divina promissa, et quod ait Apostolus, Novit
Dominus qui sunt eius
m
: Quos enim praescivit, et praedestinavit confor-
mes imaginis Filii sui
112
; ex eis perire nullus potest; ideo sequitur in
illo psalmo, Consolationes tuae iucundaverunt animam meam. Dolor autem
111
2 Ti m. 2,19.
" Rom. 8,2?.
XVffl I, 52, 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1343
cos t umbr es de l os cr i st i anos mal os o fal sos es t i l a l os que l o
si ent en, por que nace de la car i dad, que se al ar ma por est os
mi s er abl es y por qui enes i mpi den l a sal ud de ot r os. En fin, l os
fieles r eci ben gr andes consuel os de l a enmi enda de l os mal os ,
y su conver si n espar ce s obr e sus al mas un riego de t ant a fe-
cundi dad cuant o fu el dol or que l os at or ment ant es. La Igl e-
si a en este si gl o, en est os t r i st es d as, no sl o desde Cr i st o y l os
apst ol es, si no desde el pr i me r j us t o Abel , a qui en di o muer t e
su i mp o he r mano, y hast a el fin del mundo, cami na su j o r n ad a
ent r e l as per secuci ones del mundo v l as consol aci ones de
Di os [ 93 ] .
C A P I T U L O L I I
HABR MS PERSECUCI ONES, SEGN ALGUNOS CREEN, QUE LAS
DI EZ HABI DAS ?
1. Pi ens o que es una t emer i dad deci r o cr eer , como al gu-
nos han cr e do y cr een, que l a I gl esi a no ha de sent i r m s per-
secuci ones has t a el ant i cr i st o despus de l as di ez sufr i das, y que
l a undci ma y l t i ma la susci t ar l . La pr i me r a se debe a
Ne r n ; l a s egunda, a Domi c i ano; l a t er cer a, a Tr aj an o ; l a
cuar t a, a Ant oni no; la qui nt a, a Se ve r o; l a sext a, a Max i mi n o ;
la spt i ma, a De c i o; l a oct ava, a Val e r i an o ; l a novena, a Aur e-
l i ano, y l a dci ma, a Di ocl eci ano y Maxi mi ano. Di cen que l as
diez pl agas de Egi pt o que pr ecedi er on a l a sal i da del puebl o
ipse, qui fit in cordibus piorum, quos persequuntur mores Christianorum
malorum sive falsorum, prodest dolentibus; quoniam de chntate descen-
dit, qua eos perire nolunt, nec impedir aliorum salutem. Denique magnae
consolationes fiunt etiam de correctionibus eorum, quae piorum animas
tanta iucunditate perfundunt, quantis doloribus de sua perditione crucia-
verunt. Sic in hoc saeculo, in his diebus malis, non solum a tempore cor-
poralis praesentiae Christi et Apostolorum eius, sed ab ipso Abel, quem
primum iustum impius frater occidit, et deinceps usque in huius saeculi
finem, inter persecutiones mundi et consolationes Dei peregrinando pro-
currit Ecclesia.
C A P U T L I I
AN CREDENDUM SIT, QUOD QUDAM PUTANT, IMPLETIS DECEM PERSECUTIONIBUS
QUAE FUERUNT, NLLAM IAM SUPERESSE PRAETER UNDECIMAM, QUAE IN TPSO
A N T I C I I R I S T I TEMPORE SIT FUTURA
1. Proinde ne illud quidem temer puto esse dicendum, sive creden-
dum, quod nonnullis visum est, vel videtur, non amplius Ecclesiam pas-,
suram persecutiones usque ad tempus Antichristi, quam quot iam passa
est, id est decem, ut undcima eademque novissima sit ab Antichristo.
Primam quippe computant a Nerone quae facta est, secundam a Domi-
tiano, a Traiano tertiam, quartam ab Antonino, a Severo quintam, sextam
a Maximino, a Decio septimam, octavam a Valeriano, ab Aureliano nonam,
decimam a Diocletiano et Maximiano. Plagas enim Aegyptiorum, quoniam
decem fuerunt, antequam inde exire inciperet populus Dei; putant ad
1344 LA CIUDAD DE DIOS XVI I I , 52, 2
(lo Di os deben apl i car s e a st as, y que l a l t i ma, la del ant i cr i s-
t o, ha si do fi gur ada p o r l a undci ma pl aga, que fu el hundi -
mi ent o de l os egi pci os en el mar Roj o cuando, per s i gui endo a
l os hebr eos , el pue bl o de Di os lo pas a pi e enj ut o. En mi
est i maci n, l os sucesos de Egi pt o no son una fi gura pr oft i ca de
est as per secuci ones, aunque l os que as pi ens an han cot ej ado y
c ompr obado con es mer o e i ngeni osi dad t odos l os det al l es, per o
gui ados no con esp r i t u pr oft i co, si no fundados en conj et ur as
del esp r i t u humano, que a veces l l ega a l a ver dad y a veces
se engaa.
2. Qu di r n l os que as pi ens an de la per secuci n en
que fu cruci fi cado el Sal v ad o r ? Qu nme r o le as i gnar n?
Y si pr et enden cont ar s ol ament e l as padeci das por el cuer po de
l a I gl esi a, no aque l l a que di o muer t e a l a cabeza, qu di r n de
aquel l a que se susci t en J er us al n despus de l a ascensi n de
Cr i st o, en l a que fu l api dado San Es t e ban; Sant i ago, he r mano
de San J uan, de c api t ado; San Pe dr o, encar cel ado y l i br ado por
un nge l ; l os fieles, di s per s ados de J e r us al n; en l a que Saul o,
ms t ar de aps t ol San Pabl o, pi s ot eaba l a I gl esi a y sufr a l ue-
go por el l a, evangel i zando la fe, l o que le hab a hecho sufri r,
r ecor r i endo l a J udea y ot r as naci ones, donde su cel o ar di ent e le
l l evaba a pr e di c ar a Cr i s t o? P o r qu, pues, qui er en hacer l as
comenzar en Ner n, si la I gl esi a fu cr eci endo has t a l os d as
de Ne r n en medi o de at r oc s i mas per secuci ones, que ser a muy
l ar go de c ont ar ? Y si pi ens an que deben cat al ogar s e ent r e l as
per secuci ones t odas l as susci t adas por r eyes, Her odes t ambi n
lo fu e hi zo sufr i r una de l as ms cr uel es des pus de l a ascen-
hunc intellectum esse referendas, ut novissima Antichristi persecutio, si-
milis videatur undecimae plagae, qua Aegyptii, dura hostiliter sequcrentur
Hebraeos, in mari Rubro, populo Dei per siccum transente, perierunt.
Sed ego illa re gesta in Aegypto, istas persecutiones prophetice signifi-
catas esse non arbitrar: quamvis ab eis, qui hoc putant, exquisite et
ingenise illa singula his singulis comparata videantur, non prophetico
Spiritu, sed coniectura ments humanae, quae aliquando ad verum per-
venit, aliquando fallitur.
2. Quid enim, qui hoc sentiunt, dicturi sunt de persecutione, qua
ipse Dominus crucifixus est? in quo eam numero posituri? Si autem hac
excepta existimant computandum, tanquam illae numerandae sint, quae
ad corpus pertinent, non qua ipsum caput est appetitum et occisum; quid
agent de illa, quae, posteaquam Christus ascendit ad caelum, lerosolymis
facta est, ubi beatus Stephanus lapidatus est, ubi Iacobus frater loanms
gladio trucidatus est, ubi apostolus Petrus ut occideretur inclusus et per
Angelum liberatus, ubi fugati atque dspersi de lerosolymis fratres, ubi
Saulus, qui postea Paulus apostolus factus est, vastabat Ecclesiam; ubi
ipse quoque iam fidem, quam persequebatur, evangelizans, qualia facie-
bat, est passus, sive per Iudaeam, sive per alias gentes, quacumque
Christum ferventissimus praedicabat? Cur ergo eis a Nerone videtur or-
diendum, cum ad Neronis tmpora nter atrocissimas persecutiones, de
quibus nimis longum est cuneta dicere, Ecclesia crescendo pervenerit?
Quod si a regibus factas persecutiones in numero existimant esse deber;
rex fuit Herodes, qui etiam post ascensum Domini gravissimam fecit.
XI VI I I , 52, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES
134i5
si n del Seor . Adems , qu r es ponden de J ul i ano, a qui en
no e nume r an ent r e l os di ez? Di r n acaso que no per si gui a l a
Igl esi a, l , que pr ohi bi a l os cr i st i anos ens ear y apr e nde r l as
l et r as l i ber al es ? El pr i v a Val ent i ni ano el Mayor , ms t ar de
e mpe r ador , de su car go mi l i t ar por habe r confesado l a fe cris-
t i ana. Y omi t o deci r l o que hab a comenzado a hacer en An-
t i oqu a cuando, admi r ado de l a fidelidad y de l a const anci a de
un j oven que, at or me nt ado dur ant e t odo un d a, cant aba ent r e
garfi os y t or ment os l a l i ber t ad y l a al egr a, se hor r or i z, y t emi
r ubor i zar s e ms gr ot es cament e en l os dems . En fin, en nuest r o
t i empo, el he r mano de Val ent i ni ano, el ar r i ar l o Val ent e, n o
susci t en Or i ent e una sangr i ent a per s ecuci n cont r a l a I gl esi a
cat l i ca? Y qu significa no cons i der ar que l a Igl esi a, ext en-
di da y floreciente por t odo el mundo, puede ser per s egui da por
l os reyes en una naci n si n que l o sea en ot r as ? Qui z al gui en
di ga que no debe cont ar se como per secuci n l a del r ey de l os
godos, di r i gi da en l a mi s ma Got i a [94 ] cont r a l os cr i st i anos
cat l i cos con ext r aa cr uel dad, muchos de l os cual es fuer on co-
r onados con el mar t i r i o, segn hemos o do a al gunos he r manos
que r ecuer dan habe r l o vi st o, pues er an ni os ent onces. Qu
pasa ahor a en Pe r s i a? No es ver dad que hi r vi (si es que ya
amai n) una per s ecuci n t al cont r a l os cr i st i anos, que al gunos ,
huyendo de al l , han veni do a p ar ar en l as ci udades r o man as ?
Yo, ponde r ando est as y ot r as cosas por el est i l o, pi ens o que no
debe det er mi nar s e el nmer o de per secuci ones que han de ejer-
ci t ar a l a I gl esi a. Pe r o no ser i a me nor t emer i dad as egur ar al -
gunas ot r as, a excepci n de la l t i ma, de l a que no duda ni n-
Deinde quid respondent etiam de Mi ao, quem non numerant in decem?
An ipse non est Ecclesiam persecutus, qui Christianos liberales Hueras
docere ac discere vetuit? Sub quo Valentinianus maior, qui post euffl
tertius imperator fuit, fidei christianae confessor exstitit, militiaque pri-
vatus est. Ut omittam quae apud Antiochiam facer coeperat, nisi unius
fidelissimi et constantissimi iuvenis, qui multis, ut torquerentur, appre-
hensis, per totum diem primus est tortus, nter ngulas cruciatusque
psallentis libertatem atque hilaritatem miratus horruisset et in caeteris
deformius erubescere timuisset. Postremo nostra memoria Valens supradicti
Valentiniani frater Arianus, nonne magna persecutione per Orientis partes
catholicam vastavit Ecclesiam? Quale est autem, non considerare, Eccle-
siam per totum mundum fructificantem atque crescentem posse in aliqui-
bus gentibus persecutionem pati a regibus, et quando in alus non patitur?
Nisi forte non est persecutio computanda, quando rex Gothorum in ipsa
Gothia persecutus est Christianos crudelitate mirabili, cum ibi non essent
nisi catholici, quorum plurimi rnartyrio coronati sunt: sicut a quibusdam
fratrbus qui tune illie pueri fuerant, et se ista vidisse incunctanter recor-
dabantur, audivimus? Quid modo in Perside? nonne ita in Christianos
ferbuit persecutio (si tamen iam quievit) , ut fugientes inde nonmilli usque
ad Romana oppda pervenerint? Haec atque huiusmodi mihi cogitanti,
non videtur esse definiendus numerus persecutionum, quibus exerceri
oportet Ecclesiam. Sed rursus affirmare aliquas futuras a regibus, praeter
illam novissimam, de qua nullus ambigit Christianus, non minoris est
1 3 4 6 LA CIUDAD DE DIOS XTVTII, 53 , 1
gn cr i s t i ano. De j amos , pues , Ja cuest i n en suspenso, si n apo-
yar ni de s apoyar ni nguna de esas opi ni ones , si no s i mpl ement e
r et r ayndonos de l a audaz pr es unci n de afi r mar una de el l as.
C A P I T U L O L i l i
E L TI EMPO DE LA LTI MA PERSECUCI N EST OCULTO
1. La l t i ma per secuci n, l a del ant i cr i st o, l a h ar cesar
Cr i st o con su pr es enci a. Est escr i t o que lo matar con el resue-
llo de su boca y que lo echar fuera con el resplandor de su
presencia. Aqu suel e pr e gunt ar s e : Cu n d o suceder es t o?
Y a l a ver dad que es una pr egunt a i mpor t una. Por que , si fuera
t i l s aber l o, qui n me j or crue el Maes t r o di vi no pudo dar la
r espuest a a sus di s c pul os ? El l os , en vez de cal l ar , l e pr esent a-
r on la cuest i n en est os t r mi nos : Seor, te presentars en
este tiempo, cuando restituirs el reino a Israel? Y l l es res-
pondi : No os corresponde a vosotros el saber los tiempos que
tiene reservados el Padre a su poder. Ve r dad es que no le pr e-
gunt ar on el d a, l a hor a o el ao, si no el t i empo, y l l es di o
esa r espuest a. En vano nos afanamos , pues, en det er mi nar l os
aos que r est an has t a el fin del mundo, pues que o mos de boca
de l a Ve r dad que no nos t oca a nosot r os s aber l o. Si n embar go,
unos cuent an cuat r oci ent os , ot r os qui ni ent os , ot r os mi l , desde
l a ascensi n del Seor hast a su l t i ma veni da. Deci r en qu
temeritatis. Itaque hoc in medio relinquimus, neutram partem quaestionis
huius astruentes, sive destruentes, sed tantummodo ab affirmandi quodli-
bet horum audaci praesumptione revocantes.
C A P U T L i l i
DE TEMPORE NOVISSIMAE PERSECUTIONIS OCCULTO
1. Illam sane novissimam persecutionem, quae ab Antichristo futura
est, praesentia sua ipse exstinguet Iesus. Sic enim scriptum est, quod
eum interficiet spiritu oris sui, et evacuaba luminatione praesentiae
suae
113
. Hic quaeri solet, Quando istud erit? Importune omnino. Si enim
hoc nobis nosse prodesset, a quo melius quam ab ipso Deo magistro
interrogantibus discipulis diceretur? Non enim siluerunt inde apud eum;
sed a praesente quaesierunt, dicentes: Domine, si hoc tempore praesen-
taberis, et quando regnum Israel? At ille: Non est, inquit, vestrum scire
tmpora, quae Pater in sua posuit potestate
1
". Non utique illi de hora,
vel die, vel annos, sed de tempore interrogaverunt, quando istud accepere
responsum. Frustra igitur annos, qui huic saeculo remanent, computare
ac definir conamur, eum hoc seire non esse nostrum ex ore Veritatis
audiamus. Quos tamen alii quadringentos, alii quingentos, alii etiam mille
ab ascensione Domini usque ad eius ultimum adventum compleri posse
dixerunt. Quemadmodum autem quisque eorum astruat opinionem suam,
" 2 Thess. 3,8.
1, 4
Aet. i6.7:
XfVI I I , 53, 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES ' ' 1347
funda cada uno su opi ni n, ser a l ar go e i nneces ar i o. Bast e sa-
ber que se bas an en conj et ur as humanas , si n al egar nada aut o-
r i zado de l a Es cr i t ur a canni ca. Los dedos de l os cal cul ado-
res l os r esuel ve, y man d a dej ar en c omp s de es per a aquel que
di c e : No os corresponde a vosotros el saber los tiempos que
tiene reservados el Padre a su poder.
2. Mas , como st a es sent enci a evangl i ca, no es de ma-
r avi l l ar que l os ador ador e s de muc hos y fal sos di oses no se
hayan r endi do a el l a ni hayan cej ado de fingir r espuest as de
l os demoni os , a qui enes r i nden cul t o como a di oses, di ci endo
que est det er mi nado el tiempo que h a de dur ar l a r el i gi n
cr i st i ana. Vi endo, pues , que t an cr uel es per s ecuci ones no l a ha-
b an des t r ui do, si no que, al cont r ar i o, le di er on nueva vi t al i dad,
excogi t ar on no s qu versos gr i egos, efundi dos por un or cul o
di vi no como a consul t a de al gui en, y en el l os abs uel ven a Cri s-
to de est a especi e de sacr i l egi o. Pe r o aade n que San Pe d r o se
si r vi de sacri fi ci os p ar a hacer ador ar el nombr e de Cr i st o du-
r ant e t r esci ent os sesent a y ci nco aos, c umpl i dos l os cual es se-
ra abol i do este cul t o [95J . Oh i magi naci n de hombr e s
doct or al es ! i Oh es p r i t us l et r ados di gnos de cr eer en Cr i st o
est o que no quer i s cr eer en Lr i s t o, que el di s c pul o Pe d r o
no apr e ndi e r a de l l as ar t es mgi cas , si no que, si endo Cr i st o
i nocent e, fu mal fi co su di s c pul o, y prefi ri hacer con sus ar t es
mgi cas, con gr andes t r abaj os y pel i gr os y con el der r amami en-
to de su s angr e, que fuer a ador ado el nombr e del Maes t r o a
que lo fuer a el s uyo! Si el mal fi co Pe d r o hi zo que el mu n d o
amar a t ant o a Cr i st o, qu hi zo el i nocent e Cr i st o par a que as
le amar a Pe d r o ? Res pndans e a s mi s mos y c ompr e ndan, si
longum est demonstrare, et non necessarium. Coniecturis quippe utuntur
humanis, non ab eis certum aliquid de Sciipturae canoncae auctontate
proiertur. Umnium vero de hac re calculantium dgitos resolvit et quiescere
iubet ille qui dicit: Non est vestrum scire tmpora, quae faiet in sua
posuit potestate.
2. Sed aec quia evanglica sen ten ta est, mirum non est non ea
repressos fuisse deorum multorum ialsoiumque cultores, quominus iuige-
rent daemonum responsis, quos tanquam dos colunt, deiinitum esse quanto
tempore mansura esset religio cnristiana. Cum enim viderent, nec tot
tantsque persecutionibus eam potuisse consumi, sed his potius mira in-
crementa sumpsisse, excogitaverunt nescio quos versus graecos, tanquam
consulenti cuidam, divino orculo effusos, ubi Christum quidem ab huius
tanquam sacrilegi crimine faciunt innocentem; Petrum autem maleficiis
fecisse subiungunt, ut coleretur Christi nomen per trecentos sexaginta
quinqu annos, deinde completo memorato numero annorum, sine mora
sumeret finem. O hominum corda doctorum! o ingenia litterata digna cre-
dere ista de Christo, quae credere non vultis in Christum, quod eius disci-
pulus Petrus ab eo mgicas artes non didicerit, sed ipso innocente tamen
eius maleficus fuerit nomenque illius, quam suum, coli maiuerit magicis
artibus suis, magnis laboribus et periculis suis, postremo etiam efusione
sanguinis sui! Si Petrus maleficus fecit, ut Christum sic diligeret mun-
dus: quid fecit innocens Christus, ut eum sic diligeret Petrus? Respon-
34
L A
CIUDAD DB DIOS XVILT, 54, 1
pueden, que l a mi s ma gr aci a s ober ana que ha hecho que el
mundo amar a a Cr i st o por la vi da et er na, esa mi s ma hi zo que
San Pe d r o l o amar a p o r al canzar esa mi s ma vi da et er na has t a
sufr i r por l l a muer t e t e mpor al . Adems , qui nes son est os
di oses que pue de n pr edeci r t al es cosas y no pueden i mpe di r l as ;
di oses obl i gados a ceder al hechi zo de un mago y de un cr i mi -
nal que, como di cen, mat , despedaz y sepul t con r i t o nefando
a un ni o de un ao [ 96J ; di oses que per mi t en que una sect a
que l es es cont r ar i a subsi st a t ant o t i empo, s obr eponi ndos e a
l as hor r e ndas cr uel dades de l as per secuci ones si n resi st enci a
y con paci enci a, y t ambi n la dest r ucci n de sus dol os, sus tem-
pl os, sus sacrificios y sus or c ul os ? Qu di os es st e, en fin,
no nues t r o, si no de el l os, que, o fu at r a do por esa mal dad o
compel i do a sufr i r l o t odo? Por que no es a un demoni o, si no
a un di os, a qui en at r i buyen esos ver sos en que se acusa a Pe dr o
de habe r i mpues t o esa fe con ar t e m gi c a. Buen di os par a
qui en no t i ene a Cr i s t o!
C A P I T U L O L I V
ABSURDO DE LA FI CCI N DE LOS PAGANOS SOBRE LA DURACI N
DE LA RELI GI N CRI STI ANA
1. Si el ao que l a fingida adi vi naci n pr omet i y l a en-
gaada vani dad cr ey no hubi e r a ya pas ado, r ecoger a yo aqu
est os y ot r os muchos cuent os por el est i l o. Mas , puest o que se
han c umpl i do ya hace al gunos aos t r esci ent os sesent a y ci nco
deant igitur ipsi sibi, et si possunt, inteiiigant illa superna gratia factum
esse, ut propter aeternam vitam Christum diligeret mundus, qua gratia
factum est, ut et propter aeternam vitam ab illo accipiendam et usque ad
temporariam mortem pro illo patiendam Christum diligeret Petrus. Dein-
de isti dii qui sunt, qui possunt ista praedicere, nec possunt avertere, ita
succumbentes uni malfico, et uni sceleri mgico, quo puer, ut dicunt,
anniculus occisus, et dilaniatus, et ritu nefario sepultus est, ut sectam
sibi adversariam tam prolixo tempore convalescere, tot tantarumque per-
secutionum horrendas crudeiitates, non resistendo, sed patiendo superare,
et ad suorum simulacrorum, templorum, sacrorum, oraculorum eversionem
pervenire permitterent? Quis postremo est deus, non noster utique, sed
ipsorum, qui vel illectus tanto scelere vel impulsus est ista praestare?
Non enim alicui daemoni, sed deo dicunt illi versus haec Petrum arte
mgica definisse. Talem deum habent, qui Christum non habent.
C A P U T L I V
DE STULTJSSIMO ME.NDACIO PAGANOHUM, QUO CHRISTIANAM RELICIONEM NON
ULTRA TRECENTOS SEXACINTA QUINQU ANNOS MANSURAM ESSE FINXERUNT
1. Haec atque huiusmodi multa colligerem, si nondum annus ipse
transisset, quem divinatio ficta prornisit, et decepta vanitas credidit. Cum
vero ex quo nominis Christi cultus per eius in carne praesentiam et per
XVI EI , 54, 1 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CIUDADES 1349
desde el est abl eci mi ent o del cul t o de. Cr i st o p o r su pr es enci a
fsica y p o r sus apst ol es, qu ot r a pr ue ba bus camos p ar a
r efut ar esa f al s e dad? No se fije el i ni ci o de esta, r eal i dad en el
naci mi ent o de Cr i st o, por que en su i nfanci a y ni ez no t en a
an di s c pul os . Cuando comenz a t ener l os , ent onces br i l l p o r
su pr es enci a c or por al la doct r i na y l a r el i gi n cr i st i anas, es
deci r , des pus que San J uan le baut i z en el r o J or d n. En
efecto, a est o al ud a aquel l a pr ofec a que s ue na: Dominar de
un mar a otro y desde un ro hasta el extremo de la tierra. Mas
ant es de l a pas i n y r es ur r ecci n de Cr i st o no hab a si do anun-
ci ada l a fe a t odos, pues se anunci en su r esur r ecci n, como
hace not ar el Aps t ol a l os at eni enses en est os t r mi nos : Ad-
vierte ahora a los hombres que todos y en todas partes hagan
penitencia, por cuanto est determinado el da en que ha de
juzgar al mundo con justicia por medio del varn, en que de-
fini la fe a todos, resucitndole de entre los muertos. P o r eso
me par ece m s acer t ado, p ar a s ol uci onar el pr obl e ma, comen-
zar desde est a fecha. Amn de que ent onces se di o t ambi n el
Es p r i t u Sant o, como conven a que se di ese des pus de l a resu-
r r ecci n de Cr i st o a l a ci udad que hab a de ser el punt o de
or i gen de l a l ey s egunda, o sea, del Nuevo Tes t ament o. La pr i -
mer a, l l amada Ant i guo Tes t ament o, fu p r o mu l g ad a por Moi ss
en el mont e Si na . De l a que Cr i st o hab a de dar se p r e d i j o :
De Sin saldr la ley, y la palabra del Seor, de Jerusaln. Por
eso, El di j o que conven a que se pr e di c ar a en su nombr e peni -
t enci a a t odas l as naci ones, per o comenzando por J er us al n.
Aqu t uvo or i gen el cul t o de su nombr e , l a fe en Jesucr i st o,
Apostlos institutus est, ante aliquot annos anni trecenti sexaginta quin-
qu completi sint, quid aliud quaerimus, unde ista falsitas refellatur?
Ut enim in Christi nativitate huius rei non ponamus initium, quia infans
et puer discpulos non habebat, tamen quando habere coepit, procul dubio
tune innotuit per eius corporalem praesentiam doctrina et religio chris-
tiana, id est, posteaquam in fluvio Iordane ministerio Ioannis est bapti-
zatus. Propter hoc enim de lio prophetia illa praecesserat, Dominabitur
a mari usque ad mare, et a f lamine usque ad trminos orbis terrae
l l
' \
Sed quoniam priusquam passus esset et resurrexisset a mortuis, nondum
fides mnibus fuerat definita; in resurrectione quippe Christi definita est
(nam sic apostolus Paulus Atheniensibus loquitur dicens, lam nunc an-
nuntiat hominibus, omnes ubique agere poenitentiam, eo quod statuit
diem, indicare orbem in aequitate, in viro, in quo dejinivit jidem mni-
bus, resuscitans illum a mortuis
1
"
1
): melius in hac quaestione solvenda
inde initium sumirnus; praesertim quia tune datus est etiam Spiritus
sanctus, sicut eum dari post resurrectionem Christi oportebat in ea civi-
tate, ex qua debut incipere lex secunda, hoc est Testamentum novum.
Prima enim fuit ex monte Sina per Moysen, quod Testamentum vocatur
vetus. De hac autem quae per Christum danda erat, praedictum est, Ex
Sion prodiet lex, et verbum Domini ex Ierusalem
l
". Unde et ipse per
omnes gentes dixit praedicari oportere in nomine suo poenitentiam, sed
110
Ps. 7t,8.
"" Act. 17,30 et JI.
1,7
Is. 3,3.
1350
LA CIUDAD DE DIOS
XVMt, 54, i
que haba sido crucificado y haba resucitado. All esta fe se
abras y encendi hasta el punto de que algunos miles de
hombres, milagrosamente convertidos al nombre de Cristo, ven-
dieron sus bienes y los distribuyeron a los pobres para abrazar-
se con santo propsito y ardentsima caridad a una pobreza
voluntaria. Y, as dispuestos, luchaban hasta la muerte, entre
los judos frenticos y sedientos de sangre, en defensa de la
verdad, no con potencia armada, sino con paciencia poderosa.
Y si para esto no hubo necesidad de la magia, por qu dudan
creer que la misma virtud divina que hizo esto aqu pudo hacer
aquello en el mundo entero? Y si fueron los maleficios de Pe-
dro los que encendieron en Jerusaln esa oleada de hombres
arrastrados al culto de Cristo, a quien haban fijado en la cruz
y, una vez all, haban insultado, es preciso tomar este ao como
fecha tope para contar los trescientos sesenta y cinco. Cristo
muri el 25 de marzo, bajo el consulado de los dos Gmi-
nos [97]- Resucit al tercer da, segn el testimonio de los
apstoles, que fueron testigos oculares. A los cuarenta das su-
bi al cielo, y envi al Espritu Santo diez das despus, es
decir, cincuenta despus de su resurreccin. Entonces comenz
el culto de su nombre por la virtud del Espritu Santo, segn
nuestra fe o segn la verdad, o, como fingi o se imagin- la
impa vanidad, por las artes mgicas de San Pedro. Poco des-
pus se convirtieron cinco mil hombres ante la curacin mara-
villosa de un cojo de nacimiento tan imposibilitado, que le
llevaban todos los das a la puerta del templo, donde peda
limosna. Esto se debi a la palabra de Pedro en nombre de
Jesucristo. Y as la Iglesia aument ms y ms e hizo nuevas
tamen incipentibus ab Ierusalem
118
. Ibi ergo exorsus est huius nominis
cultus, ut in Christum Iesum, qui crucifixus fuerat et resurrexerat, cre-
deretur: ibi haec fides tam insignibus initiis incanduit, ut aliquot ho-
minum millia in Christi nomen mirabili alacritate conversa, venditis suis
rebus ut egenis distribuerentur, proposito sancto et ardentissima chnta-
te ad paupertatem voluntariam pervenirent, atque nter frementes et san-
guinem sitientes Iudaeos, se usque ad mortem pro veritate certare, non
armata potentia, sed potentiore patientia praepararent. Hoc si nullis ma-
gicis artibus factum est, cur credere dubitant, eadem virtute divina per
totum mundum id fieri potuisse qua hoc factum est? Si autem ut Iero-
solymis sic ad cultum nominis Christi accenderetur tanta hominum mu-
titudo, quae illum in cruce, vel fixerat prensum, vel riserat fixum, iam
maleficium illud fecerat Petrus, ex ipso anno quaerendum est, quando
trecenti sexaginta quinqu completi sint. Mortuus est ergo Christus duo-
bus Geminis consulibus, octavo kalendas aprilis. Resurrexit tertia die,
sicut Apostol suis etiam sensibus probaverunt. Deinde post quadraginta
dies ascendit in caelum: post decem dies, id est quinquagesimo post
suam resurrectionem die, misit Spiritum sanctum. Tune tria millia homi-
num Apostolis eum praedicantibus crediderunt. Tuno itaque nominis illius
cultus exorsus est, sicut nos credimus, et veritas habet, efficacia Spiritus
sancti; sicut autem finxit vanitas impia vel putavit, magicis artibus Pe-
" " Le. 24,47.
XVI I I , 5 4 , 2 PARALELISMO ENTRE LAS DOS CUDADES 13 51
conquistas para la fe. Es, pues, muy fcil deducir el da en que
comenz aquel ao. Sera, por tanto, cuando fu enviado el Es-
pritu Santo, es decir, por las idus de mayo. Pero, contando
los cnsules, resulta que los trescientos sesenta y cinco aos se
cumplen en esas idus, bajo el consulado de Honorio y de Euti-
quiano. Al ao siguiente, siendo cnsul Malio Teodoro, cuan-
do, segn el orculo de los demonios o la ficcin de los hom-
bres, no deba ya existir la religin cristiana, no era necesario
investigar los posibles sucesos en las dems partes del mundo.
Porque sabemos que en Cartago, la ciudad ms clebre v noble
del frica, Gaudencio y Jovio, condes del emperador Honorio,
el 19 de marzo destruyeron los templos de los dioses falsos e
hicieron aicos sus dolos. De entonces a esta fecha por espacio
de treinta aos [98], quin no ve cmo ha aumentado el culto
del nombre de Cristo, sobre todo despus que muchos, en-
viscados por esa vana profeca y apartados de la fe por eso, se
hicieron cristianos al ver pasada esa quimrica y risible fecha
fijada? Nosotros, pues, que somos y nos llamamos cristianos,
no creemos en Pedro, sino en Aquel en quien crey Pedr o;
edificados con los sermones de Pedro sobre Cristo, no envene-
nados con sus crmenes; no engaados con sus maleficios, sino
ayudados con sus beneficios. Cristo, el Maestro de Pedro en la
doctrina que conduce a la vida eterna, ese mismo es nuestro
Maestro.
2. Pero es hora ya de poner fin a este libro, en el que he
hecho ver, a mi parecer, bastante el desarrollo mortal de las
tri. Paulo post etiam signo mirabili facto, quando ad verbum ipsius Petri
qudam mendicus ab tero matris ita claudus, ut ab alus portaretur, et
ad portam templi, ubi stipem peteret, poneretur, in nomine Iesu Chris-
ti salvus exsilivit, quinqu millia hominum crediderunt: ac deinde alus
atque alus accessibus credentium crevit Ecclesia. Ac per hoc colligitur
etiam dies, ex quo annus ipse sumpst initium, scilicet quando missus est
Spiritus sanctus, id est, per idus maias. Numeratis proinde consulibus,
trecenti sexaginta quinqu anni reperiuntur impleti per easdem idus, con-
sulatu Honorii et Eutychiani. Porro sequenti anno, consule Mallio Theo-
doro, quando iam secundum illud oraculum daemonum aut figmentum
hominum nulla esse debuit religio christiana, quid per alias terrarum par-
tes forsitan factum sit, non fuit necesse perquirere. Interim quod scimus
in civitate notissima et eminentissima Carthagine Africae Gaudentius et
Iovius comits imperatoris Honorii, quarto dcimo kalendas aprilis fal-
sorum deorum templa everterunt, et simulacra fregerunt. Ex quo usque
ad hoc tempus per triginta ferme annos quis non videat quantum creve-
rit cultus nominis Christi, praesertim posteaquam multi eorum Christiani
facti sunt, qui tanquam vera illa divinatione revocabantur a fide, eam-
que completo eodem annorum numero inanem ridendamque viderunt?
Nos ergo qui sumus vocamurque Christiani, non in Petrum credimus, sed
in quem credidit Petrus; Petri de Christo aedificati sermonibus, non
carminibus venenad: nec decepti maleficiis, sed beneficiis eius adiuti.
Ule Petri magister Christus in doctrina quae ad vitam ducit aeternam,
ipse est et magister noster.
2. Sed aliquando iam concludamus hunc librum, hunc U9que disse-
1 352 tA CIUDAD DE DIOS
xvrrr, 64,2
dos ciudades, la celestial y la terrena, mezcladas aqu hasta el
fin del mundo. La terrena se forj sus dioses falsos a capricho,
de hombres o de otros seres, y a ellos serva y ofreca sacri-
ficios, y la celestial, peregrina en la tierra, no se forja dioses
falsos, sino que ella es hechura del Dios verdadero y su verda-
dero sacrificio. Las dos usan por igual de los bienes tempora-
les o son afligidas con iguales males; pero su fe, su esperanza
y su caridad son diferentes hasta que sean separadas en el juicio
final y llegue cada una a su fin, que no tendr fin. En los
libros siguientes tratar de estos fines.
rentes, et quantum satis visum est demonstrantes, quisnam sit duarum
civitatum, caelestis atque terrenae, ab initio usque in finem permixtarum
mortalis excursus. Quarum illa quae terrena est, fecit sibi quos voluit,
vel undecumque, vel etiam ex hominibus falsos dos, quibus sacrificando
serviret: illa autem quae caelestis peregrinatur in trra, falsos dos non
facit, sed a vero Deo ipsa fit, cuius verum sacrificium ipsa sit. Ambae
tamen temporalibus vel bonis pariter utuntur, vel malis pariter affligun-
tur, diversa fide, diversa spe, diverso amore, doee ultimo iudicio sepa-
rentur, et percipiat unaquaeque suum finem, cuius nullus est finis: de
quibus ambarum finibus deinceps disserendum est.
NOTAS AL LIBRO XVIII
t l j Este est escrito hacia el ao 426, segn puede colegirse del ca-
ptulo 54 del mismo, en el que se refutan las falsas y falaces hiptesis de
los paganos sobre la desaparicin del nombre cristiano.
[2] Esta visin tan certera de la divisin entre los hombres y las
sociedades es plenamente metafsica. Es muy natural que, buscando todos
un bien que no puede saciar, y que, de tomarlo unos, los dems se ven
privados del mismo, se dividan y luchen entre s por l. Si ese bien fuera
suficiente para todos, la unidad sera perfecta, pues que ninguno se vera
ofendido. Este es el ideal que l persigue en sus monasterios y que quiere
trasplantar a los estados.
[3] Sin embargo, no faltan pueblos heroicos que anteponen la liber-
tad a la salud y se lanzan en su bsqueda por todos los caminos de la
vida. El mismo lo har notar ms adelante.
[4] Pero, a veces, la voz de la patria se impone a la voz de la natu-
raleza y no permite que los pueblos escuchen sta.
[5] Es ste el hecho fundamental para la consideracin del provi-
dencialismo en la historia. | Cuntos pueblos cuyos mritos exteriores pa-
recen hacerles acreedores a la victoria se han visto vencidos y tratados
con inhumanidad cruelsima! Pero la voluntad de Dios siempre se cumple
sobre ellos, y en esto radica la fuerza del providencialismo en la historia:
en los contrastes y en los contrasentidos.
[6] Cf. el captulo 27, en el que se trata con extensin este punto.
[7] As en el libro XVI, captulo 17. En este pasaje dice que Abrahn
naci el ao cuadragsimo tercero del reinado de Nio, siguiendo el
Cronicn de Eusebio. Otros, en cambio, rechazan esta fecha y lo colocan
el ao vigsimo tercero de Semramis.
[8] En el libro VI, captulo 2, rinde un testimonio encomistico de
la ciencia de Varrn. La historia del pueblo romano que aqu se mencio-
na, y hoy perdida casi enteramente, se halla tambin citada por los gra-
mticos Carisio, Servio y por Arnobio.
[9] Puede verse el captulo 22 de este mismo libro, y tambin li-
bro XVI, captulo 17, y libro IV, captulo 6.
[10] Toma aqu dos puntos de referencia: Roma y Babilonia. Babi-
lonia es como una primera Roma, y Roma, como una segunda Babilonia.
Como puede apreciarse, estas dos realidades no implican en s ninguna
teologa ni filosofa alguna; sin embargo, sobre ellas o de ellas se puede
montar o hacer una filosofa o una teologa. Y ste es el sentido de lo
que nosotros hemos llamado hermenutica de la historia.
[11] San Agustn sigue en todo esto a Eusebio. Los sincronismos,
muchos de ellos son posteriores al autor de la Historia eclesistica.
[12] Diodoro, Justino y otros afirman que Babilonia fu fundada por
Semramis. En cambio, Josefo, Eusebio y Marcelino dicen que solamente
la instaur, y que la rode de murallas, enumeradas entre las grandes
maravillas del mundo.
[13] La primera edicin benedictina daba el nombre de Arabio a
1 354 LA CIUDAD DE DIOS
este rey. Pero la edicin de 1838 lo substituye por Arrio. Y este ltimo
es el nombre que se ha conservado.
[14] Valga esta advertencia general para todo este libro. Agustn
est recogiendo los datos que le brindaban los historiadores contempor-
neos o pasados, ms o menos fieles. Y con la cronologa de stos com-
para la cronologa de la Biblia. Quiz entonces la historia no reprendiera
su proceder, y hoy s. Es que muchas de las hazaas histricassegn
lno son ms que pura fbula y poesa, sin realidad histrica. No obs-
tante esto, no se debe a su pluma, sino a los historiadores, que lo han
recogido como verdadera historia, y Agustn se atiene en ello al saber
de los entendidos.
[15] En sus Quaestiones in Genesim (I q.122) choca con la dificul-
tad del problema, e intenta darle solucin. La conclusin que da en
esa cuestin sobre este punto de la vida de Isaac es la siguiente: Qua-
propter intelligamus de vita Isaac, tanquam multum decrepiti senis, ta-
cuisse Scripturam, cum iam de Iacob et eius jiliis loqueretur: vivo tamen
Isaac, decem et septem annorum esse coepit Iosej>h. Y a esta edad fu
vendido por sus hermanos a los mercaderes.
[16] Esta etimologa ha sido muy discutida, pero parece estar con-
forme con la fbula que aqu refiere el Santo.
[17] Se afana por dar explicacin a una fbula que, por otra parte,
est destituida de toda realidad histrica. Hoy a nadie se le ocurre pensar
en la realidad objetiva de los hechos narrados. Es recurrir a una potencia,
excesiva para los demonios y sin necesidad de ella, puesto que el mejor
argumento es en este caso el de prescripcin, que prueben de hecho que
ha sucedido, y entonces trataremos de darles explicacin.
[18] Esto nos confirma ms en la opinin de que se est mezclando
lo histrico con lo anecdtico y fabuloso. Agustn sigue en todo el CAro-
njcon. de Eusebio, que a este propsito dice: Secundum quorumdam opi-
nionem his temporibus fuit Prometheus, a quo nomines fados esse comme-
moranl: et re vera, cum enim sapiens esset, feritatem eorum et nimiam
imperitiam ad humanitatem et scientiam transfiguraban Sabido es que
este Prometeo fu una de las grandes divinidades paganas. Fu, segn la
fbula, el que rob el fuego del cielo y lo inyect en los hombres que
haba creado. Es, ni ms ni menos, el referido por Eusebio y citado por
Agustn, lo cual prueba nuestro aserto.
[19] Atlas fu uno de los titanes que pretendieron escalar el cielo.
Jpiter le conden a sostener el cielo con sus hombros.
[20] Estenelas o Estenelao fu uno de los hroes que combatieron
en Troya.
[21] Maya fu hija de Atlante y de Pleione. Ella tuvo de Jpiter un
hijo, llamado Mercurio.
[22] Ogiges, rey y fundador de Tebas, capital de Beocia, asisti al
gran diluvio que sucedi en su tiempo, y del cual ha tomado nombre.
[23] Es un lago o ro de frica cerca de la Pequea Sirte, donde,
segn las tradiciones greco- egipcias, naci Palas.
[24] No sabemos a qu historiadores latinos o griegos alude en este
pasaje. Sabemos, es verdad, que hay muchos autores que hablan de este
diluvio, y tambin del acaecido en tiempo de No. As, por ejemplo, Be-
roso, Mnaseas, Nicols Damasceno y Jernimo de Egipto. Pero stos per-
tenecen ms bien a las lenguas brbaras que a las citadas por el Santo.
[25] Pablo Orosio en su Historia (1.1 c.9) escribe que el diluvio de
Deucalin ocurri el ao 800 antes de la fundacin de Roma, durante el
reinado de Anfictin en Atenas, que es el tercero a contar desde Cecrope.
[26] Cf. 1 libro XIX Contra Faustum Manichaeum.
NOTAS AL LIBRO XVIII 1 355
T27] El nmero de aos que presidi Josu al pueblo de Dios no
consta con certeza por la Escritura. De aqu que los autores se hayan
dividido. Josefo le asigna veinticinco aos, y Eusebio, juntamente con
Sulpicio Severo y otros autores hebreos, veintisiete o veintiocho. San
Agustn parece seguir esta ltima opinin.
[28] Se llamaba va sagrada, segn la expresin de Varrn, porque
all se hizo un pacto entre Rmulo y Tacio, rey de los sabinos. Esta va
estaba en pendiente, y esto ha motivado el que se hable del ascenso y
del descenso de los lupercos o de aquellos que ofrecan los sacrificios
al dios Pan.
[29] Los lupercos eran los sacerdotes del dios Pan, el dios de los
pastores y protector de los ganados contra el lobo.
[30] Eusebio en su Cronicn le da el nombre de Asterio. De l se
dice que engendr de Europa a Radamanto, Sarpedn y Minos.
[31] Europa fu hija, segn la fbula, de Agenor, rey de Libia o
de Lidia y de Tiro y Sidn. Jpiter se enamor de ella, y, transformn-
dose en toro, la rob y la llev a aquella parte del mundo que tom su
nombre.
[32] Radamanto, hijo de Jpiter v de Europa, fu rey de Licia, y
administr la justicia con tal imparcialidad y rigor, que a su muerte se
crey que fu destinado a los infiernos para juzgar, en unin de Minos
y de Eaco, las acciones de los hombres.
[33] Otro hijo de la famosa pareja, como queda dicho. Fu tambin
rey de Licia, y muri en el sitio de Troya a manos de Patroci.
[34] Minos fu rey de Creta, y recibi con sus dos hermanos Rada-
manto y Eaco el encargo de juzgar en los infiernos las acciones de los
hombres. Su esposa se llamaba Pasifae, la cual le dio un hijo, que fu
el Minotauro.
[35] Muchos manuscritos traen in Syria. Pero si ste es el Hrcules
que se abras en el Eta, ser el Hrcules de Argos, y debe leerse, por
tanto, in Thirinthia, que es la ciudad del Peloponeso cerca de Argos, en
que se educ Hrcules.
[36] Es una cadena de montes entre Tesalia y Macedonia donde
Hrcules muri abrasado. Hoy se llama Kumayta, segn unos, y Kala-
vottera, segn otros.
[37] Busiris es uno de los ms antiguos reyes de Egipto, notable por
su crueldad.
[38] Hijo de Jpiter y de lo, fund a Menfis.
T39] Triptolemo fu hijo de Celeo, rey de Eleusis, y, a su vez, el
inventor de la agricultura.
[40] No creemos necesario hacer la relacin de todas las fbulas de
la mitologa griega y latina. En general son ya conocidas de los entendi-
dos y gozan solamente del valor que corresponde a su antigedad y a
sus inventores.
[41] El texto que da Migne est as compuesto, basado en sus cinco
manuscritos y en los consultados por los PP. Benedictinos. Las edicio-
nes antiguas lean as este pasaje: sed illum quem cum Hercule ferunt
Admeti regs armenta pavisse. Pero esta leccin es errnea, pues los mi-
tlogos nunca colocan a Hrcules como compaero de Apolo en su oficio
de pastor. Las palabras de Agustn cum Hercule indican no compaa en
el servicio, sino contemporaneidad con Apolo. Admeto, segn la fbula,
era rey de Tesalia, y de sus ganados fu pastor ese Apolo.
[42] Sobre este punto oigamos a Eusebio en su Cronicn: Bacchus
cum Perseo pugna congressus occiditur, ut scribit Dinarchus poeta, non
1356
LA CIUDAD DE DIOS
rhetor. Qui autem voluerit, licet ei adhuc spectare Bacehi sepulcrum
Delphis, iusta aureum Apollinem.
[43] Semejantes torpezas, segn testimonio de Tito Livio, se prohi-
bieron no solamente en Roma, sino tambin en casi toda Italia. As, Ter-
tuliano en su Apologtico (c.6) poda escribir: Liberum patrem cum mys-
teriis suis cnsules senatus auctoritate non modo Urbe, sed universa Italia
eliminaverunt. Sobre lo vergonzoso de estos_ misterios puede verse el li-
bro VI, captulo 9, nmero 1 De civitate Dei.
L44] Orfeo, cantor y poeta tracio, fu hijo de Eagro o Apolo y es-
poso de Eurdice, a la cual sac de los infiernos. Pero volvi a perderla
por no haber cumplido la palabra que empe de no volverse durante
el camino a mirar a su esposa.
[45] Museo fu un poeta griego contemporneo de Orfeo.
[46] Y Lino, otro famoso poeta, que fu hijo, segn unos, de Apolo
y Terpscore, y segn otros, de Mercurio y Urania.
[47] A nadie se le oculta que las genealogas que damos de estos
nombres son las que la mitologa les atribuye, no histricas, sino fabulo-
sas. Atamante fu hiio de Eolo y rey de Tesalia.
[48] Ino era hija de Cadmo y esposa de Atamante, de quien tuvo
dos hijos, Learco y Melicertes. La fbula cuenta que fu tambin her-
mana de Semele. que tuvo a Baco de Jpiter. Envidiosa Ino de la fortuna
de Semele, consigui ser nodriza de Baco. Atamante tena otros dos hijos
de su anterior matrimonio con Nefele, a los cuales Ino los odiaba cordial-
mente. Deseando deshacerse de ellos, consigui que las mujeres echaran
a perder las semillas' que haban de semhrarse, y con esto sobrevino el
hambre y la peste, que diezmaban la poblacin. Atamante envi un co-
misionado a Delfos para que consultara con el orculo de Apolo el reme-
dio de esta desdicha. El orculo contest que la peste terminara sacri-
ficando a Frixo, hijo de Atamante y su primera esposa. Resistise el pa-
dre, pero Frixo se ofreci al sacrificio, y, conmovido el consultor del
orculo, descubri todo lo ocurrido. Montando en clera, Atamante orde-
n a Frixo que diera muerte a Ino y Melicertes, mientras l mataba a
Learco. Pero Baco, envolvindolos en densa y obscura niebla, salv a su
nodriza. Juno infundi en el alma de Atamante un verdadero furor, y,
empeado ste en dar muerte a Ino con sus hijos, ella huy y se precipit
en el mar. Compadecida Venus, la convirti en diosa con el nombre de
Leucotea, y a Melicertes, en dios con el nombre de Palemn o Portumno.
Otros cuentan la fbula de otro modo, pero con esto la creemos ya su-
ficientemente explicada.
[49] Melicertes era hijo, como hemos dicho, de Ino y de Atamante,
y ya apuntamos en la nota anterior los azares de su vida.
[50] Castor y Plux fueron dos espartanos famosos, a la vez que her-
manos. Eran hijos de Jpiter y de Leda. A ambos se les tributaron ho-
nores divinos.
[51] Micenas era una ciudad famosa de la Arglide y corte del rey
Agamenn.
[52] Los laurentes eran los habitantes de la ciudad que se llam
Laurentum y de la regin de que esta ciudad era capital. A veces desig-
na tambin a los romanos.
[53] La ms famosa de las magas antiguas se llam Circes, y es esta
de que aqui habla Agustn. Era hija del Sol y de Perseis. Con sus bre-
bajes converta los hombres en bestias. Su nombre ha pasado a ser apodo
de ciertas mujeres que inspiraban amor carnal en los hombres por medio
de filtros.
[54] Hoy explicaramos todo este proceso psicolgico de la fantasa
NOTAS AL LIBRO XVIII 1357
con ms precisin. El desarrollo que hace el Santo nos da a conocer su
gran espritu de observacin y de psiclogo profundo. El va buceando en
las fuerzas ocultas de la imaginacin y de la fantasa y aprisiona tambin
los misterios que encierra la sugestin. La explicacin, desde el punto
de vista de la psicologa, es un revuelo de ideas sobre el particular, y
que afloran en esta ocasin, pero no descubre y desenmascara el hecho
que pretende, porque en realidad es pura fbula. Y con negar el hecho
hubiera tenido resuelto el problema; pero esto no le convenia y por eso
no lo hace.
[55] En confirmacin de esto hallamos en Eusebio (Hist. Eccl. 1.7
c.4) algo semejante. Dice l: Dum apud Caesaream a Gentibus solemnis
hostia immolaretur, factum est ut opera daemonis tanta esset subala ce-
leritate* ut videretur in caelurn, elata fuisse: sed cum qudam nomine As-
tyrius eum rogaret, ne ita sineret hominibus illudi, aperti sunt eorum
oculi, ut viderent hostiam Mam ad vicinas paludes fuisse delatam atque
ibi haerere.
[56] Eran los llamados arcontes.
[57] La sentencia providencialista y la escasez de criterios histricos
lleva a veces al gran genio a puerilidades que hoy, a distancia de die-
cisis siglos, nos hacen rer. Sin embargo, mirado todo bajo el ojo sencillo
de la fe en la Providencia, no estn tan faltas de sentido estas aprecia-
ciones. Por otra parte, hay que decir que lo uno no excluye lo otro y
que San Agustn est aplicando los criterios suyos de la hermenutica a
estos hechos concretos.
[58] Segn Larcher, esto pugna con la cronologa bblica. Josu go-
bern al pueblo catorce aos. Y los jueces, por espacio de cuatrocientos
diez. Y Sal fu elegido el ao 1068 antes de Cristo, y Roma, fundada
el 753. Por consiguiente, no era Acaz rey en Jud. Reinaba, por tanto,
Joatn, hijo de Ozas. Pero hemos de hacer notar tambin nosotros que
la cronologa aun hoy no est bien definida y aun discuten los autores.
si bien en sus investigaciones se dan ya bastantes fechas con mucha pro-
babilidad.
[59] Esta fu una de las ms famosas sibilas de entonces.
[60] Ha hablado de este Flaciano n Contra Acadmicos (I 6 18:
7,19-21).
[61] Nos creemos dispensados de dar el original griego en nota. Bas
te hacer notar que todo esto que va a referir a continuacin est tomado
de la obra de Lactancio Institutionum, (1.4 c.18- 19) .
[62] La realidad de estos vaticinios como testimonios histricos, dado
que es el mismo Lactancio el que los cita, no puede ponerse en duda. Sin
embargo, se hacen sospechosos por varias razones. En primer lugar no se
nos da el nombre de la sibila ni el origen de los mismos. Adems, bien
pudiera ser que estuvieran tomados de los profetas bblicos. Con todo n
puede afirmarse nada concreto y definido sobre el particular.
[63] Cf. libro XXII, captulo 6.
[64] San Jernimo escribe que Isaas fu trucidado por el rey Ma-
nases, y dice que esto consta por una tradicin certsima de los hebreos-
He aqu sus palabras: Unde et nostrorum plurimi illud quod de passion&
sanctorum in Epstola ad Hebraeos ponitur, serrati sunt, ad Isaiae. refc
runt passionem (In c. 57 Isaiae).
[65] Cf. libro VIH, captulo 2, y libro XVIII, captulo 37.
[66] As lo expresan San Jernimo en su epstola 103, a Paulino.
y en la 117, a Paula y Eustoquio, y San Cirilo en la i.
a
Oratio in Isaiam-
[67] Suponemos que alude a Habacuc por las palabras que cita a
1358 LA CIUDAD DE DIOS
continuacin. Sin embargo, el texto latino conserva Ambacum, que es el
empleado por los Setenta. Este es el que recoge Agustn, pero nosotros
lo traducimos por el nombre conocido.
[68] San Agustn tena una sensibilidad exquisita, mstica y litera-
ria. El nombre de Jess le agrada, le suena bien, le es dulce. Es que lo
haba mamado con la leche materna. En la lectura del HoTtensio, de
Cicern, slo hall un vaco, la ausencia del nombre de Jess en sus p-
ginas. Cf. Confess. III 4,8.
[69] Hoy se da como un hecho que esta profeca es de Jeremas,
pues en general estn los escrituristas acordes en decir que Baruc era el
amanuense de Jeremas, como se lee en la misma profeca.
[70] As lo ha interpretado tambin San Justino. Cf. en el captulo 48
de este mismo libro.
[71] San Jernimo, San Cirilo y ms tarde Santo Toms, a quienes
han seguido casi todos los modernos, interpretan ese texto del limbo de
los justos o seno de Abrahn, donde estaban las almas de los justos de-
tenidas hasta la resurreccin de Cristo.
[72] El canon ha admitido estos libros, y como cannicos son tenidos
hoy. Cf. De doctr. christ. II 7,13; Contra Episi. Gaudentii I 16,38
[73] Una vez hechas estas tablas cronogrficas, nos permitimos hacer
ciertas observaciones. Y la primera es que San Agustn se funda en la
obra de Eusebio, continuada por San Jernimo. No es, pues, de su propia
cosecha. Pero todo ello significa solamente la altura en que se desarro-
llaban los estudios de entonces, que hoy carecen de valor en lo que res-
pecta a la cronologa. La ciencia ha avanzado demasiado para fijarnos
en esos pormenores. Aunque esas concordancias de pocas fueran verda-
deras, no probaran nada. Mas Agustn lleva una finalidad en la obra, y
la consigue. Y en esto radica su mrito, amn del gran saber que supona
en su tiempo la lectura de todas esas obras a que l hace referencia.
[74] El enorme empeo del Santo por probar la antigedad de nues-
tra sabidura es fcilmente explicable por su afn apologtico y de impug-
nacin. El cristianismo y su precedente ha gozado siempre de la po-
sesin de la verdad y su sabidura es la ms antigua en el mundo, como
que es la sabidura de Dios. Pero Agustn quiere probar esto tambin
humanamente. Y a primera vista lo consigue. De hecho, en su tiempo
nadie contest a las conjeturas que l hace en esta obra.
[75] La prudencia es la mxima seguida en la admisin de una obra
en el canon. Porque esta admisin, hecha tradicional, lleva consigo la ins-
piracin, y, por tanto, la inerrancia. Por eso, los escritos publicados a
nombre de un personaje muy antiguo se hacen sospechosos, porque no hay
testigo, ni la tradicin lo es de que sea autntico. Y por eso se rechaza
con justa causa y muy razonablemente. Para esta categora quedan rele-
gados los apcrifos.
T761 Este pasaje es interesantsimo para la introduccin al estudio
de la Sagrada Escritura. Es preciso distinguir ante todo los libros inspi-
rados de los no inspirados, los compuestos diligentia histrica y los escri-
tos inspratione divina. Adems, distingue tambin l perfectamente la
autenticidad de la canonicidad. Por todo lo cual se hace acreedor este
captulo a un estudio particular.
[77] Hoy sabemos que el hebreo es una lengua relativamente mo-
derna. Su pretendida antigedad ha sucumbido ante las investigaciones.
[78] Quiz la ciencia de hoy pudiera sonrer tambin de Agustn.
Pero en su tiempo ste era un argumento muy vlido e inconcuso.
[79] En principio haba que decir que la inspiracin no hace poe-
NOIAS AI, LIBRO XVIII 1 359
tas, como ya vio, con visin clara, San Jernimo. El medir los historia-
dores profanos por su conformidad o disconformidad con la historia que
se da en la Escritura, creemos que no es criterio. La razn es que los
hagigrafos no intentaban directamente hacer historia, mientras que los
otros s. A posteriori, empero, podemos ir apreciando que los descubri-
mientos nos muestran que la Escritura, aun en su parte histrica, est
muy conforme con la realidad, y que, si bien es cierto que narra los su-
cesos a su modo, con todo, no se separa de la verdad.
[80] San Agustn estaba ya de vuelta de las escuelas de los filsofos.
En sus Confesiones nos asegura que su error consisti en buscar no con la
razn y la inteligencia, sino con los sentidos, y que su materialismo y la
imposibilidad en que se vio de pensar una substancia inmaterial proceda
precisamente de eso. Hay que desligarse del hombre para aprehender al
hombre.
[81] De aqu tomaron su nombre los estoicos, de crroa = prtico',
donde acostumbraban a tener sus disputas.
[82] El jardn de Academo, que sirvi de palestra a los platnicos,
que luego tomaron el nombre de acadmicos, con las diversas ramas, que
ya conocemos.
[83] Toda esta exposicin es la sntesis ms reducida que se ha hecho
de las doctrinas de las dos grandes corrientes filosficas, la estoica y la
epicrea. A veces se mezcla tambin el platonismo, pero en menor escala.
No se necesita ir sealando la doctrina de cada una de ellas en estas sen-
tencias, porque son harto conocidas y fciles de descrifrar.
[84] En la versin de los Setenta es preciso distinguir dos partes
bien diferentes: una histrica y otra fabulosa. La histrica consiste en el
hecho de haber pedido l'tolomeo traductores a Eleazar y de haber hecho
stos la traduccin para el famoso Museion. Lo fabuloso es lo inventado
en una carta del Seudo- Aristeas, en la que se narra todo este cuento, que
San Agustn recoge y aprueba. Ese poner a cada traductor en una habi-
tacin distinta y hacer cada uno por su cuenta la versin, y al final coin-
cidir. Esto es inadmisible y debe rechazarse.
L85] San Agustn, siguiendo a San Epifanio y a otros, menciona la
Quinta Edicin despus de Smaco, quiz porque en la Hexaplar de Or-
genes est puesta junto a la edicin de Aquila la primera de Smaco y
la edicin posterior de Teodocin. Pero es de notar que, adems de la
Quinta Edicin, se conoca tambin ya una Sexta, ambas incluidas en la
famosa obra de Orgenes en las columnas quinta y sexta. Al parecer, San
Agustn desconoca la sexta.
[86] Cf. De doctr. christ. II 14,21; 15,22; 16,23.
[87] Empeado en su visin milagrosa de los Setenta, llega hasta
concederles inspiracin. Las reglas que aqu da para la fijacin del texto
son vlidas en lo que hace a los textos griegos y latinos.
[88] Los datos que nos ha proporcionado en todo este captulo sobre
la historia del pueblo judo nos recuerdan las Antigedades judaicas, de
Flavio Josefo. Pueden verse, por ejemplo, en la obra de Josefo el li-
b"ro XI, captulo 8; XII 3-8-15-36; XIII 12-16, etc.
[89] Tal vez deba leerse Craso, que fu el verdadero autor de esa
expoliacin.
[90] Cristo se convierte as en el centro, en el eje de la historia uni-
versal. La economa de la salvacin viene administrada y enfocada en
torno a Cristo. La fe en l y su mediacin da a todo hombre la tarjeta
de ciudadano de la Ciudad de Dios.
1360 LA CIUDAD DJS DIOS
[91] Aqu me vienen a la memoria aquellos versos inmortales del
Santo, que no puedo menos de citar:
Omnes qui gaudetis de paco, modo verum iudicate.
Abundantia peccatorum solet fratres conturbare :
propter quod Dominus noster voluit nos praemonere,
comparans regnum caelorum retculo misso in mare,
congregante multos pisces, omne genus hinc et inde.
Quos cum traxissent ad littus, tune coeperunt separare,
bonos in vasa miserunt : reik^uos malos in mare.
(Psalmus contra partem Donati.)
[92] La Iglesia catlica ha sido siempre inflexible en sus dogmas. La
obediencia y la humildad son las dos grandes virtudes del catlico fer-
viente. Es preciso acatar la correccin; de lo contrario, la Iglesia se-
para de sil seno al reacio y terco en defender sus errneas posturas, y,
una vez tachado con el anatema, no participa de la vida ntima de la
sociedad cristiana.
[93] He aqu la conciencia que debe formarse la Iglesia, y, por con-
siguiente, sus miembros. Las persecuciones durarn tanto como el mundo;
pero, en medio de ellas, Dios enva sus consuelos y al final da la re-
compensa.
194] Gotia era el pas habitado por los godos en el norte de Europa.
Estaba limitado: al norte, por Suecia y Noruega; al este y sur, por el
Bltico, y al oeste, por el Cattegat y el Sund. Es la regin que hoy se
llama Gothland.
195] Una de las causas de las persecuciones que los autores suelen
aducir es la ley del imperio romano en la que se prohiba la magia. Ba-
ronio refiere esta leyenda al ao 313 despus de Cristo. Como la magia
estaba condenada, a los cristianos se les buscaba como hechiceros, ma-
gos, y, por tanto, perturbadores del pueblo y gente que protegan los
alzamientos contra la potestad imperial. La leyenda sobre la magia de
Pedro, mediante la cual arrastraba a los hombres a Cristo, fu, sin duda,
base para perseguir con ms encono esas artes.
[96] Tertuliano en el Apologtico habla de que el crimen de infan-
ticidio solan achacarlo a los cristianos. La verdad es que esto tena su
fundamento, pero era falsamente atribuido a los cristianos. Agustn en
De haeresibus (haer.26 y 27) dice que los herejes conocidos con el nom-
bre de catafrigos y pepucianos acostumbraban a matar un nio pequeo
y lo prensaban bien, formando de este modo el cuerpo y la sangre para
la Eucarista. Indudablemente, esto dio pie a los paganos para que, al
hablar de la ley del arcano, pensaran en estos crmenes de los here-
jes, y lo achacaran tambin a los cristianos.
[97] Los sabios no estn de acuerdo en esta fecha. San Agustn da
la fecha de Tertuliano y de Lactancio.
[98] Aqu nos indica con bastante probabilidad la poca de compo-
sicin de este libro XVIII de la Ciudad de Dios. Baronio la fija en el
ao 426; en cambio, Vives la alarga hasta el 429, fecha que creemos de
todo punto inadmisible.
LIBRO XIX
Versa sobre los fines de las dos ciudades, de la celestial y de
la terrena. En l se hace una recensin de la diversas opi-
niones de los filsofos en torno a la felicidad de la vida.
Y al paso que las refuta con gran lucidez y trabajo, prueba
en qu consisten la felicidad y la paz de la ciudad o del
pueblo cristiano. Y cul puede gozarse en la vida presente
y esperarse en, la futura.
C A P I T U L O !
VARRN MENCI ONA DOSCI ENTOS OCHENTA Y OCHO SI STEMAS
SOBRE EL PROBLEMA DEL FI N
1. Ya que me veo en l a pr eci si n de t r at ar de l os fines de
l as dos ci udades, de l a t er r ena y de l a cel est i al , voy pr i me r o
a exponer , cuant o l o pe r mi t a el pl an de l a pr es ent e obr a, l os
ar gume nt os en que l os hombr e s han fundado el l ogr o de l a
fel i ci dad en l a i nfel i ci dad de est a vi da. Al mi s mo t i empo har
ver no sl o por l a aut or i dad di vi na, si no t ambi n p o r l a r azn,
L B E R XI X
In quo de finihus utriusque civitatis, terrenae ac caelestis, disputatur.
Recensentur de bonorum et malorum finibus opiniones philosophorum,
qui beatitudinem in hac vita facer ipsi sibi frustra conati sunt: qui
durn. operosius refelluntur, ipsius civitatis caelestis, seu populi christia-
ni beatitudo et pax quaenam, sit, qualisve hic haberi, vel in futurum
sperari possit, demonstratur.
CAPUT I
QOD IN QAESTIONE, QUAM DE FINIBUS BONORUM ET MALORUM PHILOSO-
PHICA MSPUTATIO VENTILAVIT, DUCENTAS OCTOGINTA ET OCTO SECTAS ESSE
POSSE VARRO PERSPEXERIT
1. Quoniam de civitatis utriusque, terrenae scilicet et caelestis, de-
bitis finibus deinceps mihi video disputandum; prius exponenda sunt,
quantum operis huius terminandi ratio patitur, argumenta mortalium, qui-
bus sibi ipsi beatitudinem facer in huius vitae infelicitate moliti sunt,
ut ab eorum rebus vanis spes nostra quid differat, quam Deus nobis de-
1362 U CIUDAD DE DIOS XIX, 1, 2
en gracia a los infieles, la gran diferencia que hay entre las
vanidades de los filsofos, la esperanza, que nos ha dado
Dios, y la realidad, es decir, la felicidad autntica que nos
dar. Los filsofos han tratado por activa y por pasiva el
fin de los t i enes y de los males. Enfrascados en este problema
con la mxima atencin, se han afanado en dar con el medio
de hacer feliz al hombre. El fin de nuestro bien es aquel obje-
to por el que deben apetecerse los dems y l por s mismo.
Y el fin del mal, aquel por el que deben evitarse los dems y l
por s mismo. Al presente entendemos por fin del bien no un fin
consumible hasta el no ser, sino perfectible hasta la plenitud, y
por fin del mal no un fin que destruya el mal, sino que lo lleva al
colmo. Estos fines son el sumo bien y el sumo mal . Los que ha-
cen profesin de estudiosos de la sabidura en la vanidad de este
mundo han trabajado lo indecible, como he dicho, por hallar
y lograr el sumo bien y evitar el sumo mal en esta vida. Pero,
aunque han cado en diversos errores, la luz natural no les ha
permitido desviarse tanto del camino de la verdad, que no
localicen el fin de los bienes y de los males unos en el nimo,
otros en el cuerpo y otros en ambos. De esta triple divisin
general, Marco Vairn, en su obra sutil y esmerada Sobre la
filosofa, deduce tal variedad de opiniones, que, aadiendo
pequeas diferencias, es fcil llegar a doscientas ochenta y
ocho, si no reales, al menos posibles.
2. Con el fin de mostrar brevemente esto, es preciso arran-
car desde el punto de partida de l. Hay cuatro cosas que los
hombres buscan naturalmente, sin necesidad de maestro, ni de
dit, et res ipsa, hoc est vera beatitudo quam dabit, non tantum auctori-
tate divina, sed adhibita etiam ratione, qualem propter infideles possu-
mus adhibere, olarescat. De finibus enira bonorum et malorum multa et
multipliciter inter se philosophi disputarunt: quam quaestionem mxima
intentione versantes, invenire conati sunt quid efficiat hominem beatum.
Illud enim est finis boni' nostri, propter quod appetenda sunt caetera,
ipsum autem propter seipsum: et illud finis mali, propter quod vitanda
sunt caetera, ipsum autem propter se ipsum. Finem ergo boni nunc di-
cimus, non quo consumatur, ut non sit, sed quo perficiatur, ut plenum
sit; et finem mali, non quo esse desinat, sed quo usque nocen do perducat.
Fines itaque isti sunt, summum bonum, et summum malum. De quibus
inveniendis, atque in hac vita summo bono adipiscendo, vitando autem
summo malo, multum, sicut dixi, laboraverunt, qui studium sapientiae in
huius saeculi vanitate professi sunt: nec tamen eos, quamvis diversis er-
rantes modis naturae limes in tantum ab itinere veritatis deviare permi-
sit, ut non alii in animo, alii in corpore, alii in utroque fines bonorum
ponerent et malorum. Ex qua tripartita velut generalium distributione
sectarum, Marcus Varro in libro de Philosophia tam multam dogmatum
varietatem dilgenter et subtiliter scrutatus advertit, ut ad ducentas octo-
ginta octo sectas, non quae iam essent, sed quae esse possent, adhibens
quasdam differentias, facillime perveniret.
2. Quod ut breviter ostendam, inde oportet incipiam, quod ipse ad-
vertit, et posuit in libro memorato: quatuor esse quaedam, quae homines
XIX, 1, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1363
doctrina, ni de industria, ni del arte de vivir, que se dice vir-
tud y es adquirible. Y son: el placer, que es un movimiento
agradable del sentido del cuerpo; el descanso, que excluye
toda molestia corporal ; las dos cosas juntas, llamadas por
Epicuro con el nombre de pl acer; y los principios de la natu-
raleza, que comprenden estas y otras cosas, como, en el cuer-
po, la integridad, sanidad e incolumidad de sus miembros,
y en el nimo, las dotes, grandes o pequeas, de ingenio. Estas
cuatro cosas, el placer, el descanso, el placer y el descanso
y los principios de la naturaleza, estn tan arraigadas en nos-
otros, que la virtud adquirida por la doctrina o debe ser bus-
cada por ellas, o ellas por la virtud, o unas y otras por s mis-
mas. A este tenor, cada una de ellas se triplica, lo cual, evi-
denciado en una, es fcil descubrirlo en las dems. El placer
del cuerpo sometido, preferido o asociado a la virtud del ni-
mo, da origen a tres sectas. Est sometido a la virtud cuando
se le toma como instrumento de la misma. As es deber de la
virtud vivir para la patria, engendrar hijos para ellacosas
que no pueden hacerse sin deleite corporal. Este placer se
da tanto en el comer v beber para vivir como en el cohabitar
para propagar la especie. Cuando es preferido a la virtud, es
apetecido por s mismo, y en este caso la virtud no es ms que.
un medio que obra solamente para conseguir o conservar el
placer corporal. Esta vida es deforme, porque la virtud sirve
al placer como a seor, si bien es cierto que esta virtud no
merece tal nombre. Este infame sistema, sin embargo, tiene
defensores y apologistas entre los filsofos. En fin, el placer
sine magistro, sine ullo doctrinae adminiculo, sine industria vel arte viven-
di, quae virtus dicitur, et procul dubio discitur, velut naturaliter ap-
petunt; aut voluptatem, qua delectabiliter movetur corporis sensus;
aut quietem, qua fit ut nullam molestiam quisque corporis patiatur; aut
utramque, quam tamen uno nomine voluptatis Epicurus appellat; aut uni-
versaliter prima naturae, in quibus et haec sunt, et alia, vel in corpore,
ut membrorum integritas, et salus atque incolumitas eius; vel in animo,
ut sunt ea quae vel parva, vel magna in hominum reperiuntur ingeniis.
Haec igitur quatuor, id est, voluptas, quies, utrumque, prima naturae, ita
sunt in nobis, ut vel virtus, quam postea doctrina inserir, propter haec
appetenda sit, aut ista propter virtutem, aut utraque propter se ipsa: ac
per hoc fiunt hinc duodecim sectae: per hanc enim rationem singulae
triplicantur; quod cum in una demonstravero, difficile non erit id in
caeteris invenire. Cum ergo voluptas corporis animi virtuti aut subditur,
aut praefertur, aut iungitur, tripartita variatur diversitate sectarum. Subdi-
tur autem virtuti, quando in usum virtutis assumitur. Pertinet quippe ad
virtutis officium, et vivere patriae, et propter patriam filios procreare:
quorum neutrum fieri potest sine corporis voluptate. Nam sine illa nec
cibus potusque sumitur, ut vivatur; nec concumbitur, ut generado pro-
pagetur. Cum vero praefertur virtuti, ipsa appetitur propter se ipsam,
virtus autem assumenda creditur propter illam, id est, ut nihil virtus
agat, nisi ad conseqnendam vel conservan dam corporis voluptatem: quae
vita deformis est quidem, quippe ubi virtus servit dominae voluptati;
quamvis nullo modo haec dicenda sit virtus: sed tamen etiam ista hor-
1364 M CIUBAD DE DIOS XIX, 1, 2
se une a la virtud cuando ni el uno ni la otra son apetecidos
el uno por el otro, sino que cada uno lo es por s mismo.
Y como el placer, sujeto antepuesto o unido a la virtud, for-
ma tres sectas, as sucede en la quietud, as en ambos y as en
los principios de la naturaleza. Segn el vaivn de las opinio-
nes humanas, esas cosas a veces estn sometidas, a veces pre-
feridas, a veces unidas a la virtud, y as se forman doce sectas.
Pero este nmero, a su vez, se duplica con aadir otra di-
ferencia, la vida social. El que se adhiere a uno de estos doce
sistemas lo hace o exclusivamente por s o por otro con quien
comparte sus quereres. Habr, pues, doce de quienes piensan
que debe defenderse cada sistema por s mismo, y otros doce
que defienden que debe filosofarse de esta o de la otra mane-
ra no slo por s, sino por los otros, cuyo bien lo apetecen
como propi o.
Y estos veinticuatro sistemas se duplican tambin aadien-
do la diferencia propia de los nuevos acadmicos. Tenemos
ya, pues, cuarenta y ocho. Cada cual puede defender y man-
tener una de esas veinticuatro opiniones como cierta, y as los
estoicos han sostenido que el bien del hombre que le torna feliz
consiste en la vi rt ud; o como incierta o meramente verosmil,
cual han credo los nuevos acadmicos. l e aqu ya veinticuatro
sectas de los filsofos que defienden su opinin como cierta en
gracia a la verdad, y otras veinticuatro de los que las sostie-
nen como inciertas por la verosimilitud. Adems, porque cada
cual quede abrazar una de estas cuarenta y ocho sectas, o si-
rbilis turpitudo quosdam philosophos patronos et defensores suos habuil.
Virtuti porro voluptas iungitur, quando neutra parum propter alteram,
sed propter se ipsas ambae appetuntur. Qua^ropter sicut voluptas vel
subdita, vel praelata, vel iuncta virtuti, tres sectas facit; ta quies, ita
utrumque, ita prima naturae alias ternas inveniuntur eficere. Pro varie-
tate quippe humanarum opinionum virtuti aliquando subduntur, aliquan-
do praeferuntur, aliquando iunguntur, ac sic ad duodenarium sectarum
numerum pervenitur. Sed iste quoque nuraerus duplicatur adhibita una
differentia, socialis videlicet vitae: quoniam quisqus sectatur aliquam
istarum duodecira sectarum, profecto aut propter se tantum id agit, aut
etiam propter socium, cui debet hoc velle quod sibi. Quocirca duodecim
sunt eorum, qui propter se tantum unamquamque tenendam putant; et
aliae duodecim eorum, qui non solum propter se sic vel sic philosophan
dum esse decernunt, sed etiam propter alios, quorum bonum appetunt sic-
ut suum. Hae autem sectae viginti quatuor iterum geminantur, addita
differentia ex Academicis novis, et fiunt quadraginta octo. Illarum quippe
viginti quatuor unamquamque sectarum potest quisque sic tenere ac de-
fender ut certam, quemadmodum defenderunt Stoici, quod homins bo-
num, quo beatus esset, in animi tantummodo virtute consisteret: potest
alius ut incertam, sicut defenderunt Academici novi, quod eis etsi non
certum, tamen verisimile videbatur. Viginti quatuor ergo fiunt per eos,
qui eas velut certas propter veritatem, et aliae viginti quatuor per eos,
qui easdem quamvis incertas propter verisimilitudinem sequendas putant.
Rursus, quia unamquamque istarum quadraginta octo sectarum potest
quisque sequi habilu caeterorum philosophorum, itemque potest alius ha-
x r X lf 8 FINES DE tAS DOS CIUDADES 1365
guiendo el modo de vida de otros filsofos o siguiendo el de
los cnicos, esta diferencia la duplican y suman noventa y seis.
Adase que, como los hombres pueden defender cualquiera
de ellas, o llevando una vida ociosa, a ejemplo de los que por
gusto y posibilidad se entregaron a los estudios; o una vida
negociosa, como los que juntaron el estudio de la filosofa con
la administracin y el gobierno de la repblica: o una vida
mixta, as los que han dedicado parte de su vida al ocio eru-
dito y parte al negocio necesario. Estas diferencias pueden tri-
plicar el nmero de sectas y subirlo hasta doscientas ochenta
y ocho [1].
3. He recogido esto del libro de Varrn lo ms sucinta
y claramente que he podido, atenindome a su sentido y expli-
cndolo a mi modo. Sigue un largo proceso para refutar esas
opiniones y escoger una de ellas, que para l es la de los an-
tiguos acadmicos, fundados por Platn, que mantuvieron sus
doctrinas como ciertas hasta Polemn, cuarto representante de
la Academia. Distingue a los antiguos de los nuevos acadmi-
cos, segn los cuales todas las cosas son inciertas, opinin que
tuvo su origen en Arcesilao, sucesor de Polemn. Y aade que
la opinin de los acadmicos antiguos est exenta de error y
de duda. Probar cada uno de estos puntos sera largo, Empe-
ro, no es conducente omitir el problema de plano.
El rechaza en primer lugar todas las diferencias que han
multiplicado el nmero de sectas, y las rechaza porque no est
en ellas el fin del bien. Segn l, una secta filosfica no existe
y no se diferencia de las otras sino por tener una concepcin
propia sobre el fin de los bienes y de los males. Porque la
bitu Gynicorum, ex hac etiam differentia duplicantur, et nonaginta sex
fiunt. Deinde quia earum singulas quasque ita tueri nominas possunt at-
que sectari, ut aut otiosam diligant vitam, sicut hi qui tantummodo studiis
doctrinae vacare voluerunt atque valuerunt; aut negotiosam, sicut hi qui
cum philosopharentur, tamen administratione reipublicae regendisque re-
bus humanis occupatissimi fuerunt; aut ex utroque genere temperatam,
sicut hi qui partim erudito otio, partim necessario negotio, alternantia
vitae suae tmpora tribuerunt: propter has differentias potest etiam tri-
plican numerus iste sectarum, et ad ducentas octoginta octo perduci.
3. Haec de Varronis libro, quantum potui, breviter ac dilucide posui.
sententias eius meis explicans verbis. Quomodo autem refutatis caeleris
unam eligat, quam vult esse Academicorum veterum, quos a Platone insti-
tutos usque ad Polemonem, qui ab illo quartus eius scholam tenuit, quae
Academia dicta est, habuisse certa dogmata vult videri; et ob hoc distin-
guit ab Academicis novis, quibus incerta sunt omnia, quod philosophiae
genus ab Arcesila coepit successore Polemonis; eamque sectam, id est
veterum Academicorum, sicut dubitatione ita onlhi errore carere arbitre-
tur, longum est per omnia demonstrare: nec tamen omni ex parte res
omittenda est. Removet ergo prius illas omnes differentias, quae nume-
rum multiplicavere sectarum: quas ideo removendas putat, quia non in
eis est finis boni. eque enim existimat ullam philosophiae sectam esse
dicendarn, quae non eo distet a caeteris, quod diversos habeat fines bono-
rom et malorum. Qxiandoquidem nulla est homini causa philosophandi
1366
LA CIUDAD DE DI OS XIX, 1,3
mica causa que lleva al hombre a fi osofar es el ser feliz [2],
" o aue le hace feliz es el fin del Lien. Por consiguiente, la
secta que no tiene un punto de vista propio sobre el bien no
merece el nombre de secta filosfica. Asi, cuando se pregunta
<si el sabio debe llevar una vida social, teniendo esto como el
sumo bien que hace feliz al hombre, procurar
a
su amigo
todo el bien que se procura a s mismo, o si solo debe buscar
Ja felicidad para s mismo, es cuestin no del sumo bien, sino
de saber si debe asociarse a la participacin de ese bien, no
por s mismo, sino por el compaero, de suerte que goce del
bien de l como goza del propio. Asimismo, cuando se pre-
gunta si deben considerarse todas las cosas como inciertas,
siguiendo a los nuevos acadmicos, o como ciertas, siguiendo
a los otros filsofos, no se pregunta cul es el fin del bien que
debe perseguirse, sino si se debe dudar o no de la verdad de
ese bien. En otros trminos, para decirlo con ms claridad,
preguntar eso equivale a preguntar si debe seguirse ese bien
tenindolo por verdadero o ms bien slo pareciendo verda-
dero, aunque en realidad sea falso. Pero unos y otros siguen
un nico y mismo bien. La misma diferencia de hbito y cos-
tumbre de los cnicos no alude al fin del bien, sino al modo
como debe vivir quien sigue el verdadero bien, sea cualquiera
el que as le parezca. En fin, ha habido hombres que, hacien-
do radicar el bien sumo en los diversos objetos, unos en la
virtud, otros en el placer, no dejaban el modo de vida que ha
ganado a los cnicos el nombre. Sea cualquiera la diferencia
que distingue a los cnicos de los dems filsofos, es cierto que
nisi ut beatus sit: quod autem beatum facit, ipse est fins boni: nulla est
igitur causa philosophandi, nisi finis boni: quamobrem quae nullum boni
finem sectatur, nulla philosophiae secta dicenda est. Cum ergo quaeritur
de sociali vita, utrum sit tenenda sapienti, ut summum bonum, quo fit
homo beatus, ita velit et curet amici sui, quemadmodum suum, an suae
tantummodo beatitudinis causa faciat quidquid facit; non de ipso summo
bono quaestio est, sed de assumendo vel non assumendo socio ad huius
participationem boni, non propter se ipsum, sed propter eumdem socium,
ut eius bono ita gaudeat, sicut gaudet suo, tem cum quaeritur de Aca-
demicis novis, quibus incerta sunt omnia, utrum ita sint res habendae, in
quibus philosophandum est, an, sicut alus philosophis placuit certas eas
habere debeamus; non quaeritur quid in boni fine sectandum sit, sed de
psms boni ventate, quod sectandum videtur, utrum sit, necne, dubitan-
dum: hoc est, ut id plamus eloquar, utrum ita sectandum sit, ut qui sec-
tatur, dicat esse verum; an ita, ut qui sectatur, dicat verum sibi videri,
etiamsi torte sit falsum; taraen uterque sectetur unum atque dem bonum.
n illa etiam differentia
qu
ae adhibetur ex habita et consuetudne Cyni-
2 T 1"** Qudam sit fins boni, sed utrum in lio habitu et
veum v t w
SU V1Vendum ei
> 1i verum sectatur bonum, quodlibet ei
ZZJntT ^r
at
,'-
,Ue
f:?
tlindum
- Denique fuerunt, qui cum diversa
\2ZTlt h
a i a
'
aH
T
t m e m
'
a, i i
voluptatem. eumdem tacen
g n i
q
m
tenendnm K
ph l oso
P
h
\Cync discernuntur a caeters, ad eli-
g noum ac tenendun, bonum. quo beati fierent, utique nil valebat. Nam
XIX, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES
1367
careca de valor para la eleccin del bien beatificante. Porque,
si importara algo, es indudable que la misma manera de vivir
obligara a abrazar el mismo fin, y diverso modo de vida no
permitira adherirse al mismo.
C A P I T U L O I I
REDUCCIN DE TODAS LAS SECTAS A TRES, HECHA POR VARRN
Cuando se pregunta cul de los tres gneros de vida debe
elegirse, el ocioso, entregado a la contemplacin o bsqueda
de la verdad; el negociante o activo, que acta en la gerencia
de las cosas humanas, o el mixto, el bien supremo no es ob-
jeto de la pregunta. El problema versa sencillamente sobre
cul de esos tres gneros facilita o dificulta el logro o la con-
servacin del bien supremo. Lo cierto es que el hombre, desde
el momento que arriba a ese bien, es feliz. Empero, la paz del
estudio, o la actividad pblica, o la alternativa de ambas, no
dan inmediatamente la felicidad. Muchos pueden adaptar una
de esas tres posturas y errar al apetecer el bien soberano que
har feliz al hombre. Son cuestiones muy distintas la de los
fines de los bienes y de los males, que constituye cada secta
de filsofos, y las de la vida social, de la suspensin mental
de los acadmicos, del vestido y alimento de los cnicos, y de
los tres gneros de vida, el ocioso, el activo y el mixto. Este
si aliquid ad hoc interesset, profecto idem habita eumdem finem sequi
cogeret, et diversus habitas eumdem sequi finem non sineret.
CAPUT I I
QOMODO, REMOTIS MNIBUS DTFFERENTIIS, QUAE NON SECTAE, SED QUAES-
TIONES SUNT, AD TRTPARTITAM SUMMI BONI DEFINITIONEM V A R R O PERVENIAT,
QUARUM TAMEN UNA SIT ELICENDA
In tribus quoque illis vitae generibus, uno scilicet non segniter, sed
in contemplatione vel inquisitione veritatis otioso, altero in gerendis re-
bus humanis negotioso, tertio ex utroque genere temperato, cum quaeritur
quid horum sit potius eligendum, non fins boni habet controversiam;
sed quid horum trium difficultatem vel facilitatem afferat ad consequen-
dum vel retinendum finem boni, id in ista quaestione versatur. Fins enim
boni, cum ad eum quisque pervenerit, protinus beatum facit. In otio au-
tem litterato, vel in negotio publico, vol quando ntrumque vicibus agitar,
non continuo quisque beatus est. Multi quippe in quolibet horum trium
possunt vivere, et in appetendo boni fine quo fit homo beatus, errare. Alia
est igitur quaestio de finibus bonorum et malorum, quae unamquamque
philosophorum sectam facit: et aliae sunt quaestiones de sociali vita, de
cunctatione Academicorum, de vestitu et victu Cynicorum, de tribus vitae
generibus, otioso, actuoso, et ex utroque modificato; quarum nulla est,
1368 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 2
pr obl e ma no se pr es ent a al t r at ar de l os fines de l os bi enes y
de los mal es . P o r eso, Mar co Var r n, r echazando est as cuat r o
di fer enci as, a saber , la vi da soci al , l os nuevos acadmi cos , l os
c ni cos y el t r i pl e gner o de vi da, que hac a s ubi r el nme r o
de sect as a dosci ent as ochent a y ocho, y al gunas ot r as que t al
vez pudi e r an aadi r s e, por que no ver san s obr e la ci enci a del
s umo bi en, y, p o r t ant o, ni son ni deben l l amar s e sect as, re-
t or na a l as doce pr i me r as , en que se t r at a ni cament e de saber
cul es el bi en del hombr e cuya consecuci n le haga feliz, p ar a
demos t r ar que sl o una de el l as es ver dader a y que l as dems
son fal sas. Des car t ado el t r i pl e gner o de vi da, se s ubs t r aen l as
dos t er cer as par t es a ese nme r o, y quedan novent a y seis sec-
t as. Res t ada la di fer enci a pr oveni ent e de l os c ni cos, se r edu-
cen a l a mi t ad, y quedan cuar ent a y ocho. Qui t emos l a dife-
r enci a r el at i va a l os nuevos acadmi cos , y t or na a quedar l a
mi t ad, o sea vei nt i cuat r o. Po r fin, s ubs t r i gas e l a di fer enci a
r el aci onada con l a vi da soci al , y el rest o son doce, pues est a
di fer enci a l o hab a dupl i c ado. A est as doce no se les pue de
negar el apel at i vo de sect as, por que su punt o cent r al es la
bs queda del bi en s upr e mo. Hal l ado el bi en s upr emo, su con-
t r ar i o es el mal s umo. Est as doce sect as nacen del t r i pl i cado
de est os cuat r o obj e t os : el pl acer , l a qui et ud, l os dos, y l os
pr i nci pi os de l a nat ur al eza, l l amados p o r Var r n pr i mi geni os .
Est os cuat r o obj et os, en cuant o que por s epar ado a veces est n
somet i dos a la vi r t ud, par eci endo apet eci bl es no por s mi s-
mos, si no como i ns t r ument os de l a vi r t ud; en cuant o que a
veces son pr efer i dos, dando a ent ender que ra vi r t ud no es ne-
cesar i a p o r s mi s ma, si no p o r el l ogr o o conser vaci n de esos
in qua de bonorum et malorum finibus disputatur. Proinde quoniam Mar-
cus Varro has quatuor adhibens differentias, id est, ex vita sociali, ex
Academicis novis, ex Cynicis, ex isto vitae genere tripartito ad sectas
ducentas octoginta octo pervenit, et si quae aliae possunt similiter adiici;
remotis eis mnibus, quoniam de sectando summo bono nullam inferunt
quaestionem, et ideo sectae nec sunt, nec vocandae sunt, ad illas duode-
cim, in quibus quaeritur quid sit bonum hominis, quo assecuto fit beatus,
ut ex eis unam veram, caeteras falsas ostendat esse, revertitur. Nam remo-
to illo tripartito genere vitae, duae partes huius numeri detrahuntur, et
sectae nonaginta sex remanent. Remota vero differentia ex Cynicis ad-
dita, ad dimidium rediguntur, et quadraginta octo fiunt. Auferamus
etiam quod ex Academicis novis adhibitum est, rursus dimidia pars re-
manet, id est viginti quatuor. De sociali quoque vita quod accesserat, si-
militer auferatur, duodecim sunt reliquae, quas ista differentia, ut viginti
quatuor fierent, duplicaverat. De his ergo duodecim nihil dici potest, cur
sectae non sint habendae. Nihil quippe aliud in eis quaeritur, quam fines
bonorum et malorum. Inventis autem bonorum finibus, prefecto e contra-
rio sunt malorum. Hae autem ut fiant duodecim sectae, illa quatuor tri-
plicantur, voluptas, quies, utrumquc, et prima naturae, quae primigenia
Varro vocat. Haec quippe quatuor dum singillatim virtuti aliquando sub-
duntur, ut non propter se ipsa, sed propter officium virtutis appetenda
yideantur, aliquando praeferuntur, ut non propter se ipsa, sed propter
X K , 3 , 1 FINES DE IAS DOS CIXIDAIHIM 1369
obj et os, y a veces est n uni dos a el l a, si endo m este caso l a
vi r t ud y el l os apet eci bl es por s mi s mos , t r i pl i can el nme r o
cuat r o y for man doce sect as. De est os cuat r o obj et os, Vi ur n
qui t a t r es, a saber , el pl acer , l a qui et ud y el conj unt o de st os,
no por que l os r epr uebe, si no por que l os pr i nci pi os de la na-
t ur al eza i mpl i can pl acer y qui et ud. Qu necesi dad hay, pues ,
de hacer de est as dos cosas t r es, a saber , dos bus cando por
s epar ado el pl acer y l a qui et ud, y l a t er cer a bus c ando l os dos
a l a vez, si l os pr i nci pi os de l a nat ur al eza ent r aan esas y
ot r as muchas cos as ? Tr es sect as, segn l , deben exami nar s e
par a hacer l a el ecci n ent r e el l as . La r azn no admi t e m s
que una sol a ver dader a, bi en sea una de st as, bi en ot r a, como
l uego ver emos . En el ent r et ant o, cons i der emos br eve y cl ar a-
ment e, a ser pos i bl e, el modo us ado por Var r n en su el ecci n.
Las t r es sect as se r educen a e s t o: a apet ecer l os pr i nci pi os de
la nat ur al eza por l a vi r t ud, o l a vi r t ud por l os pr i nci pi os de l a
nat ur al eza, o ent r ambos , l a vi r t ud y l os pr i nci pi os de l a nat u-
r al eza por s mi s mos .
C AP I T UL O I I 1
T R E S SI STEMAS SOBRE EL BI EN SUPREMO DEL HOMBRE. CUL
DEBA SER PREFERIDO. VARRN Y ANT OCO
1. Var r n se afana por definir el ve r dade r o ent r e esos
t r es si st emas, y pr ocede de este modo. Da por s upues t o que el
s umo bi en que bus ca l a filosofa no es el s umo bi en de l a
haec adipiscenda vel conservanda necessaria virtus putetur, aliquando
iungitur, ut propter se ipsa et virtus, et ista appetenda credantur; qua-
ternarium numerum triplum reddunt, et ad duodecim sectas perveniunt.
Ex illis autem quatuor rebus Varro tres tollit, voluptatem scilicet, et quie-
tem, et utrumque: non quod eas improbet, sed quod primigenia illa na-
turae et voluptatem in se habeant, et quietem. Quid ergo opus est ex his
duabus tria quaedam facer, do scilicet, dum singillatim appetuntur vo-
luptas aut quies, et tertium, cum ambae simul; quandoquidem prima na-
turae et ipsas, et praeter ipsas alia multa contineant? De tribus ergo
sectis ei placet diligenter esse tractandum, quaenam sit potius eligenda.
Non enim veram plus quam unam vera ratio esse permittit, sive in his
tribus sit, sive alicubi alibi, quod post videbimus. Interim de his tribus
quomodo unam Varro eligat, quantum breviter aperteque possumus, dis-
seramus. Istae nempe tres sectae ita fiunt, cum vel prima naturae propter
virtutem, vel virtus propter prima naturae, vel utraque, id est, et virtus
et prima naturae, propter se ipsa sunt expetenda.
CAP TJ T I I I
DE TRIBUS SECTIS SUMMUM HOMINIS BONUM QUAERENTIBUS, QUAM ELIGENDAM
VARRO DEFINIAT, SEQUENS VETERIS ACADEMIAE. ANTIOCHO
AUCTORE, SENTENTIAM
1. Quid ergo istorum trium sit verum atque sectandum, isto modo
persuadere conatur. Primum, quia summum bonum in philosophia non
1 370 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 3, 1
pl ant a, ni de la best i a, ni el de Di os, si no el del hombr e . Y por
eso cree que debe aqui l at ar s e el concept o de hombr e [ 3 ] .
Si ent e que su nat ur al eza const a de dos par t es , cuer po y al ma,
y no duda que l a s uper i or y m s nobl e es el al ma; per o duda
si el al ma sol a es el hombr e , de for ma que el cuer po sea par a
el l a l o que el cabal l o p ar a el cabal l er o. El cabal l er o, en
efecto, no es hombr e y cabal l o, si no hombr e sol o, y se l l ama
cabal l er o por que di ce ci er t a r el aci n al cabal l o. Y t ambi n si
es el hombr e sl o el cuer po, con ci er t a r el aci n al al ma, como
l a copa a la bebi da, pues que el vaso y la bebi da que cont i ene
no se l l aman copa, si no que ese nombr e se da a l a copa sol a.
En fin, duda si ni el al ma sol a ni sol o el cuer po, si no ambos
a l a vez, son el hombr e , y el t odo lo for man l as dos par t es , as
como a dos pot r os unci dos l os l l amamos bi ga, y uno de el l os,
el der echo o el i zqui er do, es par t e de l a bi ga, y a ni nguno por
s epar ado le damos el nombr e de bi ga, si no a l os dos j unt os .
De est as t r es hi pt esi s el i ge la t er cer a, y cree que el hombr e
no es ni el al ma sol a ni sol o el cuer po, si no el al ma y el cuer-
po j unt os . Y, habl ando con l gi ca, aade que el s umo bi en
beat i fi cant e del hombr e consi st e en el conj unt o de bi enes del
al ma y del cuer po. Po r eso cree que l os pr i nci pi os de l a nat u-
raleza deben apet ecer se p o r s mi s mos , y l a vi r t ud, el ar t e de
vi vi r que ensea la ci enci a, es el bi en m s excel ent e ent r e l os
bi enes del al ma. La vi r t ud, o sea el ar t e de vi vi r, en r eci bi endo
l os pr i nci pi os de l a nat ur al eza, i ndependi ent es de el l a y ant e-
r i or es a t oda ci enci a, l os apet ece t odos por s mi s ma, y al mi s-
mo t i empo se apet ece a s mi s ma. Y usa de el l os y de s mi s ma
arboris, non pecoris, non dei, sed hominis quaeritur, quid sit ipse homo,
quaerendum putat. Sentit quippe in eius natura do esse quaedam, cor-
pus et animam: et horum quidem duorum melius esse animam longeque
praestabilius omnino non dubitat; sed utrum anima sola sit homo, ut ita
sit ei corpus tanquam equus equiti. Eques enim non homo et equus, sed
solus homo est: ideo tamen eques dicitur, quod aliquo modo se habeat
ad equum. An corpus solum sit homo, aliquo modo se habens ad animam,
sicut poculum ad potionem: non enim calix et potio, quam continet calix,
simul dicitur poculum, sed calix solus; ideo tamen quod potioni conti-
nendae sit accommodatus. An vero nec anima sola, nec solum corpus, sed
simul utrumque sit homo, cuius pars sit una sive anima sive corpus, ille
autem totus ex utroque constet, ut homo sit: sicut dos equos iunctos
bigas vocamus, quorum sive dexter, sive sinister, pars est bigarum, unum
vero eorum quoquo modo se habeat ad alterum, bigas non dicimus, sed
ambos simul. Horum autem trium hoc eligit tertium, hominemque nec
animam solam, nec solum corpus, sed animam simul et corpus esse arbi-
tratur. Proinde summum bonum hominis, quo fit beatus, ex utriusque rei
bonis constare dicit, et animae scilicet et corporis. Ac per hoc prima illa
naturae propter se ipsa existimat expetenda, ipsamque virtutem quam
doctrina inserit velut artem vivendi, quae in animae bonis est excellen-
tissimum bonum. Quapropter eadem virtus, id est ars agendae vitae, cum
acceperit prima naturae, quae sine illa erant, sed tamen erant etiam
quando eis doctrina adhuc deerat, omnia propter se ipsam appetit, si-
mulque etiam se ipsam: omnibusque simul et se ipsa utitur, eo fine ut
XI X, 3, 2 MNES Dl US DOS CIUDADIiS 13 7 1
con el fin de del ei t ar se y gozar de t odos ms o menos , segn
que sean mayor es o menor es . Cuando es necesar i o, despr eci a
al gunos menor es p o r adqui r i r o cons er var l os mayor es . De
t odos l os bi enes del al ma o del cuer po, l a vi r t ud no ant epone
ni nguno a s mi s ma. El l a hace bue n uso de s mi s ma y de l os
dems bi enes que hacen feliz al hombr e . Donde el l a no est ,
l os ot r os bi enes, por ms abundant e s que sean no son p ar a
bi en del que l os posee, y, por t ant o, no mer ecen el nombr e de
bi enes, por que no pueden ser t i l es al que usa mal de el l os.
La vi da del hombr e es, pues , feliz cuando goza de l a vi r t ud
y de l os dems bi enes del al ma y del cuer po, si n l os cual es no
puede subsi st i r l a vi r t ud. Si goza t ambi n de al gunos o de
muchos ot r os no necesar i os par a que subsi st a l a vi r t ud, es m s
feliz, y si los posee t odos si n fal t ar l e ni nguno, ni del al ma
ni del cuer po, es fel i c si ma. La vi da no es lo mi s mo que l a
vi r t ud, por que no t oda vi da es vi r t ud, si no sl o l a vi da sabi a.
Y, si n embar go, la vi da, sea cual fuere, puede exi st i r si n la
vi r t ud, y la vi r t ud, en cambi o, no pue de exi st i r si n l a vi da.
Est o mi s mo di r a de la me mor i a y de l a r azn, y si hay al go
m s de este t i po en el hombr e . Est as son t ambi n ant er i or es
a l a ci enci a, y si n el l as no pue de dar s e ci enci a al guna, ni , por
consi gui ent e, l a vi r t ud, que es fr ut o de apr endi zaj e. En cuant o
a l os bi enes del cuer po, como la l i ger eza, l a he r mos ur a, l as
fuer zas y cosas por el est i l o, la vi r t ud puede exi st i r si n el l os,
y el l os si n la vi r t ud, y, si n e mbar go, son bi enes . Segn est os
filsofos, la vi r t ud l os ama t ambi n p o r s mi s ma y usa y goza
de el l os como le convi ene [ 4j .
2. Aade n que est a vi da feliz es t ambi n una vi da soci al ,
mnibus delectetur atque perfruatur, magis minusque, ut quaeque nter
se maiora atque minora sunt, tamen mnibus gaudens, et quaedam mino-
ra, si necessitas postulat, propter maiora vel adipiscenda vel tenenda,
contemnens. Omnium autem bonorum vel animi vel corporis, nihil sibi
virtus omnino praeponit. Haec enim bene utitur et se ipsa, et caeteris,
quae hominem faciunt beatum, bonis. Ubi vero ipsa non est, quamlibet
multa sint bona, non bono eius sunt, cuius sunt; ac per hoc iam nec eius
bona dicenda sunt, cui male utenti utilia esse non possunt. Haec ergo vita
hominis, quae virtute et alus animi et corporis bonis, sine quibus virtus
esse non potest, fruitur, beata esse dicitur: si vero et alus, sine quibus
esse virtus potest, vel ullis, vel pluribus, beatior: si autem prorsus m-
nibus, ut nullum omnino bonum desit, vel animi vel corporis, beatissima.
Non enim hoc est vita, quod virtus; quoniam non omnis vita, sed sapiens
vita virtus est: et tamen qualiscumque vita sine ulla virtute potest esse;
virtus vero sine ulla vita non potest esse. Hoc et de memoria dixerim
atque ratione, et si quid aliud tale est in homine. Sunt enim haec et ante
doctrinam, sine his autem non potest esse ulla doctrina: ac per hoc nec
virtus, quae utique discitur. Bene autem currere, pulchrum esse corpore,
viribus ingentibus praevalere, et caetera huiusmodi talia sunt, ut et virtus
sine his esse possit, et ipsa sine virtute: bona sunt tamen; et secundum
istos etiam ipsa propter se ipsam diligit virtus, utiturque illis et fruitur.
sicut virtutem decet.
2. Hanc vitam beatam etiam socialem perhibent esse, quae amicorum
1372 U CIUDAD DB DIOS XIX, 3, 2
que ni na l os bi enes de l os ami gos p o r s mi s mos como l os pr o-
pi os y desea p ar a el l os lo que p ar a s mi s mo. Y est o sea que
vivan en la mi s ma casa, como la esposa, l os hi j os o l os do-
ms t i cos ; o en el l ugar mi s mo en que est si t a la casa, es
deci r, en la mi s ma ci udad, como l os c i udadanos ; o en t odo el
or be, como l as naci ones uni das p o r la soci edad h u man a; o en
el mundo, c ompr e ndi do baj o el nombr e de ci el o y t i er r a, como
los di oses, que, segn esos filsofos, son ami gos del hombr e
sabi o, y a l os cual es nosot r os damos consci ent ement e el nom-
br e de ngel es [ 5 j . Sost i ene, adems , que sobr e la cuest i n
del s umo bi en y del s umo mal no hay l ugar a dudas . En est o
r adi ca la di st i nci n que los s epar a de l os nuevos acadmi cos ,
amn de que les i nt er esa un comi no, que el filsofo si ga este
o el ot r o gner o de vi da, el de l os c ni cos u ot r o, par a al can-
zar el s ober ano bi en. En fin, en cuant o a l os t r es gner os de
vi da, oci oso, act i vo y mi xt o, l es pl ace ms el t er cer o. Var r n
as egur a que st e es el sent i r y l as ens eanzas de l os ant i guos
acadmi cos, cuyo aut or fu Ant oco, maes t r o de Ci cer n y suyo,
aunque en r eal i dad par ece que Ci cer n si gui e n m s punt os a
los est oi cos que a l os ant i guos acadmi cos [ 6] . Mas qu nos
i mpor t a a nosot r os, que debemos j uz gar de l as eosas en s , sa-
ber la opi ni n de cada uno de l os h o mb r e s ?
bona propter se ipsa diligat sicut sua, eisque propter ipsos hoc velit quod
sibi; sive in domo sint, sicut coniux et liberi et quicumque domestici;
sive n loco, ubi donuis eius est, sicuti est urbs, ut sunt hi qui cives vo-
cantur; sive in toto orbe, ut sunt gentes, quas ei societas humana coniun-
git; sive in ipso mundo, qui censetur nomine caeli et terrae, sicut esse
dicunt dos, quos volunt amicos esse homini sapienti, quos nos familia-
rius Angelos dicimus. De bonorum autem et e contrario malorum finibus
negant ullo modo esse dubitandum, et hanc nter se et novos Acadmicos
affirmant esse distantiam, nec eorum interest quidquam, sive cynico, sive
alio quolibet habitu et victu in his finibus, quos veros putant, quisque
philosophetur. Ex tribus porro illis vitae generibus, otioso, actuoso, et
quod ex utroque compositum est, hoc tertium sibi placer asseverant.
Haec sensisse atque docuisse Acadmicos veteres, Varro asserit, auctore
Antiocho, magistro Ciceronis et suo, quem sane Cicero in pluribus fuisse
Stoicum, quam veterem Academicum vult videri. Sed quid ad nos, qui
potius de rebus ipsis iudicare debemus, quam pro magno de hominibus
quid quisque senserit scire?
XIX, 4, 1 FINES DK LAS DOS CIUDADIt.4 1 3 7 3
C A P I T U L O I V
SENT R DE LOS CRI STI ANOS SOBRE ESTE PUNTO DEI .
SUPREMO BI EN
1. Si se nos pr e gunt a cul es el sent i r de la Ci udad de
Di os sobr e cada uno de est os punt os , en pr i me r l ugar s obr e el
fin de l os bi enes y de l os mal es, el l a mi s ma r es ponder que l a
vi da et er na es el sumo bi en, y l a muer t e et er na, el s umo mal .
Y, como consecuenci a, que debemos vi vi r bi en par a l ogr ar
aqul l a y es qui var st a. Est es cr i t o: El justo vive de la fe,
por que , como no vemos an nuest r o bi en, es pr eci so que l o
bus quemos por l a fe. El mi s mo vi vi r bi en no l o t enemos de
pr opi a cosecha si el que nos di o l a fe, que nos l l eva a cr eer
en nues t r a debi l i dad, no nos ayuda a cr eer y a s upl i car . Qui e-
ne s cr eyer on que el fin de l os bi enes y de l os mal es se hal l a e n
esta vi da, y as r adi car on el s umo bi en en el cuer po o en el
al ma, o en l os dos j unt os , o, par a expr es ar l o m s expl ci t amen-
te, en el pl acer , o en la vi r t ud, o en ambos a l a vez; en l a
qui et ud, o en la vi r t ud, o en amb o s ; en el pl acer y en l a qui e-
t ud uni dos , o en l a vi r t ud, o en amb o s ; en l os pr i nci pi os de l a
nat ur al eza, o en l a vi r t ud, o en uno y ot r o; st os, con ext r aa
vani dad, hi ci er on depender l a fel i ci dad de s mi s mos [ 7 ] . La
Ver dad se r i de este or gul l o al deci r por su pr ofet a el Se o r :
Conoc que los pensamientos de los hombres son vanos, o se-
gn el apst ol San P ab l o : El Seo?- conoce los pensamientos de
los sabios y sabe que son vanos.
C A P U T I V
DE SUMMO BONO ET SUMMO MALO QUID CHRISTIANI SENTIANT CONTRA
PHII.OSOPHOS, QI SUMMUM LIONUM IN SE SIBI ESSE MXERUNT
1. Si ergo quaeratur a nobis, quid civitas Dei de his singulis interro-
gata respondeat, ac primum de finibus bonorum malorumque quid sentiat,
respondebit aeternam vitam esse summum bonum, aeternam vero mortem
summum malura: propter illam proinde adipiscendam, istamque vitandam,
recte nobis esse vivendum. Propter quod scriptum est, Iustus ex fide vi-
vit
l
: quoniam eque bonum nostrum iam videmus, unde oportet ut cre-
dendo quaeramus; neque ipsum recte vivere nobis ex nobis est, nisi cre-
dentes adiuvet et orantes, qui et ipsam fidem dedit, qua nos ab illo
adiuvandos esse credamus. lili autem qui in ista vita fines bonorum et
malorum esse putaverunt, sive in corpore, sive in animo, sive in utroque
ponentes summum bonum; atque, ut id explicatius eloquar, sive in vo-
luptate, sive in virtute, sive in utraque; sive in quiete, sive ln virtute,
sive in utraque; sive in voluptate simul et quiete, sive in virtute, sive in
utrisque; sive in primis naturae, sive in virtute, sive in utrisque: hic beati
esse, et a se ipsis beati fieri mira vanitate voluerunt, Irrisit hos Veritas
per prophetam dicentem, Novit Dominus cogitationes hominum; vel, sicut
hoc testimonium posuit apostolus Paulus, Dominus novit cogitationes sa-
pientium, quoniam vanae sunt'.
1
Hab. 3,4; Gal. 3,11. '

Ps. 93,11; 1 Cor. 3,20.


1374 M CIUDAD DE DIOS XDC, 4, 2
2. Qu caudal de el ocuenci a bas t ar a par a descr i bi r l as
mi s er i as de est a vi da? Ci cer n lo ha ens ayado a su modo en
Acerca de la Consolacin a la muer t e de su hi j a; per o qu cor-
to que da! Los pr i nci pi os de l a nat ur al eza, c u ndo, cmo, dn-
de pueden poseer se en est a vi da si n que est n suj et os a vai venes
si n cuent o? A qu dol or y a qu i nqui et ud, afecci ones opuest as
al pl acer y a l a qui et ud, no est expuest o el cuer po del s abi o?
La amput ac i n o debi l i dad de mi embr os es cont r ar i a a la i nt e-
gr i dad del h o mb r e ; la defor mi dad, a la bel l eza; la enfer medad,
a l a s al ud; la l axi t ud, a l as fuer zas ; l a fl oj edad o pesadez, a
l a agi l i dad. Y de cul de est os mal es est exent a l a car ne del
s abi o? El equi l i br i o y el movi mi ent o del cuer po, cuando son
pr opi os y adecuados , se cuent an t ambi n ent r e l os pr i nci pi os
de la nat ur al eza. Pe r o qu suceder si al guna mal a di sposi ci n
hace t e mbl ar l os mi e mb r o s ? Qu s uceder si l a es pi na dor s al
se cur va has t a que ar r as t r e l as manos por el suel o, haci endo, en
ci er t o modo, c uadr pe do al h o mb r e ? No dar est o al t r as t e
con la bel l eza y el decor o del equi l i br i o y del movi mi ent o cor-
p o r al ? Qu deci r de l os bi enes pr i mar i os del al ma, el sen-
t i do y el i nt el ect o, uno dado par a per ci bi r l a ver dad y ot r o
par a c o mp r e n d e r l a? Mas en cuant o a lo pr i me r o, qu t al que-
dar o a qu se r educi r el sent i do, si, por no deci r ot r a cosa,
el hombr e se t or na ci ego y s or do? Y en cuant o a lo s egundo,
adonde i r a p ar ar l a r azn y l a i nt el i genci a, dnde s er n
s epul t adas , si p o r al guna eni er medad se t or na l oco el h o mb r e ?
Cuando l os fr ent i cos di cen abs ur dos si n cuent o y hacen ext r a-
vaganci as aj enas y has t a cont r ar i as a su bue n pl an de vi da y a
sus cos t umbr es , si lo cons i der amos s er i ament e, bien l o hayamos
2. Quis enim suficit, quantovis eloquentiae ilumine, vitae huius mi-
serias explicare;" Quam lamentatus est Cicero in Consolatione de morte
filiae, sicut potuit: sed quantum est quod potuit t a quippe quae dicun-
tur prima naturae, quanuo, ubi, quomouo tam cene se nauere m hac vita
possunt, ut non sub mcertis casibus luctuent? Quis enim dolor contra-
rius voluptati, quae inquietudo contraria quieti, in corpus cadere sapientis
non potesti
1
Membrorum certe amputatio vel debilitas hominis expugnat
incolumitatem, deormitas pulchrtuinem, imbecillitas samtatem, vires ias-
situdo, mobilitatem torpor, aut tarditas: ecquid horum est, quod nequeat
in carnem sapientis irruere? Status quoque corporis atque motus, cura
decentes atque congruentes sunt, nter naturae prima numerantur: sed
quid si aliqua mala valetudo membra tremore concutiat'
1
quid si usque
ad ponendas in terram manus dorsi spina curvetur, et hominem quodam-
modo quadrupedem faciat? nonne omnem statuendi corporis et movendi
speciem decusque pervertet? Quid ipsius animi primigenia quae appetlan-
tur bona, ubi do prima ponunt propter comprehensionem perceptionem-
que veritatis, sensum et inteilectum? Sed qualis quantusque remanet sen-
sus, si, ut alia taceam, fiat homo surdus et caecus? Ratio vero et intelli-
genta quo recedet, ubi sopietur, si aliquo morbo efiiciatur insanus?
Phrenetici multa absurda cum dicunt, vel faciunt, plerumque a bono suo
proposito et moribus aliena, imo suo bono proposito moribusque contraria,
sive illa cogitemus, sive videamus, si digne consideremus, lacrymas tenere
vix possuraus, aut forte nec possumus. Quid dicam de his, qui daemonum
XI X, 4, 3 FINES DE IAS DOS CIUDADES 13 7 5
vi st o, bi en l o i magi nemos , apenas pode mos cont ener l as l gr i -
mas y l l or amos [ 8 | . Y qu di r de qui enes sufren l a posesi n
de l os de moni os ? Dnde est s epul t ada su i nt el i genci a cuando
el esp r i t u mal i gno usa, a su capr i cho, del al ma y del cuer po
de e l l os ? Y qui n as egur a que este mal no pue de s obr eveni r
al sabi o en est a v i d a? An hay m s : cuan defect uosa es l a
per cepci n de l a ver dad en est a car ne, segn l as pal abr as de
l a Sabi dur a: El cuerpo corruptible agrava al alma, y la mo-
rada terrena deprime el sentido, que imagina muchas cosas!
El mpet u o apet i t o de acci n, si es que l a expr es i n t r aduce
fielmente l a pal abr a gr i ega pu-r|v, cont ado t ambi n ent r e l os
pr i me r os pr i nci pi os de l a nat ur al eza, n o es acaso en l os furi o-
sos causa de sus movi mi ent os y de esas acci ones que nos hor r o-
r i zan, al per ver t i r s e el sent i do y t r as t or nar s e l a r az n?
3. En fin, l a mi s ma vi r t ud, que no ent r a en el nme r o de
l os pr i nci pi os de l a nat ur al eza, pues que es fr ut o t ar d o de l a
ci enci a, per o que r ecl ama par a s el pr i me r puest o ent r e l os
bi enes humanos , qu hace sobr e l a t i er r a si no gue r r a cont i nua
cont r a l os vi ci os, no cont r a l os ext er i or es, si no cont r a l os i nt e-
r i or e s ; no cont r a l os aj enos, si no cont r a l os pr opi os y per so-
nal e s ? Est a guer r a l a l i br a s obr e t odo l a vi r t ud, l l amada en
gr i ego cc<ppoavr| y en cast el l ano t empl anza, que t i ene p o r obj et o
fr enar l a l i bi do car nal , a fin de que st a no l l eve a l a ment e a
consent i r , des pendos e en mi l cr menes . Y no pens emos que
no hay en nos ol r os vi ci o, cuando la carne, como di ce el Aps-
t ol , desea contra el espritu. A ese vi ci o se opone di r ect a-
ment e una vi r t ud, s eal ada por l en est os t r mi nos : Y el es-
patiuntur incursus? ubi habent absconditam vel obrutam intelligentiam
suam, quando secundum suam voluntatem et anima eorum et corpore
malignus utitur spiritus? Et quis confidit hoc malum in hac vita evenire
non posse sapienti? Deinde perceptio veritatis in hac carne qualis aut
quanta est, quando, sicut legimus in veraci libro Sapientiae, Corpus cor-
ruptibile aggravat animam, et deprimit terrena inhabitado sensum multa
cogitantem?
3
mpetus porro vel actionis appetitus, si hoc modo recte la-
tine appellatur ea quam Graeci vocant puriv, quia et ipsam primis natu-
rae deputant bonis, nonne ipse est, quo geruntur etiam insanorum lli
miserabiles motus, et facta quae horremus, quando pervertitur sensus ra-
tioque sopitur?
3. Porro ipsa virtus, quae non est inter prima naturae, quoniam eis
postea doctrina introdceme supervenit, cum sibi bonorum culmen vindi-
cet humanorum, quid hic agit nisi perpetua bella cum vitiis, nec exterio-
ribus, sed interioribus; nec alienis, sed plae nostris et propriis; mxime
illa, quae graece aco<ppocrvr|, latine temperantia nominatur, qua carnales
frenantur libdines, ne in quaeque flagitia mentem consentientem trahant?
eque enim nullum est vitium, cum, sicut dicit Apostolus, Caro cocu-
piscit adversas spiritum: cui vitio contraria virtus est, cum, sicut dem
dicit, Spiritus concupiscit adversus carnem. Haec enim, inquit, invicem
adversantur; ut non ea quae vultis faciatis
i
. Quid autem facer volumus,
3
Sap. 0,15.
4
Gal . 5,17.
1376 CIUDAD DE DIOS
XDC, 4, 4
/>/-w t / esea contra la carne. Son principios, aade l , contra-
rios entre s, y por eso vosotros no hacis cuanto queris.
Qu quer emos hacer cuando quer emos l l egar a l a perfec-
ci n del s umo Li en si no que la car ne no desee cont r a el es-
p r i t u ni cr ee en nos ot r os este vi ci o cont r a el que desea el esp -
r i t u? Mas , au n qu e que r amos hacer est o en la pr esent e vi da,
como no podemos , pr oc ur e mos si qui er a, con l a ayuda de Di os,
no ceder r i ndi endo el esp r i t u a la car ne, que desea cont r a l ,
y no consent i r en la per pet r aci n del pecado. Di os nos l i br e
de cr eer que, des gar r ados y l uchando an en est a gue r r a i nt es-
t i na, hemos l ogr ado ya la fel i ci dad si n l a posesi n de l a vi ct o-
t or i a. Hay al gn sabi o que no sost enga este combat e i nt er i or
cont r a sus pas i one s ? [ 9] .
4. Qu di r emos de l a vi r t ud que se l l ama pr ude nc i a?
Toda su vi gi l anci a no se encami na a di scer ni r l os bi enes de
l os mal es , p ar a bus car si n e r r or unos y hui r ot r os ? El l a mi s-
ma es una pr ue ba de que est amos en el mal y de que el
mal est en nos ot r os . El l a nos ensea que es un mal consent i r
en la l i bi do pecami nos a y que es un bi en no consent i r en el l a.
Y ese mal que la pr ude nc i a nos ensea a no consent i r y la
t empl anza nos hace combat i r , ni l a pr ude nc i a ni l a t empl anza
lo descar t an en est a vi da.
Qu deci r de l a j ust i ci a, cuyo obj et o es dar a cada uno lo
s uyo? (As, en el h o mb r e hay un or den j us t o y pr ocedent e de
la nat ur al eza, segn el cual el al ma est s omet i da a Di os y la
car ne al al ma, y el al ma y l a car ne a Di os. ) [ 10 ] . No es ver-
dad que t ambi n est a vi r t ud pr ue ba que an t r abaj a en esa
obr a y que t odav a no ha l l egado al fin de l a mi s ma? El al ma
cum perfici volumus finem summi boni, nisi ut caro adversus spiritum
non concupiscat, nec sit in nobis lioc vitium, contra quod spiritus con-
cupiscat? Quod in hac vita quamvis velimus, quoniam facer non vale-
mus, id saltem iu adiutorio Dei faciamus, ne carni concupiscenti adversus
spiritum, spiritu succumbente cedamus, et ad perpetrandum peccatum
nostra consensione pertrahamur. Absit ergo ut, quamdiu in hoc bello in-
testino sumus, iam nos beatitudinem, ad quam vincendo volumus pervenire,
adeptos esse credamus. Et quis est usque adeo sapiens, ut contra libdines
nullum habeat omnino conflictum?
4. Quid illa virtus, quae prudentia dicitur? nonne tota vigilantia sua
bona discernit a malis, ut in illis appetendis istisque vitandis nullus error
obrepat? Ac per lioc et ipsa nos in malis, vel mala in nobis esse testatur.
Ipsa enim docet nos, malum esse ad peccandum consentir, bonumque esse
ad peccandum non consentir libidini. Illud tamen malum, cui nos non
consentir docet prudentia, facit temperantia, nec prudentia, nec tempe-
rantia tollit huic vitae. Quid iustitia, cuius munus est sua cuique tribuere
(unde fit in ipso homine quidam iustus ordo naturae, ut anima subdatur
Deo et animae caro, ac per hoc Deo et anima et caro) , nonne demonstrat
in eo se adhuc opere laborare potius, quam in huius operis iam fine re-
quiescere? Tanto quippe mirras anima subditur Deo, quanto minus Deum
in ipsis suis cogitationibus concipit; et tanto minus animae subditur caro,
quanto magis adversus spiritum concupiscit. Quamdiu ergo nobis inest
haec infirmitas, haec pestis, hic languor, quomodo nos iam salvos; et si
XDC, 4, 4 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1 377
est , en efecto, t ant o menos somet i da a Di os cuant o menos pi en-
sa en El . Y l a car ne est t ant o menos somet i da al es p r i t u cuant o
ms desea cont r a el esp r i t u. Y mi ent r as ar r as t r e mos est a de-
bi l i dad, este mor bo, est a t ar a, c mo os ar emos deci r que esta-
mos ya s al vados ? Y si no est amos t odav a sal vados, c mo
nos l l amar e mos fel i ces con l a bi e nandanz a final? La fort a-
leza, vaya ac ompaada de cual qui er s abi dur a que sea, es el
t est i go m s i r r efr agabl e de l os mal es del hombr e , que el l a se
ve obl i gada a t ol e r ar con paci enci a. Me mar avi l l a que l os es-
t oi cos hayan t eni do l a osad a de negar l a exi st enci a de esos
mal es y de aconsej ar al sabi o que, si son t an fuert es que o no
pueden o no deben s opor t ar l os , se sui ci de y emi gr e de est a vi da.
Tal es l a est upi dez y el or gul l o de est os hombr e s que pr et enden
hal l ar el pr i nci pi o de l a fel i ci dad en est a vi da y en s mi s mos .
Y t al es su desver genza, que l l aman feliz al sabi o, segn l o
descr i be su vani dad, aunque quede ci ego, s or do, mudo, fsica-
ment e i mpos i bi l i t ado, o est at or me nt ado con aquel l os cr uel es
dol or es , o l e s obr evenga ot r o mal que se vea pr eci s ado a dar s e
la muer t e, fi nal i zando as est a vi da. Oh vi da di chosa, que re-
cur r e a l a muer t e p ar a dej ar de s er ! Si es feliz, si ga vi vi endo,
y si huye de el l a movi do por est os mal es , c mo es fel i z? No
son mal es acaso l os que t r i unfan s obr e l a for t al eza y l a obl i gan
no s ol ament e a l a r endi ci n, si no t ambi n al di s par at e de con-
s i der ar feliz una vi da que debe hui r s e ? Qui n es t an ci ego
que no vea que, si es feliz, no debe hui r s e ? Y si admi t en que
debe hui r s e por el peso de l a enfer medad que l a opr i me, poi -
qu no r econocen que es mi s er abl e, al l anando su s ober bi a cer-
vi z? Un a p r e g u n t a: Cat n se mat por paci enci a o m s bi en
nondum salvos, quomodo iam beatos illa finali beatitudine dicere audebi-
mus? Iam vero illa virtus, cuius nomen est fortitudo. in quantacumque
sapientia evidentissima testis est humanorum malorum, quae compellitnr
patientia tolerare. Quae mala Stoici philosophi miror qua fronte mala
non esse contendant, quibus fatentur, si tanta fuerint, ut ea sapiens vel
non possit, vel non debeat sustinere, cogi eura mortem sibimet inferre,
atque ex hac vita emigrare. Tantus autem superbiae stupor est in his
hominibus, hic se habere finem boni et a se ipsis fieri beatos putantibus,
ut sapiens eorum, hoc est, qualem mirabili vanitate describunt, etiamsi
excaecetur, obsurdescat, obmutescat, membris debilitetur, doloribus cru-
cietur, et si quid aliud talium malorum dici aut cogitan potest, incidat
in eum, quo sibi mortem cogatur inferre, hanc in his malis vitam consti-
tutam, eos non pudeat beatam vocare. O vitam beatam, quae ut finiatur,
mortis quaerit auxilium! Si beata est, maneatur in ea: si vero propter
ista mala fugitur ab ea, quomodo est beata? Aut quomodo ista non sunt
mala, quae vincunt fortitudinis bonum, eamdemque fortitudinem non
solum sibi ceder, verum etiam delirare compellunt, ut eamdem vitam et
dicat beatam, et persuadeat esse fugiendam? Quis usque adeo caecus est,
ut non videat quod, si beata esset, fugienda non esset? Sed si propter
infirmitatis pondus, qua premitur, hanc fugiendam fatentur; quid igitur
causae est, cur non etiam miseram fracta superbiae cervice fateantur?
Ptrum, obsecro, Cato ille patientia, an potius impatientia se peremit? Non
1 378 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 4, 5
por i mpac i e nc i a? Yo creo que no lo hubi er a hecho de habe r
sufr i do paci ent ement e la vi ct or i a de Csar . Dnde est su for-
t al eza? Cedi , se r i ndi , fu t an venci do, que abandon y de-
ser t de l a vi da fel i z. O es que ya no er a fel i z? Ent onces er a
mi s er abl e. Y c mo no ser an mal es l os que hac an l a vi da mi -
s er abl e y di gna de hui r s e ? [ 11] .
5. Au n l os per i pat t i cos , l os de l a ant i gua Academi a, de
l os que Var r n se mues t r a defensor, y cuant os admi t en l a exis-
t enci a de esos mal es , habl an con m s t ol er anci a. Pe r o su errl-
es t odav a ext r ao, por que sost i enen que l a vi da es feliz, aunque
esos mal es sean t an dur os que obl i guen p ar a hui r l os a i nfer i r se
l a muer t e p o r pr opi a cuent a. Los tormentos y los dolores del
cuerpo son malesdice Var r n , y tanto peores cuanto ms
pueden aumentarse. Por eso, para verte libre de ellos, debes
huir de esta vida. De qu vi da? , pr egunt o yo. De est a
vi da t an car gada de mal es , r es ponde l .
Que es feliz en medi o de est os mal es , por l os que di ces que
debe hui r s e ? O es que la l l amas feliz j us t ament e por que te
es l ci t o apar t ar t e de esos mal es con l a mue r t e ? Qu pas ar a
si, p o r un ocul t o j ui ci o de Di os, fuer as r et eni do ent r e est os
mal es, si n per mi t r s et e mor i r ni s epar ar l e j am s de el l os ? A la
ver dad que ent onces dar as a est a vi da, p o r lo menos , el cali-
ficativo de mi s er abl e. No dej a, pues , de ser mi s er abl e por ser
pr es t o abandonada, puest o que, si fuer a et er na, t mi s mo l a
t achar as de mi s er abl e. Y no por ser br eve debe p ar e c e mo s que
no es mi ser i a, o qu e mayo r abs ur do t odav a, por ser una
mi s er i a br eve, debe l l amar s e fel i ci dad. Hay en esos mal es una
enim hoc fecisset, nisi victoriara Caesaris impatienter tulisset. Ubi est
fortitudo? Nempe cessit, nempe succubuit, nempe usque adeo superata est,
ut vitam beatam derelinqueret, desereret, fugeret. An non erat iam beata?
Misera ergo erat. Quomodo igitur mala non erant quae vitam miseram
fugiendamque faciebant?
5. Quapropter etiam ipsi, qui mala ista esse confessi sunt, sicut Pe-
ripatetici, sicut veteres Academici, quorum sectam Varro defendit, tole-
rabilius quidem loquuntur: sed eorum quoque mirus est error, quod in
his malis, etsi tam gravia sint, ut morte fugienda sint, ab ipso sibimet
illata, qui haec patitur, vitam beatam tamen esse contendunt. Mala sunt,
inquit, tormenta atque cruciatus corporis; et tanto sunt peiora, quanto
potuerint esse maiora; quibus ut careas, ex hac vita fugiendum est. Qua
vita, obsecro? Hac, inquit, quae tantis aggravatur malis. Certe ergo beata
est in eisdem ipsis malis, propter quae dicis esse fugiendam? An ideo
beatam dicis, quia licet tibi ab his malis morte discedere? Quid si ergo
in eis aliquo iudicio divino tenereris, nec permittereris mori, nec unquara
sine illis esse sinereris? Nempe tune saltem miseram talem dceres vitam.
Non igitur propterea misera non est, quia cito relinquitur: quandoquidem
si sempiterna sit, etiam abs te ipso misera iudicatur. Non itaque propterea,
quoniam brevis est, nulla miseria debet videri; aut, quod est absurdius,
quia brevis miseria est, ideo etiam beatitudo appellari. Magna vis est in
eis malis, quae cogunt hominem, secundum ipsos etiam sapientem. sibimet
auferre quod homo est: cum dicant, et verum dicant, hanc esse naturae
primam quodammodo et maximam vocem, ut homo concilietur sibi, et
XIX, 4, 5 FINES DE I<AS DOS CIUDADIiS 1379
gr an fuerza que obl i ga al hombr e e i ncl us o al sabi o, segn el l os,
a dej ar de ser hombr e . Por que di ceny di cen ve r dadque ste
es el gr i t o pr i me r o y s upr e mo de l a nat ur al e z a: que el hombr e
se ame a s mi s mo y huya, como consecuenci a, nat ur al me nt e
l a muer t e [ 12 ] . Y es t an ami go de s pr opi o, que qui er e ser
ani mal y cons er var est a uni n nt i ma de cuer po y al ma, y ape-
tece est o con vehemenci a. Hay una gr an vi ol enci a en esos ma-
les, que s upe r an el sent i do de l a nat ur al eza, que l l eva a evi t ar
la muer t e a t oda cost a y por t odos l os medi os . Y lo s uper a de
t al for ma, que ahor a desea y apet ece l a muer t e, y si no hay
qui en se l a d, el hombr e se l a infiere a s mi s mo por su pr opi a
mano. Hay u n fuer t e poder en esos mal es que hacen a l a for-
t al eza homi ci da, si es que en est e caso debe l l amar s e for t al eza,
pues que, venci da por el l os de for ma t al que. el l a, que como
vi r t ud se hab a hecho car go del gobi er no y de l a defensa del
hombr e , no sl o no puede cons er var su ser p o r l a paci enci a,
si no qu e y est o es l o t r i s t e! s e ve obl i gada a dar s e l a muer -
t e. Es ver dad que el sabi o debe sufr i r paci ent ement e l a muer t e,
per o c uando vi ene de mano ext r aa. Si , pues , segn el l os, se ve
obl i gado a i nfer r sel a a s mi s mo, es pr eci so admi t i r que t al es
acci dent es son p ar a el l os no sl o mal es , si no mal es i nt ol er abl es ,
que l es obl i gan a comet er ese desafuer o. Un a vi da opr i mi da por
el pes o de t ant as y t al es mi s er i as , o suj et a a l os acont ecer es
ext er nos, no ser a j am s l l amada feliz si l os hombr e s , que l e
dan ese nombr e , como ceden a la i nfel i ci dad venci dos por ese
al ud de mal es que l os l l eva a dar s e muer t e, se di gnar an ceder
a l a fel i ci dad r i ndi ndos e a l a evi denci a de l as r azones en l a
bs que da de l a vi da feliz, y no cr eyer an que en est a mor t al i dad
se debe gozar del s umo bi en. Aqu l as vi r t udes mi s mas , l o m s
nobl e y t i l del hombr e , cuant o mayor ayuda nos br i ndan con-
propterea mortem naturaliter fugiat; ita sibi amicus, ut esse se animal, et
in hac coniunctione corporis atque animae vivere velit, vehementerque
appetat. Magna vis est in eis malis', quibus iste naturae vincitur sensus,
quo mors Omni modo mnibus viribus conatibusque vitatur; et ita vinci-
tur, ut quae vitabatur, optetur, appetatur, et, si non potuerit aliunde con-
tingere, ab ipso homine sibimet ineratur. Magna vis est in eis malis, quae
fortitudinem faciunt homicidam: si tamen adhuc dicenda est fortitudo,
quae ita his malis vincitur, ut hominem, quem, sicut virtus, regendum
tuendumque suscepit, non modo non possit per patientiam custodire, sed
ipsa insuper cogatur occidere. Debet quidem etiam mortem sapiens ierre
patienter, sed quae accidit aliunde: secundum istos autem si eam sibi
ipse inerre compellitur, proferto fatendum est eis, non solum mala, sed
intolerabilia etiam mala esse, quae hoc eum perpetrare compellunt. Vita
igitur, qua istorum tam magnorum tamque gravium malorum aut premitur
oneribus, aut subiacet casibus, nullo modo beata diceretur, si nomines qui
hoc dicunt, sicut victi malis ingravescentibus, cum sibi ingerunt mortem,
cedunt infelicitati, ita victi certis rationibus, cum quaerunt beatam vitam,
dignarentur ceder veritati, et non sibi putarent in ista mortalitate fine
summi boni esse gaudendum; ubi virtutes ipsae, quibus hic certe nihil
melius atque utilius in homine reperitur, quanto maiora sunt adiutoria
i3'g>
lk
CIUDAD DE DIOS XIX, 4, 5
t r a la vi ol enci a de l os pel i gr os , de los dol or es y de l os t r abaj os ,
t ant o ms fieles t est i gos son de l as mi s er i as . Por que , si no son
ver dader as vi r t ude s y st as no pueden pos eer l as si no l os que
t i enen una ve r dade r a pi e dad, no per mi t en a nadi e l i br ar s e
de mi s er i a al guna. Y no hacen est a pr omes a por que l as ver-
dader as vi r t udes no saben ment i r . Pr omet en, eso s, que l a vi da
humana, cons t r ei da a, ser mi s er abl e ent r e l os mi l mal es de
este mundo, puede ser feliz con l a es per anza y a l a vez sal-
va [ 13 ] . Po r qu e c mo ser feliz si no es an s al va? P o r eso,
el aps t ol San Pabl o, habl ando, no de l os hombr e s i mpr ude n-
t es, i mpaci ent es , i nt emper ant es e i ni cuos, si no de l os que vi ven
segn l a ver dader a pi edad y t i enen vi r t udes aut nt i cas, di c e :
Porque no somos salvos sino en esperanza. Pero no se dice que
uno tenga esperanza de aquello que ya ve, pues lo que uno ya
ve, cmo lo podr esperar? Si esperamos, pues, lo que no
vemos todava, lo aguardamos por la paciencia. La fel i ci dad
si gue el mi s mo cami no que la sal vaci n, el de l a es per anza.
Y como la sal vaci n no la t enemos pr es t o, si no que la esper a-
mos fut ur a, as pas a con la fel i ci dad. Est a c l us ul a: por la pa-
ciencia, est pues t a por que vi vi mos ent r e mal es , que es pr eci so
t ol er ar paci ent ement e, hast a que l ogr emos l os bi enes i nefabl es
que nos del ei t ar n pl enament e. Ent onces no h ab r ya nada que
t ol er ar . La sal vaci n de la ot r a vi da ser, p o r consi gui ent e, l a
fel i ci dad final. Y l os filsofos, que no qui er en cr eer por que no
ven, se for j an a su ant oj o el fant as ma de una fel i ci dad t er r ena,
fundados en una vi r t ud t ant o ms engaos a cuant o m s so-
ber bi a.
contra vim periculorum, laborum, dolorum, tanto fideliora testimonia m-
seriarum. Si enim verae virtutes sunt, quae nisi in eis, quibus vera inest
pietas, esse non possunt; non se profitentur hoc posse ut nullas miserias
patiantur nomines, in quibus sunt: eque enim mendaces sunt verae vir-
tutes, ut hoc profiteantur; sed ut vita humana, quae tot et tantis huius
saeculi malis esse cogitur misera, spe futuri saeculi sit beata, sicut et
salva. Quomodo enim beata est, quae nondum salva est? Unde et aposto-
lus Paulus non de hominibus imprudentibus, impatientibus, intemperan-
tibus et iniquis, sed de his qui secundum veram pietatem viverent, et ideo
virtutes quas haberent, veras haberent, ait, Spe enim salvi facti sumas.
Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim quis videt, quid sperat?
Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus
s
. Sicut
ergo spe salvi, ita spe beati facti sumus: et sicut salutem, ita beatitudinem,
non iam tenemus praesentem, sed exspectamus futuram: et hoc per pa-
tientiam; quia in malis sumus, quae patienter tolerare debemus, doee
ad illa veniamus bona ubi omnia erunt, quibus ineffabiliter delectemur;
nihil erit autem, quod iam tolerare debeamus. Talis salus, quae in futuro
erit saeculo, ipsa. erit etiam finalis beatitudo. Quam beatitudinem isti
philosophi, quoniam non videntes nolunt credere, hic sibi conantur fal-
sissimam fabricare, quanto superbiore, tanto mendaciore virtute.
5
Rom. 8,24 t 25.
XIX, 5 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1S81
C A P I T U L O V
L A VIDA SOCI AL Y SUS DI FI CULTADES
Nues t r a m s ampl i a acogi da a l a opi ni n de que l a vi da del
sabi o es vi da de soci edad. Por que de dnde se or i gi nar a,
cmo se de s ar r ol l ar a y cmo l ogr ar a su fin l a Ci udad de
Di os obj et o de est a obr a, cuyo l i br o XI X est amos es cr i bi endo
ahor as i l a vi da de l os sant os no fuer a vi da s oci al ? Mas
qui n ser capaz de e nume r ar l a i nfi ni dad y gr avedad de l os
mal es a que est suj et a l a soci edad h u man a en est a m s er a
condi ci n mo r t al ? Qui n bas t ar a ponde r ar l os ? Escuchen a
uno de sus poet as cmi cos, que pone en boca de un per s onaj e,
con la apr obac i n de t odo el audi t or i o, est as p al ab r as :
Tom esposa y all experiment toda miseria. Me nacieron los hijos,
y otro cuidado ms.
Y qu deci r de l os choques de amor , descr i t os por el mi s mo
Ter enci o, i nj ur i as , sospechas, enemi st ades, guer r a hoy y maa-
na p az ? No es ver dad que l as copas h u man as r ebos an de est os
l i cor es? No es ve r dad que est o sucede t ambi n con fr ecuenci a
en l os amor es honest os ent r e ami gos ? [ 14] . No es ver dad que
l os hombr e s sent i mos por doqui er i nj ur i as , sospechas, enemi st a-
des y gue r r as ? Est os son mal es ci er t os, per o l a paz es un bi en
i nci er t o, por que desconocemos l os cor azones de aquel l os con
qui enes quer emos t ener l a, y, aunque l os conozcamos hoy, no sa-
be mos qu s er n maana. Qui nes suel en o, al menos , deben
C A P U T V
DE SOCIAM VITA, QUAE CUM MXIME EXPETENDA SIT, MULTIS OFFENSIOWBUS
SAEPE SUBVERTITDR
Quod autem socialem vitam volunt esse sapientis, nos multo amplius
approbamus. Nam unde ista Dei civitas, de qua huius operis ecce iam
undevicesimum librum versamus in manibus, vel inchoaretur exortu, vel
progrederetur excursu, vel apprehenderet dbitos fines, si non esset so-
cialis vita sanctorum? Sed in huius mortalitatis aerumna quot et quantis
abundet malis societas humana, quis enumerare valeat? quis aestimare
sufficiat? Audiant apud cmicos suos hominem cum sensu atque consensu
omnium hominum dicere:
Duxi uxorem, quam ibi raiseriatn vidi! Nati filii,
Alia cura
G
.
Quid itidem illa, quae in amore vitia commemorat idem Terentius, iniu-
riae, suspiciones, inimicitiae, bellum, pax xursum' : nonne res humanas
ubique impleverunt? nonne et in amicorum honestis amoribus plerumque
contingunt? nonne his usquequaque plenae sunt res humanae, ubi iniu-
rias, suspiciones, inimicitias, bellum, mala certa sentimus; pacem vero
incertum bonum, quoniam corda eorum, cum quibus eam tenere volumus,
ignoramos; et si nosse hodie possemus, qualia eras futura es-sent utique'
TERENT., Aielphorum aot.5 scen.4 v. 13-14. . Eunuch. act.i scen.t v.14-16,
1 382 I,A CIUDAD DE DIOS XIX, 5
t ener m s ami s t ad ent r e s que qui enes se cobi j an baj o un mi s mo
t echo, en una mi s ma c as a? Y, si n e mbar go, qui n de sos est
s egur o cuando v e l o s mal es acaeci dos p o r ocul t as maqui naci ones ,
mal es t ant o m s amar gos cuant o ms dul ce fu la paz consi der a-
da como ver dader a, si endo una ast ut a ficcin? Est o hi zo deci r a
Ci cer n est as pal abr as , que hi er en el cor azn, i nvi t an a l l or ar y
ar r anc an l g r i mas : No hay t r ai ci ones ms pel i gr os as que aque-
l l as que se cubr en con l a m s c ar a del afect o o con nombr e de
par ent es co. Po r qu e es fci l poner s e en guar di a cont r a el enemi -
go de c l ar ado; pe r o, ay, cuan difcil es dar con el medi o de
r ompe r una t r ampa secret a, i nt er i or y domst i ca, que encadena
ant es de pode r r econocer l a y des cubr i r l a! Po r este mot i vo no
pue de o r se t ampoc o si n dol or en el cor azn aquel l a voz divi-
na : Los enemigos del hombre sern los habitantes de su propia
casa. Por que , aun c uando al gui en sea t an fuert e que aguant e
con paci enci a o t an vi gi l ant e que se guar de con pr udenci a de
l as maqui nac i one s que hace cont r a l una ami s t ad fingida, nece-
s ar i ament e ha de ser par a l un gr ave t or ment o el mal de esos
prfi dos hombr e s , si l es bueno, al dar s e cuent a de que el l os
son ps i mos . Y est o, bi en fuer an s i empr e mal os y se fingieran
t al es, bi en hayan t r ocado su bondad en mal i ci a [ 15] . Si l a casa,
r efugi o comn en est os mal es que acechan a l os hombr e s , no
est segur a, qu ser de l a c i udad? Qu ser de l a ci udad,
t ant o m s l l ena de pl ei t os, ci vi l es y cr i mi nal es , cuant o mayor
es, aunque escape a l as t ur bul ent as sedi ci ones, con fr ecuenci a
s angr i ent as , y a l as guer r as ci vi l es, sucesos de l os que a veces
se ven l i br es l as ci udades, per o de l os pel i gr os n u n c a?
nesciremus? Qui porro nter se amiciores solent esse, vel debent, quam
qui una etiam continentur domo? Et tamen quis inde securus est, cum
tanta saepe mala ex eorum occultis insidiis exstiterint; tanto amariora,
quanto pax dulcior fuit; quae vera putata est, cum astutissime fingeretur?
Propter quod omnium pectora sic attingit, ut cogat in gemitum, quod ait
Tullius: Nullae sunt occultiores insidiae, quam hae quae latent in simu-
latione officii, aut in aliquo necessitudinis nomine. Nam eum qui palam
est adversarius, facile cavendo vitare possis: hoc vero occultum, intestinum
ac domestcum malum non solum existit, verum etiam opprimit, antequam
prospicere atque explorare potueris
8
. Propter quod etiam divina vox illa,
Et inimici hominis, domestici eius
9
, cum magno dolore cordis auditur;
quia etsi quisque tam fortis sit, ut aequo animo perferat; vel tam vigi-
lans, ut prvido consilio caveat, quae adversus eum molitur amicitia si-
mulata: eorum tamen hominum perfidorum malo, cum eos esse pessimos
experitur, si ipse bonus est, graviter excrucietur necesse est; sive semper
mali fuerint, et se bonos finxerint, sive in istam malitiam ex bonitate mu-
tati sint. Si ergo domus commune perfugium in his malis humani generis
tuta non est, quid civitas, quae quanto maior est, tanto forum eius litibus
et civilibus et criminalibus plenius, etiamsi quiescant, non solum turbu-
lentae, verum saepius et cruentae seditiones, ac bella civilia, a quorum
eventis sunt aliquando liberae civitates, a periculis nunquam?
8
CICER., in Vcrrem act.2 l.i C.15.
Mt. 10,36.
XIX, 6 FINES DE LAS DOS CIUDADS . 1 383
C A P I T U L O V I
ERROR DE LOS J UI CI OS HUMANOS CUANDO LA VERDAD ES OCULTA
Qu deci r de l os j ui ci os que l os hombr e s dan sobr e l os
hombr es , act i vi dad que no puede fal t ar en l as ci udades por
m s en paz que es t n? He mo s pens ado al guna vez en cu-
l es, cuan mi s er abl es y cuan dol or os os s on? J uz gan qui enes
no pueden l eer en l as conci enci as de qui enes son j uzgados .
De aqu nace con fr ecuenci a l a necesi dad de r ecur r i r con t or-
ment os a t est i gos i nocent es par a decl ar ar l a ver dad de una
causa aj ena. Y qu di r del t or ment o que se hace sufr i r al
acus ado en su pr opi a c aus a? Y qu , cuando par a saber si es
c ul pabl e le at or ment an, y, si endo i nocent e, se l e i mpone n pe nas
ci er t as por un cr i men i nci er t o, no por que se des cubr e que l o
ha comet i do, si no por que se i gnor a que no l o h a comet i do?
La i gnor anci a del j uez es, con fr ecuenci a, l a desdi cha del i no-
cent e. Y l o eme es m s i nt ol er abl e, m s de l l or ar y m s di gno,
si fuera posi bl e, de un r i ego abundos o de l gr i mas es que, or de-
nando el j uez at or me nt ar al r eo p ar a no hacer mor i r a un i no-
cent e p o r i gnor anci a, sucede, por l a mi s er i a de esa i gnor anci a,
que mat a al at or ment ado e i nocent e a qui en hab a at or me nt ado
par a no mat ar l e i nocent e. Si , segn l a doct r i na de est os filso-
fos, el reo amar a m s hui r de l a vi da que sufr i r por m s t i empo
esos t or ment os , di r a que ha comet i do un cr i men que no come-
t i . Y hel o ya condenado y mue r t o, y el j uez an no sabe si ha
C A P U T VI
DE ERRORE HUMANORDM IUDICIORUM, CUM VERITAS LATET
Quid ipsa iudicia hominum de hominibus, quae civitatibus in quanta-
libet pace manentibus deesse non possunt, qualia putamus esse, quam
misera, quam dolenda? quandoquidem hi iudicant, qui conscientias eorum,
de quibus iudicant, cerner nequeunt. Unde saepe coguntur tormentis
innocentium testium ad alienam causam pertinentem quaerere veritatem.
Quid cum in sua causa quisque torquetur; et cum quaeritur utrum sit
nocens, cruciatur, et innocens luit pro incerto scelere certissimas poenas;
non quia illud commisisse detegitur, sed quia non commisisse nescitur?
Ac per hoc ignorantia iudicis plerumque est calamitas innocentis. Et quod
est intolerabilius, magisque plangendum, rigandumque, si fieri possit,
fontibus lacrymarum; cum propterea ndex torqueat aecusatum. ne occi-
dat nesciens innocentem, fit per ignorantiae miseriam. ut et tortum et
innocentem occidat, quem ne innocentem occideret torserat. Si enim se-
cundum istorum sapientiam delegerit ex hac vita fugere. quam diutius illa
sustinere tormenta; quod non commisit, commisisse se dicit. Qno damnato
et occiso, utrum nocentem an innocentem iudex occiderit, adhuc nescit,
quem ne innocentem nesciens occideret torsit: ac per hoc innocentem
et ut sciret torsit, et dum nesciret occidit. In his tenebris vitae so-
1384 I/A CIUDAD DE DIOS XIX, 6
dado muerte a un culpable o a un inocente, habindolo ator-
mentado para no matar por ignorancia a un inocente. Lo ator-
ment para conocer su inocencia y lo mat sin conocerla. En
estas tinieblas de la vida civil, un juez que sea sabio, se sen-
tar o no en el t ri bunal ? Se sentar, sin duda, porque le cons-
trie a eso y le obliga la sociedad humana, a la que considera
crimen abandonar. Y no considera crimen atormentar a testigos
inocentes en causas ajenas, y que los acusados, a menudo ven-
cidos por la vehemencia del dolor, declarando de s mismos
cosas falsas, sean condenados siendo inocentes, despus de ha-
ber sido atormentados inocentes! Y no considera crimen tampo-
co que a veces los acusadores, quiz con el deseo de ser tiles a
la sociedad humana y con el fin de que no queden impunes los
crmenes, mintiendo los testigos, y el reo haciendo con bravura
frente a los tormentos, no confesando, sin poder probar aque-
llos sus declaraciones, aunque sean verdaderas, son condenados
por un juez ignorante! Estos no creen pecados tantos y tan
enormes males, porque el juez sabio no los hace con voluntad
perversa, sino por ignorancia invencible, y como le fuerza a
ello la sociedad humana, lo hace tambin obligado por su ofi-
cio. Pero, si esto no puede achacarse a malicia del todo, s me-
rece el nombre de miseria humana. Y si la necesidad, es decir,
su ignorancia y su oficio de juez le constrien a castigar y a
atormentar a los inocentes, es poco no ser reo si no es adems
feliz? Ah! Cunto ms cuerda y dignamente oblara recono-
ciendo su miseria en esta necesidad y odindola en s mismo,
y, si tiene algn sentimiento de piedad, clamando a Di os: L-
brame de mis necesidades!
cialis, sedebit iudex ille sapiens, an non sedebit? Sedebit plae. Constrin-
git enim eum, et ad hoc officium pertrahit humana societas, quam de-
serere nefas ducit. Hoc enim nefas esse non ducit, quod testes inno-
centes in causis torquentur alienis: quod hi qui arguuntur, vi doloris
plerumque superati, et de se falsa confessi, etiam puniuntur innocentes,
cum iam torti fuerint innocentes: quod etsi non morte puniantur, in ipsis
vel ex ipsis tormentis plerumque moriuntur: quod aliquando et ipsi qui
arguunt, humanae societati fortasse, ne crimina impunita sint, prodesse
cupientes, et mentientibus testibus, reoque ipso contra tormenta durante
immaniter, nec fatente, probare quod obiiciunt non valentes, quamvis vera
obiecerint, a iudice nesciente damnantur. Haec tot et tanta mala non
deputat esse peccata: non enim haec facit sapiens iudex nocendi voln-
tate, sed necessitate nesciendi; et tamen quia cogit humana societas, ne-
cessitate etiam iudicandi. Haec est ergo quam dicimus, miseria certe ho-
minis, etsi non malitia sapientis. An vero necessitate nesciendi atque iudi-
candi torquet insontes, punit insontes, et parum est illi quod non est
reus, si non sit insuper et beatus? Quanto consideratius et homine dignius
agnoscit in ista necessitate miseriam, eamque in se odit; et, si pie sapit,
clamat ad Deum, De necessitatibus meis eme me?
10
1 0
PS, 2/),T7.
XI X, 7 FINES DE I,AS DOS CIUDADES 1365
C A P I T U L O V I I
DIVERSIDAD DE LENGUAS Y MISERIA DE LAS GUERRAS
Despus de la ciudad o la urbe viene el orbe de la tierra,
tercer grado de la sociedad humana, que sigue estos pasos;
casa, urbe y orbe. El universo es como el ocano de las aguas:
cuanto mayor es, tanto ms abunda en escollos. El primer foco
de separacin entre los hombres es la diversidad de lenguas. Su-
pongamos que en un viaje se encuentran un par de personas,
ignorando una la lengua de la otra, y que la necesidad les obli-
ga a caminar juntas un largo trecho. Los animales mudos, aun-
que sean de diversa especie, se asocian ms fcilmente que estos
dos, con ser hombres. Y cuando nicamente por la diversidad
de lenguas los hombres no pueden comunicar entre s sus sen-
timientos, de nada sirve para asociarlos la ms pura semejanza
de naturaleza [16]. Esto es tan verdad, que el hombre en tal
caso est de mejor gana con su perro que con un hombre ex-
trao. Se ha trabajado para que la ciudad imperiosa imponga
no slo su yugo, sino tambin su lengua, a las naciones dome-
adas por la paz de la sociedad. Esta paz ha motivado esa
abundancia de intrpretes que vemos. Es verdad, pero esto a
costa de cuntas y cuan enormes guerras, de cuntos destrozos
y de cunto derramamiento de sangre se ha logrado! Pasaron
estos males, y, sin embargo, su miseria no se acab. Si bien es
cierto que no han faltado, ni faltan, naciones enemigas extran-
CAPUT VI I
DE DIVERSITATE UNGUARUM, QUA SOCIETAS HOMINUM DIRIMITUR; ET DE
MISERIA BELLORUM, ETIAM QUAE IUSTA DICUNTUR
Post civitatem vel urbem sequitur orbis terrae, in quo tertium gradum
ponunt societatis humanae, incipientes a domo, atque inde ad urbem,
deinde ad orbem progrediendo venientes: qui utique, sicut aquarum con-
geries, quanto maior est, tanto periculis plenior. In quo primum Ungua-
rum diversitas hominem alienat ab homine. Nam si do sibimet invicem
fiant obviam, eque praeterire, sed simul esse aliqua necessitate cogantur,
quorum neuter norit linguam alterius; facilius sibi animalia muta, etiam
diversi generis, quam illi, cum sint nomines ambo, sociantur. Quando enim
quae sentiunt, nter se communicare non possunt, propter solam linguae
diversitatem, nihil prodest ad consociandos nomines tanta similitudo na-
turae: ita ut libentius homo sit cum cae suo, quam cum homine alieno.
At enim opera data est, ut imperiosa civitas non solum iugum, verum
etiam linguam suam domitis gentibus per pacem societatis imponeret; per
quam non deesset, imo et abundaret etiam interpretum copia. Verum est:
sed hoc quam multis et quam grandibus bellis, quanta strage hominum,
quanta effusione humani sanguinis comparatum est? Quibus transactis,
non est tamen eorumdem malorum finita miseria. Quamvis enim non
1386
U CIUDAD DE DIOS XIX, 7
jeras contra las cuales se han librado siempre y se libran an
hoy guerras, sin embargo, la misma grandeza del imperio ha
dado origen a guerras de peor laya, a las guerras sociales y a
las civiles. El gnero humano padece con ellas tremendas sacu-
didas, tanto cuando se guerrea para conseguir la paz como
cuando se teme un nuevo levantamiento. Si quisiera exponer
como se merecen los mil estragos de esos males, sus duras e
inhumanas crueldades, aunque por una parte me sera imposi-
ble pintarlo como exige, por otra, cul sera el fin de este
prolijo discurso?
El sabioaaden ellosha de librar guerras justas. Como
si el sabio, consciente de que es hombre, no sentir mucho ms
verse obligado a declarar guerras justas, pues, si no fueran
justas, no deba declararlas, y, por tanto, para l no habra
guerras! La injusticia del enemigo es la causa de que el sabio
declare guerras justas [17]. Y esa injusticia, aunque no fuera
acompaada de la guerra, simplemente por ser tara humana,
debe deplorarla el hombre. Es evidente, pues, que quien consi-
dere con dolor males tan enormes, tan horrendos y tan inhu-
manos, reconoce en ellos la miseria. Y el que los sufre o
considera sin dolor es mucho ms miserable al creerse feliz,
porque ha perdido el sentimiento humano.
defuerint, eque desint hostes exterae nationes, contra quas sempor bella
gesta sunt, et geruntur: tamen etiam psa imperii latitudo peperit peioris
generis bella, socialia scilicet et civilia; quibus miserabilius quatitur ge-
nus humanum, sive cum belligeratur, ut aliquando conquiescant; sive cum
timetur, ne rursus exsurgant. Quorum malorum multas et multplices cla-
des, duras et dirs necessitates, si ut dignum est eloqui velim, quanquam
neququam sicut res postulat possim; quis erit prolixae disputationis mo-
dus? Sed sapiens, inquiunt, iusta bella gesturus est. Quasi non, si se
hominem meminit, multo magis dolebit iustorum necessitatem sibi exsti-
tisse bellorum; quia nisi iusta essent, ei gerenda non essent, ac per hoc sa-
pienti nulla bella essent. Iniquitas enim parts adversae iusta bella ingerit
gerenda sapienti: quae iniquitas utique homini est dolenda, quia hominum
est, etsi nulla ex ea bellandi necessitas nasceretur. Haec itaque mala tam
magna, tam horrenda, tam saeva, quisqus cum dolore considerat, mise-
riam fateatur. Quisqus autem vel patitur ea sine animi dolore, vel cogitat,
multo utique miserius ideo se putat beatum, quia et humanum perdidit
sensum.
XI X, 8 FINES DE US DOS CIUDADES 1387
C A P I T U L O V I I I
INSEGURIDAD DE LA AMISTAD EN ESTA VIDA
Y si no se da esa ignorancia rayana en la demencia, fre-
cuente, por cierto, en la msera condicin de esta vida, que nos
hace creer al amigo enemigo, o al enemigo amigo, qu conso-
lacin mejor hallamos, entre las agitaciones y penalidades de
la sociedad humana, que la fe sincera y el mutuo amor de los
buenos y autnticos amigos? Pero cuantos ms y en ms lugares
los tenemos, tanto ms tememos que les suceda algn accidente
de esos que llenan el mundo [18]. Porque no nos preocupa so-
lamente que no sean afligidos por el hambre, las guerras, las
enfermedades, la cautividad y los males que esto lleva consigo,
imposibles de imaginar, sino que adems tememosy es te-
mor mucho ms amargoque se tornen prfidos y malvados.
Y cuando esto sucede (evidentemente tanto ms cuanto ms y
ms diferentes son nuestros amigos) y llega a nuestro conoci-
miento, quin podr darse cuenta de las llamas en que arde
nuestro corazn sino el que siente tales reveses? Preferiramos
saber a nuestros amigos muertos, aunque aun esto no podra-
mos saberlo sin dolor. Cmo es posible que la muerte de per-
sonas cuya vida nos deleitaba con los solaces d la amistad
no nos inyecte la tristeza en el al ma? [19]. Quien proscribe
esta tristeza, proscriba, si puede, las charlas entre amigos. In-
CAPUT VI I I
QOD AMICITIA BONORUM SECURA ESSE NON POSSIT, DM A PERIfULIS QUAE
IN HAC VITA SUNT, TREPIDARI NECESSE SIT
Si autem non contingat quaedam ignorantia similis dementiae, quae
tamen in huius vitae misera conditione saepe contingit, ut credatur vel
amicus esse qui inimicus est, vel inimicus qui amicus est; quid nos con-
solatur in hac humana societate erroribus aerumnisque plenissima, nisi
fides non ficta, et mutua dilectio verorum et bonorum amicorum? Quos
quanto plures et in locis pluribus habemus, tanto longius latiusque rae-
tuimus, ne quid eis contingat mal de tantis malorum aggeribus huius
saeculi. Non enim tantummodo solliciti sumus, ne fame, ne bellis, ne
morbis, ne captivitatibus affligantur, ne in eadem servitute talia patiantur,
qualia nec cogitare sufficimus: verum etiam, ubi timor est multo amarior,
ne in perfidiam, malitiam nequitiamque mutentur. Et quando ista con-
tingunt (tanto utique plura, quanto illi sunt plures, et in pluribus locis)
et in nostram notitiam perferuntur, quibus cor nostrum flagris uratur,
quis potest, nisi qui talia sentit, advertere? Mortuos quippe audire
mallemus: quamvis et hoc sine dolore non possimus audire. Quorum enim
nos vita propter amicitiae solatia delectabat, unde fieri potest ut eorum
mors nullam nobis ingerat moestitudinem? Quam qui prohibet, prohibeat,
si potest, amica colloquia, interdicat amicalem vel intercidat affectum.
1388 LA CIUDAD DE DI OS
XIX, 8
terrumpa o corte el hilo del afecto amigable, rompa los lazos
ms dulces de las relaciones humanas, y esto no lo har sin
cruel estupor. O, si no, crea que es preciso usar de ellos sin
que la amistad aliente en el espritu ese aire de dulzura. Y si
todo esto es imposible, cmo no nos ha de ser amarga la
muerte de aquel cuya vida nos es dulce? [20]. De aqu nace
esa melancola, esa especie de herida o llaga del corazn, no
inhumana, que slo halla curacin en los dulzores de las con-
solaciones. Decir que esas heridas se restaan tanto ms presto
y fcilmente cuanto mejor es el alma, no es decir que no hay
llaga en el alma. Aunque la muerte de los seres ms queridos,
sobre todo si son forjadores de los lazos sociales, pinche ms
blanda o ms duramente en la vida de los mortales, sin em-
bargo, preferimos verlos morir a verlos desertar de la fe o de
las buenas costumbres, que es morir en el alma. De esta in-
mensa cantidad de males est llena la tierra. Por eso est es-
crito : No es verdad que la vida del hombre sobre la tierra es
tentacin? Y por eso dice el Seor: Ay del mundo por los
escndalos! Y asimismo: Porque abund la iniquidad se en-
friar la caridad de muchos. He aqu por qu debemos felici-
tarnos por la muerte de nuestros mejores amigos. Y cuando
nuestro corazn sea presa de la angustia, consolmonos y pen-
semos que la muerte ha librado a los amigos de los males que
hieren, depravan o, al menos, ponen en peligro en esta vida
aun a los hombres buenos.
omnium humanarum necessitudinum vincula ments immiti stupore dis-
rumpat; aut sic eis utendum censeat, ut nulla ex eis animum dulcedo
perfundat. Quod si fieri nullo modo potest, etiam hoc quo pacto futurum
est, ut eius nobis amara mors non sit, cuius dulcs est vita? Hinc est
enim et luctus, quoddam non inhumani cordis quasi vulnus, aut ulcus,
cui sanando adhibentur officiosae consolationes. Non enim propterea non
est quod sanetur, quoniam quanto est animus melior, tanto in eo citius
faciliusque sanatur. Cum igitur etiam de charissimorum mortibus, mxime
quorum sunt humanae societati officia necessaria, nunc mitius, nunc as-
perius aff liga tur vita mortalium; mortuos tamen eos, quos diligimus, quam
vel a fide, vel a bonis moribus lapsos, hoc est, in ipsa anima mortuos
audire seu videre mallemus: qua ingenti materia malorum plena est trra:
propter quod scriptum est, Numquid non tentatio est vita humana super
terram?
u
Et propter quod ipse Dominus ait, Vae mundo ab scandalis
l z
:
et iterum, Quoniam abundavit, inquit, iniquitas, refrigescet chantas mu-
torum
13
. Ex quo fit, ut bonis amicis mortuis gratulemur, et cum mors
eorum nos contristet, ipsa nos certius consoletur: quoniam malis carue-
runt, quibus in hac vita etiam boni nomines vel conteruntur, vel depra-
vantur, vel in utroque periclitantur.
11
I ob 7,i .
12
Mt . 18,7.
13
I bi d. , 2<],i2.
XIX, 9 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1389
C A P I T U L O I X
LA AMISTAD DE LOS SANTOS NGELES Y EL PORQU DE QUE
SE NOS OCULTE
En cuanto a los santos ngeles, es decir, a la cuarta socie-
dad que establecieron los filsofos que pretenden que tengamos
a los dioses por amigos, pasando del orbe al mundo y abarcan-
do as en cierto modo tambin el cielo, no tememos que tales
amigos nos contristen con su muerte o con su depravacin.
Pero, como no tenemos con ellos esa familiaridad que tenemos
con los dems, hombres (que es uno de los gajes de la vida)
y como a veces Satans, segn la Escritura, se transfigura en
ngel de luz para ,tentar a aquellos que o tienen necesidad de
ser as probados o merecen ser engaados, la gran misericordia
de Dios es necesaria, para que nadie, creyendo tener por ami-
gos a los ngeles buenos, tenga por amigos fingidos a demonios
malos, enemigos tanto ms dainos cuanto ms astutos y fala-
ces. Y quin tiene necesidad de la gran misericordia de Dios
sino la gran miseria humana, que se ve oprimida por una ig-
norancia tan supina, que la simulacin de los demonios la en-
gaa fcilmente? Es certsimo que esos filsofos que dijeron
tener a los dioses por amigos cayeron en la ciudad impa en la
trampa de los demonios, dominadores de toda esta ciudad, que
ha de tener con ellos un suplicio eterno. Porque a la vista de
CAPUT IX
DE AMICITIA SANCTORUM ANGELORUM, QUAE HOMIOT IN HOC MUNDO NON
POTEST ESSE MANIFESTA, PROPTER FALLACIAM DAEMONUM, IN QUOS INCIDERUNT
QUI MULTOS SIBI DOS COLENDOS PUTARUNT
In societate vero sanctorum Angelorum, quam philosophi illi, qui nobis
dos amicos esse voluerunt, quarto constituerunt loco, velut ad mundum
venientes ab orbe terrarum, ut sic quodammodo complecterentur et cae-
lum; nullo modo quidem metuimus, ne tales amici vel morte nos sua,
vel depravatione contristent. Sed quia nobis non ea qua homines familia-
ritate miscentur (quod etiam ipsum ad aerumnas huius pertinet vitae) et
aliquando satans, sicut legimus transfigurat se velut angelum lucis
li
, ad
tentandos eos quos ita vel erudiri opus est, vel decipi iustum est; magna
Dei misericordia necessaria est, ne quisquam, cum bonos Angelos amicos
se habere putat, habeat malos daemones amicos fictos, eosque tanto no-
centiores, quanto astutiores ac fallaciores patiatur inimicos. Et cui magna
ista Dei misericordia necessaria est, nisi magnae humanae miseriae, quae
ignorantia tanta premitur, ut facile istorum simulatione fallatur? Et illos
quidem philosophos in impia civitate, qui dos sibi amicos esse dixerunt,
in daemones malignos incidisse certissimum est, quibus tota ipsa civitas
subditur, aeternum cum eis habitura supplicium. Ex eorum quippe sacris,
14
2 Cor . 11,14.
1300
U CIUDAD DE DIOS
xrx, 10
t odos est p o r l os sacri fi ci os, o por mej or deci r , por l os sacri -
l egi os con que pe ns ar on que deb an r endi r l es cul t o y poi l os
j uegos nefandos con que r epr es ent aban, a exi genci as y a pet i -
ci n de l os i nmund s i mos demoni os, esas mal dade s e i gnomi ni as
que l es ser v an de apl acami ent o, l os que er an sus ador ador e s .
C A P I T U L O X
F RUTO DE LA VI CTORI A APAREJ ADO A LOS SANTOS
Los sant os y l os fieles ador ador e s del ni co Di os ver dader o
y s umo no est n an a sal vo de sus engaos y de sus mul t i for -
mes t ent aci ones. En este val l e de debi l i dad y de mi ser i a, esa
pr ue ba no car ece de sent i do, pues que exci t a y enar dece el deseo
de esa s egur i dad en que h ab r una paz per fect a y ent er ament e
ci er t a. Al l se dar n ci t a t odos l os dones de l a nat ur al eza, es
deci r, l as per fecci ones dadas por el Cr eador a nues t r a nat ur a-
leza, bi enes et er nos no sl o par a el al ma, cur ada por l a sabi -
dur a, si no t ambi n par a el cuer po, r enovado p o r l a r esur r ec-
ci n. Al l l as vi r t udes no l uchar n cont r a l os vi ci os o cont r a l os
mal es , si no que pos eer n, como pr e mi o de su vi ct or i a, una paz
et er na, que no ser t ur bada por ni ne n enemi go [ 2 1] . Y st a
ser la beat i t ud final, el fin de la per fecci n, que no t endr fin.
El mu n d o nos l l ama felices de ver dad c uando gozamos de paz,
t al cual puede gozar se en esta vi da; per o est a fel i ci dad, com-
par ada con la final de que habl amos , es una ver dader a mi s er i a.
vel potius sacrilegiis, quibus eos colendos, et ex luds immundissimis, ubi
eorura crimina celebrantur, quibus eos placandos putaverunt, eisdem ipsis
auctoribus et exactoribus talium tantorumque dedecorum, satis ab eis qui
colantur apertum est.
CAPUT X
Q I S FRUCTUS SANCTIS DE SUPERATA HIS VITAE TENTATIONE PARATUS SIT
Sed eque sancti et fideles unius veri Dei summique cultores, ab
eorum fallaciis et multiformi tentatione securi sunt. In hoc enim loco
infirmitatis et diebus malignis etiam ista soliicitudo non est imitilis, ut
illa securitas, ubi pax plenissima atque certissima est, desiderio ferven-
tiore quaeratur. Ibi enim erunt naturae muera, hoc est, quae naturae
nostrae ab omnium naturarum Creatore donantur, non solum bona, verum
etiam sempiterna; non solum in animo, qui sanatur per sapientiam, verum
etiam in corpore, quod resurrectione renovabitur. Ibi virtutes, non contra
ulla vitia vel mala quaecumque cenantes, sed habentes victorae prae-
mium aeternam pacem, quam nulls adversarius inquietet. Ipsa est enim
beatitudo finalis, ipse perfectionis finis, qui consumen tem non habet
finem. Hic autem dicimr quidem beati, quando pacem habemus, quan-
tulacumque hic haberi potest in vita bona: sed haec beatitudo illi, quam
finalem dicimus, beatitudini comparata, prorsus miseria reperitur. Hanc
ergo pacem, qualis hic potest esse, mortales homines in rebus mortalibus
XI X, 11 FINES DE LAS DOS CIUDADES 13 91
Cuando nosot r os, mor t al es , ent r e l o ef mer o de l as cosas, po-
seemos est a paz que pue de exi st i r en el mundo, si vi vi mos rec-
t ament e, l a vi r t ud usa con r ect i t ud de sus bi e ne s ; mas , cuando
no l a poseemos, l a vi r t ud usa bi en aun de l os mal e s de nuest r a
condi ci n h u man a. La ve r dade r a vi r t ud consi st e, por lo t ant o,
en hacer bue n uso de l os bi enes y de l os mal es y en r efer i r l o
t odo al fin l t i mo, que nos p o n d r en posesi n de una paz per-
fecta e i nc ompar abl e .
C A P I T U L O X I
LA FELI CI DAD DE LA PAZ ETERNA, FI N Y VERDADERA PERFECCI N
DE LOS SANTOS
Pode mos , en consecuenci a, deci r de l a paz lo que hemos
di cho de l a vi da et er na, que es el fin de nues t r os bi enes, ya que
un s al mo, habl ando de l a ci udad obj et o de est a l abor i os a obr a,
se expr es a as : Alaba al Seor, Jerusaln; alaba, Sin, a tu
Dios. Porque el que afianz con fuertes barras tus puertas y
ha bendecido a tus hijos y moradores, se ha establecido la paz
a tus fines. Un a vez que l os pest i l l os de sus puer t as fuer en afian- ,
zados, ya no ent r ar ni s al dr nadi e de el l a. Po r esos fines de
que habl a el s al mo debemos ent ender aqu l a paz, que quere-
mos p r o b ar como final. El nombr e m st i co de esa Ci udad, es
deci r , J er us al n, significa Vi si n de paz, como ya hemos hecho
not ar . Mas , como el nombr e de paz es t ambi n cor r i ent e en l as
quando habemus, si recte vivimus, bonis eius recte utitur virtus: quando
vero eam non habemus, etiam malis, quae homo patitur, bene utitur virtus.
Sed tune est vera virtus, quando et omnia bona quibus bene utitur, et
quidquid in bono usu bonorum et malorum facit, et se ipsam ad eum
finem refert, ubi nobis talis et tanta pax erit, qua melior et maior esse
non possit.
C A P U T XI
DE BEATITUDINE PACIS AETERNAE, IN QUA SANCTIS FINS EST, ID EST
VERA PERFECTIO
Quapropter possumus dicere, fines bonorum nostrorum esse pacem,
sicut aeternam esse diximus vitam: praesertim quia ipsi civitati Dei, de
qua nobis est ista operosissima disputatio, in sancto dicitur Psalmo, Lau-
da, Ierusalem, Dominum; collauda Deum tiium, Sion. Quoniam confirma-
vit seras portarum taarum, benedixit filios tuos in te, qui posuit fines tuos
pacem
l s
. Quando enim confirmatae fuerint serae portarum eius, iam in
illam nullus intrabit, nec ab illa ullus exibit. Ac per hoc fines eius eam
debemus hic intelligere pacem, quam volumus demonstrare finalem. Nam
et ipsius civitatis mysticum nomen, id est Ierusalem, quod et ante iam
diximus, Visio pacis interpretatur. Sed quoniam pacis nomen etiam in his
rebus mortalibus frequentatur, ubi utique non est vita aeterna; propterea
l s
Ps . i47 13-14.
1392 LA CIUDAD DE DI OS XI X, 12, 1
cosas mor t al es , donde no se da l a vi da et er na, he pr efer i do re-
ser var este nombr e de vi da et er na par a el fin en que l a Ci udad de
Di os encont r ar su bi en s upr emo y s ober ano. De este fin di ce el
Aps t ol : Ahora, libres del pecado y convertidos siervos de Dios,
tenis por fruto vuestro la santificacin y por fin la vida eterna.
Mas , como t ambi n l os no fami l i ar i zados con l as Sagr adas Es-
cr i t ur as pue de n ent ender por vi da et er na l a vi da de l os pecado-
r es, bi en, segn al gunos filsofos, por la i nmor t al i dad del al ma,
bi en, segn nues t r a fe, p o r l as penas i nt er mi nabl es de l os im-
p os, que no s er n et er nament e at or ment ados si no vi ven et er na-
ment e, debe l l amar s e fin de est a ci udad en que gozar del s umo
bi en, o l a paz en l a vi da et er na, o la vi da et er na en l a paz. As ,
t odos pueden ent ender l o con faci l i dad. Y l a paz es un bi en t an
nobl e, que aun ent r e l as cosas mor t al es y t er r enas no hay nada
m s gr at o al o do, ni ms dul ce al deseo, ni s uper i or en exce-
l enci a. Abr i go l a convi cci n de que, si me det uvi er a un poco
a habl ar de l , no ser a oner oso a l os l ect or es, t ant o por el fin
de est a ci udad de que t r at amos como por l a dul c e dumbr e de l a
paz, ans i ada por t odos .
C A P I T U L A X I J
L A PAZ, ASPI RACI N SUPREMA DE LOS SERES
1. Qui enqui er a que r epar e en l as cosas humanas y en l a
nat ur al eza de l as mi s mas , r econocer conmi go que, as como no
finem civitatis huius, ubi erit summum bonum eius, aeternam vitam ma-
luimus commemorare quam pacem. De quo fine Apostolus ait, Nunc vero
liberan a peccato, servi autem facti Deo, habetis jructum vestrum in
sanctificationem, finem vero vitam aeternam". Sed rursus quia vita ae-
terna ab his qui familiaritatem non habent cum Scripturis sanctis, potest
accipi etiam malorum vita; vel secundum quosdam etiam philosophos,
propter animae immortalitatem; vel etiam secundum fidem nostram, prop-
ter poenas interminabiles impiorum, qui utique in aeternum cruciari non
poterunt, nisi etiam vixerint in aeternum: profecto fins civitatis huius, in
quo summum habebit bonum, vel pax in vita aeterna, vel vita aeterna in
pace dicendus est, ut facilius ab mnibus possit intelligi. Tantum est enim
pacis bonum, ut etiam in rebus terrenis atque mortalibus nihil gratius so-
leat audiri, nihil desiderabilius concupisci, nihil postremo possit melius
inveniri. De quo si aliquanto diutius loqui voluerimus, non erimus, quan-
tum arbitror, onerosi legentibus, et propter finem civitatis huius, de qua
nobis sermo est, et propter ipsam dulcedinem pacis quae mnibus cha-
ra est.
C A P U T XI I
QlTOD ETIAM BELLANTIUM SAEVITIA OMNESQUE HOMINUM INQUIETUDINES AD
PACIS FINEM CUPIANT PERVENIRE, SINE CUIUS APPETITU NULLA NATURA SIT
1. Quod enim mecum quisqus res humanas naturamque communem
uteumque intuetur agnoscit, sicut nemo est qui gaudere nolit, ita nemo est
i e
Rom. 6,22.
X I X , 12 , 1 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1 3 ^ 3
hay nadi e que no qui er a gozar , as no hay nadi e que no qui e r a
t ener paz [ 2 2 ] . En efect o, l os mi s mos amant es de l a gue r r a
no desean m s que vencer , y, p o r consi gui ent e, ans i an l l egar
guer r eando a u n a paz gl or i os a. Y qu es l a vi ct or i a m s que
l a suj eci n de l os r ebel des ? Logr ando este efecto l l ega l a paz.
La paz es, pues , t ambi n el fin per s egui do p o r qui enes se afa-
nan en pone r a pr ue ba su val or guer r er o pr e s e nt ando gue r r a
p ar a i mpe r ar y l uchar . De donde se si gue que el ver dader o
fin de l a gue r r a es l a paz [ 2 3 ] . El hombr e , con l a guer r a, bus-
ca l a p az ; per o nadi e bus ca l a guer r a con l a paz. Aun l os que
pe r t ur ban l a paz de i nt ent o no odi an l a paz, si no que ansi an
c ambi ar l a a su capr i cho.
Su vol unt ad no es que no haya paz, si no que l a paz sea se-
gn su vol unt ad. Y si l l egan a s epar ar s e de ot r os por al guna
sedi ci n, no ej ecut an su i nt ent o si no t i enen con sus cmpl i ces
una especi e -de paz. P o r eso l os bandol e r os pr oc ur an est ar en
paz ent r e s, p ar a al t er ar con m s vi ol enci a y s egur i dad l a paz
de l os dems . Y si hay al gn s al t eador t an for zudo y enemi go
de compa as que no se conf e a nadi e y sal t ee y mat e y se d
al pi l l aj e l sol o, al menos t i ene una especi e de paz, sea cual
fuere, con aquel l os a qui enes no pue de mat ar y a qui enes qui e-
re ocul t ar lo que hace. En su casa pr oc ur a vi vi r en paz, con
su esposa, con l os hi j os, con l os domst i cos, si l os t i ene, y se
del ei t a en que si n chi st ar obedezcan a su vol unt ad. Y si no se
le obedece, se i ndi gna, r i e y cast i ga, y si l a necesi dad l o exi ge,
c ompone l a paz fami l i ar con cr uel dad. El ve que la paz no
puede exi st i r en l a fami l i a si l os mi e mbr os no se somet en a
qui pacem habere nolit. Quandoquidem et ipsi qui bella volunt, nihil
aliud quam vincere volunt: ad gloriosam ergo pacem bellando cupiunt
pervenire. Nam quid est aliud victoria, nisi subiectio repugnantium? quod
cum factum fuerit, pax erit. Pacis igitur intentione geruntur et bella, ab
his etiam qui virtutem bellicam student exercere imperando atque pugnan-
do. Unde pacem constat belli esse optabilem finem. Omnis enim homo
etiam belligerando pacem requirit: nemo autem bellum pacificando. Nam
et illi qui pacem, in qua sunt, perturban volunt, non pacem oderunt, sed
eam pro arbitrio sito cupiunt commutari. Non ergo ut sit pax nolunt, sed
ut ea sit quam volunt. Denique etsi per seditionem se ab alus separave-
rint, cum eis ipsis conspiratis vel coniuratis suis nisi qualemcumque pacis
speciem teneant, non efficiunt quod intendunt. Proinde latrones ipsi, ut
vehementius et tutius infesti sint paci caeterorum, pacem volunt habere
sociorum. Sed etsi unus sit tam praepollens viribus, et conscios ita cavens,
ut nulli socio se committat, solusque insidians et praevalens, quibus po-
tuerit oppressis et exstinctis praedas agat, cum eis certe quos occidere non
potest, et quos vult latere quod facit, qualemcumque umbram pacis tenet.
In domo autem sua cum uxore et cum filiis, et si quos alios illic habet,
studet profecto esse pacatus: eis quippe ad nutum obtemperantibus sine
dubio delectatur. Nam si non fiat, indignatur, corripit, vindicat: et domus
suae pacem, si ita necesse sit, etiam saeviendo componit; quam sentit
esse non posse, nisi ouidam principio, quod ipse in domo sita est, caetera
in eadem domestica societate subieeta sint. Ideoque si offerretur ei serv-
1394 U CIUDAD DE DIOS XIX, 12, 2
Ja cabeza, que es l en su casa. Y si una ci udad o puebl o qui -
si er a somet r sel e como deseaba que le est uvi er an suj et os l os
de su casa, no se es condi er a ya como l adr n en una caver na,
si no que se e ngal l ar a a vi st a de t odos, pe r o con l a mi s ma cu-
pi di dad y mal i ci a. Todos desean, pues , t ener paz con aquel l os
a qui enes qui er en gobe r nar a su ant oj o. Y cuando hacen l a
gue r r a a ot r os hombr e s , qui er en hacer l os suyos, si pueden, e
i mponer l es l uego l as condi ci ones de su paz.
2. Supongamos a uno descr i t o con l as pi ncel adas de l a
fbul a y de l os poet as . Qui z por su i nvar i abl e fiereza prefi ri e-
r on l l amar l e s emi hombr e a hombr e [ 2 4] . Su r ei no ser a l a es-
pant os a s ol edad de un ant r o desi er t o, y su mal i ci a t an enor me,
que r eci bi el nombr e gr i ego de KCCKS (malo). Si n esposa con
qui en t ener char l as amor os as , ni hi j os pequei t os que al egr a-
r an sus d as, ni mayor es a qui enes man d ar a. No gozaba de l a
conver saci n de al gn ami go, ni s i qui er a de Vul c ano, su padr e ,
m s feliz al menos que est e di os, por que l no engendr ot r o
mons t r uo s emej ant e. Lej os de dar n ad a a nadi e, r obaba a l os
dems cuando y cuant o pod a y quer a. Y, si n e mbar go, en su
ant r o sol i t ar i o, cuyo suel o, segn el poet a, s i empr e est aba rega-
do de s angr e, sl o anhe l aba l a paz, un r epos o si n mol est i a ni
t ur baci n de vi ol enci a o mi edo. Des eaba t ambi n t ener paz con
su cuer po, y cuant a m s t en a, t ant o mej or le i ba. Man d ab a a
sus mi e mbr os , y st os obedec an. Y con el fin de paci fi car cuan-
t o ant es su mor t al i dad, que se r ebel aba cont r a l por l a i ndi -
genci a y el hambr e , que se col i gaban par a di soci ar y des t er r ar
el al ma del cuer po, r obaba, mat aba y devor aba. Y aunque i n-
h u man o y fiero, mi r aba, con t odo, i nhumana y fer ozment e por
tus plurium, vel civitatis vel gentis, ita ut sic ei servirent, quemadmodum
sibi domi suae serviri volebat; non se iam latronem latebris conderet, sed
regem conspicuum sublimaret, cum eadem in illo cupiditas et malitia per-
maneret. Pacem itaque cum suis omnes habere cupiunt, quos ad suuni ar-
bitrium volunt vivere. Nam et cum quibus bellum gerunt, suos facer, si
possint, volunt, eisque subiectis leges suae pacis imponere.
2. Sed faciamus aliquem, qualem canit potica et fabulosa narratio;
quem fortasse, propter ipsam insociabilem feritatem, semihominem quam
hominem dicere maluerunt. Quamvis ergo huius regnum dirae speluncae
fuerit solitudo, tamque malitia singularis, ut ex hac ei nomen inventum
sit; nam malus graece KOKS dicitur, quod ille vocabatur: nulla coniux ei
blandum ferret referretque sermonem, nullis filiis vel alluderet parvulis,
vel grandiusculis imperaret, nullo amici colloquio frueretur, nec Vulcani
patris, quo vel hinc tantum non parum felicior fuit, quia tale monstrum
ipse non genuit: nihil cuiquam daret, sed a quo posset quidquid vellet, et
quando posset, et quantum vellet auferret: tamen in ipsa sua spelunca
solitaria, cuius, ut describitur, semper recenti caede tepebat humus",
nihil aliud quam pacem volebat, in qua nemo illi molestus esset, nec eius
quietem vis ullius terrorve turbaret. Cum corpore suo denique pacem ha-
bere cupiebat: et quantum habebat, tantum illi bene erat. Quandoquidem
membris obtemperantibus imperabat; et ut suam mortalitatem adversum
" VIRGIL., Aeneid. 1.8 v.195-196.
XIX, 12, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1395
la paz de su vi da y s al ud. Si qui s i er a t ener con l os dems esa
paz que bus caba t ant o par a s en su caver na y en s mi s mo, ni
se l l amar a mal o, ni mons t r uo, ni s emi hombr e. Y si l as ext r a-
as for mas de su cuer po v el t or bel l i no de l l amas vomi t ado
p o r su boca apar t a l os hombr e s de su compa a, er a cr uel
no por deseo de hacer mal , si no por necesi dad de vi vi r . Mas
st e no ha exi st i do o, l o que es m s cr e bl e, no fu t al cual l o
pi nt a el poet a, por que , si no al ar gar a t ant o l a mano en acus ar
a Caco, ser an poc as l as al abanzas de Hr cul es . Est e hombr e , o
por me j or deci r , est e s emi hombr e, no exi st i , como t ant as ot r as
ficciones de l os poet as . Po r qu e aun l as fieras m s cr uel es y
st e par t i ci p t ambi n de esa fiereza, se l l am semi fi er acust o-
di an l a especi e con ci ert a paz, cohabi t ando, e nge ndr ando, pa-
r i endo y al i me nt ando a sus hi j os, a pes ar de que con frecuen-
ci a son i nsoci abl es y sol vagas, son no como l as ovej as, l os
ci er vos, l as pal omas , l os est or ni nos y l as abej as, si no como l os
l eones, l as r apos as , l as gui l as y l as l echuzas. Ou t i e r e hay
que n o ame bl andame nt e a sus cachor r os v, depues t a su fiereza,
no l os acar i ci e? Ou mi l ano, p o r m s sol i t ar i o oue vuel e s obr e
l a pr es a, no busca he mbr a, hace su ni do, empol l a l os huevos ,
al i ment a sus pol l uel os y mant i ene como puede l a paz en su
casa con su compaer a, como una especi e de madr e de f ami l i a?
Cunt o ms es ar r as t r ado el hombr e p o r l as l eves de su nat u-
r al e z a a for mar soci edad con t odos l os hombr e s y a l ogr ar l a
paz en cuant o est de su par t e ! [2 51. Los mal os combat en por
la paz de l os suyos, v qui er en somet er , si es noci bl e, a t odos ,
par a aue t odos si r van a uno sol o. P o r ou ? Por r r ue desean
est ar en paz con l , sea por mi edo, sea por amor . As , l a sober-
se ex indigentia rebellantem, ac seditionem famis ad dissociandam atque
excludendam de corpore animam concitantem, quanta posset festinatione
pacaret, rapiebat, necabat, vorabat; et quamvis immanis ac ferus, paci
tamen suae vitae ac salutis immaniter et ferociter consulcbat: ac per hoc
si pacem, quam in sua spelunca atque in se ipso habere satis agebat, cum
alus etiam habere vellet, nec malus, nec monstrum, nec semihomo voca-
retur. Aut si eius corporis forma, et atrorum ignium vomitus ab eo deter-
rebat hominum societatem; forte non nocendi cupiditate, sed vivendi
necessitate saeviebat. Verum iste non fuerit, vel, quod magis credendum
est, talis non fuerit, qualis vanitate potica describitur: nisi enim nimis
accusaretur Cacus, parum Hercules laudaretur. Talis ergo homo, sive
semihomo, melius, ut dixi, creditur, non fuisse, sicut multa figmenta poe-
tarum. Ipsae enim saevissimae ferae, unde ille partem habuit feritatis
(nam et semiferus dictus est)
l s
, genus proprium quadam pace custodiunt,
coeundo, gignendo, pariendo, fetiis fovendo atque nutriendo, cum sint
pleraeque insociabiles et solivagae: non scilicet ut oves, cervi, columbae,
sturni, apes; sed ut leones, vulpes, aquilae, noctuae. Quae enim tigri?.
non filiis suis mitis immurmurat, et pacata feritate blanditur? quis mil-
vus, quantumlibet solitarius rapinis circumvolet, non coniugium copulat,
nidum congerit, ova confovet, pullos alit, et quasi cum sua matrefamilias
societatem domesticam quanta potest pace conservat? Quanto magis homo
18
VIRGIL., Aeneid. 1.8: v.267. -'
;
t
1396 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 12, 3
Li a i mi t a per ver s ament e a Di os . Odi a baj o l la i gual dad con
sus compaer os , per o desea i mponer su seor o en l ugar de
l . Odi a l a paz j us t a de Di os y ama su i nj ust a paz pr opi a.
Es i mpos i bl e que no ame la paz, sea cual fuere. Y es que no
hay vi vi r t an cont r ar i o a la nat ur al eza que bor r e los vest i gi os
l t i mos de l a mi s ma.
3. El que sabe ant eponer l o rect o a l o t or ci do, y lo orde-
nado a lo per ver s o, r econoce que l a paz de l os pecador es , en
compar aci n de l a paz de l os j us t os , no mer ece ni el nombre,
de paz. Lo que es per ver s o o cont r a el or den, neces ar i ament e
ha de est ar en paz en al guna, de al guna y con al guna par t e de
l as cosas en que es o de que const a. De lo cont r ar i o, dej ar a de
ser. Supongamos un hombr e s us pendi do por l os pi es, cabeza
abaj o. La si t uaci n del cuer po y el or den de l os mi e mbr os es
per ver s o, por que est i nver t i do el or den exi gi do por l a nat u-
' r al eza, es t ando ar r i ba lo que debe est ar nat ur al ment e abaj o.
Est e des or den t ur ba l a paz del cuer po, y por eso es mol es t o.
Pe r o el al ma est en paz con su cuer po y se afana por su s al ud,
y p o r eso hay qui en si ent e el dol or . Y si, acos ada por l as do-
l enci as, se s e par ar a, mi ent r as subsi st a l a t r abazn de l os mi em-
br os , hay al guna paz ent r e el l os, y por eso an hay al gui en
s us pendi do. El cuer po t er r eno t i ende a l a t i er r a, y al oponer s e
a eso su at adur a busca el or den de su paz y pi de en ci er t o
modo, con l a voz de su peso, el l ugar de su r epos o [ 2 6] .
Y, una vez exni me y si n sent i do, no se apar t a de su paz nat u-
r al , sea cons er vndol a, sea t endi endo a el l a. Si se l e embal s a-
fertur quodammodo naturae suae legibus ad ineundam societatem pacem-
que cum hominibus, quantum in ipso est, mnibus obtinendam: cum etiam
mali pro pace suorum belligerent, omnesque, si possint, suos facer velint,
ut uni cuncti et cuneta deserviant; quo pacto, nisi in eius pacem, vel
amando, vel timendo consentiant? Sic -enim superbia pervrse imitatur
Deum. Odit namque cum sociis aequalitatem sub illo: sed imponere vult
sociis dominationem suam pro illo. Odit ergo iustam pacem Dei et amat
iniquam pacem suam: non amare tamen qualemcumque pacem nullo
modo potest. Nullum quippe vitium ita contra naturam est, ut naturae
deleat etiam extrema vestigia.
3. Itaque pacem iniquorum in pacis comparatione iustorum ille videt,
neo pacem esse dicendam, qui novit praeponere recta pravis ct ordinata
perversis. Quod autem perversum est, hoc etiam necesse est ut in aliqua
et ex aliqua et cum aliqua rerum parte pacatum sit, in quibus est, vel ex
quibus constat; alioquin nihil esset omnino. Velut si quisquam capite
deorsum pendeat, perversus est utique situs corporis et ordo membrorum;
quia id quod desuper esse natura postulat, subter est, et quod illa subter
vult esse, desuper factum est; conturbavit carnis pacem ista perversitas,
et ideo est molesta: verumtamen anima corpori suo pacata est, et pro eius
salute satagit, et ideo est qui doleat; quae si molestiis eius exclusa dis-
cesserit, quandiu membrorum manet compago, non est sine quadam par-
tium pace quod remanet, et ideo adhuc est qui pendeat. Et quod terrenum
corpus in terram nititur, et vinculo quo suspensum est renititur, in suae
pacis ordinem tendit, et locum quo requiescat quodammodo ponderis voce
poscit, iamque exanime ac sine ullo sensu, a pace tamen naturali sui ordi-
XI X, 13, 1 PINSS DE LAS DOS CIUDADES I 397
ma, de suer t e que se i mpi da l a di sol uci n del cadver , t odav a
une sus par t es ent r e s ci er t a paz, y hace que t odo el cuer po
bus que el l ugar t er r eno y conveni ent e y, por consi gui ent e, pac -
fico. Empe r o, si no es e mbal s amado y se le dej a a su cur so na-
t ur al , se est abl ece un combat e de vapor e s cont r ar i os que ofen-
den nues t r o sent i do. Es el efecto de l a put r efacci n, has t a que
se acopl e a l os el ement os del mundo y r et or ne a su paz, pi eza
a pi eza y poco a poco. De est as t r ans for maci ones no se subst r ae
nada a l as l eyes del s upr e mo Cr eador y Or de nador , que go-
bi er na l a paz del uni ver s o. Por que , aunque l os ani mal es peque-
os nazcan del cadver de ani mal es mayor es , cada cor ps cul o
de el l os, p o r l ey del Cr eador , si rve a sus pe que as al mas par a
su paz y conser vaci n. Y aunque unos ani mal es devor en l os
cuer pos mue r t os de ot r os, s i empr e encuent r an l as mi s mas l eyes
di fundi das por t odos l os seres par a l a conser vaci n de l as es-
peci es, paci fi cando cada par t e con su par t e conveni ent e, sea
cual qui er a el l ugar , l a uni n o l as t r ans for maci ones que havan
sufr i do [ 2 7 ] .
C A P I T U L O X I I I
L A PAZ UNI VERSAL Y SU I NDEFECTI BI LI DAD
1. As , l a paz del cuer po es l a or denada compl exi n de
sus par t es [ 2 8 ] ; y l a del al ma i r r aci onal , l a or de nada cal ma
de sus apet enci as . La paz del al ma r aci onal es l a or denada
nis non recedit, vel cum tenet eam, vel cum fertur ad eam. Si enim adhi-
beantur medicamenta, atque curatio, quae formam cadaveris dissolvi dila-
bique non sinat, adhuc pax quaedam partes partibus iungit, totamque mo-
lem applicat terreno et convenienti, ac per hoc loco pacato. Si autem
nulla adhibeatur cura condiendi, sed naturali cursui relinquatur, tamdiu
quasi tumultuatur dissidentibus exaltationibus et nostro inconvenientibus
sensui: id enim est quod in putore sentitur, doee mundi conveniat ele-
mentis, et in eorum pacem partioulatim paulatimque discedat. Nullo modo
tamen inde aliquid legibus summi illius Creatoris Ordinatorisque subtra-
hitur, a quo pax universitatis administratur: quia etsi de cadavere maio-
ris animantis animalia minuta nascantur, eadem lege Creatoris quaeque
corpuscula in salutis pace suis animulis serviunt: etsi morluorum carnes
ab alus animalibus devorentur, easdem leges per cuneta diffusas ad sa-
lutem generis cuiusque mortalium, congrua congruis pacificantes, qua-
quaversum trahantur, et rebus quibuscumque iungantur, et in res quaslibet
convertantur et commutentur, inveniunt.
C A P U T XI I
DE PACE UNIVERSAL!, QUAE NTER QUASLIBET PERTURBATIONES PRIVAKI NON
POTEST LEGE NATURAE, DUM SB IUSTO IDDICE AD ID QUISQUE PERVENIT
ORDINATIONE, QUOD MERUIT VOLNTATE
1. Pax itaque corporis, est ordinata temperatura partium. Pax ani-
mae irrationalis, ordinata requies appetitionum. Pax animae rationalis,
ordinata cognitionis actionisque consensio. Pax corporis et animae, ordi-
1398 LA CIUDAD DE DIOS XIX, 13,1
armona entre el conocimiento y la accin, y la paz del cuerpo
y del alma, la vida bien ordenada y la salud del animal. La
paz entre el hombre mortal y Dios es la obediencia ordenada
por la fe bajo la ley eterna. Y la paz de los hombres entre
s, su ordenada concordia. La paz de la casa es la ordenada
concordia entre los que mandan y los que obedecen en ella,
y la paz de la ciudad es la ordenada concordia entre los ciuda-
danos que gobiernan y los gobernados. La paz de la ciudad
celestial es la unin ordenadsima y concordsima para gozar
de Dios y a la vez en Dios. Y la paz de todas las cosas, la tran-
quilidad del orden [29]. Y el orden es la disposicin que asigna
a las cosas diferentes y a las iguales el lugar que les corres-
ponde [30]. Por tanto, como los miserables, en cuanto tales,
no estn en paz, no gozan de la tranquilidad del orden, exenta
de turbaciones; pero como son merecida y justamente misera-
bles, no pueden estar en su miseria fuera del orden. No estn
unidos los bienaventurados, sino separados de ellos por la ley
del orden. Estos, cuando no estn turbados, se acoplan cuanto
pueden a las cosas en que estn. Hay, pues, en ellos cierta
tranquilidad en su orden y, por tanto, tienen cierta paz. Pero
son miserables, porque, aunque estn donde deben estar, no
estn donde no se veran precisados a sufrir. Y son ms mise-
rables si no estn en paz con la lev que rige el orden nat ural .
Cuando sufren, la paz se ve turbada por ese flanco; pero sub-
siste por este otro en que ni el dolor consume ni la unin se
destruye. Del mismo modo que hav vida sin dolor y no puede
haber dolor sin vida, as hav cierta paz sin guerra, pero no
puede haber guerra sin paz. Y esto no por la guerra en s,
nata vita et salus animantis. Pax hominis mortalis et Dei, ordinata in fide
sub aeterna lege obedientia. Pax hominum, ordinata concordia. Pax do-
mus, ordinata imperandi atque obediendi concordia cohabitantium. Pax
civitatis, ordinata imperandi atque obediendi concordia civium. Pax cae-
lestis civitatis, ordinatissima et concordissima societas fruendi Deo et in-
vicem in Deo. Pax omnium rerum, tranquillitas ordinis. Ordo est parium
dispariumque rerum sua cuique loca tribuens dispositio. Proinde miseri,
quia, in quantum miseri sunt, utique in pace non sunt, tranquillitate qui-
dem ordinis carent, ubi perturbatio nulla est: verumtamen quia mrito
iusteque miseri sunt, in ea quoque ipsa sua miseria praeter ordinem esse
non possunt; non quidem coniuncti beatis, sed ab eis tamen ordinis lege
seiuncti. Qui cum sine perturbatione sunt, rebus in quibus sunt, quanta-
cumque congruentia coaptantur: ac per hoc est in eis ordinis nonnulla
tranquillitas: inest ergo nonnulla pax. Verum ideo miseri sunt, quia, etsi
in aliqua securitate non dolent, non tamen ibi sunt, ubi securi esse ac
doler non debeant: miseriores autem, si pax eis cum ipsa lege non est,
qua naturalis ordo administratur. Cum autem dolent, ex qua parte dolent,
pacis perturbatio facta est: in illa vero adhuc pax est, in qua nec dolor
urit, nec compago ipsa dissolvitur. Sicut ergo est quaedam vita sine do-
lore, dolor autem sine aliqua vita esse non potest: sic est pax quaedam
sine ullo bello, bellum vero esse sine aliqua pace non potest; non secun-
dum id quod bellum est, sed secundum id quod ab eis vel in eis gerirur,
XI X, 13, 2 UNES DK US DOS CIUDADES 139>
sino por los agitadores de las guerras, que son naturalezas, y
no lo fueran si la paz no les diera subsistencia.
2. Existe una naturaleza en la que no hay ningn mal, en
la que no puede haber mal alguno. Mas no puede existir natu-
raleza alguna en la que no se halle algn bien. Por tanto, ni la
misma naturaleza del diablo, en cuanto naturaleza, es un mal .
La hace mala su perversidad [31]. No se mantuvo en la ver-
dad, pero no escap al juicio de la misma. No se mantuvo en
la tranquilidad del orden, pero no escap a la potestad del
Ordenador. La bondad de Dios, que aparece en su naturaleza,
no le substrae a la justicia de Dios, que le ordena a la pena.
Dios no castiga en l el bien por El creado, sino el mal que l
cometi [32]. No priva a la naturaleza de todo lo que le dio,
sino que substrae algo, y le deja algo, a fin de que haya quien
sufra la substraccin. El dolor es el mejor testigo del bien
substrado y del bien dejado, porque, si no existiera el bien
dejado, no podra dolerse el bien quitado. El que peca es peor
si se alegra en el dao de la equidad, y el que es atormentado,
si de l no reporta bien alguno, sufre el dao de la salud. Y es
que la equidad y la salud son dos bienes, y de la amisin del
bien es preciso dolerse, no alegrarse (si es que no hay una
compensacin en lo mejor, y es mejor la equidad del nimo
que la salud del cuerpo) . Es ms razonable, sin duda, el do-
lerse el pecador de sus suplicios que el alegrarse de sus crme-
nes. As como el alegrarse del bien abandonado al pecar es una
prueba de la voluntad mala, as el dolor del bien perdido en el
suplicio es testigo de la naturaleza buena [33]. Quien siente
quae aliquae naturae sunt: quod nullo modo essent, si non qualicumque
pace subsisterent.
2. Quapropter natura est, in qua nullum malum est, vel etiam in qua
nullum potest esse malum: esse autem natura, in qua nullum bonum sit,
non potest. Proinde nec ipsius diaboli natura, in quantum natura est,
malum est: sed perversitas eam malam facit. Itaque in veritate non ste-
t i t ", sed veritatis iudicium non evasit: in ordinis tranquillitate non
mansit, nec ideo tamen a potestate Ordinatoris effugit. Bonum Dei, quod
illi est in natura, non eum subtrahit iustitiae Dei, qua ordinatur in poena:
nec ibi Deus bonum insequitur quod creavit, sed malum quod Ule com-
misit. eque enim totum aufert quod naturae dedit; sed aliquid adimit,
aliquid relinquit, ut sit qui doleat quod adimit. Et ipse dolor testimo-
nium est boni adempti et boni relicti. Nisi enim bonum relictum esset,
bonum amissum doler non posset. Nam qui peccat, peior est, si laetatur
in damno aequitatis. Qui vero cruciatur, si nihil inde acquirat boni, dolet
damnum salutis. Et quoniam aequitas ac salus utrumque bonum est, bo-
nique amissione dolendum est potius quam laetandum (si tamen non sit
compensatio melioris, melior est autem animi aequitas, quam corporis
sanitas), profecto convenientius iniustus dolet in supplicio, quam laetatus
est_ in delicto. Sicut ergo laetitia deserti boni in peccato testis est volun-
tatis malae; ita dolor amissi boni in supplicio testis est naturae bonae.
Qui enim dolet amissam naturae suae pacem, ex aliquibus reliquiis pacis
l o. 8,44.
1400 U CIUDAD DI; DIOS XIX, 14
haber per di do l a paz de su nat ur al eza, lo si ent e por ci er t os res-
t os de paz que hacen que ame su nat ur al eza. Los i ni cuos e im-
p os l l or an en sus t or ment os la p r di da de l os bi enes nat ur al es
y si ent en a Di os como j us t s i mo r obador de l os mi s mos por
habe r l e des pr eci ado como beni gn s i mo dador . Di os, pues , Crea-
dor s api ent s i mo y Or de nador j us t s i mo de t odas l as nat ur al e-
zas, que pus o como r emat e y col ofn de su obr a cr eador a en l a
t i er r a al hombr e , nos di o ci er t os bi enes conveni ent es a est a
vi da, a s abe r : l a paz t e mpor al segn l a capaci dad de l a vi da
mor t al par a su conser vaci n, i ncol umi dad y s oci abi l i dad. Nos
di o adems t odo lo necesar i o p ar a cons er var o r ecobr ar est a
p az ; as l o pr opi o y conveni ent e al sent i do, l a l uz, l a noche, l as
aur as r es pi r abl es , l as aguas pot abl es y cuant o si rve p ar a al i -
ment ar , cubr i r , c ur ar y ad o r n ar e l c u e r p o . To d o est o nos l o di o
baj o una condi ci n, muy j us t a p o r c i e r t o: que el mor t al que
us ar a r ect ament e de t al es bi enes l os r eci bi r mayor e s y mej or es .
Reci bi r una paz i nmor t al ac ompaada de gl or i a y el honor
pr opi o de l a vi da et er na, par a gozar de Di os y del pr j i mo en
Di os. Y el que us ar a mal no r eci bi r aqul l os y pe r de r st os.
C A P 1 T II L O X 1 V
E L ORDEN Y LA LEY CELESTI AL Y TERRENA
El uso de l as cosas t empor al es di ce r el aci n al l ogr o de l a
paz t e r r e nal , y en l a Ci udad de Di os, al l ogr o de l a paz cel es-
t i al . Po r eso, si fur amos ani mal es i r r aci onal es no apet ecer a-
id dolet, quibus fit, ut sibi rnica natura sit. Hoc autem in extremo sup-
plicio recte fit, ut iniqui et impii naturalium bonorum damna in cru-
ciatibus defleant, semientes eorum ablatorem iustissimum Deum, quem
contempserunt benignissimum largitorem. Deus ergo naturarum omnium
sapientissimus conditor et iustissimus ordinator, qui terrenorum ornamen-
torum mximum instituit mortale genus humanum, dedit hominibus quae-
dam bona huic vitae congrua, id est, pacem temporalem pro modulo mor-
talis vitae in ipsa salute et incolumitate ac societate sui generis, et quae-
que huic paci vel tuendae vel recuperandae necessaria sunt, sicut ea quae
apte ac convenienter adiacent sensibus, lux, nox, aurae spirabiles, aquae
potabiles, et quidquid ad alendum, tegendum, curandum ornandumque
corpus congruif. eo pacto aequissimo, ut qui mortalis talibus bonis paci
mortalium accommodatis recte usus fuerit, accipiat ampliora atque me-
liora, ipsam scilicet immortalitatis pacem, eique convenientem gloriam et
honorem in vita aeterna ad fruendum Deo, et prximo in Deo: qui autem
perperam, nec illa accipiat, et haec amittat.
C A P U T XI V
DE OKDINE AC LEGE, SIVK CAELESTI, SIVE TERRENA, PER QUAM SOCIETATI
(UJMANAE ETIAM DOMINANDO CONSULITUR, CUI ET CONSULENDO SERVITUU
Omnis igitur usus rerum temporalium refertur ad fructum terrenac
pacis in civitate terrena: in caelesti autem eivitate refertur ad fracturo
XI X, 14 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1401
mos m s que l a or de nada compl exi n de l as par l es del cuer po
y l a qui e t ud de l as apet enci as . No apet ecer amos , p o r consi -
gui ent e, nada fuer a de eso, con el fin de que l a paz del cuer po
r e dundar a en pr ovecho de l a paz del al ma. Po i qu e l a paz del
al ma i r r aci onal es i mpos i bl e si n l a paz del cuer po, pues si n
el l a no puede l ogr ar la qui et ud de sus apet enci as . Pe r o ambos
se ayudan a esa paz que t i enen ent r e s el al ma y el cuer po, paz
de vi da or de nada y de s al ud. As como l os ani mal es mues t r an
que aman l a paz del cuer po c uando esqui van el dol or , y l a paz
del al ma cuando, p ar a col mar sus necesi dades, si guen l a voz
de sus apet enci as [ 3 4] , as huye ndo l a muer t e i ndi can a l as
cl ar as cunt o aman l a paz, que auna el al ma y el cuer po. Pe r o
el hombr e , dot ado de al ma r aci onal , somet e a l a paz de est a
al ma cuant o t i ene de comn con l as best i as, con el fin de con-
t e mpl ar al go con l a ment e y segn ese al go obr ar de suer t e
que haya en l una or de nada ar mon a ent r e el conoci mi ent o
y l a acci n, en que consi st e, como hemos di cho, l a paz del
al ma r aci onal [ 3 5] . A est o debe ender ezar su quer er , a que el
dol or no le at or ment e, ni el deseo l a i nqui et e, ni l a muer t e l a
s epar e par a conocer al go t i l , y segn ese conoci mi ent o com-
poner su vi da y sus cos t umbr es . Mas, como su esp r i t u es
dbi l , par a que el afn de conocer no l e pr eci pi t e en er r or
al guno, t i ene necesi dad del magi s t er i o di vi no par a conocer con
cert eza, y de su ayuda par a obr ar con l i ber t ad [ 3 6] . Y como,
mi ent r as mor a en este cuer po mor t al , anda l ej os de Di os y ca-
mi na por l a fe y no por l a especi e, por eso es pr eci so que
pacis aeternae. Quapropter si irrationalia essemus animantia, nihil ap-
peteremus praeter ordinatam temperaturam partium corporis et rquiem
appetitionum: nihil ergo praeter quietem carnis et copiam voluptatum,
ut pax corporis prodesset paci animae. Si enim desit pax corporis, impe-
ditur etiam irrationalis pax animae; quia rquiem appetitionum conse-
qui non potest. Utrumque autem simul ei paci prodest, quam nter se
habent anima et corpus, id est, ordinatae vitae ac salutis. Sicut enim pa-
cem corporis amare se ostendunt animantia, cun fugiunt dolorem; et pa-
cem animae, cura propter explendas indigentias appetitionum voluptatem
sequuntur: ita mortem fugiendo satis indicant quantum diligant pacem,
qua sibi conciliantur anima et corpus. Sed quia homini rationalis anima
inest, totum hoc quod habet commune cum bestiis, subdit paci animae
rationalis, ut mente aliquid contempletur, et secundum hoc aliquid agat,
ut sit ei ordinata cognitionis actionisque consensio, quam pacem rationa-
lis animae dixeramus. Ad hoc enim velle debet nec dolore molestan, nec
desiderio perturban, nec morte dissolvi, ut aliquid utile cognoscat, et
secundum eam cognitionem vitam moresque componat. Sed ne ipso studio
cognitionis propter humanae ments infirmitatem in pestem alicuius er-
roris incurrat, opus habet magisterio divino, cui certus obtemperet, et
adiutorio, ut liber obtemperet. Et quoniam, quamdiu est in isto mortali
corpore, peregrinatur a Domino; ambulat per fidem, non per speciem
20
:
ac per hoc omnem pacem vel corporis, vel animae, vel simul corporis et
z
" 3 Cor. 5,6 et y.
1402 LA CIUDAD DE DIOS X3X, 14
r el aci one t ant o l a paz del cuer po con l a del al ma, como l a de
l os dos j unt os , a aquel l a paz que exi st e ent r e el h o mb r e mor t al
y el Di os i nmor t al , dando as mar ge n a la obedi enci a or de nada
por l a fe baj o l a l ey et er na. Y puest o que el di vi no Maes t r o
ensea dos pr ecept os pr i nci pal es , a s abe r : el amor de Di os y el
amo r del pr j i mo, en l os cual es el hombr e descubr e t r es seres
como obj et o de su amo r : Di os, l mi s mo y el pr j i mo, y el
que ama a Di os no peca am ndos e a s mi s mo, es l gi co que
cada cual l l eve a amar a Di os al pr j i mo, que se l e man d a
amar como a s mi s mo [ 3 7 ] . As debe hacer con l a esposa, con
l os hi j os , con l os domst i cos y con l os dems hombr e s que
pudi er e, como qui er e que el pr j i mo mi r e por l si por ven-
t ur a l o necesi t ar e. Y as t e ndr paz con t odos en cuant o de l
dependa, esa paz de l os hombr e s que es l a or de nada concor di a.
El or den que se ha de segui r es s t e: pr i me r o, no hacer mal a
nadi e, y s egundo, hacer bi en a qui en se pue da. En pr i me r l ugar
debe comenzar el cui dado por l os suyos, por que l a nat ur al eza
y l a soci edad h u man a le dan acceso m s fci l y medi os ms
opor t unos . Po r eso di ce el Aps t ol : Quien no provee a los
suyos, mayormente si son familiares, niega la fe y es peor que
un infiel. De aqu nace t ambi n l a paz domst i ca, es deci r , l a
or denada concor di a ent r e el que man d a y l os que obedecen en
casa. Mandan l os que cui dan, como el var n a l a muj er , l os
padr es a l os hi j os, l os amos a l os cr i ados . Y obedecen qui enes
son obj et o de cui dado, como l as muj er es a l os mar i dos , l os
hi j os a l os padr es , l os cr i ados a l os amos . Pe r o en casa del
j ust o que vi ve de l a fe y per egr i na an l ej os de l a ci udad celes-
t i al si r ven t ambi n l os que mandan a aquel l os que par ecen
animae, refert ad illam pacem, quae homini mortali est cum immortali
Deo; ut ei si ordinata in fide sub aeterna lege obedientia. Iam vero quia
do praecipua praecepta, hoc est, dilectionem Dei et dilcctionem proximi,
docet magister Deus; in quibus tria invenit homo quae diligat, Deum, se
ipsum, et proximum; atque ille in se diligendo non errat qui diligit
Deum: consequens est, ut etiam prximo ad diligendum Deum consulat,
quem iubetur sicut se ipsum diligere. Sic uxori, sic filiis, sic domesticis,
sic caeteris quibus potuerit hominibus; et ad hoc sibi a prximo, si forte
indiget, consuli velit: ac per hoc erit pacatus, quantum in ipso est, omni
homini, pace hominum, id est ordinata concordia: cuius hic ordo est,
primum ut nulli noceat, deinde ut etiam prosit cui potuerit. Primitus ergo
inest ei suorum cura: ad eos quippe habet opportuniorem facilioremque
aditum consulendi, vel naturae ordine, vel ipsius societatis humanae. Unde
Apostolus dicit: Quisqus autem suis, et mxime domesticis non providet
fiderq. denegat, el est infideli deterior
21
. Hinc itaque etiam pax domestica
oritur, id est, ordinata imperandi obediendique concordia cohabitantium.
Imperant enim qui consulunt: sicut vir uxori, parentes filiis, domini ser-
vis. Obediunt autem quibus consulitur: sicut mulieres maritis
1
, filii paren-
tibus, servi dominis. Sed in domo iusti viventis ex fide, et adbuc ab illa
caelesti civitate peregrinantis, etiam qui imperant, serviunt eis, quibus
11
i Tim- .5,8,
XI X, 1 5 FINES DE US DOS CIUDADKS 1403
domi nar . La r azn es que no man d an por deseo de domi ni o,
si no p o r deber de c ar i dad; no p o r or gul l o de r ei nar , si no por
bondad de ayudar .
C A P I T U L O X V
L A LI BERTAD NATURAL Y LA SERVI DUMBRE DEL PECADO
Est o es pr es cr i pci n del or den nat ur al . As cre Di os al
hombr e . Domine, di ce, a los peces del mar, y a las aves del
cielo, y a todo reptil que se mueve sobre la tierra. Y qui so que
el hombr e r aci onal , hecho a su i magen, domi nar a ni cament e
a l os i r r aci onal es , no el hombr e al hombr e , si no el hombr e a
l a best i a. Est e es el mot i vo de que l os pr i mer os j us t os hayan
si do pas t or es y no r eyes. Di os con est o mani fest aba qu pi de el
or den de l as cr i at ur as y qu exi ge el conoci mi ent o de l os peca-
dos. El yugo de l a fe se i mpus o con j ust i ci a al pecador [ 3 8] .
Po r eso en l as Es cr i t ur as no vemos e mpl e ada l a pal abr a siervo
ant es de que el j us t o No cas t i gar a con ese nombr e el pecado
de su hi j o. Es t e n o mb r e lo h a mer eci do, pues , l a cul pa, n o l a
nat ur al eza. La pal abr a siervo, en l a et i mol og a l at i na, desi gna
l os pr i s i oner os , a qui enes l os vencedor es cons er vaban la vi da,
aunque pod an mat ar l os por der echo de guer r a. Y se hac an
videntur imperare. eque enim dominandi cupiditate imperant, sed officio
consulendi; nec principandi superbia, sed providendi misericordia.
C A P U T XV
DE LIBRTATE NATURALI, ET DE SERVITUTE, CUIDS PRIMA CAUSA PECCATUM
EST, QUA HOMO MALAE VOLUNTATIS ETIAMSI NON EST MANCIPIUM ALTERIDS
HOMINIS, SERVUS EST PROPRIAE LIBIDINIS
Hoc naturalis ordo praescribit; ita Deus hominem condidit. Nam, Do-
minetur, inquit, piscium maris, et volatilium caeli, et. omnium repentium
quae repunt super terram ~
2
. Rationalem factum ad imaginera suam noluit
nisi irrationabilibus dominari: non hominem homini, sed hominem peco-
ri. Inde primi iusti, pastores pecorum magis quam reges hominum consti-
tuti sunt: ut etiam sic insinuaret Deus, quid postulet ordo creaturarum,
quid exigat meritum peccatorum. Conditio quippe servitutis jure intelligi-
tur imposita peccatori. Proinde nusquam Scripturarum legimus servum,
antequam hoc vocabulo Noe iustus peccatum filii vindicaret
2S
. Nomen
itaque istud culpa meruit, non natura. Origo autem vocabuli servorum in
latina lingua inde creditur ducta, quod hi qui iure belli possent occidi, a
victoribus cum servabantur, servi fiebant, a servando appellati; quod.
etiam ipsum sine peccati mrito non est. Nam et cum iustum geritur bel-
lum, pro peccato et a contrario dimicatur: et omnis victoria, cum etiam
malis provenit, divino iudicio victos humiliat, vel emmendans peccata, vel
=* Gn. 1,26.
23
Ibid., 9.25
1404 L,A CIUDAD DE DIOS XI X, 15
si ervos, p al ab r a der i vada de ser vi r . Est o es t ambi n mer eci -
mi ent o del pe c ado. Pues , aunque se l i br e una gue r r a j us t a, l a
par t e cont r ar i a guer r ea por el pecado. Y t oda vi ct or i a, aun l a
consegui da p o r l os mal os , humi l l a a l os venci dos por j ui ci o
di vi no, o cor r i gi endo l os pecados , o cas t i gndol os . Test i go es
de el l o Dani el , ese hombr e que en l a caut i vi dad confiesa a Di os
sus pecados y l os pecados de su puebl o y r econoce, con pi ados o
dol or , que st a es l a r azn de aquel caut i ver i o. La pr i me r a cau-
sa de la s er vi dumbr e es, pues , el pecado, que somet e un hombr e
a ot r o con el v ncul o de l a posi ci n soci al . Est o es efecto del
j ui ci o de Di os, que es i ncapaz de i nj ust i ci a y sabe i mpone r pe-
nas segn l os mer eci mi ent os de l os del i ncuent es . El Se or su-
pr e mo di c e : Todo aquel que comete pecado, es esclavo del
pecado. Y p o r eso muchos hombr e s pi ados os si r ven a amos ini-
cuos, pe r o no l i br es, porque quien es vencido por otro, queda
esclavo de quien le venci.
A l a ver dad que es pr efer i bl e ser escl avo de un hombr e que
de una pas i n, pues vemos lo t i r ni cament e que ej er ce su do-
mi ni o s obr e el cor azn de l os mor t al e s l a pas i n de domi -
nar , por ej empl o. Mas en ese or den de paz que somet e unos
hombr e s a ot r os, l a humi l dad es t an vent aj osa al escl avo
como noci va l a s ober bi a al domi nador . Si n e mbar go, p o r nat u-
r al eza, t al como Di os cr e al pr i nc i pi o al hombr e , nadi e es
escl avo del hombr e ni del pecado. Empe r o, l a escl avi t ud pe nal
est r egi da y or de nada por l a l ey, que man d a conser var el
or den nat ur al y pr ohi be pe r t ur bar l o [ 3 9] . Si no se obr ar a nada
cont r a est a l ey, no habr a que cast i gar n ad a con esa escl avi t ud.
Po r eso, el Aps t ol aconsej a a l os si er vos el est ar somet i dos
a sus amos y ser vi r l es de cor azn y de buen gr ado. Es deci r ,
puniens. Testis est homo Dei Daniel, cura in captivitate positus, peccata
sua et peccata populi sui confitetur Deo, et hanc esse causam illius capti-
vitatis pi dolore testatur
2l
. Prima ergo servitutis causa peccatum est; ut
homo homini conditionis vinculo subderetur: quod non fit nisi Deo iudi-
cante, apud quem non est iniquitas, et novit diversas poenas meritis dis-
tribuere delinquentium. Sicut autem supernus Dominus dicit, Omnis qui
facit peccatum, servus est peccati
M
: ac per hoc multi quidem religiosi
dominis iniquis, non tamen liberis serviunt: A quo enim quis devictus
est, huic et servas addictus est
2C
. Et utique felicius servitur homini, quam
libidini; cum saevissimo dominatu vastet corda mortalium, ut alias omit-
tam, libido ipsa dominandi. Homimbus autem illo pacis ordine, quo aliis
alil subiecti sunt, sicut prodest humilitas servientibus, ita nocet superbia
dominantibus. Nullus autem natura, in qua prius Deus hominem condidit,
servus est hominis, aut peccati. Verum et poenalis servitus ea lege ordi-
natur, quae naturalem ordinem conservan iubet, perturbari vetat: quia si
contra eam legem non esset factum, nihil esset poenali servitute coer-
cendum. Ideoque Apostolus etiam servos monet subditos esse dominis suis,
et ex animo eis cum bona volntate servir " : ut scilicet, si non possunt
- Dan. 9,5-19.
25
lo. 8,34-
=
" * Petr. 3,19-
- ' Eph, 6,5.
XIX, 16 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1405
que, si s us dueos n o l es dan l i ber t ad, t or nen el l os, en ci er t a
mane r a, l i br e su s er vi dumbr e, no si r vi endo con t emor fal so,
si no con amor fiel, hast a que pas e l a i ni qui dad y se ani qui l en
el pr i nc i pado y l a pot est ad h u man a y sea Di os t odo en t odas
l as cosas [ 40 ] .
C A P I T U L O X V I
L A J US TI CI A EN EL DOMI NI O
Asi vemos que nuest r os pat r i ar c as , aunque t en an escl avos,
admi ni s t r aban l a paz domst i ca, di s t i ngui endo a l os hi j os de
los escl avos s ol ament e en l o r el at i vo a l os bi enes t empor a-
l es. En l o r efer ent e al cul t o a Di os, del que se deben es per ar
l os bi enes et er nos, mi r aban con i gual amor a t odos l os mi em-
br os de su casa. Y est o es t an confor me con el or den nat ur al ,
que el nombr e de padr e de fami l i a t r ae de aqu su or i gen,
y est t an di vul gado, que aun l os seor es i nj ust os se pr e c i an
de l . Los aut nt i cos padr es de fami l i a mi r an a t odos l os
mi embr os de su fami l i a como a hi j os en l o t ocant e al cul t o
y honr a de Di os . Y desean y anhe l an l l egar a l a casa cel est i al ,
donde no sea necesar i o man d ar a l os hombr e s , por que en la
i nmor t al i dad no s er pr eci s o s ubveni r a necesi dad al guna.
Y hast a al l deben t ol er ar ms l os seor es, que mandan, que l os
si er vos, que si r ven. Si al guno en casa t ur ba la paz domst i ca
por desobedi enci a, es cor r egi do p ar a su ut i l i dad con l a pal a-
br a, con el pal o o con cual qui er ot r o gner o de pena j us t a
a dominis liberi fieri, suam servitutem ips quodammodo liberam fa-
ciant; non timore subdolo, sed fideli dilectione serviendo, doee transeat
iniquitas, et evacuetur omnis prineipatus, et potestas humana, et sit Deus
omnia in mnibus.
C A P U T XVI .
DE AEQUO IURE DOMINANDI
Quocirca etiamsi habuerunt servos iusti patres nostri, sic quidem ad-
ministrabant domesticam pacem, ut secundum haec temporalia bona, fi-
liorum sortem a servorum conditione distinguerent; ad Deum autem co-
lendum, in quo aeterna bona speranda sunt, mnibus domus suae mem-
bris pari dilectione consulerent. Quod naturalis ordo ita praescribit, ut
nomen patrumfamilias hinc exortum sit, et tam late vulgatum, ut inique
etiam dominantes hoc se gaudeant appellari. Qui autem veri patresfamilias
sunt, mnibus in familia sua tanquam filiis ad colendum et promerendum
Deum consulunt; desiderantes atque optantes venire ad caelestem domum,
ubi necessarium non sit officium imperandi mortalibus, quia necessarium
non erit officium consulendi iam in illa immortalitate felicibus: quo doee
veniatur, magis debent patres quod dominantur, quam servi tolerare quod
serviunt. Si quis autem in domo per inobedientiam domesticae paci adver-
satur, corripitur, seu verbo, seu verbere, sen quolibet alio genere poenae
iusto' atque licito, quantum societas humana concedil, pro eius qui cor-
1406 . U CIUDAD DE DIOS XI X, 1?
y l ci t a admi t i do p o r l a soci edad h u man a par a ac opl ar l e a l a
paz de que se hab a apar t ado. Como no es bi enhechor el que
vi ene en ayuda de ot r o p ar a hacer l e pe r de r un bi en, as no es
i nocent e el que per mi t e, pe r donando, que se i nc ur r a en un mal
m s gr ave. La i nocenci a exi ge, pues , no s ol ament e no hacer mal
a nadi e, si no r et r aer al pr j i mo del pecado o cast i gar el peca-
do. Y esto con el fin de que el cast i gado se cor r i j a en cabeza
pr opi a y ot r os escar mi ent en en l a aj ena. La casa debe ser el
pr i nc i pi o y el fundament o de l a ci udad [ 41] . Todo pr i nc i pi o
di ce r el aci n a su fin, y t oda par t e a su t odo. Po r eso es cl ar o y
l gi co que l a paz domst i ca debe r e dundar en pr ovecho de l a
paz c vi ca; es deci r , que la or de nada concor di a ent r e l os que
man d an y l os que obedecen debe r el aci onar s e con l a or de-
nada concor di a ent r e l os ci udadanos que mandan y l os que
obedecen. De donde se si gue que el p ad r e de fami l i a debe
gui ar su casa p o r l as l eyes de l a ci udad, de t al for ma que se
acomode a la paz de la mi s ma [ 42 ] .
C A P I T U L O X V 1 1
E N QU RADI CA LA PAZ DE LA SOCI EDAD CELESTI AL CON LA
CIUDAD TERRENA Y EN QU LA DI SCORDI A?
Mas l os hombr e s que no vi ven de la fe bus can l a paz te-
r r ena en l os bi enes y comodi dades de est a vi da. En cambi o, l os
hombr e s que vi ven de l a fe es per an en l os bi enes fut ur os y eter-
nos, segn l a pr ome s a. Y us an de l os bi enes t er r enos y t empo-
ripitur utilitate, ut pac unde dissiluerat coaptetur. Sicut enim non est
beneficentiae, adiuvando efficere ut bonum quod maius est amittatur; ita
non est innocentiae, parcendo sinere ut in malum gravius incidatur. Per-
tinet ergo ad innocentis officium, non solum nemini malum inferre, ve-
rum etiam cohibere a peccato, vel punir peccatum; ut aut ipse qui plecti-
tur, corrigatur experimento, aut alii terreantur exemplo. Quia igitur ho-
minis domus initium sive partcula debet esse civitatis, omne autem ini-
tium ad aliquem sui generis finem, et omnis pars ad universi, cuius pars
est, integritatem refertur: satis apparet esse consequens, ut ad pacem ci-
vicam pax domestica referatur, id est, ut ordinata imperandi obediendique
concordia cohabitantium referatur ad ordinatam imperandi obediendique
concordiam civium. Ita fit, ut ex lege civitatis praecepta sumere patrem-
familias oporteat, quibus domum suam sic regat, ut sit pac accommodata
civitatis.
C A P U T X V I I
UNDE CAELESTIS SOCIETAS CM TERRENA CIVITATE PACEM HABEAT,
ET UNDE DISCORDIAM
Sed domus hominum qui non vivunt ex fide, pacem terrenam ex huius
temporalis vitae rebus commodisque sectatur. Domus autem hominum ex
fide viventium, exspectat ea quae in futuxum aeterna promissa sunt, ter-
XI X, 17 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1407
r al es como vi aj er os. Est os no l os pr e nde n ni desv an del cami no
que l l eva a Di os , si no que l os s us t ent an p ar a t ol e r ar con m s
faci l i dad y no aume nt ar l as car gas del cuer po cor r upt i bl e que
apesga al al ma. P o r t ant o, el uso de l os bi enes necesar i os a est a
vi da mor t al es comn a l as dos cl ases de hombr e s y a l as dos
c as as ; pe r o, en el uso, cada uno t i ene un fin pr opi o y un pen-
sar mu y di ver so del ot r o [ 43 ] . As , l a ci udad t er r ena, que no
vive de l a fe, apet ece t ambi n l a paz, per o fija l a concor di a en-
t r e l os ci udadanos que man d an y l os que obedecen en que sus
quer er es est n acor des de al gn modo en l o concer ni ent e a l a
vi da mor t al . Empe r o, l a ci udad cel est i al , o mej or , l a par t e de
el l a que per egr i na en este val l e y vi ve de l a fe, us a de est a
paz p o r necesi dad, hast a que pas e l a mor t al i dad, que pr eci sa
de t al paz. Y p o r eso, mi ent r as que el l a est como vi aj er o cau-
tivo en l a ci udad t er r ena, donde ha r eci bi do l a pr ome s a de su
r edenci n y el don es pi r i t ual como pr e nda de el l a, no duda en
obedecer est as l eyes que r egl ament an l as cosas necesar i as y el
mant eni mi ent o de l a vi da mor t al . Y como st a es comn, ent r e
l as dos ci udades hay concor di a con r el aci n a esas cosas. Pe r o
r esul t a que l a ci udad t er r ena t uvo ci er t os sabi os condenados por
l a doct r i na de Di os , que, o p o r s os pechas o p o r engao de l os
demoni os , di j er on que deb an ami s t ar muc hos di oses con l as
cosas humanas . Y encomendar on a su t ut el a di ver sos ser es, a
uno el cuer po, a ot r o el al ma; y en el mi s mo cuer po, a uno l a
cabeza y a ot r o l a cer vi z; y de l as dems par t es , a cada uno l a
suya. Y de i gual modo en el al ma: a uno e nc ome ndar on el
i ngeni o, a ot r o la doct r i na, a ot r o l a i r a, a ot r o la concupi scen-
renisque rebus ac temporalibus tanquam peregrina utitur, non quibus
capiatur et avertatur quo tendit in Deum, sed quibus sustentetur ad faci-
lius toleranda minimeque augenda onera corporis corruptibilis, quod ag-
gravat animam
2S
. Idcirco rerum vitae huic mortali necessariarum utris-
que hominibus et utrique domui communis est usus; sed fins utendi cui-
que suus proprius, multumque diversus. Ita etiam terrena civitas, quae non
vivt ex fide, terrenam pacem appetit; in eoque defigit imperandi obe-
diendique concordiam civium, ut sit eis de rebus ad mortalem vitam per-
tinentibus humanarum quaedam compositio voluntatum. Civitas autem
caelestis, vel potius pars eius, quae in hac mortalitate peregrinatur, et vi-
vit ex fide, etiam ista pace necesse est utatur, doee ipsa cui talis pax
necessaria est, mortalitas transeat. Ac per hoc dum apud terrenam civi-
tatem, velut captivam vitam suae peregrinationis agit, iam promissione
redemptionis et dono spirituali tanquam pignore accepto, legibus terrenae
civitatis. quibus haec administrantur, quae sustentandae mortali vitae ac-
commodata sunt, obtemperare non dubitat: ut. cpioniam communis est ipsa
mortalitas, servetur in rebus ad eam pertinentibus inter civitatem utram-
que concordia. Verum quia terrena civitas habuit quosdam suos sapientes,
quos divina improbat disciplina, qui vel suspicati vel decepti a daemoni-
bus crederent mnltos dos conciliandos esse rebus humanis, ad quorum
diversa quodammodo officia diversa subdita pertinerent, ad alium corpus,
ad alium animus, inque ipso corpore ad alium caput, ad alium cervix, et
" Sap. 9.IS-
1408 EA CIUDAD DE DIOS XI X, 17
c i a; y en l as cosas necesar i as a l a vi da, a uno el ganado, a ot r o
el t r i go, a ot r o el vi no, a ot r o el acei t e, a ot r o l as sel vas, a ot r o
el di ner o, a ot r o l a navegaci n, a ot r o l as guer r as y l as vi ct o-
r i as, a ot r o l os mat r i moni os , a ot r o l os par t os y l a fecundi dad,
y a ot r os l os seres. La ci udad cel est i al , en cambi o, conoce a un
sol o Di os, ni co al que se debe el cul t o y esa s er vi dumbr e, que
en gr i ego se di ce AccrpEcc, y pi ens a con pi edad fiel que no se
debe m s que a Di os . Es t as di fer enci as han mot i vado el que est a
ci udad no pue da t ener comunes con la ci udad t er r ena l as l eyes
r el i gi osas. Y por st as se ve en l a pr eci si n de di sent i r de
el l a y ser una car ga par a l os que sent an en cont r a y s opor t ar
sus i r as , sus odi os y sus vi ol ent as per secuci ones, a menos de
r efr enar al guna vez l os ni mos de sus enemi gos con el t er r or
de su mul t i t ud, y s i empr e con l a ayuda de Di os [ 44] . La ciu-
dad cel est i al , dur ant e su per egr i naci n, va l l amando ci udada-
nos por t odas l as naci ones y for mando de t odas l as l enguas una
soci edad vi aj er a [ 45] . No se pr eocupa de l a di ver si dad de le-
yes, de cos t umbr es ni de i nst i t ut os, que r es quebr aj an o mant i e-
nen la paz t er r ena. El l a no s upr i me ni dest r uye nada, ant es
bi en l o conser va y acept a, y ese conj unt o, aunque di ver so en
l as di ferent es naci ones, se flecha, con t odo, a un ni co v mi s mo
fin, l a paz t er r ena, si no i mpi de l a r el i gi n que ensea que debe
ser ador ado el Di os ni co, s umo y ve r dade r o. La ci udad celes-
t i al us a t ambi n en su vi aj e de l a paz t er r ena y de l as cosas
neces ar i ament e r el aci onadas con l a condi ci n act ual de l os
hombr es . Pr ot ege y desea el acuer do de quer er es ent r e l os
hombr e s cuant o es posi bl e, dej ando a sal vo l a pi edad y l a rel i -
caetera singula ad singulos; similiter in animo ad alium ingenium, ad
alium doctrina, ad alium ira, ad alium concupiscentia; inque ipsis rebus
vitae adiacentibus, ad alium pecus, ad alium triticum, ad alium vinum.
ad alium oleum, ad alium silvae, ad alium nummi, ad alium navigatio, ad
alium bella atque victoriae, ad alium coniugia, ad alium partus ac fecun-
ditas, et ad alios alia caetera; caelestis autem civitas unum Deum solum
colendum nosset, eique tantummodo serviendum servitute illa, quae graece
Aa-rpdct dicitur, et non nisi Deo debetur, fideli pietate censeret: factum
est, ut religionis leges cum terrena civitate non posset babere communes,
proque his ab ea dissentire haberet necesse, atque oneri esse diversa sen-
tientibus, eorumque iras et odia et persecutiomim mpetus sustinere, nisi
cum nimos adversantium aliquando terrore suae multitudinis, et semper
divino adiutorio propulsaren Haec ergo caelestis civitas dum peregrinatur
in trra, ex mnibus gentibus cives evocat, atque in mnibus linguis pe-
regrinara colligit societatem; non curans quidquid in moribus, legibus,
institutisque diversum est, quibus pax terrena vel conquiritur, vel tenetur;
nihil eorum rescindens, nec destruens, imo etiam servans ac sequens: quod
licet diversum in diversis nationibus, ad unum tamen eumdemque finem
terrenae pacis intenditur, si religionem qua unus summus et verus Deus
colendus docetur, non impedit. Utitur ergo etiam caelestis civitas in hac
sua peregrinatione pace terrena, et de rebus ad mortalem hominum natu-
ram pertinentibus, humanarum voluntatum compositionem, quantum salva
pietate ac religione conceditur. tuetur atque appetit, eamque terrenam
XI X, 18 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1409
gi n, y s upedi t a l a paz t er r ena a la paz cel est i al . Est a l t i ma
es la paz ver dader a, l a ni ca di gna de ser y de deci r se paz de
l a cr i at ur a r aci onal , a saber , l a uni n or denad s i ma y concor d -
si ma par a gozar de Di os y a la vez en Di os . En l l egando a est a
met a, l a vi da ya no ser mor t al , si no pl enament e vi t al [ 46] .
Y el cuerpo ya no ser ani mal , que, mi ent r as se c or r ompe ,
apes ga al al ma, si no es pi r i t ual , si n ni nguna necesi dad, some-
t i do de l l eno a l a vol unt ad. Posee est a paz aqui por la fe y de
est a fe vi ve j us t ament e cuando refiere a la consecuci n de l a
az ver dader a t odas l as buenas obr as que hace par a con Di os
y con el pr j i mo, por que la vi da de la ci udad es una vi da
soci al .
C A P I T U L O X V I I I
L A NUEVA ACADEMI A Y LA F E CRI STI ANA. UN PARANGN
Nada hay ms cont r ar i o a l a ci udad de Di os que esa i ncer -
t i dumbr e en que Var r n hace r adi car el di st i nt i vo de la nueva
Academi a. Una duda t al a l os oj os cr i st i anos es una l ocur a. El
cr i st i ano, s obr e l as cosas que compr ende con la ment e y con
l a r azn, t i ene una ci enci a cer t si ma, aunque l i mi t ada por el
cuer po cor r upt i bl e que apesga al al ma, por que, como di ce el
Aps t ol , conocernos en parle. Cr ee a l os sent i dos que manifies-
t an con evi denci a una r eal i dad, y de el l os se si rve el ni mo p o r
medi o del cuer po, pues que es m s mi s er abl e el e ngao del que
pi ensa que no se les debe fe nunca [ 47 ] . En fin, aade la fe en
pacem refert ad caelestem pacem: quae ver ita pax est, ut rationalis
duntaxat creaturae sola pax habenda atque dicenda sit, ordinatissima sci-
licet et concordissima societas fruendi Deo, et invicem in Deo; quo cum
ventum fuerit, non erit vita mortalis, sed plae certeque vitalis; nec
corpus animale, quod dum corrumpitur, aggravat animam, sed spirituale
sine ulla indigentia, ex omni parte subditum voluntati. Hanc pacem, dum
peregrinatur in fide, habet; atque ex hac fide iuste vivit, cum ad illam
pacem adipiscendam refert quidquid bonarum actionum gerit erga Deum
et proximum, ,quoniam vita civitatis utique socialis est.
C A P U T X V I I I
QAM DIVERSA SIT AcADEMIAE NOVAE AMBIGUITAS A CONSTANTIA FIDEI
CHKISTIANAE
Quod autem attinet ad illam differentiam, quam de Academicis novis
Varro adhibuit, quibus incerta sunt omnia, omnino civitas Dei talem du-
bitationem tamquam dementiam detestatur, habens de rebus, quas mente
atque ratione comprehendit, etiamsi parvam propter corpus corruptibile,
quod aggravat animam, quoniam sicut dicit Apostolus, Ex parte scimus ",
tamen certissimam scientiam: creditque sensibus in rei cuiusque eviden-
tia, quibus per corpus animus utitur: quoniam miserabilius fallitur, qui
2
i Cor. 13,9.
S. Az. 16
1410 LA CIUDAD DE DIOS XI X, 19
l as Sant as Es cr i t ur as , ant i guas y nuevas, que l l amamos canni -
cas, que son l as fuent es de l a fe de l a que vi ve el j us t o. Gr aci as
a el l a c ami namos si n t i t ubeos mi ent r as pe r e gr i namos l ej os del
Seor . Pe r mane c i e ndo a sal vo y ci er t a esa fe, podemos dudar ,
si n mi edo a r epr ens i n, al gunas cosas que no han l l egado a
nues t r o conoci mi ent o y no l as hemos conoci do ni p o r l os senti-
dos ni por l a r azn, ni nos l as han anunci ado l a Es cr i t ur a
canni ca ni t est i gos a qui enes fuer a abs ur do no cr eer [ 48] .
C A P I T U L O X I X
VI DA Y COSTUMBRES DEL PUEBLO CRI STI ANO
En r eal i dad no i mpor t a nada a est a ci udad el gner o de
vi da que adopt a el que abr aza l a fe que l l eva a Di os, con t al
de que no vaya cont r a l os pr ecept os di vi nos. Po r eso, a l os
filsofos que se hacen cr i st i anos no se l es obl i ga a c ambi ar su
t r en de vi da si no l o i mpi de l a r el i gi n, si no sus doct r i nas
fal sas. As , le da de l ado la di fer enci a s eal ada p o r Var r n en
l os c ni cos, con t al de que no se haga nada cont r a l a hones t i dad
y l a t empl anza. En cuant o a l os t r es gner os de vi da, el oci oso,
el act i vo y el mi xt o, aunque , sal va l a fe, cada uno puede el egi r
el que le pl azca y l l egar por l a l os pr e mi os et er nos, i nt er esa,
sin e mbar go, cul se abr aza p o r amor a l a ver dad y cul por
deber de car i dad. No se debe uno ent r egar al oci o desent endi n-
dose de ser t i l al pr j i mo, ni a l a acci n ol vi dando l a cont em-
hunquam putat eis esse credendum. Credit etiam Scripturis sanctis et ve-
teribus et novis, quas Cannicas appellamus, unde fides ipsa concepta
est, ex qua iustus vivit
3
"; per quam siue dubitatione ambulamus, quamdiu
peregrinamur a Domi no
3
'; qua salva atque certa, de quibusdam rebus,
quas eque sensu, eque ratione percepimus, eque nobis per Scripturam
canonicam claruerunt, nec per testes quibus non credere absurdum est, in
nostram notitiam pervenerunt, sitie iusta rcprehensione dubitamus.
C A P U T XI X
DE HABITO ET MORIBUS roruLi CHRISTIAM
Nihil sane ad istam pertinet civitatem quo habitu vel more vivendi,
si non est contra divina praecepta, istam fidem, qua pervenitur ad Deum,
quisque sectetur: unde ipsos quoque philosophos, quando Christiani fiunt,
non habitum vel consuetudinem victus, quae nihil impedit religionem, sed
falsa dogmata mutare compellit. Unde illam quam Varro adhibuit ex
Cynicis differentiam, si nihil turpiter atque intemperanter agat, omnino
non curat. Ex tribus vero illis vitae generibus, otioso, actuoso, et ex
utroque composito, quamvis salva fide quisque possit in quolibet eorum
vitam ducere, et ad sempiterna praemia pervenire; interest tamen quid
amore teneat veritatis, quid officio charitatis impendat. Nec sic quisque
debet esse otiosus, ut in eodem otio utilitatem non cogitet proximi; nec
30
Hab. 2,4.
" 2 Cor. s,6.
XIX, 18 FINES DE US DOS CIUDADES 1411
pl aci n de Di os [ 49] . En el oci o no se debe amar l a i nacci n,
si no l a bs que da y hal l azgo de l a ver dad, a fin de que cada
cual avance en ese conoci mi ent o y no envi di e a nadi e. Y en l a
acci n no debe amar s e el honor o la pot enci a en est a vi da, por -
que cuant o hay baj o el sol es vani dad, si no el t r abaj o que
ac ompaa al honor o a l a pot enci a, si se obr a r ect a y t i l men-
te, es deci r , cont r i buyendo a l a s al ud de l os que nos est n so-
met i dos segn Di os . De est o ya hemos habl ado m s ar r i ba. Est o
hace deci r al Ap s t o l : Quien desea el obispado, desea un buen
trabajo. Su i nt enci n er a dar a ent ender que el epi s copado er a
un nombr e de t r abaj o, no de honor . La pal abr a es gr i ega
y significa que el que est al frent e es s uper i nt endent e de sus
s ubor di nados , es deci r , t i ene el cui dado de el l os. 'ETT significa
sobre, y CTKOTTS, intencin; p o r t ant o, si se nos ant oj a, pode mos
t r aduci r TriaKOTTelv p o r s uper i nt ender . Segn est o, no es obi spo
el que ama pr es i di r , no el ser t i l . As , pues , t odos pue de n apl i -
car se a l a bs que da y al est udi o de l a ver dad, en que consi st e
el oci o l oabl e ; per o el l ugar s uper i or , si n el cual el puebl o no
pue de ser gober nado, aunque sea como es debi do, es i ndecor os o
des ear l o. Po r eso, el amor a l a ver dad bus ca el oci o sant o, y l a
necesi dad de l a ver dad car ga con el negoci o j us t o [ 50 ] . Si na-
di e nos i mpone est a car ga, debemos ent r egar nos a l a bs que da
y a l a cont empl aci n de la ver dad. Y si al gui en nos l a i mpone,
debemos acept ar l a por necesi dad de la car i dad [ 51] . Aun en
este caso no deben abandonar s e de pl ano l as dul zur as de l a
ver dad, no sea que, pr i vados de esa s uavi dad, nos opr i ma la
necesi dad.
sic actuosus, ut contemplationem non requirat Dei. In otio non iners va-
catio delectare debet; sed aut inquisitio, aut inventio veritatis: ut in ea
quisque proficiat, et quod invenerit teneat, et alteri non invideat. In
actione vero non amandus est honor in hac vita, sive potentia; quoniam
omnia vana sub sol: sed opus ipsum, quod per eumdem honorem vel po-
tentiam fit, si recte atque utiliter fit, id est, ut valeat ad eam salutem
subditorum, quae secundum Deum est; unde iam superius disputavimus
3
~.
Propter quod ait Apostolus, Qui episcopatum desiderat, bonum opus deside-
rat
3S
. Exponere voluit quid sit episcopatus: quia nomen est operis, non ho-
noris. Graecum est enim, atque inde ductum vocabulum, quod ille qui prae-
ficitur, eis quibus praeficitur superintendit, curam eorum scilicet gerens:
TT quippe, Super; aKoirs vero, Intentio est: ergo iriaKoirEiv, si velimus,
latine Superintendere possumus dicere; ut intelgat non se esse episco-
pum, qui praeesse dilexerit, non prodesse. Itaque a studio cognoscendae
veritatis nemo prohibetur, quod ad laudabile pertinet otium: locus vero
superior, sine quo regi populus non potest, etsi ita teneatur atque admi-
nistretur ut decet, tamen indecenter appetitur. Quamobrem otium sanctum
quaerit chantas veritatis: negotium iustum suscipit necessitas charitatis.
Quam sarcinam si nullus imponit, percipiendae atque intuendae vacandum
est veritati: si autem imponitur, suscipienda est propter charitatis neces-
sitatem: sed nec sic omn modo veritatis delectatio deserenda est, ne
subtrahatur illa suavitas, et opprimat ista necessitas.
32
C.6.
33
i Ti m. 3j i .
1412 LA CILDAD DE DIOS
XIX, 20
C AP T UL O XX
LOS CIUDADANOS DE LA CIUDAD SANTA EN ESTA VIDA SON FELI CES
EN ESPERANZA
Siendo, pues, el sumo bien de la ciudad de Dios la paz eter-
na y perfecta, no esta que atraviesan los mortales entre el naci-
miento y la muerte, sino en la que permanecen una vez inmor-
tales y libres de todo padecimiento, quin hay que niegue que
esa vida ser muy dichosa, o que no estime, en su compa-
racin, misrrima sta, por ms llena de bienes anmicos, cor-
porales o externos que est? Y, sin embargo, quien se conduce
de tal forma que refiere el uso al fin de aquella que ardentsi-
ma y fidelsimamente espera, puede llamarse con razn feliz
en este mundo, ms, en verdad, por la esperanza que por
la realidad. La realidad presente, sin aquella esperanza, es una
felicidad falsa y una autntica miseria, porque no usa de los
verdaderos bienes del espritu. No es verdadera sabidura la
que en estas cosas, que discierne con prudencia, soporta con
fortaleza, reprime con templanza y ordena con justicia, no se
propone el fin supremo, en que ser Dios todo en todas las
cosas por una eternidad cierta y una paz perfecta.
CAPUT XX
QOD CIVES SANCTORUM IN VITAE HUIUS TEMPORE SPE BEATI SINT
Quamobrem summum bonum civitatis Dei cum sit aeterna pax atque
perfecta, non per quam mortales transeant nascendo atque moriendo, sed
in qua immortales maneant nihil adversi omnino patiendo; quis est qui
illam vitam vel beatissimam neget, vel in eius comparatione istam, quae
hic agitur, quantislibet animi et corporis externarumque rerum bon9
plena sit, non miserrimam iudicet? Quam tamen quicumque sic habet,
ut eius usum referat ad illius finem, quam diligit ardentissime, ac fide-
lissime sperat, non absurde dici etiam nunc beatus potest, spe illa potius,
quam re ista. Res vero ista sine spe illa, beatitudo falsa et magna miseria
est: non enim veris animi bonis utitur. Quoniam non est vera sapientia,
quae intentionem suam in his quae prudenter discernit, gerit fortiter,
cobibet temperanter, iusteque distribuit, non in illum dirigit finem, ubi
erit Deus omnia in mnibus
34
, aeternitate certa et pace perfecta.
3 4
i Cor. 15,38.
XTX, 2 1, 1 FINES DE US DOS CIUDADES 1413
C A P I T U L O X X I
EXISTENCIA DE LA REPBLICA ROMANA. DEFINICIN DE ESCI PI N
1. Este es precisamente el lugar propio para decir, lo ms
concisa y claramente que pueda, lo que promet en el libro II
de esta obra. Y es mostrar que, segn las definiciones de que
Escipin se sirve en los libros Sobre la repblica de Cicern,
no ha existido nunca la repblica romana. En pocas palabras
define la repblica, diciendo que es la cosa del pueblo. Si esta
definicin es verdadera, no ha existido nunca la repblica ro-
mana, porque no ha sido nunca cosa del pueblo, que es la
definicin de repblica. Define el pueblo diciendo que es una
sociedad fundada sobre derechos reconocidos y sobre la comu-
nidad de intereses. Luego explica qu entiende por derechos
reconocidos. Y aade que la repblica no puede ser gobernada
sin justicia. En consecuencia, donde no hay verdadera justicia
rio puede darse verdadero derecho. Como lo que se hace con
derecho se hace justamente, es imposible que se haga con de-
recho lo que se hace injustamente. En efecto, no deben lla-
marse derecho las constituciones injustas de los hombres, pues-
to que ellos mismos dicen que el derecho mana de la fuente de
la justicia y que es falsa la opinin de quienes sostienen torci-
damente que es derecho lo que es til al ms fuerte [52]. Por
tanto, donde no existe verdadera justicia no puede existir comu-
CAPUT XXI
AN SECUNDUM DEFINITIONES SCIPIONIS, QUAE IN DIALOGO ClCERONIS SUNT,
UNQUAM FUERIT ROMANA RESPUBLICA
1. Quapropter nunc est locus, ut quam potero breviter ac dilucide
expediam, quod in secundo huius operis libro me demonstraturum esse
promisi
3S
, secundum definitiones, quibus apud Ciceronem utitur Scipio
in libris de Repblica, nunquam rempublicam fuisse Romanam. Breviter
enim rempublicam definit esse rem populi. Quae definitio, s vera est,
nunquam fuit Romana respublica: quia nunquam fuit res populi; quam
definitionem voluit esse reipublicae. Populum enim esse definivit coetum
multitudinis, iuris consensu et utlitatis communione sociatum. Quid autem
dicat iuris consensum, disputando explicat; per hoc ostendens geri sine
iustitia non posse rempublicam: ubi ergo iustitia vera non est, nec us
potest esse. Quod enim iure fit, profecto inste fit: quod autem fit iniuste,
nec iure fieri potest. Non enim iura dicenda sunt vel putanda iniqua
hominum constituta: cum illud etiam ipsi ius esse dicant, quod de iusti-
tiae fonte manaverit; falsumque esse, quod a quibusdam non recte sen-
tientibus dici solet, id esse ius, quod ei qui plus potest, utile est. Quo-
circa ubi non est vera iustitia, iuris consensu sociatus coetus hominum
C.si n . 4. , . -
1414 I,A CIUDAD DE DIOS XI X, 2 1, 2
nidad de hombres fundado sobre derechos reconocidos, y, por
tanto, tampoco pueblo, segn la definicin de Escipin o de Ci-
cern. Y si no puede existir el pueblo, tampoco la cosa del pue-
blo, sino la de un conjunto de seres que no merece el nombre de
pueblo. Por consiguiente, si la repblica es la cosa del pueblo
y no existe pueblo que no est fundado sobre derechos recono-
cidos, y no hay derecho donde no hay justicia, sigese que don-
de no hay justicia no hay repblica. Ahora bien, la justicia es
la virtud que da a cada uno lo suyo. Qu justicia es esta que
aparta al hombre del Dios verdadero y lo somete a los inmun-
dos demonios? Es esto acaso dar a cada uno lo suyo? O es
que quien quita la heredad al que la compr y la da a quien
no tiene derecho a ella, es injusto; y quien se quita a s mismo
al Dios dominador y creador suyo y sirve a los espritus ma-
lignos, es justo? [53].
2. En esta obra Sobre la repblica se disputa acalorada
y duramente contra la injusticia en pro de la justicia. Primera-
mente trataron los defensores de la injusticia contra la justi-
cia. Y decan que la repblica no puede mantenerse y acrecerse
sino sobre la injusticia. Pusieron como argumento irrebatible
que es injusto que los hombres estn sometidos a hombres do-
minadores. La ciudad imperiosa, capital de gran repblica
aadan, no puede seorear a sus provincias si no acoge
esta injusticia.
Los partidarios de la justicia respondieron que eso es justo,
porque la servidumbre es ventajosa a tales hombres, y que esa
accin, hecha con ese fin, es recta, es decir, priva a los malos
de su licencia para hacer mal. Y los tendrn mejor domados,
non potest esse; et ideo nec populus, iuxta illam Scipionis vel Ciceronis
definitionem: et si non populus, nec res populi; sed qualiscumque multi-
tudinis, quae populi nomine digna non est. Ac per hoc, si respublica res
populi est, et populus non est qui consensu non sociatus est iuris, non est
autem ius, ubi milla iustitia est: procul dubio colligitur, ubi iustitia non
est, non esse rempublicam. Iustitia porro ea virtus est, quae sua cuique
distribuit. Quae igitur iustitia est hominis, quae ipsum hominem Deo vero
tollit, et immundis daemonibus subdit? Hoccine est sua cuique distri-
buere? An qui fundum aufert ei a quo emptus est, et tradit ei qui nihil
in eo babet iuris, iniustus est; et qui se ipsum aufert dominan ti Deo, a
quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est?
2. Disputatur certe acerrime atque fortissime in eisdem ipsis de Re-
publica libris adversus iniustiam pro iustitia. Et quoniam, cum prius
ageretur pro iniustitiae partibus contra iustitiam, et diceretur nisi per
iniustitiam rempublicam stare augerique non posse; hoc veluti validissi-
mum positum erat, iniustum esse, ut homines hominibus dominantibus
serviant; quam tamen iniustitiam nisi sequatur imperiosa civitas, cuius
est magna respublica, non eam posse provinciis imperare: responsum est
a parte iustitiae, ideo iustum esse, quod talibus hominibus sit utilis servi-
tus, et pro utilitate eorum fieri cum recte fit, id est, cum improbis
aufertur iniuriarum licentia; et domiti se melius habebunt, quia indomiti
deterius se habuerunt: subditumque est, ut ista ratio firmaretur, veluti a
XI X, 2 1, 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1415
porque se portaran peor indomados. En apoyo de esta prueba
se adujo un ejemplo brindado por la misma naturaleza. Pues
por qu, dice l, Dios manda al hombre, el alma al cuerpo,
la razn a la libido y a las dems pasiones del nimo? Este
ejemplo mostr con llaneza que la servidumbre es til a algu-
nos y que servir a Dios es til a todos. Y cuando el alma est
sometida a Dios, impera con justicia al cuerpo, y en el nimo
la razn, sometida a Dios, manda justamente a la libido y a las
dems pasiones. Por tanto, cuando el hombre no sirve a Dios,
qu justicia hay en l ? La verdad es que, si no sirve a Dios,
el alma no puede imperar con justicia al cuerpo, ni la razn
humana a las pasiones. Y si en un hombre semejante no existe la
justicia, en una reunin de hombres, que es un conjunto de esa
ralea, tampoco la habr. No existe, por consiguiente, ese dere-
cho reconocido que constituye en pueblo a la sociedad de hom-
bres, que es lo que se llama repblica. Y qu dir de la utili-
dad que auna el clan de hombres, elemento que hace entrar en la
definicin de pueblo? Si se presta a eso un poco de atencin, no
es tampoco til a los impos, que viven como todo aquel que no
sirve a Dios y sirve a los demonios, tanto ms impos cuanto ms
desean que se les sacrifique a ellos como dioses, siendo inmun-
dsimos espritus. Mas tengo para m que cuanto hemos dicho
sobre el derecho es suficiente para mostrar que, segn esta de-
finicin, no existe el pueblo si no hay justicia, y, por consi-
guiente, tampoco repblica. Pretender que los romanos sirvie-
ron en su repblica no a inmundos demonios, sino a dioses
santos y buenos, no es acaso querer hacernos repetir cuanto
hemos dicho sobre el particular por activa y por pasiva?
natura sumptum nobile exemplum, atque dictum est, Cur igitur Deus
homini, animus imperat corpori, ratio libidini caeterisque vitiosis animi
partibus? Plae hoc exemplo satis edoctum est, quibusdam esse utilem
servitutem; et Deo quidem ut serviatur, utile esse mnibus. Serviens autem
Deo animus, recte imperat corpori, inque ipso animo ratio Domino Deo
subdita, recte imperat libidini vitiisque caeteris. Quapropter ubi homo
Deo non servit, quid in eo putandum est esse iustitiae; quandoquidem
Deo non serviens, nullo modo potest iuste animus corpori, aut humana
ratio vitiis imperare? Et si in homine tali non est ulla iustitia, procul
dubio nec in hominum coetu, qui ex hominibus talibus constat. Non est
hic ergo iuris ille consensus, qui hominum multitudinem populum facit,
cuius res dicitur esse respublica. Nam de utilitate quid dicam, cuus etiam
communione sociatus coetus hominum, sicut se habet ista definitio, popu-
lus nuncupatur? Quamvis enim, si diligenter atiendas, nec utilitas sit ulla
viventium, qui vivunt impie; sicut vivit omnis qui non servit Deo. servit-
que daemonibus, tanto magis impiis, quanto magis sibi, cum sint immun-
dissimi spiritus, tanquam diis sacrifican volunt: tamen quod de iuris con-
sensu diximus, satis esse arbitrar, unde appareat per hanc definitionem
non esse populum, cuius respublica esse dicatur, in quo iustitia non est.
Si enim dicunt non spiritibus immundis, sed diis bonis atque sanctis in
sua repblica servisse Romanos; numquid eadem toties repetenda sunt,
quae iam satis, imo ultra quam satis est, diximus? Quis enim d hunc
1416
LA CIUDAD DE DIOS XIX, 22
Quin que haya ledo hasta ste los libros anteriores puede
dudar de que los romanos sirvieron a demonios malos e im-
puros, de no ser un tonto de remate o un desvergonzado dispu-
t ador? Mas, para no repetir de qu ralea eran aquellos a quie-
nes sacrificaban, citar lo escrito en la ley de Di os: El que
sacrifique a otros dioses fuera del nico Seor, ser extermi-
nado. Este mandato y esta amenaza entraan la voluntad de
que no se sacrifique a los dioses, ni buenos ni malos.
C AP I T UL O XXI I
ES EL VERDADERO DlOS EL DE LOS CRISTIANOS?'
Mas puede replicarse: Quin es ese Dios o cmo se prueba
que ninguno otro merece el culto de los romanos? Se necesita
estar muy ciego para preguntar a estas alturas quin es ese
Dios. Es el Dios de quien han predicho los profetas las cosas
que vemos cumplidas. Es el mismo Dios que dijo a Abr ahn:
En tu descendencia sern benditas todas las generaciones. Que
esto se realiz en Cristo, nacido de esa estirpe segn la carne,
lo reconocen, aun contra su voluntad, los enemigos de este
nombre. Es el mismo Dios que ha inspirado por su Espritu
todas las predicciones cumplidas en la Iglesia, extendida ya por
todo el orbe, y que he citado en libros anteriores. Es el mismo
locura per superiores huius operis libros pervenit, qui dubitare adhuo
possit, malis et impuris daemonibus servisse Romanos, nisi vel nimium
elolidus, vel impudentissime contentiosus? Sed ut taceam quales sint, quos
sacrificas colebant; in lege veri Dei scriptum est, Sacrificans diis eradi-
cabitur, nisi Domino tantum
3
". Nec bonis igitur, nec malis diis sacrificari
voluit, qui hoc cum tanta comminatione praecepit.
C A P U T X X I I '
AN VERS SIT DEUS, CUI CHRISTIANI SERVIUNT, CI SOL DEBEAT
SACRIFICARI
Sed responden potest: Quis iste Deus est, aut unde dignu3 probatur,
cui deberent obtemperare Romani, ut nullum deorum praeter ipsum cole-
rent sacrificiis? Magnae caecitatis est, adhuc quaerere quis iste sit Deus.
Ipse est Deus, cuius Prophetae praedixerunt ista quae cernimus. Ipse est
Deus, a quo responsum accepit Abraham, In semine tito benedicentur
omnes gentes
S7
. Quod in Christo fieri, qui secundum carnem de illo se-
mine exortus est, iidem ipsi qui remanserunt huius nominis inimici, velint
nolintve, cognoscunt. Ipse est Deus, cuius divinus Spiritus per eos locuus
est, quorum praedicta atque completa per Ecclesiam, quam videmus toto
orbe diffusam, in libris superioribus posui. Ipse est Deus, quem Varro
doctissimus Romanorum Iovem putat, quamvis nesciens quid loquatur:
36
EX. 22,20.
87
Ge n . 22,18.
XLX, 2 3, 1 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1 41 7
Dios que Varrn, el ms docto de los romanos, cree ser Jpiter,
bien que no sabe lo que dice [54]. Esto hace ver, a mi juicio,
que un hombre tan erudito no ha pensado que ese dios no
existe o que era despreciable, pues crey que era ste por l
tenido como Dios supremo. En fin, es el mismo Dios de quien
Porfirio, el ms sabio de los filsofos, aunque acrrimo enemigo
de los cristianos, confiesa que es un Dios grande, aun segn los
orculos de aquellos que juzga dioses.
C A P I T U L O X X I I I
SENTIR DE PORFI RI O SOBRE LOS ORCULOS DE LOS DIOSES
1. En los libros que titula K Aoycov <piAoao<pas [55], en
los que examina y consigna esa especie de respuestas divinas
tocantes a la filosofa, dice, usando las palabras de la tra-
duccin latina del texto griego, que a uno que preguntaba
a Apolo a qu dios deba aplacar para apart ar a su esposa del
cristianismo, Apolo le respondihe aqu sus pal abr as:
Quiz te sera ms fcil escribir en el agua letras impresas
o volar por el aire como desplegando tus ligeras plumas que
desviar el sentido manchado de tu impa esposa. Djala, pues,
en su ridculo error, cantar con voz lgubre v ficticia a un Dios
muerto a quien, condenado por jueces justos, quit la vida a
la fuerza una muerte pblica e ignominiosa. Tras estos versos
de Apolo, traducidos al latn sin ritmo ni medida, aadi :
Estos versos hacen ver la tergiversacin de esa sentencia irre-
quod tamen ideo commemorandum putavi, quoniam vir tantae scientiae
nec nullum istum deum potuit existimare, nec vilem. Hunc enim eum
esse credidit, quem summum putavit Deum. Postremo ipse est Deus, quem
doctissimus philosophorum, quamvis Christianorum acerrimus inimicus,
etiam per eorum oracula, quos dos putat, Deum magnum Porphyriua
confite tur.
C A P U T X X I I I
QAE PoRPHYRIUS DICAT 0RACLIS DEORUM RESP0NSA ESSE DE CHRISTO
1. Nam in libris quos K Aoylwv <piAoo-o<p(as appellat, in quibus exse-
quitur atque conscribit rerum ad philosophiam pertinentium velut divina
responsa, ut ipsa verba eius, quemadmodum ex lingua graeca in latinara
nterpretata sunt, ponam: Interrogante inquit, quem deum placando re-
vocare possit uxorem suam a Christianismo, haec ait versibus Apollo.
Deinde verba velut Apollinis ista sunt: Forte magis poteris in aqua
impressis litteris scribere, aut adinflans pennas leves per aera ut avis
volare, quam pollutae revoces impiae uxoris sensum. Pergat quomodo vult
inanibus fallaciis perseverans, et lamentationibus fallacissimis mortuum
Deum cantans, quem a iudicibus recta sentientibus perditum, pessima in
speciosis ferro vieta mors interfecit. Deinde post hos versus Apollinis,
qui non stante metro latine interpretati sunt, subiunxit atque ait: <-In bis
quidem tergiversationem irremediabilis sententiae eorum manifestavit, di-
1418 ),A CIUDAD Dii DIOS XI X, 2 3 , 1
mediable, pues dice que los judos saben honrar a Dios mejor
que stos. He ah que, en desdoro de Cristo, antepuso los judos
a los cristianos y admite que los judos honran a Dios. As ex-
pone los versos de Apolo en que dice que Cristo fu matado
por jueces justos, dando a entender que, juzgando ellos justa-
mente, El fu castigado con justicia. Vea qu dijo el mentiroso
vate de Apolo sobre Cristo, y lo crey ste o quiz fingi el
expositor lo que el vate no dijo. Luego veremos cmo le consta
y cmo hace concordar los orculos entre s. Aqu dice que los
judos, adoradores de Dios, condenaron justamente a Cristo a
una muerte ignominiosa. Esta era la ocasin de prestar odos al
Dios de los judos, de quien l da testimonio al decir: Quien
sacrificare a otros dioses fuera del Seor, ser exterminado.
Pasemos a testimonios ms claros y escuchemos el elogio de
la grandeza de ese que dice Dios de los judos. Le pregunt
a Apolo qu es mejor, el verbo, la razn o la ley, y respondi
dicecon estos versos. Y luego cita los versos de Apolo,
entre los cuales se hallan stos, que bastan para nuestro pro-
psito : Diosdicees el principio generador y el rey supre-
mo anterior a todo, ante quien tiemblan el cielo y la tierra, el
mar y los abismos infernales, y las mismas divinidades se so-
brecogen de espanto. Su ley es el padre a quien honran mucho
los santos hebreos. Este orculo del dios Apolo reconoce, se-
gn Porfirio, que la grandeza del Dios de los judos es tan
grande, que ante l tiemblan los mismos dioses. Y puesto que
ese Dios dijo que quien sacrificase a los dioses ser extermina-
cens quoniam Iudaei suscipiunt Deum magis quam isti. Ecce ubi deco-
lorans Christum, Iudaeos praeposuit Christianis, confitens quod Iudaei
suscipiant Deum. Sic enim exposuit versas Apollinis, ubi a iudicibus recta
sentientibus Christum dicit occisum, tanquam illis iuste iudicantibus, m-
rito sit ille punitus. Viderit quid de Christo vates mendax Apollinis di-
xerit, atque iste crediderit, aut fortasse vatem, quod non dixit, dixisse iste
ipse confinxerit: quam vero sibi constet, vel ipsa oracula inter se faciat
convenire, postea videbimus. Hic tamen Iudaeos, tanquam Dei susceptores,
recte dicit iudicasse de Christo, quod eum morte pessima excruciandum
esse censuerint. Deus itaque Iudaeorum, cui perhibet testimonium, audien-
dus fuit, dicens: Sacrificans diis eradicabitur, nisi Domino tantum
ss
. Sed
ad manifestiora veniamus, et audiamus quam magnum Deum dicat esse
Iudaeorum. tem ad ea quae interrogavit Apollinem, quid melius, verbum
sive ratio, an lex: respondit, inquit, versibus haec dicens. Ac deinde
subiicit Apollinis versus, in quibus et isti sunt, ut quantum satis est inde
decerpam: In Deum vero, inquit, generatorem, et in regem ante omnia,
quem tremit et caelum, et trra, atque mare, et infernorum abdita, et ipsa
numina perhorrescunt: quorum lex est Pater, quem valde sancti honorant
Hebraei. Tali orculo dei sui Apollinis, Porphyrius tam magnum Deum
dixit Hebraeorum, ut eum et ipsa numina perhorrescant. Cum ergo Deus
3 8
EX. 22,JO.
XIX, 2 3 , 2 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1419
do, maravillme que Porfirio no se atemorizara y temiera ser
exterminado, sacrificando a los dioses.
2. Este filsofo dice tambin cosas buenas de Cristo, como
si se olvidara de esas palabras injuriosas que he citado poco
ha, o como si en sueos sus dioses maldijeran de Cristo y, en
despertando, conocieran que era bueno y lo alabaran como
merece. En efecto, como quien va a revelar algo maravilloso
e increble, escribe: Parecer quiz al margen de la opinin
de algunos lo que voy a decir. Los dioses han declarado que
Cristo es muy piadoso, que ha sido hecho inmortal, y han
dejado de l un grato recuerdo. Y declaranaade la los
cristianos impuros, mancillados e implicados en el error, y los
acusan de otras mil blasfemias. A continuacin inserta los
reproches hechos a los cristianos como orculos de los dioses.
Y prosigue as : A los que preguntaban si Cristo es Dios, les
respondi Hcate | 56] : Ya conocis el proceso seguido por el
alma inmortal separada del cuerpo; y si est privada de la
sabidura, sabis que est condenada siempre a error. El alma
de que hablis es la de un hombre notable por su piedad, pero
los que le rinden culto no estn en la verdad. Tras las pala-
bras de su pretendido orculo, hace l este comentario: Dijo
que es un hombre muy piadoso y que despus de la muerte fia
recibido una inmortalidad como la de otros justos, pero que los
cristianos le rinden culto por error. Y como otros preguntaban
aade l : Por qu fu condenado?, la diosa respondi
en orcul o: El cuerpo est siempre expuesto a los tormentos
que lo agotan, pero el alma de los justos tiene por morada
el cielo.
Y esa alma de que hablis ha sido fatal ocasin de error
iste dixerit, Sacrificans diis eradicabitur, miror quod ipse Porphyrius non
perhorruerit, et sacrificans diis eradicari non formidaverit.
2. Dicit etiam bona pbilosophus iste de Christo, quasi oblitus illius
de qua paulo ante locuti sumus, contumeliae suae; aut quasi in somnig
dii eius maledixerint Christo, et evigilantes eum bonum esse cognoverint
digneque laudaverint. Denique tanquam mirabile aliquid atque incredibile
prolaturus, Praeter opinionem, inquit, profecto quibusdam videatur esse
quod dicturi sumus. Christum enim dii piissimum pronuntiaverunt et ini-
mortalem factum, et cum bona praedicatione eius meminerunt: Christianos
vero pollutos, inquit, et contaminatos, et errore implicatos esse dcunt; et
multis talibus adversus eos blasphemiis utuntur. Deinde subiicit velut
deorum oracula blasphemantium Christianos. Et post haec, De Christo
autem, inquit, interrogantibus si est Deus, ait Hecate: Quoniam quidem
mmortalis anima post Corpus ut incedit, nosti, a sapientia autem abscissa
semper errat, viri pietate praestantissimi est illa anima, hanc colunt aliena
a se veritate. Deinde post verba huius quasi oraculi sua ipse coutexens
Piissimum igitur virum, inquit, eum dixit, et eius animam, sicut et alio.'
rum piorum, post obitum immortalitate donatam, et hanc colere Christia-
nos ignorantes. Interrogantibus autem, inquit, Cur ergo damnatus est?
orculo respondit dea, Corpus quidem debilitantibus tormentis semper
oppositnm est: anima autem piorum caelesti sedi insidet. Illa vero anima
1420 lA CIUDAD BE DIOS XIX, 23, 3
para otras almas que no haban sido llamadas por los hados
a recibir los favores de los dioses ni a conocer al inmortal J-
piter. Por eso he aborrecido a los dioses, porque a quienes el
hado no concedi conocer a Dios ni recibir los favores de los
dioses, ste les concedi un fatal enviscarse en error. Pero l
fu justo y se le admiti en el cielo en compaa de los justos.
Gurdate, pues, de blasfemar contra l y compadcete de la
locura de los hombres y del peligro fcil y en pendiente que
de ah nace.
3. Quin es tan necio que no entienda que estos orculos
fueron fingidos por este hombre tan astuto y enemigo mortal de
los cristianos o que han sido dados por los impuros demonios
con intencin similar? La intencin sera hacer creer, por las
alabanzas tributadas a Cristo, que tiene razn al censurar a los
cristianos, apartando as cuanto pueden a los hombres del
camino de la salud eterna, a la que se llega hacindose cris-
tiano. Porque no importa a su astucia nociva y peligrosa que
crean sus elogios de Cristo, con tal que crean tambin sus ca-
lumnias contra los cristianos. De esta forma, el que creyere las
dos cosas, ser alabador de Cristo con la condicin de no ser
cristiano, y as, aunque lo alabe, no ser librado por El de la
dominacin de estos demonios. Esto se agrava si tenemos en
cuenta que alaban a Cristo, de suerte que quien creyere en ese
hombre predicado por ellos no es verdadero cristiano, sino he-
reje fotiniano, que ve en Cristo slo al hombre, no a Dios [57].
As impiden que El los salve y les suelte los fuertes lazos de los
demonios, que hablan nicamente de mentiras. Nosotros, en
cambio, no podemos aprobar ni las censuras de Apolo sobre
alus animabus fataliter dedit, quibus fata non annuerunt deorum obtinere
dona, eque habere Iovis immortalis agnitionem, errore implican. Propter-
ea ergo diis exosi: quia quibus fato non fuit nosse Deum,.,neo dona a
diis accipere, his fataliter dedit iste errore implicari. Ipse vero pms, et in
caelum, sicut pii, concessit. Itaque hunc quidem non blasphemabis, mise-
reberis autem hominum dementiam: ex eo in eis facile praecepsque pe-
riculum.
3. Quis ita stultus est, ut non intelligat aut ab homine eallido, eoque
Christianis inimicissimo haec oracula fuisse conficta, aut consilio simili
ab impuris daemonibus ista fuisse responsa; ut scilicet, quoniam laudant
Christum, propterea credantur veraciter vituperare Christianos; atque ita,
si possint, intercludant viam salutis aetemae, in qua fit quisque christia-
nus? Suae quippe nocendi astutiae milleformi sentiunt non esse contra-
rium, si credatur eis laudantibus Christum, dum tamen credatur etiam
vituperantibus Christianos: ut eum qui utrumque erediderit, talem Christi
faciant laudatorem, ne velit esse christianus: ac sic quamvis ab illo lau-
datus, ab istorum tamen daemonum dominatu eum non liberet Christus.
Praesertim quia ita laudant Christum, ut quisquis in eum talem credi-
derit, qualis ab eis praedicatur, Christianus verus non sit, sed Pbotinianus
haereticus, qui tantummodo hominem, non etiam Deum noverit Christum:
et ideo per eum salvus esse non possit, nec istorum mendaciloquorum
daemonum laqueos vitare vel solvere. Nos autem eque Apollinem vitu-
perantem Christum, eque Hecaten possumus approbare laudantem. Ule
XI X, 2 3 , 4 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1 42 1
Cristo ni los elogios de Hcate. Aqul pretende que Cristo fu in-
justo y justamente condenado a muerte por jueces justos, y ste
habla de El como de un hombre muy piadoso, s, pero nicamen-
te hombre. Ambos van guiados por una mira comn, impedir a
los hombres hacerse cristianos, nico medio de poder librar-
se de su tirana. Adems, este filsofo, o mejor, los que dan fe
a estos orculos contra los cristianos, armonicen primero, si
pueden, a Hcate y a Apolo y pongan la condenacin o el elogio
de Cristo en boca de los dos dioses. Y aun cuando pudieran ha-
cerlo, rechazaramos igualmente a los demonios, falaces vitu-
peradores y panegiristas de Cristo. Y como un dios y una
diosa se contradicen sobre Cristo, alabando el uno lo que cen-
sura el otro, en buena lgica, cuando calumnian a los cristia-
nos, los paganos no les deban dar fe.
4. Cuando Porfirio o Hcate dice en el panegrico de
Cristo que fu ocasin fatal de error para los cristianos, abre
a luz las causas de ese error, segn l. Pero, antes de exponer-
las, voy a permitirme una pregunt a: Si Cristo fu ocasin fatal
de error para los cristianos, lo fu voluntaria o involuntaria-
mente? Si voluntariamente, cmo es justo? Y si involuntaria-
mente, cmo es feliz? [58]. Oigamos ya las causas del error
pretendido. Existendiceespritus terrenos e imperceptibles
sometidos al poder de los demonios malos. Los sabios de los
hebreos, entre los cuales estaba este Jess, segn los orculos
de Apolo, citados ms arriba, apartaban a las personas religio-
sas del culto de esos malos demonios y de esos espritus infe-
riores y les prohiban ocuparse de ellos. Queran que adoraran
quippe tanquam iniquum Christum vult credi, quem a iudicibus recta
sentientibus dicit occisum; ista, hominem piissimum, sed hominem tan-
tum. Una est tamen et illius et huius intentio, ut nolint homines esse
Christianos; quia nisi Christiani erunt, ab eorum erui potstate non
poterunt. Iste vero philosophus, vel potius qui talibus adversus Christia-
nos quasi oraculis credunt, prius faciant, si possunt, ut nter se de ipso
Christo Hcate atque Apollo concordent, eumque aut ambo condemnent,
aut ambo collaudent. Quod si facer potuissent, nihilominus nos et vitu-
peratores et laudatores Chsti fallaces daemones vitaremus. Cum vero
eorum deus et dea nter se de Christo, ille vituperando, ista laudando
dissentiant; profecto eis blasphemantibus Christianos non credunt homi-
nes, si recte ipsi sentiant.
4. Sane Christum landans, vel Porphyrius, vel Hcate, cum dicat eum
ipsum dedisse fataliter Christianis, ut implicarentur errore, causas tamen
eiusdem, sicut putat, pandit erroris. Quas antequam ex verbis eius expo-
nam, prius quaero, Si fataliter dedit Christus Christianis erroris implica-
tonem, utrum volens, an nolens dederit. Si volens, quomodo iustus? si
nolens, quomodo beatus? Sed iam causas ipsius audiamus erroris. Snnt,
inquit, spiritus terreni minimi loco quodam malorum daemonum potestati
subiecti. Ab his sapientes Hebraeorum, quorum unus iste etiam Iesus fuit,
sicut audisti divina Apollinis, quae superis dicta sunt; ab his ergo He-
braei daemonibus pessimis et minoribus spiritibus vetabant religiosos, et
ipsis vacare prohibebant: venerari autem magis caelestes dos, amplius
autem venerari Deum Patrem. Hoc autem, inquit, et dii praecipiunt, et in
14212 LA CIUDAD DE DIOS XI X, 23, 4
ms a los dioses celestiales, y sobre todo a su Padre. Esto
aade llo mandan tambin los dioses, y hemos mostrado
ya antes cmo advierten que el alma reconozca a Dios y mandan
rendirle culto en todas partes. Pero los ignorantes, los impos,
a quienes el destino no llam a recibir los favores de los dioses
ni a conocer al inmortal Jpiter, no prestando odos a los dio-
ses ni a los hombres divinos, dieron de mano a todos los dioses
y se abrazaron al culto de los demonios malos. Es verdad que
Fingen adorar a Dios, pero no hacen nada de cuanto es preciso
para adorarle. Porque Dios, como Padre de todas las cosas,
no tiene necesidad de nada. Y a nosotros nos va bien cuan-
do le adoramos por la justicia, por la castidad y por las
virtudes, haciendo de la vida una continua plegaria por la imi-
tacin y bsqueda de su verdad. La bsqueda nos purifica
agregay la imitacin deifica nuestra afeccin obrando por
l. El panegrico sobre el Dios Padre es exultante, e igual en
las costumbres que seal para su culto. De estos preceptos
estn llenos los libros profticos de los hebreos, sea que repren-
dan los vicios, sea que alaben la virtud. Mas cuando habla
de los cristianos se engaa o los calumnia cuanto place a los
demonios, que para l son dioses, como si fuera difcil recordar
las torpezas y las desvergenzas que se representaban en los
teatros y en los templos en honra de esos dioses* y considerar
lo que se lee, se oye y se dice en las iglesias y lo que se ofrece
al Dios verdadero. Este parangn dir de qu parte est la edi-
ficacin y de cul la ruina de costumbres. Y qu otro que el
espritu diablico le dijo mentira tan ridicula y palpable, que
los cristianos reverencian ms bien que aborrecen a los demo-
nios, que los hebreos prohiben adorar? Mas ese Dios que los
superioribus ostendimus, quemadinodiim animum advertere ad Deum nio-
nent, et illum colere ubique imperant. Verum indocti et impiae naturae,
quibus ver fatum non concessit a diis dona obtinere, eque habere Iovis
immortalis notioneni, non audientes et dos et divinos viros, dos quidem
omnes recusaverunt, prohibitos autem daemones et hos non odisse, sed
revereri. Deum autem simulantes colere, ea sola per quae Deus adoratur,
non agunt. Nam Deus quidem, utpote omnium Pater, nullius indiget: sed
nobis est bene, cum eum per iustitiam et castitatem aliasque virtutes
adoramus, ipsam vitam precem ad ipsum facientes, per imitationem et
inquisitionem de ipso. Inquisitio enim purgat, inquit: imitatio deificat
affectionem ad ipsum operando. Bene quidem praedicavit Deum Patrem,
et quibus sit colendus moribus dixit. Quibus praeceptis prophetici Libri
pleni sunt Hebraeorum, quando sanctorum vita sive vituperatur. sive lau-
datur. Sed in Christianis tantum errat, aut tantum calumuiatur, quantum
volunt daemones, quos opinatur dos, quasi cuiquam diffieile sit recolere,
quae turpia, quae dedecora erga deorum obsequium in theatris agcbantur
et templis; et attendere quae legan tur, dicantur, audiantur in ecclesiis,
vel Deo -vero quid offeratur; et hinc intelligere ubi aedificium. et ubi
ruina sit morum. Quis autem huic dixit vel inspiravit, nisi diabolicus spi-
ritus, tam vanum apertumque mendacium, quod daemones ab Hebraeis
coli prohibitos revereantur potius, quam oderint Christiani? Sed Deus ille
XI X, 2 3 , 5 FINES DE i,AS DOS CIUDADES 1423
sabios de los hebreos han adorado prohibe tambin sacrificar
a los santos ngeles y a las virtudes de Dios, que amamos y ve-
neramos en el viaje de nuestra vida mortal, como ciudadanos
y bienaventurados. En la ley que dio al pueblo hebreo suena
como golpe de trueno esta terrible amenaza: Quien sacrificare
a los dioses, ser exterminado. Y para que nadie se imagine que
esa prohibicin miraba nicamente a los demonios malos y a los
espritus terrenos, pues las santas Escrituras los llaman tam-
bin dioses, no de los hebreos, sino de los gentiles, como se lee
en este pasaje de un salmo, segn los Setenta: Porque todos los
dioses de los gentiles son demonios, para que nadie se imagine,
repito, que se prohiba sacrificar a esos demonios, pero que
estaba permitido sacrificar a los celestiales, a todos o a algunos,
aadi en seguida: Si no es a solo el Seor, es decir, solamen-
te al Seor. Hago esta aclaracin con el fin de que no vaya a
creer alguno, engaado por esta expresin: nisi Domino soli
(sino a solo el Seor) , que es el seor sol a quien, segn l,
se debe sacrificar. Basta hojear el texto griego para disipar ese
error.
5. El Dios de los hebreos, a quien tan eximio filsofo rinde
un testimonio tan excelso, dio al pueblo hebreo una ley escrita
en lengua hebrea, ley no obscura y desconocida, sino divulga-
da ya por todas las naciones. En esa ley est escrito: Quien sa-
crificare a los dioses, sino a solo el Seor, ser exterminado.
Qu necesidad hay de andar a caza de testimonios sobre este
punto en la Ley y en sus profetas? Digo mal andar a caza,
pues que, como no son cosas abstrusas y raras, basta espigar
las claras y corrientes e insertarlas en este apart ado. Estas nos
quem coluerunt sapientes Hebraeorum, etiam caelestibus sanctis Angelis
et Virtutibus Dei, quos beatissmos tanquam cives in hac nostra peregr-
natione mortali veneramur et amamus, sacrificari vetat, intonans in lege
sua, quam dedit populo suo Hebraeo, et valde minaciter dicens, Sacrifi-
cans diis eradicabitur. Et ne quisquam putaret daemonibus pessimis terre-
nisque spiritibus, quos iste dicit mnimos vel minores, ne sacrificetur esse
praeceptum; quia et ipsi in Scripturis sanctis dicti sunt dii, non He-
braeorum, sed gentium; quod evidenter in Psalmo Septuaginta interpretes
posuerunt, dicentes, Quoniam omnes dii gentium daemonia
30
: ne quis ergo
putaret istis quidem daemoniis prohibitum, caelestibus autem vel mni-
bus, vel aliquibus sacrificari esse permissum, m3$ addidit, nisi Domino
soli, id est, nisi Domino tantum: ne forte in eo quod ait, nisi Domino
soli, Dominum solem credat esse quispiam, cui sacrifioandum putat: quod
non ita esse intelligendum, in Scripturis graecis facillime reperitur.
5. Deus igitur Hebraeorum, cui tam magnum tantus etiam iste phi-
losophus perhibet testimonium, legem dedit Hebraeo populo suo, hebraeo
sermone conscriptam, non obscuram et incognitam, sed mnibus iam
gentibus diffamatam, in qua lege scriptum est, Sacrificans diis eradica-
bitur, nisi Domino tantum. Quid opus est in hac eius lege, eiusque Pro-
phetis de hac re multa perquirere? Imo non perquirere, non enim abstrusa
vel rara sunt; sed aperta et crebra colligere, et in hac disputatione mea
" Ps. 95,5.
1424 LA CIUDAD DE DI OS
XIX, 23, 5
mos t r ar n con luz mer i di ana que el Di os ver dader o y s ober ano
no qui er e que se sacri fi que a nadi e fuer a de El . He aqu un
di cho br eve, m s di r amos , gr andi os o, amenazador , per o ver da-
der o, de aquel Di os a qui en pr edi can t an excel sament e sus va-
r ones ms s abi os ! Escchese, t mase, cmpl as e, no sea que
s obr evenga a l os desobedi ent es el des ar r ai go.
Quien sacrificare a los dioses-dice, no a solo el Seor,
ser exterminado, no por que t enga necesi dad de al guna cosa,
si no por que nos convi ene ser cosa suya. As , en l as Sagr adas
Let r as de l os hebr eos se c ant a: Dije al Seor: T eres mi Dios,
porque no necesitas de mis bienes. Nos ot r os , es deci r, su ci udad,
somos su sacri fi ci o m s nobl e y excel ent e. Tal es el mi st er i o
que cel ebr amos en nues t r as obl aci ones, bi en conoci das de l os
fieles, como hemos di cho en l i br os ant er i or es . Los or cul os di-
vi nos han anunci ado por l os pr ofet as hebr eos que l as v ct i mas
' que ofrec an l os hebr eos en figura del por veni r cesar an, y que
l as naci ones, de l evant e a poni ent e, no ofr ecer an ms que un
sacri fi ci o, el que ahor a vemos c umpl i do. Ya he ci t ado al gunos
de esos t est i moni os, los suficientes, y he s al pi cado de el l os est a
obr a. Po r t ant o, debe exi gi r se est a j ust i ci a que hace que el
Di os ni co y s upr e mo i mper e, segn su gr aci a, a la ci udad
obedi ent e, que no sacri fi que a nadi e fuer a de El . De est a suer t e,
en t odos l os hombr e s , ci udadanos de est a ci udad y obedi ent es
a Di os, el al ma i mpe r ar fielmente y con or den l eg t i mo al
cuer po, y la r azn a l as pas i ones . Y de est a maner a, como un
sol o j ust o vive de l a fe, as vi vi r t ambi n e l , c onj unt o y el
pue bl o de esos j us t os de esa fe que obr a por l a car i dad, que
poner: quibus luce clarius apparet, nulli omnino nisi tantum sibi Deum
verum et summum voluisse sacrificari. Ecce hoc unum breviter, imo gran-
diter, minaciter, sed veraciter dictum ab illo Deo, quem tam excellenter
eorum doctssimi praedicant, audiatur, timeatur, mpleatur, ne inobedien-
tes eradicatio consequatur. Sacrijicans, inquit, diis eradicabitur, nisi Do-
mino tantum: non quo rei egeat alcuius, sed quia nobis expedit ut res
eius simus. Hinc enim canitur in sacris Litteris Hebraeorum: Dixi Do-
mino, Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges
4
. Huius
autem praeclarissimum atque optimum sacrificium nos ipsi sumus, hoc
est civitas eius, cuius rei mysterium celebramus oblationibus nostris, quae
fidelibus notae sunt, sicut in libris praecedentibus disputavimus ". Cessa-
turas enim victimas, quas in umbra futuri offerebant Iudaei, et unum
sacrificium gentes a solis ortn usque ad occastim, sicut iam fieri cernimus
oblaturas, per Prophetas Hebraeos oracula increpuere divina: ex quibus
quantum satis visum est, nonnulla protulimus, et huic iam operi aspersi-
mus. Quapropter ubi non est ista iustita, ut secundum suam gratiam
civitati obedienti Deus imperet unus et summus, ne cuiquam sacrificet,
nisi tantum sibi; et per hoc in mnibus hominibus ad eamdem civitatem
pertinentibus atque obedientibus Deo, animus etiam corpori, atque ratio
vitiis, ordine legitimo fideliter imperet; ut quemadmodum iustus unus,
ita coetus populusque iustorum vivat ex fide, quae operatur per dilectio-
* PS. 15,2.
L.ro c et alibi.
#
c
XIX, 24 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1425
l l eva al hombr e a amar a Di os como debe y al pr j i mo como
a s mi s mo [ 59] . En concl usi n, donde no exi st e est a j ust i ci a
no exi st e t ampoco l a congr egaci n de hombr e s fundada s obr e
der echos r econoci dos y comuni dad de i nt er eses. Y si est o no
exi st e, no exi st e el puebl o, si es que es ver dader a la defi ni ci n
dada de pue bl o. Po r consi gui ent e, no exi st e t ampoco r epbl i ca,
por que donde no hay pue bl o no hay cosa del pue bl o.
C A P I T U L O X X I V
OTRA DEFI NI CI N MS ACCESI BLE Y MS ADAPTABLE DE PUEBLO
Y si des car t amos esa defi ni ci n de pue bl o y damos est a ot r a:
El puebl o es un conj unt o de ser es r aci onal es as oci ados por l a
concor de comuni dad de obj et os amados , par a s aber qu es
cada puebl o, es pr eci so e xami nar l os obj et os de su amor . No
obs t ant e, sea cual fuere su amor , si es un conj unt o, no de b e s - '
t i as, si no de seres r aci onal es, y est n l i gados por la concor de
comuni n de obj et os amados , pue de l l amar s e, si n abs ur do ni n-
guno, pue bl o. Ci er t o que ser t ant o mej or cuant o ms nobl es
sean l os i nt er eses que l os l i gan, y t ant o peor cuant o menos
nobl es sean. Segn est o, el puebl o r omano es un puebl o, y su
gobi er no, una r epbl i ca. La hi st or i a da fe de lo que am est e
puebl o en su or i gen y en l as pocas si gui ent es y de cmo se
han i do i nfi l t r ando l as m s s angr i ent as sedi ci ones, l as guer r as
nem, qua homo diligit Deum, sicut diligendus est Deus, et proximum
sicut semetipsum: ubi ergo non est ista iustitia, pwfecto non est coetus
hominum iuris consensu et utilitatis communione sociatus. Quod si non
est, utique populus non est, si vera est haec populi definitio. Ergo neo
respublica est: quia res populi non est, ubi ipse populus non est.
CAPUT XXIV
QA DEFINITIONE CONSTET POPULI ET REIPUBLICAE NUNCUPATIONEM RECTE
SIBI NON SOLM ROMANOS, SED ETIAM REGNA ALIA VINDICARE
Si autem populus non isto, sed alio definiatur modo, velut si dieatur,
Populus est coetus multitudinis rationalis, rerum quas diligit concordi
communione sociatus: prefecto ut videatur qualis quisque populus sit,
illa sunt intuenda quae diligit. Quaecumque tamen diligat, si coetus est
multitudinis, non pecorum, sed rationalium creaturarum, et eorum quae
diligit concordi communione sociatus est, non absurde populus nuncupa-
tur; tanto utique melior, quanto in melioribus; tan toque deterior, quanto
est in deterioribus concors. Secundum istam definitionem nostram Roma-
nus populus, populus est; et res eius sine dubitatione respublica. Quid
autem primis temporibus suis, quidve sequentibus populus lie dilexerit,
et quibus moribus ad cruentissimas seditiones, atque inde ad socialia
atque civilia bella perveniens, ipsam concordiam, quae salus quodammodo
est populi, ruperit atque corruperit, testatur historia: de qua in praece-
1426 U CIUDAD DE D10.- XI X, 25
civiles, y de cmo se rompi y se corrompi la concordia, que
es en cierta manera la salud del pueblo. En los libros prece-
dentes hay muchos datos a este respecto. Por eso, yo no dira
que no es un pueblo o que su gobierno no es repblica mien-
tras subsista un conjunto de seres racionales unidos por la co-
munin concorde de objetos amados. Lo dicho de este pueblo
y de esta repblica llgase extensivo al pueblo de los atenien-
ses o de otros griegos, al de los egipcios, a la primera Babilo-
nia de los asirios, cuando en sus repblicas sostuvieron imperios
grandes o pequeos, y de cualesquiera otras naciones. Porque,
en general, la ciudad de los impos, refractaria a las rdenes de
Dios, que prohibe sacrificar a otros dioses fuera de El, y por
eso incapaz de hacer prevalecer el alma sobre el cuerpo y la
razn sobre los vicios, desconoce la verdadera justicia.
C A P I T U L O X X V
No PUEDEN DARSE VERDADERAS VIRTUDES DONDE NO HAY
VERDADERA RELIGIN
Por ms dichoso que parezca el imperio del alma sobre el
cuerpo y de la razn sobre las pasiones, si el alma y la razn
no estn sometidas a Dios y no le rinden el culto que El manda,
ese imperio no es justo y verdadero. Cmo una mente que des-
conoce al Dios verdadero y que, en lugar de estarle sujeta, se
prostituye a los ms infames demonios, que la violan, puede
ser seora del cuerpo y de los vicios? Las virtudes que cree
dentibus libris multa posuimus. Nec ideo tamen vel ipsum non esse po-
pulum, vel eius rem dixerim non esse rempublicam, quamdiu manet qua-
liscumque rationalis multitudinis coetus, xerum quas diligit concordi
communione sociatus. Quod autem de isto populo et de ista repblica
dixi, hoc de Atheniensium vel quorumcumque Graecorum, hoc de Aegyp-
tiorum, hoc de illa priore Babylone Assyriorum, quando in rebus suis
publicis imperia vel parva vel magna tenuerunt, et de alia quacumque
aliarum gentium intelligar dixisse atque sensisse. Generaliter quippe civitas
impiorum, cui non imperat Deus obedienti sibi, ut sacrificium non offerat,
nisi tantummodo sibi, et per hoc in illa et animus corpori, ratioque vitiis
recte ac fideliter imperet, caret iustitiae veritate.
CAPUT XXV
QOD NON POSSINT IBI VERAE ESSE VIRTUTES, UBI NON EST VERA REEIGIO
Quamlibet enim videatur animus corpori, et ratio vitiis laudabiliter
imperare; si Deo animus et ratio ipsa non servit, sicut sibi serviendum
esse ipse Deus praecepit, nullo modo corpori vitiisque recte imperat. Nam
qualis corporis atque vitiorum potest esse mens domina, veri Dei nescia,
nec eius imperio subiugata, sed vitiosissimis daemonibus corrumpentibus
irostituta? Proinde virtutes, quas sibi habere videtur, per quas imperat
XIX, 26 FINES DE LAS DOS CIUDADES 1427
tener, al mandar al cuerpo y a las pasiones, para el logro y con-
servacin de algo, si no las refiere a Dios, son ms bien vicios
que virtudes. Y es que, aunque algunos piensen que las virtudes
son verdaderas y honestas cuando son referidas a s mismas
y puestas como fin propio son hinchadas y soberbias. Por
ende, no son virtudes, sino vicios [60], y por tales deben
tenerse. As como no procede del cuerpo, sino que es supe-
rior al cuerpo, lo que hace vivir al cuerpo, as no procede
del hombre, sino que es superior al hombre, lo que hace vivir
al hombre felizmente, y no solamente al hombre, sino tambin
a toda otra potestad y virtud celestial.
C A P 1 T ti L O X X V I
D E LA PAZ DEL PUEBLO SEPARADO DE DlOS Y USO QUE DE ELLA
HACE EL PUEBLO DE DlOS EN SU PEREGRINACIN
De donde se sigue que, as como el alma es la vida del
cuerpo, as Dios es la vida feliz del hombre. De El dicen las
Sagradas Letras de los hebreos: Feliz el pueblo que tiene por
Seor a su Dios. Miserable, pues, el pueblo enajenado de ese
Dios! Tambin l goza de una cierta paz suya, que no debe ser
despreciada; paz de que no gozar al fin, porque no usa bien
de ella antes del fin. Mas interesa tambin a nuestra ciudad que
goce de ella en este mundo, porque, mientras estn mezcladas
las dos ciudades, usamos tambin nosotros de la paz de Babilo-
corpori et vitiis ad quodlibet adipiscendum vel tenendum, nisi ad Deum
retulerit, etiam ipsae vitia sunt potius quam virtutes. Nam licet a qui-
busdam tune verae et honestae putentur esse virtutes, cura ad se ipsas
referuntur, nec propter aliud expetuntur; etiam tune inflatae ac superbae
sunt: et ideo non virtutes, sed vitia iudicanda sunt. Sicut enim non est
a carne, sed super carnem, quod carnem facit vivere: sic non est ab homi-
ne, sed super hominem, quod hominem facit beate vivere; nec solum
hominem, sed etiam quamlibet Potestatem Virtutemque caelestem.
CAPUT XXVI
DE PAI:E VOPULI ALIENATI A DEO, QUA UTITUR AD PIETATEM POPULUS DET,
MJM IN HOC PERECRINUS EST MUNDO
Quocirca ut vita carnis anima est, ita beata vita homnis Deus est,
de quo dicunt sacrae Litterae Hebraeorum. Beatus populus, cuius est
Dominus Deus ipsius *". Miser igitur populus ab isto alienatus Deo. Diligit
tamen ipse etiam quatndam pacem suam non improbandam, quam quidem
non habebit in fine, quia non ea bene utitur ante finero. Hanc autem ut
interim habeat in hac vita, nostra etiam interest: quoniam quamdiu per-
mixtae sunt ambae civitates, utimur et nos pace Babylonis: ex qua ita
per fidem populus Dei liberatur, ut apud lianc interim peregrinefur.
142)8 LA CIUDAD DE DIOS XI X, 27
ni a. El puebl o de Di os es l i ber ado por la fe y par a que con el l a
cami ne mi ent r as vi va. Est e es el mot i vo que mueve al Aps t ol a
adver t i r a la Igl esi a que or e por l os reyes y por l os const i t u - '
dos en di gni dad, a fin de quedice l l l e v e mos una vida cal-
mosa y tranquila en el ejercicio de la piedad y de la caridad.
El pr ofet a J er em as , al anunc i ar al ant i guo puebl o de Di os su
caut i vi dad y r ecomendar l e que fuese a Babi l oni a sin mu r mu r ar
y dando pr ue ba a Di os de su paci enci a, le aconsej a que or e
p o r esa ci udad, porque en su paz encontraris vuestra paz, es
deci r , esa paz t e mpor al comn a l os bue nos y a l os mal os .
C A P I T U L O X X V I I
L A PAZ DE LOS ADORADORES DE D I O S
Mas l a paz, pr i vat i va nues t r a, l a gozamos aqu con Di os
p o r la fe, y et er nament e la di s fr ut ar emos con El por l a vi si n
cl ar a. Aqu abaj o l a paz, t ant o la comn como la pr i vat i va
nues t r a, es m s bi en sol az de nues t r a mi s er i a que gozo de nues-
t r a di cha. Nues t r a mi s ma j ust i ci a, aunque ver dader a en t ant o
que la r efer i mos al bi en s upr e mo, es t al en est a vi da, que m s
bi en consi st e en la r emi si n de l os pecados que en la perfecci n
de l as vi r t udes . Test i go es de el l o l a or aci n de l a Ci udad de
Di os, per egr i na en el mu n d o . El l a cl ama a Di os por boca de
t odos sus mi e mb r o s : Perdnanos nuestras deudas, as como
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Est a or aci n no es
Propter quod et Apostolus admonuit Ecclesiam, ut oraret pro regibus
eius atque sublimibus, addens et dicens, ut quietam et tranquillam vitam
agamus cura omni pietate et chntate
4S
. Et propheta Ieremias cum populo
Dei veteri venturam praenuntaret captivitatem, et divintus imperaret ut
obedienter in Babyloniam irent, Deo suo etiam ista patientia servientes,
monuit et ipse ut oraretur pro illa, dicens, quia in eius est pace pax
vestra", utique interim temporalis, quae bonis malisque communis est.
C A P U T X X V I I
DE PACE SERVIENTIUM DEO, CUIUS PERFECTA TRANQUILLITAS IN HAC TEMPO-
RALI VITA NON POTEST APPREHENDI
Pax autem nostra propria, et hic est cum Deo per fdem, et in aeternum
erit cum illo per speciem. Sed hic sive illa communis, sive nostra propria,
talis est pax, ut solatium miseriae sit potius quam beatitudinis gaudium,
Ipsa quoque nostra iustitia, quamvis vera sit propter veri boni finem,
ad quem refertur, tamen tanta est in hac vita, ut potius peccatorum re-
missione constet, quam perfectione virtutum. Testis est oratio totius civi-
tatis Dei. quae peregrinatur in terris. Per omnia quippe membra sua cla-
mat ad Deum, Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debito-
43
i Tim. 3,2.
" 1er. S9,7.
XDC, 27 FINES DE US DOS CIUDADES 14,29
eficaz p ar a aquel l os cuya fe si n obr as es muer t a, per o s l o es
par a aquel l os cuya fe obr a por l a car i dad. Los mi s mos j us t os
t i enen necesi dad de est a or aci n, por que , aunque su al ma est
somet i da a Di os, l a r azn no i mpe r a per fect ament e a l os vi ci os
en est a vi da mor t al y en este cuer po cor r upt i bl e que apes ga al
al ma. Aunque mande , nunca l o hace si n combat e y si n resi st en-
ci a por par t e de l as pas i ones . Y s i empr e es ver dad que aun al
m s fuert e l uc hador y domi nador de t al es enemi gos en este val l e
de flaqueza se le ent r omet e al go que, si no le hace pecar con
fci l obr a, s le hace con hbi l l ocuci n o con i nconst ant e pensa-
mi ent o. Po r eso, mi ent r as se i mpe r a a l as pas i ones , no hay paz
per fect a, por que l as que resi st en se debat en en pel i gr os a pel ea,
y l as venci das an no t i enen as e gur ada l a vi ct or i a, si no que
r equi er en t odav a una vi gi l ant e opr es i n. En est as t ent aci ones,
de l as cual es di ce br evement e l a Es c r i t ur a: No es acaso una
continua tentacin la vida del hombre sobre la tierra?, qui n
pr e s umi r de que su vi da sea t al que no pr eci sa deci r a Di o s :
Perdnanos nuestras deudas, si no el hombr e s obe r bi o? Y sober-
bi o no p o r sT gr andeza, si no por su hi nchazn. A st e resi st e
con j ust i ci a el que da su gr aci a a l os humi l de s . Po r eso est
e s c r i t o: Dios resiste a los soberbios y da su gracia a los humil-
des. Aqu l a j ust i ci a consi st e en que Di os mande al hombr e
obedi ent e; el al ma, al cuer po, y l a r azn, a l os vi ci os, aunque
se r ebel en, o venci ndol os o r esi st i ndol os, y en que se pi da
a Di os l a gr aci a del mr i t o y el pe r dn de l os pecados y se
den gr aci as por l os bi enes r eci bi dos [611-
ribus nostris". Nec pro eis est efficax haec oratio, quorum fides sine
operibus mortua est
46
: sed pro eis quorum fides per dilectionem opera-
tur " . Quia enim Deo quidem subdita, in hac tamen conditione mortali, et
corpore corruptibili quod aggravat animam
4S
, non perfecte vits imperat
ratio, ideo necessaria est iustis talis oratio. Nam profecto quanquam im-
peretur, neququam sine conflictu vits imperatur. Et utique subrepit
aliquid in hoc loco infirmitatis etiam bene confligenti, sive hostibus tali-
bus victis subditisque dominanti, unde, si non facili operatione, certe labili
locutione aut volatili cogitatione peccetur. Et ideo quamdiu vits impe-
ratur, plena pax non est: quia et illa quae resistunt, periculoso debel-
lantur praelio; et illa quae victa sunt, nondum securo triumphantur otio,
sed adhuc sollicito premuntur imperio. In his ergo tentationibus, de qui-
bus mnibus in divinis eloquiis breviter dictum est, Numquid non tenta-
do est vita humana super terram?
49
quis ita vivere se praesumat, ut di-
cere Deo, Dimitte nobis debita nostra, non necesse habeat, nisi homo ela-
tus? Nec vero magnus, sed inflatus ac tumidus, cui per iustitiam resistit
qui gratiam largitur humilibus. Propter quod scriptum est: Deus superbis
resistit, humilibus autem dat gratiam
50
. Hic taque in unoquoque iustitia
est, ut obedienti Deus homini, animus corpori, ratio autem vits etiam
repugnantibus imperet, vel subigendo, vel resistendo; atque ut ab ipso
Deo petatur et meritorum gratia, et venia delictorum, ao de acceptis bonis
gratiarum actio persolvatur. In illa vero pace final i, quo referenda, et
13
Mt. 6,12.
4S
Sap. 9,15.
* lac. 2,17.26. " Iob 7,i, sec. I.XX.
" Gal. 5,6 "" lac. 4,6; 1 Petr. ,5,5.
1430 LA CIUDAD DE DIOS XTX, 28
En la paz final, empero, que debe ser la meta de la justicia
que tratamos de adquirir aqu abajo, como la naturaleza estar
dotada de inmortalidad, de incorrupcin, y carecer de vicios
y no sentiremos resistencia alguna interior ni exterior, no ser
necesario que la razn mande a las pasiones, pues no existi-
rn. Dios imperar al hombre, y el alma al cuerpo. Y esto
se har con una facilidad y un dulzor tal cual corresponde a
una felicidad triunfante y gloriosa. Este estado ser eterno y es-
taremos ciertos de su eternidad. Y por eso en la paz de esta
felicidad y en la felicidad de esta paz consistir el sumo bien.
C A P I T U L O X X V I I I
FI N DE LOS IMPOS
Al contrario, los que no pertenecen a esta ciudad de Dios
tendrn por lote una miseria eterna, por otro nombre muerte
segunda, porque ni el alma ni el cuerpo viven. El alma, porque
estar separada de su vida, que es Dios, y el cuerpo, porque
sufrir dolores eternos. La muerte segunda ser ms dura, por-
que no podr terminar con la muerte. Mas, siendo la guerra
contraria a la paz, como la miseria a la felicidad y la muerte
a la vida, puede preguntarse, y con razn, si a la paz, tan cele-
brada y alabada como sumo bien, responder una guerra en el
mal supremo. Quien esto pregunte, repare qu es lo daino
y pernicioso en la guerra, y hal l ar que no es ms que la opo-
cuius adipiscendae causa habenda est ista iustitia, quoniam sanata ira-
mortalitate atque incorruptione natura vitia non habebit, nec unicuique
nostrum vel ab alio vel a se ipso quidquam repugnabit, non opus erit ut
ratio vitiis, quae nulla erunt, imperet: sed imperabit Deus homini, ani-
,mus corpor; tantaque obediendi ibi erit suavitas et facilitas, quanta vi-
vendi regnandique felicitas. Et hoc illic in mnibus atque in singulis ae-
ternum erit, aeternumque esse certum erit: et ideo pax beatitudinis huius,
vel beatitudo pacis huius, summum bonum erit.
CAPUT XXVI I I
IN QUEM FINEM VENTURUS SIT XITOS IMPIORUM
Eorum autem qui non pertinent ad istam civitatem Dei, erit et con-
trario miseria sempiterna, quae etiam secunda mors dicitur
51
: quia nec
anima ibi vivere dicenda est, quae a vita Dei alienata erit; nec corpus,
quod aeternis doloribus subiacebit. Ac per hoc ideo durior ista secunda
mors erit, quia finiri morte non poterit. Sed quoniam sicut miseria bea-
titudini, et mors vitae, ita bellum paci videtur esse contrarium; mrito
quaeritur, sicut pax in bonorum finibus praedicata est atque laudata,
quod vel quale bellum in finibus malorum e contrario possit intelligi.
Verum qui hoc quaerit, attendat quid n bello noxium pemiciosumque sit,
41
Aipoc. 2, I T ; 2o,6 ; 2T,8.
XIX, 28 FINES DE 1,AS DOS t l l l l l ADHS 1431
sicin y el choque de dos cosas entre s. Qu guerra; pues, ms
grave y ms amarga puede imaginarse que aquella en que la
voluntad ser tan contraria a la pasin, y la pasin a la volun-
tad, que su enemistad no cesar jams por la victoria de una
o de ot ra? [62]. Y cul ms cruel que aquella en que la fuer-
za del dolor combate a la naturaleza del cuerpo, sin que nin-
guno de los dos se ri nda? Cuando en el mundo se desencadena
ese combate, o vence el dolor, y la muerte priva del sentido,
o vence la naturaleza y la salud arroja el dolor. Empero, en la
otra vida subsiste el dolor para atormentar y la naturaleza para
sentir el dolor, y no falta ni el uno ni la otra para que la pena
dure siempre. Mas, como tanto los buenos como los malos pa-
san por el juicio final, unos al bien supremo, que debe apete-
cerse, y otros al mal soberano, que debe esquivarse, tratar
sobre este punto en el libro siguiente,, cuanto Dios me diere.
et videbit nihil aliud esse, quam inter se rerum adversitatem atque con-
flictum. Quod igitur bellum gravius et amarius cogitari potest, quam ubi
voluntas sic adversa est passioni, et passio voluntati, ut nullius earum
victoria tales inimicitiae finiantur; et ubi sic confligit cum ipsa natura
corporis vis doloris, ut neutrum alteri cedat? Hic enim quando contingit
iste conflictus, aut dolor vincit, et sensum mors adimit; aut natura vincit,
et dolorem sanitas tollit. Ibi autem et dolor permanet, ut affligat; et na-
tura perdurat, ut sentiat: quia utnimque ideo non dficit, ne poena de-
ficiat. Ad hos autem fines bonorum et malorum, illos expetendos, istos
cavendos, quoniam per iudicium transibunt ad illos boni, ad istos mali;
de hoc iudicio, quantum Deus donaverit, in consequenti volumine dis-
putabo.
NOTAS AL LIBRO XIX
[1] Muy bien, aadiramos nosotros. Si seguimos haciendo clculos,
fcilmente llegaramos a un nmero infinito. Verdad es que tericamente
pueden darse, como l prueba, todas esas sectas diferentes; pero en reali-
dad no son ms que pura teora, y todas ellas se reducen a las tres que
luego refiere en los captulos siguientes.
[2] La felicidad es el trascendental ms arraigado en la naturaleza
humana. La memoria Del se basar sobre todo en l con el tan sabido
argumento de que el amor supone el conocimiento. El apetito de felici-
dad lo hallamos apuntado en los siguientes lugares: De mor. Eccle. cath.
I 3,4; De lib. arb. I 14,30; II 9,26; De mag. 14,46; Confess. X 20,29;
21,31; De Trin. XIII 9,11; 20,25; De nat.et grat. 46,54; En. in Ps. 33,2,15;
118,1.1; Opus imp. contra Iulian. VI 11,12; Epist. 104,4.12; Serm. 150,4;
231,4, etc.
[3] Esta es una gran leccin para todos esos que aun hoy se cierran
al problema del hombre. El hombre, que es el filsofo y el ontlogo, es el
primero que debe ser estudiado. Por el hombre se cre el mundo, y so-
lamente por l ser salvado. De aqu la conveniencia de su estudio y de
su anlisis detallado.
[4] San Agustn aprovecha, sobre todo en esta obra, muchos de los
conceptos expresados, segn l, por Varrn. La concatenacin lgica que
hace de ellos nos deja al descubierto su gran capacidad y su asimilacin,
juntamente con el espritu de sntesis y de compendio.
[5] En su afn de conciliacin y eclecticismo, ese afn, humilde a
fuer de heroico, de aprovechar la verdad donde la hallare, identifica loa
dioses intermedios de los platnicos con los ngeles de los cristianos. Em-
pero, hay que decir que esos diosecillos, o esos eones, como les llamarn
los gnsticos, no pueden ni deben identificarse con los santos ngeles,
aunque en las funciones y ministerio que se les asignan sean muy se-
mejantes.
[6] Este fu Antoco Ascalonita, preceptor y maestro de Cicern, de
Varrn, de Lculo y de algunos otros nobles romanos. Segua la vieja
Academia, pero con inclinaciones estoicas, mejor, zenonianas.
[7] Agustn ha ensalzado ms de una vez el gnero de los filsofos
antiguos, pero con ms frecuencia ha fustigado su orgullo. El hombre es
muy interesante, pero no lo es todo, y por s mismo es incapaz de ser
feliz. Hacer radicar, por consiguiente, la fuente de su felicidad en l
mismo es un error atrevido y altanero. Y la soberbia nunca ha dicho bien
con los discpulos de Cristo. Cf. Epist. 118, dirigida a Discoro.
[8] [Qu gran corazn! Qu sentimientos tan dignos de un amor
como el suyo, encendido por la humanidad! Se nos presenta a veces
llorando, porque tiene que llorar las desgracias de los otros jos, de los
hombres, que son sus hermanos. Las lgrimas son privilegio de los gran-
des enamorados.
[9] San Agustn participaba an en gran parte la mentalidad de los
antiguos filsofos sobre el sabio. En sus primeros escritos resuenan to-
dava los ecos de esa filosofa, que luego l poco a poco fu sublimando y
NOTAS \l LIBRO XIX
143S
enriqueciendo con los valores del cristianismo, hasta dar en definir la
filosofa como el amor a la Sabidura, es decir, el amor a Cristo, que es
la Sabidura del Padre. El sabio, para los antiguos, sobre todo para los
estoicos, era el ser perfecto y el ms equilibrado de la humanidad. El ya
no lucha contra las pasiones, porque ya no las tiene, como afirmaban los
estoicos. Y mientras no consiga esto, no ha llegado a la cumbre de la
sabidura.
[10] Y en esto consiste la perfeccin, en guardar el equilibrio y el
orden. ]As es de fcil y de positiva la espiritualidad agustiniana!
[11] Ha comenzado el ataque de frente. Es innegable la existencia
en el mundo de eso que llamamos males morales. Despus de la cada, la
vida no puede hallarse sin alguna de esas taras. Basta echar una mirada
en nuestro derredor y a nosotros mismos para percatarnos de que esos
males nos rodean por todos los flancos.
[12] Este es un hecho de experiencia propia y ajena: Todo ser bus-
ca la propia conservacin. Es la primera tendencia del ser y la mxima
lucha que el ser libre se dirige contra su destruccin, contra la nada, que
quiere sumirle tambin a l en su seno. [Qu profundos y patticos son
los anlisis que Agustn hace en De libero arbitrio sobre el amor al ser y
sobre la huida de la nada! Aun los suicidas, dice l, aman su ser, porque
prefieren terminar su miseria, creyendo, falsamente, es cierto, que se aca-
bar su miseria y perdurar su ser.
[13] Esta esperanza es la salvacin de la presente vida humana. Si
en la actual economa, desterrados como estamos de nuestra patria, no nos
alimentara la esperanza de conseguirla al fin, no habra ms que una sa-
lida, la desesperacin. Eso que Marcel ha llamado en nuestros das la
metafsica de la esperanza, tiene raigambre plenamente agustiniana.
Y toda su teora puede condensarse en aquella lapidaria frase del Santo:
Vita vitae mortalis spes est vitae immortalis (En. in Ps. 103,3,17) .
[14] La experiencia le haba enseado esta verdad a l mismo! Si
alguna vez he sentido el escalofro en mi alma al leer una pgina, ha sido
cuando con las Confesiones en mis manos temblorosas le y rele aquel pa-
saje en que Agustn describe la muerte de su amigo y la angustia en que
qued sumida su alma. Con qu dolor se entenebreci mi corazn!
Cuanto miraba, era muerte para m. La casa me era un suplicio, y la casa
paterna un tormento insufrible, y cuanto haba comunicado con l se me
volva sin l cruelsimo suplicio. Buscbanle por todas partes mis ojos, y
no pareca. Y llegu a odiar todas las cosas porque no le tenan ni podan
decirme ya como antes, cuando vena despus de una ausencia: He aqu
que ya viene. Me haba hecho a m mismo un gran lo, y preguntaba a
mi alma por qu estaba triste y me conturbaba tanto, y no saba qu
responderme (Confess. IV 4,9) .
[15] El hombre de la interioridad no poda dejar de perseguir la
insinceridad, la hipocresa. Estas tristes pinceladas que aqu da nos estn
diciendo que l prob de esos tragos dentro y fuera de sus monasterios.
Los hombres somos as, y aun entre los santos mordemos la honra de
nuestros prjimos.
[16] Va analizando y viviseccionando con carcter de psiclogo la
desunin y la separacin de los hombres entre s. La unidad se protege
con la comunicacin de sentimientos. Sentir lo mismo, basados en los
principios comunes que todos tenemos, es el lema que puede superar las
deficiencias humanas. Y a l recurre el Santo en su vida monacal.
[17] Cf. Quaest. in Hept. VI q.10.
[18] La amistad es un continuo sobresalto. Hay en la amistad una
doble preocupacin, la propia y la del amigo, la del otro yo... Agustn
1434 l CIDAD DE DIOS
podra darnos lecciones sobre este punto, porque am como no ha amado
nadie despus de l. Y es que cuanto ms fidelidad se tiene al amigo,
tanto ms sobrecoge el celo y el miedo. [Lanse y relanse una y mil ve-
ces las inmortales pginas de las Confessiones a este respecto, sobre todo
los seis primeros libros y el relato de su conversin!
[19] Palpablemente vemos cumplida esta verdad en el relato antes ci-
tado de la muerte del amigo. Cf. Confess. IV 4,7- 9; 5,10.
[20] Una vez ms nos est hablando de su propia experiencia. El
amargor que aquella muerte dej en su alma tiene resabios en todas las
ocasiones propicias. Llevaba el alma rota y no saba dnde ponerla. Hubie-
ra querido morir tambin l, porque no quera vivir a medias, y su otro yo
ya haba muerto.
[21] Cf. De Trn. XIV 9,12.
[22] El gran mrito de Agustn ha sido el hallazgo de los principios
metafsicos que regulan los seres humanos e irracionales. El apetito de
paz supone un conocimiento de la misma, pero este conocimiento, si es
que puede llamarse tal, es inconsciente y nos aboca directamente a la
memoria Dei. La teora, como ya hemos apuntado varias veces, es de una
trascendencia enorme en toda la filosofa agustiniana.
[23] Este es el gran captulo de la psicologa humana. As somos los
hombres. No queremos la paz, porque nadie nos sirve; pero, cuando nos
vemos encumbrados, anhelamos que todos se nos rindan, sin pensar en
nuestra anterior postura, y ahora cambiamos la chaqueta y deseamos la
paz, la paz con nuestros inferiores, esa paz que habamos negado a nues-
tros superiores.
[24] Alude al perro de la fbula, Caco. Vid. Eneida 1.8 v.185-275.
[25] Esatendencia natural no puede faltar en el hombre, el ser ms
perfecto de la creacin. Ella nos lleva a la fundamentacin metafsica de
los hechos que encuadran y prueban la existencia de la memoria Dei.
[26] El sistema agustiniano es una gama lgica en toda su dilatada
extensin. La paz entre los trascendentales exigira la unidad, el descan-
so, el reposo. Todos los cuerpos, los seres todos, tienen su peso; todos
buscan por medio de l la paz que les es propia. El lugar de su equili-
brio, de su estar, sa es la paz peculiar de cada ser. Pero l tiene un
peso, que es su amor y que tiende hacia arriba, y por eso estar inquieto
hasta que repose, hasta que llegue a la patria y consiga su paz.
[27] Sera difcil hallar en la filosofa corriente un trmino apropia-
do para designar ste de paz, que usa Agustn. La paz en los seres lo es
todo para el Santo. Es de orden ontolgico como unidad, es de orden mo-
ral como equilibrio, es de orden lgico como memoria Dei. Lo es todo y
es de un alcance inigualable.
[28] Comienza en este captuloel ms hermoso y profundo, sin
duda, de cuantos han brotado de la pluma de San Agustnesa filigrana
literaria y filosfica de definiciones en torno a la paz. Baker ha llamado
al libro XIX de la Ciudad de Dios tratado de sociologa, y no se equi-
voca. En l se dan cita todos los problemas de esa materia con una ri-
gidez que asombra. La paz es el fundamento de todas las sociedades, do-
mstica, civil, nacional o internacional.
[29] Es la definicin clsica, que ha pasado ya a aforismo de es-
cuela. Es, ni ms ni menos, el compendio de la espiritualidad agustiniana
y de su moral. A conseguir la paz se encamina toda la vida asctica y
todo el ejercicio de lucha y de refriega que espera al hombre en el mun-
do. Virtud, paz y orden son los trminos que definen la trayectoria de
este pensamiento, y unos se completan con los otros. Aadamos a stos
el .amor, y tenemos el cuadro cerrado por los cuatro flancos,
NOTAS AI, UBRO XIX 1435
[30] Y esto nos mueve a pensar en el peso, que es el amor, en el
pondus. El amor inclina al lugar propio de cada ser, y el orden obliga
a conseguirlo. Si nos detenemos un poco a considerar estas definiciones,
caemos en la cuenta de que todo radica y gira sobre un mismo gozne, el
equilibrio. Virtus = ordo amoris; ordo = dispositio reram; amor = pon-
dus; pax = tranquillitas ordinis. Este es el vasto proceso seguido por la
lgica impresionante del Santo.
[31] Los lugares paralelos son innumerables. Pueden verse entre
otros: De mor. Manich. II 9,14; De ver. relig. 11,21; 18,35-36, etc.;
De div. quaest. 83 q.10; q.21; q.51; Contra Epist. Manich. 33,36; De
Trin. VIII 3,5; XI 5,8; De nat. bon. 1,2.6.8.12.13.17, etc.
[32] Este mismo pensamiento, ampliado y expuesto quiz con menos
hondura metafsica, lo emplearon los escolsticos, sobre todo a partir de
Santo Toms, para probar que Dios no quiere ningn mal de culpa y que
el mal de pena y el de naturaleza lo quiere per accidens, es decir, en
cuanto va unido a un bien superior.
[33] Estos grandes principios de moral son ya la cumbre y la per-
feccin del cristianismo. El gozo y el dolor no son morales por lo que
tienen de malos en s mismos, sino por- el objeto. Son lo que los mora-
listas llaman hoy los pecados internos.
[34] Este apetito en los animales lo hace notar en varios lugares.
Cf. De quant. anim. 28,54; Confess. X 17,26; De Trin. X 10,13; De Gen.
ad litt. III 8,12; De civ. Dei XI 27; En. in Ps. 148,3; De gest. Pelag.
6,18, etc.
[35] La perfeccin consiste, por consiguiente, en la paz, y sta en la
armona del conocimiento con la accin. La conclusin es fcil: destierra
la hipocresa del corazn de los hombres, porque su perfeccin comienza
por el interior y no para en meras apariencias externas.
[36] Trata de conciliar la libertad con el auxilio de la gracia. El
concurso es cierto, pero la obediencia es libre; por consiguiente, ni se
quita la libertad ni se priva de la ayuda divina. El cmo es ya problema
ms intrincado y difcil.
[37] El pensamiento es claro. El hombre, con la ayuda de la fe, tie-
ne ya marcado el camino que ha de seguir en su amor. Por tanto, amando
a Dios, puede amarse tambin y rectamente a s mismo y al prjimo, por-
que estos tres preceptos no se contraponen ni se oponen, sino que se com-
ponen entre s y se implican.
[38] Precisamente sta era la conclusin a que miraban las premi-
sas anteriores. La servidumbre es una condicin y una pena impuesta al
pecador. Por naturaleza, el hombre es libre y nadie deba seorear a
otro. El recto uso exiga eso, que el hombre dominara slo a los irracio-
nales; pero, al quebrantar el orden, sigui la pena de esa transgresin.
[39] Esa es la ley eterna, segn la definicin ya conocida: Ratio di-
vina vel voluntas Dei ordinem naturalem conservan iubens et perturban
vetans (Contra Faust. XXII 27 y 30) .
[40] Son palabras del Apstol en su Epstola a Filemn y tambin
en la Epstola a los Romanos.
[41] He aqu la ms exacta visin de la sociedad. La sociologa no
ha descubierto otro foco de irradiacin ms potente y fecundo para la
vida de las naciones. La familia es el germen de las sociedades y de las
naciones, y su formacin, el ndice de lo que una nacin es y vale.
[42] Por consiguiente, la familia tiene dos leyes bien definidas y
marcadas, que debe seguir y obedecer: la natural y la civil. Y a su
vez tiene tambin dos fines, uno social y otro domstico, interno. En lo
que la ley civil no vaya contra la natural, la familia en su rgimen debe
1 436 W CIUDAD DE DIOS
atemperarse a sta, y es el nico modo de que las sociedades marchen sin
desviarse y sin sufrir quebrantos en sus miembros. He aqu el consejo
prudente y sabio de Agustn.
[43] Las acciones se definen por su fin, y la intencin determina
el fin. Atencin e intencin son los dos ingredientes bsicos de la moral
agustiniana, interiorista por antonomasia.
[44] La tragedia por la que ha atravesado en el transcurso de los
tiempos la Iglesia de Dios en general y los santos en concreto. Dios es
celoso y no puede permitir ser comparado a los dioses falsos. Por eso los
adoradores de stos se oponen acrrimamente a aqullos y los oprimen, y
de aqu nacen los padecimientos de los ciudadanos de la Ciudad de Dios.
Pero la religin cristiana no puede ser contemporizadora. Tiene tina
meta fija y unos dogmas invariables, y stos debe defenderlos por todos
los medios, aunque sufra la muerte.
[45] Este grito de guerra parece el grito de nuestros ltimos misio-
neros. Hay que henchir la Ciudad de ciudadanos, hay que unir a Cristo
al mundo entero. Y bajo esta consigna se lanzan las redes y los pesca-
dores acuden a los mares. Agustn escribe esto con un sentimiento traspa-
sado de alegra y de gozo. Ve que la Iglesia va creciendo y dilatndose, y,
como buen hijo, no puede por menos de saltar de regocijo y dar ante el
mundo testimonio de esta verdad.
[46] Son las paradojas de la vida que tantas veces ha expresado:
Vita mortalis et vita vitaiis (En. in Ps. 89,17) . Son las dos vidas que l
conoce, y que tanto gusta de nombrar.
[47] Cf. Contra Acad. y ms particularmente De Trin. XV 12,21;
De civ. Dei XI 26; Ench. 20,7.
[48] La duda en el cristiano puede nacer, pero como ltimo recurso,
cuando ni la fe habla, ni la razn entiende, ni el sentido percibe. nica-
mente entonces le es lcito dudar, porque el asentir a algo sera ir contra
todos los principios de la evidencia, que le dice que en esos casos debe
dudar.
[49] Pensaba indudablemente en sus monjes y en sus religiosas. Ante
todo, el equilibrio y Dios al frente. Caridad y contemplacin, pero en per-
fecta armona y bien entendidas, sera su lema.
[50] He aqu cmo comenta este punto el P. Lope Cilleruelo en su
interesante obra El monacato de San Agustn y su Regla (Valladolid
1947) : El apostolado se convierte en uno de los grados de la subida a
Dios. As se llega a estereotipar una frmula famosa en la historia: El
apostolado se ejerce por necesidad, y la contemplacin, por espontanei-
dad! (p.42) .
[51] Cf. Epist. 48,2.
[52] As define lo justo Trasimaco en el libro 1 De repblica, de
Platn. Pero esta definicin la refuta a rengln seguido Scrates.
[53] El argumento corre con una lgica aplastante. Ya dio otro paso
en la justicia, que es una de las virtudes bases de la vida humana. Los
hombres haban ordenado la justicia sin contar a Dios en esa escala.
Por tanto, el fundamento de la justicia estaba destruido, y, al no haber
justicia, no hay ya derecho, y sin derecho no hay pueblo, y, como con-
clusin, si no existe pueblo, no puede existir la repblica, que es la cosa
del pueblo.
[54] Cf. De consensu evangelistarum I 30.
[55] Estos libros los citan repetidas veces Teodoreto y Eusebio
con el ttulo De Philosophia ex oraculis, si bien el mismo Eusebio en la
Demonstratio evanglica 1.3 c.6, y a veces tambin Teodoreto, con el De
NOIAS AL UBRO XIX
1 4S7
Philosophia selectorum, pero impropiamente. Su contenido nos lo deja
entrever aqu Agustn, y el mismo Eusebio en su Pracparatio evanglica.
[56] Hcate era, segn la fbula, hija de Jpiter y Latona y herma-
na de Apolo. Fu llamada tambin con los nombres de Proserpina, Dia-
na: la Luna.
[57] Cf. De haer. haer.44- 45. Quiz Agustn, al interpretar los orcu-
los referidos por Porfirio, vaya ms all del pensamiento de ste. Sin em-
bargo, es de advertir que la gran preparacin de Porfirio en filosofa y
su iniciacin en el cristianismo es fcil que le permitieran llevar esa mira
y alguna otra ms aviesa. Porfirio es el gran combatiente literario del
cristianismo, que surgi de laa cenizas de Celso y de Filstrato con su
Apolonio de Tiana.
[58] Es muy acertada la observacin en plan de objecin. Cristo, se-
gn confesin del orculo, es un ser, un hombre piadossimo, santsimo,
A esto opone Agustn: Siendo eso, cmo es que da fatalmente a los cris-
tianos el implicados en error? Puede hacer esto queriendo o sin que-
rer. Si lo primero no es justo, tampoco, por tanto, piadossimo y sant-
simo. Y si lo segundo no es feliz, tampoco, por tanto, santsimo.
[59] Este es el desidertum de toda sociedad bien organizada. La co-
munidad, el clan, debe ser considerado en funcin del individuo para
tender a su fin, y slo as podr lograrlo. Cuando la sociedad, el pueblo,
viva de la fe, como el justo, como el individuo perfecto, entonces estar
salvada, y, mientras no consiga esto, seguir dando palos de ciego y azo-
tando con sus leyes al viento.
[60] Cf. De Trin. XIII 20,25- 26; XIV 1,3. En estas palabras y en
general en este captulo se ha querido ver una condenacin de las virtu-
des naturales de los paganos. En realidad creo que la apreciacin carece
de fundamento. San Agustn no niega valor natural a las acciones natu-
ralmente buenas; lo que s niega es que esas acciones naturalmente bue-
nas, sin la regeneracin, gocen de un valor sobrenatural. Por eso dir
que la virtud por la virtud, sin dejar de ser virtud, no da la felicidad.
[61] A todo esto obliga la justicia y todo esto implica. El problema
social es problema de conciencia. El dar a cada uno lo suyo indica que
hay que someter a cada cual su inferior. El alma a Dios, el cuerpo al
alma y los vicios a la razn. Exige, adems, que lo que no es propio se
reconozca como ddiva y se den gracias al Dador y se le pida su gracia
para seguir obrando con sus talentos.
[62] Buen recuerdo le quedaba grabado en la memoria de aquella
lucha titnica que hubo de sostener antes de su conversin, en sus dos
voluntades, que luchaban entre s y le desgarraban el alma!
LIBRO XX
El juicio final. Testimonios del Nuevo y del Antiguo Testamen-
to sobre el particular.
C A P I T U L 0 1
Lo s J UI CI OS DE Di o s Y EL J UI CI O FI NAL
1. Ya que voy a habl ar , con la gr aci a de Di os, del j ui ci o
final y a afi r mar su exi st enci a cont r a l os i mp os y l os i ncr du-
l os, debo pone r como ci mi ent o de este edificio l os t est i moni os
di vi nos. Los que r ehus an cr eer l os, se afanan por cont r aveni r l os
con r azonami ent os humanos , l l enos de er r or es y de ment i r as ,
sost eni endo, bi en que esos t est i moni os de l as Sagr adas Let r as
t i enen ot r o sent i do, bi en negando aut or i dad di vi na a esas pal a-
br as . Po r qu e est oy en que no hay mor t al que, ent endi endo eso
en su ve r dade r o sent i do y cr eyendo que es la pal abr a del Di os
s umo y ver dader o, no se r i nda a el l a y la admi t a. Y est o bi en l o
confiese de pal abr a, bi en se aver gence o t ema confesar l o por
vanos es cr pul os , bi en se empee en defender cont enci osamen-
LI P . ER XX
De iudicio novissimo, deque testimoniis cum Novi, tum Veteris Instrumen-
ti, quibus denuntiatur futurum.
C A P U T I
Ql l OI) QIIAMVIS OMNI TEMPORE D E U S IUD1CET, IN HOC TAMEN LIBRO I)E
NOVISSIMO EIUS IUDICIO SIT PROPRIE DISPTANDM
1. De die ultimi iudicii De, quod ipse donaverit, locuturi, eumque
asserturi adversus impos et incrdulos, tanquam jn aedificii fundamento
prius poner testimonia divina debemus. Quibus qui nolunt credere, hu-
manis ratiunculis falsis atque fallacibus contravenire conantur, ad hoc ut
aut aliud significare contendant qitod adhibetur testimonium de Litteris
sacris, aut omnino divinitus esse dictum negent. Nam nullum existimo esse
mortalium, qui cum ea, sicut dicta sunt, intellexerit, et a summo ac vero
Deo per animas snelas dicta esse crediderit, non eis cedat atque consen-
tiat: sive id etiam ore fateatur, sive aliquo vitio fateri erubescat, aut me-
tuat; vel etiam pervicacia simillima insaniae, id quod falsum esse novit
XX, 1, 2 EL JUICIO EINAL 1439
te, con t er quedad r ayana en l a l ocur a, l a fal sedad de l o que
sabe o cr ee que es fal so, cont r a la ver dad de l o que cree o sabe
que es ver dader o.
2. As , l o que l a I gl esi a uni ver s al del Di os ver dader o con-
fiesa y pr ofesa, a saber , que Cr i st o h a de veni r del ci el o a juz-
gar a l os vi vos y a l os muer t os , a eso l l amamos nos ot r os l t i mo
d a del j ui ci o, es deci r , el l t i mo t i empo. Es i nci er t o cunt os
d as d u r ar ese j ui ci o, per o nadi e que haya l e do l as Es cr i t ur as
Sagr adas , por ms a l a l i ger a que l o haya hecho, desconoce
que es us anza de esas Let r as e mpl e ar el t r mi no d a por el de
t i empo. Po r eso, cuando deci mos d a del j ui ci o, aadi mos l t i -
mo o final, por que Di os j uzga t ambi n ahor a y ha j uz gado
desde el pr i nci pi o del gner o humano, cuando ar r oj del pa-
r a so y apar t del r bol de l a vi da a nues t r os pr i me r os padr es ,
pe r pe t r ador e s de un enor me pecado. M s a n : puede deci r se
que j uzg cuando no per don a l os ngel es pr evar i cador es , cuyo
pr nci pe, per ver t i do por s mi s mo, enga p o r envi di a a l os
nombr e s . Y a su j ui ci o, j ust o y pr ofundo, se debe que l a vi da
de l os demoni os en el ai r e v l a de l os hombr e s en l a t i er r a sea
t an m s er a y est t an l l ena de er r or es y de l acr as . Pe r o, aunque
nadi e hubi e r a pecado, el cons er var a t odas l as cr i at ur as r aci o-
nal es uni das a su Seor en et er na bi e nandanz a ser a debi do a
un j ui ci o j us t o y r ect o de Di os . Y no se cont ent a con somet er
a l os demoni os y a l os hombr e s a un j ui ci o uni ver s al , or denan-
do que sean mi s er abl es en pr e mi o a sus pr i me r os pecados , si no
que j uzga, adems , de l as obr as pr opi as de cada uno, hechas
con l i ber t ad. Por que t ambi n l os demoni os l e pi den que no
aut credit, contra id quod verum esse novit aut credit, etiam contensiosis-
sime defender moliatur.
2. Quod ergo in confessione ac professione tenet omnis Ecclesia Dei
veri, Christum de celo esse venturum ad vivos ac mortuos iudicandos,
hunc divini iudicii ultimum diem dicimus, id est, novissimum tempus.
Nam per quot dies hoc iudicium tendatur, incertun est: sed Scripturarum
more sanctarum diem poni soler pro tempore, nemo qui illas litteras
quamlibet negligenter legerit, nescit. Ideo autem cum diem iudicii Dei di-
cimus, addimus ultimum vel novissimum; quia et nunc iudicat, et ab hu-
raani generis initio iudicavit, dimittens de paradiso, et a ligno vitae se-
parans primos homines peccati magni perpetratores: imo etiam quando an-
gelis peccantibus non peper ci t \ quorum princeps homines a se ipso sub-
versus invidendo subvertit, procul dubio iudicavit. Nec sine illius alto
iustoque iudicio, et in hoc aerio celo, et in terris, et daemonum et ho-
minum misrrima est vita, erroribus aerumnisque plenissima. Verum etsi
nemo peccasset, non sine bono rectoque iudicio universam rationalem
creaturam'perseveran tissime sibi Domino suo cohaerentem in aeterna bea-
titudine retineret. Iudicat etiam, non solum universaliter de genere dae-
monum atque hominum, ut miseri sint propter primorum meritum pec-
catorum; sed etiam de singulorum operibus propriis, quae gerunt arbitrio
voluntatis. Nam et daemones ne torqueantur, precant ur
2
: nec utique inius-
te vel parcitur eis, vel pro sua quique improbitate torquentur. Et homines
1
2 Pe t r . 2,4.
- Mt . 8,29.
1440 LA CIUDAD DB DIOS XX, 2
Jos atormente, y no injustamente les perdona o les castiga se-
gn su ruindad. Los hombres pagan por sus acciones las penas,
a veces abiertamente y siempre en secreto, sea en esta vida, sea
despus de la muerte, aunque nadie puede obrar bien sin la
ayuda divina ni obrar mal si un justo juicio de Dios no lo
permite [1]. Ya que, como dice el Apstol, en Dios no cabe
injusticia; y en otra part e: Sus juicios son inescrutables y sus
caminos incomprensibles.
En este libro, por tanto, no tratar de los primeros juicios
de Dios ni de los actuales, sino del juicio final, en el que Cris-
to vendr a juzgar a los vivos y a los muertos. Este es propia-
mente el da del juicio, porque entonces no habr ya lugar a
quejas ignorantes, preguntando por qu tal injusto es feliz y
tal justo es infeliz [2]. Entonces aparecer la felicidad autn-
tica de los buenos y la infelicidad irrevocable y merecida de
los malos.
C A P I T U L O I I
EL VAIVN DE LO HUMANO Y LOS OCULTOS JUI CI OS DE DI OS
En esta vida aprendemos a sufrir con paciencia los males,
orque los sufren tambin los buenos, y a no sobrestimar los
ienes, porque tambin los logran los malos. As topamos con
una enseanza divina y saludable hasta en las cosas en que no
aparece la justicia de Dios. Es verdad que ignoramos por qu
plerumque apene, semper occulte, luunt pro suis factis divinitus poenas,
sive n hac vita, sive post mortem: quamvis nullus hominum agat recte,
nisi divino adiuvetur auxilio; nullus daemormm aut hominum agat ini-
que, nisi divino eodemque iustissimo iudicio permittatur. Sicut enim ait
Apostolus, Non est iniquitas apud Deum
3
; et, sicut ipse alibi dicit, In-
scrutabilia sunt ludida Dei, et investigabiles viae eius". Non igitur in hoc
libro de illis primis, nec de istis mediis Dei iudiciis, sed de pso novissimo
iudicio, quantum ipse tribuerit, disputabo, quando Christus de celo ven-
turas est vivos iudicaturus et mortuos. Iste quippe dies iudicii proprie
iam vocatur, oo quod nullus ibi erit imperitae querelae locus, cur iniustus
ille sit felix, et cur ille iustus infelix. Omnium namque tune nonnisi bo-
norum vera et plena felicitas, et omnium nonnisi malorum digna et sum-
ira infelicitas apparebit.
CAPUT I I
DE VARIETATE RERUM HUMANARUM, CUI NON POTEST DICI DEESSE IUDICIDM
DEI, QUAMVIS NEQUEAT VESTICARI
Nunc autem et mala aequo animo ferr discimus, quae patiuntur et
boni; et bona non magnipendere, quae adipiscuntur et mal. Ac per hoc
etiam in his rebus, in quibus non apparet divina iustitia, salutaris est
divina doctrina. Nescimus enim quo iudicio Dei bonus ille sit pauper, ma-
l
* Rom. 9,14.
4
I bi d. , 11,33.
XX, 2
W JUICIO FINAL
1441
juicio de Dios este hombre de bien es pobre, y este otro malo es
rico; por qu vive gozoso este que, a nuestro juicio, debera estar
afligido con tristezas por sus perdidas costumbres, y por qu
triste ese otro, cuya vida loable est pidiendo el gozo. No sabe-
mos por qu al inocente no slo no se le hace justicia, sino que
se le condena, vctima de la injusticia del juez o de los falsos
testimonios de los testigos, mientras que el culpable triunfa im-
pune e insulta al inocente por su triunfo. Ignoramos por qu
el impo goza de una salud envidiable y el piadoso es cortsu-
mido por una enfermedad pestilente; por qu los mozos saltea-
dores y ladrones estn sansimos, y los nios, incapaces de
ofender a nadie ni de palabra, son vctimas de crueles dolo-
res [3]. No sabemos por qu aquel cuya vida podra ser til
a los hombres es arrebatado por una muerte prematura, y
otros que no merecan ni haber nacido viven muchos aos; e
ignoramos tambin por qu el cargado de crmenes se ve en-
cumbrado en honores y las tinieblas de la deshonra cubren al
hombre irreprensible. Quin, por fin, ser capaz de recoger
y enumerar las cosas de este cariz? [4]. Si esta paradoja fuera
constante en la vida, donde, como dice el salmo sagrado, el
hombre se ha hecho semejante a la vanidad, y sus das pasan
como la sombra, y nicamente los malos lograran los bienes
transitorios y terrenos y solamente los buenos padecieran los
males, tal disposicin podra achacarse a un juicio de Dios justo
o, al menos, benigno. As se podr a creer que quienes no conse-
guirn los bienes eternos, que hacen felices, son engaados con
los bienes efmeros y temporales por su malicia o consolados
lus ille sit dives: iste gaudeat, quem pro suis perditis moribus cruciarj
debuisse moeroribus arbitramur; con triste tur ille, quem vita laudabilis
gaudere debuisse persuadet: exeat de iudicio non soluto inultus, verum
etiam damnatus innocens, aut iniquitate iudicis pressus, aut falsis obrutus
testimoniis; e contrario scelestus adversarius eius non solum impunitus,
verum etiam vindicatus insultet: impius oprime valeat, pius languore ta-
bescat: latrocinen tur sanissimi iuvenes; et qui nec verbo quemquam lae
dere potuerunt, diversa morborum atrocitate afligantur infantes: utili
rebus humanis immatura morte rapiatur; et qui videntur nec nasci de-
buisse, diutissime insuper vivant: plenus crninibus sublimetur honoribus,
et hominem sine querela tenebrae ignobilitatis abscondant: et caetera
huiusmodi, quae quis colligit, quis cnumerat? Quae si haberent in ipsa
velut absurditate constantiam, ut in hac vita, in qua homo, sicut sacer
Psalmus eloquitur, vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra
praetereunt*, nonnisi mali adipiscerentur transitoria bona ista atque ter-
rena, nec nisi boni talia paterentur mala, posset hoc referri ad iudicium
iustum Dei, vel etiam benignum; ut qui non erant assecuturi bona aeter-
na, quae faciunt beatos, temporalibus vel deciperentur pro malitia sua,
vel pro Dei misericordia consolarentur bonis; et qui non erant passuri
aeterna tormenta, temporalibus vel pro suis quibuscumque et quantnlis-
<:umque peccatis affligerentur, vel propter implendas virtutes exercerentur
malis. Nunc vero quando non solum in malo sunt boni, et in bono mal,
i Bs. 143,4-
5. Ag. 16 44
1442 LA CIUDAD DE DIOS XX, 2
con ellos por la misericordia de Dios, y que quienes no sufrirn
los tormentos eternos son afligidos con los males temporales
por sus pecados, por pequeos que sean, o ejercitados para
perfeccionar sus virtudes. Mas, como en la actual economa
no slo sufren males los buenos y tienen bienes los malos
cosa, al parecer, injusta, sino que, adems, con frecuencia
los malos sufren sus males y los buenos tienen sus alegras,
los juicios de Dios se tornan ms inescrutables y sus caminos
ms incomprensibles. Aunque ignoremos por qu juicio hace o
permite Dios esto [5], El, que es la suma virtud, la suma sabi-
dura y la justicia suma, en el cual no hay debilidad, teme-
ridad ni injusticia alguna, aprendemos con ello a no sobresti-
mar los bienes o los males, comunes a los buenos y a los malos,
y a buscar aquellos bienes que son propios de los buenos y,
sobre todo, a hui r los males privativos de los malos. Y cuando
arribemos al juicio de Dios, cuyo tiempo se llama propiamente
da del juicio, y a veces da del Seor, reconoceremos la justi-
. cia de los juicios de Dios, no slo de los emitidos entonces,
sino tambin de los emitidos desde el principio y de los que
emitir hasta ese momento. All aparecer tambin por qu
justo juicio hace Dios que todos sus justos juicios se oculten a
nuestros sentidos y a nuestra razn, bien que en este punto no
se oculta a la fe de los piadosos que es justo lo que se ocul-
ta [6].
quod videtur iniustum; verum etiam plerumque et malis mala eveniunt,
et bonis bona proveniunt: magis inscrutabilia fiunt iudicia Dei
6
et in-
vestigabiles viae illius. Quamvis ergo nesciamus quo iudicio Deus ista vel
facit, vel fieri sinat, apud quem summa virtus est et summa sapientia,
summa iustitia, nulla infirmitas, nulla temeritas, nulla iniquitas: salubriter
tamen discimus non magnipendere seu bona, seu mala, quae videmus esse
bonis malisque communia; et illa bona quaerere, quae bonorum, atque illa
mala mxime fugere, quae propria sunt malorum. Cum vero ad illud Dei
iudicium venerimus, cuius tempus iam proprie dies iudicii, et aliquando
dies Domini nuncupatur; non solum quaecumque tune iudicabuntur, ve-
rum etiam quaecumque ab initio iudicata, et quaecumque usque ad illud
tempus adhuc iudicanda sunt, apparebunt esse iustissima. Ubi hoc quo-
que manifestabitur, quam iusto iudicio Dei fiat, ut nunc tam multa ac
pene omnia iusta iudicia Dei sensus mentesque mortalium lateant; cum ta-
men in hac re piorum fidem non lateat, iustum esse quod latet
Ro m. 11,33.
XX, 3 Et JUICIO FINAL 1 4
4*
C A P I T U L O I I I
TESTIMONIOS SOBRE ESTE PUNTO TOMADOS DEL ECLESI AST^S
DE SALOMN
Salomn, el rey ms sabio de Israel, que rein en Jerus^,
ln, comenz de la siguiente manera el libro que titula Ecle,
siasts, incluido por los judos en el canon de las Sagrada^
Let ras: Vanidad de vanidades, dijo el Eclesiasts, vanidad d
e
vanidades y todo vanidad. Qu provecho saca el hombre d
e
todo ese trabajo que desarrolla bajo el sol? Y, ligando a est^
idea la tabla de las miserias humanas, menciona los errores
y las tribulaciones de esta vida, y prueba por el huir del tiem-
po que no hay nada estable ni slido aqu abajo. En medio de
esta vanidad de cosas terrenas lamenta, sobre todo, que aventa-
jando la sabidura a la insipiencia como la luz a las tinieblas
y siendo tan avizor el sabio como ciego el necio, todos corren
la misma suerte en esta vida. Con ello da a entender que los
males son comunes a los buenos y a los malos. Y aade que los
buenos sufren como si fueran malos y que los malos gozan
como si fueran buenos. He aqu sus pal abr as: Hay todava otra
vanidad sobre la tierra: hay justos a quienes vienen males corno
a impos y liay impos que son tratados como justos. Y o esta
tambin lo llam vanidad.
CAPUT I I I
QUID IN LIBRO ECCLESIASTE SALOMN DE HIS QUAE IN HAC VITA ET BONIS
ET MALIS SUNT COMMUNIA, DISPUTARIT
JNempe Salomn, sapientissimus rex Israel, qui regnavit in Ierusalem
librum qui vocatur Ecclesiastes, et a Iudaeis quoque habetur in sacra-
rum canone Litterarum, sic exorsus est: Vanitas vantantium, dixit Ec-
clesiastes; vanitas vanitantium, et omnia vanitas. Quae homini abundan,
da in omni labore suo, quo laborat sub sol?
1
Et cum ex hac sententia
connecteret caetera, commemorans aerumnas erroresque vitae huiu
s e t
vanescentes interea temporum lapsus, ubi nihil solidum, nihil stabih
r e
.
tinetur; in ea rerum vanitate sub sol, illud etiam deplorat quodammodo
quod cum sit abundantia sapientiae super insipientiam, sicut abundantia
lucis super tenebras, sapientisque oculi sint in capite ipsius, et stultug in
tenebris ambulet; unus tamen incursus incurrat mnibus*, utique in j ,
a c
vita quae sub sol agitur: significans videlicet ea mala, quae bonis et malis
videmus esse communia. Dicit etiam illud, quod et boni patiantur mala
tanquam mali sint, et mali tanquam boni sint, adipiscantur bona, ita \
0
'.
quens: Est, inquit, vanitas, quae jacta est super terram; quia sunt ^j
super quos venit sicut factum impiorum; et sunt impii, super quos veni't
sicut factum iustorum. Dixi quoniam hoc quoque vanitas", In hac va-
7
Eccl . 1,2 et 3. I bi d , 8,14.
a
Ibi- d., 2,13.14.
1444 LA- CIUBAp DE DIOS XX, 3
Est e var n t an s abi o cons agr t odo su l i br o a i nt i mar nos
esa vani dad, si n d u d a p ar a hacer nos desear l a vi da donde no
exi st a l a vani dad baj o el sol , si no l a ver dad baj o el Hac e dor
del sol . Se desvanecer , p o r vent ur a, el hombr e , hecho seme-

' ant e a l a vani dad, en esas vani dades si n un j us t o j ui ci o de


) i os ? No obst ant e, mi e nt r as est suj et o a el l a, es de gr an i m-
por t anc i a s abe r si resi st e u obedece a l a ver dad, y si es ver da-
der ament e pi ados o o no. Est o i mpor t a no pr eci s ament e par a
adqui r i r l os bienes" de est a vi da o p ar a evi t ar l os mal es , que
pas an como s ombr a, si no par a vi r ar nues t r a mi r ada haci a el
j ui ci o final, en el que se dar n p ar a s i empr e l os bi enes a l os
bue nos y l os mal e s a l os mal os .
En fin, el Sabi o concl uye su l i br o con est as p al ab r as : Teme
a Diosdicey guarda sus mandamientos, porque esto es todo
el hombre. En efect o, t odo h o mb r e no es m s que un guar da
fiel de l os mandami e nt os de Di os , y qui en no es est o no es
hada. Porque toda obra, es deci r , l a hecha por el hombr e en
est a vi da, buena o mala, por vil o despreciable que sea, Dios
la pondr en tela de juicio. En ot r os t r mi nos , t oda obr a apa-
r ent ement e des pr eci abl e y, por t ant o, ni apar ent e, Di os l a ve
y no l a des pr eci a ni se ol vi da de el l a c uando j uzgue.
htate, cut, quantum satis visum est, intimandae totum istum librum vir
sapientissimus deputavit, non utique ob aliud, nisi ut eam vitam deside-
remus, quae vanitatem non habet sub hoc sol, sed veritatem sub illo
qui fecit hunc solem: in hac ergo vanitate, numquid nisi iusto Dei recto-
que iudicio similis eidem vanitati factus vanesceret homo? In diebus
temen vanitatis suae interest plurimum, utrum resistat, an obtempere!
veritati, et utrum sit expers verae pietatis, an particeps: non propter
yitae huitis vel bona acquirenda, yel mala vitanda vanescendo transeun-
tia; sed propter futurum iudicium, per quod erunt et bonis bona, et
malis mala, sine fine mansura. Denique iste sapiens hunc librum sic
conclusit, ut diceret, Deum time, et mandata eius custodi; quia hoc est.
omnis homo: quia omne hoc opas Deus adducet in iudicium in omni
despecto, sive bonum, sive malum
10
. Quid brevius, verius, salubrius dici
potuit? Deum, inquit, time, et mndala eius custodi; quia hoc est om.-
nis homo. Quicumque enim est, hoc est, custos utique mandatorum Dei:
quoniam qui hoc non est, nihil est. Non enim ad veritatis imaginem
reformatur, remanens in similitudine vanitatis. Quia omne hoc opus.
jd est, quod ab nomine fit in hac vita, sive bonum, sive malum, Deus
adducet in iudicium, in omni despecto, id est, in omni etiam qui con-
temptibilis hic videtur, et ideo nec videtur: quoniam Deus et ipsum
videt, nec eum despicit, nec cura iudicat praeterit.
u t
Ibi<\, 12,!^.14.
XX, 4 EL JUICIO FINAL 1445
C A P I T U L O I V
PLAN A SEGUI R EN LA CI TA DE LOS TESTI MONI OS
Los t est i moni os s obr e el j ui ci o final que me he pr opue s t o
aduci r , t omados de l as Sagr adas Es cr i t ur as , l os es pi gar pr i me-
r o en el Nuevo Tes t ament o y des pus en el Ant i guo. Aunque
el Ant i guo pr e c e de al Nue vo en tiempo, el Nue vo l e pr e c e de
en aut or i dad, por que aqul no es m s que un pr e l udi o de st e.
Comenzar emos , pues , por l os t es t i moni os del Nuevo Tes t ament o
y, p ar a d ar m s fuer za a l a pr ue ba, aduci r emos l uego l os del
Vi ej o. El Ant i guo Tes t ament o c ompr e nde l a Ley y l os Pr ofet as ,
y el Nuevo, el Evangel i o y l as Ep s t ol as de l os Aps t ol es .
El Aps t ol di c e : La ley nos ha dado el conocimiento del
pecado, mientras que ahora la justicia de Dios se nos ha revela-
do sin ella, segn el testimonio de la Ley y de los Profetas.
Y esta justicia de Dios es manifestada por la fe en Jesucristo
a todos los que creen en El. La j us t i ci a de Di os per t enece al
Nuevo Tes t ament o y est confi r mada p o r el Ant i guo, es deci r ,
p o r l a Ley y p o r l os Pr ofet as . Debo, pues , en p r i me r t r mi no
exponer l a caus a y convocar l uego a l os t est i gos. El mi s mo
Cr i st o, mos t r ndonos el or den que se debe segui r , di c e : El doc-
tor bien instruido en lo tocante al reino de Dios es semejante
a un padre de familia que va sacando de su repuesto cosas nue-
vas y viejas. No di j o vi ej as y nuevas , cosa que hubi e r a di cho
de no habe r pr efer i do g u ar d ar el or den de mr i t os al de t i e mpo.
C AP L ' T I V
QOD AD DTSSEREIDUM DE NOVISSIMO IUDICIO EI, NOVI PIUMUM
TESTAMENTI, AC DEINDE VETERIS TESTIMONIA PROLATUBS SIT
Huius jtaque ultimi iudicii Dei testimonia de Scripturis sanctis quae
poner institu, prius eligenda sunt de libris Instrumenti Novi, postea
de Veteris. Quamvis enim vetera priora sint tempore, nova tamen ante-
ponenda sunt dignitate; quoniam illa vetera praeconia sunt novorum.
Nova igitur ponentur prius, quae ut firmius probenjus, assumentur et
vetera. In veteribus habentur Lex et Prophetae, in novis Evangelium et
Apostolicae Litterae. Ait autem Apostolus, Per legem enim cognitio pee-
cati. Nunc autem sine lege iustitia Dei, manifestata est, testificata per
Legem et Prophetas: iustitia autem Dei. per fidem Iesu Christi in omi-
nes qui credunt
11
. Haec iustitia Dei ad novum pertinet Testamentum,
et testimonium habet a veteribus Libris, hoc est, a Lege et Prophetis.
Prius ergo ipsa causa ponenda est, et postea testes introducendi. Hunc
t ipse lesus Christus ordinem servandum esse demonstrans, Scriba, in-
quit, eruditus in regno Dei, similis est viro patrifamilias, proferenti de
thesauro suo nova et vetera
1
'. Non dixit, Vetera et nova: quod utique
Sixisser, nisi maluisset meritorum ordinem servare quam tempomm.
" Rom. 3,40-sa.
Mi- i &.
144b LA CIUDAD DE DI OS XX, 5,1
C A P I T U L O V
PALABRAS DEL SALVADOR TOCANTES AL JUI CI O FINAL
1. El Salvador mismo, reprendiendo la incredulidad de las
ciudades en que haba obrado grandes maravillas y anteponien-
do a ellas ciudades extraas, dice: Dgoos que Tiro y Sidn
sern tratadas con menor rigor que vosotras en el da del juicio.
Y poco despus a otra ci udad: En verdad te digo que el da
del juicio Sodoma ser castigada con menos rigor que t. Aqu
muestra clarsimamente que el da del juicio ha de venir. Y en
otro lugar dice: Los naturales de Nnive se levantarn el da
del juicio contra esta raza de hombres y la condenarn, por
cuanto ellos hicieron penitencia a la predicacin de Jons.
Y, con todo, el que est aqu es ms que Jons. La reina del
medioda har de acusadora en el da del juicio contra esta raza
de hombres y la condenar, ya que vino de los extremos
de la tierra para escuchar la sabidura de Salomn. Y, con todo,
aqu tenis quien es ms que Salomn. Este pasaje nos ensea
dos verdades: que el juicio vendr y que vendr acompaado
de la resurreccin de los muertos. Porque, hablando de los ni-
nivitas y de la reina del medioda, hablaba indudablemente de
los muertos, de los que predijo que haban de resucitar en el
da del juicio. Y no dijo que la condenarn porque la juzgarn*
sino porque, en comparacin de ellos, stos merecern ser con-
denados.
CAPUT V
QI BDS SENTENTIIS DoMI NI S A L V A T O R I S DIVINUM IUDICIUM FUTBUM
IK FINE SAECULI DECLARETUR
1. Ergo ipse Salvator cum obiurgaret civitates, in quibus virtutes
magnas fecerat, eque crediderant, et eis aliengenas anteponeret, Ve-
rumtamen, inquit, dico vobis, Tyro et Sidoni remissius erit in die iudicii
quam vobis. Et paulo post alteri civitati, Amen, inquit, dico vobis, quia
terrae Sodomorum remissius erit in die iudicii quam tib". Hic evi-
dentissime praedicat diem iudicii esse venturum. Et alio loco, Viri Nini-
vitae, inquit, surgent in iudicio cum generatione ista, et condemnabunt
eam; quia poenitentiam egerunt in praedicatione Ionac, et ecce plus
quam lona hic. Regina Austri surget in iudicio cum generatione ista,
et condemnabit eam; quia venit a finibus terrae audire sapientiam Sa-
lomonis, et ecce plus quam Salomn hic". Duas hoc loco res discimus,
et venturum esse iudicium, et cum mortuorum resurrectione venturum.
De Ninivitis enim et regina Austri quando ista dicebat, de mortuis sine
dubio loquebatur, quos tamen in die iudicii resurrecturos esse praedixit,
Nec ideo dixit, condemnabunt, quia ipsi iudicabunt: sed quia ex ipso-
rum comparatione isti mrito damnabuntur,
13
Mt . 11,22.24. ' '
1 I
''""
" I bi d. , 12.4r.42. .
,;
'"''- '' "'* '
XX, 3, 3 EL juicio FINAL 1447
2. Asimismo, en otro pasaje, hablando de la presente con-
vivencia de buenos y malos y de la separacin futura que ten-
dr lugar el da del juicio, se sirve de la parbola del campo
sembrado de buen trigo, al que se. aade la cizaa. Y al expo-
nerla a sus discpulos les dice: El que siembra la buena simien-
te es el Hijo del hombre. El campo es el mundo. La buena si-
miente son los hijos del reino. La cizaa, los hijos del maligno.
El enemigo que la sembr es el diablo. La siega es el fin del
mundo. Los segadores son los ngeles. Y as como se recoge
la cizaa y se quema en el fuego, as suceder al fin del mun-
do: enviar el Hijo del hombre a sus ngeles y quitarn de su
reino todo escndalo y a cuantos obran la maldad. Y los arro-
jarn en el horno de fuego. All ser el llanto y el crujir de
dientes. Al mismo tiempo, los justos resplandecern como el
sol en el reino de su Padre. El que tiene odos para or, oiga.
En realidad, aqu no nombra el juicio ni el da del juicio, pero
lo expresa mucho ms claramente con los hechos, y predice que
vendr al fin de los siglos.
3. Y dirigindose a sus discpulos: En verdad os digo que
vosotros, que me habis seguido, en la regeneracin, cuando el
Hijo del hombre se sentare en el solio de su majestad, os sen-
taris tambin vosotros sobre doce sillas y juzgaris a las doce
tribus de Israel. Esto indica que Jess juzgar con sus discpu-
los. Por eso en otra parte dijo a los j ud os: Si yo lanzo los
demonios en nombre de Iielzebub, vuestros hijos en qu nom-
bre los echan? Ellos sern, por ende, vuestros jueces. No debe-
mos creer que, como habla de doce tronos, juzgarn con l
2. Rursus alio loco, cum de hominum bonorum et malorum nnc
permixtione, postea separatione, quae utique die iudicii futura est, lo-
queretur, adhibuit similitudinein de tritico seminato et superseminatis
zizaniis, eamque suis exponens discipulis: Qui seminat, inquit, bonum
semen, est Filius hominis: ager autem est mundus: bonum vero semen
hi sunt filii regni; zizania autem filii sunt nequam: inimicus autem qui
seminavit ea, est diabolus: messis autem consummatio saeculi est, mes-
sores vero Angel sunt. Sicut ergo colliguntur zizania, et igni combu-
runtur; sic erit in consummatione saeculi. Mittet Filius hominis Ange-
los suos, et colligent de regno eius omnia scandala, et eos qui faciunt
iniquitatem, et mittent eos in caminum ignis: ioi erit fletus et stridor
dentium. Tune iusti Julgebunt sicut sol in regno Patris eorum. Qui hbet
aures audiendi, audiat'". Hic quidem iudicium vel diem iudicii non no-
minavit, sed multo eum clarius ipsis rebus expressit. et in fine saeculi
futurum esse praedixit.
3. tem discipulis suis: Amen,, inquit, dico vobis, quod vos qui
secuti estis me, in regeneratione, cum sederit Filius hominis in sede
maiestatis suae, sedebitis et vos super sedes duodecim, iudicant.es duodecim
tribus. Israel
le
. Hic discimus cum suis discipulis iudicaturum lesum. Unde
et alibi Iudaeis dixit: Si ego in Beelzebub eiicio daemonia, filii vestri in
quo.eiiciunt? Ideo ipsi iudices vestri erunt". Nec quoniam super duode-
Mt . 13,37- 43.
' I bi d. , 19,28.
17
I bi d. , 12,27.
1 448 LA CIUDAD DE DIOS XX, 5, 4
slo doce hombres. El nmero doce expresa la totalidad de los
que juzgarn con l, porque el nmero siete denota ordinaria-
mente totalidad, y sus dos partes, o sea, el tres y el cuatro,
multiplicadas, dan doce. En efecto, tres veces cuatro y cuatro
veces tres suman doce, sin acudir a otras razones que hagan al
caso [7]. Adems, como leemos que en lugar del traidor Judas
fu ordenado el apstol San Matas, San Pabl o, que trabaj
ms que todos los dems, no tendra ya trono en que sentarse,
Y l mismo da a entender que pertenece, con otros santos, al
nmero de los jueces, cuando dice: No sabis que hemos de
ser jueces hasta de los ngeles? El mismo problema se presenta
con el nmero doce respecto a los que deben ser juzgados. No
porque se di j o: Y juzgaris a las doce tribus de Israel, la tribu
de Lev, que hace el nmero trece, no ser juzgada, o juzgarn
solamente a ese pueblo y no a las dems naciones.
Con la pal abra regeneracin quiso, sin duda, manifestar la
resurreccin de los muertos. Nuestra carne ser regenerada por
l a incorrupcin, como lo es nuestra alma por la fe.
4. Paso por alto muchos textos que parecen aludir al jui-
cio final, pero que, considerados con cierto escrpulo, aparecer
ambiguos o relativos a otro punto. Este puede ser, bien la ve-
nida del Salvador que tiene lugar todos los das en su Iglesia,
es decir, en sus miembros, en los que se manifiesta parcial-
mente y poco a poco, porque toda ella es su cuerpo; bien la
destruccin de la Jerusaln terrena. De sta habla con frecuen-
cim sedes sessuros esse ait, duodecim solos nomines cum illo iudicaturo>
putare debemus. Duodenario quippe numero, universa quaedam signifi-
cata est iudicantium multitudo, propter ditas partes numeri septenarii,
quo significatur plerumque universitas: quae do partes, id est tria et
quatuor, altera per alteram multiplicatae duodecim faciunt. Nam et qua-
tuor ter, et tria quater duodecim sunt: et si qua alia huius duodenarii
numeri, quae ad hoc valeat, ratio reperitur. Alioquin quoniam in locura
Iudae traditoris apostolum Matthiam legimus ordinatum
18
; apostolus Pau-
lus, qui plus illis mnibus l aboravi t ", ubi ad iudicandum sedeat non
habebt: qui profecto cum alus sanctis ad numerum iudicum se perti-
nere demonstrat, cum dicit, Nescit quia angelos iudicabimus?
2S
De ipgis
quoque iudicandis in hoc numero duodenario similis causa est. Non enim
quia dictum est, indicantes duodecim tribus Israel, tribus Levi, quae tertia
decima est, ab eis iudicanda non erit, aut solum illum populum, non
etiam caeteras gentes iudicabunt. Quod autem ait, in regeneratione, pro-
cul dubio mortuorum resurrectionem nomine voluit regenerationis intelligi,
Sic enim caro nostra regenerabitur per incorruptionfin. quemadmodum
est anima nostra regenerata per fidem.
4. Multa praetereo, quae de ultimo ittdicio ita dici videntur, ut dili-
genter considerata reperiantur ambigua, vel magis ad aliud pertinentia;
sive scilicet ad eum Salvatoris adventum, quo per totum hoc tempug in
Ecclesia sua venit, hoc est, in membris suis, particulatim atque paulatim,
quoniam tota corpus est eius: sive ad excidium terrenae Ierusalem: quia
" ACt. I,2.
19
i Cor. 15,10.
" Ibid., 6,3.
XX, 5, 5 EL JUICIO FINAL 1449
cia y parece tratar del fin del mundo y del jtimo da del juicio.
As es casi imposible entender esos pasajes sin hacer una esme-
rada comparacin de textos de los tres evangelistas San Mateo,
San Marcos y San Lucas. Unas cosas, el uno las dice con ms
obscuridad y el otro ms claramente, y as, parangonadas unas
con otras, se descubre con claridad el pensamiento sobre este
punto.
Esto mismo me propuse hacer en una carta dirigida a Hesi-
quio, de feliz memoria, obispo de Salona, carta que llevaba por
ttulo Del fin del mundo [8].
5. Voy, pues, a abordar el pasaje del Evangelio de San
Mateo en que se habla de la separacin de los buenos y de los
malos, que se realizar en el ltimo juicio de Cristo. Cuando
venga el Hijo del hombre con toda su majestad y acompaado
de todos sus ngeles, se sentar en el trono de su gloria. Y har
comparecer delante de l a todas las naciones y separar a los
unos de los otros, como el pastor separa las ovejas de los ca-
britos, poniendo las ovejas a la derecha y los cabritos a la iz-
quierda. Entonces el Rey dir a los que estarn a su derecha:
Venid, benditos de mi Padre, a tomar posesin del reino que
os est preparado desde el principio del mundo. Porque tuve
hambre, y me disteis de comer; tuve sed, y me disteis de beber;
era peregrino, y me hospedasteis. Estando desnudo, me cubris-
teis; enfermo, y me visitasteis; encarcelado, y vinisteis a verme.
A lo cual los justos le respondern diciendo: Seor, cundo
te vimos hambriento y te dimos de comer, sediento y te dimos
de beber? Cundo te hallamos de peregrino y te hospedamos,
desnudo y te vestimos? Cundo te vimos enfermo o en la cr-
cel y fuimos a visitarte? Y el Rey, en respuesta, les dir: En
et de illo cum loquitur, plerumque sic loquitur, tanquam de ine saeculi
atque de illo die iudicii novissimo et magno loquatur; ita ut dignosci
non possit omnino, nisi ea quae apud tres evangelistas, Matthaeum, Mar-
cum, et Lucam de hac re similiter dicta sunt, nter se omnia conferantur.
Quaedam quippe alter obscurius, alter explicat planius; ut ea quae ad
rnnam rem pertinentia dicuntur, appareat unde dicantur. Quod facer
atcumque curavi in quadam epstola, quam rescripsi ad beatae memoriae
virum Hesychium, Salonilanae urbis episcopum, cuius epistolae titulus est,
de Fine saeculi
21
.
5. Proinde iam illud le dicam, quod in Evangelio secundum Mat-
thaeum de separatione bonorum et malorum legitur per iudicium praesen-
tissimum atque novissimum Christi. Cum. autem venerit, inquit, Filias ho-
minis in maiestate sua, et omnes Angel cum eo, tune sedebit super sedem
maiestatis suae, et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit
eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab haedis: et statuet oves qui-
dem a dextris suis, haedos autem a sinistris. Tune dicet Rex his, qui a
dextris eius erunt, Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis
regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis mihi manducare;
sitivi, et dedistis mihi bibere; hospes eram, et collegistis me; nudas, et
cooperuistis me; infirmas, et vhitastis me; in carcere eram, et venistis ad
11
Eplst. xgg.
1450
LA CIUDAD DE DIOS XX, 5, 5
verdad os digo que siempre que lo hicisteis con alguno de mis
pequeuelos, conmigo lo hicisteis. Al mismo tiempo dir a los
que estarn a la izquierda: Apartaos de m, malditos, al fuego
eterno, que fu destinado para el diablo y sus ngeles. Luego
recuerda a stos las obras que no hicieron y que alab en los
de la derecha. Y al preguntarle cundo lo haban visto en tal
necesidad, les respondi que lo que no hicieron a sus peque-
uelos no lo hicieron a l. Y como colofn aadi : Por eso
stos irn al suplicio eterno, y los justos a la vida eterna.
El evangelista San Juan dice claramente que Cristo fij el
juicio a la hora en que resucitarn los muertos. Despus de
haber dicho que el Padre no juzga a nadie, sino que todo el
poder de juzgar lo dio al Hijo, con el fin de que. todos honren
al Hijo como honran al Padre, pues quien no honra al Hijo
no honra tampoco al Padre, que lo envi, aade: En verdad,
en verdad os digo que quien escucha mi palabra y cree a aquel
que me ha enviado, posee la vida eterna y no vendr en juicio,
sino que pasar de la muerte a la vida. He aqu que asegura
que sus fieles no vendrn en juicio. Cmo, pues, sern sepa- .,
rados de los malos por el juicio y estarn a su derecha, si no
se toma aqu juicio por condenacin? En efecto, no i ncurri rn
en tal juicio los que escuchan su pal abra y creen en Aquel que
le ha enviado.
me. Tune respondebunt ei iusti,. dicentes: Domine, quando vidimus te
esurientem, et pavimus; sitientm, et dedimus tibi potum? Quando autem
te vidimus hospitem, et colligimus te; aut nudum, et cooperuimus te?
Aut quando te vidimus infirmum, aut in carcere, et venimus ad te? Et
respondens Rex dicet Mis, Amen dico vobis, quamdiu fecistis un de his
fratribus meis minimis, mihi fecistis. Tune dicet, inquit, et his qui a
sinistris erunt: Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratas
est diabolo et angelis eus. Deinde similiter etiam his enumerat, quod illa
non fecerint, quae dextros fecisse memoravit Sirailiterque in trro gantibus,
quando eum viderint in horum indigentia constitutum: quod minimis suis
factum non est, sibi factum non fuisse respondet; sermonemque conclu-
dens, Et hi, inquit, in supplicium aeternum ibunt, iusti autem in vitam
aeternam ". Ioannes vero evangelista apertissime narrat eum in resurrectio-
ne mortuorum futurum praedixisse iudicium. Cum enim dixisset, eque
enim Pater iudicat quemquam, sed iudicium omne dedit Filio, ut omnes
honorijicent Filium, sicut honorificant Patrem: qui non honotificat Fi-
lium, non honorificat Patrem, qui misit illum: protinus addidit, Amen,
amen dico vobis, quia qui verbum meum audit, et credit ei qui me misit,
habet vitam aeternam; et in iudicium non veniet, sed transt amorte in
vitam". Ecce hic dixit fideles suos in iudicium non venire. Quomod
ergo per iudicium separabuntur a malis, et ad eius dexteram stabunt, nisi
quia hoc loco iudicium pro damnatione posuit? In tale quippe iudipium
non venient, qui audiunt verbum eius, et credunt ei qui misit illum,,
2 2
Mt . 25,31- 46. .'"' "
z s
l o. 5,33- 34. <'i*
,3, .sti-
XX, 6, 1 EL JUICIO FINAL 1 451
C A P I T U L O V I
D OS CLASES DE RESURRECCIN
1. Y prosigue diciendo: En verdad, en verdad os digo que
viene el tiempo, y estamos ya en l, en que los muertos oirn
la voz del Hijo de Dios, y los que la escucharen revivirn.
Porque, as como el Padre tiene en s mismo la vida, as ha
dado al Hijo tener la vida en s mismo. Como se ve, no habla
de la resurreccin segunda, o sea, de los cuerpos, que arri bar
al fin, sino de la primera, que se obra ahora. Para distinguirla
de la otra, di j o: Viene el tiempo, y estamos ya en l. Esta
resurreccin no atae a los cuerpos, sino a las almas. Las
almas tienen tambin su muerte, que consiste en la impie-
dad y en el pecado. Segn esta muerte, estn muertos aque-
llos de quienes dijo el mismo Seor: Dejad a los muertos que
entierren a sus muertos, es decir, dejad que los muertos del
alma entierren a los muertos del cuerpo. En pro de estos
muertos que la iniquidad y la impiedad hacen morir en el
alma, di ce: Viene el tiempo, y estamos ya en l, en que los
muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y los que la escucharen
revivirn. Los que la escucharen, es decir, los que le obede-
cieren, los que creyeren en l y perseveraren hasta el fin. Aqu
no hace distincin entre los buenos y los malos. A todos
es bueno or su voz y vivir, pasando de la muerte de la
impiedad a la vida de la piedad. De esta muerte escribe el
CAP 1 T VI
QAE SIT PRIMA RESURRECTIO, QUAE SECUNDA
1. Deinde adiungit, et dicit: Amen, amen dico vobis quia venit hora,
el nunc est, quando mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint,
vivent. Sicut enim Pater habet vitam in semetipso, sic dedil et Filio
habere vitam in semetipso
24
. Nondum de secunda resurrectione, id est
corporum loquitur, quae in fine futura est; sed de prima, quae nunc est.
Hanc quippe ut distingueret, ait, Venit hora, et nunc est. Non autem ista
corporum, sed animarum est. Habent enim et animae mortem suam in
impietate atque peccatis: secundum quam mortem mortui sunt, de quibus
dem Dominus ait, Sine mortuos sepelir mortuos suos
25
: ut -cilicet in
anima mortui, in corpore mortuos sepelirent. Propter istos ergo impietate
et iniquitate in anima mortuos, Venit, inquit, hora, et nunc est, quando
mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent. Qui audierint
dixit, qui obedierint, qui crediderint, et usque in finern perseveraverint.
Nec fect hic ullam differentiam bonorum et malorum. mnibus enim
bonum est audire vocem eius, et vivere, ad vitam pietatis ex impietatis
iDorte transeundo. De qua morte ait apostolus Paulus, Ergo omnes mortui
** l o. 5,25 et 26,
a s
Mt . 8,23.
/
1452 LA CIUDAD DE DIOS X X 6, 2
apstol San Pabl o en estos t rmi nos: Luego iodos nutrieron,
y Cristo muri por todos, para que los que viven no vivan ya
para s, sino para aquel que muri y resucit por ellos. To-
dos, pues, sin excepcin, han muerto por el pecado, sea por
el pecado original, sea por los actuales, aadidos por igno-
rancia o por malicia [9]. Y el nico vivo, es decir, el nico
exento de pecado, muri por los muertos, a fin de que los que
viven por haberles sido remitidos sus pecados no vivan ya
para s, sino para Aquel que muri por todos a causa de
nuestros pecados y resucit para nuestra justificacin. Y, ade-
ms, con el fin de que, creyendo en Aquel que justifica al
impo y siendo justificados de la impiedad, como los muertos,
que resucitan, podamos pertenecen a la primera resurreccin,
que se acta ahora. A esta primera pertenecen nicamente los
que sern eternamente bienaventurados, y a la segunda, de la
cual hablar en seguida, pertenecen, segn el Apstol, tanto
los buenos como los malos. Esta es de misericordia, y aqulla,
de juicio. Por este motivo canta un sal mo: Cantar, Seor, tu
misericordia y tu juicio.
2. De este juicio aadi a rengln seguido: Y le ha dado
la potestad de juzgar porque es el Hijo del hombre. Esto prue-
ba que vendr a juzgar en la misma carne en que vino a ser
juzgado. A este fin di j o: Porque es el Hijo del hombre. Y lue-
go agrega a propsito de lo t rat ado: No os admiris de esto,
porque vendr el tiempo en que todos los que estn en los
sepulcros oirn su voz. Y saldrn los que hicieron buenas
obras a resucitar para la vida, y los que obraron mal, a resu-
sunt, et pro mnibus mortuus. est, ut qui vivunt, iam non sibi vivant, sed
ei qui pro ipsis mortuus est, ct resurrexit
2C
. Omnes itaque mortui sunt:
in peccatis, nemine prorsus excepto, sive originalibus, sive etiam volntate;
additis, vel ignorando, vel sciendo nec faciendo quod iustum est: et pro
mnibus mortuis vivus mortuus est unus, id est, nullum habens omnino pec-
catum: ut qui per remissionem peccatorum vivunt, iam non sibi vivant, sed
ei qui pro mnibus mortuus est propter peccata nostra, et resurrexit
propter iustificationem nostram; ut crecientes in eum qui iustificat inv
pium, ex impietate iustificati, tanquam ex morte vivificati, ad priman
resurrectionem, quae nunc est, pertinere possimus. Ad hanc enim primara
non pertinent, nisi qui beati erunt in aeternum: ad secundam vero, de
qua mox locuturus est, et beatos pertinere docebit, et miseros. Ista est
misericordiae, illa iudicii. Propter quod in Psalmo scriptum est: Miseri-
cordiam et iudicium cantaba tibi, Domine ".
2. De quo iudicio consequenter adiunxit, atque ait: Et potestatem
dedit ei iudicium facer, quia Filius hominis est. Hic ostendit, quod itt
ca carne veniet indicaturus, in qua venerat iudicandus. Ad hoc enim ait;
quoniam Filius hominis est. Ac deinde subiungens unde agimus: Tfolite,
inquit, miran hoc, quia veniet. hora, in qua omnes qui in monument
sunt, audient vocem eius; et procedent qui bona fecerunt, in resurrectio-
nem vitae; qui vero mala egernt, in resurrectionem iudicii Hoc est
28
2 Cor. 5,14.15.
27
Ps. 100,1. . r.i
"' lo. 5,37-10 ; ,u,',
XX, 6, 2 .1 JUICIO KINAI, 1493
citar para el juicio. Este es el juicio con el que poco antes,
como ahora, design la condenacin en estos t rmi nos: Quien
escucha mi palabra y cree en aquel que me ha enviado, tiene
la vida eterna y no incurrir en juicio, sino que pasar de la
muerte a la vida. Esto significa que perteneciendo a la prime-
ra resurreccin, por la que se pasa de la muerte a la vida, no
se incurrir en la condenacin, designada con el nombre de
juicio. As, en este l ugar: Y los que obraron mal, resucitarn
para el juicio, o sea, para ser condenados.
El que no quiera, pues, ser condenado en la segunda re-
surreccin, resucite en la primera. Porque vendr tiempo, y es-
tamos ya en l, en que los muertos oirn la voz del Hijo de
Dios, y los que la escucharen revivirn, es decir, no caern en
la condenacin, llamada tambin muerte segunda. En esta
muerte, despus de la segunda resurreccin, que ser de los
cuerpos, sern precipitados los que no resuciten en la pri-
mera, que es de las almas. Vendr, pues, tiempo (aqu na
aade: Y estamos ya en l, porque ser al fin del mundo, o sea
en el ltimo y tremendo juicio de Dios) en que todos los que
estn en los sepulcros oirn su voz y saldrn. Aqu no dice
como en la pri mera: Y los que la escucharen revivirn, pues
que no todos vivirn con esa vida, que merece tal nombr
por ser feliz. La verdad es que no podran orla sin cierta
vida, ni salir de los sepulcros al resucitar el cuerpo. El porqu
de que no vivirn lodos se da en lo que sigue: Los que hicie-
ron obras buenas saldrn a resucitar para la vida. He aqu los
que vivirn. Y los que obraron mal, a resucitar para el juicio.
He aqu los que no vivirn, porque morirn con la muerte se-
illud iudicium, quod paulo ante, sicut nunc, pro damnatione posuerat,
dicens, Qui verbum meum audit, et credit ei qui misit me, habet vitam
aeternam, et in iudicium non veniet, sed transiit a morte in vitam
2
*:
id est, pertinendo ad primam resurrectionem, qua nunc transitur a morte
ad vitam, in damnationem non veniet, quam significavit appellatione iudi-
cii, sicut etiam hoc loco, ubi ait, Qui vero mala egerunt, in resurrectionem.
iudicii, id est, damnationis. Resurgat ergo in prima, qui non vult in se-,
cunda resurrectione damnari. Venit enim hora, et nunc est, quando mor-.
tui audient vocem. Filii Dei; et qui audierint, vivent
J
, id est, in damna-
tionem non venient, quae secunda mors dicitur: in quam mortem, post
secundam, quae corporum futura est, resurrectionem, praecipitabuntur,
qui in prima, quae animarum est, non resurgunt. Veniet enim hora (ubi
non ait, et nunc est; quia in fine saeculi erit, hoc est in ultimo et mxi-
mo iudicio Dei), quando omnes qui in monumentis sunt, audient vocem
eius, et procedent
31
. Non* dixit quemadmodum in prima, et qui audierint,
vivent. Non enim omnes vivent, ea scilicet vita, quae quoniam beata est,
sola vita dicenda est. Nam utique non sine qualicumque vita possent
audire, et de monumentis resurgente carne proceder. Quare autem (non
omnes vivent, in eo quod sequitur, docet: Qui bona, inquit, fecerunt, in
resurrectionem vitae, hi sunt qui vivent: qui vero mala egerunt, in rer
;
=" Ibid., 24.
'"> Ibid., 25,
> Ibi d, s*. ' .
1454
LA CIUDAD DE DI OS
XX, 7,1
frunca. Obl aron mal porque vivieron mal, y vivieron mal por-
que no resucitaron en la primera resurreccin, que se opera
ahora en las almas, o no perseveraron hasta el fin en el pro-
psito de su resurreccin.
Como son dos las regeneraciones, de las cuales ya he ha-
blado ms arriba, una segn la fe, que se obra ahora por el
bautismo, y otra segn la carne, que se obrar en el juicio
final, cuando la carne se torne incorruptible e inmortal, as
son dos las resurrecciones. La primera, que se acta ahora, es
la de las almas, y no permite incurrir en la muerte segunda.
Y la segunda, que vendr al fin del mundo, no es de las al-
mas, sino de los cuerpos. Ella enviar, por efecto del ltimo
juicio, a unos a la muerte segunda y a otros a la vida in-
mortal.
C A P I T U L O V I I
LAS DOS RESURRECCIONES. LOS MIL AOS DEL APOCALI PSI S
Y UN SENTIR RAZONABLE SOBRE ELLOS
1. El mismo evangelista San Juan habla de estas dos re-
surrecciones en su Apocalipsis. Pero es tal su modo de expre-
sarse, que algunos de los nuestros, no entendiendo la prime-
ra, han venido a parar en fbulas ridiculas. San Juan dice en
el citado l i br o: Vi tambin descender del cielo un ngel, que
tena la llave del abismo y una gran cadena en su mano.
Y agarr al dragnesa serpiente antigua que se apellid
surrectionem iudicii, h sunt qui non vivent; quia secunda morte mo-
rientur. Mala quippe egerunt, quoniam male vixerunt: male autem vixe-
runt, quia in prima, quae nunc est, animarum resurrectione non revixerunt,
aut in eo quod revixerant, non in finem usque manserunt. Sicut ergo duae
sunt regenerationes, de quibus iam supra locutus sum, una secundum
fidem, quae nunc fit per Baptismum; alia secundum carnem, quae fiet in
eius incorruptione atque immortalitate per iudicium magnum atque no
vissimum: ita sunt et resurrectiones duae, una prima, quae et nunc est.
et animarum est, quae venire non permittit in mortem secundara; alia
secunda, quae nunc non est, sed in saeculi fine futura est, nec animarum.
sed corporum est, quae per ultimum iudicium alios mittet in secundare
mortem, aiios n eam vtam, quae non habet mortem.
CAPL' T VI I
D E DIABUS HESUKRF.CTI0MBUS ET DE MILLE ANNIS QUID IN APOCALYPSI
IOANNIS SCRIPTUM SIT, ET QUID DE EIS RATIONABILITER SKNTIATBR
1. De bis duabus resurrectionibus dem Ioannes evangelista in libro
qui dicitur Apocalypsis, eo modo locutus est, ut earum prima a quibusdam
nostris non intellecta, insuper etiam in quasdam ridiculas fbulas verte-
retur. Ait quippe in libro memorato Ioannes apostolus: Et vidi angeltim
descendentem de celo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua,
XXi 7, 1 EL JUICIO FINAL 1455
diablo y satans, y lo conden por mil aos, y lo precipit
en el abismo. Y cerr el abismo y puso sobre l su sello, para
que no seduzca ms a las naciones hasta que se cumplan los
mil aos. Despus ser soltado por breve tiempo. Luego vi
unos tronos y a los que se sentaban en ellos, a tos cuales se
dio la potestad de juzgar. Y vi las almas de los degollados
por confesar a Jess y por la palabra de Dios, y cuantos no
'han adorado la bestia ni su imagen ni han recibido en las
frentes su marca, ni en las manos, reinaron tambin con Jess
mil aos. Los otros no han vivido hasta cumplidos los mil
aos. Esta es la resurreccin primera. Dichoso y santo es
quien toma parte en esta primera resurreccin. Sobre stos, la
muerte segunda no tendr podero. Y sern sacerdotes de Dios
y de Cristo y reinarn con l mil aos [10]. Quienes por estas
pal abras han sospechado que la resurreccin pri mera es cor-
pora], han adoptado esta opinin movidos, sobre todo, por los
mil aos, en la idea de que todo ese tiempo debe ser como el
sbado de los santos, en que reposarn santamente despus
de seis mil aos de trabajos. Estos aos se cuentan a part i r de
la creacin del hombre v de su despedida, ganada por el pe-
cado, de la felicidad del paraso a las miserias de la vida
mortal. Y as como est escrito: Un da ante Dios es como mil
aos, Y mil aos como un da, pasados los seis mil aos como
seis das, el sptimo, es decir, los aos ltimos, harn las
veces del sbado para los santos, que resucitarn a celebrarlo.
Esta opinin sera hasta cierto punto admisible si se cre-
et tenuit draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est da-
bolus et satans, et alligavit illum mille annis, et misit illum in abyssum;
et clausit, et signavit super eum, ut non seduceret iam gentes, doee
jiniantur mille anni: post haec oportet eum solv brevi tempore. Et vidi
sedes, et sedentes super eas, et iudicium datum est. Et animae occisorum
propter testimonium lesu, et propter verbum Del, et si qui non adorave-
runt bestiam, nec imaginem eius, eque acceperunt inscriptionem in fronte
aut in manu sua, et regnaverunt eum lesu mille annis: reliqui eorum non
vixerunt, doee jiniantur mille anni. Haec resurrectio prima est. Beatus
et sanctus est, qui habet in hac prima resurrectione partem. In istis se-
cunda mors non habet potestatem; sed erunt sacerdotes Dei et Christi,
et fegnabunt eum eo mille annis
s2
. Qui propter haec huius libri verba
primam resurrectionem futuram suspicati sunt corporalem, nter caetera
mxime numero annorum mille permoti sunt, tanquam oporteret in sanctis
eo modo veluti tanti temporis fieri sabbatismum, vacatione scilicet sancta
post labores annorum sex millium, ex quo creatus est homo, et magni
illius peccati mrito in huius mortalitatis aerumnas de paradisi felictate
dimissus est, ut quoniam scriptum est, Vnus dies apud Dominum sicut
mille anni, et mille anni sicut dies unus
23
, sex arinorum millibus tanquam
sex diebus impletis, sequatur velut sabbati septimus in annis mille postrer
mis, ad hoc scilicet sabbatum celebrandum resurgentibus sanctis. Quae
opinio esset utcumque tolerabilis, si aliqae deliciae spirituales in illo
Apoc. 20,1- 6.
e Fer r . 3,8.
1456 W CIUDAD DE DIOS XX, 7< 2
yera que durante ese sbado los santos gozarn de algunas de-
licias por la presencia del Seor. Yo mismo me he adherido
algn tiempo a ese sentir [11]. Pero sus defensores dicen que
los resucitados se holgarn en inmoderados banquetes carna-
les, en los que la comida y la bebida carecern de modestia,
y excedern el modo de los incrdulos. Y esto no pueden creer-
lo sino los carnales. Los espirituales, empero, dan a stos el
nombre de yihicurr';, pal abra griega que nosotros literal-
mente podemos traducir por milenaristas. Refutarlos al detalle
sera muy largo. Prefiero por eso mostrar cmo deben enten-
derse esas pal abras de la Escritura.
2. Nuestro Seor Jesucristo dice concretamente: Nadie
puede entrar en casa del fuerte y robar sus vasos si primero
no lo ata bien. Por fuerte entiende aqu al diablo, pues que
pudo someter a s al gnero humano, y por los vasos los fie-
les, que l tena enviscados en la impiedad y en el pecado.
Para maniatar, pues, a este fuerte, vio San Juan en el Apo-
calipsis descender del cielo un ngel que tena la llave del
abismo y una gran cadena en su mano. Y agarr al dragn,
prosiguea esa serpiente antigua que se apellid diablo y
Satans, y lo encaden por mil aos. Es decir, impidi su
poder de seduccin y de posesin de los redimidos.
Los mil aos pueden entenderse de dos maneras, a mi
modo de ver; o porque eso ha de pasar en los mil ltimos
aos, es decir, en el sexto millar, como en el sexto da, cuyo?
ltimos aos transcurren ahora para ser seguidos del sbado
que no tiene tarde, o sea del reposo de los santos, que no ten-
sabbato aduturae sanctis per Domini praesentiam crederentur. Nam etiam
nos hoc opinati fuimus aliquando. Sed eum eos qui tune resurrexerint,
dicant immoderatissimis carnalibus epulis vacaturas, in quibus cibus sit
tantus ac potus, ut non solum nullam modestiam teneant, sed nsodum
qnoque psius incredulitatis excedant: nullo modo ista possunt nisi a car-
nalibus credi. Hi autem qui spirituales sunt, istos ista credentes y_ih\ao-r<;
appellant graeco vocabulo; quos, verbum e verbo exprimentes, nos pos-
sumus Milliarios nuncupare. Eos autem longum est refellere ad singula;
sed potius, quemadmodum Scriptura haec accipienda sit, iam dehemti>
ostendere.
2. Ait ipse Dominus lesus Christus, tierno potcst inlroire in domum
fortis, et vasa eius eripere, nisi prius alligaverit fortem.''
1
: diabolum volens
intelligi fortem, quia ipse genus humanum potuit tenere captivum; vasm
vero eius, quae fuerat erepturus, fideles suos futuros, quos Ole in diversi?
peccatis atque impietatibus possidebat. Ut ergo alligaretur hic fortis,
propterea vidit iste apostolus in Apocalypsi angeium descendentem de
celo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua. Et. tenuit, in-
juit, draconem illum serpentem antiquum, qui cognominatus est diabolum
et satans, et alligavit eum mille annis, hoc est, eius potestatem ab eis
neducendis ac possidendis, qui fuerant liberandi, cohibuit atque frenavit.
Mille autem anni duobus modis possunt, quantum mihi oceurrit, intelligi:
aut quia in ultimts annis mille ista res agitur, id est, sexto annoriiin nri-
Me. 3,2?.
XX, 7, S Ei JUICIO PIAL I 4 7
dr fin. Y en este sentido llamara aqu mil aos a la ltima
parte de ese tiempo, como un da que dura hasta el fin del
mundo, tomando la parte por el todo. 0 se sirve de los mil
aos para designar la duracin del mundo, empleando un n-
mero perfecto para denotar la plenitud del tiempo. El nmero
mil es el cubo de diez, y diez por diez son ciento. Esta es una
figura plana, y para hacerla slida es preciso multiplicar cien
por diez, y tenemos ya los mil. Por consiguiente, si a veces se
emplea el nmero cien para indicar totalidad, como cuando el
Seor hizo esta promesa a aquel que deja todo por seguirle:
Recibir cien doblado en esta vidalo cual expone el Apstol
de este modo: Como no teniendo nada y poseyndolo todo,
pues ya haba dicho antes que el mundo de las riquezas es
propiedad del hombre fiel, cunto ms se usar el nmero
mil para designar universalidad, siendo el cubo del diez? Este
es el mejor sentido de aquellas pal abras del Sal mo: Nunca
jams se ha olvidado de la alianza y de la promesa hecha
para mil generaciones, o sea para todas.
3. Y lo precipit en el abismo, es decir, precipit as,
realmente en el abismo, al diablo. Este abismo denota la mul-
titud innumerable de impos, cuyos corazones son un abismo
de malignidad contra la Iglesia de Dios. Y dice que lo precipit
no porque el diablo no estuviera ya antes all, sino porque, ex-
cluido del corazn de los fieles, comenz a poseer ms fuerte-
mente a los impos. Es ms posedo por el diablo quien no
liaiio tanquam sexto die, cuius nunc spatia posteriora volvuntur; secuturo
deinde sabbato, quod non habet vesperam, requie scilicet sanctorum, quae
non habet finem: ut huius milliarii tanquam diei novissimam partem,
quae remanebat usque ad terminum saeculi, mille annos appellaverit; eo
loquendi modo, quo pars significatur a toto: aut certe mille annos pro
annis mnibus huius saeculi posuit; ut perfecto numero notaretur ipsa
temporis plentudo. Millenarius quippe numerus denarii numeri quadra-
lum solidum reddit. Decem quippe decies ducta, fiunt centum; quae iam
figura quadrata, sed plana est. Ut autem in altitudinem surgat, et solida
fiat, rursus centum decies multiplicantur, et mille sunt. Porro si centum
ipsa pro universitate aliquando ponuntur, quale illud est, quod Dominus
omnia sua dimittenti et eum sequenti promisit, dicens, Accipiet in hoc
saeculo centwplum
3S
: quod exponens quodammodo Apostolus, ait, Quasi
nihil habentes, et omnia posside.ntes
so
; quia et ante iam dictum erat,
Fidelis hominis totus mundos divitiarum est: quanto magis mille pro ni*
versitate ponuntur, ubi est soliditas ipsius denariae quadraturae? Undc
nec illud melius intelligitur, quod in Psalmo legitur: Memor fu.it in saecu-
lum, testamenti sai, verbi quod mandavit in mille generationes", id est,
in omnes.
3. Et misit illum, inquit, re abyssum: utique diabolum misit in abys-
*um. Quo nomine signifieata est multitudo innumerabilis impiorum, quo-
rum in malignitate adversus Ecclesiam Dei multum profunda sunt corda;
non quia ibi diabolus ante non erat; sed ideo dicitur illuc missus, rpiia
s s
Mt , 19,29; Me . ro,30.
8a
2 Cor . 6,ia.
" Ps . 104,8. ,."- rr ...
1*58
LA CIUDAD DE DI OS
XX, 7, 3
slo se aleja de Dios, sino que odia sin motivo a los servi-
dores del mismo.
Y cerr el abismo-prosiguey puso su sello sobre l,
para que no ande ms engaando a las naciones hasta que se
cumplan los mil aos. Cerr sobre l, es decir, le prohibi la
salida y violar lo mandado. Esta adicin: Y puso su sello,
puede significar que Dios no quiere que se sepa quines per-
tenecen al diablo y quines no. Est absolutamente oculto en
esta vida, porque es incierto si el que parece estar en pie
caer y si el que parece estar ya en el suelo se levantar. Mas,
atando y encerrando al diablo, se le impide seducir a las na-
ciones que pertenecen a Cristo, y que l antes seduca o rete-
na. Porquecomo dice el ApstolDios resolvi antes de la
creacin del mundo librar a esas almas del reino de las tinie-
blas y transferirlas al reino del Hijo de su amor. Y qu fiel
ignora que el diablo seduce aun ahora a las naciones y las
lleva consigo al suplicio eterno? Esto no lo hace con los
predestinados a la vida eterna. No hay por qu inquietarse de
que el diablo seduzca frecuentemente a aquellos que, regene-
rados ya en Cristo, marchan por las veredas del Seor. Porque
el Seor conoce quines son de El, y de stos, Satans no se-
duce a ninguno arrastrndole a la condenacin eterna. Dios
los conoce como Dios, es decir, como aquel a quien nada del
futuro se le oculta; no como hombre, que slo ve a otro
hombre cuando est presente, si es que puede decirse que ve
a aquel cuyo corazn no ve y de quien no sabe qu ser luego
no menos que de s mismo.
exclusus a credentibus plus coepit impos possidere. Plus namque possi-
detur a diabolo, qui non solum alienatus est a Deo, verum etiam gratis
odit servientes Deo. Et clausit, inquit, et signavit super eum, ut iam non
seduceret gentes, doee finiantur mille anni. Clausit super eum, dictum
est, intrdixit ei ne possit exire, id est, vetitum transgred. Signavit autem,
quod addidit, significasse mihi videtur, quia oceultum esse voluit, qui per-
tineant ad partem diaboli, et qui non pertineant. Hoe quippe in saeculo
isto prbrsus latet: quia et qui videtur stare, utrum sit casurus; et qui
videtur acere, utrum sit surrecturus, incertum est. Ab eis autem gentibus
seducendis huius interdicti vinculo et claustro diabolus prohibetur atque
cohibetur, quas pertinentes ad Christum seducebat antea, vel tenebat. Has
enim Des elegit ante mundi constitutionem eruere de potestate tenebra-
rum'
,s
, t transferre in regnum Filii charitatis suae
39
, sicut Apostolus ait.
Nm seducere illum gentes etiam mine, et secum trahere in aeternam
poenam, sed non praedestinatas in aeternam vitam, quis fidelis ignorat?
Nec moveat, quod saepe diabolus seducit etiam illos, qui iam regenerati
in Christo, vias ingrediuntur Dei. Novit enim Dominiis qui sunt eius
40
:
ex his
,:
in aeternam damnationem neminem ille seducit. Sic enim novit
eos Deminus, ut Deus, quem nihil latet etiam futurorum; non ut homo,
qui hominem ad praesens videt (si tamen videt, cuius cor non videt) ,
qualis, autem postea sit futurus, nec se ipsum videt. Ad hoc ergo ligatus
a
Ep h . 1.4.
3 9
Col . 1,13.
* s Ti m. 2,19.
XX, 7, 4 EL J UI CI O FINAL
1459
El diablo fu, pues, encadenado y encerrado en el abismo
para eso, para que no seduzca a las naciones que integran la
Iglesia, que tena seducidas antes de que existiera la misma.
No di j o: Para que no seduzca a nadie, si no: Para que no
seduzca a las naciones, en las cuales ha querido, sin duda, dar
a entender la Iglesia. Hasta que se cumplan los mil aos,
o sea, lo que resta del da sexto, que es de mil aos, o todos
los aos que dure el mundo.'
4. Estas pal abr as: Para que no seduzca ms a las nacio-
nes hasta que se cumplan los mil aos, no deben entenderse
como si despus hubiera de seducir a esas mismas naciones
que componen la Iglesia predestinadaprohibicin que im-
plican su encerrona y su encadenamiento. Porque o esta
expresin es semejante a otra corriente en las Escrituras, por
ejemplo, en este sal mo: Nuestros ojos estn clavados en el
Seor, Dios nuestro, para que se apiade de nosotros, lo cual
no quiere decir que, una vez que se apiade, no estarn los ojos
de sus siervos fijos en el Seor, su Dios; o el orden gramatical
es ste: Cerr y puso su sello sobre l hasta que se cumplan
los mil aos. En cuyo caso esta interposicin: Para que no
seduzcan ms a las naciones, debe entenderse como indepen-
diente e inconexa con ese orden y como aadida despus. El
perodo ntegro sera as : Cerr y puso su sello sobre l hasta
que se cumplan los mil aos, para que no seduzca ms a las
naciones. En otros t rmi nos: el abismo estar cerrado hasta
que se cumplan los mil aos, para que cese de seducir a las
naciones.
est diabolus, et inclusus in abysso, ut iam non seducat gentes, ex quibus
constat Ecclesia, quas antea seductas tenebat, antequam esset Ecclesia.
Nec enim dictum est, ut non seduceret aliquem; sed, ut non seduceret,
inquit, iam gentes; in quibus Ecclesiam procul dubio voluit inteigi:
doee finiantur, inquit, mille anni, id est, aut quod remanet de sexto die,
qui constat ex mille annis; aut omnes anni, quibus deinceps hoc saecu-
lum peragendum est.
4. Nec sic accipiendum est quod ait, ut non seduceret iam gentes,
doee finiantur mille anni; quasi postea seducturns sit eas duntaxat gen-
tes, ex quibus praedestinata constat Ecclesia, a quibus seducendis illo est
vinculo claustroque prohibitus. Sed aut illa locutione dictum est, quae in
Scripturis aliquotes invenitur, qualis est in Psalmo, Sic oculi nostri ad
Dominum Deum nostrum, doee misereatur nostri
11
; eque enim eum
misertus fuerit, non erunt oculi servorum eius ad Dominum Deum suum:
aut certe iste est ordo verborum, Et clausit, et signavit super eum, doee
finiantur mille anni; quod vero interposuit, ut, non seduceret iam gentes,
ita se habet, ut ab huius ordinis connexione sit liberum, et seorsus intel-
ligendum, velut si post adderetur, ut sic se haberet tota sententia, Et
clausit, et signavit super eum, doee finiantur mille anni, ut non seduceret
iam gentes; id est, ideo clausit, doee finiantur mille anni, ut iam non
seduceret gentes.
41
PS. IM,.
1460
LA CIUDAD DE DI OS XX, 8,1
C A P I T U L O V I I I
CMO SE ENTIENDE EL ATAR Y El. SOLTAR AI. DIABLO?
1. Despusaadeser soltado por breve tiempo. Si el
diablo est atado y encerrado con el fin de que no pueda sedu-
cir a la Iglesia, su libertad consistir en poder eso? Ni pen-
sarl o. Nunca jams seducir a la Iglesia, predestinada y ele-
gida antes de la creacin del mundo, de la cual est escrito
que conoce el Seor quines son de l. Y, sin embargo, cuando
el diablo sea soltado, habr en la tierra una Iglesia, como la
ha habido desde su institucin y la habr siempre en los su-
yos en sucesin continua. Poco despus dice que el demonio;
una vez libre, vendr, con todas las naciones que haya sedu-
cido en el mundo entero, a guerrear contra la Iglesia, y que
el nmero de estos enemigos igualar a la arena del mar. Y se
extendierondicesobre la redondez de la tierra y cercaron
los reales de los santos y la ciudad amada. Mas Dios hizo
llover fuego del cielo, que los consumi, y el diablo, que los
traa engaados, fu precipitado en un estanque de fuego y
azufre, donde tambin lo fueron la bestia y el falso profeta,
Y all estarn atormentados da y noche por los siglos de los
siglos.
Este pasaje alude ya al juicio final, y he pensado mencio-
narl o ya ahora por temor a que alguien se imagine que, en el
poco tiempo en que andar suelto el diablo, no existir la
CAPUT VI H
E ALUGATIONE ET S0LUTI0XE DABOLI
1. Post haec, inquit, oportet eum solv brevi tempore "
a
. Si hoc est
diabolo ligari et includi, Ecclesiam non posse seducere; haec ergo erit
solutio eius, ut possit? Absit: nunquam enim ab illo Ecclesia seducetur
praedestinata et electa ante mundi constitutionem, de qua dictum est,
Novit Dominas qui sunt eius ": et tamen hic erit etiam illo tempore, quo
solvendus est diabolus, sicut ex quo est institua, hic fuit et erit omni
tempore, in suis utique qui succedunt nascendo morientibus. Nam paulo
post dicit, quod solutus diabolus seductas gentes toto orbe terrarum
attrahet in bellum adversus eam, quorum hostium numerus erit ut arena
maris. Et ascenderunt, inquit, super terrae latitudinem., et cinxerunt castra
sanctorum, et dilectam civitatem: et descendit ignis de celo a Deo, el
c.omedit eos: et diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis
et sulphuris, ubi et bestia et pseudopropheta; et cruciabuntur die ac nocte
in saecula saeculorum ". Sed hoc iam ad iudicium novissimum pertinet,
quod nunc propterea commemorandum putavi, ne quis existimet eo ips
parvo tempore, quo solvetur diabolus, in hac trra Ecclesiam non futu-
*' Apoc. so,3. " Apoc. 30,8-io, '"" '"
*
s
2 Ti m. 2,t<j.
XX, 8,2 Rt JUI CI O FINA!, 1461
Iglesia en este mundo, sea que no la halle, sea que la destru-
ya con su persecucin. El diablo no est, pues, atado todo
el tiempo que abarca este libro, a saber, desde la pri mera ve-
nida de Cristo hasta el fin del mundo, en que ser la segunda.
Y es que estar atado durante mil aos significa que no sedu-
cir a la Iglesia en ese intervalo, puesto que no la seducir
ni cuando sea soltado. Y, claro es, si el estar atado es para l
no poder seducir o no permitrsele hacerlo, ser soltado, qu
ser sino poder seducir o permitrsele? Esto no se realizar. El
prendimiento es simplemente no permitirle tentar a los hom-
bres cuanto pueda por seduccin o por violencia para hacerles
pasar a su part i do. Si esto se le permitiera durante tan largo
espacio de tiempo, la flaqueza humana es tal, que har a caer
a un gran nmero de fieles y los derribara y desviara de la
fe-cosa que Dios no qui ere. Y por eso precisamente est
atado.
2. Mas ser suelto cuando quede poco tiempo. La Escri-
tura nos dice que el demonio y sus cmplices volcarn toda su
saa en tres aos y seis meses, y sus contrincantes sern tales,
que no podr vencerlos ni por la fuerza ni por sus arteras. Si
nunca fuera soltado, se conocera menos su maligna potencia,
sera menos probada la paciencia fidelsima de la ciudad santa
y, finalmente, brillara menos la sabidura del Omnipotente
al usar bien de tamao mal. Dios no le impidi del todo ten-
t ar a los santos, aunque le arroj de las intimidades de los
hombres, donde radica la fe en Dios, a fin de que en lo exte-
rior se aprovecharan del combate. Pero lo lig a los de su
ram, illo hic eam vel non inveniente, cum fuerit solutus, vel absumente,
cum fuerit modis mnibus persecutus. Non itaque per totum hoc tempus
quod lber iste complectitur, a primo scilicet adventu Christi usque in
saeculi finem, quo erit secundus eius adventus, ita diabolus alligatur, ut
eius haec ipsa sit alligatio, per hoc intervallum, quod mille annorum nu-
mero appellat, non seducere Ecclesiam; quandoquidem illam nec solutus
utique seducturus est. Nam profecto si ei alligari est, non posse seducere,
sive non permitti; quid erit solvi, nisi posse seducere, sive permitti? Quod
absit ut fiat: sed alligatio diaboli, est non permitti exercere totara tenta-
tionem, quam potest vel vi vel dolo ad seducendos nomines, in partem
suam cogendo violenter, fraudulenterve fallendo. Quod si permitteretur in
tam longo tempore et tanta infirmitate multorum, plurimos tales, quales
Deus id perpeti non vult, et fdeles deiiceret. et ne crederent impediret:
quod ne faceret, alligatus est.
2. Tune autem solvetur, quando et breve tempus erit. Nam tribus
annis et sex mensibus legitur totis suis suorumque viribus saeviturus: et
tales erunt, cum quibus ei belligerandum est, ut vinci tanto eius mpetu
nsidiisque non possint. Si autem nunquam solveretur, minus appareret eius
maligna potentia, minus sanctae civitatis fidelissima patientia probaretur;
minus denique perspiceretur, quam magno eius malo tam bene fuerit usus
Omnipotens: qui eum nec omnino abstulit a tentatione sanctorum, quam-
vis ab eorum interioribus hominibus, ubi in Deum creditur, foras missum,
ut forinsecus eius oppugnatione proficerent; et n cis qui sunt ex parte
ipsius, alligavit, ne quantam posset effundendo et exercendo malitiam,.
1462 LA CIUDAD DE DIOS XX, 8, S
partido, para que, babeando malicia, no apease de su fe pia-
dosa a muchos hombres frgiles que deban engrosar las filas
de la Iglesia: unos, futuros creyentes; otros, creyentes actua-
les. Lo soltar al fin para que la Ciudad de Dios, con inmensa
gloria de su Redentor, Ayudador y Libertador, se d cuenta
del enemigo que ha vencido. Qu somos nosotros en compa-
racin de los santos y fieles que sern entonces? Y para pro-
barlos soltar a ese brutal enemigo con el que, aun atado,
libramos nosotros batalla con tantos riesgos. Aunque no hay
duda que tambin durante ese intervalo han existido y exis-
ten algunos soldados de Cristo tan bravos y aguerridos, que.
si vivieran, cuando sea soltado, esquivaran con suma maestra
sus arremetidas y las aguantaran con paciencia suma.
3. Mas el diablo no ha sido solamente atado desde que
la Iglesia comenz a extenderse fuera de Judea, en las de-
ms naciones, sino que lo es ahora y lo ser siempre hasta el
fin del mundo, en que deber ser soltado. Vemos a diario
personas que, dejando la infidelidad, se convierten a la fe,
y esto seguir, indudablemente, repitindose hasta el fin del
mundo. Y a la verdad que el fuerte est ligado para cada
fiel, cuando es sacado como su presa de las garras del demo-
nio, y el abismo en que fu encerrado no qued destruido por
la muerte de los perseguidores que existan cuando fu ence-
rrado por primera vez. A stos les han sucedido y les sucede-
rn hasta el fin de los siglos odiadores de los cristianos, en
cuyos corazones ciegos y profundos es encerrado a diario como
en un abismo.
El problema crucial es saber si en aquellos tres ltimo?
nnumerabiles infirmos ex quibus Ecclesiam multiplican et impleri opor-
tebat, alios credituros, alios iam credentes, a fide pietatis hos deterreret,
hos frangeret; et solvet in fine, ut quam fortem adversarium Dei civitas
superaverit, cum ingenti gloria sui redemptoris, adiutoris, liberatoris, aspi-
ciat In eorum sane, qui tune futuri sunt, sanctorum atque fidelium cora-
paratione quid sumus? quandoquidem ad illos probandos tahtus solvetu
inimicus, cum quo nos ligato tantis periculis dimicamus. Quamvis et hoc
temporis intervallo quosdam milites Christi tam prudentes et fortes fuisse
atque esse, non dubium est, ut etiam si tune in ista mortalitate viverent,
quando Ule solvetur, omnes insidias eius atque mpetus et caverent sapien-
tissime, et patientissime sustinerent.
3. Haec autem alligatio diaboli non solum facta est, ex quo coepf
Ecclesia praeter Iudaeam terram in nationes alias aliasque dilatan; sed
etiam nunc fit, et fiet usque ad terminum saeculi, quo solvendus est. Quia
et nunc homines ab infidelitate, in qua ipse eos possidebat, convertuntur
ad fidem, et usque in illum finem sine dubo convertentur: et utique
unicuique iste fortis tune alligatur, quando ab illo tanquam vas eiu?
eripitur: et abyssus ubi inclusus est, non in eis consumpta est, quando
sunt mortui, qui tune erant quando esse coepit inclusus; sed successerunt
eis alii nascendo, atque succedunt, doee finiatur lioc saeculum, qui ode-
rint Ghristianos, in quorum quotidie, velut in abysso, caecis et profundi.
cordibus includatur. Utrum autem etiam illis ultimis tribus annis et men-
sibus sex, quando solutus totis viribus saeviturus est. aliquis in qua non
XX, 8, 3 EV JUICIO FINAL 1463
aos y seis meses, cuando, suelto, se ensaar con todas sus
fuerzas, abrazar alguno la fe, no abrazada por l [12]. Cmo
se justificain aquellas pal abr as: Quin entrar en casa del
fuerte y le robar sus vasos si primero no lo ata bien, si se
los roban tambin estando suelto? Esta frase parece obligar-
nos a creer que en aquel tiempo, aunque breve, nadie se har
cristiano, sino que el diablo luchar con los cristianos ya tales.
Y si algunos de stos fueren vencidos y le siguieren, hay que
decir que no eran del nmero de los hijos predestinados de
Dios. No en vano el mismo apstol San Juan, autor del Apo-
calipsis, dice de algunos en su Ep st ol a: Han salido de entre
nosotros, mas no eran de los nuestros, porque, si hubieran sido
de los nuestros, hubieran, sin duda, perseverado con nosotros.
Y qu diremos de los nios? No es creble que no halle
algn nio hijo de cristiano y an no bautizado, o que no naz-
ca ninguno durante ese tiempo, y que en este caso sus padres
to lo acercarn a la fuente de la regeneracin. Si hacen esto,
cmo le arrebatarn estos vasos una vez soltado ya el diablo,
en cuya casa no entra nadie para robrselos si no lo ata bien
antes? Ms bien debe creerse que durante ese tiempo no fal-
tarn las apostasas en la Iglesia ni las conversiones a la mis-
ma. Y sern tan fuertes entonces los padres para bautizar a
sus hijos y los nuevos convertidos, que vencern al fuerte,
aunque est suelto; es decir, que, aunque emplee contra ellos
toda la artillera nunca antes usada o los apriete hasta ahogar-
los, le cogern las vueltas y lo confundirn. Y as, le robarn
aunque no est atado. Mas no por eso ser falsa la palabra
fuerat, sit accessurus ad fidem, nonnulla quaestio est. Quomodo enim stabit
quod dictum est, Quis intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi
pris alligaverit fortem,?
is
si etiam soluto eripiuntur? Ac per hoc ad hoc
coger videtur ista sententia, ut credamus illo, licet exiguo, tempore ne-
minem ccessurum esse populo christiano, sed cum eis qui iam Christiani
reperti fuerint, diabolum pugnaturum: ex quibus etiamsi aliqui victi se-
cuti euTQ fuerint, non eos ad praedestinatum filiorum Dei numerum per-
tinere. eque enim frustra idem Ioannes apostolus, qui et hanc Apoca-
lypsim scripsit, in epstola sua de quibusdam dicit, Ex nobis exierunt, sed
non ernt ex nobis: nam si fuissent ex nobis, mansissent tiuque no-
hiscum **. Sed quid fiet de parvulis? Nimium quippe incredibile est, nullos
iam natos et nondum baptizatos praeoecupari Christianorum filios illo
tempore infantes, nullos etiam ipsis nasci iam diebus; aut si erunt, non
eos a parentibu3 suis ad lavacrum regenerationis modo quocumque per-
duci. Quod si fiet, quo pacto soluto iam diabolo vasa ista eripientur, in
cuius domum nemo intrat, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit eum?
Imo vero id potius est credendum, nec qui cadant de Ecclesia, nec qui
accedant Ecclesiae illo tempore de futuros: sed proferto tam fortes erunt
et parentes pro baptizandis parvulis suis, et hi qui tune primitus credituri
sunt, ut illum fortem vincant etiam non ligatum, id est, mnibus, quali-
bus antea nunquam. vel artibus insidiantem, vel urgentem viribus, et vi-
" Mt . 12,29. '
e
T l o . 2,T<)
14M: l,A CIUDAD DE DI OS XX, S. '5
del Evangel i o: Quin entrar en casa del fuerte y le robar
$us vasos si primero no lo ata bien? El orden exigido por le
frase queda salvado. Primeramente ha sido atado el fuerte
y luego se le han robado sus vasos por todos sus flancos y en
todas las naciones para aumentar la Iglesia, de suerte que.
vigorizada y robustecida por la fe en las cosas divinamente
predichas y cumplidas, se capacita para despojar al fuerte,
aunque ande suelto. Y es preciso admitir que, campeando la
iniquidad, se resfriar la caridad de muchos, y que muchos,
que no estn escritos en el libro de la vida, se rendirn ante
las inauditas persecuciones y arteras del demonio ya suelto.
Debe igualmente creerse que no slo los verdaderos fieles de
entonces, sino tambin algunos que estarn fuera de la Igle-
sia, ayudados por la gracia de Dios y por la autoridad do las-
Escrituras, que han predicho el fin del mundo, que ellos tie-
nen ya ante la vista, estarn ms dispuestos a creer lo que no
crean y ms fuertes para vencer al diablo, por suelto que
ande. Si esto es as, diremos que fu primeramente atado con
el fin de despojarle de sus bienes una vez suelto y que por
eso el Salvador di j o: Quin entrar en casa del fuerte a ro-
bar sus vasos si primero no lo ata bien?
gilanter intelligant, et toleranter ferant: ac sic illi etiam non ligato eri-
piantur. Nec ideo falsa erit evanglica illa sententia, Quis intrat in do-
mum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem? Secundum
enim sententiae eius vertatem, ordo iste servatus est, ut prius alligaretur
fortis, ereptisque vasis eius, longe lateque in mnibus gentibus ex firmis
et infirmis ita multiplcaretur Ecclesia, ut ex ipsa rerura divinitus prae-
dictarum et impletarum robustissima fide, etiam soluta vasa possit auferre.
Sicut enim fatendum est, multorum refrigescere charitatem, cum abunda
iniquitas *', et inusitatis maximisque persecutionibus atque fallaciis dia-
boli iam soluti, eos qui in libro vitae scripti non sunt, multos esse cessit-
ros; ita cogitandum est, non solum quos bonos fdeles illud tempus inve-
niet, sed nonnullos etiam qui foris adhuc erunt, adiuvante Dei gratia per
considerationem Scripturarum, in quibus et alia et fins ipse praenuntia-
tus est, quem venire iam sentiunt, ad credendum quod non credebant.
futuros esse firmiores, et ad vincendum etiam non ligatum diabolum for-
tiores. Quod si ita erit, propterea praecessisse dicenda est eius allgatio,
ut et ligati et soluti exspoliatio sequeretur: quoniam de hac re dictum
ast, Quis intrabit in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alliga-
verit fortem?
' Mt . ZA,a.
:X,.&, 1 El, JUICIO FINAL 1465
C A P T U L 0 I X
DIFERENCIAS ENTRE EL REINO IE LOS SANTOS CON CHISTO
DURANTE MU. AOS Y EL REINO ETERNO
1. En este intervalo, durante los mil aos que el diablo
cat atado, es decir, desde la primera venida de Cristo, los
santos reinan tambin con l. En efecto, si adems del rei-
no del que se dir al fin de los siglos: Venid, benditos
de mi Padre, a poseer el reino que os est preparado, los
santos a quienes di ce: Yo estoy con vosotros hasta la consu-
macin de los siglos, no tendrn otro, aunque muy desigual,
en el que reinen con El, sin duda que no llamara ahora a la
Iglesia su reino o reino de los cielos. Porque ste es el tiempo
en que el doctor del que hemos hablado antes, que saca de su
repuesto cosas nuevas y viejas, es instruido en el reino de
Dios. Y es de la Iglesia de donde los segadores han de recoger
la cizaa, que se ha dejado crecer con el trigo hasta la siega.
Me aqu la exposicin de la par bol a: La siega es el fin del
mundo, y los segadores, los ngeles. Y as como se recoge la
cizaa y se quema en el fuego, as suceder al fin del mundo.
Enviar el Hijo del fiambre a su ngeles y arrancarn de su
reino todos los escndalos. Los arrancarn acaso del reino
en que no hay escndalos? No. Ser de este su reino de aqu
abajo, que es la Iglesia. Y asimismo di ce: El que violare uno
de estos mandamientos, por mnimos que parezcan, y enseare
a los hombres a hacer lo mismo, ser tenido por el ltimo en
CAPi r r i x
QCOD SIT RECNUM SANCTORUM CUM C H R I S T O PER MILLE AN'KOS, ET IN QDO
DISCERNATUR A REGNO AETERNO
1. Interea dum mille annis ligatus est diabolus, sancti regnant cum
Christo etiam ipsis mille annis eisdem sine dubio, et eodem modo intelli-
gendis, id est, isto iam tempore prioris eius adventus. Excepto quippe irlo
regno, de quo in fine dicturus est, Venite, benedicti Patris mei, possidete
paraturn vobis regnum ", nisi alio aliquo modo, longe quidem impari, iam
nunc regnarent cura illo sancti eius, quibus ait, Ecce ego vobiscum sum
asque in consummationem saeculi
1
'; profecto non etiam nunc diceretur
Ecclesia regnum eius, regnumve caelorum. Nam utique isto tempore in
regno Dei eruditur scriba ille, qui profert de thesauro suo nova et vete-
r a
M
, de quo supra locuti sumus. Et de Ecclesia collecturi sunt zizania
messores illi, quae permisit cum tritico simul crescere usque ad messem:
quod exponens ait, Messis est fins saeculi; messores autem Angel sunt.
Sicut ergo colliguntur zizania; et igni comburuntur; sic erit in consum-
matione saeculi: mittet Filius hominis Angelas suos, et colligent de regno
"> Mt . 23,34. Mt . 15,52.
li
" Ifojd., 38,20,
1 466 LA CIUDAD DE DI OS XX, 9, 1
el reino de los cielos; pero el que los cumpliere y enseare,
se ser tenido por grande en el reino de los cielos. Col oca
a l os dos en el r ei no de l os ci el os, t ant o al que no guar da los
mandami e nt o que ensea como al que l os guar da y l os ense-
a ; pe r o aqu l ser el m ni mo, y st e, el m xi mo.
A r engl n s egui do de eso a ad e : Porque yo os digo que, si
vuestra justicia no es ms llena y mayor que la de los escribas
y fariseos, es deci r , mayor que l a de l os que no c umpl e n l o
que ens ean, pue s de l os es cr i bas y far i seos di ce en ot r o l u g ar :
Dicen y no hacen; si vuest r a j us t i c i ar e pi t ono fuer e m?
c ol mada que l a de st os, que equi val e a deci r , vosot r os no que-
br ant i s , si no haced lo que ensei s, no entraris en el reino
de los cielos.
Es pr eci s o, pues , ent ender de un modo el r ei no de l os cie-
l os en el que est n t ant o l os que pone n en pr ct i ca sus ense-
anzas como l os que no l as ponen, si endo el uno pequeo y el
ot r o gr ande, y de ot r o el r ei no de l os ci el os en el que no ent r a
m s que qui en pr act i ca. As , el p r i me r o mo r ad a mi xt ae s l a
I gl esi a cual es ah o r a; el s e gundoe nt r ada ni caes l a I gl es i a
cual ser cuando no haya en el l a pecador es . La I gl esi a es, pues ,
ahor a el r ei no de Cr i st o y el r ei no de l os ci el os. Y al pr es ent e
r ei nan con El t ambi n sus sant os, ci er t o que de di st i nt o mo d o
a como r ei nar n m s t ar de ; per o l a ci zaa no r ei na con El ,
aunque cr ezca con el t r i go en l a I gl esi a. Sl o r ei nan con
El qui enes hacen l o que di ce el Ap s t o l : Si habis resucitado
con Cristo, buscad las cosas de arriba, donde Cristo est senta-
eius omnia scandala
51
. Numquid de regno illo, ubi nulla sunt scandala?
De isto ergo regno eius, quod est hic Ecclesia, colligentur. tem dicit.
Qui solverit unum de mandatis istis minimis, et docuerit sic homines, mi-
nimus vocabitur in regno caelorum: qui autem fecerit, et sic docuerit.
magnus vocabitur in regno caelorum". Utrumque dicit in regno caelo-
rum, et qui non facit mandata quae docet, hoc est enim solvere, non
servare, non facer; et illum qui facit, et sic docet: sed istum mnimum,
illum magnum. Et continuo secutus adiungit, Dico enim vobis, guia nisi
abundaverit iustitia vestra super Scribarum et Pharisacorum, id est, supet
ustitiam eorum qui solvunt quod docent. De Scribis enim et Pharisaeis
dicit alio loco, Quoniam dicunt, et non iaciunt
s
'\ Nisi ergo super eo*
abundaverit iustitia vestra, id est, ut vos non solvatis, sed faciatis potius
quod docetis, non intrabitis, inquit, in regnum caelorum
s4
. Alio modo
igitur intelligendum est regnum caelorum, ubi ambo sunt, et ille scilicet
qui solvit quod docet, et ille qui facit; sed ille minimus, iste magnus: alio
modo autem regnum caelorum dicitur, quo non intrat nisi ille qui facit. Ac
per hoc ubi utrumque genus est, Ecclesia est qualis nunc est; ubi autem
illud solum erit, Ecclesia est qualis tune erit, quando malus in ea non erit.
Ergo Ecclesia et nunc est regnum Christi, regnumque caelorum. Regnant
itaque cum illo etiam nunc sancti eius, aliter quidem, quam tune regna-
bunt: nec tamen cum illo regnant zizania, quamvis in Ecclesia cum tritico
erescant. Regnant enim cum illo qui faciunt quod Apostolus ait, Si re-
surrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite, ubi Christus est in.de.r-
s l
I bi d. , 39-4T. * ^ M . 23,3.
" Mt . 5,19. '" I bi d. . 5,20.
XX, 9, 2 El/ JUICIO FINAI, 1 467
do a la diestra de Dios; gustad las cosas del cielo, no las de la
tierra. De st os di ce t ambi n que su conver saci n est en l os
ci el os. En fin, r ei nan con El l os que est n de t al modo en su
r ei no, que son el l os r ei no suyo. Mas c mo son r ei no de Cr i st o
qui enes , p o r omi t i r ot r as cosas, aunque est n al l hast a el fin
del mundo, en que sean r ecogi dos del r ei no l os es cndal os ,
bus can en l sus pr opi os i nt er eses, no l os de Cr i s t o?
2. He aqu cmo habl a el Apocal i ps i s de l a r es ur r ecci n
pr i me r a de est e r ei no mi l i t ar , en el que hay enemi gos que
combat i r y pas i ones a que hacer frent e v s eor ear venci das,
has t a l l egar a aquel r ei no pac fi co, si n l uchas ni enemi gos .
Des pus de habe r di cho que el di abl o ser at ado mi l aos y
al cabo de el l os s ol t ado por br eve t i empo, aade, r e c api t ul ando
qu h ar l a I gl esi a o qu h ar n en el l a dur ant e ese t i e mp o :
Y vi unos tronos y a los que se sentaban en ellos, a quienes
se dio la potestad de juzgar. No debe pens ar s e que est o al ude
al l t i mo j ui ci o. Se t r at a de l os t r onos de l os pr eps i t os y de
est os que ahor a gobi er nan l a I gl esi a. La pot es t ad de j uz gar
que se l es di o par ece ser pr opi ame nt e aquel l a de l a cual se
d i j o : Lo que atareis en la tierra, ser atado en el cielo, y lo
que desatareis en la tierra, ser desatado en el cielo. Po r eso
escr i be el Ap s t o l : Cmo podra yo meterme a juzgar a los
que estn fuera? No son los que estn dentro a quienes vos-
otros tenis derecho a juzgar?
Y las almas de los degollados por confesar a Cristoaade
el Apoc al i ps i s y por la palabra de Dios. Se s obr ent i ende aqu ,
c l ar o est , l o que di ce a c ont i nuac i n: Reinarn con Jess mil
tera i sedens: quae sursum quaerite, non quae super terram. De qua-
libus item dicit, quod eorum conversatio sit in caelis
56
. Postremo regnant
cum illo, qui eo modo sunt in regno eius, ut sint etiam ipsi regnum eius.
Quomodo autem sunt regnum Christi, qui, ut alia taceam, quamvis ibi
sint dnec nolligantur in fine saecul de regno eius omnia scandala, ta-
men illie sua quaerunt, non quae Iesu Christi? "
2. De hoc ergo regno militiae, in quo adhuc cum hoste confligitur,
et aliquando repugnatur repugnantibus vitiis, alquando cedentibus impe-
ratur, doee veniatur ad illud pacatissimum regnum, ubi sine hoste regna-
bitur, et de hac prima resurrectione quae nunc est, liber iste sic loquitur.
Cum enim dixisset, alligari diabolum mille annis, et postea solv brevi
tempere; mox recapitulando quid in istis mille annis agat Ecclesia vel
agatur in ea, Et vidi, inquit, sedes et sedentes super eos, et iudicium
datum est. Non hoc putandum est de ultimo iudicio dici: sed sedes prae-
positorum, et ipsi praepositi intelligendi sunt, per quos Ecclesia nunc gu-
bernatur. ludicium autem datum nullum melius accipiendum videtur, quam
id quod dictum est, Quae ligaveritis in trra, ligata erunt et in celo;
et quae solveritis in trra, soluta erunt et in celo". Unde Apostolus,
Quid enim mihi est, inquit, de his qui foris sunt indicare? nonne de his
qui intus sunt vos iudicatis ? " Et animae, inquit, occisorum propter tes-
35
Col. 3,1 et 3. " Mt. 18,18
36
Phil. 3,20 > 1 Cor. 5,12.
7
Ibid., 2,2:1,
148 LA CIUDAD DE DIOS XX, 9, 3
aos, es decir, las almas de los mrtires todava separadas de
sus cuerpos. En efecto, las almas de los justos muertos no sor
separadas de la Iglesia, que es al presente el reino de Cristo.
De otra suerte no se hara su conmemoracin en el altar de
Dios en la comunin del cuerpo de Cristo [13] y no les apro-
vechara nada recurrir en los peligros al bautismo para no
salir del mundo sin haberlo recibido, ni a la reconciliacin
cuando uno ha sido separado quiz de ese cuerpo por la peni-
tencia o por la mala conciencia [14]. Por qu estas prctica?
sino porque los fieles, aun los difuntos, son miembros de la
Iglesia ? Y es que, aunque con sus cuerpos todava no reinan con
El, s reinan ya con sus almas durante estos mil aos. A esto
aluden estas otras palabras de ese libro: Bienaventurados loa
muertos que mueren en el Seor. El Espritu les dice ya que
descansen de sus trabajos, pues que sus obras les van acompa-
ando. La Iglesia reina, pues, aqu con Cristo en los vivos y en
los muertos. Porque, como dice el Apstol, Cristo muri para
adquirir dominio sobre los vivos y sobre los muertos. Pero hace
mencin nicamente de las almas de los mrtires porque reinan
principalmente con Cristo, estos muertos que lucharon hasta
Ja muerte por la verdad [15]. Esto no obsta para que, tomando
el todo por la parte, entendamos tambin los dems muertos
miembros d la Iglesia, que es el reino de Cristo.
3. Las palabras siguientes: Y cuantos no han adorado a
la bestia ni su imagen, ni han recibido su marca en las frentes
ni en las manos, deben entenderse de los vivos y de los muer-
tos. Aunque ver quin es esa bestia requiera un examen deta-
timonwm lesu, et propter verbum Dei: subauditur quod postea dicturus
est, regnaverunt cum lesu, mille annis , animae scilicet martyrum non-
dum sibi corporibus suis redditis. eque enim piorum animae mortuorum
separantur ab Ecclesia, quae nimc etiam est regnum Christi. Alioquin nec
ad altare Dei fieret eorum memoria in communicatione corporis Christi;
nec a] i quid prodesset ad eius in periculis Baptismum currere, ne sine illo
finiatur haec vita; nec ad reconciliationem, si forte per poenitentiam ma-
lamve conscientiam quisque ab eodem corpore separatas est. Cur enim
fiunt ista, nisi quia fideles, etiam defuncti, membra eius sunt? Quamvis
ergo cum suis corporibus nondum, iam tamen eorum animae regnant cum
illo, dum sti mille anni decurrunL Unde in hoc eodem libro et alibi legi-
tur: Beati mortui, qui in Domino moriuntur, amodo et iam dicit Spiritus.
ut requiescant a laboribus sais; nam opera eorum sequuntur illos".
Regnat itaque cum Chrsto nunc primum Ecclesia in vivis et mortuis.
Praeterea enim, sicut dicit Apostolus, mortuus est Christus, ut et vivorum
et mortuorum dominetur *
2
. Sed ideo tantummodo martvrum animas com-
memoravit, quia ipsi praecipue regnant mortui, qui usque ad mortem pro
venate certaverunt. Sed a parte totum etiam caeteros mortuos inteligi-
mus pertinentes ad Ecclesiam, quod est regnum Christi.
3. Quod vero sequitur, Et si qui non adoraverunt bestiam, nec ima-
ginem eius, nec acceperunt inscriptionem in fronte, aut in manu sua:
simul de vivis ac mortuis debemus accipere. Quae sit porro ista bestia.
Apoc. 30,4. = Rom. 14,9.
*' Ikid., 14,13,
XX, 9, 4
El, JUICIO FINAL 1469
liado, sin embargo no es ajeno a la recta fe pensar que significa
la ciudad impa y el pueblo de los infieles, contrario al pueblo
fiel y a la Ciudad de Dios. Su imagen se me antoja que es la
simulacin de aquellos hombres que, haciendo profesin de fe,
viven como infieles. Fingen ser lo que no son, y no son cristia-
nos ms que en caricatura y de nombre. A la bestia pertenecen,
en efecto, no solamente los enemigos del nombre de Cristo y
de su gloriossima Ciudad, sino tambin la cizaa, que debe
ser recogida al fin del mundo de su reino, que es la Iglesia.
Y quines son los que no adoran a la bestia ni su imagen
sino los que hacen lo que dice el Apstol, no llevar un mismo
yugo con los infieles? No adoran, es decir, no consienten, no
se someten ni se allanan a recibir la marca, o sea, el sello del
crimen, ni en la frente, por la profesin, ni en las manos, por
sus acciones. Los exentos de estos males, sea que vivan an en
esta carne mortal, sea que hayan muerto, reinan ya ahora con
Cristo a su modo durante el perodo de tiempo significado pol-
los mil aos.
4. Los otrosaadereo han vivido. Porque ste es el
tiempo en que los muertos oirn la voz del Hijo de Dios, y
los que le escucharen vivirn y los dems no vivirn. Y esta
adicin: Hasta que se hayan cumplido los mil aos, es preciso
entenderla diciendo que no han vivido el tiempo que deban
vivir, o sea, pasando de la muerte a la vida. Y por eso, cuando
llegue el da de la resurreccin de los cuerpos, no saldrn de sus
sepulcros para la vida, sino para el juicio, para la condenacin,
que constituye la muerte segunda. Porque quien, hasta que se
quamvis sit diligentius inquirendum non tamen abhorret a fide recta, ut
ipsa impia civitas intelligatur, et populus infidelium contrarius populo
fideli et civitati Dei. Imago vero eius simulatio eius mihi videtur, in eis
videlicet hominibus, qui velut fidem profitentur, et infideliter vivunt
Fingunt enim se esse quod non sunt, vocanturque non veraci effigie, sed
fallaci imagine Christiani. Ad eamdem namque bestiam pertinent non
solum aperte inimici nominis Christi et eius gloriosissimae civitatis, sed
etiam zizania, quae de regno eius, quod est Ecclesia, in fine saeculi colli-
genda sunt. Et qui sunt qui non adorant bestiam nec imaginem eius, nisi
qui faciunt quod ait Apostolus, Ne sitis iugum ducentes cum infideti-
bus?"
3
Non adorant enim, id est, non consentiunt, non subiiciuntur: e-
que accipiunt inscriptionem, notam scilicet criminis, in fronte, propter
professionem; in manu, propter operationem. Ab his igitur malis alieni,
sive adhuc in ista mortali carne viventes, sive defuncti, regnant cum
Christo iam nunc, quodam modo huic tempori congruo, per totum hoc
mtervallum, quod numero mille significatur annorum.
4. Reliqui eorum, inquit, non vixerunt, Hora enim nunc est, cum
mortui audient vocem Filii Dei; et qui audierint, vivent: reliqui vero
eorum non vivent
64
. Quod vero subdidit, doee finiantur mille anni;
intelligendum est, quod eo tempore non vixerunt, quo vivere debuerunt,
ad vitam scilicet de morte transeundo. Et ideo cum dies venerit, quo fiat
et corporum resurrectio, non ad vitam de monumentis procedent, sed ad
3 Cor . 5,14.
" J*. 5,3.5.
1470 1,4 CIUDAD DE DIOS
XX, 10
cumplan los mil aos, durante todo el tiempo en que se efecta
la resurreccin primera no haya vivido, es decir, no haya odo
la voz del Hijo de Dios y pasado de la muerte a la vida, en
la segunda resurreccin pasar infaliblemente a la muerte se-
gunda con su cuerpo.
San Juan aade: Esta es la resurreccin primera. Dichoso
y santo es quien toma parte en esta primera resurreccin, es
decir, quien participa en ella. Y es partcipe de la misma
quien no slo resucita saliendo del pecado, sino que persevera
en ese estado de resurreccin. Sobre stosprosigue, la muer-
te segunda no tendr podero. Por consiguiente, lo tiene sobre
los otros, de los cuales dijo ms ar r i ba: Los otros no han vivi-
do hasta que se cumplan los mil aos. Porque, si bien es cierto
que durante ese perodo designado por los mil aos han vivido
la vida del cuerpo, no han vivido la del alma, resucitando de
la muerte en que les aherroj la impiedad, a fin de que toma-
ran parte en la resurreccin primera y no tuviera podero sobre
ellos la muerte segunda.
C A P I T U L O X
QU DEBE RESPONDERSE A QUIENES OPINAN QUE LA RESURREC-
CIN AFECTA SLO A LOS CUERPOS, NO A LAS ALMAS
Hay quienes piensan que nicamente puede hablarse de re-
surreccin de los cuerpos, y, como consecuencia, defienden que
la pri mera se realiza tambin en los cuerpos. Su argumentacin
iudicium; ad damnationem scilicet, quae secunda mors dicitur. Doee
enim finiantur mille anni, quicumque non vixerit, id est, isto toto tem-
pore quo agitur prima resurrectio, non audierit vocem Filii Dei, et ad
vitam de morte transierit; profecto in secunda resurrectione, quae carnis
est, in mortem secundam cum ipsa carne transibit. Sequitur enim, et
dicit, Haec resurrectio prima est. Beatas et sanctus qui habet in hac pri-
ma resurrectione partem
5
, id est, particeps eius est. Ipse est autem par-
ticeps eius, qui non solum a morte, quae in peccatis est, reviviscit, verum
etiam in eo quod revixerit, permanebit. In istis, inquit, segunda mors non
habet potestatem. Habet ergo in reliquis, de quibus superius ait, Reliqui
eorum non vixerunt, doee finiantur mille anni: quoniam isto toto tem-
poris intervallo, quod mille annos vocat, quantumeumque in eo quisque
eorum vixit in corpore, non revixit a morte, in qua eum tenebat impietas,
ut sic reviviscendo primae resurrectionis particeps fieret, atque in eo potes-
tatem secunda mors non haberet.
CAPUT X
QUID RESPOITOENDUM SIT EIS, QUI PUTANT RESURRECTIONEM AB SOLA CORPORA,
NON ETIAM AD ANIMAS PERTINERE
Sunt qui putant resurrectionem dici non posse nisi corporum: ideoque
istam quoque in corporibus primam futuram esse contendunt. Quorum
" Apoc. so,56. .- .;.
x x , io
El JUICIO FINAL 1471
es st a: el que cae, se ha de levantarse. Es as que caen los
cuerpos por la muertede caer viene cadver [16]; luego
no son las almas las que resucitan, sino los cuerpos [17]. Mas
qu respondern al Apstol, que admite esta resurreccin?
Estos a quienes se dirige el Apstol en los siguientes t rmi nos:
Si habis resucitado con Cristo, buscad las cosas de arriba, ha-
ban resucitado segn el hombre interior, no segn el hombre
exterior. El mismo sentido lo expresa con otras pal abr as: A fin
dicede que, a ejemplo de Cristo, que resucit de entre los
muertos para gloria del Padre, procedamos nosotros con nuevo
tenor de vida. Y con estas pal abr as: Levntate t que duermes
y resucita de la muerte y te iluminar Cristo.
En cuanto a la mayor, de la que concluyen que resucitan
los cuerpos, no las almas, pues que el caer es privativo de los
cuerpos, por qu no reparan en est o: No os apartis de l,
no sea que caigis; y en esto ot r o: El caer o el-mantenerse en
pie pertenece a su seor; y tambin en est o: El que cree estar
en pie, mire bien no caiga? Tengo para m que esta cada ha de
prevenirse en el alma, no en el cuerpo.
Si, pues, la resurreccin es privativa de los que caen y las
almas tambin caen, sigese que las almas tambin resucitan.
Despus de haber di cho: Sobre stos, la muerte segunda no ten-
dr podero, aadi : Sern sacerdotes de Dios y de Cristo y
reinarn con El mil aos. No alude solamente a los obispos
y a los presbteros, que son los propiamente llamados sacer-
dotes en la Iglesia, sino a todos los miembros del gran Sacer-
dote, al igual que a todos los fieles se les da el nombre de
enim est, inquiunt, cadere, eorum est resurgere: cadunt autem corpora
moriendo: nam et a cadendo cadavera nuncupantur. Non ergo animarum,
inquiunt, resurrectio potest esse, sed corporum. Sed quid contra /rposto-
lum dicunt, qui eam resurrectionem appellat? Nam secundum interiorem,
non secundum exteriorem hominem utique resurrexerant, quibus ait, Si
resurrexistis eum Christo, quae sursum sunt sapite ". Quem sensum verbis
alus alibi posuit, dicens, Ut quemadmodum Christus a mortuis resurrexit
per gloriam Patris, sic et nos in novitate vitae ambulemus ". Hinc est et
illud, Surge, qui dorms, et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus"".
Quod autem dicunt, non posse resurgere, nisi qui cadunt; et ideo putant
resurrectionem ad corpora, non ad animas pertinere, quia corporum est
cadere: cur non audiunt, Non recedatis ab illo, ne cadatis*"; et, Suo do-
mino stat aut cadit
70
; et, Qui putat se stare, videat ne cadat?
71
Puto
enim quod in anima, non in corpore casus iste cavendus est. Si igitur
cadntium est resurrectio, cadunt autem et animae; profecto et animas
resurgere confitendum est. Quod autem cum dixisset, In istis secunda
mors non habet potestatem; adiunxit atque ait, Sed erunt sacerdotes Dei
et Christi, et regnabunt cum eo mille annis: non utique de solis episcopis
et presbyteris dictum est, qui proprie iam vocantur in Ecclesia sacerdo-
tes: sed sicut omnes Christianos dicimus propter mysticum chrisma, sic
omnes sacerdotes, quoniam membra sunt unius sacerdotis. De quibus
66
Col. 3,1. 6 Eccli. 2,7.
' " Rom. 6,4. ' " Ro m. 14,4.
" Eph. s,i4. " 1 Cor. 10,12.
1472; I, A CIUDAD DE DIOS XX, 11
cr i st i anos p o r el cr i s ma m st i co [ 18] . As , el aps t ol San Pe d r o
l os l l ama pueblo santo y sacerdocio real. Aunque en pocas
p al ab r as y de pas o, San J u an decl ar a que Cr i st o es Di os [ 19]
al de c i r : Sacerdotes de Dios y de Cristo, o sea, del Pad r e y del
Hi j o. Y, adems , Cr i st o, aunque sea Hi j o del hombr e p o r l a
for ma de si er vo que ha t omado, se ha hecho sacer dot e et er no
segn el or den de Mel qui s edec, Sobr e est e punt o ya he mos
h ab l ad o en l a obr a m s de una vez.
C A P I T U L O X I
GOG, MAGOG Y SU PERSECUCI N
Y al cabo de los mil aosdiceser soltado Satans de
su prisin y saldr para engaar a las naciones que hay en
los cuatro ngulos del mundo, a Gog y a Magog, y los juntar
para presentar batalla. Y su nmero ser como la arena del
mar. Ent onces l os s educi r p ar a l l evar l os consi go a est a guer r a,
pues t ambi n ant es l os seduc a, s egn sus pos i bi l i dades , con
t odas sus fuer zas y con l os m s var i ados ar di des . Di ce saldr,
que es deci r se l anzar de l as t i ni ebl as del odi o a una per se-
cuci n abi er t a. Est a per s ecuci n s er l a l t i ma que sufr i r l a
I gl esi a sant a, pr xi mo ya el j ui ci o final, en t oda l a t i er r a.
Toda l a Ci udad de Cr i st o ser per s egui da por t oda l a ci udad
de l a t i er r a. P o r l as naci ones de nomi nadas Gog y Magog no
deben ent ender s e l os pue bl os b r bar os de ci er t a r egi n del
apostlas Petras, Plebs, inqmt, sancta, regale sacerdotium'
2
. Sane, licet
breviter atque transeunter, insinuavit Deum esse Christura, dicendo, Sacer-
dotes Dei et Christi, hoc est, Patris et Filii; quamvis propter forman
serv, gicut filius hominis, ita etiam sacerdos Christus effectus sit in aeter-
num, secundum ordinem Melchisedech". De qtia re in hoc opere no
semel dximus.
C AP L ' T XI
DE GO<; ET MAGOG, QUOS A I'ERSEQUENHAM ECCLESIAM DEI, SOLUTUS PROPK
FINEM SAECLI PIABOLUS INCITABIT
Et cum finid fuerint, inquit, mille anni, solvetur satans de custodia
sua, et exibit ad seducendas nationes, quae sunt in qaatuor angalis terrae,
Gog et Magog, et trahet eos in bellum, quorum numeras est ut arena
maris. Ad hoc ergo tune seducet, ut in hoc bellum t rahat Nam et antea
modis quibus poterat, per mala multa et varia seducebat. Exibit autem
dictum est, in apertam persecutionem de latebris erumpet odiorum. Haec
cnim erit novissima persecutio, novissimo imminente iudicio, quam sancta
Ecclesia toto terrarum orbe patietur, universa scilicet civitas Christi ab
universa diaboli civitate, quantacumque erit utraque super terram. Gentes
qnippe istae, quas appellat Gog et Magog, non sic sunt accipiendae,
" i Petr. 2,9.
" Pe. 109,4.
XX, 11 EL JUICIO FINAL 1473
mundo, como han hecho l os que pi ens an que son l os get as [2 0 ]
y l os mas aget as [ 2 1] , seduci dos p o r l as pr i me r as l et r as de
esos nombr e s , u ot r os puebl os ext r aos y aj enos al I mpe r i o
r omano. El t ext o hace not ar que est n ext endi dos por t odo el
or be c uando di c e : Las naciones que hay en los cuatro ngulos
del mundo, y aade que son Gog y Magog. He mos compr o-
bado que Gog significa techo, y Magog, del techo [ 2 2 ] ; como
si di j er a l a casa y el que sal e de el l a. Son, pues , l as naci ones
en que, como hemos di cho m s ar r i ba, est encer r ado el dia-
bl o como en un abi s mo y de el l as sal e y pr ocede l en ci er t o
modo, si endo el l as l a casa y l qui en sal e de el l a. Y si am-
bos t r mi nos l os apl i camos a l as naci ones, no uno a l as na-
ci ones y ot r o al di abl o, el l as son l a casa, por que ese ant i guo
enemi go est encer r ado y como a cubi er t o en el l as , y el l as
s al dr n de la casa cuando dej en apar ecer el odi o que ocul t an.
Y est as p al ab r as : Y se extendieron sobre la redondez de la
tierra y cercaron los reales de los santos y la ciudad amada,
no significan que l os enemi gos han veni do o ve ndr n a un lu-
gar concr et o y det er mi nado, donde es t ar n as ent ados l os rea-
l es de l os sant os y l a ci udad amada, puest o que st a es l a I gl e-
si a de Cr i st o, ext endi da p o r t odo el or be. Y por eso, el l a, que
est ar en t odas l as naci ones, est ar ent onces doqui er a. Est o
significa l a r edondez de l a t i er r a. Al l est ar n l os r eal es de
l os sant os, al l est ar la amada Ci udad de Di os. Al l est ar
cer cada y per s egui da por sus cr uel es enemi gos, por que t am-
bi n el l os es t ar n p o r doqui er . En ot r os t r mi nos , ser ar r i n-
tanquam sint aliqui in alqua parte terrarum barbari constituti, sive quos
qudam suspicantur Getas et Massagetas, propter litteras horum nominum
primas, sive aliquos alios aliengenas, et a Romano iure seiunctos. Toto
namque orbe terrarum significati sunt isti esse, cum dictum est, Nationes
quae sunt in quatuor angulis lerrae: casque subiecit esse Gog et Magog.
Quorum interpretationem nominum esse comperimus Gog tectum, Magog
de tecto: tanquam domus, et ipse qui procedit de domo. Gentes igitur
sunt, in quibus diabolum velut in abysso superius intelligebamus inclu-
sum; et ipse de illis quodammodo sese efferens et procedens: ut illae
sint tectum, ipse de tecto. Si autem utrumque referamus.ad gentes, non
unum horum ad illas, alterum ad diabolum; et tectum ipsae sunt, quia
in eis nunc includtur et ruodammodo tegtur inimicus antiquus; et de
tecto ipsae erunt, quando in apertum odium de operto erupturae sunt.
Quod vero ait, Et ascenderunt super terrae latitudinem, et cinxerunt
castra sanctorum et dilectam civitatem"'': non utique ad unum locum
venisse, vel venturi esse significati sunt, quasi aliquo uno loco futura sint
castra sanctorum et dilecta civitas; cum haec non sit nsi Christi Ecclesia
toto terrarum orbe diffusa: ac per hoc ubicumque tune erit, quae in mni-
bus gentibus erit, quod significatum est nomine latitudinis terrae, ibi
erunt castra sanctorum, ibi erit dilecta Deo civitas eius; ibi ab mnibus
inimicis suis, quia et ipsi in mnibus gentibus cum illa erunt, persecu-
tionis illius immanitate cingetur, hoc egt, in angustias tribulationis arcta-
11
Apoc. 20,7.8.
1 474 LA CIUDAD DE DIOS XX, 12
conada y met i da en l as gar r as angust i osas de l a t r i bul aci n
y no abandonar el c ampo de bat al l a, si gni fi cado p o r l os
r eal es.
C A P I T U L O X I I
AT AE AL LTI MO SUPLI CI O DE L OS I MP OS EL DESCENDER
FUEGO DEL CI ELO Y DEVORARLOS?
Est a f r as e : Y har llover fuego del cielo, que los consu-
mir, no se refiere al l t i mo supl i ci o, cuando l es di ga: Apar-
taos de m, malditos, al fuego eterno. Ent onces ser n envi ados
al fuego el l os, no descender s obr e el l os el fuego del ci el o.
Aqu se ent i ende bi en por fuego del cielo l a firmeza de l os
sant os, que l os for t al ecer p ar a no ceder a l os s audos ene-
mi gos ni hacer su vol unt ad. El fi r mament o es el ci el o, y su
firmeza al e nt ar en el pecho de l os enemi gos un cel o ar di ent e,
p o r qu e no ha podi do dobl egar a l os sant os de Cr i st o el bando
del ant i cr i s t o. Ese ser el fuego que l os devor ar , y vi ene de
Dios, p o r qu e es su gr aci a l a que l os hace s ant os i nvenci bl es
objeto de t or ment os par a sus e ne mi gos . As como en est e
l ugar se t r at a del cel o b u e n o : El celo de tu casa me consume,
as en este ot r o se habl a del mal o : El celo se apoder del
populacho ignorante, y es el fueteo que consume ahora a los
adversarios. Di ce ahora par a excl ui r el fueao del j ui ci o final.
Y si ent i ende por ese fuego l a pl aga que her i r a l os per se-
bitur, ureebitur, concludetur; nec militiam suam deseret, quae vocabulo
est appellata castrorum.
C A P U T XI I
A N AD ULTIMUM STIPPLTCTUM PERTTNEAT TMPTORrjM. ODOR PESC NDISSE ICNIS
DE CELO, ET EOSDEM COMEDISSE MEMORATUR
Quod vero ait, Et descendit ignis de celo et comedit eos : non
extremum putandnm est id esse supplicnm. anod erit, cutn dicetur, Dince-
dite a me. maledicti. in isnem aeternum
J
". Tune quippe in ignem mitten-
tur ipsi, non ignis de celo veniet super ipsos. Hic autem bene intellieitur
ienis de celo, de inoa firnit'tate sanrtnrum, qua non cessuri sunt saevien-
tibus, ut eomm faciant voluntatem. Firmamentum est enim caelum, cuius
firmitate illi cniciabimtur ardentissimo zelo: quoniam non poterunt attra-
here in partes Antichristi sanctos Christi. Et ipse erit ignis qui comedet
eos, et boc a Den: quia fei muere insuperabiles fiunt sancti, mide excru-
ciantiiT inimioi. Sicut en'ni in bono positum est, Zelus domus tune comedit
me"; ita e contrario, Zelus occ.vva.vit plebem, ineruditarn. et mine ignis
contrario:; comedet '
s
. Et mine utique. excepto scilicet nltimi illius igne
iudicii. Aut si part plagam, qua perentiendi sunt Ecclesiae persecutores,
veniente iam Christo, quos viventes inveniet super terram, quando inter-
73
At>oc. 20,9.
77
T"s. 68,lo.
78
Mt. 25,41 '" Is. 26,11, sea "LXX. .,;..
XX, 13
EL JUICIO FINAL 1475
gui dor es de l a I gl esi a que Cr i st o hal l ar e con vi da cuando
venga, cuando mat ar al ant i cr i st o con el hl i t o de su boca,
t ampoco ser ste el l t i mo j ui ci o de l os i mp os , si no el que
deben s ufr i r despus de l a r esur r ecci n de l os cuer pos .
C A P 1 T U L O X I I I
E S T COMPRENDI DO m L OS MI L AOS EL TI EMP O DE LA
PERSECUCIN DEL ANTICRISTO?
La per s ecuci n que des at ar el ant i cr i st o d u r ar t r es aos
y sei s meses, como ya hemos apunt ado si gui endo al Apoc al i p-
sis y al pr ofet a Dani el . Aunque est e t i empo sea br eve, hay
r azn suficiente par a pr e gunt ar si est c ompr e ndi do en l os
mi l aos de l a caut i vi dad del di abl o y del r ei nado de l os
sant os con Cr i st o, o est n fuer a. Por que , si deci mos que es t n
compr endi dos , r es ul t a que el r ei no de l os s ant os con Cr i st o
ser m s dur ade r o que l a caut i vi dad del di abl o, pue s r e i nar n
con su Rey en lo m s l gi do de l a per secuci n, cuano est
suel t o y at aque con t odo su fur or . Cmo, pues , l a Escr i t u-
r a s eal a l a caut i vi dad del di abl o y el r ei nado de l os san-
t os dent r o de mi l aos, si el di abl o t er mi na su caut i ver i o
t r es aos y medi o ant es de que l os sant os cesen de r ei nar con
Cr i s t o? Po r ot r a par t e, si deci mos que ese br eve es paci o de
ficiet Antichristum spiritu oris sui ", ignem appeilavit descendentem de
celo, eosque comedentem, eque hoc ultimum supplicium erit impiorum,
sed ilud quod facta corporum resurrectione passuri sunt.
C A P U T X I I I
AN TEMPUS PERSECUTIONIS ANTICHRISTI MILLE ANNIS ANNUMERANDUM SIT
Haec persecutio novissima, quae futura est ab Antichristo (sicut iam
diximus, quia et in hoc libro superius
80
, et apud Danielem prophetam "
positum est) , tribus annis et sex mensibus erit. Quod tempus, quamvis
exiguum, utrum ad mille annos pertineat, quibus et diabolum ligatum
dicit, et sanctos regnare cum Christo; an eisdem annis hoc parvum spa-
tium superaddatur, atque sit extra, mrito ambigitur. Quia si dixerimus
ad eosdem annos hoc pertinere, non tanto tempore, sed prolixiore cum
Christo regnum sanctorum reperietur extend, quam diabolus alligari. Pro-
fecto enim sancti cum suo Rege etiam in ipsa praecipue persecutione
regnabunt mala tanta vincentes, quando iam diabolus non erit alligatus,
ut eos persequi mnibus viribus possit. Quomodo ergo ista Scriptura eisdem
mille annis utrumque determinat, diaboli scilicet algationem, regnumque
sanctorum; cum trium annorum et sex mensium intervallo prius desinat
alligatio diaboli, quam regnum sanctorum in his mille annis cum Christo?
' a Tess. 2,8.
80
Apoc. zo et ii.
" Dan. u,
1476
LA CIUDAD DE DIOS
XX, 13
la persecucin no est comprendido en los mil aos, sino que
es una adicin, nos vemos obligados a confesar que los santos
no reinarn con Cristo durante esa persecucin. Y en este caso
podra entenderse en sentido propio lo que sigue: Sern sacer-
dotes de Dios y de Cristo y reinarn con l mil aos. Y al cabo
de los mil aos ser suelto Satans de su prisin. No signifi-
cara esto que el reinado de los santos y la prisin del diablo
cesarn a la vez, de forma que el tiempo de la persecucin no
pertenece ni al reinado de los santos ni a la prisin de Sata-
nscosas ambas igualmente incluidas en los mil aos,
y que, por tanto, es adicional. Mas quin osar afirmar que los
miembros de Cristo no reinarn con l precisamente entonces,
cuando se unirn ms estrechamente a El y cuando la gloria
de los combatientes y la corona de los mrtires ser tanto
mayor y ms tupida cuanto ms rudo sea el combate? Si se
pretende que no es conveniente decir que reinarn entonces
por los males que sufrirn, la lgica exige decir que los santos
que hayan padecido antes de esos mil aos no han reinado con
Cristo en el tiempo de su sufrimiento. Por consiguiente, las
almas de los degollados por confesar a Jess y por la palabra
de Dios, vistas por el autor de ese libro, no reinaban con
Cristo cuando padecan persecucin y no eran reino de Cristo
cuando El las posea con tanta excelencia. A la verdad que esto
es un absurdo maysculo y detestable en extremo.
Al menos, no puede negarse que las almas vctimas de los
gloriossimos mrtires, una vez finalizados los dolores y traba-
jos de esta vida y separadas de sus miembros mortales, han
reinado y reinan con Cristo hasta que se cumplan los mil aos
Si autem dixerimus parvum perseeutionis huius hoc spatium non compu-
tandum in mille annis, sed eis impletis potius adiiciendum; ut proprie
possit intelligi, quod cum dixisset, Sacerdotes Dei et Christi regnabum
cum eo mille annis, adiecit, Et cum finiti fuerint mille anni, solvetur
satans de custodia sua; isto enim modo et regnum sanctorum et vinculum
diaboli simul cessatura esse significat, ut deinde perseeutionis illius tem-
pus nec ad sanctorum regnum, nec ad custodiam satanae, quorum utrum-
que in mille annis est, pertinere, sed superadditum et extra computandum
esse credatur: cogemur fateri sanctos in illa persecutione regnaturos non
esse cum Christo. Sed quis audeat dicere, tune cum illo non regnatura
sua membra, quando ei mxime atque fortissime cohaerebunt, et quo tem-
pore quanto erit acrior mpetus belli, tanto maior gloria non cedendi,
tanto densior corona martyrii? Aut si propter tribulationes, quas passuri
sunt, non dicendi sunt regnaturi; consequens erit, ut etiam superioribus
diebus in eisdem mille annis quicumque tribulabantur sanctorum, eo ipso
tempore tribulationis suae cum Christo non regnasse dicantur: ac per hoc
et illi, quorum animas auctor libri huius vidisse se scribit occisorum
propter testimonium Iesu et propter verbum Dei, non regnabant cum
Christo quando patiebantur persecutionem; et ipsi regnum Christi non
erant, quos Christus excellentius possidebat. Absurdissimum id quidem et
omni modo aversandum. Sed certe animae victrices gloriosissimorum mar-
tyrum, mnibus doloribus ac laboribus superatis atque finitis, posteaquam
XX, 13 ti, JUICIO FINAL 1477
y que luego reinarn con El unidas ya a sus cuerpos inmorta-
les. En consecuencia, las almas de los mrtires, tanto las se-
paradas ya de los cuerpos, antes de la ltima persecucin,
como las que se separen entonces, reinarn con El esos tres
aos y medio hasta que termine el mundo y pasen al reino
que no tendr muerte. Ser, por tanto, ms largo el reinado
de los santos con Cristo que la prisin y cautiverio del demo-
nio, puesto que aqullos reinarn con su Rey, el Hijo de Dios,
una vez ya suelto el diablo, durante esos tres aos y medio.
De hecho, cuando San Juan dice: Sern sacerdotes de
Dios y de Cristo y reinarn con l mil aos. Y al cabo de
ellos ser suelto satans de su prisin, puede entenderse, o que
los mil aos no fijan fin al reino de los santos y s a la prisin
de satansen este caso los mil aos, es decir, todos los aos,
seran lo suficientemente flexibles para que el reinado de los
santos sea ms largo y la prisin de satans ms breve,
o que, como tres aos y medio es un espacio poco considera-
ble, no ha querido tener en cuenta que a primera vista se crea
ms breve la prisin del diablo y ms largo el reinado de los
santos. Algo semejante hemos visto en el libro XVI de esta
obra respecto de los cuatrocientos aos, que, si bien eran algo
ms, fueron sos en nmeros redondos. Y al buen observador
no se le oculta que esto es corriente en las Sagradas Letras.
mortalia membra posuerunt, cum Christo utique regnaverunt et regnant.
doee finiantur mille anni, ut postea receptis etiam corporibus iam tm-
mortalibus regnent. Proinde tribus illis annis atque dimidio, animae occi-
sorum pro eius martyrio, et quae antea de corporibus exierunt, et quae
ipsa novissima persecutione sunt exiturae, regnabunt cum illo, doee fi-
niatur mortale saeculum, et ad illud regnum, ubi mors non erit, transea-
tur. Quocirca cum Christo regnantium sanctorum plures anni erunt, quam
vinculi diaboli et custodiae: quia illi cum suo rege Dei Filio, iam diabolo
non ligato etiam per tres illos annos ac semissem, regnabunt. Remanet
igitur, ut cum audimus, Sacerdotes Dei et Christi regnabunt cum illo
mille annis, et cum finiti fuerint mille anni, solvetur satans de custodia
sua; aut non regni huius sanctorum intelligamus annos mille finiri, sed
vinculi diaboli atque custodiae; ut annos mille, id est, annos omnes suos,
quaeque pars habeat diversis ac propriis prolixitatibus finiendos, ampliore
sanctorum regno, breviore diaboli vinculo: aut certe, quoniam trium anno-
rum et sex mensium brevissimum spatium est, computan noluisse creda-
tur, sive quod minus satanae vinculum, sive quod amplius videtur regnum
habere sanctorum: sicut de quadringentis annis in sexto dcimo huius
operis volumine disputavi
8Z
; quoniam plus aliquid erant, et tamen qua-
dringenti sunt nuncupati: et talia saepe reperiuntur in Litteris sacris, si
quis advertat.
6S
C.S4-
1478 LA CIUDAD DE DIOS XX, 1 4
C A P I T U L O X I V
LA CONDENACIN DEL DIABLO CON LOS SUYOS. LA RESURRECCIN
DE LOS MUERTOS Y EL JUI CI O FINAL
San Juan, despus de haber hablado de la ltima perse-
cucin, resume en pocas pal abras cuanto ha de padecer en el
juicio el diablo y la ciudad enemiga de la que es prncipe.
Dice as : Y el diablo, que los traa engaados, fu precipitado
en un estanque de fuego y azufre, donde lo fueron tambin
la bestia y el falso profeta. Y all sern atormentados da
y noche por los siglos de los siglos. Ya hemos hecho notar que
por la bestia puede muy bien entenderse la ciudad impa. Ese
seudoprofeta, o es el anticristo o la imagen, es decir, la simu-
lacin, de que he hablado antes. Luego, como el eplogo versa
sobre el ltimo juicio, que tendr lugar con la segunda re-
surreccin de los muertos, con la resurreccin de los cuerpos,
narra cmo le fu revelado. Vidice lun trono grande
y reluciente y al que se sentaba en l, a cuya vista desapareci
el cielo y la tierra y no qued nada de ellos. No dice: Vi un
solio grande y reluciente y al que se sentaba en l y a su vista
desaparece el cielo y la tierra, porque esto no sucedi enton-
ces, es decir, antes de ser juzgados los vivos y los muertos, sino
di j o: Vi al que se sienta en el trono, a cuya vista desapareci
C A P U T XI V
DE DAMNATIONE DIABOLI CUS SUIS, ET PER RECAPITULATIONEM DE RESUR-
RECTIONE CORPREA OMNIUM MORTUORUM, ET DE IDICIO ULTIMAE
RETRIBUTIOTSIS
Posl hanc autem commemorationem novissimae persecutionis, breviter
complectitur totum, quod ultimo iam iudicio diabolus, et cum suo principe
civitas inimica passura est. Dicit enim: Et diabolus qui seducebat eos,
missus est in stagnum ignis et sulphuris, quo bestia et pseudopropheta;
et cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum
s s
. Bestiam bene intel-
ligi ipsam impiam civitatem, supra iam diximus. Pseudo vero propheta
eius aut Antichristus est, aut imago illa, id est figmentum, de quo ibi
locuti sumus. Post haec ipsum novissimum iudicium, quod erit in secunda
resurrectione mortuorum, quae corporum est, recapitulando narrans, quo-
modo fuerit sibi revelatum, Et vidi, inquit, thronum magnum et candidum,
et sedentem. super eum, cuius a facie fugit caelum et trra, et locus
eorum inventus non est
sl
. Non ait, Vidi thronum magnum et candidum
et sedentem super eum, et ab eius facie fugit caelum et trra; quoniam
non tune factum est, id est, antequam esset de vivs et mortuis iudicatum:
sed eum se vidisse dixit in throno sedentem, a cuius facie fugit caelum
et trra; sed postea. Peracto quippe iudicio tune esse desinet hoc caelum
83
Apoc. 20,9 t *
Ibid., t i .
XX, 1 4 ti JUICIO MNM, 1 479
el cielo y la tierra. Pero despus, una vez efectuado el juicio,
deja de existir este cielo y esta tierra, y entonces comenzar
a existir un cielo nuevo y una tierra nueva. Este mundo no
pasar por aniquilacin, sino por mutacin. Por eso escribe
el Apst ol : La figura de este mundo pasa. Yo deseo, por ende,
que vivis sin cuidados ni inquietudes. Pasa, por tanto, l a figu-
ra del mundo, no su naturaleza.
En habiendo dicho San Juan que vio al que se sentaba en el
trono, a cuya vista desapareci el cielo y la tierralo cual su-
ceder despus, aade: Y vi a los muertos, grandes y peque-
os, y se abrieron los libros. Se abri adems otro libro, el libro
de la vida de cada uno. Y los muertos fueron juzgados por lo
que estaba escrito en esos libros, cada uno segn sus obras. Dice
que se abrieron los libros y un libro. Y agreg la cualidad de
este libro, que esdijoel de la vida de cada uno. Los prime-
ros libros son, sin duda, los Libros santos, tanto del Anti-
guo como del Nuevo Testamento, para mostrar los manda-
mientos que Dios haba ordenado cumplir. Y el otro, el libro de
la vida de cada uno, estaba mostrando los mandamientos cum-
plidos o violados por cada cual. Si este libro nos lo imaginamos
materialmente, quin podr medir su grandor y su grosor?
0 cunto tiempo se emplear para leer ese libro, que contiene
la vida de todos y cada uno de los hombres? Presenciarn
acaso el acto tanto ngeles como hombres, y cada uno oir el
relato de su vida de boca del ngel a l asignado? Ese libro no
ser, pues, para todos, sino que cada uno tendr el suyo. La
Escritura da a entender esto al decir que se abri adems
otro libro.
et haec trra, quando incipiet esse caelum novum et trra nova. Muta-
tieme namque rerum. non omni modo interitu tranibit hic mundus. Unde
et Apostolus ait, Praeterit enim figura huius mundi, vol vos sine solli-
citudine esse
es
. Fisura ergo praeterit, non natura. Cum ergo se Toannes
vidisse dixisset sedentem super thronum, a cuius facie, quod postea fntu-
rum est, fugit caelum et trra: Et vidi. inquit, mortuos magnos et pasillos;
et aperti sunt libri; et alias liber anertus est. qui est vitae uniuscuiusque;
et iudicati sunt mortui ex ipsis scripturs lihrorum secundum jacta sua .
Libros dixit esse apertos, et librum: sed librum cuiusmodi non tacuit;
qui est. inquit, vitae uniuscuiusque. Ergo illi libri, quos priore loco po-
suir, intellieendi sunt sancti et veteres et novi, ut in illis ostenderetur
quae Deus fieri sua mandata iussisset: in illo autem qui et vitae unius-
cuiusque, quid horum quisque non fecisset, sive fecisset. Qui liber si car-
naliter cogitetur, quis eius magnitudinem. aut longittidinem, valeat aesti-
mare? aut quanto tempore legi poterit liber, in quo scriptae sunt universae
vitae imiversorum? An tantus Angelorum mimerus aderit, quantus homi-
num erit, et vitam suam quisque ab Angelo sibi adhibito audiet recitari?
Non ergo vmus liber erit omnium. sed sinsuli singulorum. Scriptura vero
ista unum volens intelligi, Et alius, inquit, liber apertus est. Quaedam
igitur vis est intelligenda divina, qua fiet ut cuique opera sua, vel bona
" i Cor. 7,31 et 3a.
A>OC. 80,13.
1480 LA CIUDAD DE DIOS XX, 14
Es preciso entender aqu la virtud divina, que traer a la
recordacin de cada cual todas sus obras, buenas o malas, y las
har ver rapidsimamente de un vistazo mental, con el fin de
que la ciencia acuse o excuse a la conciencia. De este modo
sern juzgados todos a la vez. Esta virtud divina recibi el nom-
bre de libro, porque en ella se lee en cierto modo cuanto se
recuerda merced a ella. Y para mostrar qu muertos deben ser
juzgados, los pequeos y los grandes, aade a modo de recapi-
tulacin y tornando a los que haba omitido, o mejor, diferido:
El mar present sus muertos, y la muerte y el infierno entrega-
ron los suyos. Esto sucedi, sin duda, antes de que los muertos
fueran juzgados, y, sin embargo, lo refiri despus. Por eso he
dicho que es una especie de recapitulacin y de retorno a lo
omitido. Mas ahora observa el orden y para explicarlo repite
lo que haba dicho ya antes sobre el juicio. Despus de estas
pal abr as: El mar present sus muertos y la muerte y el infierno
entregaron los suyos, agreg en seguida: Y juzg a cada uno
segn sus obras. Justamente es lo que haba dicho ant es: Y fue-
ron juzgados los muertos segn sus obras.
vel mala, cuneta in memoriam fevocentur, et ments intuitu mira celeii-
tate cernantur; ut aecuset, vel excuset scientia conscientiam; atque ita
simul et orones et singuli iudicentur. Quae nimirum vis divina, libri ne-
nien accepit. In ea quippe quodammodo legitur, quidquid ea faciente
recolitur. Ut autem ostendat, qui mortui iudicandi sint, pusilli et magni,
recapitulando dicit tanquam ad id rediens, quod praeterierat, potiusve dis-
tulerat: Et exhibuit mare momios qui in eo erant, et mors et infernas
reddiderunt mortuos quos in se habebant*'. Hoe procul dubio prius factum
est, quam essent mortui iudicati: et tamen illud prius dctum est. Hoc
est ergo quod dixi, recapitulando eum ad id redisse quod intermiserat.
Nunc autem ordinem tenuit, atque ut explicaretur ipse ordo, commodius
etiam de iudicatis mortuis, quod iam dixerat, suo repetivit loco. Cum
enim dixisset, Et exhibuit mare mortuos qui in eo erant, et mors et in-
fernus reddiderunt mortuos quos in se habebant; mox addidit quod paulo
ante posuerat, Et iudicati sunt singuli secundum jacta sua. Hoc est enim
quod supra dixerat, Et iudicati sunt mortui secundum jacta sua.
" Ibid., .
XX, 15 El, JUICIO FINA! 1481
C A P I T U L O X V
CULES SON LOS MUERTOS PRESENTADOS POR EL MAR Y CULES
LOS ENTREGADOS POR LA MUERTE Y POR EL INFIERNO?
Mas quines son los muertos que present el mar y que l
tena en su seno? Porque ni los que mueren en el mar escapan
al infierno, ni el mar conserva sus cuerpos, nilo que es ms
absurdoel mar tena a los buenos y el infierno a los malos.
Quin creer esto? Tal vez no vayan descarriados los que es-
timan que en este pasaje el mar hace las veces del mundo. El
Apstol, al decir que aquellos que Cristo hal l ar con vida
sern juzgados con los que han de resucitar, llama tambin
muertos, tanto a los buenos, a quienes dirige estas pal abr as:
Muertos estis, y vuestra vida est escondida con Cristo en
Dios, como a los malos, de quienes se di j o: Dejad a los muer-
tos que entierren a sus muertos. Adems pueden llamarse muer-
tos porque sus cuerpos son mortales. Este es el motivo de aque-
llo del Apst ol : El cuerpo est muerto a causa del pecado, pero
el espritu vive en virtud de la justificacin. Lo cual prueba
que en un hombre viviente y todava corpreo existen estas dos
cosas: un cuerpo muerto y un espritu vital. Y, sin embargo,
no dice el cuerpo mortal, sino el cuerpo muerto, aunque poco
ms adelante los llame, como es ms corriente, cuerpos morta-
les. El mar present los muertos que estaban en l, es decir, el
mundo present a los hombres que existan en l, porque an
no haban muerto.
C A P U T XV
QI SINT MORTUI, QUOS AD IDICIUM EXHIBUIT MARE, VEL QUOS MORS
ET INFER REDDIDERUNT
Sed qui sunt mortui, quos exhibuit mare, qui in eo erant? eque
enim qui in mari moriuntur, non sunt in inferno, aut corpora eorum
servantur in mari; aut, quod est absurdius, mare habebat bonos mortuos,
et infernus malos. Quis hoc putaverit? Sed profecto convenienter quidam
hoc loco mare pro isto saeculo positum accipiunt. Cum ergo et quos hic
inveniet Christus in corpore constitutos, simul significaret cum iis qui
resurrecturi sunt iudicandos, etiam ipsos mortuos appellavit, et bonos qui-
bus dicitur, Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo
in Deo
ss
; et malos de quibus dicitur, Sine mortuos sepelir mortuos
suos
88
. Possunt mortui etiam propter hoc dici, quod mortalia gerunt cor-
pora: unde Apostolus, Corpus quidem, inquit, mortuum est propter pee-
catum; spiritus autem vita est propter iustitiam*': utrumque in homine
vvente, atque in hoc corpore constituto esse demonstrans, et Corpus mor-
tuum, et spiritum vitam. Nec tamen dixit corpus mortale, sed mortuum:
s
Col. 3,3. Ro<m, 8,io.
" Mr. 8,22.
1482 LA CIUDAD DE DI OS
XX, 15
Y la muerte y el infiernoaadeentregaron los suyos. El
mar los present, porque se presentaron tal como fueron ha-
llados, y la muerte y el infierno los entregaron, porque los
volvieron a la vida, de la que ya haban salido. Y no bast decir
la muerte o el infierno por separado, sino que dijo la muerte
y el infierno por los buenos, que la han sufrido sin ir al infier-
no, y el infierno por los malos, que adems pagan las penas que
merecen en l. Si, pues, no parece absurdo creer que los anti-
guos santos que tuvieron fe en la encarnacin de Cristo, han
estado despus de la muerte en lugares muy alejados de aque-
llos en que son atormentados los impos, pero cabe los infier-
nos, hasta que fueron librados por la sangre de Cristo y por la
visita que El les hizo [23], indudablemente los redimidos por
la efusin de esa sangre no van a los infiernos hasta que, to-
mando sus cuerpos, reciban el galardn merecido.
Y cuando dice: Y fu juzgado cada cual segn sus obras,
aadi en pocas pal abras cmo fu ese j ui ci o: Y la bestia
y el falso profeta fueron lanzados a un estanque de fuego.
Con estos dos nombres design al diablo, que es el autor de la
muerte y de las penas del infierno, y con l toda la sociedad de
los demonios. Ya haba adelantado est o: Y el diablo, que los
traa engaados, fu precipitado en un estanque de fuego y azu-
fre. Y lo que all se expres obscuramente: Donde tambin lo
fueron la bestia y el falso profeta, aqu se aclar en estos trmi-
nos: Y los que no fueron hallados escritos en el libro de la
vida, fueron arrojados en un estanque de fuego. Este libro no
quamvis eadera paulo post etiam mortalia corpora
el
, sicut usitatius vo-
cantur, appellet. Hos ergo mortuos exhibuit mare, qui in eo erant, id est,
exhibuit homines hoo saeculum, quicumque in eo erant, quia nondum
obierant. Et mors et infernus, inquit, reddiderunt mortuos, quos in se
habebant. Mare exhibuit, quia sicut inven ti sunt, adfuerunt: mors vero
et infernus reddiderunt, quoniarn vitae, de qua iam exierant, revocarunt.
Nec frustra fortasse non satis fuit ut diceret mors, aut infernus; sed
utrumque dictum est: mors, propter bonos, qui tantummodo mortem per-
peti potuerunt, non et infernum; infernus autem propter malos, qui etiam
poenas apud inferos pendunt. Si enim non absurde credi videtur, antiquos
etiam sanctos, qui venturi Christi tenuerunt fidem, locis quidem a tor-
ments impiorum remotissimis, sed apud inferos fuisse, doee eos inde
sanguis Christi et ad ea loca descensus erueret, profecto deinceps boni
fideles
N
effuso illo pretio iam redempti, prorsus inferos nesciunt, doee
etiam receptis corporibus, bona recipiant quae merentur. Cum autem di-
xisset, Et iudicati sunt singuli secundum jacta sua; breviter subiecit, quem-
admodum fuerint iudicati: Et mors et infernus, inquit, missi sunt in
stagnum ignis: bis nominibus significans diabolum, quoniam mortis est
auotor et infernarum poenarum, universamque simul daemonum societa-
tem. Hoc est enim quod supra evidentius praeoecupando iam dixerat, et
diabolus qui seducebat eos, missus est in stagnum ignis et sulphuris. Quod.
ibi vero obscurius adiunxerant, dicens, Quo et bestia, et pseudopropheta;
hic apertius, Et qui non sunt, inquit, inventi in libro vitae scripti, missi
" Ibid, , .
XX, 16 BL JUICIO FINAL 1483
menciona a Dios, por temor a engaarse por olvido. Significa
simplemente la predestinacin de aquellos a quienes se dar la
vida eterna. No es que Dios no los conozca y lea ese libro para
conocerlos, sino ms bien es que su presciencia infalible es el
libro de la vida, en el que estn escritos, es decir, conocidos
desde antes.
C A P I T U L O X V I
EL CIELO NUEVO Y LA TIERRA NUEVA
San Juan, despus de haber hablado del Juicio de los malos,
deba decir algo tambin del juicio de los buenos. Ya explic
estas breves palabras del Seor: Estos irn al suplicio eterno.
Ahora faltaba explicar estas ot ras: Y los justos, a la vida eter-
na. Vidiceun cielo nuevo y una tierra nueva. Porque el
primer cielo y la primera tierra desaparecieron y ya no hay
mar. El orden de estos sucesos ser el notado ms arriba a pro-
psito de aquel pasaje en el que dice que vio al que se sentaba
en el trono, a cuya vista desaparecieron el cielo v la tierra. Una
vez juzgados los que no estn escritos en el libro de la vida
y arrojados al fuego eterno (y pienso que la naturaleza y el
lugar de ese fuego no los conocer ningn hombre, a menos
que se lo revele el Espritu de Dios) , pasar la figura de este
mundo or la conflagracin del fuego mundano, como el dilu-
vio se debi a la inundacin de las aguas del mundo. La con-
sunt in stagnum ignis
2
. Non Deum lber iste commemorat, ne oblvione
fallatur: sed praedestnatonem significat eorum, quibus aeterna dabitur
vita. eque enim nescit eos Deus, et in hoc libro legit, ut sciat: sed
potius ipsa eius praescientia de illis, quae falli non potest, liber est vitae,
in quo sunt scripti, id est, ante praecogniti.
C A P U T XVI
DE CELO NOVO, ET TRRA NOVA
Finito autem iudicio, quo praenuntiavit iudicandos malos, restat ut
etiam de bonis dicat. Iam enim explicavit quod breviter a Domino dictum
est, Ibunt isti in supplicium aeternum; sequitur, ut explicet quod etiam
ibi connecttur, Iusti autem in vitam aeternam
s
. Et vidi, inquit, caelum
novum, et terram novam. Nam primum caelum et trra prima recesserunt,
et mare iam non est "
4
. Isto fiet ordine, quod superius praeoecupando iam
dixit, vidisse se super thronum sedentem, a cuius facie fugit caelum et
trra. Iudicatis quippe his, qui scripti non sunt in libro vitae, et in aeter-
num ignem missis (qui ignis cuiusmodi, et in qua mundi vel rerum parte
futuros sit, hominem scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divi-
nus ostendit) , tune figura huius mundi mundanorum ignium conflagra-
tione praeteribit, sicut factum est mundanarum aquarum inundatione d-
Apoc. 20,14.15.
Mt . 25,46.
"* Apoc. s i , 1.
1484 LA CIUDAD DE DIOS XX, 17
flagracin de l os el ement os cor r upt i bl es har des apar ecer , como
he di cho, l as cual i dades pr opi as de nues t r os cuer pos cor r upt i -
bl es . La subst anci a, en cambi o, gozar de l as cual i dades con-
for mes con l os cuer pos i nmor t al es en vi r t ud de ese mar avi l l os o
t r ue que ; es deci r , que el mu n d o r enovado est ar en ar mon a
con l os cuer pos de l os hombr e s i gual ment e r enovados . P o r est as
p al ab r as : Y ya no hay mar, no es fci l col egi r si se secar
p o r ese i ncendi o o si m s bi en t ambi n l se t r ans for mar .
Leemos que h ab r un ci el o nuevo y una t i er r a nueva, per o
no r ecuer do habe r l e do en par t e al guna al go s obr e un mar
nuevo. Es ve r dad que en este l i br o se habl a de u n como mar
vidrioso semejante al cristal; pe r o el pasaj e no t r at a del fin del
mundo, am n de que no di ce mar , si no una especie de mar.
Aunque , a us anza de l os pr ofet as, que gust an de e mpl e ar me-
t for as p ar a vel ar su pens ami ent o, p u d o muy bi en, al deci r que
ya no hay mar, habl ar de aquel mar del que hab a es cr i t o:
Y el mar present sus muertos. La r azn es que ent onces ya no
exi st i r est e mu n d o t ur bul ent o y pr ocel oso que es l a vi da de
l os mor t al es , pr es ent ada baj o l a i magen del mar .
C A P I T U L O X V 1 T
GLORI FI CACI N ETERNA DE LA I GLESI A
Luegoaadevi descender del cielo la gran ciudad, la
nueva Jerusaln, que vena de Dios, peripuesta como una novia
engalanada para su esposo. Y o una gran voz que sala del
luvium. Illa itaque, ut dixi, conflagratione mundana elementorum corrup-
tibilium qualitates, quae corporibus nostris corruptibilibus congruebant,
ardendo penitus interibunt; atque ipsa substantia eas qualitates habebit,
quae corporibus immortalibus mirabili mutatione conveniant: ut scilicet
mundus in melius innovatus, apte accommodetur hominibus etiam carne
in melius innovatis. Quod autem ait, Et mare iam non est: utrum mximo
illo ardore siccetur, an et ipsum vertatur in melius, non facile dixerim.
Caelum quippe novum et terram novam futuram legimus: de mari autem
novo aliquid me uspiam legisse, non recol; nisi quod in hoc eodem libro
reperitur, tanquam mare vitreum simile crystallo
M
. Sed tune non de isto
fine saeculi loquebatur: nec propie dixisse videtur mare, sed tanquam
mare. Quamvis et nunc, sicut amat prophetica locutio propriis verbis
translata miscere, ac sic quodammodo velare quod dicitur, potuit de illo
mari dicere, Et mare iam non est; de quo supra dixerat, Et exhibuit mare,
mortuos, qui in eo erant. Iam enim tune non erit hoc saeculum vita mor-
talium turbulentum et procellosum, quod maris nomine figuravit.
C A P U T X V I I
DE ECCLESIAE GLORIFICATIONE SINE FINE POST FINEM
Et civitatem, inquit, magnam lerusalem novam vidi descendentem de
celo a Deo, aptatam, quasi novam nuptam ornatam manto suo. Et audivi
vr
' Aipoc. 4,6 ; T,S,2.
XX, 17 EL JUICIO FINAL 1485
trono y deca: He aqu el tabernculo de Dios con los hom-
bres, y El morar con ellos. Ellos sern su pueblo y El ser su
Dios. Dios enjugar todas las lgrimas de sus ojos. Y no habr
ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni ms dolor, porque lo pri-
mero ya pas. Y dijo el que estaba sentado en el trono: Voy a
renovar todas las cosas. Est a ci udad desci ende del ci el o, segn
l , por que la gr aci a de Di os, que l a ha for mado, es cel est i al .
Y as di ce por I s a as : Yo soy el Seor, que te forma. Y ha des-
cendi do del ci el o desde el pr i nci pi o, desde que sus ci udadanos
van en aument o por la gr aci a de Di os, que mana de l a regene-
r aci n comuni cada por l a veni da del Es p r i t u Sant o. Pe r o en el
j ui ci o de Di os, que ser el l t i mo v obr a de su Hi j o Jesucr i st o,
r eci bi r un espl endor t an nuevo v mar avi l l os o de l a gr aci a
di vi na, que no quedar n ni r as t r os de su vej ez, pues l os cuer pos
pas ar n de su ant i gua cor r upci n y mor t al i dad a una i ncor r up-
ci n e i nmor t al i dad nuevas. Me par ece excesi vo descoco en-
t ender est as pal abr as de l os mi l aos en que r ei nar n con su
Rey, puest o que lo si gui ent e no admi t e d u d a: Dios enjugar
todas las lgrimas de sus ojos. Y no habr ya muerte, ni llanto,
ni alarido, ni ms dolor. Qui n ser t an neci o y t an l oco, de
p u r o t er co y obst i nado, que se at r eva a afi r mar que, ent r e l as
mi s er i as de est a vi da, no sl o el puebl o sant o, si no cada uno
de l os sant os, est exent o de l gr i mas v de dol or e s ? La rea-
l i dad nos di ce que cuant o ms s ant o v m s l l eno de buenos
deseos es uno, t ant o ms abundant e es su l l ant o en l a or aci n.
No es acaso st a la voz de un ci udadano de l a J er us al n ce-
vocem magnam de throno dicentem, Ecce tabernaculum Dei cum homini.
bus, et habilabit cum eis, et ipsi erunt populus eius, et ipse Deus erit
cum eis. Et absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors
iam non erit, eque luctus, eque clamor, sed nec dolor ullus, quia priora
abierunt. Et dixit sedens in throno, Ecce nova faci omnia
9
". De celo
descender ista civitas dicitur, quoniam caelestis est grada, qua Deus eam
fecit. Propter quod ei dicit etiam per Isaiam, Ego sum Dominus faciens
te "'. Et de celo quidem ab initio sui descendit, ex quo per huius saeculi
tempus, gratia Dei desuper veniente per lavacrum regenerationis in Spiri-
tu sancto misso de celo subinde cives eius accrescunt. Sed per iudicium
Dei, quod erit novissimum per eius Filium Iesum Christum, tanta eius et
tam nova de Dei muere claritas apparebit, ut milla remaneant vetustatig
vestigia: quandoquidem et corpora ad incorruptionem atque immortalita-
tem novam ex vetere corruptione atque mortalitate transibunt. Nam hoc
de isto tempore accipere, quo regnat cum Rege suo mille annis, impu-
dentiae nimiae mihi videtur: cum apertissime dicat, Absterget Deus om-
nern lacrymam ab oculis eorum; et mors iam non erit, eque luctus, ne,
que clamor, sed nec dolor ullus. Quis vero tam sit absurds, et obstina-
tissima contentione vesanus, qui audeat affirmare in huius mortalitatis
aerumnis, non dico populum sanctum, sed umimquemque sanctorum, qui
hanc vel ducat, vel ducturus sit, vel duxerit vitam, nullas habentem lacry.
mas et dolores; cum potius quanto quisque est sanctior et desiderii sanctj
plenior, tanto sit eius in orando fletus uberior? Annon est vox civis su-
06
Ibid., 31,3-5.
' Is. 4.5,8.
1486 U CIUDAD DE DIOS XX, 17
l os t i al : Mis lgrimas me han servido de van da y noche?
Y esta o t r a: Todas las noches riego mi lecho
c
on lgrimas
e inundo con ellas el lugar de mi descanso? Y t ambi n s t a:
No se te ocultan mis gemidos; v esta ot r a: Mi dolor se ha
renovado? 0 es que no son hi j os suyos l os que gi men baj o el
peso de est a car ga, de la que no qui er en ser des poj ados , si no
r evest i dos, par a que l o mor t al sea abs or bi do por l a v i d a? No
son st os l os que, pos eyendo l as pr i mi ci as del Es p r i t u, suspi -
r an en s mi s mos , en esper a de la adopci n, por l a r edenci n
de su c ue r po? Y el apst ol San Pab l o n o er a ci udadano de
la J er us al n cel est i al , y no lo er a m s cuando sufr a por sus
he r manos car nal es , l os i sr ael i t as, una pr ofunda t r i st eza y t r a a
asi do a su cor azn un cont i nuo d o l o r ?
Cu n d o no habr muer t e en est a ci udad si no cuando
se d i e r e : Dnde est, oh muerte!, tu comhnfp,? Dnde, tu
aguijn? El aguijn de la muerte es el pecado? Est e no exis-
t i r ya cuando se d i g a: Dnde est? Ahor a no es un ci udada-
no cual qui er a de aquel l a ci udad, si no el mi s mo San J uan, el que
cl ama en su Ep s t ol a: Si dijremos que no tenemos pecado,
nos engaamos a nosotros nt.ism.os y no hav verdad en nosotros.
En ese l i br o, t i t ul ado Apocal i ps i s , hay muchas cosas obs-
cur as par a ei er ci t ar l a ment e del l ect or , v unas cuant as , pocas
p o r ci er t o, duras, rrue per mi t en c ompr e nde r l as ot r as no si n
gr an t r abaj o [ 2 4] . Po r qu e r epi t e de muc hos modos l as mi s mas
i deas, de t al suer t e que par ece deci r cosas di ver sas y. sin
embar go, son l as mi s mas expr es adas de di fer ent e mane r a. Pe r o
pernae Terusalem, Fac.tae sunt mihi lacrymae meae pais die ac nocte?
M
et, Lavabo per ngulas noctes lectum meum, in lacrymis meis stratum
meum rigabo? '* et. Gemitus meus non est ahsconditus a te ?
100
et. Dolor
meus renovatus est?
m
Aut vero non eius filii sunt, qui ingemiscunt gra-
vad, in ano nolunt exspoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mortale a
vita?
102
Nonne ipsi sunt, qui primitias habentes Spiritus, in semetipsis
ingemiscunt, adoptionem exspectantes, redemptionem corporis sui?
l03
An
ipse apostolus Paulus non erat snpernus Ierosolymitanus, vel non multo
magis boc erat, quando pro Israelitis fratribus carnalibus suis tristitia illi
erat magna, et continuus dolor cordi eius?
1<V4
Quando autem mors non erit
in ista civitate, nisi quando dicetur, Ubi est, mors, contentio tua? ubi est,
mors, aculeus tuus? Aculeus autem. monis est 'peccatum?
1
"" Quod tune
utique non erit, quando dicetur, Ubi est? Nunc vero non quilibet infimus
eivis illius civitatis, sed idem ipse Ioannes in Epstola sua clamat, Si di-
xermus guia peccatum non habernos, nos ipsos seducimus, et ventas in
nobis non est"". Et in hoc quidem libro, cuius noraen est Apocalypsis,
obscure multa dicuntur, ut mentem legentis exerceant, et pauca in eo
sunt, ex quorum manifestatione indagentur caetera cum labore: mxime
quia sic eadem multis modis repetit, ut alia atque alia dicere videatur:
cum aliter atque aliter haec ipsa dicere vestigetur. Verum in his verbis,
08
Ps . 4T,4. 1<"> Rom. 8,23.
' P s . 6,7. '< Ro m. 9,2. . '
100
Ps . 37,10. " " 1 Cor. 15,55 et <6.
101
Ps . 38,- ,. 1 To. r,8. . ' : ' ' " '
102
2 Cor. 5,4. - '. .-
-
XX, 18 EL JUICIO FINAL 148T
est as p al ab r as : Dios enjugar todas las lgrimas de sus ojos.
Y no habr ya muerte, ni llanto, ni alarido, ni ms dolor, se
refieren t an cl ar a y t an pal mar i ame nt e al si gl o veni der o, a l a
i nmor t al i dad y a l a et er ni dad de l os sant os (pues sl o ent onces
y sl o al l no exi st i r n esas mi s e r i as ) , que, si l as cr eemos obs-
cur as , no debemos bus car , cosas cl ar as en l as Sagr adas Let r as .
C A P I T U L O X V I I I
DOCTRI NA DE SAN P EDRO SOBRE EL J UI CI O FI NAL
Veamos ya l o que escr i be el aps t ol San Pe d r o sobr e el j ui -
ci o final: En los ltimos das vendrndice l i mpos t or es ar-
tificiosos, que, llevados de sus propias pasiones, dirn: Dnde
est la promesa de su venida? Porque, desde la muerte de nues-
tros padres, todas las cosas siguen como al principio de su
creacin. Y es que no saben, porque quieren ignorarlo, que al
principio fu creado el cielo y la tierra, sacados del agua y cons-
tituidos en medio de ella por la palabra de Dios, y que por eso
el mundo de entonces pereci anegado en las aguas. Pero los
cielos y la tierra que ahora existen han sido restablecidos por
esa misma palabra y estn destinados a ser presa del fuego en
el da del juicio y del exterminio de los hombres impos. Mas
vosotros, mis amados, no debis ignorar que ante Dios un da
es como mil aos, y mil aos como un da. As, el Seor no
difiere su promesa, como algunos se imaginan, sino que espera
ubi ait, Absterget Deus omnem lacrymam ab oculis eorum; et mors iam
non erit, eque luctus, eque clamor, sed nec dolor ullus: tanta luce dicta
sunt de saeculo futuro et immortalitate atque aeternitate sanctorum (tuno
enim solum, atque ibi solum ista non erunt) , ut nulla debeamus in Litte-
ris saeris quaerere vel legere manifesta, si baec putaverimus obscura.
C A P U T X V I I I
QUID APOSTOLUS PETRUS DE NOVISSIMO DEI IUDICIO PRAEDICARIT
Nunc iam videamus, quid etiam apostolus Petrus de hoc iudicio scrip-
serit: Venient, inquit, in novissimo dierum illusione illudentes, secundum
proprias concupiscentias suas euntes, et dicentes, Ubi est promissum prae-
sentiae ipsius? Ex quo enim patres dormierunt, sic omnia perseverant ab
initio creaturae. Latet enim illos hoc volent.es, quia caeli erant olim et
trra de aqua, et per aquam constitua Dei verbo; per quae, qui tune
erat mundus, aqua inundatus deperiit. Qui autem nunc sunt caeli et
trra, eodem verbo repositi sunt, igni reservandi in diem iudicii et perd-
tionis hominum impiorum. Hoc unum vero non lateat vos, charissimi, quia
unus dies apud Dominum, sicut mille anni; et mille anni, sicut dies unus.
Non tardat Dominus promissum, sicut qudam tarditatem existimant: sed
patienter jen propter vos, nolens aliquem perire, sed omnes in poeniten-
tiam convert. Veniet autem dies Domini ut fur, in quo caeli magno m-
petu transcurrent: elementa autem ardenta resolventur; et tena, et quae
1488 hk CIUDAD DE DIOS XX, 18
con paciencia por amor a vosotros, no queriendo que ninguno
perezca, sino que todos se conviertan a penitencia. Por lo de-
ms, el da del Seor vendr como ladrn, y entonces los cielos
pasarn con espantoso estruendo, y los elementos, ardiendo, se
disolvern, y la tierra ser abrasada con todas sus obras. Y como
todas las cosas han de perecer, cules debis ser vosotros en
vuestra vida santa, aguardando y saliendo a esperar la venida
del da del Seor, da en que los cielos encendidos se disolve-
rn y se derretirn los elementos al calor del fuego? Pero es-
peramos, segn sus promesas, nuevos cielos y tierra nueva, don-
de reinar la justicia. Aqu no mienta siquiera la resurreccin
de los muertos, pero dice bastante de la ruina del mundo. Y, al
mencionar el diluvio, parece advertirnos que creamos que el
mundo ha de perecer un da. Dice, en efecto, que en aquel
tiempo vio su fin el mundo de entonces, no slo el orbe de la
tierra, sino tambin los cielos, es decir, el espacio de aire que
haba anegado la crecida de las aguas. Entiende por cielos, o
mejor, por cielo, el lugar del aire donde sopla el viento, y slo
este lugar, no los cielos superiores, donde estn colocados el
sol, la luna y las estrellas. As, toda o casi toda esta regin del
aire se convirti en hmedo elemento [25], y de este modo pe-
reci con la tierra, sepultada tambin por el diluvio. Pero los
cielos y la tierraescribe lque ahora existen han sido res-
tablecidos por esa misma palabra y estn destinados a ser presa
del fuego en el da del juicio y del exterminio de los hombres
impos. Por tanto, el cielo y la tierra, es decir, el mundo, que
ha venido a ocupar el lugar del mundo destruido por el dilu-
vio, est destinado a ser presa del fuego en el da del juicio
y del exterminio de los hombres impos. Usa sin vacilacin la
pal abra exterminio por el gran cambio que sufrirn los hom-
in ipsa sunt opera exurentur. His ergo mnibus pereuntibus, guales opor-
tet esse vos in sanctis conversationibus exspectantes, et properantes ad
praesentiam diei Domini, per quam caeli ardentes solventur, et elementa
ignis ardore decoquentur? Novos vero celos, et terram novam, secundum
promissa ipsius, exspectamus, in quibus iustitia inhabitat
107
. Nihil hic
dixit de resurrectione mortuorum: sed sane de perditione mundi huius
satis. Ubi etiam commemorans factum ante diluvium, videtur admonuisse
quodammodo, quatenus in fine huius saeculi mundum istum perittirum
esse credamus. Nam et illo tempore perisse dixit, qui tune erat, mundum:
nec solum orbem terrae, verum etiam celos, quos utique istos aerios
intelligimus, quorum locum ac spatium tune aqua crescendo superaverat.
Ergo totus, aut pene totus aer iste ventosus (quod caelum vel potius celos
vocat, sed istos utique irnos, non illos supremos, ubi sol, et luna, et sidera
constitua sunt) , conversus fuerat in humidam qualitatem; atque hoc
modo cum trra perierat, cuius terrae utique prior facies fuerat deleta
diluvio. Qui autem nunc sunt, inquit, caeli et trra, eodem verbo repositi
sunt, igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum impiorum.
Proinde qui caeli, et quae trra, id est, qui mundus, pro eo mundo qui
diluvio periit, ex eadem aqua repositus est, ipse igni novissimo reservatur
*" 2 Petr. 3>3-r4-
XX, 19., 1 W JUICIO FINAl 149
bres, si bien es cierto que su naturaleza subsistir siempre aun
en medio de los suplicios eternos.
Quiz pregunte al guno: Si el mundo arder despus del
juicio, dnde estarn los santos durante ese incendio, pues,
teniendo cuerpo, ocuparn necesariamente un lugar corporal,
antes de que Dios haya estrenado un cielo nuevo y una tie-
rra nueva?
A esto podemos responder que estarn en las regiones supe-
riores, donde no llegar la llama del fuego ni lleg el agua del
diluvio. Adems, sus cuerpos sern tales, que podrn estar don-
de quieran. Y una vez inmortales e incorruptibles, no temern
el fuego de ese incendio, de igual modo que los cuerpos corrup-
tibles y mortales de los tres mancebos pudieron vivir en medio
de las llamas sin ser quemados.
C A P I T U L O X I X
SAN PABLO A LOS TESALONICENSES. EL ANTRRI STO
1. Me veo en la necesidad de omitir gran nmero de tes-
timonios evanglicos y apostlicos sobre el juicio final para no
prolongar demasiado este libro. Pero no puedo menos de citar
al apstol San Pablo en su Epstola segunda a los Tesalonicen-
ses. Dice as : Entretanto, hermanos, os suplicamos, por el ad-
venimiento de nuestro Seor Jesucristo y de nuestra reunin al
In diem iudicii et perditionis hominum impiorum. Nam et hominum.
propter magnam quamdam commutationem, non dubitat dicere perditio-
nem futuram; cum tamen eorum, quamvis in aeternis poenis, sit man-
sura natura. Quaerat forsitan aliquis, si post factum iudicium mundus iste
ardebit, antequam pro illo caelum novum, et trra nova reponatur, eo
ipso tempore conflagrationis eius ubi erunt sancti, quum eos habentes
corpora in aliquo corporali loco esse necesse sit. Possumus responder,
futuros eos esse in superioribus partibus, quo ita non ascendet flamma
illius incendii, quemadmodum nec unda diluvii. Talia quippe filis inerunt
corpora, ut illie sint, ubi esse voluerint. Sed nec ignem conflagrationis
illius pertimescent immortales atque incorruptibiles facti: sicut virorum
Irium corruptibilia corpora atque mortalia, in camino ardenti vivere illaesa
potuerunt
11>
\
CAPUT XI X
QUID APOSTOLUS PAULUS THESSALONICENSIBUS SCRIPSERIT DE MANIFESTA-
TIONE ANTI CHRI STI , CUIUS TEMPUS DIES DOMINI SUBSEQUETUR
1. Multas evanglicas apostolicasque sententias de divino isto iudicio
novissimo video mihi esse praetereundas, ne hoc volumen in nimiam lon-
gitudinem provolvatur: sed nullo modo est praetereundus apostolus Pau-
lus, qui scribens ad Thessalonicenses, Rogamus, inquit, vos, fratres, per
adventum Domini nostri Iesu Christi, et nostrae congregationis in ipsum,
"" Dan. s,s4.
1490 ,A CIUDAD DE DI OS XX, 19, 2
mismo, que no abandonis ligeramente vuestros sentimientos ni
os alarmis con supuestas revelaciones, o con ciertos discursos,
o con cartas que se supongan enviadas por nosotros, como s el
da del Seor estuviera ya muy cercano. No os dejis seducir
de nadie en ninguna manera, porque no vendrn sin que pri-
mero haya acontecido la apostasa y aparecido el hombre del
pecado, el hijo de la perdicin. Este se opondr a Dios y se al-
zar contra todo lo que se dice Dios .o se adora, hasta llegar
a poner su asiento en el templo de Dios, dando a entender que
es Dios. No os acordis que, cuando estaba todava entre vos-
otros, os deca estas cosas? Ya sabis la causa que ahora le
detiene hasta que sea manifestado a su tiempo. El hecho es
que ya se va obrando el misterio de la iniquidad. Entretanto,
el que est firme ahora mantngase hasta que sea quitado el
impedimento. Y entonces se dejar ver aquel perverso a quien
el Seor Jess matar con el resuello de su boca y destruir
con el resplandor de su presencia, a aquel inicuo que vendr
con el poder de Satans con toda suerte de milagros, de seales
y de prodigios falsos, y con todas las ilusiones que pueden
conducir a la iniquidad a aquellos que se perdern por no
haber recibido y amado la verdad a fin de salvarse. Por eso,
Dios les enviar el artificio del error, con que crean a la men-
tira. As sern condenados todos los que no creyeron a la ver-
dad, sino que se complacieron en la maldad.
2. Es indudable que habla del anticristo y que el da del
juicio (l le llama da del Seor) no vendr si antes no viniere
el llamado por l apstata, claro est que del Seor. Esto, si
puede decirse con razn de todos los impos, cunto ms podr
decirse del anticristo? En qu templo de Dios se sentar? No
ut non cito moveamini mente, eque terreamini, eque per spiritum, e-
que per verbum, eque per epistolam tanquam per nos missam, quasi
instet dies Domini: ne quis vos seducat ullo modo. Quoniam nisi venerit
refaga primum, ut revelatus fuerit homo peccati, filias interitus, qui ad-
versatur et superextollitur supra omne quod dicitur Deas, aut quod coli-
tur; ita ut in templo Dei sedeat, ostentans se tanquam sit eus. Non re-
tinetis in memoria, quod adhuc cum essem apud vos, haec dicebam vobis?
Et nunc quid detineat scitis, ut reveletur in sao tempore. lam enim mys-
terium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenel teneat, doee de me-
dio fiat: et tune revelabitur iniquus, quem Dominus esus interficiet spi-
ritu oris sui, et evacuabit illuminatione praesentiae suae eum, cuius est
praesentia secundum operationem satanae, in omni virtute, et signis, et
prodigiis mendacii, et in omni seductione iniquitatis, his qui pefeunt; pro
eo quod dilectionem veritatis non receperunt, ut salvi fierent. Et ideo
mittet illis Deus operationem erroris, ut credant mendacio, et iudicentur
omnes qui non credideru.nl veritati, sed consenserunt iniquitati
I0
.
2. Nulli dubium est, eum de Antichristo ista dixisse; diemque iudic
(hunc enim appellat diem Domini) non esse venturum, nisi ille prior ve-
nerit, quem refugam vocat, utique a Domino Deo. Ouod si de mnibus
impiis mrito dici potest, quanto magis de ista? Sed in quo templo Dei
> 3 Thess. 2,1-u.
XX, 19, 8 El, JUICIO FINAL 1491
sabemos si ser en las ruinas del templo de Salomn o en la
Iglesia. Es claro que el Apstol no llamara templo de Dios al
templo de algn dolo o del demonio. Por eso algunos preten-
den crue este pasaje que habla del anticristo se entienda no del
prncipe, sino de todo su cuerpo, o sea, de la multitud de hom-
bres que pertenecen a l, con l a la cabeza. Y creen que es
ms correcto seguir el texto griego y decir en latn no in tem-
plo Dei (en el templo de Dios) , sino in templum Dei sedeat (se
siente dentro del templo de Dios) , como si el anticristo fuera
el templo de Dios, que es la Iglesia. As decimos: Sedet in
amicum (se tiene por ami go) , o sea, como amigo, y otras locu-
ciones semejantes.
Esta frase: Ya sabis la causa que ahora le detiene, signifi-
ca que va saben el motivo de que se retarde su venida. Y es con
el fin de que aparezca a su tiempo. Pero, como dice que ya la
saban, no expres con claridad el motivo. Por eso nosotros,
que no sabemos lo que ellos saban, ansiamos comprender a
costa de esfuerzos el pensamiento del Apstol v no podemos,
porque lo que aadi obscurece ms el sentido. Pues qu sig-
nifica : El hecho es que el misterio de iniquidad ha comenzado
ya a obrarse. Slo que aquel que ahora se tiene, tngase en pie
hasta aue sea quitado de en medio. Y entonces se manifestara
el malo? Francamente confieso que no comprendo lo que quie-
re decir ["261. Sin embargo, no omitir las conjeturas humanas,
que he podido or o leer.
3. Algunos piensan que el apstol San Pabl o habla aqu
del Imperio romano v que ste fu el motivo que le indujo a
escribir con tanta obscuridad, por miedo a ser acusado de
desear mal al Imperio romano, que esperaban eterno. De suer-
sit sessurus, incertum est: utrum in illa ruina templi, quod a Salomone
rege constructum est, an vero in Ecelesia. Non enim templum alicuus
idoli aut daemonis, templum Dei Apostlas diceret. Unde nonnulli, non
ipsum principem, sed universum quodammodo corpus eius, id est, ad
eum pertinentern hominum multitudinem, simul cum ipso suo principe
hoc loco intelligi Antichristum volunt: rectiusque putant etiam latine
dici, sicut in graeco est, non, in templo Dei; sed, in templum Dei se-
deat, tanquam ipse sit templum Dei, quod est Ecelesia: sicut dicimus,
Sedet in amicnm, id est, velut amicus: vel si quid aliud isto locutio-
nis genere dici solet. Quod autem ait, Et nunc quid detineat scitis, id
est, quid sit in mora, quae causa sit dilationis eius, ut reveletur in suo
tempore, scitis: quoniam seire illos dixit, aperte hoc dicere noluit Et ideo
nos qui nescimus quod illi sciebant, pervenire cum labore ad id quod
sensit Apostolus, cupimus, nec valemus: praesertim quia et illa quae
addidit, hunc sensum faciunt obscuriorem. Nam quid est, lam enim mys-
terium iniquitatis operatur. Tantum qui modo tenet teneat, doee de
medio fiat; et tune revelabitur iniquus? Ergo prorsus quid dixerit, me
fateor ignorare. Suspiciones tamen hominum, quas vel audire, vel legere
potui, non tacebo.
3. Qudam putant hoc de imperio dictum fuisse Romano; et propterea
Paulum apostolum non id aperte scribere voluisse. ne calumniara videlicet
1492
IA CIUDAD DE DIOS XX, 19, 3
te que con estas pal abr as: El hecho es que el misterio de ini-
quidad ha comenzado ya a obrarse, querra significar a Ne-
rn, cuyas obras parecan ya como del anticristo. Por esto se
imaginan que resucitar y que l ser el anticristo [27]. Otros
creen que no fu matado, sino ms bien raptado, para que se
le creyera muerto, y que est oculto vivo y en la plenitud vigo-
rosa de que gozaba cuando se le crea muerto, hasta que reapa-
rezca a su tiempo y sea restablecido en el reino [28]. Pero
esta opinin me parece asaz extraa y nueva.
Por lo dems, estas pal abras del Apst ol : Slo que aquel
que ahora se tiene, tngase en pie hasta que sea quitado de en
medio, pueden entenderse sin absurdo ninguno del Imperio ro-
mano, como si di j era: Slo que el que ahora impera, impere
hasta que sea quitado de en medio, es decir, hasta que sea su-
primido. Y entonces se manifestar el malo, trmino que indu-
dablemente designa al anticristo.
Otros, empero, piensan que tanto estas pal abr as: Ya sabis
la causa que le detiene, como estas ot ras: Ha comenzado ya
a obrarse el misterio de iniquidad, se refieren nicamente a los
malos y a los hipcritas que hay en la Iglesia, hasta que for-
men un nmero capaz de constituir el pueblo del anticristo.
A estodicen elloslo llama misterio de iniquidad, porque
es cosa oculta. Estas otras pal abras seran una exhortacin del
Apstol a los fieles para que perseverasen firmes en la fe: So-
lamente que aquel que ahora se tiene, tngase en pie hasta que
sea quitado de en medio, es decir, hasta que salga de la Iglesia
el misterio de iniquidad que ahora est oculto. Y estiman que a
este misterio aluden aquellas palabras del evangelista San Juan
en su Ep st ol a: Hijos, sta es ya la ltima hora, y como habis
incurreret, quod Romano imperio male optaverit, cum speraretur aeter-
num: ut hoc quod dixit, Iam enim mysterium iniquitatis operatur, Nero-
nem voluerit intelligi, cuius iam facta velut Antichristi videbanlur. Unde
nonnulli ipsum resurrecturum, et futurum Antichristum suspicantur. Alii
vero nec occisum putant, sed sulitractum potius, ut putaretur occisus; et
vivum occultari in vigore ipsius aetatis, in qua fuit, cum crederetur ex-
stinctus, doee suo tempore reveletur, et restituatur in regnum. Sed
multum mihi mira est haec opinantium tanta praesumptio. Illud tamen
quod ait Apostolus, Tantum qui modo tenet teneat, doee de medio fat:
non absurde de ipso Romano imperio creditur dictum, tanquam dictum
sit, Tantum qui modo imperat iinperet, doee de medio fiat, id est, de
medio tollatur. Et tune revelabitur iniquus: quem significan Antichristum,
nullus ambigit. Alii vero et quod ait, Quid detineat scitis; et, mysterium-
operad iniquitatis, non putant dictum, nisi de malis et fictis, qui sunt
in Ecclesia, doee perveniant ad tantum numerum, qui Antichristo
magnum populum faciat; et hoc esse mysterium iniquitatis, quia videtur
occultum. Hortari autem Apostolum fideles, ut in fide quam tenent te-
naciter perseverent, dicendo, Tantum qui modo tenet teneat, doee de
medio fiat: hoc est, doee exeat de medio Ecclesiae mysterium iniquita-
tis, quod nunc occultum est. Ad ipsum enim mysterium pertinere arbi-
trantur, quod ait in Epstola sua loannes evangelista, Pueri, novissima
XX, 19, 4
El, JUICIO FINAL 1483
odo que ha de venir el anticristo, as ahora muchos se han
hecho anticristos. Esto nos hace caer en la cuenta de que es ya
la ltima hora. Salieron de entre nosotros, mas no eran de los
nuestros; pues, si fueran de los nuestros, hubieran perseverado,
sin duda, con nosotros. Del mismo mododicen ellosque an-
tes del fin, antes de esa hora que San Juan llama ltima, han
salido ya de la Iglesia muchos herejes, por el apstol apelli-
dados anticristos, as todos los que no pertenecen a Cristo, sino
al anticristo, saldrn entonces, y entonces se manifestarn.
4. As explican unos de una manera y otros de otra las
obscuras palabras del Apstol. Una cosa es cierta e i ndudabl e:
que San Pabl o dice que Cristo no vendr a juzgar a los vivos
y a los muertos si antes no viniere su enemigo el anticristo a
seducir a los muertos en el alma, aunque esta seduccin perte-
nezca al oculto juicio de Dios. Su presencia se manifestar con
el poder de satanscomo dice el Apstol- , con toda suerte
de milagros, de seales y de prodigios falsos, para seducir a los
que deben perecer. Entonces ser soltado satans y pondr en
juego todo su poder por el anticristo, obrando maravillas, s,
pero engaosas.
Suele preguntarse si el Apstol dice seales y prodigios de
mentira porque engaar los sentidos de los hombres por me-
dio de fantasmas, hacindoles ver lo que no hace; o si lo dijo
porque, aunque los prodigios sean verdaderos, arrastrarn a la
mentira a los que, desconocedores del poder del diablo, creern
que requieren una potencia divina, sobre todo cuando reciba
un poder cual no tuvo nunca. En efecto, cuando baj fuego del
cielo y consumi la familia de Job, juntamente con sus muchos
hora est: et sicut audistis, quod Antichristus sit venturas; nunc autem
antichristi multi facti sunt: unde cognoscimus quod novissima sit hora.
Ex nobis exierunt: sed non erant ex nobis. Quod si fuissent ex nobs,
permansissent utique nobiscum
110
. Sicut ergo ante finem in hac hora, in-
quiunt, quam loannes novissimam dicit, exierunt multi haeretici de medio
Ecclesiae, quos multos dicit antichristos: ita omnes tune inde exibunt, qui
non ad Christum, sed ad illum novissimum Antichristum pertinebiint, et
tune revelabitur.
4. Alius ergo sic, alius autem sic Apostoli obscura verba coniectant:
quod tamen eum dixisse non dubium est, Non veniet ad vivos et mortuos
iudicandos Christus, nisi prius venerit ad seducendos in anima mortuos
adversarius eius Antichristus; quamvis ad occultum iam iudicium Dei
pertineat, quod ab illo seducentur. Pracsentia quippe eius erit, sicut
dictum est, secundum operationem satanae, in omni virtute, et, signis, et
prodigiis mendacii, et in omni seductione iniquitatis, his qui pereunt.
Tune enim solvetur satans, et per illum Antichristum in omni sua vir-
tute mirabiliter quidem, sed mendaciter operabitur. Quae solet ambigi
utrum propterea dicta sint signa et prodigia mendacii, quoniam mortales
sensus per phantasmata decepturus est; ut ^uod non facit, facer videa-
tur: an quia illa ipsa, etiamsi erunt vera prodigia, ad mendacium per-
trahent credituros non ea potuisse nisi divinitus fieri, virtutem diaboli
1
' " i To. 2,18 ?t Tg.
1494 LA CIUDAD DE DIOS XX, 19, 4
rebaos, y un torbellino impetuoso derrib su casa y sepult
bajo las ruinas a sus hijos, esto no fueron ilusiones. Eran obras
de satans, a quien Dios haba dado tal poder.
A cul de esas hiptesis se debi el decir prodigios y sea-
les de mentira, aparecer meior entonces. Sea por cual fuere,
lo cierto es que con esas seales y esos prodigios seducir a
aquellos que hayan merecido ser seducidos, por no haber reci-
bido y amado la verdad, aue les hara salvos. El Apstol no
vacila en aadi r: Por eso Dios les enviar el ardid del error,
que les har creer en la mentira. Lo enviar Dios, porque per-
mitir al diablo hacer esos prodigios. El lo permite por un
juicio muy justo, aunque el diablo lo realice por un deseo
injusto y criminal.
A fin de que sean juzgadosaadetodos los que no han
credo a la verdad, sino que se complacieron en la maldad. Los
juzgados sern, pues, seducidos, y los seducidos, condenados.
Los juzgados sern seducidos por los juicios de Dios, oculta-
mente justos y justamente ocultos, que no han cesado jams de
juzgar a los hombres desde el primer pecado. Y los seducidos
sern condenados en el ltimo juicio, que ser pblico, por
Jesucristo, que, condenado injustsimamente, condenar con jus-
ticia suma.
nescientes; mxime quando tantam, quantam nunquam habuit, acceperit
potestatem. Non enim quando de celo ignis cecidit, et tantam familiam
cum tantis gregibus pecorum sancti Iob uno mpetu absumpsit, et turbo
irruens et domum deiiciens filios eius occidit
n
\ phantasmata fuerunt:
quae tamen fuerunt opera satanae, cui Deus dederat hanc potestatem.
Propter quid horum ergo dicta sint prodigia et signa mendacii, tune
potius apparebit. Sed propter quodlibet horum dictum sit, seducentur eis
signis atque prodigiis, qui seduci merebuntur: pro eo quod dilectionem
veritatis, inquit, non receperunt, ut salvi fierent. Nec dubitavit Apostolus
addere, et dicere: Ideo mittet Mis Deus operationem erroris, ut credant
mendacio. Deus enim mittet, quia Deus diabolum facer ista permittet,
insto ipse iudicio, quamvis faciat ille iniquo malignoque consilio. Ut iudi-
centur, inquit, omnes qui non crediderunt ventad, sed consenserunt iniqui-
tati. Proinde iudicati seducentur, et seducti iudicabuntur. Sed iudicati
seducentur illis iudiciis Dei oceulte iustis, iuste oceultis, quibus ab initio
peccati rationalis creaturae nunquam iudicare cessavit: seducti autem
iudicabuntur novissimo manifestoque iudicio per lesum Christum, iustis-
sime udicaturum. iniustissime iudicatum.
' Iob i.
;.
XX, 20, 2 El, JUICIO FINAL 1495
C A P I T U L O XX
PRIMERA A LOS TESALONICENSES. LA RESURRECCIN
DE LOS MUERTOS
1. En el lugar citado, el Apstol no habla de la resurrec-
cin de los muertos. Pero en su primera Epstola a los de Te-
salnica les dice: En orden a los difuntos no queremos, herma-
nos, dejaros en vuestra ignorancia, por que no os entristezcis
del modo que suelen los dems hombres que no tienen esa es-
peranza. Porque, si creemos que Jess muri y resucit, tam-
bin debemos creer que Dios llevar con Jess a aquellos que
hayan muerto por l. Por lo cual os decimos, sobre la palabra
del Seor, que nosotros, los vivientes que quedaremos hasta la
venida del Seor, no cogeremos la delantera a los que ya mu-
rieron antes. Por cuanto el mismo Seor, a la intimacin y a la
voz del arcngel y al sonido de la trompeta de Dios, descender
del cielo, y los que murieron en Cristo, resucitarn los prime-
ros. Despus nosotros, los vivos, los que hayamos quedado, sere-
mos arrebatados, juntamente con ellos, sobre nubes al encuentro
de Cristo en el aire, y as estaremos con el Seor eternamente.
Estas palabras del Apstol prueban con luz meridiana la futura
resurreccin de los muertos, cuando Cristo vendr a juzgar
a todos.
2. Suele preguntarse en este lugar lo siguiente: Mori rn
aquellos que Cristo hallare vivos al venir, y que el Apstol
figura en s y en los que con l vivan, o pasarn con una cele-
CAPUT XX
QUID DEM APOSTOLUS IN PRIMA AD EOSDEM EPSTOLA DE RESURBECTIONE
MORTUORM DOCUERIT
1. Sed hic Apostolus tacuit de resurrectione mortuorum: ad eosdem
autem scribens in Epstola prima, Nolumus, inquit, ignorare vos, fratres,
de dormientibus, ut non contristemini, sicut et caeteri, qui spem non
habent. Nam si credimus, quod esus mortuus est, et resurrexit: ita et
Deus eos qui dormierunt per lesum, adducel cum eo. Hoc enim vobis
dicimus in verbo Domini, quia nos viventes, qui reliqui sumus in adven-
tum Domini, nos praeveniemus eos qui ante dormierunt: quoniam ipse
Dominus in iussu, et in voce Archangeli, et in tuba Dei descendet de
celo; et mortui in Ckristo resurgent primo; deinde nos viventes, qui re-
liqui sumus, simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam Christo in
aera; et ita semper cum Domino erimus
112
. Haec verba apostlica re-
surrectionem mortuorum futurain, quando veniet Dominus Christua, utique
ad vivos et mortuos iudicandos, praeclarissime ostendunt.
2. Sed quaeri solet, utrum illi quos hic viventes inventurus est Chris-
tus, quorum personam in se atque illos qui tune secum vivebant, transfi-
"* i Thess, 4,ia-i6,
1496 LA CIUDAD DE DIOS XX, 20, 2
ridad espantosa de la muerte a la inmortalidad en el instante
preciso en que saldrn con los resucitados al encuentro de Cris-
t o? [29]. Sera una insensatez creer que, mientras van por los
aires a la altura, no pueden morir y revivir.
Estas pal abr as: Y as estaremos eternamente con el Seor,
no deben entenderse como si dijera que nosotros permanecere-
mos siempre con el Seor en el aire, puesto que ni El permane-
cer all, pues vendr de paso. Iremos, pues, al encuentro del
que viene, no del que est; pero as estaremos con el Seor, es
decir, teniendo cuerpo eterno doquiera vayamos con l.
El mismo Apstol parece obligarnos a pensar que los halla-
dos por el Seor vivos morirn en ese breve espacio de tiempo
y vestirn la inmortalidad, cuando dice: Todos sern vivifica-
dos en Cristo. Y en otro lugar, hablando de la resurreccin: Lo
que siembras no recibe vida si antes no muere. Cmo, pues,
los que Cristo hallare vivos sern vivificados en El por la in-
mortalidad si no mueren, siendo as que implican esto aquellas
pal abras: Lo que siembras no es vivificado si antes no muere?
Y si es cierto que no puede decirse propiamente del cuerpo del
hombre que es sembrado si no torna, muriendo, a la tierra,
segn aquella sentencia intimada por Dios al primer pecador,
padre del gnero humano: Eres tierra y a la tierra irs, hay
que admitir que estos que Cristo hal l ar con vida, aun despo-
jados de sus cuerpos, no estn comprendidos ni en esas pal abras
del Apstol ni en estas del Gnesis. Es claro que los arreba-
gurabat Apostolus, nunquam omnino morituri sunt; an ipso temporis
puncto, quo cum resurgentbus rapientur in nubibus in obviam Christo
n aera, ad immortalitatem per mortem mira celeritate transibunt. eque
enim dicendum est, fieri non posse, ut dum per aera in sublime portan-
tur, in illo spatio et moriantur, et reviviscant. Quod enim ait, Et ita sem-
per cum Domino erimus: non sic accipiendum est, tanquam in aere nos
dixerit semper cum Domino esse mansuros; quia nec ipse utique ibi ma-
nebit, qua venens transiturus est. Venienti quippe ibitur obviam, non
manenti: sed ita cum Domino erimus, id est, sic erimus habentes corpora
sempiterna, ubicumque cum illo fuerimus. Ad hunc autem sensum, quo
existimemus etiam los, quos hic vivos inventurus est Dominus, in ipso
parvo spatio et passuros mortem et accepturos immortalitatem, ipse Apo-
stolus nos videtur urgere, ubi dicit, In Christo omnes vivificabuntur
ll
':
cum alio loco de ipsa loquens resurrectione corporum dicat, Tu quod se-
minas, non vivificatur, nisi moriatur
I14
. Quomodo igitur, quos viventes hic
Christus inveniet, per immortalitatem in illo vivificabuntur, etsi non mo-
riantur; cum videamus propter hoc esse dictum, Tu quod seminas, non
vivificatur, nisi moriatur? Aut si recte non dicimus seminari, nisi ea cor-
pora hominum, quae moriendo quoquo modo revertuntur in terram; sicut
sese habet etiam illa in transgressorem patrem generis humani dvinitus
prolata sententia, Terra es, et in terram ibis
115
: fatendum est istos, quos
nondum de corporibus egressos, cum veniet Christus, inveniet, et istis ver-
bis Apostoli, et illis de Genesi non teneri: quoniam sursum in nubibus
118
i Cor. 15,22.
114
Ibid., 36.
r l
Gen. 3,10.
XX, 20, 3
BL JUICIO FINAL
1497
tados a las nubes no son sembrados, porque ni van a la tierra
ni retornan, sea que no experimenten la muerte, sea que mue-
ran momentneamente en el aire.
3. Por otra parte, nos sale al paso el mismo San Pabl o en
su carta a los Corintios. Todos resucitaremosdice l, o se-
gn otros cdices: Todos dormiremos [30]. Si, pues, es impo-
sible la resurreccin sin la muerte, y dormicin en este pasaje
significa muerte, cmo dormirn o resucitarn todos, si son
tantos los hombres que Cristo hal l ar con vida que ni morirn
ni resucitarn?" Estoy en que, si creemos que los santos, esos
que Cristo hal l ar con vida y que sern elevados para ir a su
encuentro, dejando en ese vuelo sus cuerpos mortales y vistin-
dolos de inmortalidad, no nos meten en esos aprietos las pala-
bras del Apstol. Ni stas: Lo que siembras no es vivificado si
antes no muere, ni estas ot ras: Todos resucitaremos, o: Todos
dormiremos. Y es que aqullos no sern vivificados por la in-
mortalidad si no mueren antes, aunque sea por un instante. As
no sern ya ajenos a la resurreccin, precedida de la dormicin,
que de hecho se dio, aunque por poco tiempo. Mas por qu
nos parece increble que esa multitud de cuerpos sea sembrada
en cierto modo en el aire y tome all instantneamente una vida
inmortal e incorruptible, si creemos lo que dice el mismo Aps-
tol, que la resurreccin se efectuar en un abrir y cerrar de
ojos y que el polvo de los cuerpos, extendido en mil lugares,
se acoplar con una facilidad y una prontitud asombrosa? Y no
pensemos que a esos santos no les alcanzar esta sentencia pro-
nunciada contra el hombr e: Eres tierra y a la tierra irs, pre-
rapti, non utique seminantur; quia nec eunt in terram, nec redeunt; sive
nullam prorsus experiantur mortem, sive paululum in aere moriantur.
3. Sed aliud rursus occurrit, quod idem dixit apostolus, cum de re-
surrectione corporum ad Corinthios loqueretur: Omnes resurgemus; vel,
sicut alii cdices habent, Omnes dormiemus
11B
. Cum ergo nec resurrectio
fieri possit, nisi mors praecesserit; nec dormitionem possimus illo loco
intelligere, nisi mortem; quomodo omnes vel dormient, vel resurgent, si
tam multi, quos in corpore inventurus est Christus, nec dormient, nec
resurgent? Si ergo sanctos, qui reperientur Christo veniente viventes, eique
in obviam rapientur, crediderimus in eodem raptu de mortalibus corpori-
bus exituros, et ad eadem mox immortalia redituros, nullas in verbis Apo-
stoli patiemur angustias, sive ubi dicit, Tu quod seminas, non vivificatur,
nisi moriatur; sive ubi dicit, Omnes resurgemus; aut, Omnes dormiemus:
quia nec illi per immortalitatem vivificabuntur, nisi, quamlibet paululum,
tamen ante moriantur; ac per hoc et a resurrectione non erunt aliem,
quam dormitio praecedit, quamvis brevissima, non tamen nulla. Cur autem
nobis incredibile videatur, illam multitudinem corporum in aere quodam-
modo seminari, atque ibi protinus immortaliter atque incorruptibiliter re-
viviscere, cum credamus, quod idem ipse Apostolus apertissime dicit, in
ictu oculi futuram resurrectionem
117
, et in membra sine fine victura tanta
faciltate tamque inaestimabili velocitate rediturum antiquissimorum cada-
11s
1 Cor. 15,51.
' " 1 Cor. 15,52.
1498 U CIUDAD DE DIOS
XX, 20, 3
t ext ando que sus cuer pos no t or nan a l a t i er r a, y que, como
muer en en el vuel o, en ese ent r et ant o r es uci t ar n t ambi n. A la
tierra irs si gni fi ca: I r s , per di da l a vi da, a l o que er as ant es
de habe r l a r eci bi do; en ot r os t r mi nos : Ser s des ani mado, l o
cual er as ya ant es de ser ani mado [ 3 1] . El hombr e er a t i er r a, y
a esa t i er r a Di os le i nfundi un s opl o de vi da, y el hombr e que-
d const i t ui do en al ma vi vi ent e. Es, pues , como si di j e r a: Er es
t i er r a ani mada, cosa que no e r as ; ser s t i er r a si n al ma, como
er as . Lo que son t odos l os cuer pos muer t os ant es de pudr i r s e,
eso s er n st os si mue r e n y doqui er a mue r an, pues se ver n
pr i vados de vi da y l a r eci bi r n al i nst ant e. I r n a l a t i er r a,
por que de hombr e s vi vos se conver t i r n en t i e r r a; de i gual
modo que va a ceni za l o que se convi er t e en ceni za, va a l a
vej ez l o que envej ece y a t i est o el bar r o, y ot r as mi l expr esi ones
del l enguaj e or di nar i o. Pe r o t odo esto no son m s que conj et u-
r as de nues t r a pobr e r azn, que no c ompr e nde cmo ser eso v
que qui z lo pue da c ompr e nde r me j or cuando se r eal i ce.
Si , pues , quer emos ser cr i st i anos, debemos cr eer que l a re-
s ur r ecci n de l os cuer pos t endr l ugar cuando Cr i st o venga a
j uz gar a l os vi vos y a l os muer t os . Y no, por que no podamos
c ompr e nde r per fect ament e cmo ser, es nues t r a fe vana.
Mas , como he pr omet i do, voy a exami nar , cuant o cr ea su-
ficiente, l os t est i moni os de l os l i br os pr oft i cos del Ant i guo
Tes t ament o r el at i vos al j ui ci o final de Di os . Si el l ect or pr ocu-
r a ayudar s e de l o que he veni do di ci endo, no ser pr eci so par a
c ompr e nde r est o una l ar ga exposi ci n.
verum pulverem? Nec ab illa sententia, qua bomin dictum est, Terra es,
et in terram ibis, futuros illos sanctos arbitramur immunes, si eorum mo-
rientium in trra non recident corpora, sed sicut in ipso rapto morientur,
ita et resurgent, dum ferentur in aera. In terram quippe ibis, est. in hoc
bis amissa vita, quod eras antequam sumeres vitam: id est, Hoc eris
exanimatus, quod eras antequam esses animatus. Terrae quippe insuffla-
vit Deus in faciem flatum vitae, cum factus est bomo in animam vivam:
tanquam diceretur, Terra es animata, quod. non eras; trra eris exanimis,
sicut eras. Quod sunt et antequam putrescant omnia corpora mortuorum:
quod erunt et illa, si morientur, ubicumque moriantur, cum vita carebunt,
quam continuo receptara sunt. Sic ergo ibunt in terram, quia ex vivs
hominibus trra erunt: quemadmodum it in cinerem, quod fit cinis; it in
vetustatem, quod fit vetus; it in testam, quod ex luto fit testa: et alia
sexcenta sic locmimur. Quomodo autem sit futurum quod nunc pro nostrae
ratiunculae viribus utcumque coniicimus, tune erit potius, ut nosse possi-
mus. Resurrectionem quippe mortuorum futuram esse in carne, quando
Christus venturas est vivos iudicaturus et mortuos, oportet, si christiani
esse volumus. ut credamus. Sed non ideo de hac re inanis est fides nostra,
si quemadmodum futura sit, perfecte comprehendere non valemus. Verum
iam, sicut sunra promisimus, de boc iudicio Dei novissimo etiam prophe-
tici veteres libri quid praenuntiaverint, quantum satis esse videbitur, de-
bemus ostendere: quae, sicut arbitror, non tanta mora necesse erit tractari
et exponi, si istis, quae praemisimus, lector curaverit adiuvari.
XX, 21, 1 BL JUICIO FINAL 1409
C A P I T U L O X X I
I SA AS SOBRE LA RESURRECCI N DE LOS MUERTOS
Y LA RETRI BUCI N DEL J UI CI O
1. El pr ofet a I sa as di c e : Los muertos resucitarn, y resu-
citarn los que estaban en los sepulcros, y se alegrarn todos
los que estn en la tierra, porque tu roco les dar la salud,
pero la tierra de los impos caer. Lo pr i me r o al ude a l a re-
sur r ecci n de l os bi enavent ur ados . Y est o o t r o : Pero la tierra
de los impos caer, se ent i ende bi en as : Empe r o, l os cuer pos
de l os i mp os caer n en l a condenaci n. Si quer emos pr ofundi -
zar m s en lo di cho sobr e l a r es ur r ecci n de l os buenos , deben
r efer i r se a la pr i me r a est as p al ab r as : Resucitarn los muertos;
y a l a s egunda est as ot r as : Y resucitarn los que estn en los
sepulcros. Y a l os sant os que hal l ar vi vos el Seor , caso que
pr e gunt e mos por el l os, se les apl i c ar muy bi en e s t o: Y se ale-
grarn todos los que estn en la tierra, porque tu roco les dar
la salud. La s al ud en este pas aj e pode mos r azonabl ement e t o-
mar l a por l a i nmor t al i dad. Se t r at a de l a s al ud m s per fect a,
de esa que no t i ene necesi dad ni de al i ment os ni de l os r emedi os
cot i di anos.
El mi s mo pr ofet a habl a del d a del j ui ci o, des pus de haber
habl ado de es per anza a l os buenos y de t er r or a l os mal os .
He aqu sus p al ab r as : Esto dice el Seor: Yo derramar sobre
C A P U T XXI
QUID ISAAS PROPHETA DE MORTUORUM RESURRECTIONE ET DE RETRIBUTIONE
IUDICII SIT LOCTS
1. Propheta Isaias, Resurgent, inquit, mortui, et resurgent qui in
sepulcris erant: et laetabuntur omnes qui sunt in trra; ros enim qui abs
te est, sanitas illis est: trra vero impiorum cadet"'. Totum illud supe-
rius ad resurrectionem pertinet beatorum. Quod autem ait, Terra vero
impiorum cadet, bene intelligitur dictum, Corpora vero impiorum ruina
damnationis excipiet. Iam porro si de bonorum resurrectione quod dictum
est, diligentius et distinctius velimus intueri, ad primam referendum est
quod dictum est, Resurgent mortui; ad secundam vero quod sequitur, et
resurgent qai in sepulcris erant. Iam si et illos inquiramus sanctos, quos
hic vivos inventurus est Dominus, eis congrue deputabitur quod adiunxit,
Et laetabuntur omnes qui sunt in trra; ros enim qui abs te est, sanitas
illis est. Sanitatem loco isto, immortalitatem rectissime accipimus. Ea nam-
que est plenissima sanitas, quae non reficitur alimentis tanquam quotidia-
nis medicamentis. tem de iudicii die spem prius dans bonis, deinde
terrens malos, idem propheta sic loquitur: Haec dicit Dominus, Ecce ego
declino in eos ut flumen pacis, et ut torrens inundans gloriam gentium.
Fii eorum super humeros portabuntur, et super genua consolabuntur.
ll
> Is. J6,IJ, see. LXX.
1500
tA CIUDAD DE DIOS XX, 21, i
ellos como un ro de paz y como un torrente que inundar la
gloria de las naciones. Sus hijos sern llevados sobre los hom-
bros, y los mimados en su regazo. Como una madre consuela a
su hijito, as yo os consolar a vosotros, y recibiris esa con-
solacin en Jerusaln. Lo veris, y vuestro corazn se regocijar
y vuestros huesos reverdecern como la hierba. La mano del
Seor se har visible en favor de sus adoradores, y su amenaza
contra los contumaces. Porque he aqu que el Seor vendr
como fuego, y su carroza como tempestad, para derramar con
indignacin su venganza y el exterminio con llamas de fuego.
El Seor juzgar toda la tierra por el fuego y toda carne por
la espada. Y muchos sern heridos por el Seor. El ro de paz
prometido aj o s santos es, sin duda, la abundancia de esa paz,
que trasciende toda otra. Esta es la paz que nos regar al fin,
y de la que hemos hablado sobradamente en el libro preceden-
te. Dice que este ro desciende sobre aquellos a quienes se pro-
mete tamaa felicidad para darnos a entender que, en esa di-
chosa regin que es el cielo, ese ro sacia todos los anhelos.
Y como la paz de la incorrupcin y de la inmortalidad fluye
all y llega hasta los cuerpos terrenos, por eso dice que ese ro
desciende; es decir, rebosando en los seres superiores, cae so-
bre los ms humildes y torna a los hombres iguales a los
ngeles.
Por esa Jerusaln de que habla no debemos entender la es-
clava, al igual que sus hijos, sino ms bien la libre madre
nuestra, eterna en los cielos. All seremos consolados despus
de los trabajos y de los dolores de la vida mortal y llevados
sobre los hombros y sobre las rodillas como nios pequeitos.
Aquella beatitud, nueva para nosotros, nos acoger con inefa-
bles dulzuras; a nosotros, rudos y novicios. All veremos, y
Quemadmodum si quem mater consoletur, ita ego vos consolabor; et in
lerusalem consolabimini: et, videbitis, et gaudebit cor vestrum, et ossa
vestra ut herba exorientur. Et cognoscetur manus Domini colentibus eum:
et comminabitur contumacibus. Ecce enim ominus ut ignis veniet, et ut
tempestas curras eius, reddere in indignatione vindictam, et vastationem
in jlamma ignis. In igne enim Domini iudicabitur omnis trra, et in gladio
eius omnis caro: multi vulnerati erunt a Domino
l l s
. In bonorum promis-
sione flumen pacis profecto abundantiam pacis illius debemus accipere
qua maior esse non possit. Hac utique in fine rigabimur: de qua in prae-
cedenti libro abundanter locuti sumus. Hoc flumen se in eos declinare
dicit, quibus tantam beatitudinem pollicetur, ut intelligamus in illius fe-
licitatis regione, quae in caelis est, hoc ilumine omnia satiari. Sed quia et
terrenis corporibus pax incorruptionis atque immortalitatis inde influet,
ideo declinare se dicit hoc flumen, ut de supernis quodammodo etiam in-
feriora perfundat, et nomines aequales Angelis reddat. lerusalem quoque,
non illam quae servit cum filiis suis, sed liberam matrem nostram intel-
ligamus, secundum Apostolum, aeternam in caelis
12
. Ibi post labores
aerumnarum curarumque mortalium consolabimur, tanquam parvuli eius
'-" Ibid., 6,12-16, sec. LXX.
120
Gal. 4,26.
XX, 21 2 ti JUICIO FINAL 1501
nuestro corazn se alegrar [32]. No declar qu veremos;
pero qu ser sino a Dios? De este modo se cumplir en
nosotros la promesa del Evangelio: Bienaventurados los lim-
pios de corazn, porque ellos vern a Dios. Veremos adems
todas aquellas cosas que ahora no vemos, y de las cuales, al
creerlas, nos formamos una idea segn el alcance de nuestro
espritu, pero infinitamente inferior a la realidad. Vosotros ve-
risdice, y vuestro corazn se regocijar. Aqu creis,
all veris.
2. Y temiendo que estas pal abr as: Y se regocijar vuestro
corazn, nos indujeran a pensar que los bienes de la Jerusaln
celestial son exclusivos del espritu, aade: Y vuestros huesos
reverdecern como la hierba. Aqu comprendi ya la resurrec-
cin de los muertos, como diciendo algo que haba omitido.
Esta no se realizar cuando la hayamos visto, sino que la vere-
mos cuando se haya realizado. En efecto, del cielo nuevo y de
la tierra nueva ya haba hablado antes, y tambin de las pro-
mesas hechas a los santos. Habrdiceun cielo nuevo y una
tierra nueva y no recordarn las cosas primeras ni morarn en
su corazn, sino que hallarn en ellos alegra y regocijo. Por-
que yo har de Jerusaln una ciudad de jbilo, y de mi pueblo,
un pueblo de alegra. En Jerusaln hallar yo mis delicias, y mi
gozo en mi pueblo. Y nunca jams se oir en ella la voz del
llanto, etc. Algunos se afanan en referir esto al reino carnal de
los mil aos. El profeta, al estilo proftico, mezcla las expre-
siones figuradas con las propias con el fin de que el espritu
sobrio se esfuerce til y saludablemente en buscar un sentido
espiritual. Empero, la pereza carnal y la rudeza ignorante y
in humeris genibusque portati. Rudes enim nos et novos blandissimis adiu-
toriis inslita nobis illa beatitudo suscipiet. Ibi videbimus, et gaudebit cor
nostrum. Nec expressit quid videbimus: sed quid, nisi Deum? ut im-
pleatur in nobis promissum evangelicum, Beati mundo corde, quoniam
ipsi Deum videbunt
111
; et omnia illa, quae nunc non videmus, credentes
autem, pro modulo capacitatis humanae, longe minus quam sunt atque
incomparabiliter cogitamus. Et videbitis, inquit, et gaudebit cor vestrum.
Hic creditis, ibi videbitis.
2. Sed quoniam dixit, Et gaudebit cor vestrum: ne putaremus illa
bona lerusalem ad nostrum tantummodo spiritum pertinere; Et ossa, in-
quit, vestra ut herba exorientur: ubi resurrectionem corporum strinxit,
velut quod non dixerat reddens: eque enim cum viderimus, fiet; sed
cum fuerit facta, videbimus. Nam et de celo novo ac trra nova iam su-
pra dixerat, dum ea quae sanctis promittuntur in fine, saepe ac multi-
formiter diceret: Erit, inquit, caelum novum et trra nova, et non erunt
memores priorum, nec ascendent in cor ipsorum: sed laetitiam et exsul-
tationem invenient in ea. Ecce ego faciam lerusalem exsultationem, et pu-
pulum meum laetitiam; et exsultabo in lerusalem, et laetabor in populo
meo; et ultra non audietur in illa vox jletus "
2
: et caetera, quae qudam
ad carnales illos mille annos referre conantur. Locutiones enim tropicae
propriis prophetico more miscentur: ut ad intellectum spiritualem intentio
121
Mt. 5,8.
1502
LA CIUDAD DE DIOS XX, 21, 2
hol gazana se cont ent an con l a cort eza, que es l a l et r a, y esti-
man que no debe pr ofundi zar s e m s . Bast e ya est o s obr e l as
pal abr as pr oft i cas ci t adas y su cont ext o.
En el l ugar que coment amos , y que mot i v est a di gr esi n,
despus de habe r di c ho: Y vuestros huesos reverdecern como
la hierba, p ar a mos t r ar que habl aba de l a r es ur r ecci n de l os
cuer pos , pe r o de l os buenos , a ad i : La mano del Seor se
har visible en favor de sus adoradores. Qu man o es st a
si no l a que di st i ngue a l os ador ador e s de Di os de sus menos-
pr e c i ador e s ? De est os l t i mos di ce a r engl n s e gui do: Y su
amenaza contra los contumaces, o, como t r aducen ot r os, cont r a
los incrdulos. La amenaza evi dent ement e no se c umpl i r en-
t onces, si no que, i nt i mada ahor a, s ur t i r su efecto ent onces. Por-
que he aquagregaque el Seor vendr como fuego, y sus
carrozas como tempestad, para derramar con indignacin su
venganza y el exterminio con llamas de fuego. El Seor juz-
gar toda tierra por el fuego y toda carn por la espada. Y mu-
chos sern heridos por el Seor. Las pal abr as fuego, tempestad
y espada si gni fi can l as pe nas del j ui ci o, pues t o que di ce que el
Seor vendr como fuego, y es i ndudabl e que vendr as p ar a
aquel l os p ar a qui enes su veni da ser pe nal . Las car r ozas n-
tese que e mpl e a el pl ur al de s i gnan l os mi ni s t er i os de l os n-
gel es. Y c uando di ce que t oda t i er r a y t oda car ne ser j uz gada
p o r el fuego y p o r l a es pada, hay que ent ender p o r esos dos
t r mi nos , no l os es pi r i t ual es y l os sant os, si no l os hombr e s te-
r r enos y c amal e s . De st os se di j o que saben a tierra y que
saber segn la carne es muerte. Y a sos da el Seor el nombr e
sobria cum quodam utili ac salubr labore perveniat: pigritia vero carnalis,
vel ineruditae atque inexercitatae tarditas ments contenta litterae super-
ficie, nihil putat interius requirendum. Haec de propheticis veibis, quae
ante istum locum scripta sunt, satis dixerim. In hoc autem loco, unde
ad illa digressi sumus, cum dixisset, Et ossa vestra ut herba exorientur,
ut resurrectionem quidem carnis, sed tamen bonorum, se nunc commemo-
rare monstraret, adiunxit, Et cognoscetur manus Domini colentibus eum.
Quid est hoc, nisi manus distinguentis cultores suos a contemptoribus
suis? De quibus sequentia contexens, Et comminabitur, inquit, contuma-
cibus, sive, ut ait alius interpres, incredulis. Nec tune comminabitur: sed
quae nunc dicuntur minaciter, tune efficaciter implebuntur. Ecce enim
Dominus, inquit, ut ignis veniet, et ut tempestas currus eius reddere in
indignatione vindictam, et vastationem in flamma ignis. In igne enim
Domini iudicabitur omnis trra, et in gladio eius omnis caro: multi vul-
nerati erunt a Domino. Sive igne, sive tempestate, sive gladio, poenam
iudicii significat: quandoquidem ipsum Dominum quasi ignem dicit esse
venturum, eis proferto quibus poenalis eius erit adventus. Currus vero
eius (nam pluraliter dicti sunt) anglica ministeria non inconvenienter
accipimus. Quod autem ait, omnem terram et omnem carnem in eius igne
et in gladio iudicari, non etiam hic spirituales intelligamus et sanctos,
sed terrenos atque carnales, de qualibus dictum est, Qui terrena sa-
piunt
123
; et, Sapere secundum carnem, mors est
124
: et quales omnino
' " Is. 65,17-19, sea LXX.
124
Rom. 8,6.
" PMl. J.I.
XX, 21, 3 EL JUICIO FINAL 1503
de car ne cuando di c e : Mi espritu no permanecer en estos
hombres, porque son carne. La he r i da de que habl a al de c i r :
Muchos sern heridos por el Seor, es l a que c aus ar l a muer -
te s egunda.
Es ci er t o que pueden ent ender s e en bue n sent i do el fuego,
l a es pada y l a her i da. El Seor mani fest su vol unt ad de envi ar
fuego a l a t i er r a. Los di sc pul os vi er on como l enguas de fuego
di vi di das cuando descendi el Es p r i t u Sant o. No he venido
d i j o t ambi n el Seor a traer la paz a la tierra, sino la es-
pada. Y l a Es cr i t ur a l l ama es pada de dos filos a l a pal abr a de
Di os, p o r el dobl e filo de l os dos Tes t ament os . En el Cant ar
de l os Cant ar es, l a I gl esi a sant a di ce que est he r i da p o r l a
c ar i dad como p o r l a fl echa del amor . Pe r o aqu , c uando lee-
mos u o mos que el Seor vi ene a ej ecut ar sus venganzas , es
cl ar o cmo deben ent ender s e esas expr es i ones .
3. El pr ofet a, despus de habe r i ndi cado br evement e l os
que s er n cons umi dos por ese i ui ci o, fi gur ando a l os pecador es
e i mp os h ai o l a i magen de l as vi andas pr ohi bi das p o r l a l ev
ant i gua, de l as cual es no se han abs t eni do, r es ume l a gr aci a de]
Nuevo Tes t ament o desde l a pr i me r a veni da del Sal vador has t a
el l t i mo i ui ci o, en el que da fin a su pr ofec a. Cuent a pr i me r o
que el Seor vendr a congr egar a t odas l as naci ones y que
st as se r e uni r n y ser n su gl or i a. Porquecomo di ce el Aps-
t ol t odos pecaron y todos tienen necesidad de la eloria de
Dios. Aade que har n ant e el l os seal es t an mar avi l l os as , que
cr eer n en l , y que envi ar al gunos de el l os a di fer ent es na-
caro appellantur a Domino, ubi dicit. Non permanebit spiritus meus in
hominihus istis, quoniam caro sunt
1!
. Quod vero hic positum est, Multi
vulnerati erunt a Domino: isto vulnere fiet mors secunda. Potest quidem
et ignis, et gladius, et vulnus accirji in bono. Nam et ignem Dominus
velle se dixit mittere in mundum
12e
. Et visae sunt illis linguae divisae
velut ignis, quando venit Spiritus sanctus
1!7
. Et. Non veni. inquit idem
Dominus, pacem. mittere in terram. sed gladium
1!
\ Et sermonem Dei di-
cit ScTiptnra gladinm bis acutum
128
; propter aciem geminam Te9tamen-
torum duornm. Et in Cntico canticorum, charitate se dicit sancta Ec-
clesia vulneratam, velut amnris mpetu sagittatam
l so
. Sed hic cum legl-
mns vel audimus ultorem Dominum esse venturum quemadmodum haec
ntelligenda sint, clarum est.
3. Deinde breviter commemoratis eis, qui per hoc iudcum consu-
mentnr; sub figura ciborum in Lege vetere vetitorum. a quibus se non
abstinuerunt, peccatores impiorrue sigriificans, recapitulat ab vnitio gra-
tiam novi Testamenti a primo Salvatoris adventu usque ad ultimum iudi-
cium, de quo nunc agimus, perducens finiensque sermonem. Narrat nam-
que Dominum dicere se venire. ut congreeet omnes gentes, eascrae ven-
turas et visuras gloriam eius
m
. Omnes enim, sicut dicit Apostolus, pec-
caverunt. et egent gloria Dei "
2
. Et relicturum se dicit suner eos signa,
quae utique mirantes credant in eum: et emissurum ex illis salvatos in
123
Gen. 6,3.
12s
Hebr. 4,12.
126
c. 12,49.
l so Can t
-
2
'
5
'
ae<;
- t-XX.
i2r
Af
.(.
a
^ isi Ts. 66,17.18.
, se
Mt.' toiit ' "
Ro m
- W3-
1504 W CIUDAD DE DIOS
XX, 21, 4
ciones y a las lejanas islas, que no han odo su nombre ni han
visto su gloria. Estos anunciarnprosiguesu gloria a los
gentiles y conducirn a la fe del Dios Padre a los hermanos
de stos, a quienes se diriga, es decir, a los israelitas elegidos.
Llevarn presentes al Seor de todas las partes del mundo, so-
bre bestias de carga y carros (bestias y carros que son, sin duda,
la ayuda divina que Dios manda por ministerio de los ngeles
o de los hombres) . Y los llevar a la ciudad santa de Jerusa-
ln, que ahora est difundida por toda la tierra en los fieles
santos. Los hombres creen cuando sienten la ayuda divina, y
cuando creen, vienen. El Seor, no obstante, los compar en
imagen a los hijos de Israel, que le ofrecen vctimas en su tem-
plo acompandolas de salmos. Esta prctica ya est introdu-
cida tambin en la Iglesia.
Prometi que ellos le daran sacerdotes y levitas, y al cum-
plimiento de esto estamos asistiendo ahora. Ahora vemos pre-
cisamente que los sacerdotes y los levitas no son elegidos aten-
diendo a su raza y a su sangre, como se haca en el sacerdocio
segn el orden de Aarn, sino que, como convena al espritu
del Nuevo Testamento, en el que Cristo es el sumo sacerdote
segn el orden de Melquisedec, se eligen teniendo en cuenta
los mritos que la gracia divina ha conferido a cada uno. Y los
mritos no deben ponderarse por la funcin, que a veces desem-
pean hombres indignos, sino por la santidad, que no es comn
a los buenos v a los malos [33].
4. Despus de haber escrito as sobre la misericordia de
Dios para con su Iglesia, cuyos efectos nos son tan palpables y
conocidos, el profeta promete de parte de Dios, o por s mismo,
gentes diversas, et in longinquas nsulas, quae non audierunt nomen eius,
eque viderunt gloriara eius; et annuntiaturos gloriam eius in gentibus;
et adducturos fratres istorum, quibus loquebatur, id est, in fide sub Deo
Patre fratres Israelitarum electorum: adducturos autem ex mnibus gen-
tibus munus Domino in iumentis et vehiculis (quae iumenta et vehicula
bene intelliguntur adiutoria esse divina, per cuiusque generis ministeria
Dei, vel anglica, vel humana), in civitatem sanctam Ierusalem, quae
nunc in sanctis fidelibus est diffusa per trras. Ubi enim divinitus adiu-
vantur, ibi credunt; et ubi credunt, ibi veniunt. Comparavit autem illos
Dominus, tanquam per similitudinem, filiis Israel offerentibus ei suas
hostias cum psalmis in domo eius; quod ubique iam facit Ecclesia; et
promisit ab ipsis se accepturum sib Sacerdotes et Levitas; quod nihilo-
minus fieri nunc videmus. Non enim ex genere carnis et sanguinis, sic-
ut erat primum secundum ordinem Aaron; sed sicut oportebat in Testa-
mento novo, ubi secundum ordinem Melchisedech summus sacerdos est
Christus
1S3
, pro cuiusque mrito quod in eum gratia divina contulerit,
Sacerdotes et Levitas eligi nunc videmus: qui non isto nomine, quod saepe
assequuntur indigni, sed ea quae non est bonis malisque communis, sancti-
tate pensandi sunt.
4. Haec cum de ista, quae nunc impertitur Ecclesiae, perspicua no-
bisque notissima Dei miseratione dixisset; promisit et fines ad quos per
'"* Ps. 109,4
XX, 21
El/ JUICIO FINAL 1505
los fines, a que llegar cada uno cuando en el ltimo juicio
sean separados los buenos de los malos. Porque, como el cielo
nuevo y la tierra nueva permanecern en mi presencia, dijo el
Seor, as permanecer vuestra descendencia y vuestro nombre
y pasar de mes en mes y de sbado en sbado. Todo hombre
vendr a postrarse ante m y a adorarme en Jerusaln, dijo el
Seor. Y saldrn y vern los miembros de los hombres preva-
ricadores. Su gusano no morir nunca y su fuego jams se
apagar, y servirn de espectculo a toda carne. El profeta
termina el libro en el punto en que terminar, el mundo. Ver-
dad es que algunos no han traducido los miembros de los hom-
bres, sino los cadveres de los hombres [34], entendiendo evi-
dentemente por cadveres la pena de los cuerpos, bien que no
suele llamarse cadver sino a la carne sin alma, y esos cuerpos
sern cuerpos animados, porque, de lo contrario, no podrn sen-
tir los tormentos. Quiz no sea absurdo llamarles cadveres por
esta razn, porque sern cuerpos de muertos que han cado en la
muerte segunda. A esto se debera tambin el dicho del mismo
profeta citado ya antes: La tierra de los impos caer, i Quin
no ve que cadver viene de la pal abra caer? [35]. Es manifiesto
que estos traductores han puesto varones en lugar de hombres,
pues nadie osar decir que las mujeres pecadoras no sufrirn ese
suplicio. Se toma, pues, la parle superior, es decir, la parte de
que fu formada la mujer, por los dos sexos. Sin embargoy
esto hace ms al caso, al decir, hablando de los buenos: Ven-
dr toda carne, porque el pueblo cristiano se compondr de toda
clase de hombresy conste que no estarn all todos los hom-
ultimum iudicium facta bonorum malorumque discretione venietur, dicens
per Prophetam, vel de Domino dicens ipse Propheta: Quomodo enim cae-
lum novum et trra nova manebit coram me, dixit Dominus, sic stabit
semen vestrum et nomen vestrum; et erit mensis ex mense, et sabbatum ex
sabbato. Veniet omnis caro in conspectu meo adorare in Ierusalem, dixit
Dominus: et egredientur, et videbunt membra hominum qui praevaricati
sunt. in me. Vermis eorum non morietur, et ignis eorum non exstinguetur,
et erunt visui omni carni "
4
. Ad hoc iste propheta terminavit librum, ad
quod terminabitur saeculum. Qudam sane non interpretad sunt, membra
hominum, sed cadavera virorum, per cadavera significantes evidentem
corporum poenam: quamvis cadver nisi caro exanimis, non soleat nuncu-
pari; illa vero animata erunt corpora, alioquin milla poterunt sentir
tormenta: nisi forte quia mortuorum erunt corpora, id est, eorum qui in
secundam mortem cadent, ideo non absurde etiam cadavera dici possunt.
Unde est et illud, quod ab eodem propheta dictum iam supra posui: Terra
vero impiorum cadet. Quis autem non videat a cadendo esse appellata
cadavera? Virorum autem pro eo posuisse illos interpretes, quod est ho-
minum, manifestum est. eque enim quisquam dicturus est, praevarica-
trices feminas in illo supplicio non futuras: sed ex potiore, praesertim
de quo femina facta est, uterque sexus accipitur. Verum quod ad rem
mxime pertinet, m et in bonis dicitur, Veniet omnis caro: quia ex
omni genere hominum populus iste constabit; non enim omnes nomines
' " Is. 66,22-34, sec. LXX.
1506 LA CIUDAD DE DIOS XX, 22
Li es, pues t o que muchos es t ar n p e n an d o ; y al deci r, habl an-
do de l os mal os , p ar a segui r el hi l o de mi di s cur s o, que son
mi e mbr os o cadver es , mues t r a que el j ui ci o que dar , t ant o
a l os bue nos como a l os mal os , su fin debi do, t endr l ugar des-
pus de l a r es ur r ecci n de la car ne, de l a que habl a con muc ha
cl ar i dad.
C A P I T U L O X X I I
CMO SE ENTIENDE AQUELLO DE QUE LOS SANTOS SALDRN
A VER LOS SUPLICIOS DE LOS MALOS?
Pe r o c mo s al dr n l os bue nos a ver l os s upl i ci os de l os
mal o s ? Di r e mos acaso que abandonar n cor por al ment e sus
mor adas di chosas y se di r i gi r n a l as penal es p ar a pr es enci ar
con l os oj os del cuer po l os t or ment os de l os mal o s ? Di os
nos l i br e de cr eer est o! Sal dr n por el conoci mi ent o o l a cien-
ci a. Est a pal abr a salir est i ndi cando que l os que s er n at or -
ment ados es t ar n fuer a. Po r eso el Seor l l ama t i ni ebl as exte-
r i or es a esos l ugar es opuest os a l a ent r ada que da al si er vo
bue no al de c i r l e : Entra en el gozo de tu Seor. As no se pen-
s ar que ent r an al l l os mal os p ar a ser conoci dos, si no que l os
bue nos par ece como que sal en haci a el l os p o r l a ci enci a que
l es per mi t e conocer l os, por que conocer n lo que est fuer a.
Los at or ment ados no s abr n lo que pas a dent r o, en el gozo del
Se or ; s abr n lo que pas a fuer a, en l as t i ni ebl as ext er i or es.
Di j o que saldrn, por que no se l es ocul t ar n t ampoc o l os
ibi erunt, quando in poenis plures erunt: sed, ut dicere coeperam, cum
et in bonis caro, et in malis membra vel cadavera nominantur; profecto
post resurrectionem carnis, cuius fides his rerum vocabulis omnino fir-
matur, illud quo boni et mali suis finibus dirimentur, futurum esse iudi-
cium declaratur.
C A P U T XXI 1
QUALIS FUTURA S1T EGRESSIO SAJiCTOHUM AI) VIDENDAS POENAS MALORUM
Sed quomodo egredientur boni ad videndas poenas malorum? Num-
quid corporis motu beatas illas relicturi sunt sedes, et ad loca poenala
perrecturi, ut malorum tormenta conspiciant praesentia corporali? Absit:
sed egredientur per scientiam. Hoc enim verbo significatum est, eos qui
cruciabuntur extra futuros. Propter quod et Dominus ea loca tenebras
exteriores vocat
135
: quibus contrarius est ille ingressus de quo dicitur
servo bono, Intra in gaudium Domini tui
136
: ne illuc mali putentur in-
gredi, ut sciantur; sed ad illos potius velut egredi scientia, qua eos cogni-
turi sunt, boni; quia id quod extra est cognituri sunt. Qui enim erunt in
poenis, quid agatur intus in gaudio Domini nescient: qui vero erunt in
illo gaudio, quid agatur foris in illis tenebris exterioribus scient. Ideo
dictum est, egredientur: quia eos etiam qui foris ab eis erunt, utique non
133
Mt. 25,30.
" ibia,, ji.
XX, 22 Bt, JUICIO FINAL ' 1507
que es t ar n fuer a de su comuni n. Si , pues , l os pr ofet as pudi e-
r on conocer est as cosas aun ant es de r eal i zar se, por que est aba
Di os, por poqui t o que fuer a, en el esp r i t u de esos mor t al es ,
c mo l os sant os i nmor t al es no l as conocer n una vez cumpl i -
das, cuando Di os ser t odo en t odas l as cos as ? En esa beat i t ud
s er n est abl es l a descendenci a y el nombr e , esa descendenci a
de l a que di ce San J u an : Y su descendencia permanece en l;
y ese nombr e del que di j o I s a as : Les dar un nombre eterno,
y pasarn de mes en mes y de sbado en sbado, como si di j e-
ra de l una en l una y de descanso en descanso. Y s er n t odo
est o c uando de est as s ombr as vi ej as y pas aj er as ent r en a l as
cl ar i dades nuevas y et er nas .
Eso de l as pe nas de l os mal os , t ant o el fuego i next i ngui bl e
como el gus ano i mper eceder o, l o han expuest o de di fer ent es
modos l os di st i nt os aut or es . Unos refieren l os dos al cuer po, y
ot r os l os dos al al ma, y unos t er cer os, el fuego pr opi ame nt e
al cuer po y el gus ano met afr i cament e al al mal o cual par ece
ms ver os mi l . Pe r o no es st e l ugar par a di scut i r esa dife-
r enci a. Me he pr opue s t o concr et ar est e l i br o al j ui ci o final, que
har l a s epar aci n de l os buenos y de l os mal os . Ms adel ant e
habl ar e mos con m s det al l e de l os pr e mi os y de l as pe nas .
latebunt. Si enim haec Prophetae nondum facta nosse potuerunt, per hoc
quod erat Deus, qnantulnmcumque erat, in eorum mortaliurn mentibus;
quomodo immortales sancti iam facta tune nescient, cum Deus erit omnia
in mnibus? "
7
Stabit ergo in illa beatitudine sanctorum semen et no-
men; semen, scilicet de quo Ioannes ait, Et semen eius in ipso manet
1
:
nomen vero, de quo per huno Isaiam dictum est, Nomen aeternum, daba
eis "'. Et erit eis mensis ex mense et sabbatum ex sabbato, tanquam luna
ex luna et requies ex requie: quorum utrmque ipsi erunt, cum ex his
umbris veteribus et temporalibus in illa lumina nova ac sempiterna transi-
bunt. In poenis autem malorum et inexstinguibilis ignis et vivacissimus
vermis, ab alus atque alus aliter atque aliter est expositus. Alii quip-
pe utrmque ad corpus, alii utrmque ad animum retulerunt: alii proprie
ad corpus ignem, tropice ad animum vermem, quod credibilius esse vi-
detur. Sed nunc de hac differentia non est temporis disputare. De iudicio
namque ultimo, quo fiet diremptio bonorum et malorum, hoc volumen
implere suscepimus: de ipsis vero praemiis et poenis alias diligentius dis-
serendum est.
137
1 Cor. 15,28.
138
1 lo. 3,q
l3
Is, 56,5.
1 50 8 LA CIUDAD DE DIOS XX, 23, 1
C A P I T U L O X X I I I
P ROF EC AS DE DANI EL SOBRE LA PERSECUCI N DEL ANTI CRI STO,
SOBRE EL J UI CI O DE DLOS Y SOBRE EL REI NADO DE LOS SANTOS
1. Dani el pr edi ce el j ui ci o final, haci ndol o pr eceder de
l a veni da del ant i cr i st o, y al ar ga su pr ofec a has t a el r ei no et er-
no de l os sant os. En una vi si n pr oft i ca vi o cuat r o best i as, que
figuraban cuat r o r ei nos, el cuar t o de l os cual es fu conqui s t ado
por un r ey, que es si n duda el ant i cr i st o, y des pus de st os
el r ei no et er no del Hi j o del hombr e , que es Cr i st o. Y l uego es-
c r i be : Apoderse de m el terror, y yo, Daniel, qued pasmado,
y las visiones que haba tenido me llenaban de turbacin. Me
acerqudice l a uno de los all presentes y le ped el ver-
dadero significado de aquellas visiones. Y me dio la autntica
interpretacin. Despus, como exponi endo lo que oy a aquel
a qui en hab a pedi do l a i nt er pr et aci n, a ad e : Estas cuatro
bestias son cuatro reinos que se levantarn en la tierra. Despus
recibirn el reino de los santos del Dios Altsimo y reinarn
hasta el fin de los siglos y por los siglos de los siglos. Quise
en seguida informarme con ms detalle de la cuarta bestia, que
era tan diferente de todas las otras y sobremanera horrorosa,
CUYOS dientes y uas eran de hierro y que coma y desmenuzaba,
hollando con sus pies aquello que quedaba. Y, adems, infor-
marme acerca de las diez astas que tena en la cabeza y de la
C AP UT X X I I I
QUID PROPHETAVERIT DANIEL DE PERSECUTIONE ANTICHRISTI, ET DE IUDICIO
DEI, REGNOQUE SANCTORUM
1. Daniel de hoc ultimo iudicio sic prophetat, ut Antichristum prius
quoque venturum esse praenuntiet, atque ad aeernum regnum sanctorum
perducat narrationem suam. Cum enim visione prophetica quatuor bestias
significantes quatuor regna vidisset; ipsumque quartum a quodam rege
superatur, qui Antichristus agnoscitur; et post haec aeternum regnum Fi-
lii hominis, qui intelligitur Christus: Horruit, inquit, spiritus meas, ego
Daniel in habitudine mea, et visas capitis mei conturbabant me. Et ac-
cessi, inquit, ad unum de stantibas, et veritatem quaereham ab eo de his
mnibus: et dixit mihi veritatem. Deinde, quid audierit ab illo, a quo de
mnibus his quaesivit, tanquam eo sibi exponente, sic loquitur: Hae qua-
tuor bestiae magnae, quatuor regna surgent in trra, quae auferentur, et
accipient regnum sancti Altissimi: et obtinebunt illud usque in saeculurn
et in usque saeculurn saeculorum. Et quarebam, inquit, diligenter de bes-
tia quarta, quae erat differens prae omni bestia, terribilis amplias: dentes
eius ferrei, et ungues eius aerei, manducan^ et comminuens, et reliquO
pedibus suis conculcans: et de cornibus eius decem, quae erant in capite
eius, et de altero quod ascendit, et excussit de prioribus tria: cornu illud
in quo erant oculi, et os loquens magna; et visus eius maior caeteris. Vi-
XX, 2 3, 1 EL JUICIO FINAL 1509
otra asta que le haba comenzado a salir, al aparecer la cual
haban cado las tres astas. Y de cmo aquella asta tena ojos
y boca, que profera cosas grandiosas, y era mayor que todas
las otras. Estaba yo observando, y he aqu que aquella asta
haca guerra contra los santos y prevaleca sobre ellos. Pero
esto slo hasta que lleg el anciano de das y sentenci en favor
de los santos del Altsimo, y vino el tiempo y los santos obtu-
vieron el reino. Dani el mi s mo di j o que hab a pr e gunt ado est o.
A r engl n segui do e s c r i be : Y dijo; es deci r, aquel a qui en ha-
b a pr e gunt ado r es pondi as : La cuarta bestia ser el cuarto
reino sobre la tierra, el cual ser mayor que todos los reinos
y devorar toda la tierra y la hollar y desmenuzar. Y las diez
astas del dicho reino sern diez reyes, despus de los cuales se
levantar otro, que ser ms poderoso que los primeros y de-
rribar tres reyes. Y l hablar mal contra el Excelso, y atro-
pellar los santos del Altsimo, y se creer con facultad de
mudar los tiempos y las leyes, y sern dejadas a su arbitrio
por un tiempo y por tiempos y la mitad de un tiempo. Y des-
pus se celebrar juicio, a fin de quitarle el poder y de que sea
destruido y perezca para siempre. Y para que el reino y la po-
testad y la magnificencia del reino, cuanto hay debajo del sol,
sea dada al pueblo de los santos del Altsimo, cuyo reino es
reino sempiterno, y a l le servirn y obedecern los reyes to-
dos. Aqu acab el razonamiento. Yo, Daniel, qued muy con-
turbado con estos mis pensamientos y mudse el color de mi
rostro. Empero, conserv en mi corazn esta visin.
Al gunos han ent endi do p o r aquel l os cuat r o r ei nos el de l os
asi r i os, el de l os per s as , el de l os macedoni os y el de l os ro-
debam, et cornu illud jaciebat bellum cum sanis: et praevalebat ad ip-
sos, doee venit vetustas dierum, et regnum dedit sanctis Altissimi: et
tempus pervenit, et regnum obtinuerunt sancti. Haec Daniel quaesisse se
dixit. Deinde quid audierit, continuo subiungens, Et dixit, inquit, id est,
He a quo quaesierat, respondit, et dixit, Bestia quarta, quartum regnum
erit in trra, quod praevalebit mnibus regnis; et manducabit omnem
terram, et conculcabit eam, et concidet. Et decem cornua eius, decem
reges surgent: et post eos surget alius, qui superabit malis omnes, qui
ante eum fuerunt; et tres reges humiliabit, et verba adversus Altissimum
loquetur: et sonetos Altissimi conteret. Et suspicabitur matare tmpora
et legem: et dabitur in mana eius usque ad tempus, et tmpora, et dimi-
dium temporis. Et iudicium sedebit, et principatum removebunt ad exter-
minandum et perdendum usque in finem; et regnum, et potestas, et mag-
nitudo regum, qui sub omni celo sunt, data est sanctis Altissimi. Et
regnum eius regnum sempiternum: et omnes principatus ipsi servient, et
obaudient. Huc usque, inquit, finis sermonis. Ego Daniel, multum co-
gitationes meae conturbabant me, et forma mea immutata est super me,
et verbum in corde meo conservavi
li0
. Quatuor illa regna exposuerunt
qudam Assyriorum, Persarum, Macedonum, et Romanorum. Quam vero
convenienter id fecerint, qui nosse desiderant, legant presbyteri Hieronymi
libxum in Danielem, satis diligenter eruditeque conscriptum. Antichristi
i Dan. 7i5-8-
1510 U CIUDAD DE DIOS XX, 23, 2
manos. Los que deseen percatarse de lo razonable de esta in-
terpretacin, lean el libro del presbtero Jernimo titulado
Exposicin a Daniel, escrito con gran esmero y erudicin.
Al menos, nadie que lea esto, aunque cabecee al hacerlo,
puede dudar que aqu se habla de la tirana del anticristo con-
tra la Iglesia, si bien ser corta, y de su anterioridad al ltimo
juicio, en que los santos recibirn el reino eterno. El contexto
hace adems ver que el tiempo, los tiempos y la mitad de un
tiempo significan un ao, dos aos y la mitad de un ao, o sea,
tres aos y medio. Este mismo nmero lo expresa la Escritura
a veces en meses. Es verdad que los tiempos parecen insinuar
en latn un tiempo indefinido; pero el hebreo usa aqu el dual
nmero de que carece el latn y tiene tambin el griego.
Dice tiempos, pero equivale a decir dos tiempos. Confieso con
franqueza que temo engaarme en la apreciacin de los diez
reyes, que existirn en el Imperio romano cuando venga el an-
ticristo. Tal vez venga ste sin pensarlo y sin que existan esos
reyes. Qu sabemos si el nmero diez significa en este lugar
la totalidad de los reyes que deben preceder a su venida, como
el mil, el ciento, el siete y otros nmeros, que no es necesario
mencionar, significan frecuentemente universalidad?
2,. El mismo Daniel se expresa as en otro pasaj e: Vendr
un tiempo de tribulacin cual no se ha visto desde que comen-
z a existir la gente sobre la tierra hasta aquel da. En aquel
tiempo, tu pueblo ser salvado y todo aquel que se hallare
escrito en el libro de la vida. Y muchos de los que duermen
en las fosas de la tierra se levantarn, unos para la vida eterna
y otros para ignominia y eterna confusin. Los sabios e inte-
tamen adversus Ecclesiam saevissimum regnum, licet exiguo spatio tem-
poris sustinendum, doee Dei ultimo iudicio regnum sancti accipiant sem-
piternum, qui vel dormitans haec legit, dubitare non sinitur. Tempus
quippe et tmpora et diraidium temporis, annum unum esse et dos et
dimidium, ac per hoc tres annos et semissem, etiam numero dierum pos-
terius psito dilucescit, aliquando in Scripturis et mensium numero de-
claratur. Videntur enim tmpora indefinite hic dicta lingua latina: sed
per dualem numerum dicta sunt, quem latini non habent. Sicut autem
Graeci, ita hvinc dicuntur habere et Hebraei. Sic ergo dicta sunt tm-
pora, tanquam dicerentur do tmpora. Vereri me sane 'ateor, ne in decem
regibus, quos tanquam decem nomines videtur inventurus Antichristus,
forte fallamur, atque ita ille inopinatus adveniat, non existentibus tot re-
gibus in orbe Romano. Quid enim si numero isto denario universtas re-
gum significata est, post quos ille venturus est: sicut millenario, centena-
rio, septenario significatur plerumque universitas, et alus atque alus nu-
meris, quos nunc commemorare non est necesse?
2. Alio loco idem Daniel, Et erit, nquit, tempus tribulationis, quahs
non fu.it ex quo nata est gens super terram usque ad tempus illud. Et in
tempore illo salvabitur populus tuus omnis qui inventus fuerit scriptus in
libro. Et multi dormientium in terrae aggere exsurgent: hi in vitam aeter-
nam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam. Et intelligentes
fulgebunt sicut claritas firmamenti, et ex iustis multi sicut stellae in sae-
XX, 23, 2 Bl JUICIO FINAL 1511
ligentes resplandecern como la claridad del firmamento, y
muchos justos brillarn eternamente como estrellas. Este lugar
es muy similar a aquel otro del Evangelio en que se habla de
la resurreccin de los cuerpos. Los que para el evangelista es-
tn en los sepulcros son los que para el profeta duermen en
las fosas de la tierra, o, como otros han traducido, en el polvo
de la tierra. En el Evangelio se dice: saldrn, y aqu : se le-
vantarn. Y como en el Evangelio se di j o: Los que hicieron
buenas obras, a resucitar para la vida, y los que obraron mal,
a resucitar para el juicio, as en este lugar se di ce: Unos para
la vida eterna y otros para ignominia y eterna confusin. Mas
no haga pensar en la diversidad que el evangelista di j era:
Todos los que estn en los sepulcros, y el profeta no diga to-
dos, si no: Muchos de los que duermen en las fosas de la tie-
rra, porque a veces la Escritura usa muchos por todos. As,
a Abrahn se di j o: Yo te he constituido padre de muchas na-
ciones; y en otro lugar se le dice: En tu descendencia sern
benditas todas las generaciones.
De esta resurreccin escribe poco despus el mismo profe-
ta Dani el : T ven y descansa, pues an falta algn tiempo
hasta la consumacin de los siglos. T descansars y resuci-
tars para poseer tu heredad al fin de los tiempos.
cula
UI
. Et adlmc sententiae illi evangelicae est locus iste simillimus, de
resurrectione duntaxat mortuorum corporum. Nam qui illic dicti sunt
esse in monumentis, ipsi hic dormientes in terrae aggere; vel, sicut alii
interpretati sunt, in terrae pulvere. Et sicut ibi, procedent, dictum est;
ita hic, exsurgent. Sicut ibi, Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae;
qui autem mala egerunt, in resurrectionem iudicii; ita et isto loco, Hi in
vitam aeternam, et hi in opprobrium et in confusionem aeternam
142
. Non
autem diversum putetur, quod cum ibi positura sit, Omnes qui sunt in
monumentis, hic non ait Propheta, Omnes; sed, Multi dormientium in
terrae aggere. Ponit enim aliquando Scriptura pro mnibus multos. Prop-
terea et Abrahae dictum est, Patrem multarum gentium posui te; cui ta-
men alio loco, In semine, inquit, tuo benedicentur omnes gentes
14S
. De
tali autem resurrectione huic quoque ipsi prophetae Danieli paulo post
dicitur: Et tu veni, et requiesce: adhuc enim dies in completionem con-
summationis; et requiesces, et resurges in sorte tua in fine dierum*".
>" Dan. 12,1-3.
u a
lo. 5,28.29
113
Gen. 17,5 ; 22,1$.
"' Dan, 12,43,
1513 M CIUDAD DE DIOS XX, 24, 1
CAP I TULO XXI V
PROFECAS DE LOS SALMOS SOBRE EL FIN DEL MUNDO Y SOBRE
EL LTIMO JUI CI O DE DLOS
1. En los Salmos se insinan muchas cosas sobre el jui-
cio final, pero en general se habla de paso y sumariamente.
Mas no me permito pasar en silencio lo que en ellos se dice cla-
rsimamente del fin del mundo. Seor, t creaste la tierra al
principio, y los cielos son obra de tus manos. Ellos perecern,
mas t permanecers. Envejecern como un vestido. Los cam-
biars como quien cambia su capa y quedarn transformados.
Mas t eres siempre el mismo y tus anos no tendrn fin. Por
qu, pues, Porfirio, que alaba la piedad de los hebreos y los
felicita por adorar al gran Dios verdadero, terrible para los
mismos dioses, acusa a los cristianos de extremada locura,
fundado en los orculos de sus dioses, porque dicen que este
mundo ha de perecer? [36]. He aqu que las sagradas letras
de los Salmos dicen a Dios, ante quien, segn confesin de ese
gran filsofo, tiemblan los mismos dioses: Los cielos son obra
de tus manos y ellos perecern. Acaso, cuando perezcan los
cielos, el mundo, cuya parte superior y ms firme son los cie-
los, no perecer? Si este sentir desplace a Jpiter, a quien el
filsofo debe, segn propia confesin, este orculo en que
acusa a los cristianos de excesiva credulidad, por qu no
tacha de locura la sabidura de los hebreos, en cuyos libros
CAPUT XXI V
I s PSALMIS DAVIDICIS QUAE DE FINE SAECULI HUIUS ET NOVISSIMO DE1
IUDICIO PROPHETENTUR
1. Multa de iudicio novissimo dicuntur in Psalmis, sed eorum plura
transeunter et strictim. Hoc tamen quod de fine huius saeculi apertissime
dictura est ibi, neququam silentio praeteribo. Principio terram tu fun-
dasti, Domine, et opera manuum tuarum sunt caeli. Ipsi peribunt, tu au-
tem permanes: et omnes sicut vestimentum veterascent. et sicut operto-
rium mutabis eos, et mutabuntur; tu autem idem ipse es, et anni tui non
deficient
lls
. Quid est quod Porphyrius, cum pietatem laudet Hebraeorum,
qua magnus et verus et ipsis numinibus terribilis ab eis colitur Deus,
Christianos ob hoc arguit maximae stultitiae, etiam ex oraculis deorum
suorum, quod istum mundum dicunt esse periturum? Ecce in litteris pie-
tatis Hebraeorum dicitur Deo, quem confitente tanto philosopho, etiam
ipsa numina perhorrescunt, Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peri-
bunt. Numquid, quando caeli peribunt, mundus, cuius iidem caeli supe-
rior pars est tutior, non perbit? Si haec sententia Iovi displicet, cuius,
ut scribit iste philosophus, velut gravioris auctoritatis orculo in christia-
'* Ps . roi,26- aS.
XX, 24, 1 El, JUICIO FINAL 1513
ms sagrados se leen estas pal abras? Si, pues, esa sabidura,
que tanto agrada a Porfirio que pone en boca de sus dioses
elogios de la misma, ensea que los cielos han de perecer,
por qu es tan vana su falacia que llega a reprobar la fe
de los cristianos, entre otras verdades, el dogma del feneci-
miento del mundo, ya que, si el mundo no fenece, no pueden
perecer los cielos? Es verdad que en las Letras sagradas que
son propiamente nuestras, y que no nos son comunes con los
hebreos, es decir, en los Evangelios y en los Hechos de los
Apstoles, se lee: La figura de este mundo pasa; El mundo
pasa, y t ambi n: El cielo y la tierra pasarn. Pero estas ex-
presiones: praeterit, transit, transibunt (pasa, pasar n) , son
de ordinario ms suaves que peribunt (perecern) . Y en la
carta del apstol San Pedro, donde dice que el mundo que exis-
ta entonces pereci inundado por el agua, es fcil entender a
qu parte del mundo se refiere y cmo entiende que pereci, y
a qu cielos alude, al decir que se reservarn para ser quemados
por el fuego, el da del juicio y del exterminio de los hombres
impos. Poco despus aade: El da del Seor vendr como
ladrn, y entonces los cielos pasarn con espantoso estruendo,
los elementos ardiendo se disolvern y la tierra y sus obras
sern abrasadas. Y luego agrega: Pereciendo todas estas co-
sas, cules debis ser vosotros? Aqu puede entenderse que
los cielos que perecern son los que quedan en reserva para
el fuego, y que los elementos que se disolvern son los que
subsisten en la parte inferior de la tierra, expuesta a tempes-
norum credulitate culpatur; cur non similiter sapientiam, tanquam stul-
titiam, culpat Hebraeorum, in quorum libris piissimis invenjtur? Porro
si in illa sapientia, quae Porphyrio tam multum placet, ut eam deorum
quoque suorum vocibus praedicet, legitur celos esse perituros; cur usque
adeo vana est ista fallacia, ut in fide Christianorum, vel inter caetera, vel
prae caeteris hoc detestentur, quod in ea periturus creditur mundus, quo
utique nisi pereunte caeli non possunt perire? Et in Litteris quidem sa-
cris, quae proprie nostrae sunt, non Hebraeis nobisque communes, id est,
in evangelicis et apostolicis libris legitur, Praeterit figura huius mun-
di
l<l
: legitur, Mundus transit'": legitur, Caelum et trra transi-
bunt ' " . Sed puto quod praeterit, transit, transibunt, aliquando mitius
dicta sunt, quam peribunt. In Epstola quoque Petri apostoli, ubi aqua
inundatus, qui tune erat, perisse dictus est mundus
l
", satis clarum est,
et quae pars mundi a toto significata, et quatenus perisse dicta sit, et qui
caeli repositi igni reservandi in diem iudicii et perditionis hominum im-
piorum. Et in eo quod paulo post at, Veniet dies Domini ut fur, in quo
caeli magno mpetu transcurrent, elementa autem ardenta resolventur,
et trra, et quae in ipsa sunt opera exurentur; ac deinde subiecit, His
mnibus pereuntibus guales oportet vos esse?
15
possunt illi caeli intel-
ligi perituri, quos dixit repositos igni reservandos; et ea elementa accipi
arsura, quae in hac ima mundi parte subsistunt procellosa et turbulenta,
145
i Cor. 7,31, > 2 Petr. 3,6.
><" 1 l o . 2,17. o Ibid., 10,11.
1 4 8
Mt . 33, 35.
1514 IA CIUDAD DE DIOS XX, 24, 1
t ades y agi t aci ones. En el l a di j o que se hal l an l os ci el os en
que est n s us pendi dos l os ast r os, y que esos ci el os, si n cont ar
l os s uper i or es , quedan i nt act os. Y aquel l o de que l as est r el l as
caer n del ci el o, amn de que pue de dr s el e ot r o sent i do m s
ver os mi l , pr ue ba s obr adament e l a pe r mane nc i a de l os ci el os,
si es que l as es t r el l as caer n de al l . O es, pues , una l ocuci n
figurada, que es lo m s pr obabl e , o suceder en el ci el o infe-
r i or , pe r o ms admi r abl e me nt e que sucede ahor a. De aqu que
el poet a d i g a:
Una estrella cae del firmamento a travs de las sombras, dejando
en su carrera un reguero de luz, y fu a esconderse en el bosque
de Ida.
Mas , p o r lo que hace al pas aj e del s al mo, par ece que el sal -
mi st a no except a ni ngn ci el o y que, p o r t ant o, t odos per e-
cer n, segn l . Por que al de c i r : Los cielos son obra de tus
manos y ellos perecern, no desl i ga ni ngn ci el o de l as manos
de Di os, y, p o r t ant o, t ampoc o l o excl uye del feneci mi ent o.
No se di gnar n, pues , defender , fundados en l as pal abr as de
San Pe dr o, a qui en odi ar on a muer t e, l a pi edad de l os hebr eos ,
canoni zada p o r l os or cul os de sus di oses. Y t ampoco pr et en-
der que, como el Aps t ol en su Ep s t ol a t oma l a par t e por el
t odo al deci r que el mu n d o per eci por el di l uvi o, ya que sl o
per eci la par t e i nfer i or con su ci el o, as el s al mi s t a t omaba
l a par t e p o r el t odo al de c i r : Ellos perecern, puest o que pe-
r ecer n l os ci el os i nfer i or es. Mas , como no se di gnar n hac e r
est o p o r mi edo, o a ap r o b ar el sent i r del aps t ol San Pe d r o
o a conceder a l a l t i ma confl agr aci n s ol ament e el pode r que
in qua eosdem celos dixit esse repositos, salvis illis superioribu9, et in
sua integritate manentibus, in quorum firmamento sunt sidera constituta.
Nam et illud quod scriptum est, stellas de celo esse casuras
l s l
, praeter
quod potest multo probabilius et aliter jntelligi, magis ostendit mansuros
esse illos celos: si tamen stellae inde casurae sunt; cum vel trpica eit
locuo, quod est CTedibiVms, -vel in isto imo celo ntirro-m sil, utque
mirabilhis quam mine fit. Unde et illa Virgiliana
Stella facem ducens multa cum luce cucurrit
et ldaea se condidit silva
1S2
. Hoc autem quod de Psalmo commemoravi,
nullum caelorum videtur relinquere, quod periturum esse non dixerit. Ubi
enim dicitur, Opera manuum tuarum sunt caeli, ipsi peribunt; quam
nullum eorum ab opere Dei, tam nullum eorum a perditione secernitur.
Non enim dignabuntur de Petri apostoli locutione, quem vehementer
oderunt, Hebraeorum defender pietatem, deorum suorum oraculis ap-
probatam; ut saltem ne totus mundus periturus esse credatur, sic a toto
pars accipiatur, in eo quod dictum est, Ipsi peribunt, cum soli caeli in-
fimi sint perituri: quemadmodum in apostlica illa Epstola a toto pars
accipitur, quod diluvio perisse dictus est mundus, quamvis sola eius cum
suis caelis pars ima perierit. Sed quia hoc, ut dixi, non dignabuntur, ne
vel apostoli Petri approbent sensum vel tantum concedant conflagrationi
' " Mt. 24,29.
> Aeneii. l.j v.694-696.
XX, 24, 2
EL JUICIO fINAL
1515
se da al di l uvi o, a el l os, que sost i enen que es i mpos i bl e que
el gner o h u man o per ezca por l as aguas y por el fuego, sl o
l es r est a deci r que sus di oses al abar on l a s abi dur a de l os
hebr eos por que no hab an l e do este s al mo.
2. El s al mo 49 habl a t ambi n del j ui ci o final en est os
t r mi nos : Dios vendr manifiestamente, vendr nuestro Dios
y no callar. El fuego arder en su presencia, y en su derredor
tramar una tempestad horrorosa. Llamar arriba al cielo y a
la tierra para discernir a su pueblo. Congregad ante l sus
justos, los que hicieron el testamento de Dios por los sacrificios.
Nos ot r os ent endemos esto de nues t r o Seor Jesucr i st o, que ven-
dr del ci el o, como es per amos , a j uz gar a l os vi vos y a l os
muer t os . Ve ndr mani fi est ament e a j uz gar j us t ament e a l os j us-
t os y a l os i nj ust os, El que vi no pr i me r o ocul t o a ser j uzgado
i nj ust ament e p o r l os i nj ust os. El vendrrepitomanifiesto
y no callar; es deci r , habl ar como j uez El , que vi no ocul t o
y cal l ant e el j uez cuando fu conduci do como ovej a al mat a-
der o y est uvo mans o como el cor der o ant e el es qui l ador , se-
gn vemos anunci ado en I sa as y c umpl i do en el Evangel i o.
En cuant o al fuego y a l a t empest ad, ya he di cho cmo deben
ent ender se al expl i car expr esi ones semej ant es en I sa as [ 3 7 ] ,
Con est as p al ab r as : Llamar arriba al cielo, pues t o que
los sant os y l os j us t os se l l aman con r azn el ci el o, el sal mi s-
ta qui so deci r, si n duda, l o que el Aps t ol : Seremos arreba-
tados juntamente con ellos sobre las nubes al' encuentro de
Cristo en el aire. A p r i me r a vi st a y segn l a l et r a, c mo va
novissimae, quantum dcimus valuisse diluvium, qui nullis aquis, nullis
flammis totum genus humanum posse perire contendunt: restat ut dicant,
quod propterea dii eorum Hebraeam sapientiam laudaverunt, quia istum
Psalmum non legerant.
2. In Psalmo etiam quadragesimo nono de iudicio Dei novissimo in-
telligitur dictum, Deus manifestus veniet, Deus noster, et non sebit. Ignis
in conspectu eius ardehit, et in circumitu eius tempestas valida. Atlvocablt
caelum sursum, et terram discernir populum suum. Congrgate Mi iustos
eius, qui disponunt testamentum eius super sacrificia
1M
. Hoc nos de Do-
mino nostro Iesu Christo intelligimus, quem de celo speramus esse ven-
turum ad vivos et mortuos iudicandos. Manifestus enim veniet nter iustos
et iniustos iudicaturus inste, qui prius venit oceultus ab iniustis iudican-
dus iniuste. Ipse, inquam, manifestus veniet, et non sebit, id est, in VOCR
iudicis evidens apparebit, qui prius cum venisset oceultus, ante iudicem
siluit, quando sicut ovis ad immolandum ductus est, et sicut agmis coram
tondente fuit sine voce, quemadmodum de illo per Isaiam legimus pro-
phetatum
l54
, et in Evangelio videmus impletum
13s
. De igne vero et tem-
pestate, cum in Isaiae prophetia tale aliquid tractaremus, quomodo essent
haec intelligenda, iam diximus
I56
. Quod vero dictum est, Advocabit cae-
lum sursum: quoniam sancti et iusti recte caelum appellantur; nimirum
hoc est, quod ait Apostolus, Simul cum illis rapiemur in nubibus in obviam
Christo in aera
l s7
. Nam secundum litterae superficiein, quomodo sursum
153
Ps. 49,3-5. > C.2i.
154
l s. 53,7. ' " i Thess. 4,iS.
, s s
Mt. 26,63. - -
1516
LA CIUDAD DE DIOS XX, 24, 2
a ci t ar ar r i ba al ci el o, si el ci el o sl o puede est ar ar r i b a?
Si en est as p al ab r as : Y a la tierra para discernir a su pueblo,
ni cament e se s obr ent i ende llamar, es deci r , ci t ar t ambi n
a l a t i er r a si n s obr ent ender s e arriba, el sent i do, segn la rect a
fe, par ece ser s t e: El ci el o figura a aquel l os que han de j uz gar
con El , y l a t i er r a a l os que deben ser j uzgados . Segn est o,
llamar al cielo arriba no equi val e a: Los elevar al aire,
s i no: Los s ubi r a l as si l l as j udi ci al es.
Es as p al ab r as : Llamar arriba al cielo, pueden t ener este
ot r o s e nt i do: Ll amar a l os ngel es, con l os que baj a a j uzgar
a sus s ober anos es t r ados . Y l l amar tambin a la tierra equi -
val e a deci r a l os hombr e s que deben ser j uzgados en la
t i er r a. Mas si cuando di c e : Y a la tierra, deben s obr ent ender s e
est as dos pal abr as , llamar y arriba, en cuyo caso ser a st e el
s ent i do: Ll amar ar r i ba al ci el o y l l amar ar r i ba a l a t i er r a,
pi enso que no debe ent ender se nada me j or que l os hombr e s
que s er n l evant ados en el ai r e al encuent r o de Cr i st o. Y di j o
ci el o por l as al mas y t i er r a p o r l os cuer pos .
Qu significa discernir a su pueblo si no s e par ar por el
j ui ci o a l os buenos de l os mal os , como l as ovej as de l os ca-
br i t os ? Luego se di r i ge a l os ngel es y les di c e : Congregad
ante l sus justos, por que es i ndudabl e que un act o de t al
al cance debe ser r eal i zado p o r l os ngel es. Y si pr egunt a-
mos qu j us t os han de congr egar ant e l l os ngel es, r espon-
de : Los que hicieron el testamento de Dios sobre los sacrifi-
cios. A esto se r educe l a vi da de l os j ust os, a hacer el t est a-
ment o de Di os s obr e l os sacri fi ci os. En efect o, o l as obr as de
mi s er i cor di a est n sobre los sacrificios, o sea, deben ant epo-
ner se a l os sacrificios, segn l as pal abr as de Di os, que di c e :
advocatur caelum, quasi possit esse nisi sursum? Quod autem adiunctum
est, Et terram discernere popalum suum, si tantummodo subaudiatur advo-
cabit, id est, advocabit et terram, nec subaudiatur sursum, Inmc videtur
habere sensum secuitdum reclam fidem, ut caelum intelligatur in eis qui
cum illo sunt iudicaturi, et trra in eis qui iudicandi sunt: ut Advocabit
caelum sursum, non hic intelligamus, Rapiet in aera; sed, In iudiciarias
sedes eriget. Potest et illud intelligi: Advocabit caelum sursum, Advocabit
Angelos in supernis et excelsis locis, cun quibus descendat ad faciendum
iudicium: Advocabit et terram, id est, homines in trra utique iudicandos.
Si autem utrumque subaudiendum est, cum dicitur, et terram, id est et
advocabit, et sursum: ut iste sit sensus, Advocabit caelum sursum, et ter-
ram advocabit sursum: nihil melius intelligi existimo, quam homines qui
rapientur in obviam Christo in aera, sed caelum dictum propter animas,
terram propter corpora. Discernere porro populum suum, quid est, nisi
per iudicium separare bonos a malis, tanquam oves ab haedis? Deinde
conversio sermonis ad Angelos facta est: Congrgate illi iustos eius. Pro-
ferto enim per angelicum ministerium tanta res peragenda est. Si autem
quaerimus, quos iustos ei congregaturi sunt Angeli: Qui disponunt, inquit,
testamentum eius super sacrificia. Haec est omnis vita iustorum, disponere
testamentum Dei super sacrificia. Aut enim opera misericordiae sunt
super sacrificia, id est saorificiis praeponenda, iuxta sententiam Dei di-
XX, 25 ffl. JUICIO FINAL 1517
Quiero ms misericordia que sacrificio; o si sobre los sacrifi-
cios, dando ot r o sent i do a l a expr esi n, se refiere a l os sacri -
ficios como se hacen sobr e la t i er r a, lo que se hace en l a t i er r a,
l as obr as de mi s er i cor di a son los sacrificios que agr adan a
Di os, como r ecuer do habe r apunt ado en el l i br o X de est a
obr a. Los j us t os cumpl en en est as obr as el t es t ament o de Di os,
por que hacen esas obr as movi dos por l as pr ome s as cont eni das
en el Nuevo Tes t ament o. Po r eso ser en el l t i mo j ui ci o cuan-
do Cr i st o, convocados ant e s sus j ust os y pues t os a su der echa,
l es d i r : Venid, benditos de mi Padre, a poseer el reino que
os est preparado desde la creacin del mundo. Porque tuve
hambre, y me disteis de comer, y l o dems que al l se di ce
r espect o de l as buenas obr as de los buenos y del pr e mi o et er no
que r eci bi r n p o r la l t i ma sent enci a del j uez.
C A P I T U L O X X V
P ROF EC A DE MALAQU AS. E L J UI CI O FI NAL Y LA PURI FI CACI N
P OR LAS PENAS
El pr ofet a Mal aqu as o Mal aqu , l l amado t ambi n ngel ,
y que, segn al gunos , es el mi smo Es dr as , de qui en hay ot r os
escri t os i ncl ui dos en el canon (opi ni n que, segn San Jer ni -
mo, cor r e ent r e l os he br e os ) , anunci a el l t i mo j ui ci o en est os
t r mi nos : Hele, ah viene, dice el Seor Todopoderoso, y quin
soportar el da de su entrada o quin podr pararse a mirar-
centis, Misericordiam vol quam sacrificium
1S8
: aut si super sacrificia, in
saorificiis intelligitur dictum, quomodo super terram fieri dicitur quod fit
utique in trra: profecto ipsa opera misericordiae sunt sacrificia quibus
placetur Deo sicut in libro huius operis dcimo me disseruisse remini-
scor
159
: in quibus operibus disponunt iusti testamentum Dei, quia propter
promissiones quae Novo eius Testamento continentur, haec faciunt. Unde
congregatis sibi iustis suis, et ad suam dexteram constitutis, novissimo uti-
que iudicio, dicturus est Christus, Venite, benedicti Patris mei, possidete
paratum vobis regnum a constitutione mundi. Esurivi enim, et dedistis
mihi manducare
l 0
; et caetera quae ibi proferuntur de bonorum operibus
bonis, et de eorum praemiis sempiternis per ultimam sententiam iudicantis.
C A P U T XXV
DE PROPHETIA MALACHIAE QA DEI IUDICIUM ULTIMUM DECLARATDR,
ET QUORUMDAM DICITUR PER PURIFICATORIAS POENAS FACIENDA MUNDATIO
Propheta Malachias, sive Malachi, qui et ngelus dictus est, qui etiam
Esdras sacerdos, cuius alia in canonem scripta recepta sunt, ab aliquibus
creditur (nam de illo hanc esse Hebraeorum opinionem dicit Hierony-
mus
161
) , iudicium novissimum prophetat, dicens: Ecce venit, dicit Dominus
158
Os. 6,6. Mt 25,34.

5
" C.6 et alibi. ' Prooem. in Mal.
1518 l-A CIUDAD DE DI OS
XX, 25
lo? Porque l entra como juego ardiente v como hierba de los
bataneros. Y se sentar a fundir y a pulir el oro y la plata
y purificar a los hijos de Lev y los acrisolar como al oro
y a la plata, y ellos ofrecern al Seor vctimas en justicia.
El sacrificio de Jud y de Jerusaln ser grato al Seor, como
otrora en los primeros aos. Yo me acercar a vosotros para,
juzgar y ser testigo contra los hechiceros, los adlteros y los
perjuros, y contra los que defraudan al jornalero su salario,
oprimen con violencia a las viudas, maltratan a los pupilos,
hacen injusticia al extranjero y no temen mi nombre, dice el
Seor omnipotente. Yo soy el Seor, vuestro Dios, y yo no
cambio. Estas palabras manifiestan, a mi parecer, con clari-
dad que en aquel juicio habr para algunos penas purgato-
rias [38]. Qu otra cosa cabe entender en lo que sigue:
Quin soportar el da de su entrada o quin podr pararse
a mirarlo? Porque l entra como fuego ardiente y como hierba
de los bataneros. Y se sentar a fundir y a pulir el oro y la
plata y purificar a los hijos de Lev y los acrisolar como al
oro y a la plata. Isaas dice algo pareci do: Limpiar el Seor
las inmundicias de los hijos y de las hijas de Sin y purificar
su sangre mediante el soplo del juicio y el espritu del fuego.
Esto es as, a no ser que quiera alguien decir que son purifi-
cados de sus inmundicias y acrisolados cuando los malos sean
separados de ellos por el juicio penal y que la separacin
y condenacin de stos es la purificacin de los otros, porque
en adelante ya no vivirn en confusa mezcla.
omnipotens: et quis sustinebit diem introitus eius, aut quis ferr poterit
ut aspiciat eum? Quia ipse ingreditur quasi ignis conflatorii, et quasi
herba lavantium: et sedebit conflans, et emundans, sicut aurum et sicut
argentum, et emundabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et argn-
tum: et erunt Domino offerentes hostias in iustitia. Et placebit Domino
sacrificium luda et lerusalem, sicut diebus pristinis, et sicut annis prio-
ribus. Et accedam ad vos in iudicio, et ero testis velox super malficos,
et super adlteros, et super eos qui iurant in nomine meo mendaciter, et
qui fraudant mercedem mercenario, et opprimunt per potentiam viduas.
et percutiunt pupillos, et pervertunt iudicium advenae et qui non timent
me, dic.it Dominus omnipotens. Quoniam ego Dominus Deus vesler, et non
mutor
162
. Ex his quae dicta sunt, videtur evidentius apparere in illo iudi-
cio quasdam quorumdam purgatorias poenas futuras. Ubi enim dicitur.
Quis sustinebit diem. introitus eius, aut quis ferr poterit ut aspiciat eum?
Quia ipse ingfeditur quasi ignis conflatorii, et quasi herba lavantium: et
sedebit conflans, et emundans, sicut aurum et sicut argentum. et emun-
dabit filios Levi, et fundet eos sicut aurum et argentum; quid aliud in-
telligendum est? Dicit tale aliquid et Isaas: Lavabit Dominus sardes
filiorum et filiarum Sion, et sanguinem emundabit de medio eorurn spiritu
iudicii et spiritu combustionis
163
. Nisi forte sic eos dicendum est emun-
dari a sordibus, et eliquari quodammodo, eum ab eis mali per poenale
iudicium separantur, ut illorum segregado atque damnatio purgatio st
162
Mal . 3,i- 6.
163
I s . 4,4.
XX, 25 Vi. J UI CI O FIN AI, 1519
Luego aade: Y purificar a los hijos de Lev y los acriso-
lar como al oro y a la plata, y ellos ofrecern al Seor vcti-
mas en justicia. Y el sacrificio de Jud y de Jerusaln ser
grato al Seor, Indica con esto que esos mismos que sern
purificados sern despus gratos al Seor por los sacrificios
de justicia y que sern as purificados de su injusticia, que
motivaba el desagrado de Dios. Una vez purificados, sern vc-
timas de una justicia bien colmada. Pueden acaso ofrecer a
Dios algo ms aceptable que sus mismas personas? Esta cues-
tin sobre las penas purgatorias la remito a lugar ms oportu-
no, para habl ar de ella ms a fondo.
Por los hijos de Lev, de Jud y de Jerusaln es preciso
entender la Iglesia de Dios, compuesta no slo de los hebreos,
sino tambin de otras naciones. Y adems no tal cual es al
presente, donde, si dijremos que no tenemos pecado, nos en-
gaamos a nosotros mismos y la verdad no est en nosotros,
sino cual ser entonces, purificada por el juicio final como la
parva por el viento. Entonces, ya purificados por el fuego los
que tienen necesidad de esta purificacin, no ofrecer ya nadie
sacrificios por sus pecados. Porque, sin duda, todos los que
as ofrecen son reos de pecados y ofrecen sacrificios para al-
canzar la remisin. Y la alcanzarn una vez que hayan sacri-
ficado y Dios haya aceptado su sacrificio.
istorum, quia sine taliiim de caetero permixtione victuri sunt. Sed eum
dicit, Et emundabit filios Levi, et fundet eos sicut. aurum et argentum,
et erunt Domino offerentes hostias in iustitia, et placebit Domino sacri-
ficium luda et lerusalem, utique ostendit eos ipsos, qui emundabuntur,
deinceps in sacrificiis iustitiae Domino esse placituros, ac per hoc ipsi
a sua iniustitia mundabuntur, in qua Domino displicebant. Hostiae porro
in plena perfectaque iustitia, eum mundati fuerint, ipsi erunt. Quid enim
acceptius Deo tales offerunt, quam se ipsos? Verum ista quaestio de pur-
gatoriis poenis, ut diligentius pertractetur, in tempus aliud differenda est.
Filios autem Levi et luda et lerusalem, psam Dei Ecclesiam debemus
accipere, non ex Hebraeis tantum, sed ex aliis etiam gentibus congrega-
tam: nec talem, qualis nunc est, ubi si dixerimus quia peccatum non
habemus, nos ipsos seducimus, et ventas in nobis non est
1M
: sed qualis
tune erit, velut rea per ventilationem, ita per iudicium purgata novissi-
mum; eis quoque igne mundatis, quibus talis mundatio necessaria est;
ita ut nullus omnino sit qui offerat sacrificium pro peccatis suis. Omnes
enim qui sic offerunt, profecto in peccatis sunt, pro quibus dimittendis
offerunt, ut eum obtulerint, acceptumque Deo fuerit, tune, dimittantur.
10 4
i l o. i ,8.
1520 U CIUDAD DE DIOS XX, 26, 1
C A P I T U L O X X V I
SACRI F I CI OS QUE OFRECERN LOS SANTOS A D I O S
1. Di os, quer i endo mos t r ar que su Ci udad no es t ar i m-
pl i cada en t al es cos t umbr es , di j o que l os hi j os de Lev ofre-
cer n l os sacrificios en j ust i ci a. Y, p o r t ant o, no en pecado
ni p o r el pe c ado. Po r ende, pue de concl ui r se de lo que s i gue :
Y el sacrificio de Jud y de Jerusaln ser grato al Seor,
como otrora en los primeros aos, que l os j ud os se pr omet en
vanament e el t i empo de l os sacrificios confor mes a la l ey del
Ant i guo Tes t ament o. Ent onces ofrec an v ct i mas no en j ust i ci a,
si no en pecado, pues l as ofrec an pr i nci pal y pr i mor di al me nt e
p o r l os pecados . Est o es t an ver dad, que el mi s mo sacer dot e,
del cual debemos pr e s umi r que er a ms j us t o que l os dems ,
acos t umbr aba, segn el mandat o de Di os, a ofr ecer l as pr i me r o
por sus pecados y des pus p o r l os del pue bl o. Es pr eci s o,
pues, expl i car el sent i do de est as p al ab r as : Como en los das
antiguos y en los primeros aos. Tal vez se r efi er an al t i empo
en que l os pr i me r os hombr e s es t aban en el par a s o. Y er a en-
t onces pr eci s ament e cuando, en est ado de pur eza y de inte-
gr i dad, exent os de t oda manc ha y de t odo pecado, se ofrec an
el l os mi s mos a Di os como host i as pur s i mas . Pe r o desde que
fuer on ar r oj ados de al l por su desobedi enci a y la nat ur al eza
humana fu condenada en el l os, a excepci n del Me di ador y de
al gunos ni os despus del baut i s mo, nadie est exento de pe-
C A P U T XXVI
DE SACRIFICI1S QUAE SANCTI OFFERENT EO SIC PLACITURA, QOMODO IN
DIERUS PRISTINIS ET ANNIS PRIORIBUS PLACUERUNT
1. Volens autem Deus ostendere civitatem suam tune in ista consue-
tudine non futuram, dixit filios Levi oblaturos hostias in iustitia: non
ergo in peccato, ac per hoc non pro peccato. Unde intellig potest in eo
quod secutus adiunxit, atque ait, El placebit Domino sacrificium luda el
erusalem, sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribas, frustra sibi
ludaeos secundum legem veteris Testaraenti sacrificiorum suorum praete-
rita tmpora polliceri. Non enim tune in iustitia, sed in peccatis hostias
offerebant, quando pro peccatis praecipue ac primitus offerebant, usque
adeo ut sacerdos ipse, quem debemus utique credere caeteris fuisse iustio-
rem, secundum Dei mandatum soleret primum pro suis offerre peccatis,
deinde pro populi
16!
. Quapropter exponere nos oportet quomodo sit acci-
piendum quod dictum est, Sicut diebus pristinis, et sicut annis prioribus.
Fortassis enim tempus illud commemorat, quo primi homines in paradiso
fuerunt. Tune enim puri atque integri ab omni sorde ac labe peccati se
ipsos Deo mundissimas hostias offerebant. Caeterum ex quo commissae
i " Lev. i,6; Hebr. 7,27.
XX, 26, 2 U, JUICIO FINAL 1521
codocomo est es cr i t o, ni el nio que no tiene ms que un
da de vida.
Re pl i c ar al guno que puede deci r se con r azn que ofrecen
sacrificios en j ust i ci a l os que l os ofrecen con fe, pues que
el justo vive de la fe, aunque se engae a s mi s mo si di ce que
est exent o de pecado. En est e caso no di r que vi ve de la fe.
Di r acaso al guno que el t i empo de l a fe debe i gual ar s e a
aquel fin en que s er n pur i fi cados p o r el fuego del l t i mo
j ui ci o l os que ofrezcan sacrificios en j us t i c i a? Y, p o r consi-
gui ent e, puest o que es pr eci so cr eer que, despus de esa pur i -
ficacin, l os j us t os no t endr n ya ni ngn pecado, est e t i empo,
en cuant o a car ecer de pecado, no puede compar ar s e a ni nguno
ot r o, a no ser aquel en que l os pr i me r os hombr e s vi vi er on en
el par a s o una vi da feliz e i nocent e ant es de l a pr evar i caci n.
Puede muy bi en, por t ant o, dar s e est e sent i do a l as r efer i das
p al ab r as : Como en los das antiguos y en los primeros aos.
Tambi n I sa as, despus de l a pr ome s a de un ci el o nuevo
y de una t i er r a nueva, ent r e ot r as al egor as e i mgenes eni g-
mt i cas sobr e l a beat i t ud de l os sant os, que no hemos expuest o
par a evi t ar l a pr ol i j i dad, di c e : Los das de mi pueblo sern
como los das del rbol de la vida. Qui n que haya oj eado
l as Sagr adas Let r as i gnor a dnde pl ant Di os el r bol de l a
vi da, de cuyo fr ut o fuer on pr i vados l os pr i me r os hombr e s
cuando su desobedi enci a l os ar r oj del par a s o y Di os pus o
en t or no al r bol una guar di a gnea y t e r r i bl e ?
2. Qui z al gui en sost enga que l os d as del r bol de l a vi da
praevaricationis causa inde dimissi sunt, atque humana in eis natura dam-
nata est, excepto uno Mediatore, et post lavacrum regenerationis quibus-
que adhuc parvulis, Nenio mundus a sorde, sicut scriptum est, nec infans,
cuius est vita unius diei super terram
l 6
. Quod si respondetur, etiam eos
mrito dici posse offerre hostias in iustitia, qui offerunt in fide; lustus
enim ex fide vivit
1
"; quamvis se ipsum seducat, si dixerit se peccatum
non habere
168
; et ideo non dicat, quia ex fide vivit: numquid dicturus
est quispiam hoc fidei tempus illi fini esse coaequandum, quando igne
iudicii novissimi mundabuntur, qui offerant hostias in iustitia? Ac per
hoc quoniam post talem mundationem nullum peccatum iustos habituros
esse credendum est, profecto illud tempus, quantum attinet ad non habe-
re peccatum, nulli tempori comparandum est, nisi quando primi homines
in paradiso ante praevaricationem innocentissima felictate vixerunt. Recte
itaque intelligitur hoc significatum esse, cum dictum est, Sicut diebus
pristinis, et sicut annis prioribus. Nam et per Isaiam posteaquam caelum
novum et trra nova promissa est, nter caetera, quae ibi de sanctorum
beatitudine per allegorias et aenigmata exsequitur, quibus expositionem
congruam reddere nos prohibuit vitandae longitudinis cura, Secundum
dies, inquit, ligni vitae erunt dies populi mei
16s
. Quis autem sacras Latie-
ras attigit, et ignorat ubi Deus plantaverit lignum vitae, a cuius cibo se-
paratis illis hominibus, quando eos sua de paradiso eiecit iniquitas, eidem
ligno circumposita est ignea terribilisque custodia?
2. Quod si quisquam illos dies ligni vitae, quos commemoravit pro-
" Inh 14,4, sec. LXX
1BS
1 lo. i,8
1 , 1
Rom. 1,17. " a. 65,*,
1522 1,A CIUDAD DE DI OS XX, 26, 2
a ([lie alude el profeta son los das de la Iglesia, que ahora
corren, y que es Cristo el llamado j) or el profeta rbol de la
vida. Porque es la Sabidura de Dios de la que dice Sal omn:
Es rbol de vida para todos los que la abrazan. Y quiz defien-
dan tambin que los primeros hombres no vivieron algunos
aos en el paraso, del que fueron despedidos tan pronto, que
no engendraron all hijo alguno, y que por esta razn no pue-
den referirse a ese tiempo las palabras comentadas: Como en
los das antiguos y en los primeros aos. Paso por alto este
punto para no verme obligado a entrar en una discusin de-
masiado larga, con el fin de que la manifestacin de la verdad
confirme a sos en su creencia.
Se me ocurre, adems, otro sentido que me impide creer
que los das antiguos y los primeros aos de los sacrificios
carnales fueron prometidos por el profeta como un don excep-
cional. Las vctimas de la antigua Ley, que deban ser, por
prescripcin, un cordero inmaculado y sin defecto, representa-
ban a los hombres santos, exentos de todo pecado. Y as slo
ha existido Cristo. Despus del juicio, los que hayan sido dig-
nos de purificacin habrn sido ya purificados por el fuego,
y los santos ya no tendrn pecado y se ofrecern a s mismos
en justicia como hostias inmaculadas y sin mancilla. Entonces
sern como en los das antiguos y en los primeros aos, cuan-
do se ofrecan vctimas inmaculadas en figura de las futuras.
La pureza que figuraban los cuerpos de los animales inmacu-
lados ser entonces realidad en la carne y en el alma inmortal
de los santos.
pheta Isaias, istos qui nunc aguntur Ecclesiae Christi dies esse contendit,
ipsumque Christum lignum vitae prophetice dctum, quia ipse est Sa-
pientia Dei, de qua Salomn ait, Lignum vitae est mnibus amplectenti-
bus eam
l7
; nec annos egisse aliquos in paradiso illos primos nomines,
unde tam cito eiecti sunt, tit nullum ibi gignerent filium: et ideo non
posse illud tempus intelligi in eo quod dictum est, Sicut diebus pristinis,
et sicut annis prioribus: istam praetereo quaestionem, ne cogar (quod
prolixum est) cuneta discutere, ut aliquid horum veritas manifestata con-
firme!. Video quippe alterum sensum, ne dies prstinos et annos priores
carnalium sacrificiorum nobis pro magno muere per Prophetam promis-
sos fuisse credamus. Hostiae namque illae veteris Legis in quibusque pe-
coribus immaculatae ac sine ullo prorsus vitio iubebantur offerri, et signi-
icabant homines sanctos, qualis solus inventus est Christus, sine ullo
omnino peccato. Proinde quia post iudicium, cun fuerint etiam igne
mundati qui eiusmodi mundatione sunt digni, in mnibus sanctis nullum
nvenietur omnino peccatum, atque ita se ipsos offerent in iustitia, ut tales
hostiae omni modo immaculatae ac sine ullo vitio sint futurae, erunt pro-
ferto sicut pristinis diebus et sicut annis prioribus, quando in umbra
huius rei futurae mundissimae offerebantur hostiae. Haec erit namque
munditia tune in immortali carne ac mente sanctorum, quae figurabatur
in illarum corporibus hostiarum.
, r o
Prov. 3,iS.
XX, 27 BL JUICIO FINAL 1523
3. Luego, di r i gi ndose a l os que son di gnos, no de pur i -
ficacin, si no de condenaci n, l es di c e : Y me acercar a vos-
otros para juzgar y ser testigo pronto contra los hechiceros,
los adlteros, et c. Y, e nume r ados l os cr menes condenabl es ,
ag r e g a: Porque yo soy el Seor, vuestro Dios, y yo no cambio.
Como si di j e r a: Aunque os cambi e en peor es vuest r a cul pa
y en mej or es mi gr aci a, yo no cambi o. Di ce que l ser tes-
t i go por que en su j ui ci o no necesi t ar t est i gos, y que ser
t est i go pr ont o, bi en por que vendr de r epent e y de i mpr ovi s o,
y su j ui ci o ser r pi do y si n es per ar s e t an pr est o, bi en por que
convencer l as conci enci as si n necesi dad de muchas pal abr as .
Las preguntas al impocomo est escritoversarn sobre sus
pensamientos. Y, como di ce el Aps t ol , los pensamientos de
los hombres lo acusarn o excusarn el da en que Dios juz-
gar los secretos de los corazones por Jesucristo, segn mi
Evangelio. Est e sent i do puede apl i car s e t ambi n a eso de que
Di os ser t est i go pr ont o, pues t r ae r a l a r ecor daci n en un
i nst ant e hechos suscept i bl es de convencer y cast i gar l as con-
ci enci as.
C A P I T U L O X X V I 1
LA SEPARACI N DE LOS DUEOS Y DE LOS MALOS * SU
REPERCUSI N EN EL J UI CI O FI NAL
El t ext o oue he aduci do s omer ament e del mi s mo pr ofet a
en el l i br o XVI I I a pr ops i t o de ot r o punt o di ce r el aci n al
3. Deinde propter eos qui non mundatione, sed damnatione sunt digni,
Et accedam, inquit, ad vos in iudicium, et ero testis velox super malficos
et super adlteros, et caetera, quibus damnabilibus enumeratis criminibus
addidit, Quoniam ego Dominus Deas vester, et non mutor: tanquam dice-
ret, Cum vos mutaverit et in deterius culpa vesta, et in melius gratia
mea, ego non mutor. Testem vero se dicit futurum, quia in iudicio suo
non indiget testibus: eunique velocem, sive quia repente venturus est,
eritque iudicium ipso inopinalo eitis adventu celerrimum, quod tardissi-
mum 'videbatur; sive quia ipsas convincet sine ulla sermonis prolixitate
conscientias. In cogitationibus enim, sicut scriptum est, impii interrogado
erit
171
. Et Apostolus, Cogitationibus, inquit, aecusantibus, vel etiam excu-
santibus in die qua iudicabit Deus oceulta hominum, secundum Evange-
lium meum per Iesum Christum
17!
. Etiam sic ergo Dominus futuras testis
inlelligendus est velox, cum sine mora revocaturus est in memoriam, mide
con vinca t puniatque conscientiam.
C A P U T XX V11
1>E SEJ'AHATIONE HONORUM ET MA L O R U M, PER QUAM NOVISSIMI 1UD1CT1
MSCKETIO DECLARATUR
llhid etiam, quod aliud agens in octavo dcimo libro ex isto propheta
posui "
3
, ad iudicium novissimum pertinet, ubi ait: Erunt mihi, dicit Do-
171
Sap. i,9.
172
Rom. 2,15.16.
173
C.35, fine.
1 52 4 LA CIUDAD DE DIOS ' XX, 2 8
j ui ci o final. He aqu el pas aj e : Ellos sern mi heredad, dice
el Seor omnipotente, el da en que yo obrar y los escoger
como un padre escoge a un hijo obediente. Vosotros os con-
vertiris y conoceris la diferencia que hay entre el justo y el
pecador y entre el que sirve a Dios y el que no lo sirve. Por-
que he aqu que llegar el da como un horno ardiente y los
consumir. Todos los extraos y todos los pecadores sern
como estopa, y el da que se aproxima los abrasar, dice el
Seor todopoderoso, y no dejar en ellos raz ni ramas. Mas
para vosotros, los que temis mi nombre, nacer el sol de jus-
ticia y hallaris la salud en sus alas. Saldris fuera saltando
como corderillos fuera del redil, y hollaris a los impos, y se-
rn ceniza bajo vuestros pies, dice el Seor omnipotente. Cuan-
do est a di fer enci a de pr e mi os y de penas que di st i ngue a
l os j ust os de l os pecador es , y que no se not a baj o el sol en la
vani dad de la vi da pr es ent e, apar ezca baj o el sol de j ust i ci a
que br i l l ar en la vi da fut ur a, ent onces ser el j ui ci o nunca
ant es vi st o.
C A P I T U L O X X V I I I
I NTERPRETACI N ESPI RI TUAL DE LA LEY DE MOI S S
El mi s mo pr ofet a a ad e : Acordaos de la ley que yo he
dado a Moiss, mi siervo, para lodo Israel en Horeb. Recuer da
con muc ha opor t uni dad l os mandami e nt os de Di os, despus de
habe r puest o de rel i eve l a e nor me di ferenci a que h ab r ent r e
minas omnipotens, in die qua ego faci in acquisitionem, et eligam eos
sicut eligit homo filium suum qui servit ei: et convertemini, et videbitis
quid sit nter iustum et iniquum, et nter servientem Deo et eum qui non
servit ei. Quia ecce dies venit ardens sicut clibanus, et comburet eos, et
erunt omnes alienigenae, et universi qui faciunt iniquitatem, stpula: et
succendet eos dies veniens, dicit Dominus omnipotens: et non relinquetur
in eis radix, eque ramus. Et orietur vobis, qui timetis nomen meum, sol
iustitiae, et sanitas in pennis eius; et egrediemini, et salietis sicut vituli
de vinculis relaxati: et conculcabitis iniquos, et erunt cinis sub pedibus
vestris, dicit Dominus omnipotens
17i
. Haec distantia praemiorum atque
poenarum justos dirimens ab iniustis, quae sub isto sol in huius vitae
vanitate non cernitur, quando sub illo sol iustitiae in illius vitae mani-
festatione clarebit, tune proferto erit iudicium quale nunquam fuit.
C A P U T X X V I I I
DE LEGE MOYSI SPIRITUALITER INTELLIGENDA, NE IN OAMNABILIA MURMURA
CARNALIS SENSUS INCURRAT
Quod vero subiungit idem propheta, Mementote legis Moysi serv mei,
quam mandavi ei in Choreb ad omnem Israel
175
; praecepta et iudicia
opportune commemorat, post deolaratum tam magnum futurum nter ob-
171
Mal. 3,17.18; 4,1-3.
i r i
Mal. 4,4.
XX, 28 EL JUICIO FINAL 1525
l os obser vant es de l a l ey y l os menos pr eci ador es de l a mi s ma.
Ll evaba, adems , ot r a i nt enci n, y er a ens ear a ent ender es-
pi r i t ual ment e l a l ey y a h al l ar en el l a a Cr i st o, el j uez que
debe hacer l a di st i nci n ent r e l os buenos y l os mal os . No en
vano di j o el Seor a l os j u d o s : Si creyereis a Moiss, me
creerais a m, pues de m escribi l.
P o r ent ender car nal ment e l a l ey y desconocer que l as pr o-
mesas t er r enas de el l a son figuras de l as cel est i al es, caen en
t al es di sl at es, que se at r even a de c i r : Es una locura servir a
Dios. Qu provecho hemos sacado de guardar sus manda-
mientos y de andar suplicantes en presencia del Seor omni-
potente? Ahora llamamos dichosos, y con razn, a los extra-
os, y todos los inicuos triunfan en la vida. Est as mur mur a-
ci ones han for zado en ci er t o modo al pr ofet a a anunc i ar el
j ui ci o final, en el que l os mal os no ser n di chosos ni si qui er a
con una di cha fal sa, si no que apar e c e r n des gr aci ados a t odas
l uces, y l os buenos no es t ar n suj et os a mi s er i a al guna, ni
t e mpor al si qui er a, si no que gozar n de una fel i ci dad et er na
y gl or i os a. Al go semej ant e hab a di cho ant es al r efer i r ot r os
chi s mes : El hombre que obra mal, se es bueno a los ojos del
Seor y stos le son aceptos.
Est as mur mur ac i one s cont r a Di os son fr ut o, como di go, de
l a i nt er pr et aci n car nal de l a l ey de Moi ss. Po r eso el sal -
mi st a, en el s al mo 72, di ce que t e mbl ar on sus pi er nas y
que di o pas os en fal so, por que t uvo cel os de l os pecador es
al ver l a paz de que gozan. Y ent r e ot r as cosas di c e : Cmo
lo sabe Dios? Tendr de ello conocimiento el Altsimo?
servatores legis contemptoresque discrimen; simul etiam ut discant legem
spiritualiter intelligere, et inveniant in ea Christum, per quem iudicem
facienda est nter bonos et malos ipsa discretio. Non enim frustra idem
Dominus ait Iudaeis, Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim
Ule scripsit
176
. Carnaliter quippe accipiendo legem. et eius promissa
terrena rerum caeleslium figuras esse nescientes, in illa murmura corrue-
runt, ut dicere auderent, Vanus est qui servit Deo: et quid amplias, quia
custodivimus mandata eius, et quia ambulavimus supplices ante faciem
Domini omnipote.ntis? Et nunc nos beatos dicimus alenos, et aedificantur
omnes qui faciunt iniquitatem "
7
. Quibus eorum verbis quodammodo pro-
pheta compulsus est novissimum praenuntiare iudicium, ubi mali neo
saltem falso sint beati, sed apertissime appareant miserrimi; et boni nulla
temporali saltem miseria laborent, sed clara ac sempiterna beatitudine
perfruantur. Dixerat quippe istorum talia quaedam verba etiam superius
dicentium, Omnis qui facit malum, bonus est in conspectu Domini, et tales
ei placent
178
. Ad haec, inquam, contra Deum murmura pervenerunt, le-
gem Moysi accipiendo carnaliter. Unde et Ule in Psalmo septuagsimo
secundo, pene commotos dicit fuisse pedes suos, et effusos gressus suos,
utique in lapsum, quia zelavit in peccatoribus, pacem peccatorum intuens;
ita ut nter caetera diceret, Quomndo scivit Deus, et si est scientia in
176
lo. 5,46.
177
Mal. 3,14 et i;. :
1 7 9
I b i d . , ?,i7- : - - : - -
1526 LA CIUDAD DE DIOS XX, 29
Y tambin: He justificado acaso en vano mi corazn y lava-
do mis manos entre inocentes? Tratando de resolver esta di-
ficilsima cuestin que se presenta al ver a los Buenos misera-
bles y a los malos dichosos, aade: Difcil me ser compren-
der esto hasta que entre en el santuario de Dios y conozca el
fin de cada uno. En el ltimo juicio no ser as. Las cosas
aparecern de muy distinta manera cuando se manifieste la fe-
licidad de los justos y la miseria de los pecadores.
C A P I T U L O X X I X
LA VENIDA DE ELIAS ANTES DEL JUICIO
Y despus de haberles advertido que se acordaran de la ley
de Moiss, previendo que estaran an mucho tiempo sin enten-
derla espiritualmente, como se debe, agreg: Yo os enviar a
Elias Tesbite antes que venga el da grande y luminoso del
Seor, que convertir el corazn del padre hacia el hijo y el
corazn del hombre hacia su prjimo por temor a que, en vi-
niendo, destruya toda la tierra. Es una creencia muy extendida
y arraigada en el corazn de los fieles que al fin del mundo,
antes del juicio, los judos creern en el verdadero Mesas, es
decir, en nuestro Cristo, gracias al grande y admirable profeta
Elias, que les explicar la ley. No carece de fundamento la
esperanza de que vendr antes de la venida del Juez y Sal-
vador, puesto que es razonable la creencia de que an vive aho-
Altissimo? diceret etiam, Numquid vane iustificavi cor meum, et lavi in
innocentibus manus meas? Ut autem solveret hanc difficillimara quaes-
tionem, quae fit, cum videntur boni esse miseri, et felices mali: Hoc,
inquit, labor est ante me, doee introeam in sanctuarium Del, et intelli-
gam in novissima"*. ludido quippe novissimo non sic erit: sed in aperta
iniquorum miseria, et aperta felicitate iustorum, longe quam nunc est
aliud apparebit.
C A P LT XXIX
D E ADVENTU E H A E ANTE IUDIC1UM, CUIUS PRAEDICATIOiNE S C RI P T URART I M
SECRETA RESERANTE, IDAEI COJJVERTENTUR AD C H R I S T U M
Cum autem admonuisset, ut meminissent legis Moysi: quoniam prae-
videbat eos multo adhuc tempore non eam spiritualiter, sicut oportuerat,
accepturos, continuo subiecit: Et ecce ego mittam vobis Eliam Thesbiten,
antequam venial dies Domini magnas et Mus tris, qui convertet cor patris
ad filium, et cor hominis ad proximum suurn, ne forte veniens percutiam
terram penitus ". Per hunc Eliam magnum mirabilemque prophetam ex-
psita sibi.lege, ultimo tempore ante iudicium, Iudaeos in Christum ve-
rum, id est, in Christum nostrum esse credituros, celeberrimum est in ser-
monibus cordibusque fidelium, Ipse quippe ante adventum iudcis Salva-
17
'
J
Ps . 72,11.13.16.17.
"" Mal . 4,5.6, s e o LXX.
XX, 29
th J UI CI O FINAL 1527
ra. Es cierto, dado el testimonio claro y evidente de las santas
Escrituras, que fu arrebatado en un carro de fuego. En vinien-
do, expondr espiritualmente la ley, entendida todava carnal-
mente por los judos. Y convertir el corazn del padre hacia
el hijo, es decir, el corazn de los padres hacia sus hijos, pues
los Setenta han usado el singular por el pl ural . El sentido es
ste: que los hijos, los judos, entiendan la ley como la enten-
dieron los padres, los profetas, entre los que se contaba Moiss.
As, el corazn de los padres se convertir hacia los hijos, lla-
mando los padres a los hijos a su modo de interpretar la ley.
Y el corazn de los hijos hacia sus padres, asintiendo stos a lo
que sintieron aqullos. En lugar de esto, los Setenta dijeron:
Y el corazn del hombre hacia su prjimo, pues no hay nadie
ms prjimo que los padres y los hijos.
Quiz a estas palabras de los Setenta, que han interpretado
la Escritura como profetas, pueda drseles otro sentido ms ele-
vado. Segn l, Elias convertir el corazn del Dios Padre ha-
cia el Hijo, no haciendo, claro est, que el Padre ame al Hijo,
sino enseando a los judos que, como el Padre ama al Hijo, as
ellos amen al Cristo, que es nuestro Cristo, a quien antes ha-
ban odiado. En efecto, Dios, segn los judos, en nuestro tiem-
po tiene apartado su corazn de nuestro Cristo. Y Dios, para
ellos, convertir su corazn hacia el Hijo cuando, trocado el
corazn de ellos, vean el amor del Padre al Hijo. En lo si-
guiente : Y el corazn del hombre liada su prjimo, es decir,
que Elias convertir tambin el corazn del hombre hacia su
prjimo, qu mejor puede entenderse que decir que converti-
r el corazn del hombre hacia Cristo- hombre? Porque Cristo,
toris non immerito speratur esse venturus: quia etiam nunc vivere non
immerito creditur. Curru namque gneo raptus est de rebus humanis, quod
evidentissime sancta Scriptura testatur
1
". Cum venerit ergo, exponendo
legem spiritualiter, quam nunc Iudaei camaliter sapiunt, convertet cor
patris ad filium, id est, cor patrum ad filios: singularem quippe pro nu-
mero plurali interpretes Septuaginta posuerunt. Et est snsus, ut etiam
filii sic intelligant legem, id est Iudaei, quemadmodum patres eam intelle-
xerunt, id est Prophetae, in quibus erat et ipse Moyses. Sic enim cor
patrum convertetur ad filios, cum intelligentia patrum perducetur ad in-
telligentiam filiorum; et cor filiorum ad paires eorum, dum in id quod
genserunt illi, consentient et isti: ubi Septuaginta dixerunt, et cor homi-
nis ad proximum suum. Sunt enim inter se valde proximi patres et filii.
Quanquain in verbis Septuaginta interpretum, qui prophetice interpretati
sunt, potest sensus alius idemque electior inveniri; ut intelligatur Elias
cor Dei Patris conversurus ad Filium: non utique agendo ut Pater diligat
Filium, sed docendo quod Pater diligat Filium; ut et Iudaei, quem prius
oderant, diligant eumdem, qui noster est Christum. Iudaeis enim nunc
aversum cor habet Deus a Christo nostro, quia hoc putant. Eis ergo tune
cor eius convertetur ad Filium, cum ipsi converso corde didicerint dilec-
tionem Patris in Filium. Quod vero sequitur, et cor hominis ad proximum
suum, id est, convertet Elias et cor hominis ad proximum suum; quid
1,1
4 Ree. a,n.
1620
LA CIUDAD DE DIOS XX, 80, 1
.siendo nuestro Dios en la forma de Dios, tomando la forma de
siervo se ha dignado tambin ser nuestro prjimo.
Y Elias har esto por temor a que, en viniendo, destruya
toda la tierra. Son tierra todos los que gustan las cosas de la
tierra, como los judos carnales. Este vicio motiv aquellas mur-
muraciones contra Di os: Los malos le son gratos, y: Es una
locura servir a Dios.
C A P I T U L O X X X
OBSCURIDAD DEL ANTIGUO TESTAMENTO SOBRE LA PERSONA DE
CRISTO COMO JUEZ EN EL LTIMO JUI CI O
1. Hay otros muchos testimonios en las divinas Escrituras
sobre el juicio final. Me hara demasiado largo si los recogiera
todos. Baste, pues, haber probado que esta verdad ha sido anun-
ciada tanto en el Antiguo como en el Nuevo Testamento. Pero
el Antiguo no expresa con tanta claridad como el Nuevo que es
Cristo el que har ese juicio, es decir, que es Cristo quien ven-
dr del cielo como juez. De que all diga el Seor que vendr
o diga el hagigrafo que vendr el Seor, no se sigue lgica-
mente que vendr Cristo, ya que esa denominacin vale tanto
para el Padre, como para el Hijo, como para el Espritu Santo.
Mas este punto no conviene dejarlo pasar sin pruebas.
Es preciso evidenciar en primer trmino que Jesucristo ha-
bla por sus profetas bajo el nombre de Seor Dios, sin ocultar-
melius intelligitur, quam cor hominis ad hominem Christum? Cum enim
eit in forma Dei Deus noster, formam serv accipiens esse dignatus est
etiam proximus noster. Hoc ergo faciet Elias. Ne forte, inquit, veniam,
et percutiam terram penitus. Terra sunt enim, qui terrena sapiunt; sicut
Iudaei carnales usque nunc: ex quo vitio contra Deum murmura illa ve-
nerunt, Quia mali ei placent; et, Vanus est qui servil Deo
182
.
C A P U T XXX
QUOD IN LIBRIS VETERIS TESTAMENTI CUM DEUS LECITUR IUDICATURDS, NON
EVIDENTER CLIRISTI PERSONA MONSTRETUR: SED EX QUIBUSDAM TESTIMONIIS,
tIBI DOMINS DEUS I.OQUITUR, APPAREAT NON DUBIE QUOD IPSE SIT CHRISTUS
1. Multa alia sunt Scripturarum testimonia divinarum de novissimo
iudicio Dei; quae si omnia colligam, nimis longum erit. Satis ergo sit,
quod et novis et veteribus Litteris sacris hoc praenuntiatum esse proba-
vimus. Sed veteribus per Christum futurum esse iudicium, id est, iudicem
Christum de celo esse venturum, non tam, quam novis, evidenter ex-
pressum est: propterea quia cum ibi dicit Dominus Deus se esse ventu-
rum, vel Dominum Deum dicitur esse venturum, non consequenter intel-
ligitur Christus. Dominus enim Deus et Pater est, et Filius, et Spiritus
sanctus: eque hoc tamen intestatum relinquere nos oportet. Primo itaque
"- ' Mal, 3,17; 3,14.
XX, 30, 2 El, JUICIO INAI, 1529
se como Cristo. Esto es tan verdad, que, cuando no aparece
como tal y, sin embargo, se dice que el Seor Dios vendr a
juzgar, se puede entender Jesucristo. Hay un pasaje en Isaas
que arroja luz sobre esto que voy diciendo. Dios habla por el
profeta: Escchame, Jacob, y t, Israel, a quien yo llamo. Yo
soy el primero y yo soy para siempre. Mi mano fund la tierra
y mi diestra consolid el cielo. Los llamar, y al momento se
presentarn, y se reunirn todos y escucharn. Quin les anun-
ci tales cosas? Como te amaba, cumpl tu voluntad sobre Ba-
bilonia y extermin la raza de los caldeos. Yo he hablado y he
llamado; yo le he guiado e hice prosperar su jornada. Acercaos
a m y escuchadme: Desde el principio yo no he hablado ja-
ms en secreto. Cuando las cosas sucedan, yo estaba presente.
Y ahora me ha enviado el Seor Dios y su Espritu. Es, ni ms
ni menos, el mismo que hablaba como el Seor Dios, y, sin em-
bargo, no se sabra que era Jesucristo de no haber aadi do:
Y ahora me ha enviado el Seor Dios v su Espritu. Dice esto
segn la forma de siervo y habla de una realidad futura como
si hubiera ya pasado. As leemos en el mismo profeta: Fu
conducido como oveja al matadero. No dice: Ser conducido,
sino que en lugar del futuro usa el pasado. Este modo de ha-
blar es muy corriente en profeca.
2. En Zacaras encontrarnos otro pasaje en que aparece
claramente este mismo pensamiento. En l se dice que el Omni-
potente envi al Omnipotente. Quin a quin, sino el Dios
Padre al Dios Hijo? He aqu sus pal abr as: Esto dice el Seor
demonstrandum est, quemadmodum Iesus Christus tanquam Dominus Deus
loquatur in propheticis libris, et tamen Iesus Christus evidenter appareat:
ut et quando sic non apparet, et tamen ad illud ultimum iudicium Domi-
nus Deus dicitur esse venturus, possit Iesus Christus intelligi. Est locus
apud Isaiam prophetam, qui hoc quod dico evidenter ostendit. Deus enim
per prophetam, Audi me, inquit, lacob et Israel quem ego voco. Ego sum
primus, et ego in sempiternum: et manus mea fundavit terram, et dextera
mea firmavit caelum. Vocabo eos, et stabunt simul, et congregabuntur
omnes, et audient. Quis eis nuntiavit haec? Diligens te, feci voluntatem
tuam super Babylonem, ut auferrem semen Chaldaeorum. Et locutus sum,
et ego vocavi: adduxi eum, et prosperam feci viam eius. Accedite ad me,
et audite haec. Non a principio in abscondito locutus sum: quando fie-
bant, ibi eram. Et nunc Dominus Deus misit me, et Spiritus eius
lss
.
Nempe ipse est, qui loquebatur sicut Dominus Deus: nec tamen intelli-
geretur Iesus Christus, nisi addidisset, Et nunc Dpminus Deus misit me,
et Spiritus eius. Hoc enim dixit secundum formam servi, de re futura
utens praeteriti temporis verbo: quemadmodum apud eumdem prophetam
legitur, Sicut ovis ad immolandum ductus est"
i
. Non enim ait, Ducetur:
sed pro eo quod futurum erat, praeteriti temporis verbum posuit. Et assi-
due prophetia sic loquitur.
2. Est et alius locus apud Zachariam, qui hoc evidenter ostendit, quod
omnipotentem misit omnipotens: quis quem, nisi Deus Pater Deum Fi-
lium? Nam ita scriptum est: Haec dicit Dominus omnipotens, Post. glo-
183
ls. 48,12-16.
> Ibid., S3,7> sec. LXX.
1530 U CIUDAD DE DIOS XX, 30, 3
omnipotente: Despus de la gloria me envi a las naciones que
os han despojado. Porque tocaros es como tocar las nias de
sus ojos. Yo extender mi mano sobre ellos y sern despojos
de los que fueron esclavos suyos, y conoceris que el Seor om-
nipotente me envi. Advierte que el Seor omnipotente dice que
fu enviado por el Seor omnipotente. Quin osar entender
esto de otro que de Cristo, que habla a las ovejas extraviadas
de la casa de Israel ? As dice en el Evangelio: No he sido en-
viado sino a las ovejas que perecieron de la casa de Israel. Las
compar a las nias de sus ojos por los subidos quilates del
amor que les tena. Entre estas ovejas se contaban tambin sus
apstoles. Y despus de la gloria de su resurreccin, antes de
la cual dice el evangelista: Jess an no haba sido glorificado,
fu enviado tambin a las naciones en persona de sus apstoles.
De este modo se cumpli lo que se lee en el Sal mo: Me librars
de las contradicciones del pueblo y me constituirs caudillo de
las naciones. Los que haban saqueado a los israelitas y a los
que haban servido los israelitas, cuando estaban sometidos a
las naciones, no fueron a su vez despojados, sino que se troca-
ron en despojos de los israelitas. Esto mismo lo haba prometi-
do a los apstoles al decirles: Os har pescadores de hombres.
Y a uno de ellos: Desde ahora sers pescador de hombres. Se
trocarn, pues, en despojos, pero en el buen sentido, como son
los vasos robados al fuerte ms fuertemente atado.
3. El Seor, hablando por boca del mismo profeta, dice:
En aquel da yo tirar a exterminar a todas las naciones que
riam misit me super gentes, quae spoliaverunt vos; quia qui tetigerit vos,
quasi qui tangit pupillam oculi eius. Ecce ego inferam manum, meam
super eos, et erunt spolia his qui servierant eis; et cognoscetis quia Do-
minus omnipotens misit me
185
. Ecce dicit Dominus omnipotens, a Domino
omnipotente se missum. Quis hic audeat intelligere nisi Christum loquen-
tem, scilicet oviJbus quae perierant domus Israel? Ait namque in Evange-
lio, Non sum missus, nisi ad oves quae perierunt domus Israel"": quas
hic comparavit pupillae oculi Dei, propter excellentissimum dilectionis
affectum; ex quo genere ovium etiam ipsi Apostoli fuerunt. Sed post glo-
riam resurrectionis utique suae, quae antequam fieret, ait evangelista,
fesus nondum erat glorificatus ""; etiam super gentes missus est in Aposto-
lis suis: ac sic impletum est quod in Psalmo legitur, Erues me de con-
tradictionibus populi, constitues me in caput gentium
1
"": ut qui spoliave-
rant Israelitas, quibusque Israelitae servierant, quando sunt gentibus sub-
diti, non vicissim eodem modo spoliarentur, sed ipsi spolia fierent Israe-
litarum. Hoc enim Apostolis promiserat, dicens, Faciam vos piscatores ho-
minum "". Et uni eorum, Ex hoc iam, inquit, homines eris capiens
19
.
Spolia ergo fierent sed in bontim, tanqnam erepta vasa illi forti, sed for-
lius alligato ' ".
3. tem per eumdem propbetam Dominus loquens, Et erit, inquit,
in die illa, quaeram miferre omne.s gentes quae veniunt contra lerusalem,
183
Zach. 2,8 et 9. ' Mt. 4,19.
186
Mt. 15,24. so Le,
5j I0
,
' "
I(
3. 7,39- "" Mt. r?,39
'" Ps. r
7
,
M
XX, 30, 3 81, JUICIO FINAL 1531
vengan contra Jerusaln. Y derramar sobre la casa de David
y sobre los habitantes de Jerusaln el Espritu de gracia y de
misericordia y pondrn los ojos en. m por haberme insultado.
Llorarn sobre l como lo hacen sobre un ser amado y harn
duelo por l como por el unignito. A quin atae sino a solo
Dios exterminar todas las naciones enemigas de la santa ciudad
de Jerusaln, que vienen contra ella, es decir, que le son con-
trarias, o, segn otra versin, que vienen sobre ella, o sea
a subyugarla? Y a quin pertenece sino a solo Dios derramar
sobre la casa de David y sobre los moradores de Jerusaln el
Espritu de gracia y de misericordia? A la verdad que esto es
privativo de Dios, y el profeta lo dice en persona de Dios.
Y, no obstante, Cristo hace ver que l es ese Dios que obra
todas esas maravillas divinas, al aadi r: Y pondrn sus ojos
en m por haberme insultado. Llorarn sobre l como lloran
sobre un ser amado (o querido) y harn duelo por l como por
el unignito. En aquel da, los judos, aun aquellos que han
de recibir el Espritu de gracia y de misericordia, fijando sus
ojos en Cristo, que vendr en toda su majestad, y cayendo en
la cuenta de que es el mismo de quien se mofaron en su abati-
miento, se arrepentirn de haberle insultado en su paciencia.
Y tambin sus padres, autores de tamaa impiedad, lo vern al
resucitar, pero ya para ser castigados, no corregidos. Por con-
siguiente, las palabras que siguen: Y derramar sobre la casa
de David y sobre los habitantes de Jerusaln el Espritu de
gracia y de misericordia y pondrn sus ojos en m por haberme
insultado, no aluden a stos, sino a los descendientes de su raza,
et effundam super domum David, et super habitatores lerusalem Spiritum
gratiae et misericordiae; et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt;
et plangent super eum planctum quasi super charissimum, et dolebunt
dolare quasi super unigenitum "
2
. Numquid nisi Dei est auferre omnes
gentes inimicas sanctae civitatis lerusalem, quae veniunt contra eam, id
est, contrariae sunt ei, vel, sicut alii sunt interpretati, veniunt super eam,
id est, ut eam sibi subiiciant: aut super domum David effundere, et super
habitatores eiusdem civitatis Spiritum gratiae et misericordiae? Hoc utique
Dei est, et ex persona Dei dicitur per Prophetam: et tamen hunc Deum
haec tam magna et tam divina facientem sese Christus ostendit, adiun-
gendo atque dicendo, Et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt; et
plangent super eum planctum quasi super charissimum (sive, dilectum),
et dolebunt dolore quasi super unigenitum. Poenitebit quippe in die illa
Iudaeos, etiam eos qui accepturi sunt Spiritum gratiae et misericordiae,
quod in eius passione insultaverint Christo, eum ad eum adspexerint in
sua maiestate venientem, eumque esse cognoverint, quem prius liumilem
in suis parentibus illuserunt: quamvis et ipsi parentes eorum tantae illius
impietatis auctores resurgentes videbunt eum, sed puniendi iam, non adime
corrigendi. Non itaque hoc loco ipsi inteliigendi sunt, ubi dictum est, Et
effundam super domum David et super habitatores lerusalem Spiritum
gratiae et misericordiae; et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt:
sed tamen de illorum stirpe venientes, qui per Eliam illo tempore sunt
192
Zach. 12,9.10.
1532
M CIUDAD DE DIOS
XX, 30, 4
que creern entonces por la predicacin de Elias. Mas, as como
decimos a los j ud os: Vosotros disteis muerte a Cristo, aunque
este crimen se deba a sus padres, as stos se afligirn, en cier-
to modo, de ser los autores del mal que hicieron los otros.
Y aunque, una vez recibido el Espritu de gracia y de miseri-
cordia, los fieles ya no sern condenados con sus padres impos,
no dejarn por eso de dolerse del crimen de sus padres como
si fueran culpables. El dolor no nacer del reato del crimen,
sino del afecto de piedad.
Es verdad que donde los Setenta han t raduci do: Y pondrn
sus ojos en m por haberme insultado, el hebreo dice: Y pon-
drn sus ojos en m, a quien'han traspasado. Esta pal abra ex-
presa con ms claridad a Cristo crucificado. No obstante, el
insulto, segn la expresin de los Setenta, abarca la totalidad
de la pasin. Le insultaron cuando fu detenido, preso, juzgado
y vestido con el oprobio de una ignominiosa vestidura, y co-
ronado de espinas, y herido en la cabeza con la caa, y adorado
burlescamente con las rodillas en tierra, y al llevar su cruz y
ya pendiente en el madero. No singularizando, pues, las versio-
nes, sino aunando las dos, al leer que le insultaron y que le
traspasaron, nos damos cuenta ms cabal de la verdad de la
pasin del Seor.
4. En consecuencia, cuando leemos en los profetas que
Dios vendr a juzgar, aunque no se haga ms distincin, es pre-
ciso entender a Cristo nicamente, ya que, si bien es el Padre
el que juzgar, juzgar por la venida del Hijo del hombre.
El visiblemente no juzga a nadie, sino que dio el poder de juz-
gar al Hijo, que se manifestar como hombre- juez, al igual que
fu juzgado como hombre. A qu otro se refiere lo que dice
credituri. Sed sicut dicimus Iudaeis, Vos occidistis Christum, quamvis hoc
parentes eorum fecerint: sic et isti se dolebunt fecisse quodammodo, quod
fecerunt illi, ex quorum stirpe descendunt. Quamvis ergo accepto Spiritu
gratiae et misericordiae iam fideles non damnabuntur cum impiis parenti-
bus suis; dolebunt tamen tanquam ipsi fecerint, quod ab illis factura est.
Non igitur dolebunt reatu criminis, sed pietatis afectu. Sane ubi dixerunt
Septuaginta interpretes, Et aspicient ad me, pro eo quod insultaverunt; sic
interpretatum est ex Hebraeo, Et aspicient ad me, quem confixerunt. Quo
quidem verbo evidentius Christus apparet crucifixus. Sed illa insultatio,
quam Septuaginta poner maluerunt, eius univcrsae non defuit passiom.
Nam et detento, et alligato, et adiudicato, et opprobrio ignominiosae
vests induto, et spinis coronato, et clamo in capite percusso, et irriden-
ter fixis genibus adorato, et crucem suam portanti, et in ligno iam pen-
denti utique insultaverunt. Proinde interpretationem non sequentes unam,
sed utramque iungentes, cum et insultaverunt, et confixerunt legimus, pie-
nius veritatem Dominicae passionis agnoscimus.
4. Cum ergo in propheticis litteris ad novissimum iudicium facienduiri
Deus legitur esse venturus, etsi eius alia distinctio non ponatur; tantum-
modo propter ipsum iudicium Christus debet intelligi: quia etsi Pater
iudicabit, per adventum Filii hominis iudicabit. Nam jpse per suae prae-
sentiae manifestationem non iudicat quemquam, sed omne iudicium dedil
XX, 30, 4 8I< JUICIO FINAL 1533
Dios por Isaas bajo el nombre de Jacob y de Israel, de cuya
estirpe naci Cristo segn la carne? He aqu el t ext o: Jacob es
mi siervo, yo le proteger; Israel es mi elegido, en l tiene mi
alma sus complacencias. Yo le he dado mi Espritu; El har
el juicio a las naciones. Ni gritar ni callar, y su voz no se
oir juera. No quebrar la caa cascada nv apagar la mecha
que an humea, sino que juzgar conforme a verdad. Resplan-
decer y no ser herido hasta que haga en la tierra el juicio, y
las naciones esperarn en mi nombre. El hebreo no trae Jacob
e Israel; pero los Setenta, dando a entender cmo deba tomarse
mi siervo, es decir, por la humildsima forma de siervo a que
le redujo el Altsimo, han empleado el nombre de la persona
de cuya estirpe tom la forma de siervo. Le fu dado el Espri-
tu Santo y, segn atestigua el Evangelio, descendi sobre l en
forma de paloma. El pronunci juicio a las naciones, porque
prenunci el cumplimiento futuro de lo que estaba oculto para
las naciones. No grit por mansedumbre, y, sin embargo, no
ces de predicar la verdad. Pero su voz no se oy fuera, ni se
oye, pues los que estn separados de su cuerpo no le obedecen.
No quebrant ni extingui a los judos perseguidores, que fue-
ron comparados a la caa cascada, porque perdieron su inte-
gridad, y a la mecha que humea, porque no tienen ya la luz.
Los perdon El, que no haba venido todava a juzgarlos, sino
a ser juzgado por ellos [39]. Y ha pronunciado un juicio ver-
dadero, predicindoles que seran castigados si persistan en su
malicia. Su rostro brill en la montaa, y su fama en el orbe
Filio
l93
: qui manifestabitur homo iudicaturus, sicut homo est iudicatus.
Quis est enim alius, de quo item Deus loquitur per Isaiam sub nomine
Iacob et Israel, de cuius semine corpus accepit? quod ita scriptum est:
lacob puer meus, suscipiam illum: Israel electus meus, assumpsit eum
anima mea. Dedi Spiritum meum in illum, iudicium gentibus proferet.
Non clamabit, eque cessabit, eque audietur foris vox eius. Calamum
quassatum non conteret, et linum fumans non exstinguet; sed in veritate
pro/eret iudicium. Refulgebit, et non confringetur, doee ponat in trra
iudicium; et in nomine eius gentes sperabunt
1M
. In hebraeo non legitur
lacob et Israel: sed quod ibi legitur servus meus, nimirum Septuaginta
interpretes volentes admonere quatenus id accipiendum sit, quia scilicet
propter formam servi dictum est, in qua se Altissimus humillimum prae-
buit, ipsius hominis nomen ad eum significandum posuerunt, de cuius
genere eadem servi forma suscepta est. Datus est in eum Spiritus sanctus,
quod et columbae specie, Evangelio teste, monstratum est "
s
. Iudicium
gentibus protulit, quia praenuntiavit futurum, quod gentibus erat occul-
tum. Mansuetudine non clamavit, nec tamen in praedicanda veritate cessa-
vit. Sed non est audita foris vox eius, nec auditur; quandoquidem ab eis
qui foris ab eius corpore praecisi sunt, non illi obeditur: ipsosque suos
persecutores Iudaeos, qui clamo quassato perdita integritate, et lino
fuman ti amisso lumine comparati sunt, non contrivit, nec exstinxit; quia
pepercit eis, qui nondum venerat eos iudicare, sed ab eis iudicari. In ve-
103
lo. 5,2a.
184
Is. 42,1-4, sec. LXX.
lBS
Mt. 3il6.
1 534 W CIUDAD DE DIOS XX^> 3Q
enlero. No fu quebrado ni quebrantado, porque no cedi a 1
Q
perseguidores, ni en su persona ni en su Iglesia. Y por eso ^
ha sucedido ni suceder lo que sus enemigos dijeron y a{.
dicen: Cundo morir ste y ser abolido su nombre?
Hasta que establezca el juicio sobre la tierra. He aqu J
luz del secreto que buscbamos. Este es, pues, el ltimo juici
Q
que har en la tierra cuando viniere del cielo. Vemos ya cur^'
pudo en l lo que el profeta aadi ; Y las naciones esperar^
en su nombre. Este hecho innegable sea una razn poderos^
para creer lo que slo la desvergenza permite negar. Qui^
esperara esto que aun los que rehusan creer en Cristo ven y^
cumplido, y rechinan sus dientes y se consumen, a despecho d
e
s mismos, porque no pueden negarlo? Quin, repito, esperar^
que las naciones haban de creer en el nombre de Cristo, cuar^
do le prendan, le ataban, le abofeteaban, le insultaban y J
6
crucificaban; cuando, en fin, hasta los mismos discpulos haba^
perdido la esperanza que comenzaba a bri l l ar en sus corazones?
Lo que apenas entonces un ladrn esper sobre la cruz, ahor^
lo esperan todas las naciones, y, por temor a morir eternamen.
te, se signan con la cruz en que muri.
5. Nadie niega ya ni duda siquiera que ser Jesucristo
el juez supremo del juicio final y que ste ser tal cual se anur.
ca en las Sagradas Letras. Slo el que por una incredulidad
ciega y quisquillosa no cree en las Escrituras, que ya han mani,
festado su veracidad al mundo entero, duda de esto. He aqu las
cosas que sucedern en el juicio o hacia ese t i empo: la venida
ritate sane iudicium protulit, praedicens eis quando puniendi essent, s
in sua malignitate persisterent. Refulsit in monte facies eius
19b
, in orbe
fama eius: nec coniractus, sive contritus est, quia eque in se, eque in
Ecclesia sua, ut esse desisteret, persecutoribus cessit. Et ideo non est
factum, nec fiet, quod inimici eius dixerunt, vel dicunt, Quando morietur
et peribit normen eius? ' " Doee ponat in trra iudicium.. Ecce manifes.
tatum est quod absconditum quaerebamus. Hoc enim est novissimum iudi-
cium, quod ponet in trra, cum venerit ipse de celo. De quo am vide.
mus impletum, quod hic nltimum positum est: Et in nomine eius gentes
sperabunt. Per hoc certe quod negari non potest, etiam illud credatur
quod impudenter negatur. Quis enim speraret, quod etiam hi qui nolunt
adhuc credere in Christum, iam nobiscum vident, et quoniam negare non
possunt, dentibus suis frement, et tabescunt? Quis, inquam, speraret
gentes in Christi nomine speraturas, quando tenebatur, ligabatur, cae-
debatur, illudebatur, crucifigebatur; quando et ipsi discipuli spem perdi-
derant, quam in illo babere iam coeperant? Quod tune vix unus Jatro
speravit in cruce, mine sperant gentes longe lateque diffusae; et ne in
aeternum moriantur, ipsa in qua ule mortuus est, cruce signantur.
5. Nullus igitur vel negat vel dubitat, per Iesum Christum tale quale
istis sacris Litteris praenuntiatur, futurum esse novissimum iudicium, nisi
qui eisdem Litteris, nescio qua incredibili animositate seu caecitate, non
credit, quam iam veritatem suam orbi demonstravere terrarum. In illo
, s
Mt . 17,1.2.
197
Ps . 40,6.
XX, 30, 8
EL JT7ICIO FINAL
1535
de Elias Tesbite, la conversin de los judos, la persecucin del
anticristo, la venida de Cristo a juzgar, la resurreccin de los
muertos, la separacin entre los buenos y los malos, la confla-
gracin del mundo y su renovacin. Es preciso creer que todo
esto suceder; pero de qu modo y en qu orden? La expe-
riencia nos lo ensear mejor que puedan hacerlo ahora las
conjeturas de la razn humana. Con todo, tengo para m que
sucedern en el orden que he venido diciendo.
6. Dos libros me faltan para dar fin a esta obra y cum-
plir, gracias a Dios, mis promesas. Uno versar sobre el supli-
cio de los malos, y otro, sobre la felicidad de los buenos. En
ellos refutar sobre todo, con la ayuda de Dios, los vanos argu-
mentos de los hombres, que parecen roer con sabidura su
miseria contra las predicciones y las Dromesas de Dios y que
desprecian como flacos y ridculos los dogmas gue alimentan
nuestra fe. Mas los sabios segn Dios extraen de la omnipoten-
cia divina un argumento poderossimo para creer todo cuanto
parece increble a los hombres y se contiene en las Santas
Escrituras, cuya verdad est justificada ya de tantas maneras.
Tienen, adems, por cierto, que es imposible que Dios nos en-
gae y que puede hacer lo que es imposible para el infiel.
itaque indicio vel circa illud iudicium has res didicimus esse venturas,
Eliam Thesbiten, fidem Iudaeorum, Antichristum persecuturum, Christum
udicaturum, mortuorum resurrectionem, bonorum malorumque diremptio-
nem, mundi conflagrationem, eiusdemque renovationem. Quae omnia qui-
dem ventura esse credendum est: sed quibus modis, et quo ordine veniant,
magis tune docebit rerum experientia, quam nunc ad perfectum hominum
intelligentia valet consequi. Existimo tamen eo quo a me commemorata
sunt ordine esse ventura.
6. Do nobis ad hoc opus pertinentes reliqui sunt libri, ut adiuvante
Domino promissa compleamus: quorum unus erit de malorum supplicio,
alius de felicitate iustorum: in quibus mxime, sicut Deus donaverit, ar-
gumenta refellentur humana, quae contra praedicta ac promissa divina
sapienter sibi miseri rodere videntur, et salubris fidei nutrimenta velut
falsa et ridenda contemnunt. Qui vero secundum Deum sapiunt, oninium
quae incredibilia videntur hominibus, et tamen Scripturis sanctis, qua-
rum iam veritas multis modis asserta est, continentur, mximum argu-
mentum tenent veracem Dei omnipotentiam, quem certum habent nullo
modo in eis potuisse mentiri, et posse facer quod impossibile est infideli.
NOTAS AL LIBRO XX
[1] Esta es la doctrina general y corriente del Santo sobre la necesi-
dad de la gracia. La gratia adiuvas y la gratia sanans, en unin, van
obrando en el alma su total perfeccionamiento. A este propsito vienen
como anillo al dedo aquellas palabras del sermn 56 (n.7) : Quia quod fit
a te, ipse facit in te. Numquam fit a te, quod non ipse facit in te. Sed
aliquando facit in te, quod non fit a te: numquam autem aliquid fit a te,
si non facit in te.
[2] Estas son las objeciones corrientes que suele poner el mismo
vulgo contra la providencia y la justicia de Dios.
[3] Segn el texto de Migne, creemos que la traduccin fiel es la
dada, y no la que leemos en Roys y Rozas. Sin duda siguiendo ste una
leccin distinta, ha traducido la palabra infantes en el prrafo siguiente, y
as dice: Que a los nios que fueran de importancia en el mundo, no
les dej la muerte lograrlo.
[4] Sin embargo, ya nos ha dado una larga lista de cosas que nos
permite ver nuestra poquedad de ingenio y la profundidad de los juicios
de Dios. La razn ltima sera que los juicios de Dios son inescrutables;
pero, como la mente humana pide algo ms y no se conforma con ello,
San Agustn va a entrar en una explicacin racional de su gnero.
[5] Estas expresiones y estas apreciaciones han pasado luego a ser
patrimonio comn de la teologa catlica, que en este punto ha avanzado
muy poco desde entonces y que no ha sabido en mucbas ocasiones tener
la suficiente humildad, como su gran campen Agustn, de confesar su
ignorancia y entregarse en los brazos del misterio.
[6] Nunca es el hombre ms grande que cuando est de rodillas, se
ha dicho. Y yo dira que nunca es ms sabio que cuando confiesa su
ignorancia. San Agustn se hace atrayente por eso, porque confiesa su
propia ignorancia, porque tiene la suficiente humildad para decir, a des-
pecho de su gran ingenio, que desconoce muchas cosas. Saber someter la
razn a la fe es la virtud cumbre del sabio, que es un santo, como del
hereje es rebelar la razn contra la fe, su mayor vicio.
[7] Esta misma explicacin de la profundidad y del simbolismo del
nmero doce se halla ampliada en la Enarratio in psalmum 49,9.
[8] Esta carta est escrita el ao 419 y la dirige con este encabeza-
miento : A Hesiquio, seor beatsimo, venerable y acepto hermano y
coepscopo, Agustn, salud en el Seor. Como se nos dice en este lugar,
era obispo de Salona.
[9] Estas palabras se han aducido con frecuencia para negar la sen-
tencia inmaculista en el pensamiento de San Agustn. En realidad, el si-
lencio en este caso es muy sospechoso, si bien es cierto que puede tam-
bin interpretarse como regla de prudencia, dado el ambiente en que se
desarrollaba su actividad. El nemine prorsus excepto nos recuerda aquel
otro lugar en que dice: De qua cum de peccatis agitur, nullam prorsus
habere vol quaestionem (De nat. et grat. 36,42) .
[10] Este es el famoso pasaje que ha dado origen al milenarismo.
NOIAS AI, UBRO XX 1537
Agustn va a hacer una exposicin del mismo y hacer en su mayor parte
una refutacin de esa errnea doctrina. Esto no quiere decir que su ex-
posicin no quede manca, ya que l mismo al final nos dir que aun no le
convence la explicacin y que es personal.
[11] He aqu sus palabras en el sermn 259 (n.2) : Octavas ergo iste
dies in fine saeculi novam vitam significat: septimus quietem futuram
sanctorum in hac trra. Regnabit enim Dominus in trra cum sanctis
suis, sicut dicunt Scripturae, quo nullus malus intrabit, separatam atque
purgatam ab omni contagione nequitiae: quam significant centum quin-
quaginta tres Mi pisces, de quibus iam, quantum memini, tractavimus.
Como puede apreciarse aqu, parece defender el milenarismo, y es ste el
pasaje que rechaza en este captulo.
[12] El problema que se plantea es difcil, como toda la exposicin
que ha venido haciendo del texto del Apocalipsis. Interpretado segn su
mentalidad, si la persecucin del anticristo ha de sobrevenir al final y si
ser antes del juicio, se pregunta: Podr convertirse alguno y abrazar
la fe, que no haba profesado en vida? La respuesta no es fcil darla.
Agustn ensaya contestar en lo que sigue.
[13] Indudablemente, la gran confianza en los mrtires estaba muy
arraigada en el corazn de los cristianos. De ello dan testimonio el culto
que les renda la primitiva Iglesia y el que luego, siguiendo esa costum-
bre, les ha rendido la Iglesia universal. Por otra parte, es tiernamente
conmovedor el dogma de la comunin de los santos, de los miembros del
cuerpo de Cristo, punto que Agustn da aqu por supuesto.
[14] Est muy conforme con la mentalidad agustiniana la clsica
distincin del cuerpo y del alma de la Iglesia. El pecador se separa del
alma de la Iglesia, pero no del cuerpo.
[15] No estar de ms hacer notar aqu el gran concepto que San
Agustn tiene del martirio. El mrtir es el campen de la fe, de la verdad;
da la vida por el triunfo de esa misma verdad. Esta idea arrastraba a
Agustn como un peso desde los aos de sus vaivenes de conciencia. En
la primera parte de la obra ha comparado los mrtires con los hroes del
paganismo, a los que superan en valor.
[16] Cf. Serm. 241,2.
[17] El argumento escueto y limpio, pudiramos decir que est pre-
sentado en forma escolstica. Suena as: La resurreccin supone una
muerte; es decir, el levantarse supone una cada. Ahora bien, el alma es
inmortal y no puede morir. Luego ha de morir el cuerpo, que es el otro
elemento de que consta el hombre. Por tanto, es el cuerpo el que ha de
resucitar. As cruda y duramente.
[18] No es ms que un principio de la cristologa agustiniana. Lo
llamaramos el principio de uncin, segn el cual los hombres se hacen
miembros de ese cuerpo por el crisma mstico de que habla aqu.
[19] Los mrtires daban testimonio abierto de que Cristo era Dios
cuando, al mandarles sacrificar a los dioses, respondan que solamente
deban sacrificar al Dios nico y a Cristo. As ocurri, por ejemplo, con
Santa Cristina, que, mandada sacrificar, contest con estas admirables
palabras, recogidas por las actas: Numquam ego sacrificavi. nec sacrifico
nisi uni Deo et Domino nostro lesu Christo Filio eius, qui natas est et
passus. Los paganos refundan esta fe en Cristo v ese culto en los aps-
toles, como puede verse en el 1.18 c.53 de esta obra, y en De consensu
evangelistarum I 11-12.
[20] Los getas eran un pueblo de Traqa. situados a la orilla del
Danubio.
f 4 c rh na
1538 LA CIUDAD DE DIOS
[21] Los masagetas eran un pueblo escita que habit cerca del mar
Caspio.
[22] Esta interpretacin puede verse en San Jernimo (In Ez. c.38) .
[23] Es el lugar que nosotros hoy llamamos limbo de los justos o
seno de Abrahn. Agustn an no tena ideas claras sobre este punto,
todava hoy insoluble para la teologa catlica. Adems, el limbo de los
nios San Agustn lo niega en absoluto, pues no admite medio entre el
cielo o el infierno.
[24] Es que San Juan era telogo, y, buscado el principio generador
de toda su doctrina, se ha llegado al corazn del libro. Sin embargo, di-
remos que el Apocalipsis y su interpretacin ha quebrantado ya muchos
ingenios y sigue siendo hoy ms misterio que nunca; pues si ya en tiem-
po de San Agustn no estaban capacitados para entender los smbolos y las
figuras, hoy lo estamos menos. Porque es indudable que en tiempo del
autor entendan sus expresiones.
[25] El punto en cuestin se ve planteado en la segunda Epstola
de San Pedro. Y para darle solucin recurre a esta conversin. As es-
cribe en De Genesi ad litteram (III 2,2) : Sed quia huius aris humi-
dioris, in quo aves volitant, vel tota, vel prope tota spatia compleverat,
periisse qui fuerant celos in illa epstola scribitur. Quod nescio quemad-
modum possit intelligi, nisi in aquarum naturam pinguioris huius a'ris
qualitale conversa: alioquin non perierunt tune isti caeli, sed sublimius
erecti sunt, cum locum eorum aqua oceupaverat.
[26] Una vez ms nos maravilla su confesin, sincera, digna del ge-
nio. No es racionalista, no. El busca hasta donde puede, y all, a la puer-
ta del laberinto, deja la antorcha de la razn y se humilla. Sin embargo,
luego da unas conjeturas, pero no dice que sean autnticas y verdaderas.
[27] As piensan San Jernimo (In Dan. c.l l ) y Sulpicio Severo en
su Historia 1.2 c.29.
[28] As discurren Suetonio y Tcito.
[29] En la epstola 193, escrita a fines del 418 y dirigida a Merca-
tor, hace una larga exposicin a todos los pasajes que viene explicando
en este libro. A ella remitimos a nuestros lectores, para no vernos obli-
gados a darles un conglomerado de ideas sin trabazn. Lo mismo puede
verse en De octo Dulcitii quaestionibus q.3.
[30] Cf. Epist. 205,2,14 y De oct. Dulc. quaest. q.3.
[31] No se nos oculta que el trmino desanimado significa alicado,
sin esperanzas, derrotado; sin embargo, en su significacin etimolgica
creemos que es la palabra ms fiel a la latina y la que mejor expresa el
pensamiento contenido en este punto. La conservamos en la traduccin
ms que nada para no vernos precisados a deshacer el pareado.
[32] Este es, ni ms ni menos, el sabatismo de que nos habla al fi-
nal de la obra (1.22 c.30 n.5) . He aqu sus maravillosas palabras: Ibi va-
cabimus, et videbimus; videbimus, et amabimus; amabimus. el laudabi-
mus. Ecce quod erit in fine sine fine.
[33] Agustn era plenamente consciente de su misin de padre y pas-
tor. Al sacerdote, como porcin escogida del Seor, se le exige la santidad.
Esta es la que le constituye en tal, no el nombre, ni la raza, ni la carne.
Por tanto, pide del clrigo la consideracin de su dignidad excelsa y su-
perior a sus merecimientos, y sobre todo la santidad, porque la dignidad
se le da, y la santidad ha de entregarla l a Dios.
[34] As la Vulgata, pero la antigua, no la conocida hoy por tal
nombre.
[35] Cf. c.10. y Serm. 241.2.
[36] Cf. 1.19 c.23. Porfirio, y en general la escuela de Alejandra,
NOTAS AI, LIBRO XX 1539
sostena con firmeza la eternidad del universo. Y a esto alude en este
pasaje y en el citado.
[37] Vanse algunas, por ejemplo, en el captulo 21 de este mismo
libro XX.
[38] El Santo quiere ver en este texto de Malaquas una alusin al
purgatorio y, por tanto, probar con l su existencia. Esto le hubiera so-
lucionado muchos de sus conflictos en la interpretacin de los anteriores.
Pero al final del captulo y de la exposicin sacamos la impresin de que
su pensamiento no queda definido, aunque s insinuado.
[39] De todas estas cuestiones habla maravillosamente San Jerni-
mo, interpretando tambin a Isaas, en la epstola 151, dirigida a Al-
gasia (q.2) .
LIBRO XXI
Fin propio de la ciudad del diablo, o sea, suplicio eterno de los
condenados y argumentos para combatir la opinin de los
incrdulos.
C A P I T U L O 1
OKDEN QUE HEMOS DE SECUIIi Y PORQU BEL MISMO
Habiendo llegado ya por Jesucristo nuestro Seor, juez
de vivos y muertos, las dos ciudades, la de Dios y la del diablo,
a sus fines, debe tratarse con ms esmero en este libro, con la
ayuda de Dios, sobre la naturaleza del suplicio que sufrir el
demonio con todos sus secuaces. He decidido seguir este orden
para habl ar en el libro siguiente de la felicidad de los santos.
En ambos estados el alma estar unida al cuerpo, y parece
ms increble que puedan subsistir los cuerpos en tormentos
eternos que en una dicha eterna, libre de todo dolor. Y as,
la demostracin de que esa pena no es increble me facilitar
grandemente la prueba de la inmortalidad de los cuerpos, exen-
LI BER XXI
De fine debito civitads diaboli, supplicio scilicet damnatorum, sempiterno,
deque humanis contra illud incredulorum. argumentis.
CAPUT I
D E OBDINE msr t JTATI ONI S, QUA PRIUS DI S S E BE NDUM EST DE PERPETUO SUP-
PI.TCIO DAMNATORUM CUM DtAROLO, QtlAM DE AETERNA KELICITATE SANCTORUM
Cum per Iesum Christum Dominun nostrum, iudicem vivorum arque
raortuorum, ad dbitos fines ambae pervenerint civitates, quarum una est
Dei, altera diaboli, cuiusmodi supplicium sit futurnm diaboli et omnium
ad enm pertinentinm, in hoc libro nobis, quantum ope divina valebimus,
dilgentius disputandum est. Ideo autem hunc tenere ordinem malui, ut
postea disseram de felictate sanctorum, quoniam utrumque cum corpo-
ribus erit; et incredibilius videtur esse in aeternis corpora durare cru-
ciatibus, quam.sine dolore ullo in aeterna beatitudine permanere. Ac
per hoc cum illam poenam non deber esse incredibilem demonstravero,
adiuvabit me plurimum, ut multo facilius onmi carens molestia immorta-
XXI , 2 EL INFIERNO, PIN DE LA CIUDAU 1'liRKKNA 1541
ta de todo dolor, en los santos. Este orden encaja perfecta-
mente dentro de la Escritura, la cual, si es verdad que a veces
comienza por la felicidad de los buenos, como aqu : Los que
obraron bien, saldrn a resucitar para la vida, y los que mal,
a resucitar para ser condenados, no lo es menos que a veces la
pospone, como en este l ugar: Enviar el Hijo del hombre a sus
ngeles y recogern de su reino todos los escndalos y los arro-
jarn en el horno de fuego ardiendo. All ser el llanto y el
crujir de dientes. Al mismo tiempo, los justos resplandecern
como el sol en el reino de su padre. Y en este ot r o: As irn
stos al eterno suplicio, y los justos, a la vida eterna. Y si nos
fijamos en los profetas, topamos con que siguen bien un orden,
bien otro. Esto sera largo de probar, mas la razn del orden
elegido ya la he dado.
C A P I T U L O I I
PUEDEN VIVIR PERPETUAMENTE LOS CUERPOS EN EL FUEGO?
Qu dir para convencer a los incrdulos de que los cuer-
pos animados y vivientes pueden no slo no ser aniquilados
con la muerte, sino subsistir eternamente en medio de las lla-
mas? Ellos no se allanan a que nuestra prueba se funda en la
potencia del Omnipotente. Nos exigen que lo probemos con
ejemplos. Les respondemos que hay animales corruptibles,
pues son mortales, que viven en medio del fuego, y que en las
litas corporum in sanctis futura credatur. Nec a divinis ordo iste abhorret
eloquiis, ubi aliquando quidem bonorum beatitudo prius ponitur, ut est
illud, Qui bona fecerunt, in resurrectionem vitae; qui autem mala ege-
runt, in resurrectionem iudicii
1
: sed aliquando et posterius, ut est, Mit-
tet Filius hominis Angelos saos, et colligent de regno eius omnia scandala,
et mittent in caminum ignis ardentis, illie erit jletus et stridor dentium;
tune iusti fulgebunt sicut sol in regno Patris sui
2
; et illud, Sic ibunt isti
in supplicium aeternum; iusti autem, in vitam aeternam
3
. Et in Prophetis,
quod commemorare longum est, nunc ille, nunc iste ordo, si quis inspi-
ciat, invenitur. Sed ego istum qua causa elegerim, dixi.
CAPUT I I
AN POSSI I VT CORPORA TN rjSTIONE IC.N'IS ESSE PERPETUA
Quid igitur ostendam, unde convincantnr increduli, posse humana coi-
pora animata atque viventia, non solum nunquam morte disslvi, sed in
aeternorum quoque ignium durare tormentis? Nolunt enim hoc ad Om-
nipotenti8 nos referre potentiam, sed aliquo exemplo persuaden sibi fla-
gitant. Quibus si respondebimus, esse animara profecto corruptibilia, quia
morralla, quae tamen fn mediis ignibus vivant: nonnullum etiam gems
' l o. 5,29.
3
I bi <l , 25,46.
2
Mt. 13,41- 43.
1542 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 3, 1
fuent es de agua cal i ent e, en l as que es i mpos i bl e met er l a man o
si n quemar s e, se da ci ert a cl ase de gusanos, que no sl o vi ven
al l , si no que no pue de n vi vi r fuer a.
Los enemi gos r ehus an cr eer est o si no podemos mos t r ar l o,
y, si se lo pr es ent amos o se l o pr obamos con t est i gos aut o-
r i zados, por f an, con i dnt i ca i ncr edul i dad, que esto no bas-
t a par a i l us t r ar el punt o en cuest i n. Est os ani mal es di cen
el l os ni vi ven s i empr e, y vi ven si n dol or en el fuego, por -
que al l veget an y no son at or ment ados , ya que ese el ement o se
confor ma con su nat ur al eza. Como si no fuer a m s i ncr e bl e
ser al i ment ado que ser at or ment ado con t al es s er es ! Es mar a-
vi l l oso sent i r dol or en el fuego y vi vi r, per o es m s mar avi l l os o
vi vi r en el fuego y no sent i r dol or . Si , pues , se cree est o l t i mo,
p o r qu no se cree do p r i me r o ? [ 1] .
C A P I T U L O 1 1 1
E.S LGICO DECIR QUE LA MUERTE DEL CUERPO SIGUE AL
DOLOR CORPORAL?
1. No hay cuer po al gunor e pl i c anque pue da sent i r
dol or y no pue da mor i r .
Y est o cmo lo s abe mos ? Po r qu e qui n pue de asegu-
r ar que l os demoni os si ent en dol or en sus cuer pos , cuando
el l os confi esan que son afl i gi dos con gr andes t or me nt os ?
Si se r epl i ca que no hay cuer po al guno sl i do y pal pabl e ,
o, en una pal abr a, que no hay car ne que pue da sent i r dol or
y no pue da mor i r , no se di ce m s que l a apr eci aci n del sen-
vermium in aquarum calidarum scaturigine reperiri, quarum ervorem
nemo impune contrectat; illos autera non solum sine ulla sui laesione ibi
esse, sed extra esse non posse: aut nolirht credere, si ostendere non vale-
mus; aut si valuerimus sive oculis demonstrare res ipsas, sive per testes
idneos edocere, non satis hoc esse ad exemplum rei, de qua quaestio est,
eadem infidelitate contendent: quia haec animalia nec semper vivunt, et
in illis fervoribus sine doloribus vivunt, suae quippe naturae convenienti-
bus vegetantur illis, non cruciantur elementis; quasi non incredibilius sit
vegetari, quam cruciari talibus rebus. Mirabile est enim, doler in igni-
bus, et tamen vivere: sed mirabilius, vivere in ignibus, nec doler. Si
autem hoc creditur, cur non et illud?
C A P U T I I I
AN CONSEQUENS SIT tIT CORPOREUM DOLOREM SEQUATUR CARNIS INTERITUS
1. Sed nullum est, inquhmt, corpus quod doler possit, nec possit
mori. Et hoc unde scimus? Nam de corporibus quis certus est daemonum,
utrum in eis doleant, quando se affligi magnis cruciatibus confitentur?
Quod si respondetur, terrenum corpus solidum scilicet atque conspicuum
nullum esse, atque ut uno potius nomine id explicem, nullam esse carnem
quae doler possit, morique non possit: quid aliud dicitur, nisi quod sen-
XXI , 3, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1543
t i do cor por al , dat o de exper i enci a. Todos , en efect o, saben que
la car ne es mor t al . Y t oda l a pr ueba se r educe a deci r que l o
que no han exper i ment ado es i mpos i bl e o no exi st e [ 2 ] ,
Cmo el dol or va a ser pr ueba de l a muer t e, si es m s bi en
i ndi ci o de vi da? Se puede pr egunt ar si puede vi vi r s i empr e,
pe r o es ci er t o que t odo el que si ent e dol or vi ve y que t odo
dol or no pue de dar s e si no en un ser vi vi ent e. Es neces ar i o que
el que si ent e dol or vi va, y el dol or no causa neces ar i ament e l a
muer t e, por que no t odo dol or mat a nues t r os cuer pos , que son
mor t al es y que t i enen que mor i r .
Lo que hace que el dol or mat e en el mundo es que el al ma
est uni da al cuer po de t al suert e que no resi st e gr andes do-
l or es . El l a se al ej a, por que l a t r abazn de mi e mbr os y de po-
t enci as vi t al es es t an del i cada, que no puede s opor t ar l a fuerza
de un dol or agudo. Pe r o en el ot ro mundo el al ma est ar t an
uni da al cuer po, que esa uni n no podr ser di suel t a por el
cor r er del t i empo ni r ot a por dol or al guno. P o r t ant o, aunque
es ci er t o que no hay car ne que pueda sufri r y no pueda mor i r ,
con t odo, la car ne en l a ot r a vi da ser t al cual no es ahor a,
como l a muer t e ser di ferent e de l a que conocemos [ 3 ] . La
muer t e exi st i r , per o ser et erna, cuando el al ma no podr ni
vi vi r, p o r est ar s epar ada de Di os ni ver se l i br e de l os dol or es
del cuer po por l a muer t e. La muer t e pr i me r a echa del cuer po
al al ma cont r a la vol unt ad de st a, y l a muer t e segunda l a
r et i ene en el cuer po aun cont r a la vol unt ad de el l a. Una y ot r a
t i enen de comn que el cuer po hace sufr i r al al ma l o que st a
no qui er e.
2. Re par an, no obst ant e, estos nuest r os cont r adi ct or es en
su corporis homines et experientia collegerunt? Nullam namque carnem
nisi mortalem sciunt: et haec est eorum tota ratio, ut quod experti non
sunt, neququam esse posse arbitrentur. Nam cuius rationis est dolorem
facer mortis argumentum, cum vitae potius sit indicium? Etsi enim
quaerimus, utrum semper possit vivere: certum tamen est vivere omne
quod dolet, doloremque omnem nisi in re vvente esse non posse. Necesse
est ergo ut vivat dolens, non est necesse ut occidat dolor: quia nec cor-
pora ista mortalia, et utiqu'e montura, omnis dolor occidit; et ut dolor
aliquis possit occidere, illa causa est, quoniam sic est anima connexa
huic corpori, ut summis doloribus cedat, atque discedat: quoniam et ipsa
compago membrorum atque vitalium sic infirma est, ut eam vim quae
magnum vel summum dolorem facit, non valeat sustinere. Tune autem
tali corpori anima et eo connectitur modo, ut illud vinculum sicut milla
temporis longitudine solvitur, ita nullo dolore rumpatur. Proinde etiamsi
caro nunc talis nulla est, quae sensum doloris perpeti possit, mortemque
non possit: erit tamen tune talis caro, qualis nunc non est; sicut talis erit
et mors, qualis nunc non est. Non enim nulla, sed sempiterna mors erit,
quando nec vivere anima poterit Deum non habendo, nec doloribus cor-
poris carere moriendo. Prima mors animam nolentem pellit e corpore, se-
cunda mors animam nolentem tenet in corpore: ab utraque morte com-
muniter id habetur, ut quod non vult anima, de suo corpore patiatur.
2. Attendunt autem isti contradictores nullam esse nunc carnem, quae
154* i W CIUDAD DE DIOS XXI , 3, 2
que ahora no existe carne alguna que pueda sufrir y no pueda
morir, y no reparan en que existe algo superior que el cuerpo.
El alma, que con su presencia hace vivir y gobierna el cuer-
po, puede padecer y no puede morir. He aqu un ser que
siente el dolor y que es inmortal. Pues eso que ahora sucede en
el alma de cada hombre, eso mismo suceder en los cuerpos
de los condenados.
Si nos fijamos con ms detenimiento, eso que llamamos do-
lor del cuerpo es ms bien dolor del alma. Es privativo del alma
sentir el dolor, no del cuerpo, aunque la causa del dolor pro-
ceda del cuerpo, cuando siente dolor donde el cuerpo es lasti-
mado. As como decimos cuerpos que sienten y cuerpos que vi-
ven, aunque procedan del alma el sentido y la vida del cuerpo,
as decimos cuerpos dolientes, aunque el cuerpo no puede sentir
el dolor. El alma sufre con el cuerpo en el lugar del cuerpo en
que se sita la causa del dolor. Y sufre tambin sola, aunque
est en el cuerpo, cuando es una causa invisible la que la en-
tristece, estando sano el cuerpo. Y sufre, adems, sin estar en
el cuerpo, pues el rico sufra en los infiernos cuando deca:
Estoy atormentado en estas llamas. El cuerpo, en cambio, no
siente el dolor sin estar animado, y animado no lo siente sin el
alma. Si, pues, el dolor fuese argumento de la muerte, diciendo
que es posible la muerte porque fu posible el dolor, el morir
sera ms propio del alma, pues es privativo de ella sentir el
dolor. Ahora bien, como ella, que es ms capaz de dolor, no
puede morir, cmo deducir que los cuerpos de los condenados
morirn porque sufren agudos dolores?
dolorem pati possit, mortemque non possit; et non attendunt esse tamen
aliquid tale quod corpore maius sit. Ipse quippe animus, cuius praesentia
corpus vivit et regitur, et dolorem pati potest, et mori non potest. Ecce
inventa res est, quae cum sensum doloris habeat, immortalis est. Hoc igi-
tur erit tune etiam in corporibus damnatorum, quod nunc esse scimus in
animis omnium. Si autem consideremus digentius, dolor qui dicitur cor-
poris, magis ad animam pertinet. Animae enim est doler, non corporis,
etiam quando ei dolendi causa existit a corpore, cum in eo loco dolet,
ubi laeditur corpus. Sicut ergo dicimus corpora sentientia, et corpora vi-
ventia, cum ab anima sit corpori sensus et vita; ita et corpora dicimus
dolentia, cum dolor corpori nisi ab anima esse non possit. Dolet itaque
anima cum corpore in eo loco eius, ubi aliquid contingit ut doleat. Dolet
et sola, quamvis sit in corpore, cum aliqua causa etiam invisibili tristis
est ipsa corpore incolumi. Dolet etiam non in corpore constitua: nam
utique dolebat dives ille apud inferos, quando dicebat, Crucior in hac
/lamina
1
. Corpus autem nec exanime dolet, nec animatum sine anima
dolet. Si ergo a dolore argumentum recte sumeretur ad mortem, ut ideo
mors possit accidere, quia potuit accidere et dolor, magis ad animam per-
tineret mori, ad quam magis pertinet et doler. Cum vero illa quae magis
doler potest, non possit mori, quid momenti affert cur illa corpora, quo-
niam futura sunt in doloribus, ideo etiam montura esse credamus? Di-
xerunt quidem Platonici, ex terrenis corporibus moribundisque membris
4
Le. i, 3i).
XXI, 3, 2 El, INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA 1545
Verdad es que los platnicos han pensado que el temor y el
deseo, el dolor y el gozo, traen su origen de los cuerpos terre-
nos y de los miembros mortales [4]. As dice Vi rgi l i o: De
aqu (es decir, de los miembros mortales del cuerpo terreno)
nuestros temores y nuestros deseos, nuestros dolores y nuestros
gozos. Mas en el libro XIV de esta obra les hemos probado
que las almas, aun las purificadas de toda mancha, conservan
un deseo extrao de retornar a los cuerpos. Y donde es posible
el deseo, es posible tambin, sin duda alguna, el dolor, porque
el deseo frustrado, o que no ha logrado su intento o que, logra-
do, lo ha perdido, se torna en dolor. Por tanto, si el alma, que
siente el dolor, sola o como principal, goza de una inmortali-
dad propia de ella [5], de que los cuerpos sufran no se sigue
que puedan morir. Finalmente, si los cuerpos son causa de que
las almas sufran, por qu pueden causarles dolor y no pueden
causarles la muerte sino porque no es lgico concluir que lo
que causa dolor cause la muerte? Por qu va a ser, pues, in-
creble que este fuego pueda causar dolor a los cuerpos de los
condenados y no la muerte, al igual que los cuerpos causan
dolor a las almas, sin obligarlas por eso a mori r? Luego el
dolor no es un argumento decisivo para probar la muerte
futura [6].
esse animae et metuerc, et cupere, et doler, atque gaudere. Unde Virg-
lius, Hie, inquit (id est, ex moribundis terreni corporis membris) , me-
tnunt cupiuntque, dolent gaudentque". Sed convicimus eos in quarto
dcimo huius operis libro, habere animas secundum ipsos ab omni etiam
corporis labe purgatas, diram cupiditatem, qua rursus incipiunt in corpora
velle revert . Ubi autem potest esse cupiditas, prefecto etiam dolor
potest. Frustrata quippe cupiditas sive non perveniendo quo tendebat, sive
amittendo quo pervenerat, vertitur in dolorem. Quapropter si anima, quae
vel sola vel mxime dolet, habet tamen quamdam pro suo modo immortali-
tatem suam, non ideo mori poterunt illa corpora, quia dolebunt. Postremo
si corpora faciunt, ut animae doleant, cur eis dolorem possunt, mortem
vero inferre non possunt, nisi quia consequens non est, ut mortem faciat,
quod dolorem facit? Cur ergo jncredibile est, ita ignes illis corporibus
dolorem posse inferre, non mortem, sicut ipsa corpora doler animas fa-
ciunt, quas tamen non ideo mori cogunt? Non est ergo necessarium futu-
rae mortis argumentum dolor.
* Antcid. 1.6 v.733
ft
hid., v."ZQ-fzx.
1546 I,A CIUDAD DE DI OS XXI , 4, 1
C A P I T U L O I V
E J E MP L OS TOMADOS DE LA NATURALEZA A FAVOR DE LA TE S I S
1. Si , como han escri t o l os ms afamados nat ur al i s t as , la
s al amandr a vi ve en el fuego; si ci er t os mont es cl ebr es de Si-
ci l i a, que subsi st en nt egr os despus de t ant os si gl os en medi o
de vor aces l l amas , son una pr ue ba suficiente de que no t odo l o
que ar de se c ons ume ; y si , ade m s , el al ma hace ver que no
t odo l o que es suscept i bl e de dol or lo es t ambi n de muer t e,
a qu se nos pi den an e j e mpl os que pr ue be n que no es in-
cr e bl e que l os cuer pos de l os hombr e s condenados a un supl i ci o
et er no conser ven su al ma ent r e l as l l amas , ar de n si n consu-
mi r s e y si ent en dol or si n mo r i r ? La subst anci a de l a car ne
r eci bi r ent onces esta nueva pr opi e dad de Aquel que h a dado
a ot r os seres pr opi e dade s t an mar avi l l os as , que, p o r ser t ant as ,
ya no nos ext r aan.
Qui n si no Di os, el Cr eador de t odos l os seres, ha dado a
l a car ne del pavo r eal n o c or r ompe r s e des pus de l a mu e r t e ?
Est o, a pr i me r a vi st a, par ece i ncr e bl e. Pe r o un d a, en Car t ago,
se nos si r vi un pl at o de est a ave. Tom un poco de su pechu-
ga, de car ne ya magr a, y l o mand guar dar . Al cabo de un
t i empo suficiente p ar a cor r omper s e cual qui er a ot r a car ne co-
ci da, se me ofreci y no ofend a an al ol fat o. Un mes despus
lo vi en el mi s mo est ado. Y des pus de un ao, s ol ament e es-
C A P U T I V
DE NATURALIBUS EXEMPLIS, QUORUM CONSIDERATIO DOCEAT POSSE NTER
,CRUCIATUS VIVENTIA CORPORA PERMANERE
1. Quapropter si, ut scripserunt qui naturas animalium curiosius in-
dagarunt, salamandra in ignibus vivit; et qudam notissimi Siciliae. mon-
tes, qui tanta diuturnitate temporis atque vetustate usque nunc ac dein-
ceps flammis aestuant, atque integri perseverant, satis idonei testes sunt,
non omne quod ardet absumi; et anima indicat, non omne quod doler
potest, posse etiam mori: quid adhuc a nobis rerum poscuntur exempla,
quibus doceamus, non esse incredibile, ut hominum corpora sempiterno
supplicio punitorum, et in igne animam non amittant, et sine detrimento
ardeant, et sine interitu doleant? Habebit enim tune istam carnis substan-
tia qualtatem ab illo nditam, qui tam miras et varias tot rebus inddit,
quas videnvus, ut eas, quia multae sunt, non miremur. Quis enim nisi
Deus creator omnium dedit carni pavonis mortui ne putresceret? Quod
cum auditum incredibile videretur, evenit ut apud Carthaginem nobis
cocta apponeretur haec avis: de cuius pectore pulparum, quantum visum
est, decerptum servari iussimus: quod post dierum tantum spatium, quan-
to alia caro quaecumque cocta putresceret, prolatum atque oblatum, nihil
nostrum offendit olfactum. Itemque repositum post dies amplius quam
triginta, dem quod erat inventum est: idemque post annum, nisi quod
XXI, 4, 3 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1547
t aba u n poco m s seca y m s encogi da [ 7 ] . Qui n di o a l a
paj a ser t an fr a, que conser va l a ni eve puest a en el l a, y t an
cal i ent e, que mad u r a l as fr ut as ver des ?
2. Qui n ser capaz de expl i car l as mar avi l l as del fuego ?
Todo l o que quema l o ennegr ece, y l queda br i l l ant e, y cuant o
l ame su l l ama, por bel l o que sea su col or , l o decol or a y, de
br as a r es pl andeci ent e, l o t or na en negr s i mo car bn. Est e efecto
no es r e gul ar en l , pue s l as pi e dr as coci das al fuego embl an-
quecen, y cuant o m s enr oj ezca el fuego, t ant o m s bl anque an
el l as, aunque el bl anco se aj ust a a l a l uz como el negr o a l as
t i ni ebl as . Mas de que el fuego queme l a l ea y cal ci ne l as pi e-
dr as , no se si gue que est os efectos cont r ar i os se pr oduz c an en
el ement os cont r ar i os . Por que , si bi en es ci er t o que l as pi edr as
y l a l ea son el ement os di fer ent es, con t odo, no son cont r ar i os ,
como l o bl anco y. l o negr o. Y, no obst ant e, el bl anc o es pr odu-
ci do en l as pi edr as , y el negr o en l a l ea, obr ando en aqul l as
cl ar i dad y en st a s ombr a el mi s mo fuego que no obr ar a en l a
pi e dr a si no lo al i ment ar a l a l ea.
Qu di r del c ar b n ? No es mar avi l l a que sea t an fr gi l ,
que el me nor gol pe lo qui ebr a, y t an dur o, que ni la hume dad
l o c or r ompe ni el t i empo l o des t r uye? Po r eso, l os que ponen
moj ones, o l neas di vi sor i as, ent i er r an de or di nar i o car bn par a
que si r va de pr ue ba al l i t i gant e, sea qui en fuere, que despus
de aos se pr esent e a defender que la pi edr a fijada no es el l-
mi t e. Qui n ha podi do pr es er var l os car bones de l a i ncor r up-
ci n en una t i er r a en que la made r a se, pudr e si no el fuego, que
l odo l o c or r ompe ?
3. Consi der emos ahor a l os mi l agr os de la cal . Si n r epet i r
aliquantum corpulentiae siccioris et contractioris fuit. Quis paleae dedit
vel tam frigidam vim, ut obrutas nives servet; vel tam fervidam, ut poma
immatura maturet?
2. De ipso igne mira quis explicet, quo quaeque adusta nigrescunt,
cum ipse sit lucidus; et pene omnia quae ambit et lambit, colore pul-
cherrimus decolorat, atque ex pruna fulgida carbonem teterrimum red-
dit? eque id quasi regulariter definitum est: nam e contrario lapides
igne candente percocti, et ipsi fiunt candidi, et quamvis ille magis ru-
beat, illi albicent, congruit tamen luc quod lbum est, sicut nigrum te-
nebris. Cum itaque ignis in lignis ardeat, ut lapides coquat, contrarios ha-
bet non in contrariis rebus effectus. Etsi enim lapides et ligna diversa
sunt; contraria tamen non sunt, sicut lbum et nigrum, quorum in lapi-
dibus unum facit, alterum in lignis, clarus illos clarificans, haec obftis-
cans; cum in illis deficeret, nisi in istis viveret. Quid in carbonibu?,
nonne miranda est et tanta infirmitas, ut ictu levissimo frangantur, pressu
facillimo conterantur; et tanta firmitas, ut nullo humore corrumpantur,
nulla aetate vincantur, visque adeo ut eos substemere soleant, qui limites
figunt, ad convincendum litigatorem, quisqus post quantalibet tmpora
exstiterit, fixumque lapidem limitem non esse contenderit? Quis eos in
trra hmida infossos, ubi ligna putrescerent, tam diu durare incorrupti-
biliter posse, nisi rerum ille corruptor ignis effecit?
3. Intueamur etiam miraculum calcis, excepto eo, de quo iam satis
1948 - LA CIUDAD I)K DIOS XXI , 4, 4
lo que ya he dicho, que se torna blanca con el fuego, que en-
negrece las dems cosas, es de notar que oculta en su inti-
mitad un fuego procedente del fuego y, siendo piedra fra, lo
conserva all tan oculto, que el sentido no lo aprecia, pero la
experiencia nos dice que, aunque no lo vemos, est all como
dormido. Por eso la llamamos cal viva, como si el fuego que
oculta fuera el alma invisible de ese cuerpo visible. Qu tiene,
pues, de particular que se encienda cuando se apaga? Para
privarla del fuego oculto, se infunde en agua o se le echa agua
encima y ella hierve con agua fra, que suele enfriar lo calien-
te. La cal, que parece expirar al alejarse el fuego que ocultaba,
aparece y despus se torna tan fra por esa especie de muerte,
que el agua ya no la hace arder. Entonces, en lugar de llamarla
cal viva, la llamamos cal apagada.
Puede aadirse algo a cosa tan extraa? S ; an hay ms.
Si en lugar de agua echamos aceite, que es mejor alimento para
el fuego, no hierve por ms que echemos. Estoy seguro que,
si esto lo leyramos o lo oyramos contar de alguna piedra
de la India y no se pudiera hacer de hecho la experiencia, o lo
tendramos por embuste o nos sorprendera grandemente. Y es-
tas cosas que hieren a diario nuestros ojos, se envilecen no por
ser menos maravillosas, sino por ser muy corrientes, como su-
cede con ciertas rarezas de la India que, tradas de los confines
del orbe, han cesado ya de admirarnos desde que las hemos
podido admirar a placer.
4. Muchos entre nosotros tienen la- piedra diamante, y so-
bre todo los aurfices y los lapidarios. Se cuenta que esta piedra
no puede ser cortada ni con hierro, ni con fuego, ni con otra
diximus, quod igne candicat, quo alia tetra redduntur, etiam occultissime
ab igne ignem concipit, eumque iam gleba tangentibus frgida tam la-
tenter servat, ut nulli nostro sensui prorsus appareat, sed compertus ex-
perimento, etian dum non apparet, sciatur inesse soptus. Propter quod
eam vivam calcem loquimur, velut ipse ignis latens anima sit invisibilis
visibils corporis. Iam vero quam mirum est quod cum exstinguitur, tune
accenditur? Ut enim ocoulto igne careat, aqua infunditur, aquave per-
funditur; et cum ante sit frgida, inde fervescit, unde ferventia cuneta
frigescunt. Velut exspirante ergo illa gleba discedens ignis, qui latebat,
apparet, ac deinde tanquam morte sic frgida est, ut adiecta unda non
sit arsura, et quam calcem vocabamus vivam, vocemus exstinctam. Quid
est quod huic miraculo addi posse videatur? et tamen additur. Nam si
non adhibeas aquam, sed oleum, quod magis fomes est ignis, nulla eius
perfusione vel infusione fervescit. Hoc miraculum si de aliquo Indico la-
pide legeremus, sive audiremus, et in nostrum experimentum venire non
posset, profecto aut mendacum putaremus, aut certe granditer miraremur.
Quarum vero rerum ante oculos nostros quotidiana documenta versantur,
non genere minus mirabili, sed ipsa assiduitate vilescunt, ita ut ex ipsa
India, quae remota est pars orbis a nobis, desierimus nonnulla mirari,
quae ad nos potuerunt miranda perduci.
4. Adamantem lapidem multi apud nos habent, et mxime aurfices
nsignitoresque gemmarum, qui lapis nec ferro, nec igni, nec alia vi ulla,
perbibetur praeter hlrcino sanguine vinci. Sed qui eum habent atque no-
XXI , 4, 4 KL INKIKKNO, FIN DE LA CIUDAD TEKKKNA 1549
cosa, a excepcin de la sangre de macho cabro. Los que la
poseen y la conocen, l a admiran acaso como aquellos a quie-
nes se. les muestra su virtud por primera vez? Los que no la
han visto experimentalmente, quiz no lo creen o, si lo creen,
lo admiran por desconocido. Hacen ellos la experiencia, y al
principio les maravilla por lo inslito, pero la asiduidad les va
restando insensiblemente el incentivo a su admiracin.
Sabemos que el imn es un estupendo raptor del hierro. La
primera vez que lo vi qued realmente estupefacto. Vea un
anillo de hierro levantado por la piedra imn, y luego, como
si comunicara su fuerza al hierro, este anillo se asi a otro y lo
levant, y este otro se uni a un tercero, como el primero a la
piedra. Acercaron un tercero y un cuarto, y quedaba ya colgan-
do como una cadena de anillos trabados unos con otros, sin
estar interiormente enlazados. Quin no se pasmar de la vir-
tud de esta piedra, virtud que no estaba slo en ella, sino que
pasaba de anillo en anillo y una unos con otros con lazos in-
visibles? Pero es mucho ms sorprendente lo que me cont mi
hermano y compaero en el episcopado Severo de Milevi. Co-
miendo un da en casa de Batanariodeca l, en otro tiempo
conde de frica, vio que, puesta una piedra imn debajo de un
plato de plata y encima del plato un trozo de hierro, comunic
al hierro todos los movimientos que su mano imprima al imn
y le haca ir y venir a su antojo, sin que el plato de plata reci-
biera impresin alguna.
He contado lo que yo mismo he visto o lo que he odo refe-
rir a una persona cuyo testimonio es para m tan cierto como
si yo viera el hecho. Ahora voy a concretarme a lo que he ledo
verunt, numquid ita mirantur, ut lii quibus primum potentia eius osten-
ditur? Quibus autem non ostenditur, fortasse nec credunt; aut si credunt,
inexperta mirantur; et si contigerit experiri, adhuc quidem mirantur
inslita, sed assiduitas experiendi paulatim subtrahit admirationis incita-
mentum. Magnetem lapidem novimus mirabilem ferri esse raptorem: quod
cumprimum vidi, vehementer inhorrui. Quippe cernebam a lapide ferreum
annulum raptum atque suspensum; deinde tanquam ferro quod rapuerat,
vim dedisset suam, communemque fecisset, dem annulus admotus est al-
teri, eumque suspendit, atque ut lle prior lapidi, sic alter annulus priori
annulo cohaerebat: accessit eodem modo tertius, accessit et quartus, iam-
que sibi per mutua circulis nexis, non implicatorim intrinsecus, sed ex-
trinsecus adhaerentium, quasi catena pependerat annulorum. Quis istam
vim lapidis non stuperet, quae illi non solum inerat, verum etiam per tot
suspensa transibat, et invisibilibus ea vinculis subligabat? Sed multo est
mirabilius, quod a fratre et coepiscopo meo Severo Milevitano de isto
lapide comperi. Se ipsum namque vidisse narravit, quemadmodum Batha-
narius quondam Comes Africae, cum apud eum convivaretur Episnopus,
eumdem protulerit lapidem et tenuerit sub argento, ferrumque super ar-
gentum posuerit; deinde sicut subter movebat manum, qua lapidem te-
nebat, ita ferrum desuper movebatur, atque argento medio nibilque pa-
tiente, concitatissimo cursu ac recursu infra lapis ab homine, supra ferrum
rapiebatur a lapide. Dixi quod ipse conspexi, dixi quod ab alio audivi,
cu i tanquam ipse viderm credidi. Quid etiam de isto magnete legerim
1550 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 5, i
sobre la piedra imn. Cuando se coloca diamante junto a ella
no atrae al hierro, y si ya lo haba atrado, lo suelta y lo deja
caer. Estas piedras vienen de la Indi a; pero, si dejamos de ad-
mirarlas porque nos son conocidas, qu harn los pueblos que
nos las envan, para quienes es tan fcil adquirirlas? Quiz sea
para ellos tan comn como lo es la cal para nosotros, que la
vemos, y sin extraarnos, hervir por la accin del agua, que
apaga el fuego, y no inflamarse bajo la accin del aceite, que
acrece la llama. Esto se debe a que la hallamos a cada paso.
C A P I T U L O V
FlNITUD Y LIMITACIN DE LA RAZN HUMANA
1. Y, sin embargo, cuando hablamos a los infieles de los
milagros de Dios, pasados o futuros, que no podemos presentar
a su experiencia, nos piden razn de los mismos. Y como no
podemos drsela (pues exceden la capacidad de la razn hu-
mana) , piensan que lo que decimos es falso. Que nos den ellos
razn de tantas maravillas como existen o siquiera de las que
podemos ser testigos! Si confiesan que esto es imposible al
hombre, deben convenir en que no hay lgica al decir que, por-
que no puede darse razn de una cosa, no ha existido o no exis-
te, ya que de hecho existen cosas de las que es imposible dar
razn. Sin hacer una relacin exhaustiva del sinfn de hechos
que la historia recoge, voy a concretarme a los actuales, cuva
dicam. Quando ixta eum ponitur adamas, non rapit errum; et si iam
rapuerat, ut ei appropinquaverit, mox remittit. India mittit hos lapides:
sed si eos nos cognitos iam desistimus admiran, quanto niagis illi a quibus
veniunt, si eos acillimos habent, sic forsitan habent ut nos calcem, quan
miro modo aqua fervescentem, qua solet ignis exstingui, et oleo non fer-
vescentem, qno solet ignis accendi, quia in prompfu nobis est. non mi-
ramur?
CAPUT V
QANTA SINT QUORUM RATIO NE.QUEAT ACNOSCI, ET TAMEN EADEM VERA
ESSE NON SIT AMEIGUUM
1. Verumtamen homines infideles, qui cura divina vel praeterita vel
futura miracula praedicamus, quae illis experienda non valemus ostendere,
rationem a nobis earum flagitant rerum; quam quoniam non possumus
reddere (excedunt enim vires mentis humanae), existimant falsa esse quae
dicimus; ipsi de tot mirabilibus rebus, quas vel videre possumus, vel vi-
demus, debent ieddere rationem. Quod si fieri ab homine non posse per-
viderint, fatendum est eis, non ideo aliquid non fuisse, vel futurum non
esse, qia ratio inde non potest reddi; quandoquidem sunt ista de quibus
similiter non potest. Non itaque pergo per plurima quae mandata sunt
Utteris, non gesta atque transacta, sed in locis quibusque manentia; quo
si quisquam ir voluerit et potuerit, utrum vera sint, explorabit, sed
XXI , 5, 2 KI, INFIERNO, EIN DE I,A CIUDAD TERRENA 1551
comprobacin est en mano de cualquiera que pueda y quiera,
en los lugares en que se realizan [8J.
Cuentan que la sal de Agrigento, en Sicilia, se deshace en
el fuego como en agua y que, en cambio, en agua crepita
como al fuego. Entre los garamantes [9] hay una fuente tan
fra de da, que es imposible beber de ella, y tan caliente de
noche, que no se la puede tocar. En Epiro hay otra en la que,
como en las dems, las antorchas encendidas se apagan; pero,
no como en las dems, las apagadas se encienden. En Arcadia
existe una piedra que, una vez encendida, ya no es posible apa-
garla, y por eso se llama asbesto [10]. En Egipto, el tronco
de cierta clase de higueras no sobrenada en el agua, como los
dems troncos, sino que va al fondo, y, lo que es ms extrao,
pasado algn tiempo en el fondo, emerge de nuevo a la super-
ficie, aunque lo razonable sera que, empapado de agua, fuera
ms pesado. En los alrededores de Sodoma se producen cier-
tos frutos que parecen ya maduros; pero, pal pados con el
diente o con la mano, se les rompe la corteza y se deshacen
en humo y ceniza. En Persia hay una piedra por nombre
pirita, as llamada porque, si se la aprieta fuertemente, quema
la mano, y otra llamada selenites, cuyo resplandor interior cre-
ce y decrece con la luna. Las yeguas de Capadocia son fecunda-
das por el viento, y sus cras no viven ms de tres aos. En la
India, el suelo de la isla de Tilos es preferido a todos los de-
ms, porque los rboles que crecen en l nunca pierden la hoja,
2. De estas y de otras mil maravillas que contiene la his-
toria, y no de cosas pasadas, sino actualmente existentes, que
a m, que persigo otra finalidad en la obra, se me hara dema-
siado largo referir, den razn, si pueden, estos infieles que se
pauca commemoro. Agrigentinum Siciliae salem perhibent: cum fuerit
admotus igni, velut in aqua fluescere; cum vero ipsi aquae, velut in igne
crepitare. Apud Garamantas quemdam fontem tam frigidum diebus, ut
non bibatur; tam fervidum noctibus, ut non tangatur. In Epiro alium
fontem, in quo faces, ut in caeteris, exstinguuntur accerisae; sed, non ut
in caeteris, accenduntur exstinctae. Asbeston Arcadiae lapidem propterea
sic vocari, quod accensus semel iam non possit exstingui. Lignum cuius-
dam ficus Aegyptiae, non ut ligna caetera in aquis natare, sed mergi;
et quod est mirabilius, cum in imo aliquandiu fuerit, inde ad aquae su-
perficiem rursus emerger, quando madefactum debuit htimoris pondere
praegravari. Poma in trra Sodomorum gigni quidem, et ad maturitatis
faciem pervenire; sed morsu pressuve tentata, in fumum ac favillam corio
fatiscente vanescere. Pyritem lapidem Persicum tenentis. manum, si vehe-
mentius prematur, adurere, propter quod ab igne nomen accepit. In eadem
Perside gigni etiam lapidem Selenitem, cuius interiorem candorem cum
luna crescere atque deficere. In Cappadocia etiam vento equas concipere,
eosdemque fetus non amplius triennio vivere. Tylon Indiae insulam eo
praeferri caeteris terris, quod omnis arbor quae in ea gignitur, nunquam
nudatur tegmine foliorum.
2. De his atque alus innumerabilibus mirabilibus, quae historia non
factorum et transactorum, sed manentium locorum tenet, mihi autem aliud
1552 LA CIUDAD Dli DI OS XpCI, 5, 2
niegan a creer a las divinas Letras pretextando que no son divi-
nas porque contienen cosas increbles. Y esto es lo que tratamos
precisamente.
No hay razndicen ellosque haga comprender que la
carne arda sin consumirse y sufra sin morir.
Estos grandes pensadores que son capaces de dar razn de
todas las maravillas del mundo, den siquiera razn de estas
pocas que he apunt ado! No dudo que, si la existencia de esos
hechos fuera desconocida y les dijramos que han de suceder un
da, prestaran menos fe a eso que a las penas futuras que les
anunciamos. Quin de ellos nos creera si, en lugar de decir
que los cuerpos de los condenados vivirn y sufrirn eterna-
mente entre llamas, dijramos que en el mundo venidero habr
sal de tal calidad que se derretir en fuego como en agua y
crepitar en agua como en fuego? Quin nos creera si dijra-
mos que habr una fuente cuya agua en la frescura de la noche
abrasa y en los calores del da hiela, o que habr una piedra
que quema al apretarla y otra que, encendida, ya no puede ser
apagada, y dems cosas que tuve a bien referir, prescindiendo
de muchas otras? Si anunciramos estas maravillas para el si-
glo futuro, los incrdulos nos responderan: Si queris que las
creamos, dadnos razn de cada una en particular. Y nosotros
nos veramos obligados a confesar nuestra impotencia y la li-
mitacin de la inteligencia humana para profundizar en estas
maravillas de Dios. Sin embargo, abrigamos el firme convenci-
miento de que el Omnipotente no hace nada sin razn, aunque
el pobre intelecto humano sea incapaz de dar razn de ello.
Estamos, adems, convencidos de que en muchas cosas nos es
agenti ea persequi nimis longum est, reddant rationem, si possunt, infi-
deles isti, qui nolunt divinis Litteris credere; quid aliud quam non pu-
tantes eas esse divinas, eo quod res habeant incredibiles, sicuti hoc esl
unde nunc agimus. Non enim admittit, inquiunt, ulla ratio, ut caro ardeat,
nec absumatur; doleat, eque moriatur: ratiocinatores videlicet magni, qui
de mnibus rebus quas esse mirabiles constat, possint reddere rationem.
Reddant ergo de his, quae pauca posuimus, quae procul dubio si esse
nescirent, et ea futura esse diceremus, multo minus crederent, quam quod
nunc dicentibus nobis nolunt credere aliquando venturum. Quis enim
eorum nobis crederet, si, quemadmodum dicimus futura hominum viva
corpora, quae semper arsura atque dolitura, nec tamen aliquando moritura
sint, ita diceremus in futuro saeculo futurum salem, quem faceret ignis
velut in aqua fluescere, eumdemque faceret aqua velut in igne crepitare;
aut futurum fontem, cuius aqua in refrigerio noctis sic ardeat, ut non
possit tangi; in aestibus vero diei sic algeat, ut bibi non possit; aut fu-
turum lapidem, vel eum qui suo calore manum constringentis adureret,
vel eum qui undecumque arwensus exstingui omnino non posset, et caetera
quae praetermissis alus innumeris commemoranda interim duxi? Haeo ergo
in il]o saeculo, quod futurum est, si diceremus futura, nobisque increduli
responderent, Si vultis ut ea credamus, de singulis reddite rationem: no<<
non posse confiteremur, eo quod istis et similibus Dei miris operibus in-
firma mortalium ratiocinatio vinceretur; fixam tamen apud nos esse ratio-
nem, non sinc ratione Omnipotentein facer, unde animus biimanns infir-
X X I , 6, 1 El, I NFI ERNO, PIN DE I,A CIUDAD TERRENA 1 5 5 3
incierto su querer y que es certsimo que para El no es imposi-
ble nada de cuanto quisiere. Le damos fe al decirnos esto, por-
que no podemos creer que sea impotente o mentiroso. Qu
responden, empero, estos censores de la fe y delegados de la
razn cuando les pedimos cuenta de las maravillas que real-
mente existen y que la razn no puede comprender, pues pa-
recen contraras a la naturaleza de los seres? Si decimos que
stas sucedern, los infieles nos pediran tambin razn de ellas,
como nos hacen con las penas del juicio. En conclusin, como
la razn humana desfallece y faltan las pal abras ante tales
obras de Dios, y no por eso dejan de existir, las penas que
anunciamos, no porque el hombre sea incapaz de comprender-
las, dejarn de existir [11].
C A P I T U L O V I
NO TODOS LOS MILAGROS SON NATURALES
1. Quiz respondan ahor a:
Esas cosas no existen y no las creemos. Cuanto se dice
y cuanto se cuenta de ellas son puras falsedades.
Y aaden un raciocinio:
Si deben creerse esos hechos, creed vosotros, por ejem-
plo, lo que dicen los autores nuestros: que ha habido o hay un
templo de Venus, donde se ve un candelero y en l una vela
que luce al aire libre y que no la apagan ni los vientos ni las
mus rationem non potest reddere: et in multis quidem rebus incertum
nobis esse quid velit; illud tamen esse certissimum, nihil eorum illi esse
impossibile, quaecumque voluerit: eique nos credere praedicenti, quem
eque impotentem, eque mentientem possumus credere. Hi tamen fidei
reprehensores, exactoresque rationis, quid ab ista respondent, de quibus
ratio reddi ab homine non potest, et tamen sunt, et ipsi rationi naturae
videntur esse contraria? Quae si futura esse diceremus, similiter a nobis,
sicut eorum quae futura esse dicimus, ab infidelibus ratio posceretur. Ac
per hoc, eum in talibus operibus Dei deficiat ratio cordis et sermonia
humani, sicut ista non ideo non sunt, sic non ideo etiam illa non erunt,
quoniam ratio de utrisque ab homine non potest reddi.
CAPUT VI
QcjOD NON OMNIA MIRACTJLA NATURALIA SINT, SED PLERAQL'E HUMANO INGENIO
MODIFICATA, PI.ERAQUE ATEM DAF.MONM ARTE COMPOSITA
1, Hic forte respondeant, Prorsus nec ista sunt, nec ista credimus,
falsa de his dicta, falsa conscripta sunt; et adiiciant ratiocinantes, atque
dicentes, Si talia credenda sunt, credite et vos quod in easdem Hueras est
relatum, fuisse vel esse quoddam Veneris fanum, atque ibi candelabrum,
et in eo lucernam sub divo sic ardentem, ut eam nulla tempestas, nulltis
imber exstingueret, unde sicut ille lapis, ita ista Axvos SCTPECTTOS, id est,
lucerna inexstinguibilis, nomnala est, Quod propterea potenmt dicere,
1554 I.A CIUDAD DE Dros XXI , 6, j
l l uvi as. Po r eso r eci bi el mi s mo nombr e que l a pi e dr a de q ^
hemos habl ado, es deci r , l uz i next i ngui bl e.
Es t n en pl eno der echo al oponer nos esto par a r e d u c i r n
0
y ar r ol l ar nos . Por que , si deci mos que a est a r el aci n no se deb
fe, r es t amos fuerza a l as mar avi l l as r efer i das, y si se l a cori c
e
,
demos, aut or i zamos l as di vi ni dades de l os paganos [ 12 ] . ]\f
a
nosot r os, como ya he apunt ado en el l i br o XVI I I , no est ar q
0

obl i gados a cr eer cuant o cont i ene la hi s t or i a de l os gent i l ^"
cuando l os mi s mos hi s t or i ador es , como di ce Var r n, no estn"
acor des ent r e s en muchos punt os , y esto casi con del i ber aci n
y adr ede. Si quer emos , pode mos cr eer l as cosas que no son con.
t r ar i as a l os l i br os que mer ecen nues t r a fe, y a l os cual es se ]
a
debemos . En cuant o a l as mar avi l l as de que nos ser vi mos p
a r
i nt i mar a l os i ncr dul os l a ver dad de l os sucesos fut ur os, j ,
0
cont ent amos con aquel l as que pode mos exper i ment ar , y de ]
0

cual es no es di f ci l t opar con t est i gos aut or i zados .
Est e t e mpl o de Venus y esa l mpar a i next i ngui bl e, l ej os L
di fi cul t ar nues t r a mar cha, nos abr en gr andes hor i zont es . Eso rj
p
l a l mp ar a i next i ngui bl e lo cat al ogamos ent r e l os mi l agr os de )
a
magi a, t ant o la ej er ci da p o r l os demoni os como la ej er ci da p
0 j
.
l os hombr e s baj o su i nfl uj o. Pr e t e nde r negar est os mi l agr os es j , .
cont r a l a ver dad de l as Sagr adas Let r as , en l as cual es cr eemos
Po r consi gui ent e, o l a i ndus t r i a h u man a se si r vi de l a pi edr a
asbest o p ar a mant ener esa l mpar a, o esa mar avi l l a, admi r ada
p o r l os hombr e s , es obr a de la magi a o de al gn demoni o q
U e
baj o el nombr e de Venus , se pr es ent en aquel l ugar e hi zo
este pr odi gi o ant e l os hombr es , dndol e subsi st enci a t e mp
0 r a
i
y dur ade r a [ 13 ] . En efecto, l os demoni os son at r a dos par a mo-
r ar en ci er t os l ugar es p o r medi o de l as cr i at ur as de Di os, no
ut respondendi nobis angustias ingerant: quia si dixerimus non esse cre-
dendum, scripta illa miraculorura infirmabimus; si autem credendum esse
concessermus, confirmabimus numina paganorum. Sed nos, sicut iam in
libro duodevigesimo huius operis di xi ' , non habemus necesse omnia cre-
dere quae continet historia gentium, cum et ipsi nter se historici, sicut
ait Varro, quasi data opera et quasi ex industria per multa dissentiant-
sed ea, si volumus, credimus quae non adversantur libris, quibus non du'-
bitamus oportere nos credere. De his autem miraculorum locis, nobis ad
ea quae futura persuadere incredulis volumus, satis illa sufficiunt, quae
nos quosque possumus experiri, et eorura testes idneos non difficile est
nvenire. De isto autem fano Veneris et lucerna inexstinguibili, non so-
lum in nullas coarctamur angustias, verum etiam latitudinis nobis eampus
aperitur. Addimus enim ad istam lucernam inexstinguibilem, et humana-
rum et magicarum, id est per nomines daemonicarum artium, et ipsorum
per se ipsos daemonum multa miracula: quae si negare voluerimus, eidem
ipsi cui credimus sacrarum Litterarum adversabimur veritati. Aut ergo
in lucerna illa mechanicum aliquid de lapide asbesto ars humana molita
est, aut arte mgica factum est, quod homines illo roirarentur in templo
aut daemon quspiam sub nomine Veneris tanta se efficacia praesentavit
ut hoc ibi prodigium et appareret hominibus, et diutius permaneret. lili- '
' C.iS.
XXI , 6, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA
1555
por al i ment os , como l os ani mal es , si no como esp r i t us, por cier-
tos si gnos apr opi ados a su gust o, como di ver sas cl ases de pi e-
dr as, de made r as , de ani mal es , de encant aci ones y de cer emo-
ni as [ 14] . Y, par a dej ar se at r aer de l os hombr e s , pr i me r o l os
seducen con caut el osa ast uci a, bi en i ns pi r ando el vi r us secret o
en sus cor azones, bi en t r abando con el l os fal sas ami s t ades . Y a
al gunos de el l os l os hacen di sc pul os suyos y doct or es de ot r os.
Por que nadi e puede saber , si el l os no l o ens ear an, qu apet ece
cada cual , qu abor r ece, con qu nombr e se at r ae y con cul se
ve for zado. A esto se r educen, en pocas pal abr as , l as ar t es mgi -
cas y sus artfices. Se afanan s obr e t odo por poseer l os corazo-
nes de l os mor t al es , y est a posesi n es su pr i nc i pal gl or i a, t r ans-
figurndose par a el l o en ngel es de l uz. Exi st en muc has obr as
suyas, es ve r dad; per o debemos es qui var l as con t ant a m s caut e-
la cuant o son m s mar avi l l os as . Adems , nos si r ven perfect a-
ment e par a el punt o que t r at amos . Por que , si l os i nmundos de-
moni os son t an poder os os , c u nt o m s l o s er n l os ngel es ?
Y c u nt o ms l o ser Di os, que ha dado a l os ngel es el po-
der obr ar t al es mi l agr os ?
2. Admi t amos que l as cr i at ur as de Di os obr an por medi o
de ar t es mecni cas esas mar avi l l as que l l aman UTIXCCVIPCITOC,
t an s or pr endent es , que l os que no l as conocen l as cr een di vi nas.
As vemos que una est at ua de hi e r r o s us pendi da, en ci ert o tem-
pl o, por dos pi edr as magnt i cas de i gual gr andor y peso, col o-
cadas una en el t echo y ot r a en el suel o, se mant i ene en el ai r e.
Los que i gnor an el t r uco lo j uz gaban mi l agr o. Al go por el esti-
ciuntur autem daemones ad inhabitandum per creaturas, quas non ipsi,
sed Deus condidit, delectabilibus pro sua diversitate diversis, non ut ani-
malia cibis, sed ut spiritus signis, quae cuiusque delectationi congruunt,
per varia genera lapidum, herbarum, lignorum, animalium, carminum,
rituum. Ut autem illiciantur ab hominibus, prius eos ipsi astutissima calli-
ditate seducunt, vel inspirando eorum cordibus virus occultum, vel etiam
fallacibus amicitiis apparendo, eorumque paucos discipulos suos faciunt,
plurimorumque doctores. eque enim potuit, nisi primum ipsis docentibus,
disci quid quisque illorum appetat, quid exhorreat, quo invitetur nomine,
quo cogatur: unde magicae artes earumque artifices exstiterunt. Mxime
autem possident corda mortalium, qua potissimum possessione gloriantur,
cum se transfigurant in Angelos lucis
s
. Sunt ergo facta eorum plurima,
quae quanto magis mirabilia confitemur, tanto cautius vitare debemus.
Sed ad hoc unde nunc agimus, nobis etiam ipsa proficiunt. Si enim haec
immundi daemones possunt, quanto potentiores sunt sancti Angel, quanto
potentior est his mnibus Deus, qui tantorum miraculorum effectores etiam
ipsos Angelos fecit?
2. Quamobrem si tot et tanta mirifica, quae mixavtijica-a appellant, Dei
creatura utentibus humanis artibus fiunt, ut ea qui nesciunt opinentur esse
divina; unde factum est, ut in quodam templo lapidibus magnetibus in
solo et camera proportione magnitudinis positis, simulacrum ferreufh aeris
illius medio inter utrumque lapidem, ignorantibus quid sursum esset ac
deorsum, quasi numinis potestate penderet; quale aliquid etiam in illa
* 2 Cor. 11,14.
1
5
56
LA
CIUDAD DE DIOS XXI , 6, 2
l o, como lie di cho, p u d o hacer un artfice con la pi edr a asbest o
en l a l mpar a de Venus . Admi t amos t odo est o y que l as obra.'
de l os magos , l l amados p o r nues t r a Es cr i t ur a hechi cer os y en-
cant ador es , han podi do ser r eal zadas de t al for ma p o r el demo-
ni o, que un gr an poet a no ha dudado en deci r de una maga
sobr esal i ent e en t al es ar l e s :
Ella me ha asegurado que tiene poder para ahuyentar de un esp-
ritu los encantamientos, para pasar de un corazn a otro las inquie-
tudes, detener el agua de los ros y obligar a retroceder en su curso
a las estrellas y evocar de noche a los Manes. Si vieses cmo ruge
bajo sus pies a tierra y cmo a su voz bajan los espritus de las
montaas!
Si est o es ver dad, cunt o ms 1'ciJes y haceder as ser n par a
Di os l as mar avi l l as i ncr e bl es p ar a l os infieles, par a ese Di os
que ha dado esa vi r t ud a l as pi e dr as y a l os dems seres, que
ha comuni cado el i ngeni o a l os h o mb r e s ; que le si r ve par a
modi fi car l as nat ur al ezas de mi l modos admi r abl e s ; que ha
cr eado l os ngel es, nat ur al ezas m s poder os as que t odos l os
dems ani mal e s ! Su poder es una mar avi l l a que s obr epuj a t odas
l as ot r as, y su s abi dur a, que obr a, or dena y per mi t e, no br i l l a
menos en el uso de l os seres que en la cr eaci n de l os mi s-
mos [ 15] .
lucerna Veneris de lapide asbesto ab artifce fieri potuisse iam diximus:
si magorum opera, quos nostra Scriptura venficos et incantatores vocat,
>n tantum daemones extollere potuerunt, ut congruere hominum sensibus
Ribi nobilis poeta videretur, de quadam femina, quae tali arte polleret,
dicens:
KatT se carniinibuy promittit solvere mentes,
Quas velt, ast alus duras immittere curas;
Sistere aquarn luviis, et verter sidera retro ;
-Noctuniosque ciet manes: mugir videbis.
Sub pedibus terram, et descender montbur; oruos " :
quauto niags Deus potens est facer quae infidelibus sunt incredibilia,
sed illius facilia potestati; quandoquidem ipse lapidum aliarumque vim
rerum et hominum ingenia, qui ea miris utuntur modis, angelicasque na
turas mnibus terrenis potentiores animantibus condidit, universa mirabi-
lia mirabili vincente virtute, et operandi, iubendi, sinendique sapientia,
iitens mnibus tam mirabiliter, quam creavit?
'' VTKGU,., Aennid. !.,) v.487-497.
XXI, 7, 1 JiL INFIERNO, FIN DE I,A CIUDAD TERRENA 1567
C A P I T L O V I I
LA RAZN SUPREMA DE LA F E EN LOS MI L AGROS ' E S LA
OMNI POTENCI A DEL CREADOR
1. P o r qu, pues , no pue de hacer Di os que r esuci t en l os
cuer pos de l os muer t os y que l os de l os condenados sean et er na-
ment e at or ment ados en el fuego? El , que ha cr eado el ci el o, l a
t i er r a, el ai r e, l as aguas y el mu n d o con sus i nnume r abl e s ma-
r avi l l as, ent r e l as cual es l a m s s or pr endent e es el mi s mo mun-
d o ? Mas est os a qui enes o cont r a qui enes nos di r i gi mos , que
cr een en un Di os cr eador del mundo y de l os di oses, por . cuyo
mi ni st er i o gobi er na el mundo, l ej os de negar , exal t an esas po-
t enci as mundanas , que obr an admi r abl e s pr odi gi os por pr opi a
cuent a o i mpel i das por ci er t os ri t os o i nvocaci ones mgi cas .
Y c uando les pr esent an la fuerza mar avi l l os a de ot r os seres que
no son ani mal es r aci onal es ni es p r i t us dot ados de r azn, como
l os pocos que hemos menci onado, suel en r e s ponde r : Es una
fuerza de su nat ur al eza. En eso consi st e su nat ur al eza. Son
vi r t ual i dades nat ur al es de l os ser es.
Luego l a ni ca r azn y el ni co por qu de que l a sal de
Agr i gent o se der r i t a al fuego y cr epi t e al agua es que as es su
nat ur al eza. Pe r o r esul t a que m s bi en par ece que est o es un
efecto cont r ar i o a l a nat ur al eza, que di o a l a sal l a pr opi edad
de di sol ver se no al fuego, si no al agua, y de t ost ar se al fuego
y no al agua.
C AP UT VI I
QUOD IN REBUS MIRIS SUMMA CRE0END1 RATIO SH OMNIPOTENTIA CREATORIS
1. Cur itaque facer non possit Deus, ut et resurgant corpora mor-
tuorum, et igne aeterno crucientur corpora damnatorum, qui fecit mun-
dum in celo, in trra, in aere, in aquis, innumerabilibus miraculis ple-
num; cum sit mnibus quibus plenus est procul dubio maius et excellen-
tius etiam ipse mundus miraculum? Sed isti cum quibus vel contra quos
agiinus, qui et Deum esse credunt a quo factus est mundus, et dos ab
illo fctos per quos ab illo administratur mundus, et miraculorum effec-
trices, sive spontaneorum, sive cultu et ritu quolibet iraperatorum, sive
p.tiam magicorum mundanas vel non uegant, vel insuper et praedicaut
potestates, quando eis rerum vim mirabilem proponimus aliarum, quae nec
animalia sunt rationalia, nec ulla ratione praediti spiritus, sicut sunt ea,
quorum pauca commemoravimus, responder assolent: Vis est ista naturae,
natura eorum sic se habet, propriarum istae sunt efficaciae naturarum.
Tota itaque ratio est, cur Agrigentinum salem flamma fluere faciat, aqua
crepitare, quia haec est natura eius. At hoc esse potius contra naturam
videtur, quae non igni, sed aquae dedit salem solvere; torrere autem igni,
non aquae. Sed ista, inquiunt, salis huius naturalis est vis, ut his con-
traria patiatur. Haec igitur ratio redditur et de illo fonte Garamantico,
1558 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 7, 2
- - - Masdicen ellosla propiedad natural de esa sal es
producir efectos contrarios a las dems.
Esta misma razn se da de la fuente gramntica, en la
que una vena est fra de da y hierve de noche, y de una y otra
manera lastima a quien la toca. La misma se da de !a otra fuen-
te que est fra y apaga, como las dems, las lmparas encen-
didas, pero, de un modo admirable y diferente, enciende las
apagadas. A la misma explicacin recurren para la piedra as-
besto, que, sin tener calor propio, una vez inflamada, es im-
posible apagarla. Y decir que as se ha su naturaleza, es la
nica razn que se da de los otros fenmenos inslitos por de-
ms, cuya sola enumeracin es un fastidio. Explicacin breve,
a la verdad, y respuesta satisfactoria!
Siendo, pues, Dios el autor de todas las naturalezas, por
qu nuestros contrincantes, cuando rehusan creer una cosa afir-
mada por nosotros, bajo pretexto de que es imposible, y les res-
pondemos que la nica explicacin es la voluntad del Omnipo-
tente, no quieren darnos una razn ms fuerte? Es claro que
Dios no se dice omnipotente sino porque puede cuanto quiere.
El es quien ha creado tantas maravillas, que no slo las des-
conocidas, sino aun las conocidas, si no se vieran con los ojos
o, al menos, si no hubiera testigos dignos de fe, se juzgaran
imposibles. Porque sobre aquellos que no hay otros testigos
que los autores que los narran, los cuales, no siendo divina-
mente inspirados, han podido, corno todo el hombre, engaarse,
es permitido a cada uno dar su opinin.
2. No quiero que se crean a la ligera los prodigios que he
referido, porque yo mismo no estoy seguro de su existencia, ex-
cepcin hecha de unos cuantos, de los que yo he practicado,
ubi una vena friget diebus, noctibus fervet, vi utraque molesta tangenti-
bus. Haec et de illo alio, qui cun sit contrectantibus frigidus, et facem
sicut alii fontes exstinguat accensam, dissimiliter tamen atque mirabiliter
dem ipse accendit exstinctam. Haec et de lapide asbesto, qui cum ignem
millum habeat proprium, accepto tamen sic ardet alieno, ut non possit
exstingui. Haec de caeteris quae piget retexere, quibus licet vis inslita
contra naturam inesse videatur, alia tamen de illis non redditur ratio, nisi
ut dicatur, hanc eorum esse naturam. Brevis sane ista est ratio, fateor,
sufficiensque responsio. Sed cum Deus auctor sit naturarum omnium, cur
' nolunt fortiorem nos reddere rationem, quando aliquid velut impossibile
nolunt credere, eisque redditionera rationis poscentibus respondemus, hanc
esse voluntatem omnipotentis Dei; qui certe non ob aliud vocatur omni-
potens, nisi quoniam quidquid vult potest; qui potuit creare tam multa,
quae nisi ostenderentur, aut a credendis hodieque testibus dicerentur, pre-
fecto impossibilia putarentur, non solum quae ignotissima apud nos, verum
etiam quae notissima posui. Illa enim quae apud nos praeter eos, quorum
de his libros legimus, non habent testem, et ab eis conscripta sunt qui
non sunt divinitus docti atque humanitus fall forte potuerunt, licet cuique
sine recta reprehensione non credere.
2. Nam nec ego vol temer credi cuneta quae posui, quia nec a me
ipso ita creduntur tanquam nulla de illis sit in mea cogitatione dubitatio,
XXI , 7, 2 El, INFIKRNO, l'IN DK I,A CIUDAD TKRRRNA 1559
y cualquiera puede fcilmente practicar, un experimento. As
la cal, que hierve en agua y queda fra en aceite; la piedra
imn, que, con una especie de sorbo insensible, no mueve una
paja y atrae el hi erro; la carne del pavo real, inaccesible a la
corrupcin, de la que no escapa ni la de Pl at n; as la paja,
tan fra que conserva la nieve y tan caliente que madura las
frutas; as el fuego resplandeciente, que blanquea segn su
fulgor las piedras y, por el contrario, ennegrece los dems
objetos. En esa lnea se halla tambin que el aceite, por cla-
ro que sea, produce manchas negras, y la plata imprime ne-
gror en los objetos, aunque es blanca. Lo mismo sucede en
el carbn, que, al hacerse con el fuego, los maderos brillan-
tes se tornan negros; los duros frgiles, y los corruptibles, in-
corruptibles. Estos y otros muchos efectos que sera largo
enumerar, los he observado yo personalmente, y como yo,
muchas otras personas.
En cuanto a los que yo no he visto y que he ledo en los li-
bros, confieso que no he podido controlar por testigos fide-
dignos ms que se de la fuente en que se apagan las lmpa-
ras encendidas y se encienden las apagadas, y se de las frutas
de Sodomabelleza por fuera y humo por dentro. Verdad
es que no he hallado nadie que haya visto esa fuente en Epiro,
pero s algunos que conocen otra semejante en Francia, no le-
jos de Grenoble. En cuanto a las frutas de Sodoma, no sola-
mente las Letras dignas de fe, sino muchos lo aseguran con
tal aplomo, que no puede ponerse en duda.
Respecto de las otras maravillas, flucto entre la afirma-
cin y la negacin. Las he referido sencillamente porque las
exceptis his quae vel ipse sum expertus, et cuivis facile est experiri; sicut
de calce, quod fervet in aqua, in oleo frgida est; de magnete lapide,
quod nescio qua sorbitione insensibili stipulam non moveat, et ferrum
rapiat; de carne non putrescente pavonis, cum putruerit et Platonis; de
palea sic frigente ut fluescere nivem non sinat, sic calente ut maturescere
poma compellat; de igne fulgido, quod secundum suum fulgorem lapides
coquendo candificet, et contra eumdem suum fulgorem urendo plurima
obfuscet. Tale est quod et nigrae maculae offunduntur ex oleo splendido,
similiter nigrae lineae de candido imprimuntur argento. De carbonibus
etiam, quod accendente igne sic vertantur in contrarium, ut de lignis pul-
cherrimis tetri, frgiles de duris, imputribiles de putribilibus fiant. Haec
ipse quaedam cum multis, quaedam cum mnibus novi, et alia plurima,
quae huic libro inserere longum fuit. De his autem quae posui non ex-
perta, sed lecta praeter de fonte illo, ubi faces exstinguuntur ardentes et
accenduntur exstincfae, et de pomis terrae Sodomorum forinsecus quasi
maturis, intrinsecus fumis, nec testes aliquos idneos a quibus utrum
vera essent audirem, potui reperire. Et illum quidem fontem non inveni,
qui in Epiro vidisse se dicerent, sed qui in Gallia similem nossent non
lnge a Gratianopoli civitate. De fructibus autem Sodomitarum arborum,
non tantum litterae fide dignae indicant, verum etiam tam multi se lo-
quuntur expertos, ut hinc dubitare non possim. Caetera vero sic habeo,
ut eque affirmanda, eque neganda decreverim: sed ideo etiam ipsa
1560 LA CIUDAD DE DIOS
xucr, a *
le en los historiadores de nuestros adversarios. La finalidad
que persegua era hacer ver cmo ellos creen a sus autores en
cosas parecidas y sin que les den razones, y no se dignan creer-
nos a nosotros, aunque les demos razones, cuando dcimo
9
que lo que trasciende el sentido y la experiencia es obra d*>
la omnipotencia de Dios. Puede darse razn mejor y mas
- valedera de las cosas que se predice que har el Omnipotente,
que realmente puede hacerlas, que decir que las predichas l a
s
vemos ahora ya cumplidas? El las har, porque predijo q"
e
haba de hacer esas cosas que se tienen por imposibles, pues
prometi y ha hecho que las naciones incrdulas creyeran co-
sas increbles.
C A P I T U L O V I I I
QV ES CONTRA LA NATURALEZA?
1. Quiz repliquen que no creen que los cuerpos huma-
nos ardern siempre sin morir nunca, porque sabemos que la
naturaleza de los cuerpos humanos se ha muy de otra manera.
No puede, por tantoaaden, aplicarse aqu el criterio usa-
do para enjuiciar los fenmenos extraordinarios, ni decirse:
Esto es una propiedad natural. En esto radica la naturaleza de
este ser. Sabemos que la naturaleza del cuerpo humano no se
ha as.
A esto respondemos, con las Sagradas Letras en la mano,
que el cuerpo humano, antes del pecado, tena una constitucin,
posui, quoniam apud eorum, contra quos agimus, histricos legi: ut os-
tenderem qualia multa, multique illorum, nulla reddita ratione, in suorum
litteratorum scripta litteris credant, qui nobis oredere, quando id quod
eorum experientiam sensumque transgreditur, omnipotentem Deum dicimus
esse facturum, nec reddita ratione dignatur. Nam quae melior et validior
ratio de rebus talibus redditur, quam cum Omnipotens ea posse facer
perhibetur, et facturas dicitur, quae praenuntiasse ibi legitur, ubi alia
multa praenuntiavit, quae fecisse monstratur? Ipse quippe faciet, quia se
facturum esse praedixit, quae impossibilia putantur, qui promisit et fecit
iit ab incredulis gentibus incredibila crederentur.
CAPUT VI I I
NON ESSE CONTRA NATURAM, CUM IN ALIQA RE, CIUS NATURA INNOTOIT,
ATjQurn AB EO onon ERAT NOTUM, TNCIPIT ESSE. WVERSUM
1. Si autem propterea respondent, se non credere quae de humans
semper arsuris nec unquam morituris corporibus dicimus, quia humano-
rum corporum naturam novimus longe aliter institutam; unde nec illa
ratio hinc reddi potest, quae de illis naturis mirabilbus reddebatur, ut
dici possit, Vis ista naturalis est, rei huius sta natura est; quoniam sci-
mus humanae carnis istam non esse naturam: habemus quidem quoa
respondeamus de Litteris sacris, hanc ipsam scilicet humanam carne
aliter institutam fuisse ante peccatum, id est, ut posset nunquam perpeti
XXI , 8, 2 El, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1561
es decir, que no poda morir, y que despus del pecado tiene
otra, cual aparece en las miserias de la vida presente. Segn
esta ltima, no podr vivir perpetuamente. Lo mismo suceder
en la resurreccin de los muert os; ser distinta su constitucin
a la actual que conocemos. Mas, ya que los enemigos no creen
en las Escrituras, en las que se lee cmo vivi el hombre en
el paraso y cmo estaba inmune de la necesidad de la muerte
pues, si creyeran en ellas, no trataramos con tanto afn la
pena futura de los condenados, es preciso hacer uso de las
letras de sus ms doctos varones. Ello har ver que una cosa
puede manifestarse en el correr del tiempo de modo muy dis-
tinto a como se haba manifestado en su naturaleza determinada.
2. Hay en los libros de Marco Varrn que llevan por t-
tulo Del origen del pueblo romano un pasaje que textualmen-
te di ce: En el cielo se produjo un extrao portento. Castor
escribe que la brillante estrella de Venus, que Plauto llama
Vesperugo, y Homero, Hsperos, fu objeto de un enorme pro-
digio. Cambiaba de color, de figura, de grandor y de movimien-
to. Este fenmeno no ha sucedido ni antes ni despus. Adras-
to, ciciceno, y Din, napolitano, clebres matemticos, dicen
que esto tuvo lugar siendo rey Ogiges. Varrn, autor tan afa-
mado, no lo llamara portento si no le pareciera contra la
naturaleza. Decimos, es cierto, que todos los portentos son con-
tra la naturaleza; pero en realidad no lo son. Cmo van a
ser contrarios a la naturaleza los efectos que produce la vo-
luntad de Dios, siendo voluntad de tal Creador la naturaleza
de cada cosa creada? El portento no es, pues, contrario a la
mortem; aliter autem post peccatum, qualis in aerumna huius mortalita-
tis innotuit, ut perpetem vitam tenere non possit. Sic ergo aliter quam
nobis nota est, instituetur in resurrectione mortuorum. Sed quoniam istis
non credunt litteris, ubi legitur qualis in paradiso vixerit homo, quan-
tumque fuerit a necessitate mortis alienus, quibus utique si crederent, non
cum illis poena damnatorum, quae futura est, operosius ageremus; de
litteris eorum, qui doctissimi apud illos fuerunt, aliquid proferendum est,
quo appareat posse fieri, ut aliter se habeat quaeque res, quam prius in
rebus innotuerat suae determinatione naturae.
2. Est in Marci Varronis libris, quorum inscriptio est, De gente po-
puli Romani, quod eisdem verbis, quibus ibi legitur, et hic ponam: In
celo, inquit, mirabile exstitit portentum: nam in stella Veneris nobilissi-
ma, quam Plautus Vesperuginem
I0
, Homerus Hesperon appellat, pulcher-
rimam dicens ", Castor scribit tantum portentum exstitisse, ut mutaret
colorem, magnitudinem, figuram, cursum: quod factum ita eque antea,
nec postea sit. Hoc factum Ogyge rege dicebant Adrastus Cyzicenus et
Dion Neapolites, mathematici nobiles. Hoc certe Varro tantus auctor
portentum non appellaret, nisi esse contra naturam videretur. Omnia quip-
pe portenta contra naturam dicimus esse: sed non sunt. Quomodo est
enim contra naturam, quod Dei fit volntate, cum voluntas tanti utique
Conditoris conditae rei cuiusque natura sit? Portentum ergo fit, non
Amphitr. act . i scen.x v.119.
IHCHHS 10 v.3'T8.
1562 IA CIUDAD DE DIOS XXI , 8, 2
nat ur al eza, si no cont r ar i o a nues t r o conoci mi ent o de l a na-
t ur al eza.
Qui n ser capaz de cont ar la mul t i t ud de pr odi gi os que
cont i ene l a hi s t or i a de l as naci ones ? Ahor a l i mi t monos a
nues t r o punt o concr et o. Qu hay t an r egul ado p o r el aut or
de la nat ur al eza como el or denad s i mo cur so de l os as t r os ?
Qu hay fundado sobr e l eyes ms fijas e i nmut abl e s ? Y, sin
embar go, cuando Aquel que gobi er na lo cr eado con i mper i o
y poder abs ol ut o qui so, una est r el l a, l a m s sobr esal i ent e por
su gr andor y por su es pl endor , cambi el col or , l a magni t ud,
l a figura y, l o que es m s ext r ao, el or den y la l ey de su cur-
so. Si n duda, di o al t r ast e con t odas l as t abl as de l os ast r l o-
gos, si exi st an ya, y con t odos l os cl cul os cabal st i cos del
cur so pas ado y fut ur o de esos ast r os, t an i nfal i bl es, segn
el l os, que se han at r evi do a avent ur ar que ese cambi o del lu-
cer o de la maana no se ha pr oduci do ni ant es ni despus.
Nos ot r os , sin i r ms l ej os, l eemos en l os l i br os di vi nos que el
sol se par por mandat o del sant o Jess Nave, pr odi gi o conce-
di do p o r pet i ci n hecha a Di os y que mant uvo su l uz hast a
cons gui r la vi ct or i a en l a guer r a. Y t or n at r s par a as egur ar
al r ey Ezequ as qui nce aos de vi da, aadi endo Di os este pr o-
di gi o a su pr ome s a.
Los i ncr dul os , cuando cr een est os mi l agr os concedi dos a
l os mr i t os de l os sant os, l os at r i buyen a ar t es mgi cas . A est o
al ude lo que no ha mucho r ecor d de Vi r gi l i o s obr e la
mag i a:
Detener el agua de los ros y obligar a retroceder en su curso a
los astros.
contra naturam, sed contra quam est nota natura. Quis autem portento-
rum numerat multitudinem, quae historia gentium continetur? Sed nunc
in hoc uno attendamus, quod ad rem de qua agimus pertinet. Quid ita
dispositum est ab auctore naturae caeli et terrae, quemadmodum cursus
ordinatissimus siderum? quid tam ratis legibus fixisque firmatum? Et ta-
men quando ille voluit, qui summo regit imperio ac potestate quod con-
didit, stella prae caeteris magnitudine atque splendore notissima, colorem
magnitudinem, figurara, et (quod est mirabilius) sui cursus ordinem le-
gemque mutavit. Turbavit proferto tune, si ulli iam fuerunt caones as-
trologorum, quos velut inerrabili computatione de praeteritis ac futuris
astrorum motibus conscriptos habent, quos caones sequendo ausi sunt
dicere hoc quod de Lucfero contigit, nec antea, nec postea contigisse. Nos
autem in divinis libris legimus, etiam solem ipsum et stetisse; cum hoc a
Domino Deo petivisset vir sanctus Iesus Nave, doee coeptum praelium
victoria terminaret
12
; et retrorsum redisse, ut regi Ezechiae quindecim
anni ad vivendum additi, hoc etiam prodigio promissioni Dei significaren-
tur adiuncto
13
. Sed ista quoque miracula, quae meritis sunt concessa
sanctorum, quando credunt isti facta, magicis artibus tribuunt. Unde illud
est quod superius commemoravi dixisse Virgilium,
Sistere aquam fluviis, et verter sidera retro '*.
'

los. 10,13 " Acneid. I.4 v.489.


,:
< !s. 38,?.
XXI, 8, 4 KI, INK1EKNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1 563
En l a mi s ma Es cr i t ur a l eemos que el ro det uvo su cur so cuan-
do el puebl o de Di os, al frent e del cual i ba el ci t ado J es s
Nave, mar c haba huye ndo, y l o mi s mo hi zo al pas ar el pr ofet a
El i as y su di sc pul o El s eo. Que el ast r o r ey r et r ocedi en su
mar c ha en t i empo de Ezequ as, ya l o he apunt ado. Si n embar -
go, el pr odi gi o del l ucer o nar r ado por Var r n no vemos que se
haya obr ado a pet i ci n de al gn hombr e .
3. Cesen, pues , l os infieles de cegarse por el pr et endi do
conoci mi ent o de l a nat ur al eza. Como si Di os no pudi e r a obr ar
cambi os en l as nat ur al ezas que el l os conocen, como hombr e s
que s on! Y, a deci r ver dad, l as cosas m s or di nar i as no son
menos mar avi l l os as que l as ot r as, y fuer an muc ho m s est upen-
das si ac os t umbr ar an l os hombr e s a admi r ar l as cosas mar avi -
l l osas, no l as r ar as [ 16] . Cons ul t ad l a r azn. Qui n no se ad-
mi r ar de que en est a mul t i t ud i nfi ni t a de hombr es , t an semej an-
te p o r nat ur al eza, t enga cada uno sus facci ones t an pecul i ar es ,
que, si no fuer an semej ant es ent r e s, no se di s t i ngui r an de l os
ani mal es , y, a su vez, si no fuer an desemej ant es, no se di feren-
ci ar an unos de ot r os ? Los que deci mos que se par ecen, l uego
nos damos cuent a de que son desemej ant es. Pe r o es m s admi -
r abl e t odav a cons i der ar l a desemej anza, por que par ece m s ra-
zonabl e que una nat ur al eza comn exi j a l a semej anza. Y, sin
e mbar go, por que l o r ar o es l o mar avi l l os o par a nos ot r os , nunca
nos admi r amos m s que cuando t opamos con dos hombr e s t an
semej ant es que, al i nt ent ar di s t i ngui r l os , nos e ngaamos siem-
pr e o casi s i empr e.
4. Mas el caso cont ado por Var r n, aunque hi s t or i ador de
Nam et fluvium stetisse superius, inferiusque fluxisse, cum populus Dei,
ductore supra memorato lesu Nave, viam carperet'", et Elia propheta
transente, ac postea discpulo eius Elisaeo id esse factum in sacris Lit-
teris legimus " ; et retro versum fuisse mximum sidus regnante Eze-
chia, modo commemoravimus. Quod vero de Lucfero Varro scripsit, non
est illie dictum alicui homini petenti id fuisse concessum.
3. Non ergo de notitia naturarum caliginem sibi faciant infideles,
quasi non possit in aliqua re divinitus fieri aliud, quam in eius natura
per humanam suam experientiam cognoverunt: quamvis et ipsa quae in
rerum natura mnibus nota sunt, non minus mira sint; essentque stupenda
considerantibus cunctis, si solerent nomines mirari mira nisi rara. Quis
enim, consulta ratione, non videat in hominum innumerabili numerositate,
et tanta naturae similitudine, valde mirabiliter sic habere singulos singu-
las facies, ut nisi nter se smiles essent, non discerneretur species corum
ab animalibus caeteris; et rursus nisi nter se dissimiles essent, non dis-
cernerentur singuli ab hominibus caeteris? Quos ergo smiles confitemur,
eosdem dissimiles invenimus. Sed mirabilior est consideratio dissimilitu-
dinis; quoniam similitudinem iustius videtur exposcere natura communis.
Et tamen quoniam quae sunt rara, ipsa sunt mira, multo amplius admira-
mur quando dos ita smiles reperimus, ut in eis discernendis aut sem-
per, aut frequenter erremus.
4. Sed quod dixi scriptum a Varrone, licet eorum sit historicus idem-
15
los. 4,18.
,6
4 Reg. 2,8.14.
1564 LA CIUDAD DE DI OS
XXI, 8) 5
Jos suyos y hombre muy sabio, quiz no lo crean o les impre-
sione menos, porque ese fenmeno fu de corta duracin y la
estrella torn presto a su curso ordinario. Hay otro prodigio,
an hoy existente, que, a mi ver, debe bastar para convencerlos
de que conocer bien el modo de ser y de obrar de una natu-
raleza no es razn para limitar a Dios su campo de accin,
como si no pudiera transformar a su antojo una cosa en otra
muy distinta de las conocidas por ellos. La tierra de Sodoma no
ha sido siempre como es hoy. Su suelo era semejante a los de-
ms y gozaba de la misma o de ms pinge fertilidad, ya que
las divinas Escrituras lo comparan al paraso de Dios. Este,
despus que el fuego del cielo lo arras, tiene un aspecto horro-
roso, debido a la prodigiosa fulgine, como atestigua la historia
profana y confirman los visitantes. Sus frutos, bajo una bella
apariencia, no ocultan ms que ceniza y humo. Mira que no
era as y ahora lo es. He aqu que el Autor de las naturalezas
ha realizado en sta un cambio tan espantoso y tan duradero,
que aun subsiste despus de tanto tiempo.
5. Como no fu imposible para Dios crear las naturalezas
que quiso, no lo es tampoco cambiarlas a su gusto. De aqu na-
cen toda esa serie de milagros que se llaman monstruos, osten-
tos, portentos y prodigios. Si quisiera referir y recordarlos to-
dos, apuesto que esta obra no tendra fin.
Se dice que la pal abra monstruo deriva de monstrando, y se
llaman as porque muestran en cierta manera el futuro. Osten-
tos deriva de ostendendo, y portentos, de portendendo, o sea,
que doctissimus, fortasse ver factum esse non credunt; aut quia non din
mansit talis eiusdem sideris cursus, sed reditum est ad solitum, minus
ieto moventur exemplo. Habent ergo aliud, quod etiara nunc possit osten-
di, eisque puto deber sufficere, quo commoneantur, cum aliquid adver-
terint in aliqua institutione naturae, eamque sibi notissimam fecerint, non
se inde Deo deber praescribere, quasi eam non possit in longe aliud,
quam eis cognita est, verter atque mutare. Terra Sodomorum non fuit
utique ut nunc est: sed iacebat simili caeteris facie, eademque vel etiam
uberiore fecunditate pollebat; nam Dei paradiso in divinis eloquiis com-
parata est
l;
. Haec posteaquam tacta de celo est, sicut iliorum quoque
attestatur historia, et nunc ab eis qui veniunt ad loca illa conspicitur,
prodigiosa fuligine horrori est, et poma eius interiorem favillam mendaci
superficie maturitatis includunt. Ecce non eral talis, et talis est. Ecce
a Conditore naturarum natura eius in hanc foedissimam diversitatem rni-
rabili mutatione conversa est: et quod post tam longum accidit tempus,
tam longo tempore perseverat.
5. Sicut ergo non fuit impossibile Deo, quas voluit, instituere; sie ei
non est impossibile, in quidquid voluerit, quas instituit, mutare naturas.
Unde iliorum quoque miraculorum multitudo silvescit, quae ruonstra,
ostenta, portenta, prodigia nuncupantur: quae recolere et commemorare si
velim, huius operis quis erit finis? Monstra sane dicta perhibent a mons-
trando, quod aliquid significando demonstrent; et ostenta ab ostendendo;
et portenta a portendendo, id est, praeostendendo; et prodigia, quod potro
1
'' Gen, 13,10.
XXI , 9, 1 El, INFIERNO, l'IN DE I,A CIUDAD TBKRENA 1565
praeostendendo, y prodigios, de porro dicere, porque predicen
el porvenir. Mas consideren cmo sus adivinos, que predicen co-
sas verdaderas o aciertan a decir alguna verdad entre el frrago
que sueltan, se engaan, sea por s mismos, sea por ins-
piracin de los espritus, que se cuidan de implicar a los hom-
bres dignos de tal pena en las redes de una nociva curiosidad.
Nosotros, empero, pensamos que estos fenmenos que parecen
contra la naturaleza, y que se dice que son contra la natura-
leza (como dijo el Apstol, hablando al estilo humano, que el
acebuche es injertado contra la naturaleza en la oliva y par-
ticipa de su fecundidad) , llamados monstruos, ostentos, porten-
tos o prodigios, deben mostrar, significar, pronosticar o pre-
decir lo que har Dios, lo que prenunci que haba de hacer
con los cuerpos de los condenados, no impidindolo obstculo
ni ley alguna de la naturaleza. El cmo de esas profecas,
estimo que qued ya bastante claro en el libro anterior al es-
pigar en las santas Escrituras, en el Nuevo y en el Viejo Tes-
lamento, no todos los testimonios que haran al caso, pero s
los suficientes.
C A P I T U L O I X
EL INFIERNO. NATURALEZA DE LAS PENAS ETERNAS
1. La prediccin de Dios, hecha por su profeta, sobre el
suplicio eterno de los condenados, se cumplir y se cumplir
exactamente. Su gusano no morir y su fuego no se apagar.
dicant, id est, futura praedicant. Sed viderint eorum comedores, quomo-
do ex eis sive fallantur, sive instinctu spirituum, quibus cura est tali
poena dignos nimos hominum noxiae curiositatis retibus implicare, etiam
vera praedicant, sive multa dicendo aliquando in aliquid veritatis ineur-
rant. Nobis tamen ista quae velut contra naturam fiunt, et contra natu-
ram fieri dicuntur (quo more hominum locutus est et Apostolus, dicendo,
contra naturam in olea insitum oleastrum factum esse participem pingue-
dinis oleae) ", et monstra, ostenta, portenta, prodigia nuncupantur, hoc
monstrare debent, hoc ostendere, vel praeostendere, hoc praedicere, quod
facturus sit Deus, quae de corporibus hominum se praenuntiavit esse
facturum, nulla impediente difficultate, milla praescribente lege naturae.
Quomodo autem praenuntiaverit, satis in libro superiore docuisse me exis-
timo, decerpendo d Scripturis sanctis et novis et veteribus, non quidem
omnia ad hoc pertinentia, sed quae sufficere huic operi iudicavi.
CAPUT IX
DE GEHF.NNA, ET AKTF.RNARUM QUALITATF. POENAHUM
1. Quod igitur de sempiterno supplicio damnatorum per suum pro-
phetam Deus dixit fiet, omnino fiet: Vennis eorum non moetur, et ignis
eorum non exstinguetur '". Ad hoc en ira vehementius eommendandum,
l s
Rom. 11,17.24.
' " I s , 66,24.
1566 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 9, 2
Y Jess, para encarecer con ms fuerza esta verdad, cuando
manda cortar los miembros que escandalizan al hombre, de-
signando por ellos a los hombres que cada cual ama como a
sus propios miembros, dice as : Si tu mano te es ocasin de
escndalo, crtala; ms te vale entrar manco en la vida eterna
que tener dos manos e ir al infierno, al fuego inextinguible, en
donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego nunca se
apaga. Lo mismo dice del pi e: Y si tu pie te es ocasin de
pecado, crtalo; ms te vale entrar cojo en la vida eterna que
tener dos pies y ser arrojado al infierno, al fuego inextingui-
ble, donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego nun-
ca se apaga. Y del ojo habla en estos trminos: Y si tu ojo te
sirve de escndalo, arrncalo; mas te vale entrar tuerto en el
reino de Dios que tener dos ojos y ser arrojado al fuego del
infierno, donde el gusano que los roe nunca muere y el fuego
jams se apaga. No se ruboriz de repetir en este lugar tres ve-
ces las mismas pal abras. A quin no har temblar esta repeti-
cin y esta amenaza, salida con tal rigor de la boca divina?
2. Los que pretenden que el gusano y el fuego son pe-
nas del alma, no del cuerpo, dicen que los hombres, sepa-
rados del reino de Dios, sern abrasados en el alma poi un
dolor y un arrepentimiento tardo e infructuoso. Por eso de-
fienden que muy bien pudo servirse de la pal abra fuego para
expresar este dolor abrasador. A esto responde aquello del
Apst ol : Quin se escandaliza sin que yo me abrase? Creen
tambin que el gusano figura ese dolor. Porque est escrito
eam Domimis lesus, cura membra quae hominem scandalizant pro his
liommibus poneret, quos ut sua membra dextra quis diligit, eaque praeci-
peret amputari: Bonum est, inquit, tibi debilem introire in vitam, quam
duas manus habentem ir in gehennam, in ignem inexstinguibilem, ubi
vermis eorum non montar, et ignis eorum non exstinguitur. Similiter de
pede: Bonum est tibi, inquit, claudum introire in vitam aeternam, quam
dos pedes habentem mitti in gehennam ignis inexstinguibilis, ubi vermis
eorum non moritur, et ignis non exstinguitur. Non aliter ait et de oculo:
Bonum est, tibi luscum introire in regnum Dei, quam dos oculos haben-
tem mitti in gehennam ignis, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non
exstinguitur"". Non eum pguit uno loco eadem verba ter dicere: quem
non terreat ista repetitio, et illius poenae comminatio tam vehemens ore
divino ?
2. Utrumque autem horum, ignem scilicet atque vermem, qui volunt
ad animi poenas, non ad corporis pertinere, dicunt etiam ur dolore animi
sero atque infructuose poenitentis eos qui fuerint a regno Dei separati:
et ideo ignem pro isto dolore urente non incongruo poni potuisse conten-
dunt, unde illud Apostoli est, Quis scandalizatur, et ego non uror?
21
Eumdem etiam vermem putant intelligendum esse. Nam scriptum est, in-
quiunt, Sicut linea vestimentum et vermis lignum, sic moeror excruciat
cor viri". Qui vero poenas et animi et corporis in illo supplicio futuras
- Me. 9,42- 47.
-
1
2 Cor. i r,29.
-'= Pr ov. 25,20.
XXI , 9, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1567
dicen ellos, como la polilla al vestido y el gusano al ma-
dero, as el dolor atormenta el corazn del hombre.
Quienes no dudan que las penas atormentarn tanto al alma
como al cuerpo, afirman que el fuego abrasar al cuerpo y el
gusano del dolor roer en cierto modo al alma. Aunque este
sentido es ms creble, pues es un autntico absurdo pensar
que all no habr dolor para el cuerpo o para el alma, sin
embargo, yo creo ms fcil que los dos ataen al cuerpo que
lo contrario. Y, a mi parecer, la divina Escritura no menciona
el dolor del alma porque va necesariamente implicado por el
del cuerpo, aunque no se diga. As leemos en el Antiguo Tes-
tamento : El suplicio de la carne del impo ser el fuego y el
gusano. Poda haber dicho ms brevemente: El suplicio del
impo. Por qu aadi de la carne del impo sino porque los
dos, el gusano y el fuego, sern el castigo de la carne? Quiso
decir la pena de la carne, precisamente, porque ser castigado
en el hombre vivir segn la carne. (Esto le llevar a la muerte
segunda, que signific el Apstol con estas pal abr as: Si vivie-
reis segn la carne, moriris.)
Elija cada cual el sentido que le plazca: o atribuir al
cuerpo el fuego y al alma el gusano, aqul propiamente y ste
metafricamente, o ambas cosas propiamente al cuerpo. Porque
ya he hecho notar antes bastante que los animales pueden vivir
tambin en el fuego, en combustin sin consuncin y en dolor
sin muerte, por milagro del Creador omnipotente. Quien niega
que esto es imposible para El, ignora de quin procede cuanto
admiramos en las naturalezas [17]. Este mismo es el Dios que
hizo en el mundo los milagros pequeos y los grandes que he
referido y muchsimos otros que no he mencionado, y el que
esse non dubitant, igne uri corpus, animum autem rodi quodammodo ver-
me moeroris affirmant. Quod etsi credibilius dicitur; quia utique absur-
dum est, ibi dolorem aut corporis, aut animi defuturum: ego tamen fa-
cilius est ut ad corpus dicam utrumque pertinere, quam neutrum; et
ideo tacitum in illis divinae Scripturae verbis animi dolorem, quoniam
consequens esse intelligitur, etiamsi non dicatur, ut corpore sic dolente
animus quoque sterili poenitentia crucietur. Legitur quippe et in veteri-
bus Scripturis, Vindicta carnis, impii, ignis et vermis
23
. Potuit brevius
dici, Vindicta impii. Cur ergo dictum est, carnis impii, nisi quia utrum-
que, id est, et ignis et vermis, poena erit carnis? Aut si vindictam carnis
propterea dicere voluit, quia hoc in homine vindicabitur, quod secundum
carnem vixerit (propter lioc enim veniet in mortem secundam, quam signi-
ficavit Apostolus dicens, Si enim secundum carnem vixeritis moriemi-
ni)
2
; eligat quisque quod placet, aut ignem tribuere corpori, animo
vermem: hoc proprie, illud tropice; aut utrumque proprie corpori. Iam
enim satis superius disputavi, posse animalia etiam in ignibus vivere, in
ustione sine consumptione, in dolore sine morte, per miraculum omnipo-
tentissimi Creatoris: cui hoc possibile esse qui negat, a quo sit quidquid
in naturis mnibus miratur ignorat. Ipse enim est Deus, qui omnia in
23
Eccl i . 7,19.
-^ Rom. 8,13.
1568 LA CIUDAD DE DI OS
xxr, io, i
los situ en el mundo, que es el mayor de los milagros. Es-
coja, pues, cada cual el sentido que le pl azca: o pensar que el
gusano se refiere propiamente al cuerpo o que se refiere meta-
fricamente al alma, por una metfora tomada de las cosas
corporales. Cul de estos sentidos sea el verdadero, la realidad
lo expresar ms explcitamente cuando la ciencia de los san-
tos ser tan perfecta que no necesitarn experimentar las pe-
nas para conocerlas, sino que les bastar su sabidura, entonces
colmada. Ahora sabemos las cosas parcialmente hasta que lle-
gue la plenitud. Nos basta de momento rechazar la opinin
que sostiene que los cuerpos de los condenados no sern afec-
tados por el fuego ni por dolor alguno.
C A P I T U L O X
PUEDE EL FUEGO DEL INFIERNO, SI ES CORPORAL, ABRASAR
A LOS ESPRITUS MALIGNOS, ES DECIR, A LOS DEMONIOS,
INCORPREOS ?
1. Se presenta aqu una nueva cuestin: si el fuego no
ser incorporal, anlogo al dolor del nimo, sino corporal,
abrasando por contacto y capaz de atormentar los cuerpos,
cmo servir tambin de suplicio a los espritus malignos?
Sabemos que el mismo fuego servir de suplicio a los hom-
bres y a los demonios, segn aquellas palabras de Cristo:
Apartaos de n, malditos, al fuego eterno, que est aparejado
hoc mundo magna et parva miracula quae commemoravimus, et incom-
parabiliter plura quae non commemoravimus, fecit, eademque ipso mundo
uno atque omnium mximo miraculo inclusit. Eligat. ergo unum de duo-
bus quisque quod placet, utrum et vermem ad corpus proprie, an ad ani-
mum translato a corporalibus ad incorporalia vocabulo existimet pertinere.
Quid autem horum verum sit, res ipsa expeditius indicabit, quando erit
scientia tanta sanctorum, ut eis cognoscendarum illarum poenarum ne-
cessaria non sit experientia, sed ea quae tune erit plena atque perfecta, ad
hoc quoque sciendum sapientia sola sufficiat. Nunc enim ex parte scimus,
doeo veniat quod perfectum est "
J
. Dum tamen nullo modo illa corpora
talia futura csse credamus, ut nullis ab igne afficiantur doloribus.
CAPTJT X
A,N K I MS GEHENNAE, SI COKPORALIS EST, I'OSST MALIGNOS Sl ' MITUS, 711
EST DAEMONES INCORPREOS, TACTU SUO ADURKRE
1. Hic oceurrit quaerere, si non erit ignis incorporalis, sicut est animi
dolor, sed corporalis, tactu noxius, ut eo possint corpora cruciari; quomo-
do in eo erit etiam poena spirituum malignorum? dem quippe ignis,
erit supplicio scilicet hominum attributus et daemonum, dicente Christo,
Discedite a me, maledicti, in ignem ae ternura, qui paratus est diabolo et
-
5
i Cor. 13,g.
XXI , 10 , 2 Et, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1569
para el diablo y sus ngeles. Es as, a no ser que aluda a que
los demonios tienen tambin, como han pensado hombres doc-
tos, cuerpos compuestos de aire pesado y hmedo, que se hace
sentir cuando sopla el viento [18]. Si este elemento no pudie-
ra recibir ninguna impresin, no abrasara cuando es calen-
tado en los baos. Para que abrase es preciso que sea primero
abrasado y cause la impresin que recibe. Por lo dems, si
alguien afirma que los demonios no tienen cuerpo, es intil
romperse la cabeza o quemarse las cejas sobre este punto.
Qu nos veda decir que los espritus incorpreos pueden
ser atormentados por un fuego corporal de un modo real, aun-
que maravilloso, si los espritus de los hombres, que son cier-
tamente incorpreos, pueden ser actualmente encerrados en
los cuerpos y luego sern unidos a ellos con lazos insolubles?
Los espritus de los demonios, ms an, los espritus demo-
nios, aunque incorpreos, si no tienen cuerpo, se unirn al
fuego material para ser atormentados. No animarn el fuego
de suerte que lo constituyan animal compuesto de espritu y de
cuerpo, sino, como he dicho, unindose a l de un modo ma-
ravilloso e inefable, recibiendo del fuego la pena, no dndole
la vida. Tambin ese otro modo segn el cual los espritus
se unen a los cuerpos y los tornan animales, es del todo admi-
rable e incomprensible para el hombre. Y eso es el hombre
mismo [19].
2. Yo dira de buen grado que los espritus ardern sin
cuerpo, como arda el rico en los infiernos cuando deca: Es-
toy atormentado en esta llama, si no tuviera al ojo esta razo-
angelis eius
2e
. Nisi quia sunt quaedam sua etiam daemonibus corpora,
sicut doctis hominibus visum est, ex isto aere crasso atque hmido, cuius
impulsus vento fiante sentitur. Quod genus elementi si nihil igne perpeti
posset, non ureret fervefactus in balneis. Ut enim urat, prior uritur, fa-
citque quod patitur. Si autem quisquam nulla habere corpora daemones
asseverat, non est de hac re aut laborandum operosa inquisitione, aut
contentiosa disputatione certandum. Cur enim non dicamus, quamvis mi-
ris, tamen veris modis etiam spiritus incorpreos posse poena corporalis
ignis affligi, si spiritus hominum, etiam ipsi profecto incorporei, et nunc
potuerunt includi corporalibus membris, et tune poterunt corporum suo-
rum vinculis insolubiliter alligari? Adhaerebunt ergo, si eis nulla sunt
corpora, spiritus daemonum, imo spiritus daemones, licet incorporei, cor-
poieis ignibus cruciandi: non ut ignes ipsi, qvbus adhaerebunt, eorum
iunctura inspirentur, et animalia fiant, quae constent spiritu et corpore;
sed, ut dixi, miris et ineffabilibus modis adhaerendo, accipientes ex igni-
bus poenam, non dantes ignibus vitam. Quia et iste alius modus, quo
corporibus adhaerent spiritus, et animalia finnt, omnino mirus est, neo
comprehendi ab homine potest, et hoc ipse homo est.
2. Dicerem quidem sic arsuros sine ullo suo corpore spiritus, sicut
ardebat apud inferos Ule dives, quando dicebat, Crucior in hac flam-
ma"; nisi convenienter responderi cernerem, talem fuisse illam flam-
' Mt . 25,41.
" Le. 16,34.
1570 LA CIUDAD DE DI OS XXI, 11
nable objecin: la llama era de la misma naturaleza que los
ojos que clav en Lzaro, que la lengua que deseaba refrescar
con unas gotas de agua y que el dedo de Lzaro con el que
quera que se le hiciera ese servicio. Toaklrfsto se realizaba
en un lugar donde estaban las almas sin los cuerpos. La llama
que le abrasaba y la gotita que pidi eran incorporales, al
estilo de las cosas vistas en sueos o en xtasis, que, aunque
incorporales, se asemejan a los cuerpos. El hombre que est
en ese estado, si bien es cierto que est en espritu y no con
el cuerpo, no obstante se ve entonces tan semejante a su cuer-
po, que es incapaz de distinguirlos. Mas aquel infierno, llama-
do tambin estanque de fuego y azufre, ser un fuego corpreo
y atormentar los cuerpos de los condenados, sean de hombres
o de demonios; los slidos de los hombres y los areos de los
demonios; o solamente los cuerpos de los hombres con sus es-
pritus y los espritus de los demonios sin cuerpos, unidos al
fuego corporal para recibir la pena, no para vivificarlo. El
fuego ser nico para los dos, como asegur la Verdad misma.
C A P I T U L O X I
EXIGENCIAS DE LA JUSTICIA CON RESPECTO A LAS PENAS
Pero, entre estos contra quienes defendemos la Ciudad' de
Dios, hay quienes creen que. es injusto castigar los pecados,
por graves que sean, de esta corta vida, con un suplicio eterno.
mam, quales oculi quos levavit, et Lazarum vidit, qualis liiigua cui humo-
rem exiguum desideravit infund, qualis digitus Lazari de quo id sibi
fieri postulavit: ubi tamen erant sine corporibus animae. Sic ergo in-
corporalis et illa flamma qua exarsit, et illa guttula quam poposcit; qualia
etiam sunt visa dormientium sive in ecstasi cernentium res incorporales,
habentes tamen similitudinem corporum. Nam et ipse homo cum spiritu,
non corpore, sit in talibus visis, ita se tamen tune similem suo corpori
videt, ut disoernere omnino non possit. At vero gehenna illa, quod etiam
stagnum ignis et sulphuris dictum est
2
", corpreas ignis erit, et cruciabit
corpora damnatorum, aut et hominum et daemonum, solida hominum,
aeria daemonum; aut tantum hominum corpora cum spiritibus, daemones
autem spiritus sine corporibus, haerentes sumendo poenam, non imper-
tiendo vitam corporalibus ignibus. Unus quippe utrisque ignis erit, sic-
ut Ventas dixit".-
CAPUT XI
AN HOC RATIO IUSTITIAE HABEAT, UT NON SINT EXTENSIOKA POENARUM TM-
PORA, QUAM FUERINT PECCATORUM
Sic autem qudam eorum, contra quos defendimus civitatem Dei, in-
iustum putant, ut pro pecetis quamlibet magnis, parvo scilicet tempere
~
8
Apoc. 20,"?.
-' Mt . 35,41.
XXI, 11 Bt INFIERNO, FIN D LA CIUDAD TERRENA 5f 1
Como si la justicia de la ley atendiera alguna vez a propor-
cionar el castigo con el tiempo invertido en cometer la fal-
ta! Las leyes, segn Cicern, establecen ocho gneros de pe-
nas: la multa, la prisin, el azote, el talin, la ignominia, el
destierro, la muerte y la esclavitud. Cul de stas mide su
duracin por la del crimen, haciendo durar el castigo cuanto
dur el acto criminoso, a no ser quiz la pena del talin? [20].
Esta ordena que cada uno sufra el mal que hizo sufrir. De
aqu aquella prescripcin de la Ley: Ojo por ojo y diente por
diente. Es fsicamente posible que la justicia arranque el ojo
al criminal en tan poco tiempo como se lo arranc a su vc-
tima. Mas, si la razn exige que el beso dado a la mujer aje-
na sea castigado con el azote, no es azotado durante largo
tiempo el que hizo eso en un instante? Y el dulzor de un corto
deleite no es castigado en este caso con un dolor duradero?
Qu dir de la prisin? Debe acaso permanecer encar-
celado el reo solamente tanto tiempo cuanto dur el acto que
le mereci tal pena? De hecho vemos que es muy justo que
un esclavo est muchos aos en rehenes simplemente por ha-
ber injuriado de palabra a su amo o por haberle herido de un
golpe, que pasa en un pestaeo.
Y la multa, la ignominia, el destierro y la esclavitud- pe-
nas que son de ordinario irrevocables, no son en cierta
manera semejantes a las penas eternas en relacin con la bre-
vedad de esta vi da? No pueden ser eternas cabalmente porque
ni la misma vida por ellas castigada lo es; pero los crmenes
castigados con penas tan largas se cometen en muy poco
tiempo.
perpetratis, poena quisque damnetur aeterna; quasi ullius id unquam
iustitia legis attendat, ut tanta mora temporis quisque puniatur, quanta
mora temporis unde puniretur admisit. (Jeto genera poenarum in legibus
esse scribit Tullius, dammim, vincula, verbera, talionem, ignominiam, exsi-
lium, mortem, servitutem. Quid horum est quod in breve tempus pro
cuiusque peccati celeritate coarctetur, ut tanta vindicetur mrula, quanta
deprehenditur perpetratum, nisi forte talio? id enim agit, ut hoc patiatur
quisque quod ecit. Unde illud est Legis, Oculum pro oculo, dentem pro
dente
3
". Fieri enim potest, ut tam brevi tempore quisque amittat oculum
severitate vidictae, quam tulit ipse ajteri improbitate peccati. Poxro au-
tem si alienae feminae osculum infixum, rationis sit verbere vindicare,
nonne qui illud puncto temporis fecerit, incomparabili horarum spatio
verberatur, et suavitas voluptatis exiguae diuturno dolore punitur? Quid,
in vinculis numquid tam diu quisque iudicandus est esse deber, quam
diu fecit unde meruit alligari; cum iustissime annosas poenas servus in
compedibus pendat, qui verbo aut ictu celerrime transente vel lacessivit
dominum, vel plagavit? Iam vero damnum, ignominia, exsilium, servitus,
cum plerumque sic infliguntur, ut nulla venia ralaxentur, nonne pro huius
vitae modo similia poenis videntur aeternis? Ideo quippe aeterna esse non
possunt, quia nec ipsa vita, quae his plectitur, porrigitur in aeternum:
et tamen peccata, quae vindicantur longissimi temporis poenis, brevissimo
3 0
EX. 2I,S4.
1 572 t A CIUDAD DE DI OS XXI , 11
A nadi e se l e ocur r e pe ns ar que l os t or ment os de l os mal -
hechor es deben i r en pr opor c i n di r ect a con el t i empo que dur
el homi ci di o, el adul t er i o, el sacr i l egi o y cual qui er ot r o cr i men,
que no debe medi r s e por l a l ongur a del t i empo, si no por l a
mayor o me nor cual i dad del pecado. Pu e d e i magi nar s e que
l as l eyes, al condenar a uno a muer t e, hagan r adi car el cast i go
en ese br eve i nst ant e que dur a l a ej ecuci n y no en apar t ar l e
par a s i empr e de l a soci edad h u man a? Pue s l o que significa
apar t ar a l os hombr e s con el supl i ci o de la muer t e pr i me r a de
l a ci udad mor t al , eso significa apar t ar l o por l a mue r t e , se-
gunda de la ci udad i nmor t al . Y como l as l eyes de est a ci udad
no devuel ven j am s a la soci edad al hombr e condenado a sen-
t enci a capi t al , as l as de aqul l a no vuel ven nunca a l a vi da
et er na al pecador condenado a la muer t e s egunda.
Cmo, pues , son ve r dade r as pr e gunt ane s t as pal abr as
de vuest r o Cr i s t o: Con la medida que midiereis, seris medi-
dos, si un pecado t e mpor al es cast i gado con una pena eter-
n a? [ 2 1] .
No r e par an en que l a medi da de que se habl a aqu no mi r a
al t i empo, si no al mal , y qui er e de c i r : El que obr e mal es , que
sufra t ambi n mal es . Aunque qui z pudi e r a ent ender s e del
punt o de que a la sazn habl aba el Seor , a saber , de l os j ui -
ci os y de l as condenas . En est e caso, qui en j uzga y condena
i nj us t ament e, si es j uzgado y condenado j us t ament e, r eci be l a
mi s ma medi da, aunque no de lo que l di o. El j uzg y es j uz-
gado, per o el cast i go que se le ha i mpues t o es j us t o, mi ent r as
el que l i mpus o er a i nj ust o.
tempore perpetrantur; nec quisquam exstitit qui censeret tam cito nocen-
tium finienda esse tormenta, quam cito factum est vel homicidium, vel
adulterium, vel sacrilegium, vel quodlibet aliud scelus, non temporis lon-
gitudine, sed iniquitatis et impietatis magnitudine metiendum. Qui vero
pro aliquo grandi crimine morte mulctatur, numquid mora qua occiditur,
quae perbrevis est, eius supplicium leges aestimant, et non quod eum in
sempiternum auferunt de societate viventium? Quod est autem de ista
civitate mortali homines supplicio piimae mortis, hoc est de civitate illa
immortali homines supplicio secundae mortis auferre. Sicut enim non ef-
ficiunt leges huius civitatis, ut in eam quisque revocetur occisus; sic nec
illius, ut in vitam revocetur aeternam, secunda morte damnatus. Quomodo
ergo verum est, inquiunt, quod ait Christus vester, In qua mensura mensi
fueritis, in ea remetietur vobis
31
, si temprale peccatum supplicio puni-
tur aeterno? Nec attendunt, non propter aequale temporis spatium, sed
propter vicissitudinem mali, id est, ut qui mala fecerit, mala patiatur,
eamdem dictam fuisse mensuram. Quamvis hoc in ea re proprie possit
accipi, de qua Dominus cum hoc diceret, loquebatur, id est, de iudiciis et
condemnationibus. Proinde qui iudicat et condemnat iniuste, si iudicatur
et condemnatur iuste, in eadem mensura recipit, quamvis non hoc quod
dedit. Iudicio enim fecit, iudicio patitur: quamvis fecerit damnatione
quod iniquum est, patiatur damnatione quod iustum eet.
" Le . 5,38.
XXI, 12 EL INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA 1 573
C A P I T U L O X I I
MAGNI TUD DEL PRI MER PECADO Y SUS EF ECTOS
Un a pe na et er na par ece dur a e i nj ust a al sent i do humano,
por que en l a mi s er i a de est a vi da mor t al fal t a el sent i do de l a
s abi dur a p u r a y el evada, que capaci t a p ar a sent i r l a enor -
mi dad del cr i men comet i do en l a pr i me r a pr evar i caci n. Cuan-
to ms gozaba el hombr e de Di os , mayor fu su i mpi edad al
abandonar l o. Y qui en en s des t r uy un bi en que pod a ser
et er no, se hi zo acr eedor a un mal et er no. De aqu l a conde-
naci n de t oda l a mas a del gner o h u man o [ 2 2 ] , por que el
pr i mer c ul pabl e fu cast i gado con t oda su pos t er i dad, que
est aba en l como en su r a z. As , nadi e escapa a ese supl i ci o
j ust o y debi do, si no es p o r una mi s er i cor di a y una gr aci a in-
debi da. Y es t al l a di sposi ci n de l os hombr e s , que en unos
apar ece el val or de una gr aci a mi s er i cor di os a y en ot r os el de
una j us t a venganza [ 2 3 ] . No apar e c an en t odos l as dos cosas,
por que si t odos pe r mane c i e r an baj o l as penas de u n a j us t a
condenaci n, no se mos t r ar a en ni nguno la gr aci a mi ser i cor -
di osa del Redent or . Y si t odos fuer an t r ans fer i dos de l as t i -
ni ebl as a la luz, en ni nguno apar ecer a l a sever i dad del cast i -
go. En este l t i mo apar t ado hay muchos m s que en el ot r o,
par a dar nos a ent ender que er a debi do a t odos. Si se hi ci er a
en t odos venganza, nadi e r epr ender a j us t ament e l a j ust i ci a del
C A P U T XI I
DE MAGNITUDINE PRAEVARICATIONIS PRIMAE, OB QUAM AETERNA POENA OMNI-
BUS DEBEATUR, QUI EXTRA CKATIAM FDERINT S A L V A T O B I S
Sed poena aeterna ideo dura et iniusta sensibus videtur humanis, quia
in hac infirmitate moribundorum sensuum deest ille sensus altissimae pu-
rissiraeque sapientiae, quo sentiri possit quantum nefas in illa prima
praevaricatone commissum sit. Quanto enim magis homo fruebatur Deo,
tanto maiore impietate dereliquit Ueum, et factus est malo dignus aeter-
no, qui hoc in se peremit bonum, quod esse posset aeternum. Hinc est
universa generis humani massa damnata: quoniam qui hoc primitus admi-
sit, cum ea quae in illo fuerat radicata sua stirpe punitus est, ut nullus
ab hoc iusto debitoque supplicio, nisi misericordia et indebita gratia li-
beretur; atque ita dispertiatur genus humanum, ut in quibusdam de-
monstretur quid valeat misericors gratia, in caeteris quid iusta vindicta.
eque enim utrumque demonstraretur in mnibus: quia, si omnes rema-
nerent in poenis iustae damnationis. in millo appareret misericors gratia
redimentis: rursum, si omnes a tenebris transferrentur in lucem, in nullo
appareret severitas ultionis, In qua propterea multo plures quam in illa
sunt, ut sic osteadatur quid mnibus deberetur. Quod si mnibus red-
deretux, iustiam vindicantis iuste nemo reprehenderis quia vero tam
1574 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 13
ve ngador ; per o, como son muchos l os l i br ados , ya hay mot i vo
par a dar i nfi ni t as gr aci as al di vi no Li ber t ador p o r este don
gr at ui t o.
C A P I T U L O X I I I
CONTRA LA OPI NI N QUE SOSTI ENE QUE LOS MALOS SERN
CASTI GADOS DESP U S DE LA MUERTE PARA S U PURI FI CACI N
Los pl at ni cos , es ci er t o, no qui er en que quede i mpune
ni ngn p e c ad o ; pe r o es t i man que t odas l as pe nas t i enen un fin
cor r ect i vo o de enmi enda, t ant o l as i nfl i gi das p o r l as l eyes hu-
manas como l as s anci onadas p o r l as di vi nas. Y est o, bi en l as
sufr an en est a vi da, bi en l as hayan de sufr i r despus de l a
muer t e p ar a no hacer l o aqu o no cor r egi r s e. Est o di o or i gen
a aquel l a sent enci a de Mar n [ 2 4] , cuando, despus de habe r
habl ado de l os cuer pos t er r enos y de l os mi embr os des t i nados
a la muer t e, di ce que l as al mas
conocen el temor y el deseo, la alegra y el dolor, y no ven la claridad
de los cielos, presas en sus tinieblas y en su crcel sin ojos,
Y aade a r engl n s e gui do:
De ah que en el da supremo, cuando la vida las abandone.
es deci r , c uando en el d a s upr e mo l es dej e est a vi da,
No estndicecompletamente libres las desgraciadas del mal y
de las manchas de los cuerpos. Sus vicios, endurecidos por los aos,
han echado races de profundidad asombrosa, y es necesario someter-
multi exinde liberantur, est unde agantur maximae gratiae gratuito mu"
neri liberantis.
C A P U T X I I I
CONTIU OPINIONEM EOKUM QUI PUTANT CRIMINOSIS SUPPMCIA POST MORTEM
CAUSA PURCATIONIS ADHIBERI
Platonici quidem, quamvis impunita nulla velint esse peecata, tamen
omnes poenas emendationi adhiberi putant, vel humanis inflictas legibus,
vel divinis, sive in hac vita, sive post mortem, si aut parcatur hic cuique,
ant ita plectatur ut hic non corrigatur. Hinc est Maronis illa sententia,
ubi cum dixisset de terrenis corporibus moribundisque membris, quod
aniroae
Hie metuunt cupiuntque, dolent gaudentque, neo aura*
Suspiciunt, clausae tenebris et carcere caeco;
secutas adiunxit, atque ait:
Ouin et supremo cun lumine vita reliquit;
id est, cum die novissimo reliquit eas ista vita,
Non tamen (inquit) omne malum miseris, neo funditus omnes
Corporeae excedunt pestes, penitusque necease est
Multa diu concreta modn inolescere mirla.
XXI, 13 EL INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA
1575
las a castigos para que los suplicios las limpien. Ah tienes unas Bus-
pendidas en el aire, expuestas al soplo veloz de los vientos, y otras
lavando sus manchas en el fondo de los abismos, y otras purificndose
en el fuego.
Los que as pi ens an no r econocen despus de l a muer t e m s
que penas pur gat or i as . Y como el agua, el ai r e y el fuego son
el ement os s uper i or es a l a t i er r a, si r ven de medi os de expi aci n
par a puri fi car l as al mas de l as manci l l as cont r a das al con-
t act o de la t i er r a. Est o l o hal l an en el poet a. El ai r e, donde
di ce expuestas al soplo de los vientos; el agua, aqu : en el
fondo de los abismos; y el fuego lo expr es a p o r su nombr e al
deci r : otras purificndose en el fuego.
Nosot r os r econocemos ci er t as penas pur i fi cat or i as en est a
vi da mor t al . Y t i enen ese car ct er no par a aquel l os cuya vi da
no mej or a con el l as, o m s bi en empeor a, si no p ar a aquel l os
ot r os que se cor r i gen as cast i gados. Todas l as dems penas ,
t empor al es o et er nas , que l a di vi na Pr ovi denci a inflige a cada
uno por mi ni st er i o de l os hombr e s o de l os ngel es , buenos
o mal os , t i enen p o r obj et o, bi en cast i gar l os pecados pas ados
o act ual es, bi en ej er ci t ar y pone r de rel i eve l as vi r t udes . Cuan-
do uno padece un mal p o r mal i ci a o e r r or de ot r o, peca cier-
t ament e el que l e causa ese mal ; per o Di os, que l o per mi t e
con j ui ci o j us t o, aunque ocul t o, no peca.
Las penas t empor al es , unos l as sufren s ol ament e en est a
vi da, ot ros des pus de l a muer t e, ot r os en est a vi da y en l a
ot ra, per o ant es del l t i mo y m s r i gur os o de l os j ui ci os. No
t odos los que sufren pe nas t empor al es des pus de l a muer t e
Ergo exercentur poenis, veterumque malorum
Supplicia expendunt: aliae panduntur inanes
Suspensae ad ventos, alus sub gurdte vasto
Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni
32
.
Qui hoc opinantur, nullas poenas nisi purgatorias volunt esse post mor-
tem, ut quoniam terris superiora sunt elementa, aqua, aer, ignis, ex aliquo
istorum mundetur per expiatorias poenas, quod terrena contagione con-
tractum est. Aer quippe accipitur in eo quod ait, Suspensae ad ventos:
aqua in eo quod ait, Sub gurgite vasto: ignis autem suo nomine expres-
sus est, cum dixit, Aut exuritur igni. Nos vero etiam in hac quidem mor-
tali vita esse quasdam poenas purgatorias confitemur, non quibus af-
fliguntur quorum vita vel non inde fit melior, vel potius inde fit peior;
sed illis sunt purgatoriae, qui eis coerciti corriguntur. Caeterae omnes poe-
nae, sive temporariae, sive sempiternae, sicut unusquisque divina provi-
dentia tractandus est, inferuntur, vel pro peccatis sive praeteritis, sive iu
quibus adhuc vivit ille qui plectitur, vel pro exercendis declarandisque
virtutibus, per nomines et angelos, seu bonos seu malos. Nam etsi quis-
quam mali aliquid alterius improbitate vel errore patiatur, peccat quidem
homo, qui vel ignorantia, vel iniustitia cuiquam mali aliquid facit: sed
non peccat Deus, qui iusto, quamvis occulto, iudicio fieri sinit. Sed tem-
porarias poenas alii in hac vita tantum, alii post mortem, alii et nunc et
tune, verumtamen ante iudcium illud severissimum novissimumque pa-
tiuntur. Non autem omnes veniunt in sempiternas poenas, quae post illud
32
Aeneid. 1.6 v.73,3-742.
1576 LA CIUDAD M DIOS
XXI, 14
caern en las penas eternas despus del juicio final. Ya hemos
apuntado arriba que a algunos se les remitir en el siglo fu-
turo lo que no se les remite en ste, con el fin de que no sean
castigados con el suplicio eterno [25].
C A P I T U L O X I V
PENAS TEMPORALES DE ESTA VIDA
Son rarsimos los que en esta vida no sufren en expiacin
de sus culpas, sino slo despus de ella. Yo he conocido al-
gunas personas que han llegado a una vejez muy avanzada sin
haber tenido la menor fiebre y que han pasado su vida en
una tranquilidad perfecta. Esto no obsta para considerar la
vida de los mortales como una larga pena y como tentacin,
segn las palabras de las Sagradas Let ras: No es verdad que
la vida del hombre sobre la tierra es tentacin? No es ya
pequea pena la ignorancia o la impericia, cuya aversin es
tal que, para escapar a ella, se obliga a los nio3, a costa de
castigos y dolores sin cuento, a aprender las artes 'libera-
les [26]. El mismo estudio, a que se los constrie con castigos,
les es tan duro, que a veces prefieren aguantar las penas a
estudiar. Quin no sentir horror, y si se le propone la dis-
yuntiva, morir o volver a la infancia, elegir la muerte? [27].
Esta que se abre a la luz no viendo, sino llorando, profetiza en
cierto modo, sin darse cuenta, los males que la esperan. Se
iudicium sunt futurae, qui post mortem susdnent temporales. Nam qui-
busdam, quod n isto non remittitur, remitti in futuro saeculo
as
, id est,
ne futuri saeculi aeterno supplicio puniantur, iara supra diximus.
C A P U T XI V
DE POENIS TEMPORALIBUS ISTIUS VITAE, QUIBUS SUBIECTA EST
HUMANA CONDITIO
Rarissim! sunt autem qui nullas in hac vita, sed tantum post eam poe-
nas luunt. Fuisse tamen aliquos, qui usque ad decrepitam senectutem ne
levissimam quidem febriculam senserint, qnietamque duxerint vitam, ipsi
et novimus et audivimus: quamquam vita ipsa mortalium tota poena sit,
quia tota tentatio est, sicut sacrae Litterae personant, ubi scriptum est,
Numquid non tentatio est vita humana super terram?
si
Non enim parva
poena est ipsa insipientia, vel imperitia, quae usque adeo fugienda mrito
iudicatur, ut per poenas dolorbus plenas pueri cogantur quaeque artificia
vel litteras discere: ipsumque discere, ad quod poenis adiguntur, tam
poenale est eis, ut nonnunquam ipsas poenas per quas compelluntur
discere, malint ferr, quam discere. Qus autem non exhorreat, et mori
eligat, si ei proponatur, aut mors perpetienda. aut rursus infantia? Quae
83
Mt. 13,33.
"
4
Iob 7,i, sec. LXX. . > . - .
XXI, 15 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD IEUR1SNA 1577
cuenta que el nico que se ha redo al nacer fu Zoroastro;
pero su monstruosa risa no le augur ningn bien. Pasa por
el inventor de las artes mgicas, que, no obstante, no le sirvie-
ron nada para defender la vana felicidad de la presente vida
contra sus enemigos. Porque fu vencido por Nio, rey de los
asirios, siendo l rey de los bactrianos [28].
Escrito est: Un yugo pesado abruma a los hijos de Adn
desde el da que salen del vientre materno hasta el da del en-
tierro en el seno de la madre comn. Esta tara es tan inevita-
ble, que los mismos nios librados por el bautismo del pecado
originalvisco que los detenaestn expuestos a un sin-
nmero de males, hasta padecer a veces las incursiones de los
espritus malos. Lejos de nosotros pensar que estos sufrimien-
tos les sean obstculo si terminan la vida en esa edad por
agravarse el sufrimiento y separarse el alma del cuerpo [29].
C A P I T U L O X V
LA GRACIA DE DI OS Y SUS EFECTOS
Sin embargo, el pesado yugo impuesto a los hijos de Adn,
desde el da de su nacimiento hasta el da de su entierro en
el seno de la madre comn, entraa otro mal asombroso. Nos
ensea a ser sobrios y a comprender que esta vida penal es
una secuela del pecado nefando cometido en el paraso y que
quidem quod non a risu, sed a fletu orditur hanc lucera, quid malorum
ngressa sit, nesciens prophetat quodammodo. Solum, guando natus est,
ferunt risisse Zoroastrem, nec ei boni aliquid monstrosus risus ille por-
tendit. Nam magicarum artium fuisse perhibetur inventor: quae quidem
illi nec ad praesentis vitae vanara felicitatem contra suos inimicos prodea-
se potuerunt. A Nio quippe rege Assyriorum, cum esset ipse Bactriano-
rm, bello superatus est. Prorsus quod scriptum est, Grave iugum super
filios Adam, a die exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepul-
urae in matrera omnium
s
% usque adeo impleri necesse est, ut ipsi par-
vli per lavacrum regenerationis ab originalis peccati, quo solo teneban-
tur, vinculo iam soluti, mala multa parientes, nonnulli et incursus spiri-
tuum malignorum aliquando patiantur. Quae quidem passio absit ut eis
obsit, si hanc vitam in illa aetate, etiam ipsa passione ingravescente et
animatn de corpore excludente, finierint.
C A P U T XV
QOD 0MNE 0PUS GRATIAE EI ERENTIS NOS DE PROFUNDITATE VETERI9
MAL, AD FUTURI SAECULI PERTINEAT NOVITATEM
Verumtamen in gravi iugo quod positura est super filios Adam, a die
exitus de ventre matris eorum, usque in diem sepulturae in matrm om-
nium, etiam hoc malum mirabile reperitur, ut sobrii simus, atque intelli-

5
Eecli, 40,1.
1578 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 15
todo lo que se nos promete en el Nuevo Testamento atae ni-
camente a la nueva heredad del siglo futuro. Una vez aceptada
aqu esa prenda, lograremos a su tiempo el trueque de la mis-
ma. Ahora caminemos en esperanza y, adelantando de da en
da, mortifiquemos por el espritu las obras de la carne. Por-
que el Seor conoee quines son de El, y todos los que son
conducidos por el Espritu de Dios, sos son hijos de Dios,
pero por gracia, no por naturaleza. Por naturaleza slo hay
un Hijo de Dios, que, por su bondad, se hizo por nosotros
hijo del hombre, a fin de que nosotros, hijos del hombre por
naturaleza, nos tornramos en hijos de Dios por gracia por su
mediacin. El, siempre inmutable, visti nuestra naturaleza
para salvarnos, y asido a su divinidad, se hizo particionero de
nuestra debilidad con el fin de que nosotros, cambiados en me-
jores, perdamos lo que tenemos de pecadores y de mortales,
participando de su inmortalidad y de su justicia, y conserve-
mos lo bueno que ha hecho en nuestra naturaleza, en la pleni-
tud de su bondad.
Como camos por el pecado de un solo hombre en una
miseria tan deplorable, as arribaremos por la gracia de un
solo hombre, que a la vez es Dios, a la posesin de nuestro
bien soberano. Y nadie debe confiar que pas del primer es-
tado al segundo hasta que arribe al puerto en que no habr
ya tentacin y logre la paz que persigue a travs de los com-
bates que la carne libra contra el espritu, y el espritu contra
la carne. Una guerra semejante no tendra lugar si el hombre,
usando del libre albedro, se hubiera conservado en la rectitud
gamus hanc vitam de peccato illo nimis nefario, quod in paradiso perpe-
tratum est, factam nobis esse poenalem, totumque quod nobiscum agitur
per Testamentum novum, non pertinere nisi ad novi saeculi haereditatem
novam, ut hic pignore accepto, illud cuius hoc pignus est suo tempore
consequamur: nunc autem ambulemus in spe, et proficientes de die in
diem, spiritu facta carnis mortificemus
s
. Novit enim Dominus qui sunt
eius
37
; et, Quotquot Spiritu Dei aguntur, hi filii sunt Dei
ss
, sed gratia,
non natura. Unicus enim natura Dei Filius, propter nos misericordia factus
est filius hominis, ut nos natura filii hominis, filii Dei per illum gratia
fieremus. Manens quippe ille mmutabilis, naturam nostram, in qua nos
susciperet, suscepit a nobis; et tenax divinitatis suae, nostrae infirmitatis
particeps factus est; ut nos in melius commutati, quod peccatores morta-
lesque sumus, eius immortalis et iusti participatione amittamus, et quod
in natura nostra bonum fecit, impletum summo bono in eius naturae bo-
nitate servemus. Sicut enim per unum hominem peccantem
39
in hoc tam
grave maliim devenimus: ita per unum hominem eumdemque Deum iusti-
ficantem ad illud bonum tam sublime veniemus. Nec quisquam se debet
ab isto ad illum transisse confidere, nisi cum ibi fuerit, ubi tentatio nulla
erit; nisi pacem tenuerit, quam belli huius, in quo caro concupiscit ad-
versus spiritum et spiritus adversus carnem
4
, multis et variis certamini-
bs quaerit. Hoc autem bellum nunquam ullum esset, si natura humana
Rom.. 8,13. ;\ .
3
" Ibid., 5,1a.
" 2 Tim. 3,19 Gn!. 5,17
" Rom, 8,14.
XXI, 16 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1579
en que fu creado. Ahora el hombre feliz que se neg a tener
paz con Dios lucha infeliz consigo mismo, y, siendo este mal
miserable, es mejor que su vida precedente. Mejor es com-
batir los vicios que dejarse dominar sin ningn choque. Mejor
es, digo, la guerra con la esperanza de la vida eterna que el
cautiverio sin esperanza de libertad. Verdad es que ansiamos
vernos tambin libres de esta guerra v nos abrasamos en el
fuego del amor divino por conseguir esa paz ordenadsima que
trae consigo la estabilidad y el sometimiento de lo inferior a
lo superior. Mas, aunquelo que Dios no permitano es-
perramos tamao bien, deberamos siempre preferir el com-
bate, aunque sea duro, a ceder a los vicios y a arrojarnos en
sus brazos.
C A P I T U L O X V I
LAS LEYES DE LA GRACIA Y LAS EDADES DE LOS HOMBRES
REGENERADOS
Es tal la misericordia de Dios para con los vasos de mise-
ricordia destinados a la gloria, que tanto en la primera como
en la segunda edad del hombre, o sea en la infancia y en la
puericia, la una entregada sin resistencia a la carne; y la otra,
en la que la razn, an no consciente de esta lucha, est casi
por completo sometida a todas las inclinaciones viciosas y,
aunque ya capaz de hablalo cual induce a creer que pas
la infancia, no es todava capaz de preceptos, quien recibiere
per liberum arbitrium in rectitudine, in qua facta est, perstitisset. Nunc
vero quae pacem felix cum Deo habere noluit, secum pugnat infelix, et
cum sit hoc malum miserabile, melius est tamen quam priora vitae huius.
Melius confligitur quippe cum vitiis, quam cum sine ulla conflictione do-
minantur. Melius est, inquam, bellum cum spe aeternae pacis, quam sine
ulla liberationis cogitatione captivitas. Cupimus quidem etiam hoc bello
carere, et ad capessendam ordinatissimam pacem, ubi firmissima stabili-
tate potioribus inferiora subdantur, igne divini amoris accendimur. Sed
si, quod absit, illius tanti boni spes nulla esset, malle debuimus in huius
conflictationis molestia remanere, quam vitiis in nos dominationem nou
eis resistendo permittere.
CAPOT XVI
SU3 QUIBUS GHATIAE LEGIBOS OMNES REGENEBATORM HABEANTUK AETATES
Verum tanta est Dei misericordia in vasa misericordiae quae praepa-
ravit in gloriara, ut etiam prima hominis aetas. id est, infamia quae sine
ullo renisu subiacet carni, et secunda quae pueritia nuncupatur, ubi non-
dum ratio suscepit hanc pugnam, et fere sub mnibus vitiosis delectatio-
nibus iacet, quia licet iam fari valeat. et ideo infantiam transisse videatur,
nondum in ea est praecepti capax infirmitas ments; si sacramenta Me-
diatoris a.cceperit. etiamsi hanc in eis annis vitam finiat, translata scilicet
1580 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 16
los sacramentos del Mediador, es decir, quien fuere transferido
de la potestad de las tinieblas al reino de Cristo, aunque termi-
ne su vida en esos aos, no slo no sufrir penas eternas, sino
ni purificatorias siquiera. Porque basta la sola regeneracin
espiritual para invalidar despus de la muerte el dbito que la
generacin carnal haba contrado con la muerte [30]. Y en
llegando a la edad capaz de preceptos y de leyes, debe co-
menzar la guerra contra los vicios y pelear bravamente por
miedo a caer en pecados dignos de condenacin. Si la costum-
bre de victoria an no los ha robustecido, cedern y sern ven-
cidos con ms facilidad; pero, si la costumbre va dndoles
vuelo v triunfos, entonces la victoria es ms difcil y traba-
josa [31]. La victoria verdadera y autntica la da nicamente
el amor a la verdadera justicia, que radica en la fe en Cristo.
Porque, si la ley manda sin que el espritu venga en su ayuda,
la prohibicin que ella hace del pecado no sirve ms que para
aumentar el deseo y aadir el reato de la prevaricacin. A ve-
ces, es verdad, hay vicios manifiestos que son superados por
otros vicios ocultos tenidos por virtudes, en las cuales reina la
soberbia y una vanidad ruinosa de agradarse a s mismo [32].
Los vicios deben considerarse vencidos solamente cuando lo
son por el amor de Dios, que no da sino el mismo Dios v ni-
camente por el Mediador entre Dios y los hombres, el hombre
Jesucristo, que se hizo partcipe de nuestra mortalidad para
hacernos particioneros de su divinidad [33].
Pero se cuentan con los dedos los hombres tan dichosos
que hayan pasado su adolescencia sin cometer algn pecado
mortal, sin caer en algn exceso, en algn crimen o en ale:n
error impo y hayan reprimido con gran liberalidad de esp-
a potestate tenebrarum in regnum Christi. non solum poenis non praepa-
retnr aetprnis. sed ne ulla quidem post mortero purgatoria tormenta pa-
tiatur. Sufficit enim sola spiritualis regeneratio. ne post mortem obsit
quod carnalis generatio cum morte contraxit. Cnm autem ventum fuerit
ad aetatem, quae praeceptum iam capit, et subdi potest legis imperio,
suseipiendum est bellum contra vitia, et gerendum acriter, ne ad damna-
bilia peccata perducat. Et si quidem nondum victoriamm consuetudine
roborata sunt, facilius vincnntur et eedunt: si autem vineere atque im-
perare consueverunt, laboriosa difficultate superantur. eque id fit vera-
citer atque sinceriter, nisi verae delectatione iustitiae: haeo est autem in
fide Christi. Nam si lex iubens adsit, et spiritus iuvans desit per ipsam
prohibitionem desiderio crescente atque vineente peccati, etiam reatus
praevaricationis aocedit. Nonnunquam sane apertissima vitia alus vitiis
vincuntur occultis, quae putantur esse virtutes, in quibus regnat superbia
et quaedam sibi placendi altitudo ruinosa. Tune itaque victa vitia depu-
tanda sunt, cum Dei amore vincuntur. quem nisi Deus ipse non donat,
nec aliter nisi per Mediatorem De! et hominum hominem Jesum Cliristum,
qui factus est particeps mortalitatis nostrae, ut nos participes faceret di-
vinitatis suae. Paucissimi autem sunt tantae felicitatis, ut ab ipsa ineunte
adolescentia nulla damnabilia peccata commi'tant, vel in flagitiis, vel in
facinoribus, vel in nefariae cuiusquam impietatis errore. sed magna spiritus
X X I , 1 7 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1581
ritu cuanto les haya sugerido delectacin carnal. La mayor
parte, despus de recibido el precepto de la ley, lo han vio-
lado y, dejndose arrastrar por la impetuosa corriente de los
vicios, han recurrido luego a la gracia adyuvante, que los tor-
na, con una penitencia ms amarga y una lucha ms brava,
vencedores. Sometiendo as su espritu a Dios, se les somete la
carne. Quien desee esquivar las penas eternas, sea no slo
bautizado, sino tambin justificado en Cristo, pasando as de
la tirana del diablo a la libertad de Cristo.
No se crea que las penas del purgatorio no sern anteriores
al ltimo y tremendo juicio de Dios. No debe negarse, empero,
que el fuego no ser, segn la diversidad de mritos malos,
para unos ms ligero y para otros ms pesado, bien vare su
fuerza y ardor segn la pena merecida, bien arda igual, pero
no todos sientan igual su molestia.
C A P I T U L O X V I I
- ; - PRIMERA OPININ SOBRE LA NO ETERNIDAD DE LAS PENAS
Estoy en que debo enjuiciar y discutir pacficamente con
aqullos de entre los nuestros que, por espritu de misericor-
dia, no quieren creer que las penas sern eternas. Unos hacen
esta gracia a todos los hombres que el Juez justsimo juzgar
dignos de tal suplicio, y otros solamente a algunos. Y sostie-
nen que sos sern librados tras un espacio de tiempo ms o
largitate opprimant, quidquid eis posset carnali delectatione dominan.
Plurimi vero praecepto legis accepto. cum prius victi fuerint praevalenti-
bus vitiis et praevaricatores eius effecti, tune ad gratiam confugiunt
adiuvantem, qua fiant et amarius poenitendo, et vehementius pugnando,
prius Deo subdita, atque ita carni praeposita mente victores. Quisqus
igitur cupit poenas evadere sempiternas, non solum baptizetur, verum
etiam iustificetur in Christo, ac sic ver transeat a diabolo ad Christum.
Purgatorias autem poenas nullas futuras opinetur, nisi ante illud ultimum
tremendumque iudicium. Neququam tamen negandum est, etiam ipsum
aeternum ignem pro diversitate meritorum quamvis malorum aliis levio-
rem, aliis futtiram esse graviorem, sive ipsius vis atque ardor pro poena
digna cuiusque varietur, sive ipse aequaliter ardeat, sed non aequali mo-
lestia sentiatur.
CAPUT XVI I
DE HIS QUI PTANT NULLORUM HOMINUM POENAS IN AETERNUM ESSE
MANSURAS
Nunc iam cum misericordibus nostris agendum esse video, et pacifice
disputandum, qui vel mnibus illis hominibus, quos iustissimus Iudex
dignos gehennae supplicio iudicabit, vel quibusdam eorum nolunt credere
poenam sempitemam futuram, sed post certi temporis metas pro cuiusque
peccati quantitate longioris sive brevioris eos inde existimant liberandos.
1582 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 17
menos largo, segn la cantidad y la calidad del pecado. El
ms indulgente en este punto fu Orgenes. Abriga la creencia
de que el diablo y sus ngeles, despus de suplicios ms du-
ros y ms duraderos, segn sus mritos, sern librados de
sus tormentos y asociados a los ngeles santos [34]. Mas la
Iglesia lo ha condenado justamente [35] por este y por otros
errores, entre los cuales citar solamente la alternativa conti-
nua, eterna y a perodos fijos, a que somete a las almas. En
esto fracas su aparente misericordia, pues hace sufrir a los
santos verdaderas miserias para pagar sus penas, asignndoles
una falsa felicidad que no les asegura el goce del bien eterno
y verdadero, o sea, cierto y sin temor.
El error humano y lleno de misericordia de aquellos que
restringen esa alternativa de felicidad eterna y miserias tem-
porales a los condenados y a cuantos ms tarde o ms tem-
prano sern librados, se ha muy de diverso modo. Si esta opi-
nin es tenida por buena y por verdadera por ser indulgente,
ser tanto ms verdadera y mejor cuanto ms indulgente sea.
Extiendan, pues, y hagan subir esa fuente de misericordia
hasta los ngeles condenados, siquiera para libertarlos despus
de muchos siglos de tormentos! Por qu mana para toda la
naturaleza humana y en llegando a la anglica se agosta? No
se atreven a ir ms lejos y extender su misericordia hasta el
diablo. Si alguien se atreve, vence en bondad, es cierto, a s-
tos; pero su error es tanto ms disforme y ms opuesto a la
palabra de Dios, cuanto parece un sentir ms compasivo.
Qua in re misericordior profecto fuit Orgenes, qui et ipsum diabolum
atque angelos eius post graviora pro meritis et diuturniora supplicia ex
illis cruciatibus eruendos atque sociandos sanctis Angelis credidit. Sed
illum et propter hoc, et propter alia nonnulla, et mxime propter alter-
nantes sine cessatione beatitudines et miserias, et statutis saeculorum in-
tervallis ab istis ad illas, atque ab illis ad istas itus ac reditus intermi-
nabiles, non immerito reprobavit Ecclesia: quin et hoc quod misericors
videbatur amisit, faciendo sanctis veras miserias quibus poenas luerent, et
falsas beatitudines in quibus verum ac securum, hoc est, sine timore cer-
tum sempiterni boni gaudium non haberent. Longe autem aliter istorum
misericordia humano errat affectu, qui hominum illo iudicio damnatorum
miserias temporales, omnium vero qui vel, citius vel tardius liberantur,
aeternam felicitatem putant. Quae sententia si propterea bona et vera
quia misericors est, tanto erit melior et verior quanto misericordior fuerit.
Extendatur ergo ac profundatur fons huius misericordiae usque ad dam-
natos angelos, saltem post multa atque prolixa quantumlibet saecula Iibe-
randos. Cur usque ad universam naturam manat humanam, et cum ad
angelicam ventum fuerit, mox arescit? Non audent tamen se ulterius mi-
serando porrigere, et ad liberationem ipsius quoque diaboli pervenire. Ve-
rum si aliquis audet, vincit nempe istos, et lamen tanto invenitur errare
deformius, et contra recta Dei verba perversius, quanto sibi videtur sentir
clementius.
XXI , 1 8 , 1 81, INFIERNO, FIN DK I,A CIUDAD TERRENA 1583
C A P I T U L O X V I I I
SEGUNDA OPININ SOBRE EL MISMO PUNTO
1. Hay otros, como he podido comprobar personalmente
en mis coloquios, que, bajo pretexto de respeto a las santas
Escrituras, merecen ser censurados en sus costumbres, pues que
en provecho propio hacen a Dios mucho ms indulgente que
los anteriores. Confiesan que los pecadores y los infieles me-
recen ser castigados, segn la prediccin divina, que es verda-
dera; pero que, cuando llegue el juicio, la misericordia se
aumentar notablemente. Dios, todo bondad, los perdonar
dicen ellos- por las splicas e intercesin de sus santos.
Pues si oraban por ellos cuando los perseguan como enemi-
gos, cunto ms lo harn cuando vivan postrados, humildes
y suplicantes? No debe creerseaadenque los santos van
a perder sus entraas de misericordia cuando su santidad sea
colmada y perfectsima, de suerte que ellos, que oraban por
sus enemigos cuando an tenan pecados, no oren por sus de-
votos cuando comenzaren a no tener pecado alguno. 0 es que
Dios no escuchar la oracin pura de estos hijos suyos, cuya
santidad alcanz ya el cnit?
Los defensores de que los infieles e impos sern atormen-
tados largo tiempo y luego se vern libres de todos los males,
alegan en su favor este testimonio del Sal mo: Se olvidar
CAPUT XVI I I
DE HIS QUI NOVISSIMO IUDICIO, PROPTER INTERCESSIONES SANCTORUM,
NEMINEM HOMINUM PUTANT ESSE DAMNANDUM
1. Sunt etiam, quales in collocutionibus nostris ipse sum expertus,
qui cum venerari videantur Scripturas sanctas, moribus improbandi sunt;
et agendo causam suam, multo maiorem quam isti misericordiam Deo tri-
buunt erga humanum genus. Dicunt enim de malis et infidelibus homi-
nibus divinitus quidem verum praedictum esse, quod digni sunt poena:
sed cum ad iudicium ventum fuerit, misericordiam esse superaturam. Do-
nabit enim eos, inquiunt, misericors Deus precibus et intercessionibus
sanctorum suorum. Si enim orabant pro illis, quando eos patiebantur m-
micos, quanto magis quando videbunt humiles supplicesque prostratos?
eque enim credendum est, aiunt, tune amissuros sanctos viscera miseri-
cordiae, cum fuerint plenissimae ac perfectissimae sanctitatis, ut qui tune
orabant pro inimicis suis, quando et ipsi sine peccato non erant, ti-"
0
non orent pro supplicibus suis, quando nullum coeperint habere pec
d t u m
-
Aut vero Deus tune eos non exaudiet tot et tales filios suos. guando in
tanta eorum sanctitate nullum inveniet orationis impedi^untum? Testi-
monium vero Psalmi, et illi quidem qui permittunt infideles atque impos
nomines saltem longo tempore cruciari, et postea -fe malis mnibus erui,
1584
LA CIUDAD DE DIOS
XXI, 18, 2
Dios de su clemencia o detendr su ira el curso de su mise-
ricordia? Estos otros sostienen que este pasaje favorece mu-
cho ms su pinin. La ira de Diosdicen ellosquiere que
todos los indignos de la beatitud eterna sean castigados con
un suplicio eterno por su juicio. Y para permitir que su-
fran algo, por breve que sea, su ira detendr el curso de sus
misericordias. El Salmo niega por eso que lo haya de hacer.
Porque no dice: Detendr su ira largo tiempo el curso de
sus misericordias?, sino que expresa que no lo detendr [36].
2. Estos pretenden con ese sentir que la conminacin del
juicio de Dios, aunque no condene a nadie, no es falsa, como
no podemos decir que fu falsa la amenaza hecha a Nnive
sobre la destruccin de la ciudad. Y esto a pesar de que su
prediccin incondicionada no se realiz. El profeta no dice:
Nnive ser destruida si no hace penitencia y se corrige, sino
que anunci la futura destruccin de la ciudad sin aadir con-
dicin alguna. Esta amenaza la consideran veraz porque Dios
les predijo un castigo del que realmente eran dignos, aunque
no lo sufrieran. Si, pues, perdon a los que hicieron penitencia
aaden, es cierto que no ignoraba que la haran, y, sin
embargo, predijo absoluta y categricamente la destruccin de
todos. Esto era asprosiguenen la verdad de su justicia,
pero no lo era en razn de su misericordia, porque su ira no
detuvo su curso y perdon la pena conminada contra los peca-
dores. Si perdon entoncesagregan, aunque debi contris-
tar a su santo profeta, cunto ms perdonar cuando todos los
santos intercedern para que perdone a los suplicantes ms
miserables an?
sed magis isti pro se dicunt esse, ubi legitur: Numquid obliviscetur mise-,
reri Deus, aut continebit in ira sua miserationes sitas?'
1
Ira eius est,
inquiunt, ut omnes indigni beatitudine sempiterna, ipso iudicante punian-
tur supplicio sempiterno. Sed si vel longum, vel prorsus ullum esse per-
miserit, proferto ut possit hoc fieri, continebit in ira sua raiserationes
suas, quod eum Psamus dicit non esse facturum. Non enim ait, Numquid
du continebit in ira sua miserationes suas? sed quod prorsus non conti-
nebit, ostendit.
2. Sic ergo isti volunt iudicii Dei comminatonem non esse mendacem,
quamvis sit neminem damnaturus, quemadmodum eius comminatonem,
qua dixit eversurum se esse Niniven civitatem ", mendacem non possu-
mus dicere; et tamen non factum est, inquiunt, quod sine ulla con-
ditione praedixit. Non enim ait, Ninive evertetur, si non egerint poe-
nitentiam, seque correxerint: sed hoc non addito praenuntiavit futuram
eversionem illius civitatis. Quam comminationem propterea veracem pu-
tant, quia hoc praedixit Deus quod ver digni erant pati, quamvis hoo
;on esset ipse facturas. Nam etsi poenitentibus pepercit, inquiunt, utique
Utos rioenitentiam non ignorabat acturos, et tamen absolute ac definite
eorum fc.rsionem futuram esse praedixit. Hoc ergo erat, inquiunt, in ve-
ntate severiu.t;
Sj
q
u

a
y
e r a n
t digni; sed in ratione miserationis non erat,
" Ps. 76,10,
" Ion. 3,4,
XXI , 18, 2 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1585
Cuanto sospechan en sus corazones, piensan que las di-
vinas Escrituras lo callaron con el fin de que muchos se corri-
jan por temor a esas penas largas o eternas y haya quienes
puedan orar por aquellos que no se corrijan. Mas no creen
que lo calla de un modo absoluto la Palabra divina. Pues a
qu se aplicandicen ellosestas palabras del Sal mo: Qu
grande y abundante es, Seor, la dulzura que tienes reservada
para los que te temen!? No quiere esto darnos a entender que
esta inmensa dulzura de la misericordia de Dios fu escondida
a los hombres para infundirles temor? Y aaden aquello del
Apstol: El hecho es que Dios permiti que todas las gentes
quedasen envueltas en la incredulidad para ejercitar su miseri-
cordia con todos. Aqu se dice que no condenar a nadie.
Los seguidores de esta opinin no la extienden a la libera-
cin o condenacin del diablo y sus ngeles. Son tocados de
compasin humana slo para con los hombres, y sobre todo
abogan por sus fueros, prometiendo al gnero humano, como
por una misericordia general de Dios, una impunidad falsa con
miras a sus rotas costumbres. Esta es la razn de que quienes
prometan tal impunidad tambin al prncipe de los demonios v
a sus satlites, sobrepujarn a stos en el encarecimiento de la
misericordia de Dios.
quam non continuit in ira sua, ut ab ea poena supplicibus parceret, quam
fuerat contumacibus comminatus. Si ergo tune pepercit, aiunt, quando
sanctum suum Proplietam fuerat parcendo contristaturus, quanto magis
tune miserabilius supplicantibus parcet, quando ut parcat omnes sancti
eius orabunt? Sed hoc quod ipsi suis cordibus suspicantur, ideo putant
Scripturas tacuisse divinas, ut multi se corrigant, vel prolixarum vel aeter-
narum timore poenarum, et sint qui possint orare pro eis, qui se non
correxerint: nec tamen opinantur omni modo id eloquia divina tacuisse.
Nam quo pertinet, inquiunt, quod scriptum est, Quam multa multitudo
dulcedinis tuae, Domine, quam abscondisti metuentibus te! " nisi ut in-
telligamus propter timorem fuisse absconditam misericordiae divinae tam
rriultam secretamque dulcedinem? Addunt etiam propterea dixisse Aposto-
lum, Conclusit enim Deus omnes in infidelitate. ut omnium misereatur ,
quo significare!, quod ab lio nemo damnabitur. Nec isti tamen qui hoc
sentiunt, hanc opinionem suam usque ad liberationem vel nullam damna-
tionem diaboli atque angelorum eius extendunt. Humana quippe circa
solos homines moventur misericordia, et causam mxime agunt suam, per
generalera in gems humanum quasi Dei miserationem impunitatem falsam
suis perditis moribus pollicentes: ac per hoc superabunt eos in praedi-
canda Dei misericordia, qui hanc impunitatem etiam principi daemonum
et eius satellitibus pollicentur.
43
P5. 30,20.
" Rom, 1143.
1586 I-A CIUDAD DB DIOS XXI , 20
C A P I T U L O X I X
TERCERA OPININ
Hay otros que prometen la liberacin del suplicio eterno
solamente a los regenerados por el bautismo que participan del
cuerpo de Cristo, sea cual sea su vida anterior y cualquiera la
hereja o impiedad en que hayan cado. Y se fundan en aque-
llas palabras de Jess: Este es el pan que desciende del cielo,
& fin de que quien comiere de l no muera. Yo soy el pan vivo
que descendi del cielo. Quien comiere de este pan vivir eter-
namente. Es preciso, por consiguienteconcluyen ellos, que
stos se vean libres de la muerte eterna y pasen algn da a la
vida eterna.
C A P I T U L O XX
CUARTA OPININ
Algunos otros hacen esta promesa no a todo los que han
recibido el bautismo y participado del sacramento del cuerpo
de Cristo, sino a solos los catlicos, aunque vivan perdidamen-
te. Estos han sido constituidos en el cuerpo de Cristo por ha-
CAPUT XIX
DE H1S QUI IMFUNITATEM OMNIUM PECCATORUM PROMITTUNT ETIAM
HAERETICIS, PROPTER PARTICirATIONEM CORPORIS CHRI STI
tem sunt alii, ab aeterno supplicio liberationem, nec ipsis saltem m-
nibus hominibus prominentes, sed tantummodo Christi Baptismate ablutis,
qui participes fiunt corporis eius, quomodolibet vixerint, in quacumque
haeresi vel impietate fuerint, propter illud quod ait Iesus: Hic est pais
qui de celo descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non moriatur.
Ego sum pais vivus, qui de celo descend: si quis manducaverit ex hoc
pone, vivel in aetemum-
45
. Ab aetema ergo morte, inquiurit, necesse es!
stos erui, et ad vitam aeternam quandocumque perduci.
CAP UT XX
DE HIS QUI NON MNIBUS, SED IIS TANTUM QUI APD CATHOLICOS SUNT
RENATT, ETIAMSI POSTEA IN MULTA CRIMINA ERRORESQUE PRORUPFJUNT,
INDULGENTIAM POLLICENTUR
tem sunt qui hoc nec mnibus habentibus Baptismatis Christi et eius
corporis sacramentum, sed solis Catholicis, quamvis male viventibus polli-
centur; quia non solo sacramento, sed re ipsa manducaverunt Corpus
" l o. S,50- js.
XXI , 2 1 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1587
ber comido su cuerpo, no slo en sacramento, sino tambin en
realidad. As dice el Apstol: Muchos somos un solo pan, un
solo cuerpo. Segn esto, los catlicos, aunque hayan cado en
la hereja o en la idolatra de los gentiles, por el simple hecho
de haber recibido el bautismo de Cristo y de haber comido su
cuerpo en el cuerpo de Cristo, es decir, en la Iglesia catlica,
no morirn eternamente, sino que gozarn algn da de la vida
eterna. Y su impiedad, por grande que fuere, no cuenta para
la eternidad, sino para la duracin y calidad de las penas.
C A P I T U L O X X I
QUINTA OPININ
Hay otros que, considerando estas pal abr as: El que perseve-
rare hasta el fin, se salvar, prometen la salvacin a los que
perseveren en la Iglesia, aunque vivan rotamente en ella. Dicen
que se salvarn por la prueba del fuego y por los mritos del
fundamento, del que dice el Apst ol : Nadie puede poner otro
fundamento que el que ya ha sido puesto, el cual es Jesucristo.
Si sobre tal fundamento pone alguno materiales de oro, plata,
piedras preciosas o maderas, heno y hojarasca, sepa que la
obra de cada uno ha de manifestarse. El da del Seor la des-
cubrir, pues se ha de manifestar por medio del fuego, y el
fuego ha de mostrar cul sea la obra de cada uno. Si la obra
Christi, in ipso eius corpore constituti, de quo dicit Apostolus, Unus pais,
unum corpus multi sumus ": ut etiamsi postea .in aliquam haeresim vel
etiam in gentilium idololatriam lapsi fuerint, tantum quia in corpore
Christi, id est in Ecclesia catholica, sumpserunt Baptismum Christi et
manducaverunt Corpus Christi. non moriantur in aeternum, sed vitam
quandoque consequantur aeternam; atque illa omnis impietas quanto
maior fuerit, non eis valeat ad aeternitatem. sed ad diuturnitatem magni-
tudinemque poenarum.
CAPUT XXI
DE HIS QUI EOS QVJI PERMANENT IN CATHOUCA FIDE. ETIAMSI PESSIME
VIXERINT, ET OB HOC URI MERUERINT, TAMEN PROPTER FIDEI
FUNDAMENTUM SALVANDOS ESSE DEFINIUNT
Sunt autem qui propter id quod scrptum est, Qui perseveraverit usque
in finem, hic salvus erit": non nisi in Ecclesia catholica perseverantibus,
quamvis in ea male viventibus, hoc promittunt, per ignem videlicet sal-
vandis mrito fundamenti, de quo ait Apostolus, Fundamentum enim aliud
rtpmo potest poner, praeter id quod positum est, quod est Christus Jess.
Si quis autem aedificat super fundamentum hoc aurum, argentum, lapides
pretiosos. ligna. fenum, stipulam, uniuscuiwaue opus manifestahitur. Dies
enim declarabit; quoniam, in igne revelabitur, et uniuscuiusque opus
" i Cor . 10,17.
" Mt . J4.1S-
1588 t,A CIUDAD DE DIOS
XXI, 22
de uno sobrepuesta subsistiere, recibir la paga. Si la obra de
otro se quemare, ser suyo el dao. No obstante, l no dejar
de salvarse, si bien como por el fuego. Admiten que un cristia-
no catlico, sea como sea la vida que lleva, tiene por funda-
mento a Cristo y que este fundamento falta a toda hereja sepa-
rada de la unidad de su cuerpo. Y por eso estiman que. en
x
virtud de ese fundamento, el cristiano catlico, aunque lleve
una vida rota, como quien pone sobre este fundamento made-
ras, heno y hojarasca, se salvar por la prueba del fuego, es
decir, despus de unas penas pasajeras, ser librado del fuego
que atormentar a los malos en el ltimo juicio [37].
C A P I T U L O X X I I
SEXTA Y LTIMA OPININ
He topado tambin con otros convencidos de que el supli-
cio eterno est destinado nicamente a aquellos que descuidan
redimir sus pecados por las limosnas, segn aquello del apstol
Sant i ago: Aguarda un juicio sin misericordia al que no us de
misericordia. Luego el que usdeducen ellos, aunque no
mejore sus costumbres, y lleve entre limosnas una vida perdida
y desarreglada, ser juzgado con misericordia. Y o no ser
castigado con la condenacin, o despus de un tiempo breve o
largo ser librado de la misma. Por esoaadenel Juez de
guale sil, ignis probabit. Si cuius opas permanserit quod superaedificavit,
mercedem accipiet: si cuius o pus autem arserit, damnum patietur; ipse
autem salvas erit, sic tamen quasi per ignem**. Dicunt ergo cuiuslibet
vitae catholicum Christianum Christum habere in fundamento, quod fun-
damentum nulla haeresis habet a corporis eius unitate praecisa. Et ideo
propter hoc fundamentum, etiamsi malae vitae fuerit catholicus Christia-
nus, velut qui superaedificaverit ligna, fenum, stipulam, putant eum sal-
vum fieri per ignem, id est, post poenas ignis illius liberari, quo igne in
ultimo iudicio punientur mali.
CAPUT XXI I
DE HIS QUI PTANT EA CRIMINA, QUAE NTER ELEEMOSYNARUM OPERA
COMMITTUNTUR, AD DAMNATIONIS IUDICIUM NON VOCARI
Comperi etiam quosdam putare eos tantummodo arsuros illius aeter-
nitate supplic, qui pro peccatis suis facer dignas eleemosynas negligunt,
iuxta illud apostoli Iacobi: Iudicium autem sine misericordia illi qui non
feci misericordiam"". Qui ergo fecerit, inquiunt, quamvis mores in melius
non mutaverit, sed nter ipsas suas eleemosynas nefarie ac nequiter vixerit,
iudicium illi cum misericordia futurum est, ut aut nulla damnatione plecta-
tur, aut post aliquod tempus sive parvum, sive prolixum, ab illa damna-
48
i Cor. 3,11-I- - - -
48
lac. 5,13. .-...- ,
:
\; 't
XXI , 22 El, INFIERNO, PIN DE U CIUDAD TERRENA 1589
vivos y muertos no quiso recordar ms que las limosnas hechas
u omitidas, tanto a los de la derecha, a quienes dar la vida
eterna, como a los de la izquierda, a quienes condenar al
suplicio eterno. A esto alude, segn ellos, la peticin diaria
de la oracin dominical: Perdnanos nuestras deudas, as como
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Hacer limosna es
perdonar
p
Vs ofensas al que falta contra uno. El Seor mismo
puso esto tan de relieve, que lleg a decir: Si perdonis a los
Hombres sus faltas, tambin vuestro Padre celestial os perdo-
nar vuestras faltas. Pero, si vosotros no perdonis a los hom-
bres, tampoco vuestro Padre, que est en los cielos, os perdo-
nar a vosotros. A este gnero de limosna se refieren tambin
las palabras citadas del apstol Sant i ago: quien no haga mi-
sericordia ser juzgado sin misericordia.
El Seor no ha distinguidoagreganentre pecados graves
y leves, sino que se limit a decir: Vuestro Padre os perdonar
vuestros pecados si vosotros perdonis a los hombres. As, por
perdida que sea la vida de un pecador hasta la muerte, esti-
man que sus pecados, cualesquiera y cuantosquiera que sean,
!e sern perdonados a diario en virtud de esa oracin recitada
diariamente, si se acordare de perdonar de corazn las ofensas
a quien le pida perdn.
Una vez que haya respondido a todos estos pareceres, con
la ayuda de Dios, dar fin a este libro.
tion liberetur. Ideo Iudicem ipsum vivorum atque mortuorum noluisse
existimant aliud commemorare se esse dicturum, sive dextris quibus est
vitam daturas aetemam, sive sinistris quos aeterno supplicio damnatu-
rus
5
, nisi eleemosynas sive factas, sive non factas. Ad hoc pertinere aiunt
et in oratione Dominica quotidianam postulationem: Dimitte nobis debita
riostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris
51
. Quisqus enim illi
qui in eum peccavit, dmittit ignoscendo peccatum, procul dubio eleemo-
synam facit. Quam
r
em Dominus sic ipse commendavit, ut diceret: Si
enim dimiseritis peccata hominibus, dimittet vobis et Pater vester peccata
vestra: si autem non dimiseritis hominibus, eque Pater vester qui in
caelis est, dimittet vobis ". Ergo et ad hoc genus eleemosynarum pertinet
quod ait apostolus Iacobus, iudicium futurum sine misericordia ei qui non
fecit misericordiam. Nec dixit Dominus, inquiunt, magna vel parva; sed,
Dimittet vobis Pater vester peccata vestra, si et vos dimiseritis hominibus.
Ac per hoc putant etiam eis qui perdite vixerint, doee olaudant diem
vitae huius extremum, per hanc oratiosem, qualiacumque et q"
ual
tacumque
fuerint, omnia quotidie peccata dimitti, sicut ipsa quotidie frequentatur
oratio, si hoc tantummodo custodire meminerint, ut quando ab eis veniam
petunt, qui eos peccato qualicumque laeserunt, ex corde dimittant. Cum
ad haec omnia, Deo donante, respondero, liber iste claudendus est.
50
Mt . 2S^3'Sqq,
5 1
Ibi d., 6,12.
12
Ibi d., 14.15.
1590 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 23
C A P I T U L O X X I I I
CONTRA LA PRIMERA OPININ
Primeramente conviene preguntar y conocer por gue la Igle-
sia no puede allanarse a la opinin de esos hombres que pro-
meten al diablo la purificacin o el perdn, despus, es cierto,
de penas enormes y duraderas. Hay muchos santos versados
en el Antiguo y en el Nuevo Testamento que no han envi-
diado la purificacin y la beatitud del reino de los cielos a
los ngeles tras tantos y tales suplicios. Ms bien han visto que
no pueden apearse o restar valor a la sentencia divina que el
Seor declar que haba de pronunciar el da del juicio: Apar-
taos de m, malditos, al juego eterno, que est aparejado para
el diablo y sus ngeles. Esto evidencia que el diablo y sus n-
geles ardern en el fuego eterno. Y lo mismo sucede con esto
del Apocalipsis: Y el diablo, que los traa engaados, fu pre-
cipitado en el estanque de juego y azufre, donde tambin lo
fueron la bestia y el falso profeta, y sern atormentados da
y noche por los siglos de los siglos. La Escritura deca antes
eternamente y ahora por los siglos de los siglos. Estas expre-
siones significan corrientemente en la Escritura una duracin
sin fin.
No puede, por tanto, hallarse otra causa, ni ms justa ni
ms evidente, de por qu la verdadera piedad mantiene la
CAPUT XXI I I
CONTRA OPINIONEM EORUM QUI DICUNT, NEC DIABOU, NEC HOMINM
MALORUM PERPETUA FUTURA SUPPLICIA
Ac primum quaeri oportet atque cognosci, cur Ecclesia ferr nequi-
verit hominum dsputationem, diabolo etiam post mximas et diuturnissi-
mas poenas, purgationem vel indulgentiam pollicentem. eque enim tot
sancti et sacris veteribus ae novis Litteris eruditi, mundationem et regni
caelorum beatitudinem post qualiacumque et quantacumque supplicia, qua-
libusoumque et quantiscumque angelis inviderunt: sed potius viderun!
divinam vacuari vel infirman non posse sententiain, quam se Dominug
praenunt^X''
n
iudicio prolaturum atque dicturum, Discedite a me. ma~
ledicti, in
u
/nem aeternum, qui paratas est diabolo et angelis eius ". Sic
quippe ostndit aeterno igne diabolum et angelos eius arsuros. Et quod
scriptum est in Apocalypsi, Diabolus qui seducebat eos, missus est in
stagnum ignis et sulphuris, quo et bestia et pseudopropheta; et cruda-
buntur die ac nocte in saecula saeculorum
54
. Quod ibi dietum est, aeter-
num; hic dietum est, in saecula saeculorum: quibus verbis nihil Scriptura
divina significare consuevit, nisi quod finem non habet temporis. Quam-
obrem prorsus nec alia causa, nec iustior atque manifestior inveniri potest,
3 3
Mt . 35,41.
3 4
Apoc. 20,9.10.
XXI , 23 El, INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1591
creencia firme e inmutable de que el diablo y sus ngeles no
retornarn a la justicia y a la vida de los santos que sta: que
la Escritura, que no engaa a nadie, dice que Dios no les
perdon. Y de esta suerte fueron luego por El precondenados
y recluidos en las crceles de la calgine infernal para reser-
varlos hasta el juicio final y castigarlos entonces entregn-
dolos al poder del fuego eterno, que los atormentar por los
siglos de los siglos.
Si ello es as, cmo pretender que todos los hombres o al-
gunos de ellos sern librados de la eternidad de estas penas
despus de un largo padecer, sin que se enerve la fe, que nos
mueve a creer que el suplicio de los demonios ser eterno?
En efecto, si entre los que oigan: Apartaos de m, malditos, al

uego eterno, que est aparejado para el diablo y sus ngeles,


lay algunos o todos que no permanecern all siempre, qu
razn hay para creer que el diablo y sus ngeles permanecern
all eternamente? Es que la sentencia que Dios pronunciar
contra los ngeles malos y contra los hombres malos ser ver-
dadera para los ngeles y falsa para los hombres? S ; ser
as si las conjeturas de los hombres prevalecen sobre la pa-
labra de Dios.
Mas, como esto es absurdo, los que quieran librarse del
suplicio eterno no deben perder el tiempo argumentando con-
tra Dios, sino aprovecharlo cumpliendo sus mandamientos.
Adems, qu es eso de entender por suplicio eterno un fuego
temporal, aunque duradero, y por vida eterna una vida sin
fin, cuando Cristo en el mismo pasaje, y sin distincin alguna,
eur verissima pietate teneatur fixum et immobile, nullum regressum ad
iustitiam vitamque sanctorum diabolum et angelos eius habituros, nisi
quia Scriptura, quae neminem fallit, dicit eis Deum non pepercisse ", et
sic ab illo esse interim praedamnatos, ut carceribus caliginis inferi retrusi
traderentur servandi, atque ultimo iudicio puniendi, quando eos aeternus
ignis accipiet, ubi cruciabuntur in saecula saeculorum. Quod si ita est,
quomodo ab huius aeternitate poenae, vel universi, vel quidam homines
post quantumlibet temporis subtrahentur, ac non statim enervabitur fides,
qua creditur sempiternum daemonum futurum esse supplicium? Si enim
quibus dicetur, Discedite a me, maledicli, in ignem aeternum, qui paratas
est diabolo et angelis eius
5C
, vel universi vel aliqui eorum non semper ibi
erunt; quid causae est cur diabolus et angel eius semper ibi futuri esse
credantur? an forte Dei sententia, quae in malos et angelos et homines
proferetur, in angelos vera erit, in homines falsa? Ita plae hoc erit, si
non quod Deus dixit, sed quod suspicantur homines plus valebit. Qued
fieri quia non potest, non argumentan adversus Deum, sed divino potius,
dum tempus est, debent parere praecepto, qui sempiterno cupiunt carere
supplicio. Deinde quale est aeternum supplicium pro igne diuturni tem-
poris existimare, et vitam aeternam credere sine fine, cum Christus eodem
ipso loco, in una eademque sententia dixerit utrumque complexus, Sic
ibunt isti in supplicium aeternum; iusti autem, in vitam aeternam?
67
Si
" 2 Pet r . 2,.| .
5
Mt . 25,41.
" Ibid., 46.
1592 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 24,1
di j o: As irn stos al eterno suplicio, y los justos a la vida
eterna? Si los dos destinos son eternos, se debe entender: o que
los dos sern duraderos, pero unibles, o que los dos sern
perpetuos y sin fin. La correlacin en el texto es perfecta: de
una parte, el suplicio eterno, y de la otra, la vida eterna. De-
cir que la misma expresin significa en vida eterna que no
tendr fin, y en suplicio eterno que tendr fin, es un absurdo
maysculo. En conclusin, puesto que la vida eterna de los
santos no tendr fin, el suplicio eterno de quien lo merezca
tampoco lo tendr.
C A P I T U L O X X I V
C O N T R A LA S E G U N D A O P I N I N
1. Este razonamiento vale tambin contra aquellos que,
con miras egostas, se afanan, bajo capa de mayor misericor-
dia, en ir contra las palabras de Dios. Segn ellos, las citadas
palabras son verdaderas no porque los hombres hayan de su-
frir de hecho las penas que se les conminan, sino porque me-
recen sufrirlas. Diosdicen ellosles perdonar por la in-
tercesin de sus santos, que, orando entonces por sus enemi-
gos, tanto ms cuanto son ms santos, su oracin ser ms
eficaz y ms digna de ser escuchada por Dios, pues ya no tienen
pecado alguno.
Mas por qu, si sus plegarias son tan eficaces, debido a
su perfectsima santidad y a su pureza, no rogarn tambin
utrumque aeternum, profecto aut utrumque cum fine diuturnum, aut
utrumque sine fine perpetuum debet intelligi. Par pari enira relata sunt,
hinc supplicium aeternum, inde vita aeterna. Dicere autem in boo uno
eodemque sensu, Vita aeterna sine fine erit, supplicium aeternum finen)
habebit, multum absurdum est. Unde, quia vita aeterna sanctorum sine
fine erit, supplicium quoque aeternum quibus erit, finem procul dubo
non habebit.
CAPUT XXI V
CONTRA EORUM SENSUM, QDI IN IUDICIO DEI MNIBUS RES PROPTEB
SANCTORUM PRECES PUTANT ESSE PARCENDUM
1. Hoc autem et adversus eos valet, qu suas agentes causas contra
Dei venire verba, velut misericordia maiore conantur; ut ideo videlicet
vera sint, quia ea quae dixit homines esse passuros, pati digni sunt, non
quia passuri sunt. Donabit enim eos, inquiunt, precibus sanctorum suorum,
etiam tune tanto magis orantium pro inimicis suis, quanto sunt utique
sanctiores, eorumque efficacior est oratio, et exauditione Dei dignior, iam
nullum habentium omnino peccatum. Cur ergo eadem perfectissima sancti-
tate, et cuneta impetrare valentibus mundissimis et misericordissimis pre-
cibus, etiam pro angelis non orabunt, quibus paratus est ignis aeternus,
ut Deus sententiam suarn mitiget, et reflectat in melius, eosque ab illo
XXI , 24, 1 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1593
por los ngeles para quienes est preparado el suplicio eter-
no, a fin de que Dios mitigue su sentencia y la revoque, sa-
cndolos de ese fuego? O es que habr alguno tan atrevido
que vaya ms all y afirme que los santos ngeles se unirn
a los hombres santos, que entonces sern semejantes a los
ngeles de Dios y rogarn en unin por los ngeles y por los
hombres condenados, con el fin de que no padezcan por mi-
sericordia lo que merecen padecer por justicia? Esto ningn
catlico lo ha dicho ni lo dir jams. De otra suerte, no hay
razn que justifique el que la Iglesia no ore al presente por
el diablo y por sus ngeles, ella que recibi del Maestro divino
el mandato de orar por sus enemigos. La misma causa que
impide ahora a la Iglesia rogar por los ngeles malos, que
los sabe sus enemigos, esa misma le impedir entonces en el
juicio final rogar por los hombres destinados al fuego eterno,
aunque est en el cnit de la santidad. Ahora ruega por los
hombres que son sus enemigos, porque todava es tiempo de
penitencia fructuosa. Qu pide a Dios por ellos sino que los
traiga a penitenciacomo dice el Apstoly que se desenre-
den de los lazos del diablo, que dispone de ellos a su antojo?
Si la Iglesia conociera con certeza quines estn predestina-
dos, aunque aun vivan, a ir con el diablo al fuego eterno,
no rogara por ellos, como no ora por l. Pero, como no est
cierta de nadie, ora por todos sus enemigos, estos de aqu
abajo, y, sin embargo, no es escuchada por todos. Es escucha-
da solamente por aquellos que, aunque son sus enemigos, es-
tn predestinados a hacerse hijos de la Iglesia por medio de
igne faciat alenos? An erit forsitan quisquam, qui et hoc futurum esse
praesumat, affirmans etiam sanctos Angelos simul cum sanctis hominibus,
qui tune aequales erunt Angelis Dei, pro damnandis et angelis et homi-
nibus oraturos, ut misericordia non patiantur, quod veritate merentur pati?
Quod nemo sanae fidei dixit. nemo dicturus est. Alioqui nulla causa est,
cur non etiam mine pro diabolo et angelis eius oret Ecclesia, quam Ma-
gister Deus pro inimicis suis iussit orare. Haec igitur causa, qua fit ut
nunc Ecclesia non oret pro malis angelis, quos suos esse novit inimicos,
eadem ipsa causa est, qua fiet ut in illo tune iudicio etiam pro hominibus
aeterno igne cruciandis, quamvis perfecta sit sanctitate, non oret. Nunc
enim propterea pro eis orat, quos in genere humano habet inimicos, quia
tempus est poenitentiae fructuosae. Nam quid mxime pro eis orat, nisi
ut. det illis Deus, sicut dicit Apostolus, poenitentiam, et resipiscant de dia-
boli taquis, a quo captivi tenentur secundum ipsius voluntatem?
5i
De-
nique si de aliquibus ita certa esset, ut qui sint illi, etiam nosset, qui li-
cet adhuc in hac vita sint constituti, tamen praedestinati sunt in aeter-
num ignem ir cum diabolo; tm pro eis non oraret, quam nec pro ipso.
Sed quia de millo certa est, orat pro mnibus duntaxat hominibus inimi-
cis suis in hoc corpore constitutis: nec tamen pro mnibus exauditur. Pro
his enim solis exauditur, qui, etsi adversantur Ecclesiae, ita sunt tamen
praedestinati, ut pro eis exaudiatur Ecclesia, et filii efficiantur Eccle-
siae. Si qui autem usque ad mortem habebunt cor impoenitens, nec ex
3 Ti m . 3, 1 5.36.
1594 LA CIUDAD DE DIOS
XXI , 24, 2
sus pl egar i as . Y si al gunos se obst i nan hast a l a muer t e en su
i mpeni t enci a y no se convi er t en de enemi gos en hi j os, r ue ga
acaso p o r el l os l a I gl esi a, es deci r , r uega p o r l as al mas de.
t al es di funt os ? Y p o r qu as , si no por que se ha al i s t ado en
el par t i do del di abl o, ese que dur ant e est a vi da no se pas a
Cr i s t o? [ 3 8] .
2. Hay, pues , l a mi s ma r az nr e pi t opar a no or ar en-
t onces p o r l os hombr e s dest i nados al fuego et er no que par a no
or ar , ni ahor a ni ent onces, p o r l os ngel es mal os . Y esa mi s ma
se hace ext ensi va a no o r ar ent onces p o r l os di funt os infie-
l es e i mp os , aunque se or e por t odos en gener al . La or a-
ci n de l a I gl esi a o de al gunos santos es o da par a ci er t os di-
funt os, per o sl o par a aquel l os que, r egener ados en Cr i st o, no
vi vi er on t an mal que se l os j uz gar a i ndi gnos de t al mi ser i cor -
di a, ni t an bi en que no neces i t ar an de l a mi s ma. Tambi n
despus de la r es ur r ecci n de l os muer t os h ab r al gunos a
qui enes Di os l es h ar mi s er i cor di a y no l os envi ar al fuego
et er no, a condi ci n de que hayan sufr i do l as penas que sufren
l as al mas de l os di funt os. Po r qu e no ser a ve r dade r o deci r de
al gunos que no se l es pe r don en est a vi da ni en l a ot r a, si
no hubi e r a ot r os a qui enes se l es pe r dona, si no en est a vi da,
s en l a ot r a.
El Juez de vi vos y muer t os d i j o : Venid, benditos de mi
Padre, a poseer el reino que os est preparado desde la crea-
cin del mundo. Y a ot r os, p o r el c ont r ar i o: Apartaos de m,
malditos, al juego eterno, que est aparejado para el diablo
y sus ngeles. Y t amb i n : Irn stos al suplicio eterno, y los
inimicis convertentur in filios, numquid iam pro eis, id est, pro talium
defunctorum spiritibus, orat Ecclesia? Quid ita, nisi quia iam in parte
diabol computatur qui, dum esset in corpore, non est translatus in
Christum?
2. Eadem itaque causa est, cur non oretur tune pro hominibus aeter-
no igne puniendis quae causa est, ut eque nunc, eque tune oretur pro
angelis malis: quae itidem causa est, ut quamvis pro hominibus, tamen
iam nec nunc oretur pro infidelibus impiisque defunctis. Nam pro de-
functis quibusdam, vel ipsius Ecclesiae, vel quorumdam piorum exauditur
oratio: sed pro his quorum in Christo regeneratorum nec usque adeo vita
in corpore male gesta est, ut tali misericordia iudicentur digni non esse,
nec usque adeo bene, ut talem misericordiam reperantur necessariam non
habere. Sicut etiam facta resurrectione mortuorum non deerunt quibua
post poenas, quas patiuntur spiritus mortuorum, impertiatur misericordia,
ut in ignem non mittantur aeternum. eque enim de quibusdam veraciter
dceretur, quod non eis remittatur eque in hoc saeculo, eque in futu-
ro
S9
, nisi essent quibus, etsi non in isto, tamen remittetur in futuro. Sed
cum dictum fuerit a Iudice vivorum atque mortuorum, Venite, benedicti
Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi: et
aliis e contrario, Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui para-
tus est diabolo, et angelis eius; et, Ibunt isti in supplicium aeternum, iusti
autem in vitam aeternum
60
: nimiae praesumptionis est dicere, cuiquam
59
Mt. I2,J2.
sn
rwa., 25,34.41.46.
XXI, 24, 3 El, INFIERNO, MN DE U CIUDAD TERRENA 1595
justos, a la vida eterna. Y es excesi va pr es unci n cr eer que el
supl i ci o no ser et er no p ar a al gunos de aquel l os que Di os
envi al supl i ci o et er no. Est o ser a per s uadi r con t al pr esun-
cin a desesper ar o a d u d ar de l a vi da et er na.
3. Nadi e expl i que, pues , el s al mo que c ant a: Se olvida-
r Dios de su clemencia, o su ira detendr el curso de sus mi-
sericordias?, dando mar ge n a opi nar que la sent enci a de Di os es
verdadera en r el aci n con l os buenos y fal sa en or den a l os ma-
los, o ver dader a con l os hombr e s buenos y con l os ngel es mal os
y falsa con l os hombr e s mal os . Las pal abr as del s al mo hacen
referencia a l os vasos de mi s er i cor di a y a l os hi j os de l a pr o-
mesa, ent re l os cual es se cont aba el pr ofet a. En habi e ndo di-
c ho: Se olvidar Dios de su clemencia, o su ira detendr el
curso de sus misericordias?, aadi en s egui da: Entonces dije:
Ahora comienzo. Esta mudanza proviene de la diestra del Al-
tsimo. Est o l t i mo es, si n duda, una expl i caci n al i nt er r o-
gant e: Detendr acaso su ira el curso de sus misericordias?
Est a vi da mor t al , en l a que el hombr e se ha as emej ado a
l a vani dad y sus d as pas an como la s ombr a, es efecto de la
i ra di vi na. Y, si n e mbar go, a despecho de est a i r a, Di os no se
olvida de mos t r ar su mi s er i cor di a, haci endo sal i r el sol s obr e
buenos y mal os y l l over sobr e j ust os y pecador es . Su i r a no
contiene el cur so de su mi s er i cor di a, sobr e t odo en el cambi o
expr esado con est as p al ab r as : Ahora comienzo. Esta mudan-
za es efecto de la mano del Altsimo. En est a vi da, t an l l ena
de penas, Di os cambi a en mej or es l os vasos de mi s er i cor di a,
aunque su i r a no dej a de exi st i r en medi o de est a mi s er abl e
eorum aeternum supplicium non futurum, quos Deus ituros in supplicium
dixit aeternum, ut per huius praesumptionis persuasionem facer, ut de
ipsa quoque vita vel desperetur vel dubitetur aeterna.
3. INemo itaque sic intelligat Psalmum canentem, Numquid oblivis-
cetur misereri Deus, aut continebit in ira sua miserationes suas?
tL
ut
opinetur de hominibus bonis veram, de malis falsam, aut de bonis homi-
nibus et malis angelis veram, de malis autem hominibus falsam Dei esse
sententiam. Hoc enim quod ait Psalmus, ad vasa misericordiae pertinet,
et ad filios promissionis, quorum erat unus etiam ipse Propheta; qui cum
dixisset, Numquid obiiviscetur misereri Deus, aut continebit in ira sua
miserationes suas? continuo subiecit, Et dixi, Nunc coepi, haec est im-
mutatio dexterae Excelsi *
2
. Exposuit profecto quid dixerit, Numquid
continebit in ira sua miserationes suas? Ira enim Dei est etiam ista vita
mortalis, ubi homo vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra
praetereunt "
3
. In qua tamen ira non obliviscitur misereri Deus, faciendo
solem suum oriri super bonos et malos, et pluendo super iustos et iniustos;
ac sic non continet in ira sua miserationes suas " : maximeque in eo quod
expressit hic Psalmus, dieendo, Nunc coepi, haec est immutatio dexterae
Excelsi; quoniam in hac ipsa aerumnosissima vita, quae ira Dei est, vasa
misericordiae mutat in melius, quamvis adhuc in huius corruptionis mi-
seria maneat ira eius, quia nec in ipsa ira sua continet miserationes suas.
Cum ergo isto modo compleatur divini illiua cantici ventas, non eat eam
" Ps. 76,10.
" Ibid., rr.
68
Ps. 143,4.
"" Mt. 5,45.
1596 IA CIUDAD DE DIOS
XXI, 24, 4
corrupcin, pues que ni su ira contiene el ro de su bondad.
Cumplindose de ese modo la verdad de aquel divino cntico,
no hay necesidad de extender el sentido al castigo eterno de
aquellos que no pertenecen a la Ciudad de Dios.
Pero los que pretenden extender esta sentencia tambin a
los tormentos de los impos, al menos interprtenla de tal
suerte que permaneciendo sobre ellos la ira de Dios, que se
ha pronunciado en juicio eterno, no detenga el curso de sus
misericordias. Y hagan consistir este torrente de bondad no en
preservar a los condenados de las penas que merecen o en li-
brarl os de ellas algn da, sino en aligerarlas y suavizarlas un
poco. Darn as margen a la ira de Dios y a que su ira no
detenga el curso de sus misericordias. Ntese que de que no
rechace este sentir no se sigue que lo apruebe.
4. A los que ven una amenaza y no un juicio certero en
estas pal abr as: Apartaos de m, malditos, al fuego eterno;
y en estas ot ras: Sern atormentados por los siglos de los si-
glos; y t ambi n: Su gusano no morir y su fuego no se apa-
gar; Y
e n
otros textos por el estilo, no soy yo, sino es la
misma divina Escritura la que los redarguye y refuta plansi-
ma y plensimamente. Los ninivitas hicieron penitencia en esta
vida, y, por tanto, penitencia fructuosa, sembrando en este
campo en que Dios quiso que se sembrase con lgrimas lo que
despus se cosechar con alegra. Y, con todo, quin negar
que se cumpli la prediccin del Seor, so pena de no consi-.
derar bastante cmo Dios destruye a los pecadores no slo
cuando est airado, sino tambin cuando est api adado? Los
necesse etiam illc intelligi, ubi non pertinentes ad civitatem Dei sempi-
terno supplicio punientur. Sed quibus placet istam sententiam usque ad
illa impiorum tormenta protendere, saltem sic intelligant, ut, manente in
eis ira Dei, quae in aeterno est pronuntiata supplicio, non contineat Des
in hac ira sua miserationes suas, et faciat eos non tanta quanta digni sunt
poenarum atrocitate cruciari; non ut eas poenas vel nunquam subeant,
vel aliquando finiant, sed ut eas mitiores quam merita sunt eorum levio-
resque patiantur. Sic enim et ira Dei manebit, et in ipsa ira sua miseratio-
nes suas non continebit. Quod quidem non ideo confirmo, quoniam non
resisto.
4. Caeterum eos qui putant minaciter potus quam veraciter dictum,
Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum; et, lbunt isti in sup-
plicium aeternum'"'; et, Cruciabuntur in saecala saeculorum'"', et, Ver-
mis eorum non morietur, et ignis non exstinguetur ", et caetera huiusmo-
di, non tam ego, quam ipsa Scriptura divina planissime atque plenissime
redarguit ac refellit. Ninivitae quippe in hac vita egerunt poenitentiam"";
et ideo fructuosam, velut in hoc agro seminantes, in quo Deus voluit cum
lacrymis seminari, quod postea cum laetitia meteretur
69
: et tamen quis
negabit, quod Dominas praedixit, in eis fuisse completum, nisi parum ad-
vertat, quemadmodum peccatore Deus non solum iratus, verum etiam
" Mt . 35,41.46. "i I on. .7.
0
Apoc. 30,10.
0
Ps . 125,6. ; '
81
I . 66,34
XXI , 2 4, 5 EL INFIERNO, FIN DE IA CIUDAD IERRENA 1597
pecadores son destruidos de dos modos: o como los habitantes
de Sodoma, castigando a los hombres por sus pecados, o como
los ninivitas, destruyendo los pecados de los hombres por la
penitencia. Lo que Dios haba anunciado se cumpli. La Nnive
mala fu destruida y fu edificada la buena- cosa que no
era. Aunque erguidas las murallas y las casas, la ciudad
fu derribada en sus rotas costumbres [39]. Y as, aunque el
profeta se haba de contristar porque no sucedi lo que los
ninivitas esperaban por la profeca, sucedi lo que Dios haba
predicho, porque conoca que esta prediccin se cumplira en
un sentido ms favorable.
5. Y a fin de que estos misericordiosos en torcido com-
prendan cul es el alcance de estas pal abr as: Qu grande
y abundante es, Seor, la dulzura que escondiste a los que te
temen!, lean lo que sigue: Y la has consumado en los que
esperan en ti. Qu significa: La escondiste a los que te temen
y la fias consumado en los que esperan en ti, si no: La justicia
de Dios no es dulce para aquellos que por temor a las penas
quieren constituir su justicia fundada en la ley, porque la des-
conocen? Y, como la desconocen, no la han gustado. Esperan
en s mismos, no en El, y por eso la abundancia de La dulzura
de Dios se les esconde. Temen, es verdad, a Di os; pero con
aquel temor servil que no Va acompaado de caridad, porque
la caridad perfecta expulsa el temor. Dios consuma su dul-
zura en los que esperan en El, inspirndoles su caridad para
que con temor casto, no con ese que echa fuera el amor, sino
con el que permanece eternamente, se gloren nicamente en el
Seor.
miseratus evertat? Evertuntur enim peccatores duobus modis, aut sicut
Sodomitae, ut pro peccatis suis ipsi homines puniantur, aut sicut Ninivi-
tae, ut ipsa hominum peccata poenitendo destruantur. Factum est ergo
quod praedixit Deus: eversa est Ninive quae mala erat, et bona aedi-
ficata est quae non erat. Stantibus enim moenibus atque domibus, eversa
est civitas in perditis moribus. Ac sic quamvis Propheta fuerit contrista-
tus, quia non est factum quod illi homines timuerunt illo prophetante
venturum
1
": factum est tamen quod fuerat Deo praesciente praedictum;
quoniam noverat qui praedixit, quomodo in melius esset implendum.
5. Ut autem noverint isti in perversum misericordes quo pertineat
quod scriptum est, Quam multa multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam
abscondisti timentibus te! legant quod sequitur, perjecisti autem speran-
tibus in te". Quid est, Abscondisti timentibus, perjecisti sperantibus,
nisi quia iliis qui timore poenarum suam volunt iustitiam constituere
.quae in lege est, non est iustitia Dei dulcs
72
, quia nesciunt eam? Non
enim gustaverunt eam. In se namque sperant, non in ipso: et ideo eis
absconditur multitudo dulcedinis Dei; quoniam timent quidem Deum, sed
illo timore servili, qui non est in charitate, quia perfecta charitas foras
mittit timorem_'*. Ideo sperantibus in eum perficit dulcedinem suam,
inspirando eis charitatem suam, ut timore casto, non quem charitas foras
70
I on. 4,1- j.
11
Pa. 30,3a
12
Rom 10,3.
73
x l o. 4.1&
1598 LA CIUDAD l>i DIO)
XXI, 24, 5
La justicia de Dios es Cristo, que nos ha sido dado por
Dios, como dice el Apstol, para ser nuestra sabidura, nues-
tra justicia, nuestra santificacin y nuestra redencin, a fin de
que, como est escrito, el que se glore, se glore en el Seor.
Esta justicia de Dios, que es un don de la gracia, no un efecto
de los mritos, la desconocen los que ansian constituir su jus-
ticia. Por eso no se someten a la justicia de Dios, que es
Cristo. En esta justicia se halla precisamente la gran abun-
dancia de la dulzura de Dios. De ella y por ella se dice en el
Sal mo: Gustad y ved cuan dulce es el Seor! En este pere-
grinaje la gustamos no hasta la saciedad, y por eso estamos
ms hambrientos y ms sedientos de ella, para saturarnos des-
pus, cuando Ja veamos como es y se cumpla lo que est es-
crito : Ser saciado cuando se manifieste tu gloria. As consuma
Cristo la abundancia de su dulzura en los que esperan en El.
Luego, si Dios esconde a los que le temen la abundancia
de su dulzura en el sentido en que nuestros adversarios la en-
tienden, es decir, con el fin de que los impos, desconocindola
y por temor a ser condenados, vivan rectamente, pudiendo as
haber fieles que oren por los que viven sin frenos morales,
cmo la consumar en los que esperan en El, supuesto que,
como stos suean, por esta dulzura no se condenar a aque-
llos que no esperan en El ? ibsquese, pues, la dulzura que
Dios perfecciona en los que esperan en El y no la que se
imaginan que perfeccionar en los que le desprecian y blasfe-
man! En vano el hombre busca en la otra vida lo que ha dos-
cuidado adquirir en sta.
raittit, sed permanente in saeculum saeculi ", cum gloriantur, in Domino
glorientur. Iustitia quippe Dei Christus est, qui f actas' est nobis, sicut
dicit Apostolus, sapienta a Deo, et iustitia; et sanctificatio, et redemptio:
ut quemadmodum scriptum est, Qui gloriatur, in Domino glorietur".
Hanc Dei iustitiam, quam donat gratia sine meritis, nesciunt ilii qui suam
iustitiam volunt constituere, et ideo iustitiae Dei, quod Christus est, non
sunt subiecti ". In qua iustitia est multa multitudo dulcedinis Dei, piopter
quam dicitur in Psalmo, Gstate, et videte quam dulcs est Dominas ". Et
hanc quidem in hac peregrinatine gustantes, non ad satietatem sumentes,
esurimus eam potius ac sitimus, ut ea postea saturemur, cum videbimus
eum sicuti est'", et implebitur quod scriptum est, Saturabor, cum man-
festabitur gloria tua'". Ita perficit Christus multam multitudinem dulce-
dinis suae sperantibus in eum. Forro autem si eam, quam lli putant,
dulcedinem suam Deus abscondit timentibus eum qua non est impos dam-
naturus, ut hoc nescientes et damnari timentes recte vivant, ac sic pos-
sint esse qui orent pro non recte viventibus; quomodo eam pericit
sperantibus in eum, quandoquidem, sicut somniant, per hanc dulcedinem
non damnaturus est eos, qui non sperant in eum i
1
illa igitur eius mcedo
quaeratur quam perficit sperantibus in eum, non quam perficere putatur
contemnentibus et blasphemantibus eum. Frustra itaque homo pos hoc
corpus inquirit, quod in hoc corpore sibi comparare neglexit.
" Ps. 18,10. " Ps. 33,9.
'
5
i Cor. i,30 et 31. " 1 lo. 3,1.
" Rom. 10,3.
7S
P. 16,1.5
XXI, 24,6 EL INFIERNO, EIN DE LA CIUDAD TERRENA 1599
6. Aquel dicho del Apst ol : El hecho es que Dios permi-
ti que todas las gentes quedaran envueltas en la infidelidad
para ejercitar su misericordia con todos, no quiere decir que
Dios no condenar a nadie. El contexto nos aclara el sentido.
San Pabl o se diriga a los gentiles ya creyentes y les dice a
propsito de los,judos, que se convertiran l uego: As como
vosotros en, qtro tiempo no creais en Dios y al presente ha-
bis alcanzado misericordia con ocasin de la incredulidad de
aqullos, as tambin stos al presente no han credo en vues-
tra misericordia, a fin de obtenerla tambin ellos algn da.
Y a continuacin aade las palabras que inducen a error a
stos: El hecho es que Dios permiti que todas las gentes que-
daran envueltas en la infidelidad, para ejercitar su misericor-
dia con todos. Quines son todos sino esos de que hablaba,
es decir, vosotros y ellos? Dios ha dejado, pues, caer en la
infidelidad a todos los gentiles y a todos los judos que pre-
vio y predestin a ser conformes con la imagen de su Hijo.
As, arrepentidos con amarga penitencia de su infidelidad y con-
vertidos a la dulzura de la misericordia de Dios, clamarn con
el Salmista: Qu grande y abundante es, Seor, la dulzura
que escondiste a los que te temen y consumaste en los que es-
peran, no en s mismos, sino en ti! Tendr misericordia de
todos los vasos de misericordia. Qu significa de todos? Tan-
to de los gentiles que predestin, llam, justific y glorific,
como de los judos. Y de todos estos hombres, no de todos
los hombres, no condenar a nadie.
6. Illud quoque apostolicum, Conclusit enim Deus omnes in infide.-
litate, ut omnium misereatur: non ideo dictum est; quod neminem sit
damnaturus: sed superius apparet unde sit dictum. Nam cum de Iudaeis
postea credituris Apostolus loqueretur ad Gentes, ad quas utique iam
credentes conscribebat epstolas: Sicut enim vos, inquit, aliquando non
credidistis Deo, nunc autem misericordiam consecuti estis illorum incre-
dulitate; sic et hi nunc non crediderunt in vestra misericordia, ut et ipsi
misericordiam consequantur
so
. Deinde subiecit, unde isti sibi errando
blandiuntur, atque ait, Conclusit enim Deus omnes in infidelitale, ut
omnium misereatur. Quos omnes, nisi de quibus loquebatur, tanquam
dicens, et vos et illos? Deus ergo et Gentiles et Iudaeos, quos praescivit
et praedestinavit conformes imaginis Filii sui *
l
, omnes in infidelitate
conclusit: ut de amartudine infdelitatis suae poenitendo confusi, et ad
dulcedinem misericordiae Dei credendo conversi, clamarent illud in Psal-
mo, Quam multa multitudo dulcedinis luae, Domine, quam abscondisti ti-
mentibus le, perfecisti autem sperantibus, non in se, sed in te! Omnium
itaque miseretur vasorum misericordiae. Quid est, omnium? Et eorum
scilicet quos ex Gentibus, et eorum quos ex Iudaeis praedestinavit, vocavit,
iustificavit, glorificavit; non omnium hominum, sed istorum omnium
neminem damnaturus.
80
Ro m. 11,311.32.
81
Ibid., 8,29.
1600 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 25, 2
C A P I T U L O X X V
QU DECIR DE LA TERCERA Y DE LA CUARTA OPININ?
1. Respondamos ahora a aquellos que no prometen la li-
beracin del fuego eterno no solamente al diablo y a sus n-
geles, ni a todos los hombres, sino slo a aquellos que hayan
recibido el bautismo y participado del cuerpo y de la sangre
de Cristo, vivan como vivan en cualquier hereja o impiedad
en que han cado [40]. El Apstol los contradice al decir:
Las obras de la carne son bien fciles de conocer. Tales son la
fornicacin, la deshonestidad, la lujuria, la idolatra, las hechi-
ceras, las enemistades, los pleitos, los celos, las animosidades,
las herejas, las disensiones, las envidias, las embriagueces, las
glotoneras y cosas semejantes. Sobre ellas os prevengo, como
os tengo dicho, que los que tales cosas hacen no alcanzarn el
reino de los cielos. Estas palabras del Apstol son falsas si los
tales han de poseer el reino de Dios, librados, aunque sea des-
pus de largo tiempo, de sus tormentos. Mas como no son fal-
sas, sigese que no poseern el reino de los cielos. Y si no
entrarn jams en posesin de ese reino, estarn sometidos a un
eterno suplicio, porque entre el reino de Dios y el suplicio
no hay trmino medio.
2. Es preciso, por ende, estudiar cmo debe entenderse lo
CAPUT XXV
AN HI QUI INTEH HAERETICOS BAPTIZATI SUNT, ET DETERIORES POSTEA MALE
VIVENDO FACTI SUNT, VEL HI QUI APUD CATHOLICOS RENATI AD HAERESES
AUT 8CHISMATA TRANSIERUNT, VEL HI QUI A C A T H O L I C I S APUD QUOS RENATI
SUNT, NON RECEDENTES, CRIMINSE VIVERE PERSTITERUNT, POSSINT PRIVILE-
GIO S AC R AME NT OR UM R E MI S S I ONE M AE T E RNI S P E RARE S U P P L I C I I
1. Sed iam respondeamus etiam illis, qui non solum diabolo et angelis
eius, sicut nec isti, sed ne ipsis quidem mnibus hominibus liberationem
ab aeterno igne promittunt; verum eis tantum qui Christi Baptismate
abluti et corporis eius et sanguinis participes facti sunt, quomodolibet vi-
xerint, in quacumque haeresi vel impietate fuerint. Sed contradicit eis
Apostolus, dicens: Manifest autem sunt opera carnis, quae sunt fornica-
do, immundilia, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, con-
tendones, aemulationes, animositates, dissensiones, haereses, invidiae, ebrie-
tates, comessationes, et his simula: quae praedico vobis, sicut praedixi,
quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt
sz
. Haec profecto
apostlica falsa est sententia, si tales post quantalibet tmpora liberati
regnum Dei possidebunt. Sed quoniam falsa non est, profecto regnum
Dei non possidebunt. Et si in regni Dei possessione nunquam erunt, ae-
terno supplicio lenebuntur: quoniam non est locus medius, ubi non sit in
supplicio, qui illo non fuerit constitutus in regno.
2. Quamobrem quod ait Dominus Iesus, Hic est pais qui de celo
Gal . 5,19- 31.
XXI, 25, 3 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1601
que dice Nuestro Seor: Este es el pan que descendi del cielo
a fin de que quien comiere de l no muera. Yo soy el pan vivo
que descendi del cielo. Quien comiere de l vivir eternamen-
te. Los adversarios a quienes luego responderemos refutan la
opinin de los presentes. Son aquellos que prometen la libera-
cin no a todos los que hayan recibido el sacramento del bau-
tismo y el del cuerpo de Cristo, sino solamente a los catlicos,
aunque vivan mal. Porqueas discurrenhan comido el cuer-
po de Cristo, no slo en sacramento, sino tambin en realidad,
y se han constituido en el mismo cuerpo. De este cuerpo dice
el Apstol: Muchos somos un solo pan, un solo cuerpo. Sola-
mente, pues, el que se conserva en la unidad del cuerpo de
Cristo, de ese cuerpo cuyos fieles acostumbran a recibir el sa-
cramento del altar, o sea, el miembro de la Iglesia, es el que
verdaderamente debe decirse que come el cuerpo de Cristo y
bebe su sangre. Por ende, los herejes y los cismticos, aparta-
dos de la unidad de este cuerpo, pueden recibir ese sacramento,
pero sin fruto ylo que es mscon dao personal para ser
condenados con ms gravedad y no ser, aunque tarde, librados.
No estn arrollados en ese lazo de paz representado por este
sacramento.
3. Por otra parte, stos, que estn en lo cierto al decir que
no come el cuerpo de Cristo el que no est en el cuerpo de
Cristo, han errado al prometer la liberacin de las penas eter-
nas a aquellos que salen de la unidad de este cuerpo y se ad-
hieren o a la hereja o a la supersticin de los gentiles. En
primer trmino deben considerar lo intolerable que es y lo
descendit, ut si quis ex ipso manducaverit, non moriatur. Ego sum pais
vivus, qui de celo descend; si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in
aeternum ", quomodo sit aceipiendum, mrito quaeritur. Et ab istis qui-
dem quibus nunc respondemus, hunc intellectum auferunt illi quibus
deinde respondendum est: hi sunt autem qui hanc liberationem, nec m-
nibus habentibus sacramentum Baptismatis et corporis Christi, sed solis
Catholicis, quamvis male viventibus, pollicentur: quia non solo, inquiunt,
sacramento, sed re ipsa manducaverunt corpus Christi. in ip^o scilicet
eius corpore constituti: de quo corpore ait Apostolus, Unus pais, unum
corpus multi sumus
84
. Qui ergo est in eius corporis unitate, id est, in
Christianorum compage membrorum, cuius corporis sacramentum fideles
communicantes de altari sumere consueverunt, ipse ver dicendus est man-
ducare corpus Christi, et bibere sanguinem Chri=ti. Ac per hoc haeretici
et schismatici ab huius unitate corporis separati possunt idem percipere
sacramentum, sed non sibi titile, imo vero etiam noxium, quo iudicentur
gravius, quam vel tardius liberentur. Non sunt quippe in eo vinculo pa-
cis, quod illo exprimitur sacramento.
3. Sed rursus etiam isti qui recte intelligunt, non dieendum esse eum
manducare co
r
pus Christi, qui in corpore non est Christi, non recte pro-
mittunt eis qui vel in haeresim, vel etiam in gentilium superstitionem, ex
illius corporis unitate labuntur, liberationem quandoque ab aeterni igne
Bs
l o. 6,50-52
H4
r Cor. 10,17.
1602 M CIUDAD DE DIOS XXI , 25, 4
ajeno a la sana doctrina pensar que muchos o casi todos los
que han fundado herejas impas, saliendo de la Iglesia catlica
V hacindose heresiarcas, queden mejor acomodados que aque-
llos otros que nunca fueron catlicos y cayeron en sus trampas.
Si el bautismo que recibieron en la Iglesia catlica y el sacra-
mento del cuerpo de Cristo, que participaron en el verdadero
cuerpo de Cristo, libran a los heresiarcas de) suplicio eterno,
reparen en que es peor el desertor de la fe y hecho de deser-
tor, opugnador de la misma que aquel que no desert de la
fe, pues no la abraz nunca.
En segundo lugar, el Apstol ataja esta opinin cuando,
despus de haber enumerado las obras de la carne, predice,
con la misma Verdad, que los que tales cosas hacen no posee-
rn el reino de los cielos.
4. De donde se sigue que no deben estar seguros en sus
costumbres, estragadas y condenables, quienes perseveran en la
comunin de la Iglesia catlica hasta el fin, atendiendo a estas
pal abr as: El que perseverare hasta el fin se salvar. Por su
mala vida abandonan la justicia de vida, que es Cristo, sea
practicando la fornicacin, sea manchando su cuerpo con otras
imnurezas, que ni el mismo San Pablo cmiso nombrar; sea
dejndose arrastrar por la lujuria; sea, en fin, haciendo alguna
de las obras de las aue dice: Los que tales cosas hacen no
poseern el reino de los cielos. Luego, si los que hacen tales
cosas no podrn entrar en el reino de los cielos, irn inevita-
blemente al fuego eterno. No debe decirse que, perseverando
en el desorden hasta el fin de su vida, han perseverado en
supplicii. Primum, quia debent atendere, quam sit intolerahile atque a
sana doctrina nimis devium, ut multi ac pene omnes, qui haereses impias
condiderunt exeuntes de catholica Ecclesia, et facti sunt haeresiarchae,
meliores habeant causas, quam hi qui mmquam fuerunt catholici, cum
in eorum laqueos incidissent; si illos haeresiarchas hoc facit liberan a
supplicio sempiterno, qnod in catholica Ecclesia baptizati sunt, et sacra-
mentum corporis Christi in vero Christi corpore primitus acceperunt:
cum peior ntione sit desertor fidei et ex desertore oppugnator eius ef-
fectus, quam ille qui non deseruit quam nunquam tenuit. Deinde quia et
his occurrit Apostolus eadem verba proferens, et emimeratis illis carnis
operibus eadem veritate praedicens, Quoniam qui talia agunt, regnum Dei
non possidebunt
8S
.
4. Unde nec illi in perditis et damnabilibus moribus debent esse se-
curi, qui usque in finem quidem velut in communione Ecclesiae catho-
licae perseverant, intuentes quod dictum est, Qui perseveraverit usque in
finem, hic salvus erit"; et per vitae iniquitatem, ipsam vitae iustitiam,
quod eis Christus est, deserunt, sive fornicando, sive alias immunditias
flagitiorum, quas nec Apostolus exprimere voluit, in suo corpore perpe-
trando, sive turpitudine luxuriae diffluendo, sive aliquid aliud eorum
agendo de quibus ait, Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non posside-
bunt. Ac per hoc quicumque agimt talia, nisi in sempiterno supplicio
non erunt, quia in Dei regno esse non poterunr. Tn his enim perseverando
83
Gal . s,2l.
* Mt . 10,32
XXI, 25, 4 W, INFIERNO, PIN DB U CIUDAD TERRENA 1603
Cristo hasta el fin, porque perseverar en Cristo es perseverar
en su fe. Y esta je, segn la definicin del Apstol, obra por la
caridad. Y la caridad, como dice en otra parte, no obra mal.
No debe tampoco decirse que stos comen el cuerpo de Cris-
to, ya que ni deben ser contados entre los miembros de Cristo.
Porquey conste que omito otras razonesno pueden ser a la
vez miembros de Cristo y de una meretriz.
Finalmente, al decir Cristo: El que come mi carne y bebe mi
sangre permanece en m y yo en l, nos muestra qu es comer
su cuerpo y beber su sangre en verdad y no slo en sacramen-
to. Es, sencillamente, permanecer en Cristo para que El per-
manezca en el comulgante. Como si dijera: El que no permane-
ce en m y en quien yo no permanezco, no diga o estime que.
come mi cuerpo y bebe mi sangre. Ahora bien, no permanecen
en Cristo quienes no son miembros suyos. Y no son miembros
de Cristo quienes se hacen miembros de una meretriz, a no ser
que renuncien al mal por la penitencia y tornen al bien por la
reconciliacin.
usque in huius vitae finem, non utique dicendi sunt in Christo perseve-
rasse usque in finem: quia in Christo perseverare, est in eius fide perse-
verare. Quae fides, ut eam definit idem apostolus, per dilectionem opera-
tur ". Dilectio autem, sicut ipse alibi dicit, malum non operatar
88
. Nec
isti ergo dicendi sunt manducare corpus Christi; quoniam nec in mem-
bris computandi sunt Christi. Ut enim alia taceam, non possunt simul
esse et membra Christi, et membra meretricis
S9
. Denique ipse dicens,
Qui manducat carnem meam, et bibit sanguinem meum, in me manet,
et ego in eo "; ostendit quid sit non sacramento tenus, sed re vera cor-
pus Christi manducare, et eius sanguinem bibere: hoc est enim in Christo
manere, ut in illo maneat et Christus. Sic enim hoc dixit, tanquam dice-
ret, Qui non in me manet, et in quo ego non maneo, non se dicat aut
existimet manducare corpus meum, aut bibere sanguinem meum. Non
itaque manent in Christo, qui non sunt membra eius. Non feunt autem
membra Christi, qui se faciunt membra meretricis, nisi malum illud poe-
nitendo esse destiterint, et ad hoc bonum reconciliatione redierint.
" Gal. 5,6..
88
i Cor. 13,4; Rom. 13,10.
89
1 Cor. 6,15.
90
lo. 6,57.
1604 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 26, 2
C A P I T U L O X X V I
QU ES TENER A CRISTO POR FUNDAMENTO Y QU DECIR DE
LA OPININ QUINTA?
1. Los cristianos catlicosdicentienen a Cristo por fun-
damento, de cuya unidad no se han separado, aunque hayan
edificado sobre ese fundamento una vida desordenada, como
maderas, heno y hojarasca. La verdadera fe, que hace que Cris-
to sea su fundamento, aunque con dao, pues sern abrasadas
Jas cosas que fueron edificadas sobre l, podr librarlos a]gn
da de la perpetuidad del fuego. Responda a esto brevemente
el apstol Sant i ago: Si uno dice que tiene fe y carece de obras,
le podr salvar la fe?
Y quin esinsistenaquel de quien dice el Apstol: No
dejar de salvarse, si bien como por el fuego?
Busquemos a una quin es se. Damos por descartado que
no es ese de quien habla Santiago. Lo contrario sera poner
frente a frente a dos apstoles, pues que uno dice: Aunque
uno tuviere malas obras, la fe le salvar por el fuego; y el
ot r o: Si no tiene obras, le salvar la fe? [41].
2. Sabremos quin puede salvarse por el fuego si cono-
cemos primero qu es tener a Cristo por fundamento. Para ave-
riguarlo lo antes posible consideremos la imagen y caigamos
en la cuenta de que, en un edificio, el fundamento es lo pri-
CAPUT XXVI
QUID SIT IN FUNDAMENTO HABERE CHRISTUM, ET QUIBUS SPONDEATUR SALUS
QUASI PER IGNIS USTURAM
1. Sed habent, inquiunt, Christiani catholici in fundamento Christum,
a cuius unitate non recesserunt, tametsi huic fundamento superaedifica-
verunt quamlibet pessimam vitam, velut ligna, fenum, stipulam
1
": recta
itaque fides, per quam Christus est fundamentum, quamvis cum dai-
no, quoniam illa quae superaedificata sunt exurentur, tamen poterit eos
quandoque ab illius ignis perpetuitate salvare. Respondeat eis breviter
apostolus Iacobus: Si quis dicat se fidem habere, opera antem non ha-
beat, numquid poterit fides salvare eum?"
z
Et quis est, inquiunt, de quo
dicit apostolus Paulus, Ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ig-
nem? " Simul quis iste sit, inquiramus: hunc tamen non esse, certissi-
mum est, ne duorum Apostolorum sententias mittamus in rixam, si unus
dicit, Etiamsi mala opera quis habuerit, salvabit eum fides per ignem;
alius autem, Si opera non habeat, numquid poterit fides salvare eum?
2. Invenemus ergo quis possit salvari per ignem, si prius invenerimus
quid sit habere in fundamento Christum. Quod ut de ipsa similitudine
Bi
i Cor. 3,n.i2
8?
Iac. 2,14.
M
i Cor. 3,i5.
XXI, 26,2 ti INFIERNO, FIN DE U CIUDAD TERRENA 1605
mero. Quienquiera, pues, que tenga de tal suerte a Cristo en el
corazn, que ni anteponga a El las cosas terrenas y temporales
ni aquellas cuyo uso le est permitido, ste tiene por funda-
mento a Cristo. Mas, si prefiere a El esas cosas, aunque parezca
tener la fe de Cristo, no tiene a Cristo por fundamento, ya que
lo pospone. Cunto menos lo tendr aquel que, despreciando
los mandamientos saludables, obra ilcitamente no anteponien-
do a Cristo, sino posponindolo, subestimando sus mandatos o
permisiones y prefiriendo, contra ellos, satisfacer sus pasiones?
As, cuando un cristiano ama una meretriz y, unindose a ella,
se hace un solo cuerpo con ella, ya no tiene a Cristo por fun-
damento. En cambio, cuando uno ama a su esposa y lo hace se-
gn Cristo, quin duda que tiene a Cristo por fundamento?
Si la ama segn este siglo, carnalmente a travs de la morbosi-
dad de las concupiscencias, como los gentiles, que desconocen
a Dios, el Apstol aun en este caso lo permite por condescen-
dencia, o mejor, es Cristo por medio del Apstol. Aun en este
caso puede tener a Cristo por fundamento. Porque, si no an-
tepone a El su afeccin y su placer, aunque edifica sobre l
maderas, heno y hojarasca, tiene a Cristo por fundamento, y sa
salvar por el fuego. El fuego de la tribulacin quemar esas
delicias y esos amores, que no son condenables debido al ma-
trimonio. A este fuego pertenecen las orfandades y las dems
calamidades que privan de esos goces. Por eso esa edificacin
ser perjudicial para el que edific, porque no tendr lo que
sobreedific, y ser atormentado con la prdida de las cosas
quantocius advertamus: Nihil in aedificio praeponitur fundamento; quis-
qus itaque sic habet in corde Christum, ut ei terrena et temporalia nec
ea quae licita sunt atque concessa praeponat, fundamentum habet Chris-
tum. Si autem praeponit, etsi videatur habere fidem Christi, non est ta-
men in eo fundamentum Christus, cui talia praeponuntur: quanto magis,
si salutaria praecepta contemnens committat illicita, non praeposuisse
Christum, sed postposuisse convincitur, quem posthabuit imperantem sive
concedentem, dura contra eius imperata sive concessa suam per flagitia
delegit explere libidinem? Si quis itaque christianus diligit meretricem,
eique adhaerens unum corpus efficitur
1
, iam in fundamento non habet
Christum. Si quis autem diligit uxorem suam, si secundum Christum "
3
,
quis ei dubitet in fundamento esse Christum? Si vero secundum hoo
saeculum, si carnaliter, si in morbo concupiscentiarum, 6cut et gentes
quae ignorant Deum
oa
, etiam hoc secundum veniam concedit Apostolus,
imo per Apostolum Christus. Potest ergo et iste habere in fundamento
Christum. Si enim ei nihil talis affectionis voluptatisque praeponat, quam-
vis superaedificet ligna, fenum, stipulam, Christus est fundamentum,
propter hoc salvus erit per ignem. Delicias quippe huiusmodi amoresque
terrenos, propter conugaem qudem copulam non damnabes, trbulato-
nis ignis exuret: ad quem ignem pertinent et orbitates, et quaecumque
calamitatesi quae auferunt haec Ac per hoc ei qui aedificavit, erit aedi-
ficatio ista damnosa; quia non habebit quod superaedificavit, et eorurn
84
Ibid., 6,i6.
Eph. 5,25.
'" 1 Thess. 4,5.
1 60 6 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 26, 3
cuyo goce l e encant aba. Mas ser s al vado por el fuego, por l os
mr i t os del fundament o, por que , si un per s egui dor le pr opus i er a
l a di syunt i va Cr i st o o l o ot r o, no ant e pondr a l o ot r o a Cr i st o.
Ved en l as pal abr as del Aps t ol al hombr e que edifica so-
br e el fundament o pl at a, or o y pi e dr as pr eci os as . El que no
tiene mujerdice lpiensa en las cosas que son de Dios y en
cmo agradar al Seor. Ved ahor a al ot r o que edifica made r a,
heno y hoj ar as c a: Y el que est casado piensa en las cosas del
mundo y en cmo agradar a la mujer. Se ver cul es la obra
de cada uno, porque el da la descubrir, el d a de l a t r i bul a-
ci n, s, puesto que ser manifestado por el fuego. Ll ama fuego
a l a t r i bul aci n mi s ma, como se l ee en ot r a p ar t e : El horno
prueba las vasijas de tierra, y la tribulacin a los hombres jus-
tos. Y t amb i n : El fuego descubrir cul es la obra de cada
uno. Si la obra de uno sobrepuesta permaneciere (y per mane-
cen l os pens ami ent os s obr e Di os y el cui dado de ag r ad ar l e ) ,
recibir la recompensa, es deci r , r eci bi r el fr ut o de sus pen-
s ami ent os . Empe r o, si la obra de otro se quemare, ser suyo el
dao, por que no t endr lo que hab a amado. No obstante, no
dejar de salvarse, pues l a t r i bul aci n no le s epar de ese fun-
damento, si bien como por el fuego, ya que no pe r de r si n
dol or ur ent e lo que posey con amo r at r ayent e. He aqu descu-
bi er t o un fuego que no daa, a mi par ecer , a ni nguno de l os
hombr e s de que hemos habl ado, si no que enr i quece a uno, dam-
nifica a ot r o y pr ue ba a l os dos .
3. Ent e ndamos , si se qui er e, en este l ugar , aquel fuego
del que di r el Seor a l os de l a i z qui e r da: Apartaos de m,
amissione cruciabitur, quibus fruendo utique laetabatur. Sed per hunc
ignem salvus erit mrito iundamenti, quia etsi utrum id, an Christum
habere mallet, a persecutore proponeretur, illud Christo non praeponere-
tur. Vide in Apostoli verbis hominem aedificantem super fundamentum
aurum, argentum, lapides pretiosos: Qai sine uxore est, inquit, cogitat
quae sunt Uei, quomodo placeat Deo. Vide alium aedificantem ligna, fe-
num, stipulam: (Jui autem matrimonio iunctus est, inquit, cogitat quae
sunt mundi, quomodo placeat uxori"'. Uniuscuiusque opus manifestabitur:
dies enim dectarabit; dies utique tribulationis: quoniam in igne, inquit,
revelabitur '" Eamdem tribulationern ignem vocat, sicut alibi legitur, Vasa
figuli probat jornax, et nomines iustos tentado tribulationis
S9
. Et. Unius-
cuiusque opus quale sit, ignis probabit. Si cuius opus permanserit (perma-
net enim quod quisque cogitat quae sunt Dei, quomodo placeat Deo) .
quod superaedificavit, mercedem accipiet: id est, unde cogitavit, hoc su-
inet. Si cuius autem opus arserit, damnum patietur: quoniam quod dile-
xerat, non habebit. Ipse autem salvus erit; quia nulla eum tribulatio ab
illius iundamenti stabilitate movit: sic tamen quasi per ignem
l
. Quod
enim sine illiciente amore non habuit, sine urente dolore non perdit. Ecce,
quantum mihi videtur, inventus est ignis, qui nullum eorum damnet, sed
unum ditet, alterum damnificet, ambos probet.
3. Si autem ignem illum isto loco voluerimus accipere, de quo Domi-
" i Cor. 7,32.33.
5
" Eccli. 27,6.
98
Ibid., 3,13- " 1 Cor. 3,13-13.
XXI , 2 6 , 3 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1 60 7
malditos, al fuego eterno, de for ma que i ncl uyamos en l a
est os que edifican s obr e el fundament o mader a, heno y hoj ar as-
ca. Mas pensemos que st os se ver n l i br es de ese fuego, des-
pus de at or ment ados al gn t i empo por sus pecados , por l os
mr i t os de ese fundament o. Ou debemos pens ar de l os de l a
der echa, a qui enes se d i r : Venid, benditos de mi Padre, a po-
seer el reino que os est preparado, si no que son aquel l os que
edi fi caron sobr e el fundament o or o, pl at a y pi edr as pr eci os as ?
Si , pues , el fuego de que habl a el Apst ol al de c i r : si bien
como por el fuego, lo ent endemos de este modo, deben ser ar r o-
j ados a l unos y ot r os, es deci r , l os de l a der echa v l os de l a
i zqui er da. Y unos y ot r os deben ser pr obados por el fuego del
que se d i j o : El da descubrir la obra de cada uno, puesto que
ser manifestado por el fuego, y el fuego probar cul sea la
obra de cada uno. Si l os dos ser n pr obados por el fuego, a fin
de gue el uno, si sus obr as per manecen, es deci r , no fueren con-
s umi das por el fuego, r eci ba el gal ar dn, v el ot r o, si sus obr as
ar di er en, r eci ba su cast i go, sin duda ese fuego no es et er no.
Sl o los de la i zqui er da sern envi ados al fuego et er no par a su
s upr e ma y et er na condenaci n. Est e fuego de rrue habl a el
Aps t ol pr ueba a l os de la der echa. Pe r o l os pr ue ba de tal ma-
ner a que no quema el edificio de unos v quema el de l os ot r os.
No rruema el edificio de aquel l os que han puest o a Cri st o por
fundament o del mi s mo. Y as se s al var n t odos, puest o que han
col ocado a Cr i st o por fundament o y lo han amado con un amor
gr ande. Y si se s al var n, est ar n ci er t ament e a l a der echa y
mis diret sinistris, Discedhe a me, malft-icti, in ignem. aeternutn
1
"^: ut
in eis etiam isti esse credantur, qui aedificant super fundamentum ligna,
fenum. stipnlam. eosque ex illo igne pot tempus pro malis ments imper-
titum liberet boni mentum fnndamenti: quid arbitrabimur dextros quibus
dicetur. Venite. bened.ir.ti PatrU mei. posdete paratum vobis regnum
10a
,
nisi eos qui aedifiraverunt super fundamentum aurum, argentum. lapides
pretiosos? Sed in illum ignem. de quo dictum est. sic tamen quasi per
ignem, si hoc modo est inteleendus, trique mittendi sunt. et dextri sci-
licet, et sinistri. Tilo quippe igne utrique probandi sunt, de quo dictum
est, Dies enim declarahit. quoniam in igne revelabitur. et uniuscuiusque
opus quale sit. ignis probabit
103
. Si ergo titrumque probabit ignis, nt si
cuius opus permanserit, id est, non fuerit igne consumptum, quod super-
aedificavit. mercedem accipiat: si cuiu autem opu arserit. damnum pa-
tiatur: profecto non est ipse aeterhus ille ignis. Tn illum enim soli sinistri
novissima et perpetua damnatione mittentur, iste autem dextros probat.
Sed alios eorum sic probat, ut aedificium quod super Christum funda-
mentum ab eis invenerit esse constructum. non exurat atque rnnsumat:
alios autem aliter, id e<=t, ut quod superaedificavenmt, ardeat. damnum-
que inde patiantur; salvi fiant autem, quoniam Christum in fundamento
stahiliter positum praecellemi charitate tenuerunt. Si autem salvi fient,
profecto et ad dexteram stabunt, et eum caeteris audient, Venite, benedirti
Patris mei, possidete paratum vobis regnum: non ad sinistram, ubi illi
101
Mt. 25,41.
102
Ibid., 3.1
'
m
1 Cor. 3,13.
1608 U CIUDAD DE DI OS XXI, 26, 4
oirn con los dems estas pal abr as: Venid, benditos de mi Pa-
dre, a poseer el reino que os est preparado. Y no a la izquier-
da, donde estarn los que no se han de salvar, que a su vez
oi rn: Apartaos de m, malditos, al juego eterno. Ninguno de
stos se librar del fuego, porque irn todos al suplicio eterno,
donde su gusano no morir y el fuego no se apagar. All sern
atormentados da y noche por los siglos de los siglos.
4. Si se dice que el espacio de tiempo que mediar en-
tre la muerte y ese da que, despus de la resurreccin de los
cuerpos, ser el ltimo da de la remuneracin y de la conde-
nacin, las almas estarn expuestas al ardor de un fuego que
no sentirn aquellos que no hayan tenido en esta vida costum-
bres y afecciones carnales dignas de consumir su madera, su
heno y su paja; y que quienes han construido un edificio seme-
jante, sentirn el fuego de una tribulacin transitoria que abra-
se, sea all slo, sea aqu y all, sea aqu para que no sea all,
los pecados innumerables, aunque veniales. A esto no me opon-
go, porque quiz sea verdadero. La muerte del cuerpo, que es
engendro del primer pecado, y que cada uno sufrir a su tiem-
po, puede formar parte de esa tribulacin. Las persecuciones de
la Iglesia, que han coronado a sus mrtires y que padecen todos
los cristianos, son como un fuego que prueba los diferentes edi-
ficios, que consume unos con sus edificadores, si no encuentra
en ellos a Cristo por fundamento, y quema otros sin tocar a
sus autores, si lo encuentra. Estos se salvarn, aunque despus
del castigo. A otros no los consume, porque los halla dignos
erunt, qui salvi non erunt, et ideo audient, iscedite a me, maledicti, in
ignem aeternum. Nemo quippe ab illo igne salvabitur, quia in suppliciura
aeternum ibunt illi omnes
10t
, ubi vermis eorum non moiietur, et ignis
non exstinguetur "
>5
, quo cruciabuntur die ac nocte in saecula saecu-
lorum
109
.
4. Post istius sane corporis mortem, doee ad illum veniatur, qui post
resurrectionem corporum futurus est damnationis et remunerationis ulti-
mus dies, si hoc temporis intervallo spiritus defunctorum eiusmodi ignem
dicuntur perpeti, quem non sentiant illi qui non habuerunt tales mores et
amores in huius corporis vita, ut eorum ligna, fenum, stipula consumatur;
ala vero sentiant qui eiusmodi secum aedificia portaverunt, sive ibi tan-
tum, sive et hic et ibi, sive ideo hic ut non ibi, saecularia, quamvis a
damnatione venialia concremantem ignem transitoriae tribulationis inve-
niant, non redarguo, quia forsitan verum est. Potest quippe ad istam tri-
bulationem pertinere etiam ipsa mors carnis, quae de peccati primi per-
petratione concepta est, ut secundum cuiusque aedificium tempus quod
eam sequitur ab unoquoque sentiatur. Persecutioncs quoque quibus mar-
tyres coronati sunt, et quas patiuntur quicumque Christiani, probant utra-
que aedificia velut ignis, et alia consumunt cum ipsis aedificatoribus, B
Christum in eis non inveniunt fundamentum; alia sine ipsis, si inveniunt,
quia, licet cum damno, salvi erunt ipsi: alia vero non consumunt, quia
talia reperiunt quae maneant in aeternum. Erit etiam in fine saeculi tri-
10 4
Mt . 25,46.
10
I s . 66,24
" ' AjlOC. 30 , 1 0 .
XXI , 26, 4 El, INFIERNO, PIN DE W CIUDAD TERRENA 1609
de permanecer eternamente. Habr tambin hacia el fin del
mundo, en tiempo del anticristo, una persecucin sin precedente
en la historia. Cuntos edificios de oro o de heno se levantarn
entonces sobre el ptimo fundamento, que es Jesucristo, para
que el fuego pruebe a los dos, infiriendo a unos gozo y a otros
dao, pero sin perder ni a unos ni a otros a causa de la esta-
bilidad de ese fundamento!
Mas quienquiera que antepone, no digo la mujer, de la
que se sirve para el deleite carnal, sino las otras personas que
no ama por ese fin y las ama carnalmente a usanza humana, no
tiene a Cristo por fundamento. Este no se salvar por el fuego,
y no se salvar porque no podr estar con el Salvador, que,
hablando palmariamente sobre este punto, dice: Quien ama al
padre o a la madre ms que a m, no es digno de m. Y quien
ama al hijo o a la hija ms que a m, no es tampoco digno de
m. El que ama carnalmente a estos parientes, anteponindo-
los a Cristo, nuestro Seor, y preferira perderlos a ellos a
perder a Cristo si se le pone en esta prueba, se salvar por
el fuego. De su prdida slo es preciso que queme el dolor
cuanto haba unido el amor. Por tanto, el amar segn Cris-
to al padre, a la madre, a los hijos o a las hijas, y ayudar-
les a conseguir su reino y a unirse a El, o amarlos porque
son miembros de Cristo, tal amor no es un edificio de madera,
de heno y paja, para ser consumido, sitio de oro, plata y pie-
dras preciosas. Cmo podra amar ms que a Cristo a aquellos
que ama por Cristo? [42].
bulatio tempore Antichristi, qualis nunquam antea fuit. Quam multa erunt
tune aedificia, sive urea, sive fenea supe optimum fundamentum, quod
est Christus Iesus, ut ignis ille probet utraque, et de alus gaudium, de
alus inferat damnum; neutros tamen perdat in quibus haec inveniet,
propter stabile fundamentum. Quicumque autem, non dico uxorem, cuiu3
etiam commixtione carnis ad carnalem utitur voluptatem, sed ipsa quae
ab huiusmodi delectationibus aliena sunt nomina pietatis, humano more
carnaliter diligendo Christo anteponit, non eum habet in fundamento, et
ideo non per ignem salvus erit, sed salvus non erit, quia esse cum Sal-
vatore non poterit, qui de hac re apertissime loquens ait, Qui amat patrem
aut matrem plus quam me, non est me dignus: et qui amat ilium aul
filiam super me, non est me dignus "". Verum qui has necessitudines BC
amat carnaliter, ut tamen eas Christo Domino non praeponat, malitque
ipsis carere quam Christo, si ad hunc fuerit articulum tentationis ad-
ductus, per ignem salvus erit: quia ex earum amissione tantum necesse
est urat dolor, quantum haeserat amor. Porro qui patrem, matrem, filios,
filias secundum Christum dilexerit, ut ad eius regnum obtinendum eique
cohaerendum illis consulat, vel hoc in eis diligat, quod membra sunt
Christi, absit ut ista dilectio reperiatur in lignis, feno et stipula consu-
menda, sed prorsus aedificio ureo, argnteo, gemmeo deputabitur. Quo-
modo autem potest eos plus amare quam Christum quos amat utique
propter Christum.
l
Mt . 10,37
1 61 0 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 27, 1
C A P I T U L O X X V I I
CONTRA LA SEXTA OPI NI N
1. No queda p o r r e s ponde r m s que a qui enes sost i enen
que sl o ar de r n en el l uego et er no l os que descui den hacer
l i mos nas p o r sus pecados , segn aquel l as pal abr as del aps t ol
Sant i ago: Aguarda un juicio sin misericordia al que no us de
misericordia. Luego el que l a pr ac t i c ac onc l uye n, aunque
no haya ender ezado sus di s ol ut as cos t umbr es y vi va nefar i a y
pe c ador ame nt e en medi o de sus l i mosnas, ser j uz gado con mi -
s er i cor di a. Y o no s er condenado o despus de al gn t i empo
ser l i br ado de l a l t i ma condenaci n. Cr een que l a s epar aci n
que har Cr i st o ent r e l os de l a der echa y l os de la i zqui er da,
p ar a envi ar a unos al r ei no et er no y a ot r os al et er no supl i ci o,
se fundar ni cament e en el cui dado o descui do de l a li m osna.
Se apoyan, ade m s , en l a or aci n domi ni cal , y di cen que l os
pecados comet i dos a di ar i o, por enor mes que sean, pueden ser
pe r donados p o r l as l i mos nas . Como no hay d apr os i gue n
en que l os cr i st i anos no r eci t en est a or aci n, as no hay peca-
do, p o r cot i di ano que sea, que no se per done p o r el l a, a condi -
ci n de que cuando de c i mos : Perdnanos nuestras deudas, pr o-
cur emos pone r en pr ct i ca lo que s i gue : as como nosotros
perdonamos a nuestros deudores. El Se or agr e ganno di ce:
C A P U T X X V I I
CONTRA EORUM PERSASIONEM QUI PUTANT SIBI NON OBFUTURA PECCATA,
IN QUIBUS, CUM ELEEMOSYNAS FACERENT, PERSTITERUNT
1. Restat eis responder, qui dicunt aeterno igne illos tantummodo
arsuros, qui pro peccatis suis facer dignas eleemosynas negligunt, propter
illud quod ait apostolus lacobus: ludicium autem sine misericordia illi
qui non fecit misericordiam
1{
". Qui ergo fecit, inquiunt, quaravis non
correxerit perditos mores, sed nefarie ac nequiter nter ipsas suas eleemo-
synas vixerit, cum misericordia illi futurum est iudicium, ut aut non dam-
netur omnino, aut post aliquod tempus a damnatione novissima liberetur.
Nec ob aliud existimant Christum de solo dilectu atque neglectu eleemo-
synarum discretionem inter dexteros et sinistros esse facturum, quorum
alios in regnum, alios in supplicium mittat aeternum. Ut autem quotidiana
sibi opinentur, quae facer omnino non cessant, qualiacumque et quanta-
cumque sint, per eleemosynas dimitti posse peccata, orationem quam do-
cuit ipse Dominus, et suffragatricem sibi adhibere conantur, et testem.
Sicut enim nullus est, inquiunt, dies, quo a Christianis haec oratio non
dicatur: ita nullum est quotidianum qualecumque peccatum, quod per
illam non dimittatur, cum dicimus, Dimitte nobis debita nostra; si quod
sequitur facer curemus, sicut et nos dimittimus debiloribus nostris
109
.
Non enim ait Dominus, inquiunt, Si dimiseritis peccata hominibus, di-
108
lac. 2,13.
' Mt. 6,i3.
XXI, 27, 2 Ei, INFIERNO, PIN DE LA CIUDAD TERRENA 1 61 1
Si per donar ei s l os pecados a los hombr es , vuest r o Pad r e os
pe r donar l os pecados l eves que comet i erei s a di ar i o, s i no: Os
perdonar vuestros pecados. Pr es umen que l os pecados , sean del
nmer o y de la cal i dad aue sean, aunque l os comet an a di ar i o
y muer an sin habe r r enunci ado a el l os, l a l i mos na de un per-
dn no negado puede pe r donar l os .
2. Est bi en que r epar en en que deben hacer se l i mosnas
di gnas por l os pecados . Si di j er an que t odos l os pecados , t ant o
gr aves como l eves, y t odas l as cost umbr es cr i mi nos as ser n
r emi t i dos p o r t oda suer t e de l i mosnas, caer an en l a cuent a
de que di cen una cosa abs ur da y r i di cul a. En efect o, se ver an
obl i gados a confesar que u n hombr e muy r i co, por ej empl o,
con i nver t i r a di ar i o di ez peset i l l as en l i mosnas, podr a redi -
mi r l os homi ci di os , l os adul t er i os y dems acci ones nefar i as.
Si deci r esto es un abs ur do mays cul o y una l ocur a si n califi-
cat i vo, r est a saber cul es son l as l i mosnas di gnas por l os peca-
dos, de l as cual es dec a el pr ecur s or de Cr i s t o: Haced frutos
dignos de penitencia. Si n duda no se hal l ar que sean di gnas
l as l i mosnas de aquel l os que sepul t an su vi da has t a l a muer t e
comet i endo cr menes a di ar i o [ 43 ] . Lo pr i me r o, por que der r o-
chan muchas ms r i quezas en qui t ar l a haci enda aj ena y dando
de sta un poqui t o a l os pobr es pi ensan que al i ment an a Cri st o,
cr eyendo que le c ompr an con el l a l a l i cenci a par a sus desvar i os,
o ms bi en que se l a c ompr an a di ar i o y comet en con el l a ta-
maos desafuer os. Aunque por un sol o pecado di s t r i buyer an
t odo su habe r a l os mi e mbr os necesi t ados de Cr i st o, si no
mittet vobis Pater vester quotidiana parva peccata vestra; sed, dimittet
vobis, inquit, peccata vestra
u o
. Qualiacumque ergo vel quantacumque sint,
etiamsi quotidie perpetrentur, nec ab eis vita discedant in melius com-
mutata, per eleemosynam veniae non negatae remittit sibi posse prae-
sumunt.
2. Sed bene, quod isti dignas pro peccatis commonent eleemosynas
esse faciendas: quoniam si dicerent qualescumque eleemosynas pro pecca-
tis et quotidianis et magnis et quantacumque scelerum consuetudine mi-
sericordiam posse impetrare divinam, ut ea quotidiana remissio sequere-
tur, viderent rem se dicere absurdam atque ridiculam. Sic enim cogeren-
tur fateri fieri posse, ut opulentissimus homo decem nummulis diurnis in
eleemosynas impensis, homicidia, et adulteria, et nefaria quaeque facta
redimeret. Quod si absurdissimum et insanissimum est dicere: profecto si
quaeratur, quae dignae sint pro peccatis eleemosynae, de quibus etiam
Christi praecursor ille dicebat. Facite ergo fructus dignos voenitendae
U1
;
procul dubio non invenientur eas facer, qui vitam suam usque ad mortem
quotdianorum criminum perpetratione confodiunt. Primum, quia in aufe-
rendis rebus alienis longe plura diripiunt, ex quibus perexigua pauperibus
largiendo, Christum se ad hoc pascere existimant, ut licentiam malefacto-
rum ab illo se emisse, vel quotidie potius emere credentes, securi damna-
bilia tanta committant. Qui si pro uno scelere omnia sua distribuerent
indigentibus membris Christi, nisi dssisterent a talibus factis. habendo
110
Ibid., 14.
' - " Mt. 3,8.
1612 LA CIUDAD DE DIOS XXI , 27, S
renuncian a sus truhaneras, teniendo esa caridad que no obra
mal, tal liberalidad les sera intil.
El que hace por sus pecados limosnas dignas, comience pri-
mero a hacerlas por s mismo. Es indigno no hacerse a s mismo
la caridad que se hace al prjimo, oyendo al Seor que dice:
Amars al prjimo como a ti mismo. Y t ambi n: Apidate de
tu alma agradando a Dios. Quien no hace a su alma la limosna
de agradar a Dios, cmo puede decir que hace limosnas dig-
nas por sus pecados? A este fin est tambin escrito: Quien
es malo para consigo mismo, para quin ser bueno? Las li-
mosnas, pues, ayudan a las oraciones. Mas debe pararse mientes
en esto: Hijo, has pecado? Para que no vuelvas a pecar ms,
haz oracin por las culpas pasadas, a fin de que te sean perdo-
nadas. Las limosnas deben hacerse exclusivamente para que sea-
mos escuchados cuando pedimos perdn por los pecados pasa-
dos, no para que, perseverando en ellos, creamos que hemos
obtenido licencia para obrar mal.
3. El Seor predijo que haba de imputar a los de la de-
recha las limosnas realizadas y a los de la izquierda las no
hechas, para mostrar con ello el valor de la limosna en orden
a borrar los pecados cometidos, no en orden a cometerlos sin
cesar impunemente. No debe creerse que quienes rehusan me-
j or ar su vida amoral hacen limosnas verdaderas. Tambin esto:
Siempre que dejasteis de hacerlo con alguno de mis pequeue-
los, dejasteis de hacerlo conmigo, muestra que no las hacen,
aunque ellos crean que s. Si dan a un cristiano pobre pan por
ser cristiano, no se negarn a s mismos el pan de justicia que
charitatem, quae non agit perperam
m
, aliquid eis prodesse non posset.
Qui ergo dignas pro suis peccatis eleemosynas facit, prius eas facer
incipiat a se ipso. Indignum est enim, ut in se non faciat qui facit in
proximum, cum audiat dicentem Dominum, Diliges proximum tuum
tanquam te ipsum
1IS
. Itemque audiat, Miserere tuae animae placens
Deo
lsi
. Hanc eleemosynam, id est, ut Deo placeat, non faciens animae
suae, quomodo dignas pro peccatis suis eleemosynas facer dicendus est?
Ad hoc enim illud scriptum est: Qui sibi malignus est. cui bonus erit?
u
"
Orationes quippe adiuvant eleemosynae. Et utique intuendum est quod
legimus: Fui, peccasti, ne aducas iterum, et de praeteritis deprecare, ut
tibi dimittantur
u s
. Propter hoc ergo eleemosynae faciendae sunt, ut cum
de praeteritis peccatis deprecamur, exaudiamur, non ut in eis perseve-
rantes, licentiam malefaciendi nos per eleemosynas comparare credamug.
3. Ideo autem Dominus et dextris eleemosynas ab eis facas, et si-
nistris non factas se imputaturum esse praedixit, ut hinc ostenderet quan-
tum valeant eleemosynae ad priora delenda, non ad perpetua impune
committenda peccata. Tales autem eleemosynas non dicendi sunt facer
qui vitam nolunt a consuetudine scelerum in melius commutare. Quia et
in hoc quod ait, Quando uni ex minimis meis non fecistis, mihi non fe-
cistis
1
"; ostendit eos non facer etiam quando se facer existimant. Si
enim Christiano esurienti panern tanquam Christiano darent, profecto sibi
113
i Cor. 13,4. i n r bi d. , 14,5.
1I S
Mt . 22,39.
r l 8
I bi d. , 21,1.
111
E ol j . 30,24. ' " Mt . 25,45.
XXI , 27, 3 El, INFIERNO, FIN DE IA CIUDAD TERRENA 1613
f
s
Cristo, porque Dios atiende no a quin se da, sino con qu
intencin se da [44]. Quien ama a Cristo en un cristiano, le da
limosna con el mismo espritu con que se acerca a Cristo, no
con ese espritu que le induce a apartarse sin castigo de Cristo.
Tanto ms se aleja uno de Cristo cuanto ms ama lo que
reprueba Cristo [45]. En efecto, qu le aprovecha ser bauti-
zado, si no es justificado? No es verdad acaso que quien di j o:
El que no renaciere del agua y del Espritu Santo no entrar
en el reino de los cielos, ese mismo di j o: Si no es ms colmada
vuestra justicia que la de los escribas y fariseos, no entraris
en el reino de los cielos? Por qu son tantos los que corren
a bautizarse por temor a lo primero y son tan pocos los que
procuran justificarse por temor a lo segundo? As como no
llama idiota a su hermano quien, cuando le injuria, est enoja-
do no con su hermano, sino con su pecado, pues de otra suerte
sera reo del infierno de fuego, as el que alarga una limosna
a un cristiano, no la alarga a un cristiano si no ama en l a
Cristo, y no ama a Cristo si rehusa justificarse en Cristo. Apro-
vechara muy poco a aquel que llama idiota a su hermano, in-
jurindolo injustamente y sin pensar en su correccin, el hacer
limosna para obtener el perdn si no aade tambin el remedio
de la reconciliacin. Est propuesto en el mismo lugar as : Por
tanto, si, al tiempo de presentar tu ofrenda en el altar, all te
acuerdas de que tu hermano tiene alguna queja contra ti. deja
all mismo tu ofrenda ante el altar y ve primero a reconciliarte
con tu hermano y luego vuelve a presentar tu ofrenda. Del mis-
panem iustitiae, quod ipse Christus est, non negarent: quoniam Peus,
non cui detur, sed quo animo detur, attendit. Qui ergo Christum diligit
in Christiano, hoc animo ei porrigit eleemosynam quo accedit ad Christum,
non quo vult recedere impunitus a Christo. Tanto enim magis quisque
deserit Christum, quanto magis diligit quod improbat Christus. Nam quid
cuiquam prodest, quod baptizatur, si non iustificatur? Nonne qui dixit,
Nisi auis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Soneto, non intrabit in regnum
Des
U
; ipse etiam dixit, Nisi abundaverit iustitia vestra super Scribarum
et Pharisaeorum, non intrabitis in regnum caelorum? "
9
Cur illud timendo
mu ti currunt baptizan, et hoc non timendo non multi curant iustifi-
cari? Sicut ergo non dicit fratri suo, Fatue, qui cum hoc dicit, non
ipsi fraternitati, sed peccato eius infensus est, alioquin reus erit gehen-
nae ignis
120
: ita e contrario, qui porrigit eleemosynam Christiano, non
Christiano porrigit, qui non in eo diligit Christum; non autem diligit
Christum, qui iustificari recusat in Christo. Et quemadmodum si quis
praeoecupatus fuerit hoc delicto, ut fratri suo dicat, Fatue, id est, non
eius peccatum volens auferre convicietur iniuste: parum est illi ad hoc
redimendum eleemosynas facer, nisi etiam quod ibi sequitur remedium
reconciliationis adiungat. Ibi enim sequitur: Si ergo offers muas tuum
ad altare, et ibi recordatus fueris, quia frater tuus habet aliquid adver-
sum te, relinque ibi munus tuum ad altare, et vade, prius reconciliare
fratri tuo, et, tune veniens offeres munus tuum
121
. Ita parum est eleemo-
118
l o. 3,5. i!
T
Vrl . 22
119
Mt . 5,20. i I bl d, , 23.24.
1614 U CIUDAD DE DIOS XXI , 27, 4
mo modo, aprovechara muy poco hacer srrandes limosnas por
los pecados permaneciendo en las costumbres pecaminosas.
4. La oracin cotidiana, enseada por el Seorde aqu
su nombre de dominical, borra los pecados de cada da cuan-
do se dice a di ari o: Perdnanos nuestras deudas, y lo que sigue
no se dice solamente, sino que se pone en prctica: as como
nosotros perdonamos a nuestros deudores. Se recita la oracin
porque se cometen pecados, no para que se cometan porque se
recita. El Salvador ha querido ensearnos con esta oracin aue,
por ms justamente que vivamos en la noche feble de esta vida,
no nos faltarn pecados por los que tendremos necesidad de
orar v de perdonar a auienes nos ofendan, para que nos per-
done Dios a nosotros. El Seor no dice: Si perdonareis a los
hombres sus pecados, os perdonar tambin vuestro Padre vues-
tros vecados, con el fin de que, confiados en esta oracin, co-
metiramos seguros a diario crmenes, sea en virtud de la auto-
ridad que nos pone al amparo de los hombres, sea por astucia,
engaando a los mismos hombres. Ouera que aprendiramos
a no pensar aue estamos sin pecados aunque estemos exentos
de crmenes. As lo advirti Dios a los sacerdotes de la antigua
Ley, mandndoles ofrecer primero sacrificios por sus pecados
y luego por los del pueblo.
Las palabras de nuestro gran Seor y Maestro merecen una
consideracin ms detallada. El no dice: Si perdonareis a los
hombres sus pecados, tambin vuestro Padre os perdonar a
vosotros cualesquiera pecados, sino vuestros pecados. Ntese
que estaba enseando la oracin de cada da y hablaba a dis-
cpulos justificados. Qu significa vuestros pecados sino los
synas quantaslibet facer pro quocumque scelere, et in consuetudine sce-
lerum permanere.
4. Oratio vero quotidiana, quam docuit ipse Dominus, unde et Domi-
nica nominatur, delet quidem quotidiana peccata, cum quotidie dicitur,
Dimitte nobis debita nostra; atque id quod sequitur non solum dicitur,
sed etiam fit, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris
122
: sed quia fiunt
peccata, ideo dicitur; non ut ideo fiant, quia dicitur. Per hanc enim
nobis voluit Salvator ostendere, quantumlibet iuste in huius vitae calgine
atque infirmitate vivamus, non nobis deesse peccata pro quibus dimitten-
dis debeamus orare, et eis qui in nos peccant, ut et nobis ignoscatur.
ignoscere. Non taque propterea Dominus ait, Si dimiseritis peccata homi-
nibus, dimittet vobis et Pater vester peccata vestra
I 2
\ ut de hac oratione
confisi, securi quotidiana scelera faceremus, vel potentia qua non timere-
mus hominum leges, vel astutia qua ipsos homines falleremus: sed ut per
illam disceremus, non putare nos esse sine peccatis, etiamsi a criminibus
essemus immunes: sicut etiam Legis veteris sacerdotes hoc ipsum Deus de
sacrificiis admonuit, quae iussit eos primum pro suis, deinde pro populi
offerr peccatis
124
. Nam et ipsa verba tanti Magistri et Domini nostri
vigilanter ntuenda sunt. Non enim ait, Si dimiseritis peccata hominibus,
et Pater vester dimittet vobis qualiacumque peccata: eed ait, peccata
122
INd., 6,i2.
138
ibid., 14.
124
Xev. r6,6; Hebr. 7,tj.
XXI, 27, 4 EL INFIERNO, IN DE EA CIUDAD TERRENA 1615
pecados de los que no estis exentos ni siquiera vosotros, que
estis justificados y santificados? Los que buscan en esta ora-
cin un pretexto para cometer todos los das crmenes, preten-
den que el Seor signific los pecados graves, porque no di j o:
Os perdonar los leves, sino vuestros pecados. Nosotros, al con-
trario, considerando a quines se diriga y oyendo decir vues-
tros pecados, no debemos entender esas palabras ms que de
los leves, porque sus discpulos no tenan ya otros. No obstante,
los mismos graves, de los que es preciso apartarse por una
sincera conversin, no se perdonan por la oracin si no se pone
en prctica lo que en ella se dice: as como nosotros perdona-
mos a nuestros deudores. Si, pues, las faltas, aunque sean leves,
de las que no estn libres ni los santos, no se remiten de otro
modo, cunto menos los enviscados en crmenes enormes, aun-
que dejen de cometerlos, conseguirn el perdn si fueren inexo-
rables para perdonar las faltas que otro cometiere contra ellos,
diciendo el Seor: Si no perdonis a los hombres, tampoco vues-
tro Padre os perdonar! A eso aluden las palabras de Santiago:
Ser juzgado sin misericordia, el que no use de misericordia. Se
debe traer a la memoria el ejemplo del siervo deudor, a quien
su amo perdon diez mil talentos y que despus le oblig a
pagarlos porque no se apiad de un consiervo que le deba cien
denarios. A los hijos de la promesa y vasos de misericordia se
aplican las palabras siguientes del mismo apstol: La miseri-
cordia sobrepuja la justicia. Los justos que han vivido en tal
vestra. Quotidianam quippe orationem docebat, et iustificatis utique disci-
pulis loquebatur. Quid est ergo, peccata vestra, nisi peccata sine quibus
nec vos eritis, qui iustificati et sanctificati estis? Ubi ergo illi, qui per
hanc orationem occasionem perpetrandorum quotidie scelerum quaerunt,
dicunt Dominum significasse etiam magna peccata, quoniam non dixit,
Dimittet vobis parva, sed peccata vestra: ibi nos considerantes qualibus
loquebatur, et audientes dictum, peccata vestra, nihil aliud debemus exis-
timare quam parva, quoniam talium iam non erant magna. Verumtamen
nec ipsa magna, a quibus omnino mutatis in melius moribus recedendum
est, dimittuntur orantibus, nisi fiat quod ibi dicitur, sicut et nos dimitti-
mus debitoribus nostris. Si enim minima peccata, sine quibus non est
etiam vita iustorum, aliter non remittuntur: quanto magis multis et magnis
criminibus involuti, etiamsi ea perpetrare iam desinant, nullam indulgen-
tiam consequuntur, si ad remittendum alus quod in eos quisque pecca-
verit, inexorabiles fuerint, cum dicat Dominus, Si autem non dimiseritis
hominibus, eque Pater vester dimittet vobis?
I25
Ad hoc enim valet quod
etiam Iacobus apostolus ait, iudicium futurum sine misericordia illi qui
non fecit misericordiam
12
. Venire quippe debet in mentem etiam servus
ille, cui debitori dominus eius relaxavit decem millia talentorum; quae
postea iussit ut redderet, quia ipse non misertus est conservi sui, qui ei
debebat centum denarios
127
. In his ergo qui filii sunt promissionis et vasa
misericordiae, valet quod ait idem apostolus, consequenter adiungens, Su-
perexsultat autem misericordia iudicio
l28
. Quoniam et illi iusti qui tanta
sanctitate vixerunt, ut alios quoque recipiant in tabernacula aeterna, qui-
123
Mt. 6,15. ' " ^ t tfi.jjscM.
120
Iac. a, ij. **' Iac. s, is.
1616 LA CIUDAD DE DIOS XXI, 27, 5
santidad que reciben en los tabernculos eternos a aquellos
cuya amistad granjean por riqueza de iniquidad, han llegado a
ese estado por la misericordia de Aquel que justifica al impo,
que da el premio segn la gracia y no segn los mritos. En
el nmero de stos se cuenta el Apstol, que dice: He conse-
guido la misericordia para ser fiel.
5. En cambio, aquellos que son recibidos en los taberncu-
los eternos es preciso confesar que no han vivido en tai pureza
de costumbres que les sea suficiente su vida para verse libres
sin el sufragio de los santos. Por eso en ellos la misericordia
aventaja en mucho a la justicia. No obstante, no debe creerse
que un malvado que no haya virado su vida en un sentido me-
j or o ms tolerable, ser recibido en los tabernculos eternos
por haberse granjeado la amistad de los santos por la riqueza
de iniquidad, es decir, con el dinero o con los bienes adquiri-
dos por medios malos. 0 quiz, aunque con medios buenos,
con falsas riquezas, aun cua ido la iniquidad las juzgue verda-
deras porque desconoce las autnticas riquezas, que enriquecen
a aquellos que reciben a otros en los tabernculos eternos. Hay
cierto gnero de vida que ni es tan mala que la largueza en
las limosnas le sea intil para ganar el reino de los cielos, pues
la pobreza de los santos se sustenta con ella y los torna amigos
que los recibirn en las eternas moradas; ni tan buena que les
baste para adquirir tamaa felicidad si no consiguen la mi-
sericordia.
(Y, dicho sea entre parntesis, siempre me ha extraado
hallar en Virgilio la sentencia del Seor que reza: Granjeaos
amigos con las riquezas manantial de iniquidad, para que os
bus amici facti sunt de mammona iniquitatis
12B
, ut tales essent, miseri-
cordia liberati sunt ab eo qui iustificat impium, imputans mercedem se-
cundum gratiam, non secundum debitum. In eorum quippe numero est
Apostolus, qui dicit: Misericordiam consecutus sum, ut fidelis essem '
30
.
5. lili autem qui recipiuntur a talibus in tabernacula aeterna, faten-
dum est qued non sint his moribus praediti, ut eis liberandis sine suffra-
gio sanctorum sua possit vita sufficere, ac per hoc multo amolius in eis
superexsultat misericordia iudicio. Nec tamen ideo putandus est quisquam
sceleratissimus neququam vita vel bona vel tolerabiliore mutatus. recipi
in tabernacula aeterna, quoniam obsecutus est sanctis de mammona iniqui-
tatis, id est, de pecunia, vel divids, quae male fuerant acquisitae: aut
etiamsi bene, non tamen veris, sed quas iniquitas putat esse dividas, quo-
niam nescit quae sint verae divitiae, quibus illi abundant, qui et alios
recipiunt in aeterna tabernacula. Est taque qudam vitae modus, nec tam
malae, ut his qui eam vivunt, nihil prosit ad capessendum regnum caelo-
rum largitas eleemosynarum, quibus etiam iustorum sustentatur inopia, et
fiunt amici qui in tabernacula aeterna suscipiant; nec tam bonae, ut ad
tantam beatitudinem adipiscendam eis ipsa sufficiat, nisi eorum ments
quos amicos fecerint, misericordiam consequantur. (Mirari autem soleo
etiam apud Virgilium istam Domni reperiri sententiam, ubi ait: Facite
IZ
Le. t6,9.
180
i Cor. 7,JJ.
XXI , 27, 5 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1617
reciban en las moradas eternas. Muy similar a sta es aquella
ot ra: El que hospeda a un profeta en atencin a que es profeta,
recibir premio de profeta, y el que hospeda a un justo en
atencin a que es justo, tendr galardn de justo. Describiendo
el poeta los campos Elseoslugar en que los paganos creen
que habitan las almas de los bienaventuradossita en ellos
no slo a los que han merecido llegar a esas moradas por m-
ritos propios, sino tambin a
los que, beneficiando a otros, perpetuaron su memoria entre los
hombres.
Es decir, a aquellos que merecieron por otros y, mereciendo
para ellos, hicieron que se acordaran de ellos. Es como si dije-
racosa corriente en boca de un cristiano cuando se encomien-
da humilde a uno de los santos: Acurdate de m, y busca
grabar su nombre en la memoria mereciendo.)
Si ahora preguntamos por ese gnero de vida y por esos
pecados que cierran la entrada en el reino de los cielos, y de
los cuales se obtiene el perdn por los mritos de los santos
amigos, nos situamos en una cuestin muy difcil y muy arries-
gada. Por cierto que yo, procurando hasta ahora esforzarme en
su investigacin, nada he conseguido. Ouiz est escondida por
temor a que el afn de progreso menge el cuidado de evitar
los pecados. Si conociramos cules o qu delitos son esos en

pro de los cuales, sin un avance hacia la vida mejor, debe bus-
carse y esperarse la intercesin de los santos, la desidia humana
se envolvera segura de ellos y no cuidara de desenredarse de
vobis amicos de mammona iniquitatis, ut et ipsi recipiant vos in taberncu-
lo aeterna
131
. Cuius est et illa simillima, Qui recipit prophetam in nomine
prophetae, mercedem prophetae accipiet, et qui recipit iustum in nomine,
iusti, mercedem iusti accipiet
132
. Nam cum Elysios campos poeta illa
describeret, ubi putant habitare animas beatorum, non solum ibi posuit
eos, qui propriis merits ad illas sedes pervenire potuerunt, sed adiecit,
atque ait,
Quique sui memores alios fecere merend
133
;
id est, qui promeruerunt alios, eosque sui memores promerendo fecerunt.
Prorsus tanquam eis dicerent, quod frequentatur ore Christiano, cum se
cuique sanctorum humilis quisque commendat, et dicit, Memor mei esto:
atque ut id esse possit, promerendo efficit.) Sed quis iste sit modus. et
quae sint ipsa peccata, quae ita impediunt perventionem ad regnum Dei,
ut tamen sanctorum amicorum meritis impetrent indulgentiam, difficilli-
mum est invenire, periculosissimum definir. Ego certe usque ad hoc tem-
pus cum inde satagerem, ad eorum indaginem pervenire non potui. Et
fortassis propterea latent, ne studium proficiendi ad omnia peccata ca-
venda pigrescat. Quoniam si scirentur quae vel qualia sint delicta, pro
quibus etiam permanentibus nec profectu vitae melioris absumptis inter-
cessio sit inquirenda et speranda iustorum, eis secura se obvolveret huma-
i si Uc. 16,9.
1 " Mt . 10,41.
1 Aenetd. 1.6 v.664
1618
LA CIUDAD DE DIOS XXI, 27, 6
tal visco con la ayuda de alguna virtud. Buscara nicamente
verse libre por los mritos de los otros, cuya amistad se ha
granjeado con la riqueza de iniquidad y dando limosnas. En
cambio, mientras desconocemos ese gnero de pecado venial,
aunque exista, aplicamos el afn de una mejora en la vida, ins-
tando con ms vigilancia en la oracin, y no desdeamos gran-
jearnos la amistad de los santos con la riqueza de iniquidad.
6. Esta liberacin, que se obtiene o por sus oraciones o por
la intercesin de los santos, motiva el no ser enviados al fuego
eterno, no el salir de l, despus del tiempo que sea, una vez
enviados a l. Los mismos que piensan que lo que est escrito
de la tierra buena que da su fruto en abundancia, una treinta,
otra sesenta y otra ciento, debe entenderse de los santos, que,
segn la diversidad de sus mritos, unos rendirn treinta, otros
sesenta y otros ciento, suelen creer que esto suceder el da del
juicio y no despus.
Cuntase que una persona, viendo que los hombres se pro-
metan con esta opinin una perversa impunidad, pues de este
modo, al parecer, todos pueden ser salvados, respondi con
mucho acierto que cada uno debe vivir bien para lograr con
su vida ser del nmero de los que han de interceder por la
liberacin de los dems. Y aadi : No vayan a ser tan pocos
los intercesores, que, colmando presto cada cual su nmero,
uno treinta, otro sesenta y otro ciento, queden muchos sin poder
ser librados de las penas y se hallen entre stos los que pusie-
ron con vansima temeridad su esperanza en fruto ajeno.
Baste, pues, haber respondido a estos que, no despreciando
na segnities, nec evolvi talibus implicamentis ullius virtutis expeditione
curaret, sed tantummodo quaereret aliorum meritis liberari, quos amicos
sibi de mammona iniquitatis eleemosynarum largitione fecisset. Nunc vero
dum venialis iniquitatis, etiamsi perseveret, ignoratur modus, proiecto et
studium in meliora proficiendi orationi instando vigilantius adhibetur, et
faciendi de mammona iniquitatis sanctos amicos cura non spernitur.
6. Verum sta liberatio quae fit sive suis quibusque oratonibus, sive
intercedentibus sanctis, id agit ut in ignem quisque non mittatur aeter-
num: non ut cum fuerit missus, post quantumcumque tempus inde eruatur.
Nam et illi qui putant sic intelligendum esse, quod scriptum est, afierre
terram bonam uberem fructum, aliam tricenum, aliam sexagenum, aliam
centenum
134
: ut sancti pro suorum diversitate meritorum, alii trcenos
homines liberent, alii sexagenos, alii centenos: hoc in die iudicii futurum
suspicari solent, non post iudicium. Qua opinione qudam cum videret
homines impunitatem sibi perversissime pollicentes, eo quod omnes isto
modo ad liberationem pertinere posse videantur, elegantissime respondisse
perhibetur, bene potius esse vivendum, ut nter eos quisque reperiatur, qui
pro alus intercessuri sunt liberandis; ne tam pauci sint, ut cito ad nume-
rum suum vel tricenum, vel sexagenum, vel centenum unoquoque eorum
perveniente, multi remaneant qui erui iam de poenis illorum intercessione
non possint, et in eis nveniatur quisqus sibi spem fructus alieni terne-
rtate vanissima pollicetur. Haec me respondisse illis sufecerit, qui sacra-
> MU i.&.
XXI , 2 7 , 6 EL INFIERNO, FIN DE LA CIUDAD TERRENA 1619
la autoridad de las Sagradas Letras, que nos son comunes, sino
entendindolas torcidamente, descubren en ellas no el sentido
que tienen, sino el que ellos quieren [46]. Y, hecho esto, pon-
gamos fin a este libro, como hemos prometido.
rum Litterarum, quas communes habemus, auctoritatem non spernunt,
eed eas male intelligendo, non quod illae loquuntur, sed hoc potius putant
futurum esse quod ipsi volunt. Hac itaque responsione reddita, librum,
sicut promisimus, terminamus.
NOTAS AL LIBRO XXI
[1] Como se ve, sus respuestas van basadas no en rigor teolgico o
filosfico, sino en una experiencia que ahora podemos decir que no es
verdadera. Sin embargo, tal vez, cuando l la emplea con esa fuerza, sur-
tira entonces efectos admirables. El a fortiori, si fuera verdadera la pri-
mera parte, sera perfectsimo; pero, como aqulla es falsa, ste cae fuera
de cuestin. Ni que decir tiene que todas las apreciaciones de orden
experimental que Agustn expone en este libro y en el siguiente son pu-
ramente humanas y de su poca. No tiene,, pues, nada de particular que
hoy las tengamos que rechazar de plano, pues l hablaba tal como lo co-
noca, de vista o de odas.
[2] Ya hemos hecho notar en otra parte la deficiencia de las con-
cepciones en torno a los ngeles y en torno a la constitucin de los de-
monios. Este era, con todo, el sentir corriente entonces. Esa confesin de
los demonios se lea en varios autores, tales como San Jernimo, San Juan
Crisstomo, San Cipriano y el mismo Lactancio, que en sus libros Insti-
tutionum (1.2 c.16) deca: Maximis saepe uhdatibus editis verberan se et
arder, et iam iamque exire proclamant (daemones).
[3] Si es verdad que la razn ms potente es asignarlo a la omnipo-
tencia divina, tambin es cierto que esto no basta para quienes buscan
dar inteligencia a la fe. Agustn ya nos ha explicado, con un sentido
finsimo, en qu consiste la muerte y cmo el dolor no es la causa de la
misma, sino la debilidad del alma. Y ahora es ya fcil explicar cmo ser
entonces, puesto que el alma ser plenamente inmortal.
[4] Aristteles, en el libro De anima, niega al alma en primer lugar
el airarse, gozar, temer y tambin el mantener la unidad en el cuerpo,
porque, como esto ltimo lo obra por medio del cuerpo, as tambin
aquello. Y si admitimos esto del gozo y de la ira, sin duda es preciso
admitirlo tambin del dolor y excluirlo, por la misma razn, del alma.
As lo han hecho algunos intrpretes de Aristteles, como Alejandro
de Afrodisia y Temistio.
15] Es inmortal no en el sentido de que haya existido a parte ante,
eternamente, ni de que no pueda ser extinguida por ninguna fuerza, sino
en el sentido de que, una vez creada por Dios, nunca dejar ae ser, aun-
que pueda sufrir la muerte que llamamos segunda, y que durar eterna-
mente. Y sta es la inmortalidad acomodada a su capacidad y a su modo
de ser.
[6] Ha probado ya su tesis con todos los recursos teolgicos y filo-
sficos. Primeramente ha aducido un argumento de experiencia (c.2) .
Luego ensaya un argumento de razn basado en la esencia misma del
dolor, que por s exige vida. Y, por ltimo, recurre al argumento de auto-
ridad, a los platnicos, y da la conclusin. Este es el valor de estos pri-
meros captulos, adems de sus anlisis profundos sobre el dolor y la
muerte.
[7] Cuntas veces nos hacen sonrer los ejemplos alegados por Agus-
tn en este libro! Es verdad; en s, esos ejemplos hoy carecen de valor
NOTAS AL UBRO XXI 1621
y no tienen sentido ninguno, porque, en realidad, las cosas se han de
entender de muy distinta manera. Pero todo ello nos descubre un fondo
de psiclogo y observador en el gran Obispo de Hipona. Estaba a la al-
tura de su tiempo, y en la ciencia natural no estaba llamado a ser nada
extraordinario, y no lo fu.
[8] Toda la relacin que da a continuacin est tomada de la His-
toria natural de Plinio. Nos creemos dispensados de dar las citas, porque
las referencias a la misma son muy abundantes en la obra.
[9] Los garamantes era un pueblo del frica interior.
[10] El asbesto es una substancia mineral que no se extingue con la
accin del fuego; es incombustible, como su mismo nombre griego lo
dice. La verdad es que esta piedra, como todos los dems silicatos,
resiste bien la accin de un fuego muy intenso, aunque, por fin, llegue
a quemarse.
[11] El argumento a pari o a fortiori empleado por el Santo con-
serva an su vigor. Aunque nos sera hoy fcil dar explicacin a la ma-
yora de estos hechos, sin embargo, entonces no lo era tanto. Y por eso
argumenta as: Es un hecho que existen tales fenmenos. Es as que no
tienen explicacin. Luego, segn los adversarios, habra que concluir que
no existen, lo cual va contra la premisa mayor, cierta y probada por la
experiencia. Y luego concluira Agustn: De que no podamos explicar
cmo ser la resurreccin, no se sigue que no exista.
[12] Agustn se hace cargo de la objecin, que atacaba directamen-
te a su doctrina. A primera vista es fuerte, pero ya quedaba rebatida
en el libro XVIII, captulo 18, al hablar de la autoridad y autenticidad
de la historia narrada por los gentiles.
[13] Se descubri un sepulcro en el que arda una lmpara, y data-
ba, segn consta por una inscripcin que se hall en l, de antes del
ao 1500. Toda ella se deshizo, convertida en polvo, en las manos de
quienes la descubrieron.
[14] Pselo es el que hace esta referencia, y l mismo aade que lo
aprendi de un tal Efesio, que trata con una familiaridad asombrosa a
los demonios, que no hay cosa alguna que no pueda encantarlos y agra-
darles.
[15] Este argumento por va de remocin, o mejor diramos de exce-
lencia, ser ms tarde empleado por todos los maestros de la escuela para
probar la absoluta perfeccin de Dios. Quiero hacer notar de una manera
especial la precisin terminolgica del Santo, conservada tambin por la
teologa posterior. Dios obra, manda y permite. Son tres operaciones que
explican perfectamente las relaciones de Dios con las criaturas, tanto
irracionales como racionales, y su influjo en las acciones malas, permi-
tiendo.
[16] Estos grandes pensamientos del Santo son dignos de su genio.
La naturaleza es el ms indescifrable de los milagros. No admiramos los
milagros por lo que tienen de milagroso, de maravilloso, sino por lo que
tienen de raros. Por eso estamos incapacitados para ver la mano del Crea-
dor en estos milagros cotidianos de nuestra existencia: assiduitate viles-
cunt tambin stos para nosotros.
[17] Migne trae en este lugar: Quidquid in naturis mnibus mina-
tur; suponemos que es una errata por miratur. As! leen las dems edicio-
nes, y el sentido exige esa leccin.
[18] Este era el sentir corriente en los primeros siglos de la Igle-
sia. As, Orgenes cree que slo Dios es incorpreo, y Tertuliano escribe
que los ngeles son corpreos, aunque no estn dotados de carne. San
1622
LA CIUDAD DE DIOS
oasiho admite en su obra De Spiritu. Sancto no slo que los ngeles son
corpreos, sino, adems, que pueden ser vistos en sus cuerpos propios.
U9J El hombre, ha dicho Agustn, es el mayor de los milagros y el
mejor de los misterios. El misterio ms profundo es la unin entre el
cuerpo y el alma. Este problema agit durante muchos aos al Santo y,
P
r
1 deja velado por el misterio como en este lugar.
_ l0] En las leyes de las Doce Tablas se lee as: Si membrum rupit,
ni^ cum eo pacit, tedio esto. La ley del talin era aquella que impona la
misma pena que se haba hecho sufrir. En la literatura bblica era ya
conocida desde muy antiguo, y de ella pas, sin duda, a la profana.
[21] Cf. sobre este punto la epstola 102, dirigida a Deogiacias, so-
bre todo q.4 n.22 ss.
[22] En otra parte hemos hablado ya de la teora agustiniana de la
massa damnata o massa perditionis. Va montada y sentada sobre las en-
seanzas de San Pablo y no es ms que una ampliacin de su doctrina.
Iodos descendemos de Adn como de tronco daado, y l, daado en
raz, nos ha transmitido a nosotros su mal. Esta es, en substancia, la con-
cepcin de Agustn sobre el particular.
[23] Dios consigue siempre su plan. Su voluntad es eficacsima y
logra siempre su efecto primario, que es su gloria y la manifestacin de
la misma en las criaturas, gloria externa. Aquella terrible frase que lee-
mos en el Enchiridion (c.102) : Omnipotentis voluntas semper invicta est,
lleva este significado y otro ms profundo. No es que Dios sea vengador,
pero si es justo, y esto es lo que fundamenta la inexorabilidad de sus
designios, aunque es a la vez misericordioso.
T24] A nadie se le oculta que ste es el apellido que llevaba el rey
de la poesa latina, llamado Publio Virgilio Marn.
[25] Esto mismo nos llev y nos lleva una vez ms a la conclusin
de que San Agustn admite la existencia del purgatorio, como todo buen
catlico. La manera como lo expresa aqu es clara y terminante. Si no
todos los que sufren penas temporales despus de la muerte pasan a las
eternas, es que despus de la muerte hay un lugar de purificacin. Y ste
es el purgatorio.
[26] Estas palabras rezuman el dolor de aquellas otras de las Con-
fesiones en que lamenta la crueldad de los maestros que tenan por lema
la letra con sangre entra. Nunca gust a Agustn este mtodo de edu-
cacin, y se rebela cuantas veces puede y tiene ocasin contra l. El palo
nunca ha sido buen maestro. Remitimos e invitamos al lector a que re-
pase sobre todo el libro I de las Covfesiones, y en l desde el captulo 9
al 17.
[27] No sabemos hasta qu punto y en qu sentido emplea San Agus-
tn esta frase. Quiz sea un desahogo de los tristes recuerdos de sus pri-
meros aos de escuela.
[28] Los bactrianos son los habitantes de la Bactriana, que es una
conocida regin del Asia interior, hoy llamada Corasn.
[29] Este punto puede verse tratado con amplitud en el Enchiridion,
64,17; 65,17; 66,17.
[30] Aqu ensea abiertamente que el bautismo es de provecho para
los infantes y para los nios; ms an, que tambin en ellos produce
todos sus efectos. El modo de producirlos no lo muestra aqu, pero lo ha
hecho expresamente en la epstola 98, dirigida a Bonifacio.
[31] La vida del cristiano es por esencia combate. El sentido ag-
nico que toda vida lleva implicado en s misma, se convierte en necesidad
cuando se trata de un soldado de sjristo, de un adelantado de su ejrcito.
Necesitamos pocas duras, deca Agustn en un sermn; debernos ejerci-
NOTAS AI, LIBRO XXI 1623
tamos en la lucha. Pero lo ms trgico de la pelea es que sta se desarro-
lla en el interior del hombre, en el centro del alma: De meipso adversus
meipsum. Y esta es la forja de nuestra personalidad de cristianos. Por
algo titul Agustn una obra De agone christiano!
[32] Qu gran sabidura encierra esta mxima! El escondrijo de la
hipocresa es precisamente el aqu apuntado. El hipcrita busca aparentar
lo que no es, y sus vicios externos son ocultados y velados por otros muy
superiores y ms arraigados que lleva bien prendidos del alma. Estas
son los ms incapacitados para la vida del espritu, que requiere ante
todo una gran sinceridad consigo mismo y con Dios. Y sta falta en los
corazones cerrados hermticamente a las miradas por miedo a que sus
vicios manifiestos y ocultos sean descubiertos.
[33] El puente entre Dios y el hombre se precisaba como el nico
medio de levantar al abatido y aherrojado. El hombre se senta solo en
su inferioridad y en su pecado y no se atreva a levantar su mirada al
cielo. Dios se compadeci de l y envi a su Hijo, que, hacindose hom-
bre, carg con nuestra mortalidad y en premio nos comunic su inmor-
talidad. Esta es la maravilla de la redencin y el milagro de la media-
cin! El hombre qued de esta manera sublimado y parangonado con
Dios; ascendi en Cristo a ser Hombre- Dios. Esta es la verdad central
de la cristologa agustiniana.
[34] Esta doctrina errnea ha sido asignada a Orgenes por toda la
tradicin. Es verdad que ha habido autores antiorigenistas hasta la me-
dula, pero se impone el delatar s.u error. As lo hacen San Epifanio y
San Jernimo. Y el mismo San Agustn en De haeresibus (haer.45) la
atribuye a Orgenes.
[35] Justamente en sentir del Santo y de otros autores, y no se puede
dudar de ello. El papa Anastasio conden sus errores, como refiere San
Jernimo en su Apologa adversus Ruffinum y en la Epstola 78, ai Pam-
machium. Tambin es cierto que el obispo Tefilo de Alejandra le con-
den; pero ya sabemos el pensamiento del mismo contra Orgenes, y como
cosa particular no precisa fe.
[36] Cf. c.24 y Ench. 102,20.
[37] Todos estos son puntos estudiados y discutidos en el EnchirU
dion; as, ste puede verse en los captulos 67-69 (n.18) . Y en los cap-
tulos siguientes prosigue el tema, que trata aqu tambin en el captulo
siguiente.
[38] Toda la razn de esto radica en que la Iglesia no puede oponer-
se a la voluntad de Dios. Dios le ha ordenado que ore por todos indis-
tintamente, porque no le ha dado a conocer quines son de su agrado y
quines no; en otros trminos, no le ha manifestado a quines han de
aprovechar las oraciones segn la presciencia de Dios y a quines no.
Y por este motivo ha de Orar por todos, para alcanzar de Dios misericor-
dia para todo? sus miembros.
[39] Cf. En, in Ps. 50,11. Las ciudades se ven arruinadas por sus
costumbres. No hacen a la ciudad, nos ha dicho Agustn, las paredes ni
los muros, sino los ciudadanos:. Civitas in civibus est, non in parietihus
(De urbis excidio 6) . Por consiguiente, es preciso conservar la moralidad
en los ciudadanos si se quiere que las ciudades prosperen. Este es el
consejo ms sabio para el progreso de las naciones. Y a ste acude fre-
cuentemente el Santo.
[40] La doctrina expuesta en este captulo es un resumen del tratado
que lleva por ttulo De fide et operibus. En l refuta el triple error, al
cual opone las tres proposiciones siguientes, que son las verdaderas:
1.* Que no todos deben ser admitidos indistintamente al bautismo y que,
1 624
tA CIUDAD DE DIO*
Por tanto, deben ser tolerados en la Iglesia los malos, para que no se
relaje la disciplina eclesistica. 2.
a
A los que van a ser bautizados ha de
enserseles no slo las reglas de la fe, sino tambin de la vida cristia-
na. 3.
a
Finalmente, que los bautizados, si no cambian de costumbres, no
llegarn a la vida eterna por sola la fe. Esta es, ni ms ni menos, la
sntesis de la obra y el compendio del presente captulo.
[41] Como puede apreciarse, la objecin es llanamente la presentada
hoy y siempre por los protestantes. Un apstol pide las obras, y al otro
parece bastarle la fe. Lo esencial, dicen los protestantes, es creer; lo
dems no es necesario. Agustn ahora va a dar una respuesta a esta solu-
cin y resolver, como debe hacer todo buen telogo catlico.
[42] El pensamiento del Santo es claro en este punto. Cristo tiene
sobrados ttulos para nuestro amor, y por ello no debe anteponrsele nada
a l. En De moribus Ecclesiae catholicae (I 30,63) le dirige una plegaria
llena de uncin y de santo entusiasmo, en la que cita todos los ttulos y
los dones que Cristo concede a los hombres. El amor a los parientes pa-
rece en el Santo un poco aminorado. Pero no es rigorista ni mucho_ menos.
Distingue perfectamente ciertos puntos que nos pueden dar una idea de
su concepcin: 1. Para San Agustn es lcito el amor a todo lo creado
y natural (Retract. II 15,2; De Trin. IX 8,13) . 2. Tambin es lcito el
amor a los parientes y consanguneos (Serm. 344,2) . 3." Este amor no slo
es lcito, sino obligatorio (Serm. 349,2,2) . Adems, en este amor hay un
movimiento pasional humano, que est conforme con el orden moral tam-
bin humano. Por consiguiente, la justicia pide lo que dice aqu en este
captulo y lo que expresa, aunque con rigor, en De vera religione (46 y.
86-89 ss.) .
[43] Cf. Contra Faust. Manich. XXII 29.
[44] La atencin y la intencin en la espiritualidad agustiniana es-
pecifican toda obra. Sabido es que la asctica agustiniana es teologa ase-
toca, y, por consiguiente, moral; es la base de formacin, los principios
normativos. Estas normas fluyen del principio de interioridad, que^ hacen
Que el hombre sea en todo momento consciente de s mismo y est siem-
pre sobre s. Y, a su vez, la interioridad viene dada por la memoria sui
e
n el aspecto terico y por la memoria Dei en el plano normativo.
[45] Esta es la psicologa humana y as se ha hecho en todo su
desenvolvimiento. El amado no busca ms que ser incluido en el amante,
y el amante tanto ms ama y tanto ms est en posesin de su amor,
cuanto menos disgusta y ms agrada al amado. As pasa con las amista-
oes humanas, y esto mismo puede decirse trasladado al campo de la
amistad con Jesucristo. No se diga, pues, que es amigo de Cristo el que
ama lo que desagrada a Cristo, pues ya leemos en el Evangelio que es
su amigo el que hace la voluntad de su Padre, y que ste entrar en el
remo de los cielos, no el que dice: Seor, Seor.
[46] Cf. Epist. 120,3,13. En este lugar hallamos estas palabras, tan
en consonancia con las que tenemos entre manos: Todos los herejes que
nan admitido la autoridad de las divinas Escrituras creen haberse ate-
ido a ellas, cuando se atuvieron ms bien a sus propios errores; pero
s
n herejes no por haberlas menospreciado, sino por no haberlas en-
tendido.
LIBRO XXII [1]
El objeto de este libro es el fin debido a la Ciudad de Dios, es
decir, la eterna felicidad de los santos. Se da solidez a la fe
en la resurreccin de los cuerpos y se explica en qu con-
sistir. La obra termina con una exposicin sobre la vida
de los bienaventurados en sus cuerpos inmortales y espi-
rituales.
C A P I T U L O I
L A CREACI N DE LOS NGELES Y DE LOS HOMBRES
1. Como he pr omet i do en el l i br o ant er i or , st e, el l t i mo
de l a obr a, gi r ar t odo l en t or no a l a fel i ci dad et er na de l a
Ci udad de Di os. Y digo et er na no por que haya de dur ar l ar go
t i empo y finalizar al gn d a, si no por que, como est escri t o en
el Evangel i o, su reino no tendr fin. La sucesi n de l as gene-
r aci ones humanas , en que unos muer en par a dej ar pas o a ot r os,
no es ni i magen si qui era de la et er ni dad. Se as emej an al r bol
L B E R X X I I
De fine debito civitatis Dei, hoc est de aeterna felictate sanctorum.
Adstruitur fides resurrectionis corporum, et explicatur qualis futura
sit. Tum dicto quid acturi sint in corporibus immortalibus atque spiri-
tualibus sanctis, opus terminatur.
C A P U T I
DE CONDITIONE ANGELORUM ET HOMINDM
1. Sicut in prximo libro superiore promisimus, iste huius totius operis
ultimus disputationem de civitatis Dei aeterna beatitudine continebit. Quae
non propter aetatis per multa saecula longitudinem, tamen quandocumque
finiendam, aeternitatis nomen accepit; sed quemadmodum scriptum est in
Evangelio, Regni eius non erit fins '. Nec ita ut alus moriendo deceden-
tibus, aliis succedentibus oriendo, species in ea perpetuitatis appareat,
sicut in arbore quae perenni fronde vestitur, eadem videtur virilitas per-
manere, dum labentibus et cadentibus foliis, subinde alia quae nascuntur,
faciem conservant opacitatis: sed omnes in ea cives immortales erunt,
1
Le. 1,33.
1 826 LA CIUDAD DE DIOS XXH, 1 , 2
de hoja perenne, que parece conservar siempre el mismo ver-
dor, en tanto que van cayendo unas hojas y brotando otras,
perpetundose as la apariencia de su frescor. Todos en ella
sern ciudadanos inmortales, y os hombres alcanzarn lo que
los santos ngeles nunca perdieron. Dios, su omnipotentsimo
Fundador, har esta maravilla. Lo prometi y no puede mentir,
y para dar fe de ello ha hecho muchas maravillas prometidas
y no prometidas.
2. El es quien al principio cre el mundo, poblado de
seres visibles e inteligentes, y lo cre bueno totalmente. Entre
esos seres no hizo ninguno superior a los espritus, que dot de
inteligencia y los capacit y habilit para contemplarlo y po-
seerlo, unindolos con los lazos, de esa sociedad que llamamos
ciudad santa y soberana. En ella el sostn de su existencia y el
principio de su felicidad es Dios mismo, y es para sus ciudada-
nos como la vida y el alimento comn. El dio a la naturaleza
intelectual el libre albedro, de suerte que, si abandonara vo-
luntariamente a Dios, fuente de su felicidad, caera en seguida
en la ms perfecta miseria. Y El, presabiendo que algunos n-
geles por soberbia queran bastarse a s mismos y constituirse
en principio de la propia felicidad, desertando as del verdade-
ro bien, no les priv de este poder, juzgando que es ms digno
de su omnipotencia v de su bondad hacer buen uso de los ma-
les que no permitirlos [2]. En efecto, el mal no existira si la
naturaleza mudable, aunque buena y creada por Dios, bien
sumo e inmutable, que cre buenas todas las cosas, no se lo
hiciera a s mismo pecando. Su pecado es el mejor testigo de
que la naturaleza fu creada buena. Si ella no fuese un bien
grande, aunque inferior a su Creador, sin duda el desertar
adipiscentibus et hominibus, qnod nunquara sancti Angel perdidenmt.
Faciet hoc Deus omnipotentissimus eius conditor. Promisit enim, nec
mentiri potest; et quibus fidem hnc quoque faceret, multa sua, et non
promissa, et promissa iam fecit.
2. Ipse est enim, qui in principio condidit mundum, plenum bonis
mnibus visibilibus atque intelligibilibus rebus, in quo nihil melius instituit
quam spiritus, quibus intelligentiam dedit, et suae contemplationis hbiles
capacesque sui praestitit, atque una societate devinxit, quam sanctam et
supernam dicimus civitatem, in qua res qua sustententur beatique sint,
Deus ipse lilis est, tanquam vita victusque communis. Qui liberum arbi-
trium eidem intellectuali naturae tribuit tale, ut si vellet, desereret Deum,
beatitudinem scilicet suam, continuo miseria secutura. Qui cum praesciret
angelos quosdam per elationem, qua ipsi sibi ad beatam vitam sufficere
vellent, tanti boni desertores futuros, non eis ademit hanc potestatem,
potentius et melius esse iudicans etiam de malis bene facer, quam mala
esse non sinere. Quae omnino milla essent, nisi natura mutabilis, quamvis
bona, et a summo Deo atque incommutabili bono, qui bona omnia condidit,
institua, peccando ea sibi ipsi fecisset. Quo etiam peccato suo teste con-
vincitur, bonam conditam se esse naturam. Nisi enim magnum et ipsa,
licet non aequale Conditori, bonum esset, profecto desertio Dei tanquam
luminis sui malum eius esse non posset. Nam sicut caecitas oculi vitium
XXTI, 1 , 2 L CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1 627
de Dios como de su luz no podra ser un mal para ella [3],
As como la ceguera es vicio del ojo e indica que el ojo fu
creado para ver la luz y que el sentido capaz de luz es ms
excelente que los dems miembros (no por otra causa sera vicio
para l carecer de l uz) , as la naturaleza, que gozaba de Dios,
evidencia con su vicio, que la torna miserable, porque no goza
de Dios, que fu creada buena. Dios castig la cada voluntaria
de los ngeles con la justsima pena de una infelicidad eterna
y dio a los otros, como premio de su fidelidad, la certeza de su
perseverancia sin fin. El cre al hombre recto con el libre albe-
dro, y lo cre animal mortal, es verdad, pero digno del cielo,
si se una a su Autor, y condenado a una miseria congruente
con su naturaleza, si lo abandonaba. Y previendo que tambin
ste haba de pecar, violando la ley divina y abandonando a
Dios, no le priv de la potestad del libre albedro, porque pre-
vea el bien que podra reportar de ese mal.
El con su gracia, en efecto, va reclutando entre esta raza
justamente condenada un pueblo tan numeroso, que viene a
ocupar la vacante que dejaron los ngeles. Y as, esta Ciudad
amada y soberana, lejos de verse defraudada en el nmero de
ciudadanos, se regocija de reunir quiz un nmero ms cre-
cido [4].
est, et idem ipsum indicat ad lumen videndum oculum esse creatum, ac
per hoc etiam ipso vitio suo excellentius ostenditur caeteris membris mem-
brum capax luminis (non enim alia causa esset vitium eius carere lumine) :
ita natura quae fruebatur Deo, optimam se institutam docet etiam ipso
vitio, quo ideo misera est, quia non fruitur Deo; qui casum angelorum
voluntarium iustissima poena sempiternae infelicitatis obstrinxit, atque in
eo summo bono permanentibus caeteris, ut de sua sine fine permansione
certi essent, tanquam ipsius praemium permansionis dedit. Qui fecit homi-
nem ipsum etiam rectum cum eodem libero arbitrio, terrenum quidem
animal, sed celo dignum, si suo cohaereret auctori: miseria similiter, si
eum desereret, secutura, qualis naturae huiusmodi conveniret. Quem simi-
liter cum praevaricatione legis Dei per Dei desertionem peccaturum esse
praesciret, nec ilii ademit liberi arbitrii potestatem, simul praevidens, quid
boni de malo eius esset ipse facturus, qui de mortali progenie mrito
iusteque damnata tantum populum gratia sua coUigit, ut inde suppleat,
et instauret partem quae lapsa est angelorum; ac sic illa dilecta et su-
perna civitas non fraudetur suorum numero civium, quin etiam fortassis
et uberiore laetetur.
1628 LA CIUDAD DE DIOS
xxn,2, i
C A P I T U L O I I
LA VOLUNTAD ETERNA E INMUTABLE DE DI OS
1. Es indiscutible que los malos hacen muchas cosas con-
tra la voluntad de Dios. Pero Dios es tan sabio y tan poderoso,
que todo eso que parece contrario a su voluntad tiende a fines
determinados para los buenos y para los malos por su pres-
ciencia [5J. Por eso, cuando se dice que Dios cambia de volun-
tad, airndosees un ejemplocontra quienes se mostraba fa-
vorable, cambian los hombres, no El . Las disposiciones del
sujeto hacen hal l ar a Dios cambiado en cierta manera. Sucede
algo as como cuando el sol cambia para los ojos enfermos y
se torna de suave, spero, y de deleitable, molesto, permane-
ciendo l idntico en s mismo.
Se llama tambin voluntad de Dios la que forma en los cora-
zones dciles a sus mandatos. Este es el sentido de las siguientes
palabras del Apstol: Dios es el que obra en nosotros el que-
rer. Como se llama justicia de Dios no slo la que le hace
justo en s, sino tambin la que produce en el hombre que l
justifica, as se llama tambin ley de Dios la ley de los hom-
bres, pero dada por El. En efecto, a hombres se diriga Jess
cuando di j o: En vuestra ley est escrito. Y en un salmo leemos:
La ley de Dios est grabada en su corazn. Segn esta volun-
tad que Dios obra en los hombres, se dice que El quiere lo que
CAPUT I I
DE AETERNA DEI ET INCOMMUTABILI VOLNTATE
1. Multa enim fiunt quidem a malis contra voluntatem Dei: sed
tantae est ille sapientiae tantaeque virtutis, ut in eos exitus sive fines,
quos bonos et iustos ipse praescivit, tendant omnia, quae voluntati cius
videntur adversa. Ac per hoc cum Deus mutare dicitur voluntatem, ut
quibus lens erat, verbi gratia, reddatur iratus, illi potius quam ipse mu-
tantur, et cum quodammodo mutatum in bis quae patiuntur inveniunt:
sicut mutatur sol oculis sauciatis, et asper quodammodo ex miti, et ex
delectabili molestus efficitur, cum ipse apud se ipsum maneat idem qui
fuit. Dicitur etiam voluntas Dei, quam facit in cordibus obedientum man-
datis eius, de qua dicit Apostolus, Deus est enim, qui operatur in vobis
et velle
2
. Sicut iustitia Dei, non solum qua ipse iustus est dicitur, sed illa
etiam quam in homne, qui ab illo iustificatur, facit: sic et lex eius voca-
tur, quae potius est hominum, sed ab ipso data. Nam utique bomines
erant, quibus ait Iesus, In lege vestra scriptum est
s
: cum alio loco lega-
mus, Lex Dei eius in corde ipsias
4
. Secundum hanc voluntatem, quam
Deus operatur in bominibus, etiam velle dicitur, quod ipse non vult, sed
* Phil. 3.IJ.
lo. 8,1?.
* Ps. 36,31.
XXLT, 2, 2 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1629
en realidad no quiere, sino lo que hace querer a los suyos,
como se dice tambin que conoce cuando hace conocer a los
hombres desconocedores. Cuando el Apstol dice, por ejemplo:
Pero ahora, conociendo a Dios, o mejor, siendo conocidos por
Dios, no nos coarta a creer que Dios conoci entonces los pre-
conocidos ya antes de la creacin del mundo, sino que dijo
que los conoci entonces, porque entonces les dio el poder de
conocerle. Esta clase de locucin recuerdo haberla ya explicado
en los libros precedentes. Esta voluntad, por la cual decimos
que Dios quiere lo que hace querer a otros que no conocen
el porvenir, quiere muchas cosas que luego no hace.
2. Sus santos quieren, con una voluntad santa que El mis-
mo les inspira, que se realicen muchas cosas, y no se realizan.
Por ejemplo: oran a Dios piadosa y santamente en favor de
alguno, y no son escuchados, a pesar de que han sido movidos
a orar por el Espritu Santo. Cuando los santos, inspirados por
Dios, quieren y piden que uno se salve, podemos decir: Dios
quiere y no lo hace. Pero entendmoslo bien, es decir: quie-
re, porque hace que quieran stos. Si, en cambio, hablamos
de su voluntad, que es eterna como su presciencia, ha hecho
ciertamente todo cuanto ha querido en el cielo y en la tie-
rra, no slo las cosas pasadas o presentes, sino tambin las
futuras. No obstante, antes de que llegue el tiempo en que
determin que sucedieran las cosas que presupo y dispuso as
antes de todo tiempo, decimos: Suceder cuando Dios quiera.
Y si ignoramos no slo el tiempo en que han de suceder, sino
tambin si sucedern, decimos: Sucedern si Dios quiere.
suos id volentes facit, a quibus ignorabatur. eque enim dicente Apostlo,
Nunc autem cognoscentes Deum, imo cogniti a Deo', fas est ut credamus,
quod eos tune cognoverit Deus praecognitos ante oonstitutionem mundi
6
:
sed tune cognovisse dictus est, quod tune ut cognosceretur effecit. De his
locutionum modis iam et in superioribus libris memini disputatum. Se-
cundum hanc ergo voluntatem, qua Deum velle dicimus quod alios efficit
velle, a quibus futura nesciuntur, multa vult, nec facit.
2. [II.] Multa enim volunt fieri sancti eius ab illo inspirata sancta
volntate, nec fiunt; sicut orant pro quibusdam pie sancteque, et quod
orant non facit, cum ipse in eis hanc orandi voluntatem sancto Spiritu
suo fecerit. Ac per hoc, quando secundum Deum volunt et orant sancti,
ut quisque sit salvus, possumus illo modo locutionis dicere, Vult Deus et
non facit; ut ipsum dicamus velle, qui ut velint isti facit. Secundum illam
vero voluntatem suam, quae cum eius praescientia sempiterna est, pre-
fecto in celo et in trra omnia quaecumque voluit, non solum praeterita
vel praesentia, sed etiam futura iam fecit'. Verum antequam veniat tem-
pus, quo voluit ut fieret, quod ante tmpora universa praescivit atque
disposuit, dicimus, Fiet quando Deus voluerit. Si autem non solum tem-
pus quo futurum est, verum etiam utrum futurum sit ignoramus, dicimus,
Fiet, si Deus voluerit: non quia Deus novam voluntatem, quam non habuit,
' Gal . 4,q
tt
1 Petr. i,?o.
' Ps. 113, 3 bis.
1630
LA CIUDAD DE DIOS XXH, 3
Y esto no por que s obr evenga a Di os una nueva vol unt ad, si no
por que suceder ent onces lo que hab a pr evi st o desde t oda l a
et er ni dad en su vol unt ad i nmut abl e.
C A P I T U L O I I I
P ROMES A DE UNA FELI CI DAD ETERNA PARA LOS SANTOS Y DE UN
SUP LI CI O ETERNO PARA LOS I MP OS
P o r eso, p ar a omi t i r ot r as mi l cuest i ones, como ahor a ve-
mo s cumpl i r s e en Cr i st o l o que Di os pr omet i a Abr ah n
al de c i r l e : En tu descendencia sern benditas todas las nacio-
nes; as se c umpl i r lo que El pr omet i a su mi s ma r aza
cuando di j o p o r su pr of e t a: Habr un cielo nuevo y una tie-
rra nueva. Y est o o t r o : Habr un cielo nuevo y una tierra nue-
va y no se acordarn ni recordarn ms las tribulaciones
pasadas, sino que hallarn en ellas jbilo y alegra. Yo tor-
nar a mi pueblo y a Jerusaln en jbilo y alegra. Pondr
mis delicias en Jerusaln y hallar mi gozo en mi pueblo, y
nunca ms se oir en ella la voz del llanto. Y l a pr edi cci n
hecha p o r boca de ot r o pr of e t a: En aquel tiempo, todo tu
pueblo que se halle escrito en el libro ser salvado. Y se le-
vantarn muchos de los que duermen en el polvo de la tierra
(o, como h an t r aduci do ot r os, en las josas de la tierra), unos
para la vida eterna y otros para ignominia y confusin eter-
na. Y este ot r o pas aj e del mi s mo pr of e t a: Los santos del Alti-
tono habebit; sed quia id quod ex aeternitate in eius immutabiii praepa-
ratum est volntate, tune erit.
C A P U T 111
DE PROMISSIONE AETERNAE BEATITUDINIS SANCTORUM ET PEKPETUIS
SUPPLICIIS IMPIORM
Quapropter, ut caetera tam multa praeteream, sicut nunc in Christo
videmus impleri quod promisit Abrahae, dicens, In semine tuo benedicen-
tur omnes gentes": ita quod eidem semini eius promisit, implebitur, ubi
ait per prophetam, Resurgent qui erant in monumentis et quod ait, Erit
caelum novum. et trra nova, et non erunt memores priorum, nec ascendent
in cor ipsorum; sed laetitiam et exsultationem invenient in ea. Ecce ego
faciam lerasalem exsultationem et populum meum laetitiam; et exsultabo
in lerasalem, et laetabor in populo meo; et ultra non audietur in ea vox
fletus". Et per alium prophetam, quod praenuntiavit dicens eidem pro-
phetae, In tempore illo salvabitur populus tuus omnis qui inventas juerit
scriptus in libro: et multi dormientium in lerrae pulvere (sive, ut qudam
interpretan' sunt, aggere) exsurgent; hi in vitam aeternam, et hi in oppro-
brium et confusionem aeternam
1
''. Et alio loco per eumdem prophetam:
8
Gen. 32,18. * Dan. 12,1 et 3,
Is. 26,19, sea J,XX; 65,17-19, sec. LXX.
XXII, 4 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1631
simo recibirn el reino y reinarn hasta el fin del siglo y por
los siglos de los siglos. Y poco despus a ad e : Su reino ser
reino eterno. Y ot r os l ugar es ci t ados en el l i br o XX y al gunos
no ci t ados de l a Es cr i t ur a que expr es an el mi s mo pensami en-
t o. Se c umpl i r t odo esto como se han c umpl i do l as mar avi -
l l as que l os i ncr dul os j uzgaban i mpos i bl es . Po r qu e es Di os
mi smo el que pr omet i l as dos cosas y anunci su r eal i zaci n
fut ura, ese Di os ant e qui en t i embl an l as di vi ni dades paganas ,
segn t est i moni o del emi nent e filsofo pagano Por fi r i o.
C A P I T U L O I V
CONTRA LOS SABI OS DE E S TE MUNDO EN S U ERRADA OPI NI N
SOBRE LA RESURRECCI N DE LOS CUERPOS
Pe r o est os hombr e s , t an doct os y t an sabi os v t an refrac-
t ar i os a t amaa aut or i dad, que ha i mpues t o l a l ey y l a es-
per anza de la r esur r ecci n de l os muer t os a t odas l as r azas,
como hab a pr edi cho muc ho ant es, ar gume nt an, al par ecer con
sut i l eza, cont r a est a cr eenci a. Y al egan un pasaj e del l i br o I I I
Sobre la repblica, de Ci cer n. Afi rma pr i me r o que Hr cul es
y Rmul o fuer on conver t i dos de hombr e s en di oses, y l uego
di ce: Sus cuer pos no fuer on el evados al ci el o, por que l a
nat ur al eza no per mi t e que lo for mado de t i er r a subsi st a en
ot ra par t e que en l a t i er r a. He acru el gr an ar gume nt o de
Accipient regnum sancti Ahissimi, et obtinebunt illud usque in saeculum,
et usque in saeculum saeculorum " . Et paulo po=t, Regnum, inquit, eius
regnum sempiternum
12
. Et alia quae ad hoc pertinentia in libro vicsimo
posui
l s
, sive quae non posui, et tamen in eisdem Litteris scripta sunt:
venient et haec, sicut et ista venerunt, quae increduli non putabant esse
ventura. dem quippe Deus utraque promisit, utraque ventura esse praedi-
xit, quem perhorrescunt numina Paganorum, teste etiam Porphyrio, no-
bilissimo philosopho Paganorum.
C A P U T I V
CONTRA SAPIENTES MUNDI, QUI PDTANT TERRENA HOMINUM CORPORA AD
CAELESTE HABITACULUM NON POSSE TRANSFERRI
Sed videlicet homines docti atque sapientes contra vim tantae auctori-
tatis, quae omnia genera hominum, sicut tanto ante praedixit, in hoc
credendum sperandumque convertit, acute sibi argumentan videntur ad-
versus corporum resurrectionem, et dicere quod in tertio de Repblica
libro a Cicerone commemoratum est. Nam cum Herculem et Romulum
ex hominibus dos esse factos asseveraret: Quorum non corpora, inquit,
sunt in caelum elata; eque enim natura pateretur, ut id quod esset e
trra, nisi in trra maneret. Haec est magna ratio sapientium, quorum
11
Ibid., 7.18.
12
Ibid., 27.
13
C.i sqq.
"632 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 4
sst os sabi os [ 6] , cuyos pens ami ent os sabe mu y bi en el Seor
que son vanos. Si fur amos s ol ament e al mas , es deci r , esp r i -
t us sin cuer po, habi t ando en el ci el o sin saber que exi st en
ani mal es t er r enos, y se nos di j er a que un d a nos hab amos
de uni r por un l azo mar avi l l os o a l os cuer pos t er r enos par a
ani mar l os , n o ser a nues t r o ar gume nt o muc ho ms fuert e
r ehus ando cr eer es o? No di r amos que la nat ur al eza no sufre
que un ser i ncor pr eo sea apr i s i onado en un c ue r po? Y, si n
embar go, la t i er r a est l l ena de esp r i t us que veget an l os
mi embr os t er r enos, uni dos y engar zados a l de un modo mi s-
t er i oso. P o r qu, pues , si le pl ace a Di os, Hac e dor de est os
ani mal es , no podr el evar un cuer po t er r eno al r ango del ce-
l est i al , si el al ma, s uper i or a t odo cuer po, y, por t ant o, t am-
bi n al cel est i al , ha podi do ser uni da a un cuer po t e r r e no?
O es que una par t cul a t er r ena t an pequea pudo ret ener
cabe s a un ser s uper i or al cuer po cel est i al , par a r eci bi r de
l la vi da y el sent i do, y el ci el o des dear a este ser que
si ent e y vive ya, o, una vez r eci bi do, no podr r et ener ese ser
que r eci be su vi da v su sent i do de una subst anci a s uper i or a
t odo cuer po cel est i al ? Si est o no se hace ahor a es por que an
no ha l l egado el t i empo prefi j ado por Aquel que ha hecho
una obr a muc ho ms admi r abl e , per o que la as i dui dad y l a
cos t umbr e la han vul gar i zado. P o r qu no nos mar avi l l a con
ms fuerza ver que l as al mas i ncor pr eas , s uper i or es al cuer po
cel est i al , son uni das a cuer pos t er r enos , que ver l os cuer pos ,
aunque t er r enos, s ubl i mados a sedes cel est i al es, bi en que cor-
p r e as ? Por que est amos avezados a ver est a mar avi l l a que
somos, y aquel l a ot r a no l a hemos vi st o y no la s omos . Es
Dominus novit cogitationes, quoniam vanae sunt
14
. Si enim animae tan-
tummodo essemus, id est, sine ullo corpore spiritus, et in celo habitantes
terrena animalia nesciremus, nobisque futurum esse diceretur, ut terrenis
corporibus animandis quodam vinculo mirabili necteremur; nonne multo
fortius argumentaremur id credere recusantes, et diceremus naturam non
pati, ut res incorprea ligamento corpreo vinciretur? Et tamen plena est
trra vegetantibus animis haec membra terrena, miro sibi modo connexa
et implicita. Cur ergo eodem volente Deo, qui fecit hoc animal, non
poterit terrenum corpus in caeleste corpus attolli, si animus omni, ac per
hoc etiam caelesti corpore praestabilior, terreno corpori potuit illigari?
An terrena partcula tam exigua potuit aliquid caelesti corpore melius
apud se tenere, ut sensum haberet et vitam, et eam sentientem atque
viventem dedignabitur caelum suscipere, aut susceptam non poterit sus-
tinere, cum de re sentiat et vivat ista meliore, quarn est corpus omne
caeleste? Sed ideo mine non fit, quia nondum est tempus quo id fieri
voluit, qui hoc quod videndo iam viluit, multo mirabilius quam illud quod
ab istis non creditur, fecit. Cur enim non vehementius admiramur incor-
preos nimos caelesti corpore potiores, terrenis illigari corporibus, quam
corpora, licet terrena, sedibus quamvis caelestibus tamen, corporeis subli-
man, nisi quia hoc videre consuevimus, et hoc sumus, illud vero nondum
sumus, neo aliquando adhuc vidimus? Nam profecto sobria ratione con-
14
Ve. 93, I I .
XXI I , 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1633
ci er t o que, mi r adas l as cosas a l a luz de l a r azn, descubr i -
mos que es una obr a di vi na ms admi r abl e uni r ser es cor p-
reos a i ncor pr eos que uni r seres di ver sos, unos cel est i al es
y ot r os t er r est r es, per o al fin cuer pos con cuer pos [ 7 ] .
C A P I T U L O V
L A RESURRECCI N DE LA CARNE Y SUS NEGADORES
Est o en al gn t i empo fu i ncr e bl e. He aqu que el mu n d o
ya ha cr e do que el cuerpo t er r eno de Cri st o fu l l evado al
ci el o. Tant o doct os como i ndoct os, han cr e do ya en l a re-
sur r ecci n de la car ne y en l a ascensi n a l os ci el os, a excep-
ci n de unos pocos, sabios e i gnor ant es . Si han cr e do una cosa
cr e bl e, consi der en cuan est pi dos son l os que no l a cr een. Y si
han cr e do una cosa i ncr e bl e, es t ambi n i ncr e bl e que haya
si do t an cr e da una cosa i ncr e bl e [ 8] . Di os pr edi j o est as dos
cosas i ncr e bl es : la r esur r ecci n et er na de l os cuer pos y l a fe
del mundo en el l a. Y l as pr edi j o mucho ant es de que sucedi e-
ra al guna de el l as. De est as dos cosas i ncr e bl es vemos ya
c umpl i da una, la fe del mundo en una cosa i ncr e bl e. P o r
qu, pues, se pi er de la esper anza de que suceda l o que el
mundo cr ey i ncr e bl e, si ya se cumpl i l o ot r o i gual ment e
i ncr e bl e, la fe del mundo en una cosa i ncr e bl e, pues est as
dos cosas i ncr e bl es, de las cual es una l a vemos y l a ot r a l a
sulta mirabilioris esse divini operis reperitur, incorporalibus corporalia
quodammodo attexere, quam licet diversa, quia illa caelestia, ista terres-
tria, tamen corpora et corpora copulare.
C A P U T V
DE RESURRECTIONE CARNIS, QUAM QUDAM MUNDO CREDENTE NON CREDUNT
Sed hoc incredibile fuerit aliquando: ecce iam credidit mundus subla-
tum terrenum Christi corpus in caelum; resurrectionem carnis et ascen-
sionem in supernas sedes, paucissimis remanentibus atque stupentibus, vel
doctis, vel indoctis, iam crediderunt et docti et indocti. Si rem credibilem
crediderunt, videant quam sint stolidi, qui non credunt: si autem res
incredibilis c
r
edita est, etiam hoc utique incredibile est, sic creditum esse,
quod incredibile est. Haec igitur do incredibilia, resurrectionem scilicet
nostri corporis in aeternum, et rem tam incredibilem mundum esse credi-
turum, idem Deus, antequam vel unum horum fieret, ambo futura esse
praedixit
I 5
. Unum duorum incredibilium iam factum videmus, ut quod
erat incredibile, crederet mundus: cur id quod reliquum est desperatur,
ut etiam hoc veniat, quod incredibile credidit mnndus, sictit iam venit,
quod similiter incredibile fuit, ut rem tam incredibilem crederet mundus,
quandoquidem hoc utrumque incredibile, quorum videmus unum, alterum
' Mt . 26,13.
163(4 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 5
cr eemos, han si do pr edi chas en l as mi s mas Let r as , por causa
de l as cual es cr ey el mu n d o ?
Si ahor a se consi der a el modo como cr ey el mundo, se
t opa con ot r a cosa m s i ncr e bl e. Cr i st o envi al mar de est e
mundo, con l as r edes de l a fe, a unos cuant os pes cador es , si n
i nst r ucci n l i ber al y si n educaci n, i gnor ant es de l os r ecur sos
de l a gr amt i ca, de l as ar mas de la di al ct i ca y de l os ar t i -
ficios pompos os de l a r et r i ca. Y as pesc una i nfi ni dad de
peces de t oda especi e, de l as especi es m s var i adas y r ar as ,
como son l os filsofos [ 9] . Aadamos , si os agr aday t i ene
que agr adar os , c mo n o ? , este t er cer mi l agr o a l os dos
ant er i or es . He aqu t r es cosas i ncr e bl es que ya han si do
c umpl i das . Es i ncr e bl e que Cr i st o haya r esuci t ado en car ne
V haya s ubi do con el l a al ci el o. Es i ncr e bl e que el mundo
haya cr e do una cosa t an i ncr e bl e. Y, p o r fin, es i ncr e bl e que
hombr e s de condi ci n humi l de e nfi ma, pocos e i gnor ant es ,
hayan podi do pe r s uadi r al mundo y a l os sabi os del mundo
con t ant a eficacia, una cosa t an i ncr e bl e.
De est as t r es cosas i ncr e bl es, nues t r os adver s ar i os se ni e-
gan a cr ^er l a pr i me r a, y l a s egunda se ven const r ei dos a
c ont e mpl ar l a. Y st a no l a c ompr e nde n si no cr een l a t er cer a.
En efecto, la r esur r ecci n de Cr i st o y su ascensi n al ci el o en
l a car ne en que r esuci t es cel ebr ada y cr e da ya por t odo el
mundo. Si no es cr e bl e, de dnde o por qu l a cree t odo el
mu n d o ? Si un gr an nme r o de nobl es, de poder os os y de
sabi os di i er an que l o vi er on, no es mar avi l l a que el mu n d o
l os cr eyer a. Re hus ar cr eer a st os es cosa mu y dur a. Mas s,
credimus, in eisdem Titteris praedictum sit. per quas credidit rrmndus?
Et ipse modus ano mnndus crdidit, si con^ideretur, incredibilior inveni-
tur. Tnernditos l i hci l i hus disciplinis, et omnino. quantum ad istorum doc-
trinas attinet, imnolitos, non peritos grammatica. non armatos dialctica,
non rhetorica inflatos. picatores Christus cura retihus fidei ad mare huius
saeculi paucissimos misit, atque ita et ex omni genere tam inultos pisces.
et tanto mirabil'ores, quanto rariores etiam ipsos philocophos cept. T)uo-
bus illis incredibilibus, si placet. imo quia placer debet, addarmis boc
terti""i. Tam ereo tria sunt incredihilia, quae famen facta sunt. IncrediMIe
est Oir'otiim renrrftxtse in carne, et in caelum aseendisse cum carne:
incediriile est mundnm rem tam incredihilem credidisse: ncredi^ilp est
homines ignrales. nfimos, paucissimos, inmritos rem tam incred'Mlem,
tam efficaciter mundo, et in il'o etiam doctis persuadere potuisse. Horum
trium incredibilinm primum nolunt isti, cum quibus agimus, credere; se-
cundum cosnntur et cerner; quod non inveniunt unde sit factnm, si non
credunt tertium. ResiiTectio certe Christi. et in oaelum cum carne in qua
resurrexit acensio, foto iam mundo praedicatur et creditur: si credibilis
non est. unde toto terrarum orbe iam credita est? Si mnlti nobiles, subli-
mes, docti eam se vidisse dixerunt, et cmod viderunt, diffamare curarunt,
eis mundnm credidisse non mirum est; sed istos adhuc credere nolle
perdurum e=t: si autem, ut verum est, paucis, obscuris, minimis, indoctis
eam se vidisse dicentibus et scribentibus credidit mundus: cur pauci
obstinatissimi, qui remanserunt, ipsi mundo iam credenti adhuc usque non
credunt? Qui propterea numero exiguo ignobiliuro, infimorum, imperito-
XXI I , 5 Bl, CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1635
como es la ver dad, el mu n d o cr ey a unos hombr e s , pocos en
nmer o, desconoci dos,- de condi ci n humi l de e i gnor ant es que
dec an y escr i b an que l o vi er on, p o r qu l os pocos que que-
dar on envi scados en su obst i naci n no cr een hoy al mundo
que ya cr ee? El mu n d o ha cr e do a ese r educi do nme r o de
hombr es vi l es, dbi l es e i gnor ant es , por que l a di vi ni dad se
most r mucho m s admi r abl e me nt e en t est i gos t an despr eci a-
bl es. Su per suasi va el ocuenci a se concr et aba en mar avi l l as , no
en pal abr as . Y l os que no hab an vi st o a Cr i st o r es uci t ar y as-
cender al ci el o con su cuer po, daban fe al t es t i moni o de unos
hombr es que lo vi er on y que no habl aban si no en mar avi l l as
y en por t ent os. A est os hombr e s que s ab an que habl aban una
l engua, o, a muc ho echar , dos, de r epent e l es o an habl ar
mar avi l l os ament e l as l enguas de t odas l as naci ones . Ve an que
un coj o de naci mi ent o, despus de cuar ent a aos de enfer-
medad, se l evant aba y mar c haba a unas pal abr as que l e di ri -
gi er on en nombr e de Cr i s t o; que l os s udar i os que el l os ha-
b an t ocado c ur aban a l os enfer mos ; que mi l es de enfer mos
t endi dos en el cami no p o r donde hab an de pas ar , al cubr i r l os
l a s ombr a de l os cami nant es , r eci b an fr ecuent ement e l a s al ud.
Ve an ot r as muc has seal es pr odi gi os as que el l os r eal i zaban
en nombr e de Cr i st o. En fin, ve an que r es uci t aban a l os muer -
t os. Si admi t en la r eal i dad de est os hechos, como se l een, he
aqu un gr an nme r o de cosas i ncr e bl es que vi enen a aadi r -
se a l as t res ant er i or es .
Y con t odos est os t est i moni os aduci dos de hechos por t ent o-
sos no apeamos a l os i ncr dul os de su ext r aa dur eza par a
cr eer una cosa i ncr e bl e, en l a r esur r ecci n de l a car ne y en
su ascensi n al ci el o. Si no cr een que l os apst ol es de Cr i st o
hi ci er on estos mi l agr os par a i ncul car l a cr eenci a en l a resu-
rum hominum credidit, quia in tam contemptibilibus testibus multo mi-
rabilius divinitas se ipsa persuasit. Eloquia namque persuadentium quae
dieebant, mira fuerunt facta, non verba. Qui enim Christum in carne re-
surrexisse, et cum illa in caelum ascendisse non viderant, id se vidisse
narrantibus, non loquentibus tantum, sed etiam mirifica facientibus signa
credebant. Homines quippe, quos unius, vel ut multum, duarum lingua-
rum fuisse noverant, repente linguis omnium gentium loquentes mirabili-
ter audiebant. Claudum ab uberibus matris ad eorum verbum in Christi
nomine post quadraginta annos incolumem constitisse; sudara de corpo-
ribus eorum ablata sanandis profuisse languentibus; in va qua fuerant
transituri psitos in ordine innumerabiies morbis variis laborantes, ut
ambulantium super eos umbra transiret, continuo salutem soler recipere;
et alia multa stupenda in Christi nomine per eos facta, postremo etiam
mortuos resurrexisse cernebant
l s
. Quae si, ut leguntur, gesta esse conce-
dunt, ecce tot incredihilia tribus illis incredibilibus addimus; et ut cre-
datur unum incredibile, quod de carnis resurrectione atque in caelum
ascensione dicitur, multorum incredibilium testimonia tanta congerimus,
et nondum ad credendum horrenda duritia incrdulos flectimus. Si vero
per Apostlos Christi, ut eis erederetux, resurrectionem atque ascensionem
18
Ibid., 3.4.
\ '
1636 U CIUDAD DE Dios XXI I , 6/
r r ecci n y en l a ascensi n de Cr i st o, nos bas t a est e sol o y es-
t upendo mi l ag r o : que el or be de l a t i er r a ha cr e do en el l a
sin mi l agr os [ 10 ] .
C A P I T U L O V I
ROMA HA HE C HO DI OS A RMUL O PORQUE AMABA EN L A SU
FUNDADOR; EN CAMBI O, LA I GLESI A HA AMADO A CRI S T O
PORQUE LE CREE DlOS
1. Recor demos aqu el pas aj e en que Tul i o se ext r aa de
que se haya cr e do en l a di vi ni dad de Rmul o. Voy a ci t ar sus
mi s mas pal abr as . Di ce as : Lo ms di gno de admi r aci n en l a
apot eosi s de Rmul o es que l os dems hombr e s que han si do
el evados al r ango de di oses han vi vi do en si gl os de me nor ni-
vel cul t ur al . En el l os, la r azn es ms pr ocl i ve a l a ficcin,
y el vul go, m s fci l a la cr eenci a. Rmul o, en cambi o, exi st i
no hace t odav a sei sci ent os aos , cuando l as l et r as y l as cien-
ci as es t aban ya muy florecientes y hab an di s i pado l os er r or es
de la i ncul t a vi da de l os hombr e s de ant es . Y poco despus,
a pr ops i t o de est o, habl a de Rmul o en l os si gui ent es t r mi -
nos : Est o nos l l eva a l a concl usi n de que Rmul o exi st i
muchos aos despus que Home r o y que en est a poca er a
muy di f ci l la ficcin, por que l os hombr e s es t aban ya i nst r u -
dos y er an t i empos de l uz. La ant i gedad ha admi t i do fbul as ,
a veces bur das y t os cas ; per o el si gl o de Rmul o est aba ya
muy ci vi l i zado par a r echazar , sobr e t odo, l o i mpos i bl e. He
praedicantibus Christi, etiam ista miracula facta esse non credunt; hoc
nobis unum grande miraculum sufficit, quod eam terrarum orbis sine ullis
miraculis credidit.
" C A P U T VI
QUOD ROMA CONMTOREM SUUM ROMULUM DILIGENDO DEM FECF.RIT; EC-
CLESIA AUTEM Cl IRISTUM DF . UM CREDENDO DILEXERIT
1. Recolamus etiam hoc loco illud quod de Romuli credita divinitate
Tullius admiratur. Verba eius ut scrpta sunt, inseram: Magis est, inquit,
in Romulo admirandum, quod caeteri qui dii ex hominibus facti esse di-
cuntur, minus eruditis hominum saeculis fuerunt, ut fingendi proclivior
esset ratio, cum imperiti facile ad credendum impellerentur. Romuli au-
tem aetatem minus his sexcentis annis iam inveteratis litteris atque doc-
trinis, omnique illo antiquo ex inculta hominum vita errore sublato fuis-
se cernimus. Et paulo post de eodem Romulo ita loquitur, quod ad hunc
pertinet sensum: Ex quo intelligi potest, inquit, permultis annis ante
Homerum fnisse, quam Romulum, ut iam doctis hominibus ac temporibus
ipsis eruditis ad fingendum vix quidquam esset loci. Antiquitas enim
recepit fbulas, fictas etiam nonnunqam incondite: haec aetas autem
iam exculta praesertim eludens omne quod fieri non potest respuit ".
1T
De Repblica l.i co
XXI I , 6, 1 HL CIELO, FIN DE U CIUDAD DE DIOS 1637
aqu que uno de l os hombr e s m s sabi os y m s el ocuent es
del mundo de ent onces, M. Tul i o Ci cer n, se mar avi l l a de que
se haya cre do en l a di vi ni dad de Rmul o, por que el si gl o en
que sur gi era ya un si gl o de l uces, y st os no admi t en l as
fbul as.
Y qui n crey que Rmul o er a di os si no Roma, pe que a
y en mant i l l as t odav a? Los descendi ent es se vi er on obl i gados
a conser var la t r adi ci n de sus mayor es , y despus de habe r
mamado esta super st i ci n con l a l eche de la mad r e que i ba
cr eci endo y ens anchando su i mpe r i o, l a e xpandi e r on ent r e l os
puebl os domi nados. As , t odas l as naci ones venci das, si n dar
fe a la di vi ni dad de Rmul o, no dej aban de pr oc l amar l e di os
por t emor a ofender a l a ci udad domi nador a, a Roma, enga-
ada t ambi n, si no p o r amor del er r or , al menos p o r e r r or
de su amor . Cuan di fer ent e es nues t r a fe en l a di vi ni dad de
Cr i st o! El es el fundador de l a Ci udad cel est i al y e t e r na; pe r o
el l a no le crey Di os por que l a fund, si no ms bi en mer eci
ser fundada por que cr ey en El . Roma, ya fundada y dedi cada,
l evant un t empl o y en l rindi cul t o a su fundador como a
di os ; y l a nueva J er us al n, par a ser const r ui da y dedi cada,
pus o p o r fundament o de su fe a su Fundador , a Cr i st o Di os ,
l i a pr i mer a, por amor a Rmul o, l e cr ey di os, y l a s egunda
por que Cristo era Di os, l o am. Al i gual que en aqu l l a pr e-
cedi al go que l a i nduj o a cr eer una per fecci n fal sa en el
amado, en sta pr ecedi al go a su fe que l a movi a amar con
fe rect a y no t emer ar i ament e una ver dad y no u n a fal s edad.
Si n cont ar l os i nnumer abl es mi l agr os que per s uadi er on l a
di vi ni dad de Cri st o, le han pr ecedi do l as pr ofec as di vi nas, t an
Unus e numero doctissimorum hominum, idemque eloquentissimus om-
niutn M. Tullius Cicero, propterea dicit divinitatem Romuli mirabiliter
creditam, quod erudita iam tmpora fuerunt, quae falsitatem non lecipe-
rent fabularum. Quis autem Romulum deum nisi Roma credidit, atque id
parva et incipiens? Tum deinde posteris servare fuerat necesse quod ac-
ceperant a maioribus, ut cum ista superstitione in lacte quodammodo
matris ebibita cresceret civitas, atque ad tam magnum perveniret impe-
rium, ut ex eius fastigio velut ex altiore quodam loco alias quoque gen-
ts, quibus dominare tur, hac sua opinione perfunderet; ut non quidem
crederent, sed tamen dicerent deum Romulum, ne civitatem, cui ser-
viebant, de conditore eius offenderent, aliter eum nominando quam Roma;
quae id non amore quidem huius erroris, sed tamen amoris errore credide-
rat. Ghristus autem quanquam sit caelestis et sempiternae conditor civi-
tatis, non tamen eum, quoniam ab illo condita est, Deum credidit: sed
ideo potius est condenda, quia credidit. Roma conditorem suum iam
constructa et dedicata tanquam deum coluit in templo: haec autem Ieru-
salem conditorem suum Deum Christum, ut constru posset et dedicari,
posuit in fidei fundamento. Illa illum amando esse deum credidit, ista
istum Deum esse credendo amavit. Sicut ergo praecessit unde amaret illa,
et d amato iam libenter etiam falsum bonum crederet; ita praecessit
unde ista crederet, ut recta fide, non temer quod falsum, sed quod verum
erat amaret. Exceptis enim tot et tantis miraculis, quae persuaserunt Deum
esse Christum, prophetiae quoque divinae fide dignissimae praecesserunt,
1638
LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 6, 1
di gnas de fe, cuyo cumpl i mi ent o no l o es per amos , como l os
pat r i ar cas , si no que l o vemos ya veri fi cado. No es as de
Rmul o. Se oye o se lee que fund a Roma y que r ei n en el l a,
per o no hay pr ofec a al guna ant er i or s obr e l . Empe r o, que h a
ido r eci bi do ent r e l os di oses, l a hi s t or i a lo acept a como una
cr eenci a, no l o pr ue ba como un hecho. No hay mi l agr os que
pr ueben l a r eal i dad del mi s mo. Se habl a de una l oba que l o
al i ment , j unt o con su he r mano, como de un gr an por t ent o.
Y qu significa est o p ar a p r o b ar que es di os ? Si es ver dad
que esa l oba fu aut nt i ca y no una cor t esana, el caso fu co-
mn a i os dos he r manos , y, si n e mbar go, el ot r o no es t eni do
p o r di os. Adems , a qui n se ha pr ohi bi do deci r que Rmul o,
Hr cul es u ot r os per s onaj es semej ant es er an di os es ? Y qui n
ha pr efer i do mor i r a ocul t ar su fe? Re ndi r a cul t o di vi no al -
guna naci n a Rmul o si no se vi er a cons t r ei da a el l o por
mi edo al n o mb r e r o man o ? Y qui n podr a cont ar cunt os
han pr efer i do pe r de r la vi da en manos de la fiereza y de la
cr uel dad a ne gar l a di vi ni dad de Cr i s t o?
As , el mi edo fundado de i ncur r i r en una l i ger a i ndi g-
naci n de l os r omanos const r e a a al gunos puebl os somet i dos
a su der echo a r endi r cul t o a Rmul o como a di os. En cambi o,
el mi edo, no de i nc ur r i r en una l eve ofensa, si no en l os m s
var i ados y hor r i bl e s s upl i ci os y has t a en l a muer t e, t emi da
ms que ni ngn ot r o, no h a podi do i mpe di r que, p o r t oda la
t i er r a, un i nmens o nme r o de mr t i r es no sl o cr eyer a en la
di vi ni dad de Cr i st o, si no que l o confesar a pbl i cament e. La
Ci udad de Cr i st o, an per egr i na en l a t i er r a, per o ya con un
gr an es cuadr n de puebl os , no l uch cont r a sus i mp os per se-
quae in lio, non sicut a palribus adhuc creduntur implendae, sed iam
demonstrantur impletae. De Rmulo autem quia condidit Romairi, in
eaque regnavit, auditur, legiturve quod factum est, non quod ante fuerat
prophetatum; sed quod sit receptus in dos, creditum tenent litterae, non
factum docent. NulJis quippe rerum mirabilium signis id ei ver prove-
nisse monstratur. Lupa quippe illa nutrix, quod videtur quasi magnum
exstitisse portentum, quale aut quantum est ad demonstrandum deum?
Certe enm etsi non meretrix lupa fuit illa, sed bestia, cum commune
fuerit ambobus, frater tamen eius non habetur deus. Quis autem prohi-
bitus est, aut Romulum, aut Herculem, aut alios tales homines dos di-
cere, et mori maluit, quam non dicere? Aut vero aliqua gentium coleret
nter dos suos Romulum, nisi Romani nominis metus cogeret? Quis porro
numeret, quam multi quantaiibet saevitia crudelitatis occidi, quam Uhris-
tum Deum negare maluerunt? Proinde raetus quamlibet levis indignatio
ais, quae ab animis Romanorum, si non fieret, posse putabatur existere,
eompellebat aliquas civitates positas sub iure Romano tanquam deum co-
lere Romulum: a Christo autem Deo non solum colendo, verum etiam
eonfitendo, tantam per orbem errae martyrum multitudinem metus re
vocare non potuit, non levis ofensionis animorum, sed immensarum va-
riarumque poenarum, et ipsins mortis, quae plus caeteris formidatur. e-
que tune civitas Christi, quamvis adhuc peregrinaretur in terris, et haberet
tamen niagnorum agmina populorum, adversus impios persecutores suos
XXH , 6, 2 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1630
gui dor es p o r su subsi st enci a t e mpor al , si no que, al cont r ar i o,
no resi st i par a l ogr ar l a et er na. Los cr i st i anos er an car gados
de cadenas , encar cel ados , azot ados, at or ment ados , quemados ,
des pedazados , hechos t r i zas, y, si n e mbar go, su nme r o au-
me nt aba. Su i deal no er a l uc har por l a sal ud, si no des pr eci ar
l a sal ud por amo r del Sal vador [ 11] .
2. No se me ocul t a que Ci cer n, en el l i br o I I I Sobre la
repblica, si no me engao, sost i ene que un est ado bi en orga-
ni zado no e mpr e nde j am s l a gue r r a si no es o p o r conser var
su fidelidad o su subsi st enci a. Qu ent i ende por s al ud o subsi s-
t enci a, l o expl i ca en ot r o pas aj e. Di ce as : Los par t i cul ar es se
hur t an a veces p o r una muer t e pr ont a a l a pobr eza, al destie-
r r o, a l a pr i s i n, a l os azot es y a ot r as pe nas a l as que no son
i nsensi bl es ni l os hombr e s m s r udos . Pe r o l a muer t e, que
par ece l i br ar de t oda pena a l os par t i cul ar es , es una pena par a
l a ci udad que debe ser const i t ui da con mi r as de et er na. As ,
pues , l a muer t e no es nat ur al a una r epbl i ca como l o es a mi
i ndi vi duo, par a qui en a veces no sl o es necesar i a, si no ade-
m s des eabl e. Cuando una ci udad se ext i ngue, des apar ece v se
ani qui l a, es (si cabe l a compar aci n, guar dada l a pr opor c i n)
una i magen de l a r ui na y dest r ucci n del mu n d o ent er o. Ci-
cer n habl a as p o r qu e pi ens a, con l os pl at ni cos , que el mun-
do no ha de per ecer . Est , pues , fuer a de duda que, segn l ,
un est ado debe decl ar ar l a guer r a p o r su sal ud, es deci r , par a
que subsi st a et er nament e aqu abaj o, como l di ce, aunque l os
i ndi vi duos que l o componen mue r an y nazcan en sucesi n con-
t i nua, como l os r bol es de hoj a per enne, el ol i vo, el l aur el
y ot r os, s i empr e l a cons er van fresca, cayendo unas y br ot ando
ot r as . La muer t e, segn l , no es una pena par a l os par t i cul a-
res, pues que con fr ecuenci a l os l i br a de ot r as p e n as ; per o l o
es p ar a l a ci udad.
pro temporali salute pugnavit; sed potius ut obtineret aeternam, non re-
pugnavit, Ligabantur, includebantur, caedebantur, torquebantur, ureban-
tur, laniabantur, trucidabantur, et multiplicabantur. Non erat eis pro sa-
lute pugnare, nisi salutem pro Salvatore contemnere.
2. Scio in libro Ciceronis tertio, nisi fallor, de Repblica, disputan,
nullum bellum suscipi a civitate ptima, nisi aut pro fide, aut pro salute.
Quid autem dicat pro salute, vel intelligi quam salutem velit, alio loco
demonstrans, Sed his poenis, inquit, quas etiam stultissimi eentiunt,
egestate, exsilio, vinculis, verberibus, elabuntur saepe privati, oblata mortis
celeritate. Civitatibus autem mors ipsa poena est, quae videtur a poena
singulos vindicare. Debet enim constituta sic esse civitas, ut aeterna sit.
Itaque nullus interitus est reipublicae naturalis, ut hominis, in quo mors
non modo necessaria est, verum etiam optanda persaepe. Civitas autem
cum tollitur, deletur, exstinguitur: simile est quodammodo (ut parva
magnis conferamus) ac si omnis hic mundus intereat et concidat. Hoc
ideo dixit Cicero, quia mundum non interiturum cum Platonicis sentit.
Constat ergo eum pro ea salute bellum voluisse suscipi a civitate, qua fit
ut maneat hic civitas, sicut dlcit, aeterna, quamvis morientibus et nascen-
tibus singulis; sicut perennis est opacitas oleae vel lauri. atque huiusmodi
1 640 LA CIUDAD DB DIOS XXTI , 7
Ahora se pregunta, y con razn, si obraron rectamente los
saguntinos cuando prefirieron que su ciudad pereciera a que-
brantar la fidelidad que deban a la repblica romana. Los
ciudadanos de la repblica terrena alaban su decisin y su
obrar. Pero no veo cmo puedan seguir esta mxima de que
no debe emprenderse la guerra, si no es por la fidelidad o pol-
la salud. Cicern no dice cul de las dos debe elegirse en caso
de que concurran con el mismo riesgo ambas, no pudiendo
mantener una sin perder la otra. Este es el caso. Si los sagun-
tinos elegan la salud, deban traicionar su fidelidad, y si con-
servaban la fidelidad, deban perder su subsistencia, como en
realidad sucedi.
En cambio, la subsistencia de la Ciudad de Dios no se ha
as. Se conserva, o por mejor decir, se conquista con la fe
y por la fe, y, perdida la fe, nadie puede arri bar a sus pla-
yas. Este pensamiento de un corazn firme y generoso es el
que ha hecho tantos mrtires cuales no ha tenido ni podido
tener Rmulo, que no ha tenido ni uno solo por confesar su
divinidad.
C A P I T U L O V I I
LA FE DEL MUNDO EN CRISTO FU OBRA DEL PODER DIVINO, NO
DE LA PERSUASIN HUMANA
Se me antoja ridculo recordar la falsa divinidad de Rmu-
lo al hablar de Cristo. Rmulo existi casi seiscientos aos an-
tes que Cicern [12], y su poca, segn dicen, era ya tan ins-
caeterarum arborum, singulorum' lapsu ortuque filiorum. Mors, quippe, ut
dicit, non hominum singulorum sed universae poena est civitatis, quae a
poena plerumque singulos vindicat. Unde mrito quaeritur, utrum recte
fecerint Saguntini, quando universam suam civitatem interire maluerunt,
quam fidem frangere, qua cura ipsa Romana repblica tenebantur: in quo
suo facta laudan tur ab hominibus terrenae reipublicae civibus. Sed quo-
modo huic disputationi possent obedire, non video, ubi dicitur mil un
suscipiendum esse bellum, nisi aut pro fide, aut pro salute: nec dicitur,
ei in unum simul periculum ita do ista concurrerint, ut teneri alterum
sine alterius amissione non possit. quid sit potius eligendum. Proferto enim
Saguntini si salutem eligerent, fides eis fuerat deseranda: si fides tenenda,
amittenda u ti que salus, sicut et factum est. Salus autem civitatis Dei talis
est. ut cum fide ac per fidem teneri, vel potius acquiri possit; fide autem
perdita, ad eam quisque venire non possit. Quae cogitatio firmissimi ac
patientissimi cordis, tot ac tantos martvres fecit, qualem ne unum quidem
habuit, vel habere potuit, quando est dus creditus Romulus.
CAPUT VI I
QOD UT MUNDUS IN C H K I S T U M CREDERET, VIRTUT1S FUERTT DIVINAE,
NON PERSUASIONIS HMANAE
Sed valde ridiculum est, de Romuli falsa divinitate, cum de Christo
loquimur, facer mentionem. Verumtamen cum sexcentis ferme annis ante
XXI I , 8, 1 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1 641
truda y culta, que rechazaba todo lo imposible. Si as era
entonces, cunto ms en tiempos de Cicern, y sobre todo
ms tarde, bajo el reinado de Augusto y de Tiberiopocas
de civilizacin ms avanzada, la razn no podra aguantar
la resurreccin de Cristo en su carne y su ascensin al cielo
como cosas de todo punto imposibles! Se burl ar an de esta
creencia y no la admitiran ni escucharan si la divinidad
verdadera o la verdad divina y una infinidad de milagros in-
contestables no hubiesen demostrado que eso es posible y que
de hecho se realiz. He aqu por qu, a despecho de las ms
numerosas y enconadas persecuciones, se ha credo fidelsima-
tnente y se ha predicado con intrepidez la resurreccin y la
inmortalidad de la carne, que han precedido en Cristo y se
realizarn all en el siglo futuro en todos los hombres. He
aqu por qu esta creencia ha sido sembrada en todo el orbe
para pul ul ar y lozanear con ms vitalidad, fecundada por la
sangre de los mrtires. Se lean las predicciones de los profe-
tas y a stas se aadan los portentos y los milagros. Se ha
visto que era una verdad nueva para la costumbre, pero no
contraria a la razn. Y un da, el orbe que la persegua con
furor la abrazaba con la fe [ 1 3] .
C A P I T U L O V I I I
LOS MILAGROS DE ENTONCES Y LOS DE AHORA
1. Por qureplicanesos milagros que, segn vos-
otros, se hacan entonces, no se hacen ahora? Podr a decir
Ciceronem Romulus fuerit, atque illa aetas iam fuisse doctrinis dicatur
exculta, ut quod fieri non potest, omne respueret: quanto magis post
sexcentos annos ipsius tempore Ciceronis, maximeque postea sub Augusto
atque Tiberio, eruditioribus utique temporibus, resurrectionem carnis
Christi atque in caelum ascensonem, tanquam id quod fieri non potest,
mens humana ferr non posset, eludensque ab auribus cordibusque respue-
ret, nisi eam fieri potuisse, atque factam esse divinitas ipsius veritatis, vel
divinitatis veritas, et contestantia miraculorum signa monstrarent; ut
terrentibus et contradicentibus tam multis tamque magnis persecutionibus,
praecedens in Christo, deinde ad novum saeculum in caeteris secutura
resurrectio atque immortalitas carnis et fidelissime crederetur, et praedi-
caretur intrepide, et per orbem terrae pullulatura fecundius cum martyrum
sanguine sereretur. Legebantur enim praeconia praecedentia Prophetarum,
concurrebant ostenta virtutum, et persuadebatur veritas nova consuetudini,
non contraria rationi, doee orbis terrae qui persequebatur furore, seque-
retur fide.
CAPUT VI H
DE MIRAC.ULIS QDAE UT MNDS IN CHRISTUM CREDERET FACTA SUNT,
ET FIERI MUNDO CREDENTE NON DESINUNT
1. Cur, inquiunt, nunc illa miracula, quae praedicatis facta esse, non
fiunt? Possem quidem dicere, necessaria fuisse priusquam crederet mun-
1642 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 8, i
que fueron necesarios antes de que el mundo creyera, para
que creyera el mundo. Hoy el que pida todava milagros para
creer se convierte l en un gran milagro, pues no cree creyen-
do ya todo el mundo. Mas habl ar as parece hacer dudar de
la realidad de los milagros de entonces. De dnde o a qu
se debe que se publique por todas partes con tanta fe que
Cristo ascendi al cielo con su carne? A qu se debe que en
siglos de luces, en que se rechaza todo lo imposible, al pa-
recer el mundo ha credo, sin milagros, cosas maravillosamen-
te increbles? Prefieren decir que fueron crebles y por eso
credas? Por qu entonces no las creen ellos? Nuestro dilema
es breve: o las cosas increbles que se realizaban, y que to-
dos vean, han persuadido una cosa increble que nadie vea,
o era tan creble que no necesitaba de milagros para ser cre-
da. Esta respuesta es muy apropiada para contestar a los ms
vanidosos.
No se puede negar que se obraron muchos milagros para
afirmar este grande y saludable mi l agro: que Cristo resucit
y subi al cielo con su carne. Estn consignados en las vera-
csimas Letras, que recogen la realidad del milagro y la verdad
que intimaban. Los milagros se han manifestado par a dai fe,
y la fe que han dado los manifest con mayor claridad Se
leen a los pueblos para que los crean, pero no se les leyeran
si no los creyeran ya [14J. Tambin ahora se hacen milagros
en su nombre, sea por sus sacramentos, sea por las oraciones
o las reliquias de los santos; pero no se extiende su fama y su
gloria como la de aqullos. El canon de las sagradas Letras,
que convena estar fijado, hace que aquellos milagros se pre-
dus, ad hoc ut crederet mundus. Quisquis adhuc prodigia ut credat in-
quir!, magnum est ipse prodigium, qui .mundo credente non credit. Ve-
rum hoc ideo dicunt, ut nec tune illa miracula facta fuisse credantur.
Unde ergo tanta fide Christus usquequaque cantatur in caelum cum carne
sublatus? unde temporibus eruditis, et omne quod fieri non potest respuen-
tibus, sine ullis miraculis nimium mirabiliter incredibilia credidit mundus*
An forte credibilia fuisse, et ideo credita esse dicturi sunt? Cur ergo ipsi
non credunt? Brevis est igitur nostra complexio: Aut incredibilis rei,
quae non videbatur, alia incredibilia, quae tamen fiebant et videbantur,
fecenmt fidem; aut certe res ita credibilis, ut nullis quibus persuaderetur
miraculis indigeret, istorum nimiam redarguit infidelitatem. Hoc ad re-
fellendos vanissimos dixerim. Nam facta esse multa miracula, quae attes-
taren tur illi uni grandi salubrique miraculo, quo Christus in caelum cum
carne in qua resurrexit, ascendit, negare non possumus. In eisdem quippe
veracissimis Libris cuneta conscripta sunt, et quae facta sunt, et propter
quod credendum facta sunt. Haec, ut fidem facerent, innotuerunt; haec
per fidem, quam fecenmt, multo clarius innotescunt. Leguntur quippe in
populis, ut credantur; nec in populis tamen nisi credita legerentur. Nam
etiam nune fiunt miracula in eius nomine, sive per sacramenta eius, sive
per orationes vel memorias sanctorum eius; sed non eadem claritato
Ilustran tur, ut tanta quanta illa gloria diff amen tur. Canon quippe sacra-
rum Litteranim, quem definitum esse oportebat, illa facit ubique recitan,
XXH, 8, 3 EL CIELO. FIN DE LA CIUDAD DB DIOS 1643
gonen por todas partes y prendan en la memoria de todos los
pueblos. Al contrario, stos no son conocidos ms que en los
lugares en que se realizan, y apenas los conoce la ciudad en-
tera. Con frecuencia en las ciudades, sobre todo si son gran-
des, los conocen unos pocos, y los dems los ignoran. Aadid
que los fieles que los cuentan a los fieles de otras regiones no
llevan avalada su autoridad por un reconocimiento que no deja
lugar a duda.
2. El milagro se obr en Miln, estando yo all. Un ciego
recobr la vista. Y ste lleg a conocimiento de muchos. La
ciudad es populosa, y entonces estaba all el emperador. El
milagro tuvo lugar en presencia de un inmenso gento que con-
curra a venerar los cuerpos de los mrtires Gervasio y Protasio.
Estos cuerpos, que estaban enterrados y eran casi desconocidos,
fueron descubiertos en sueos al obispo Ambrosio. All, aquel
ciego, disipadas las tinieblas de sus oos, vio la luz [15].
3. Quin, a excepcin de un reducido nmero, ha odo
hablar en Cartazo de la curacin de Inocencio, en otro tiem-
po abogado de la Prefectura, curacin que yo he presenciado?
El era hombre piadoso, y como l. toda su casa. En ella nos
haba hospedado a mi hermano Alipio y a m, que venamos
de allende el mar, sin ser an clrigos, pero va sirviendo a
Dios. Morbamos entonces junio a l. Los mdicos le trataban
ciertas fstulas, numerosas por cierto y salidas en la parte nos-
terior e nfima del cuerpo. Ya se las haban sajado v haban
aplicado todas las medicinas que su arte les brindaba. La
operacin haba sido muy dolorosa y muy larga. Los mdicos,
por inadvertencia, haban deiado una fstula que estaba tan
et memoriae cunctorum inhaerere populorum: haec autem ubicumque
fiunt, ibi sciuntur vix a tota ipsa civitate vel quocumque commanentium
loco. Nam plerumque etiam ibi paucissimi sciunt, ignorantibus caeteris,
mxime si magna sit civitas; et quando alibi aliisque narrantur, non tanta
ea commendat auctoritas, ut sine difficultate vel dubitatione credantur,
quamvis Christianis fidelibus a fidelibus indicentur.
2. Miraculum quod Mediolani factum est, cum llic essemus, quando
illuminatus est caecus, ad multorum notitiam potuit pervenire, quia el
grandis est civitas, et ibi erat tune Imperator, et immenso populo tesle
res gesta est, concurrente ad corpora martyrum Protasii et Gervasii: quae
cum laterent, et penitus nescirentur, episcopo Ambrosio, per somnium
reveate reperta sunt; ubi caecus ille depulsis veteribus tenebris diem
vidit.
3. Apud Cartharinein autem quis novit, praeter admodum paucissi-
uios, salutem, quae facta est Innocentio ex advcate vicariae praefecturae,
ubi nos nterfuimus, et ocul3 aspeximus nostris? Venientes enim de
transmarinis, me et fratrem meum Alypium, nondum quidem clericos, sed
am Deo servientes, ut erat cum tota domo sua religiosissimus, ipse susce-
perat, et apud eum tune habitabamus. Curabatur a mediis: fstulas, quas
numerosas atque perplexas habuit in posteriore atque ima corporis parte,
am secuerant ei, et artis suae caetera medicamentis agebant. Passus autem
fuerat in sectone illa et diuturnos et acerbos dolores. Sed unus nter
mullos sirrns fefelleat mdicos, atque ita latuerat. ut eum non tangerent,
1 644 LA CIUDAD DE DIOS XXH, 8, 3
ocul t a cfue, como no l a vi er on, no l e apl i car on el bi s t ur . As ,
mi ent r as que cur aban y cui daban t odas l as f st ul as abi er t as ,
l a ot r a t or naba i nt i l es t odas sus cur as . El enfer mo desconfia-
ba ya de la di l aci n y t em a enor mement e una nueva i nci si n.
Este er a el pr ons t i co que le hab a dado ot r o mdi co domst i -
co suyo, a qui en no hab an per mi t i do l os ot r os asi st i r a la
oper aci n ni como s i mpl e t est i go y a qui en su amo, en un
acceso de cl er a, hab a expul s ado y r eci b a con di fi cul t ad.
El enfer mo, ent onces, gr i t : Qu ! Vai s a saj ar ot r a vez?
Va a cumpl i r s e el pr ons t i co de aquel a qui en no qui si st ei s
ni de t es t i go?
El l os comenzar on a bur l ar s e de l a i gnor anci a de su com-
paer o y a c al mar al enfer mo con bue nas pal abr as y bel l as
pr omes as . Pas ar on an ot r os muc hos d as, y t odas l as t ent at i -
vas se ve an fr us t r adas . Los mdi cos per si st an en su pr ome s a
de c ur ar l a hemor r agi a, no con el bi s t ur , si no con medi ca-
ment os. Ll amar on a ot r o mdi co, ya de edad avanzada y per i -
to en el ar t e, por nombr e Ammoni o. Exami nado el l ugar do-
l or i do, di o el mi s mo j ui ci o que l os ot r os. El enfer mo, creyn-
dose ya fuer a de pel i gr o, gui ado por l a aut or i dad de st e, se
mofaba del mdi co domst i co suyo con al egr e hi l ar i dad y del
pr ons t i co de una nueva oper aci n.
Qu m s ? Des pus de muchos d as, i nt i l ment e t r anscu-
r r i dos, cans ados y confusos, vi ni er on a confesar que sl o hab a
una s ol uci n: el bi s t ur . El enfer mo, at ni t o, p l i do y t ur bado,
per di hast a el habl a. Vuel t o en s y r ecobr ada el habl a, los
mand r et i r ar y no vol ver m s por al l . Tr as muc ho l l or ar
e i mpel i do por l a necesi dad, ech mano del l t i mo r ecur so.
quem ferro aperire debuerant. Denique sanatis mnibus quae aperta cu-
rabant, ste remanserat solus, cui frustra impendebatur labor. Quas moras
ille suspectas habens, multumque formidans ne iterum secaretur, quod ei
praedixerat alius medicus domesticus eius, quem non admiserant illi, ut
saltem videret, cum primum sectus est, quomodo id facerent, iratusque
illum domo abiecerat, vixque receperat, erupit, atque ait: Iterum me sectu-
ri estis? Ad illius, quem noluistis esse praesentem, verba venturas sum?
Irridere illi medicum imperitum, metumque hominis bonis verbis promis-
sionibusque lenire. Praeterierunt et alii es plurimi, nihilque proficiebal
omne quod fiebat. Medici tamen in sua pollicitatione persistebant, non se
illum sinum ferro, sed medicamentis esse clausures. Adhibuerunt et alium
grandaevum iam medicum, satisque in illa arte laudatum (adhuc enim
vivebat) Ammonium, qui loco inspecto, idem quod illi ex eorum diligentia
p'eritiaque promisit. Cuius ille factus auctoritate securas, domestico suo
medico, qui futuram praedixerat aliam sectionein faceta hilaritate, velut
iam salvus, illusit. Quid plura? Tot dies postea inaniter consumpti trans-
ierunt, ut fessi atque confusi faterentur eum nisi ferro millo modo posse
sanari. Expavit, expalluit nimio timore turbatus: atque ubi se collegit.
farique potuit, abire illos iussit, et ad se amplius non acceder, neo aliud
occurrit fatigato lacrymis et illa iam neeessitate constricto, nisi ut adhi-
beret Alexandrimim quemdam, qui tune chiringas mirabilis habebatur, ut
ipse faceret quod ab illis fieri nolebat ratus. Sed posteaquam venit ille.
laboremque illorum in cicatrieibus sicnt artifex vidit, boni viri functus
XXI I , 8, 3 EL CIELO, PIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1645
Ll am a un t al Al e j andr i no, cl ebr e ci r uj ano de ent onces, p ar a
que. l hi ci er a lo que no hab a per mi t i do hacer a l os ot r os .
Vi no, y despus de habe r admi r ado, por l as ci cat r i ces, la habi -
l i dad de l os ot r os que le hab an t r at ado, consci ent e de su ofi-
ci o de h o mb r e de bi en, le aconsej que t or nar a a l l amar a l os
pr i me r os par a que gozar an del fr ut o de sus esfuerzos. Y aadi
que n o hab a ms sol uci n que una nueva i nci si n, per o que
no est aba confor me con sus cos t umbr es qui t ar l a pal ma de
una cur a t an avanzada a hombr e s cuyo saber , per i ci a y di l i -
genci a admi r aba en l as ci cat r i ces. El enfer mo se r econci l i
con sus mdi cos, y le pl ugo que, con asi st enci a del mi s mo
Al ej andr i no, abr i er an aquel l a f st ul a con el bi s t ur , f st ul a que,
segn el sent i r un ni me de est os mdi cos, er a i ncur abl e. La
oper aci n se apl az par a el d a si gui ent e.
En habi endo mar c hado el l os, el enfer mo se sumi en una
t ri st eza t an pr ofunda, que t oda su casa se l l en de dol or , y el
l l ant o como por un di funt o apenas lo pod amos cont ener nos-
ot r os. Lo vi si t aban di ar i ament e sant os var ones , como Sat ur ni -
no, de feliz memor i a, a l a sazn obi spo de Uz al a; el pr esb t e-
ro Gel oso y l os di conos de la i gl esi a de Car t ago. Ent r e el l os
es t abay es el ni co s obr evi vi ent eAur el i o, obi s po di cno de
nombr e y de honor , con qui en, cons i der ando l as mar avi l l os as
obr as de Di os, he conver s ado muc has veces s obr e el caso, y lo
r ecuer da per fect ament e. El sol a vi si t ar al enfer mo por l a
t ar de . Y le r og, con l gr i mas en l os oj os, que a l a maana
si gui ent e se di gnar a asi st i r a sus funer al es m s que a sus su-
fr i mi ent os. Las i nci si ones pr ecedent es le hab an caus ado t al
mi edo, que no dudaba que mor i r a en manos de l os mdi cos.
officio, persuasit homini ut illi potius qui in eo tantum laboraverant,
quantum ipse inspiciens mirabatur, curationis suae fine fruerentur. adii-
ciens quod revera nisi sectus esset, salvus esse non posset; sed valde ah.
horrere a suis moribus, ut hominibus quorum artificiosissimam operam, in-
dustriam, diligentiam admirans in cicatrieibus eius videret, propter exi-
guum quod remansit, palmam tanti laboris auferret. Redditi sunt animo
eius, et placuit ut eodem Alexandrino assistente ipsi sinum illum ferro
qui iam consensu omnium aliter insanabilis putabatur, aperirent. Quae
res dilata est in consequentem diem. Sed cum abiissent illi. ex moerore
nimio domini tantus est in domo illa exortus dolor, ut tanquam funeris
planctus vix comprimeretur a nobis. Visitabant eum quotidie sancti viri
episcopus tune Uzalensis, beatae memoriae Saturninus, et presbyter Gelo-
sus, ac diaconi Carthaginensis Ecclesiae: in quibus erat, et ex quibus
solus est nunc in rebus humanis, iam episcopus cum honore a nobis debito
nominandus Aurelius, cum quo recordantes mirabilia opera Dei, de hao
re saepe collocuti sumus, eumque valde meminisse, quod commemoramus
mvenimus. Qui cum eum, sicut solebant, vespere visitarent, rogavit eos'
miserabilibus lacrymis, ut mane dignarentur esse praesentes suo funeri
potius quam dolori. Tantus enim eum metus ex prioribus invaserat poenis
ut se nter medicorum manus non dubitaret esse moriturum. Consolati
sunt eum illi, et hortati ut in Deo fideret, eiusque voluntatem viriliter
ferret Inde ad orationem ingressi sumus: ubi nobis ex more genua fieen-
tibus, atque, incumbentibus terrae, ille se ita proiecit, tanquam fuisset
1646 '"' LA CIUDAD DE DIOS XX3I, 8, 3
Le cons ol ar on y le e xhor t ar on a que confi ara en Di os y a qu
acept ar a vi r i l ment e su vol unt ad. En segui da nos pus i mos en
or aci n, y, es t ando nos ot r os ar r odi l l ados como de cos t umbr e
y pos t r ados en t i er r a, l se ar r oj con t al i mpet uos i dad, que
par ec a como si al guno le hubi er a br us cament e t i r ado, v co-
menz a or ar t ambi n. Oui n podr expl i car con pal abr as
de au modo, con qu afect o, con qu unci n, con au r o de
l gr i mas , con au gemi dos v sol l ozos, que le sacud an t odo su
ser y casi le ahogaban el esp r i t u, o r ab a? Yo no s si l os de-
ms or aban v si t odo esto no l os di st r a a. Sl o s que yo no
pod a or ar . Sol ament e di i e en mi c or az n: Seor , si no escu-
chas est as pl egar i as , au pl egar i as de t us si er vos e s c uc har s ?
Me par ec a que no pod a aadi r s e va nada, si no e xpi r ar or an-
do. Nos l evant amos v. r eci bi da la bendi ci n del obi spo, mar -
chamos , r ogndonos l aue vi ni semos por la mac an a, exhor-
t ndol e el l os a que t uvi ese buen ni mo. Br i l l el d a, ese d a
t an t emi do. Se pr es ent ar on l os si er vos de Di os, como hab an
pr omet i do. Ent r ar on l os mdi cos, apr es t ar on t odo lo que ped a
aquel l a hor a, s acando l os t emi bl es i ns t r ument os ant e el estu-
por de t odos l os pr esent es. Los ms aut or i zados de l os cir-
cunst ant es consuel an al enfer mo v le dan ni mos , mi ent r as que
se le col or a sobr e el l echo en l a pos t ur a ms cmoda par a
saj ar . Suel t an l as vendas , des cubr en la her i da y el mdi co
exami na. Busca y r ebusca la f st ul a que hab a de saj ar . Aus -
cul t a, t oca, usa de t odos l os medi os a su al cance. Po r fin hal l
una ci cat ri z mu v cer r ada. Mi s pal abr as son febl es par a expr e-
sar la al egr a, la al abanza y la acci n de gr aci as que br ot
de la boca de t odos, ent r e gozosas l gr i mas , al Di os mi ser i cor -
di oso y omni pot ent e. La escena se pr es t a ms p ar a una medi -
l aci n que par a un di scur so.
aliquo graviter impeliente prostratus et coepit orare: quibus inodis, quo
affectu, quo motu animi, quo fluvio lacrymarum, quibus gemtibus atque
sinenltibus succntientihus omnia membra eius et pene intercludentibus
spirtum, quis ullis explicet verbis? Utrum orarent alii, nec in haec eorum
averteretur intentio, nesciebam. Ego tamen prorsus orare non poteram:
hoc tantummodo breviter in corde meo dixi, Domine, quas tuorum preces
exauds, si has non exaudis? Nihil enim mihi videbatur addi iam posse,
nisi ut exspiraret orando. Surreximus, et accepta ab Episcopo benedic-
tione discessimus; rogante illo ut mane adessent, illis ut aequo animo
esset hortantibus. Illuxit dies qui rnetuebatur, aderant serv Dei, sicut se
adfuturos esse promiserant: ingressi sunt medici, paran tur omnia quae
hora illa poscebat, tremenda ferramenta proferuntur, attOnitis suspensisque
mnibus. Eis autem quorum erat maior auctoritas, defectum animi eius
consolando erigentibus, ad manus secturi membra in lectulo componuntur,
solvuntur nodi ligamentorum, nudatur locus, inspicit medicus, et secan-
dum illum sinum armatus atque intentus inquirit. Scrutatur oculis, digi-
tisque contrectat; tentat denique modis mnibus: invenit firmissimam ci-
catricen
1
.. Iam illa laetitia et laus atque gratiarum actio misericordi et
omnipotenti Deo, quae fusa est ore omnium lacrymantibus gaudiis, non
est committenda meis verbis: cogitetur potis, quam dcatur.
XXI I , 8, 3 KL CIF.I.O, FIN DK LA CIUDAD DE DIOS 1647
\ 3. En Car t ago mi s mo, I nocenci a, muj e r muy pi ados a
y di st i ngui da dama de l a ci udad, t en a en el pecho un cn-
cer, enfer medad, segn l a ci enci a mdi ca, i nc ur abl e . Suel e
cor t ar se y s epar ar s e del cuer po el mi e mbr o afect ado, o, con el
fin de al ar gar un poqui t o ms l a vi da de ese hombr e , que ms
t ar de o ms t e mpr ano h a de mor i r , segn opi ni n de Hi pcr a-
tes, debe omi t i r se t oda cur a. Un mdi co sabi o y muy fami l i ar
en aquel l a casa le hab a di cho est o, y la dama se encomend
a sol o Di os or ando. Pr xi ma ya la Pas cua, fu adver t i da en
sueos que l a pr i me r a muj er que t opas e en l a par t e que mi r a
al bapt i s t er i o [16] le hi ci ese l a seal de l a cr uz s obr e el mi em-
br o dol or i do. H zol o, y al i nst ant e r ecobr l a s al ud. El mdi co
que le hab a acons ej ado no apl i c ar ni ngn r emedi o si quer a
vi vi r un poco ms , aus cul t ndol a despus y vi ndol a s an s i ma,
le pr e gunt aba con i nsi st enci a qu hab a apl i c ado. Deseaba,
como puede ver se, conocer el r emedi o que Hi pcr at es mi s mo
hab a des conoci do. El l a le cont l o sucedi do, y l l o oy con
una voz y un r ost r o des pect i vos ; t ant o, que l a muj er t em a
que pr ofi r i er a pal abr as i nj ur i os as cont r a Cr i st o. Cuent an que
el mdi co r es pondi con r el i gi osa e duc ac i n: Pe ns aba que
me i bas a deci r al go mar avi l l os o! Y el l a, ya mol est a, re-
p u s o : Qu mar avi l l a es que Cr i st o haya cur ado un cncer ,
El , que r esuci t a un mue r t o de cuat r o d as ?
En oyendo que o yo est o, sin poder consent i r que per ma-
neci er a ocul t o un mi l agr o t an not abl e obr ado en aquel l a ciu-
dad y en pr o de una per s ona di st i ngui da, pens en echar l a
una bue na r e pr i me nda y hast a en r ei r l a. El l a me r es pondi
3. In eadem Carthagine Innocentia, religiosissima femina, de primariis
ipsiu3 civitatis, in mamilla cancrum habebat: rem, sicut medici dicunt,
nullis medicamentis sanabilem. Aut ergo praecidi solet, et a corpore se-
paran membrum ubi nascitur; aut, ut aliquanto homo diutius vivat, ta-
men inde morte quamlibet tardius adfutura, secundum Hippocratis, ut
ferunt, sententiam
18
omnis est omittenda curatio. Hoc illa a perito medico
et suae domui familiarissimo acceperat, et ad solum Deum se orando con-
verterat. Admonetur in somnis appropinquante Pascha, ut in parte femi-
narum observanti ad baptisterium, quaecumque illi baptzala primitas
occurrisset, signaret ei locum signo Christi: fecit, et confestim sanitas
consecuta est. Medicus sane qui ei dixerat, ut nihil curationis adhiberet,
si paulo diutius vellet vivere, cum inspexisset eam postea, et sanissimam
comperisset, quam prius habere illud malum tali inspectione cognoverat,
quaesivit ab ea vehementcr quid adhibuisset: cupiens, quantum intelligi
datur, nosse medicamentum, quo Hippocratis definitio vinceretur. Cumque
ab ea quid factum esset audisset, voce velut contemnentis et vultu, ita ut
illa metueret ne aliquod contumeliosum verbum proferret in Christum,
religiosa urbaiiitate respondisse fertur: Putabam, inquit, magnum aliquid
te mihi fuisse dicturam. Atque illa iam exhorrescente, mox addidit: Quid
grande fecit Christus sanare cancrum, qui quatriduanum mortuum sus-
citavit? " Hoc ego cum audissem, et vehementer stomacharer, in illa civi-
18
dfijinrism. sect.6 aph.38,
> l o . t i . - . , -. <-. . . : ; ;, , ,
1 648 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 8, 5 /
que no l o hab a cal l ado. Ent onces yo pr egunt a unas mat r o-
nas muy ami gas suyas, que qui z es t aban ent onces con el l a,
si sab an est e caso. Me cont est ar on que lo desconoc an en ab-
sol ut o. Mi r a cmo l o publ i cas e r e pl i qu , que ni t us
ami gas nt i mas se han e nt e r ado! Y l uego hi ce que lo cont ar a,
pues me hab a r efer i do el caso con mucha br evedad, y que lo
hi ci er a con pel os y seal es y en el or den en que hab a suce-
di do. Las damas , al o r l o, se mar avi l l ar on gr andement e y gl o-
ri fi caron a Di os .
4. Qui n conoce el caso acaeci do en l a mi s ma ci udad a
un mdi co que padec a p o d ag r a? Ya hab a dado su nombr e
p ar a el baut i s mo. Y la noche que pr ecedi a su baut i s mo vi o
en sueos a unos muchachos negr os y de gr andes cr i nes [ 17 ] ,
que l t uvo por demoni os , y que i e pr ohi bi er on baut i zar s e
ese ao. El no les obedec a, y el l os, pi s ndol e l os pi es, le ha-
c an padecer dol or es ms agudos que nunc a. El , no obst ant e,
se baut i z, a despecho de el l os, y en el act o del baut i s mo
qued l i br e no sl o de sus ext r aor di nar i os dol or es , si no t am-
bi n de l a podagr a, sin que en adel ant e se haya r esent i do,
a pes ar de que ha vi vi do l ar gos aos. Nos ot r os lo hemos co-
noci do, y con nos ot r os un r educi do nme r o de he r manos , a
qui enes ha podi do l l egar el r umor .
5. Un ant i guo act or escni co de Cur ube [ 18] , con el bau-
t i smo fu cur ado de una par l i s i s y de una her ni a. Y sal i
de l a fuent e de la r egener aci n l i br e de ambas mol es t i as ,
como si no hubi er a t eni do ni ngn mal en el c ue r po. Qui n
conoce este mi l agr o fuera de Cur ube y de r ar s i mos ot r os que
tate atque in illa persona, non utique obscura, factum tam ingens, miracu-
lum sic latere, hinc eam et admonendam et pene obiurgandam putav!.
Quae cum mihi respondisset non se inde tacuisse, quaesivi ab eis, quas
forte tune matronas amicissimas secum habebat, utrum hoc antea scissent.
Responderunt se omnino nescisse. Ecce, inquam, quomodo non taces, ut
nec istae audiant, quae tibi tanta familiaritate iunguntur. Et quia brevi-
ter ab ea quaesiveram, feci ut illis audientibus multumque mirantibus et
glorificantibus Deum, totum ex ordine, quemadmodum gestum fuerit,
indicaret.
4. Medicum quemdam podagrum in eadem urbe, qui cum dedisset
nomen ad Baptismum, et pridie quam baptizaretur, in somnis a pueris
nigris cirratis, quos intelligebat daemones, baptizari eodem anno prohibi-
tus fuisset, eisque non obtemperans, etiam conculcantibus pedes eius in
dolorem acerrimum, qualem nunquam expertus est, isset, magisque eos
vincens lavacro regenerationis, ut voverat, ablu non distulisset, in Bap-
tismate ipso non solum dolore, quo ultra solitum cruciabatur, veium etiam
podagra caruisse, nec amplius, cum diu postea vixisset, pedes doluisse quis
novit? Nos tamen novimus, et paucissimi fratres ad quos id potuit per-
venire.
5. Ex mimo qudam Crubitanus, non solum a paralysi, verum etiam
ab nformi pondere genitalium, cum baptizaretur, salvus effectus est; et
liberatus utraque molestia, tanquam mal nihil habuisset in corpore, de
fonte regenerationis ascendit. Quis hoc praeter Curubim noyit, et praeter
rarissimos aliquos qui hoc ubicumque audire potuerunt? Nos aatea cum
\
XXH , 8, 6 EL CIELO, FIN DK LA CIUDAD DE DIOS 1649
lo hayan podi do o r ? Nos, al t ener not i ci a del caso, hi ci mos
veni r a Car t ago a ese hombr e p o r or den del s ant o obi s po Aur e-
l i o, a pes ar de que l os i nfor mes nos l os hab an dado per s onas
de cuya fidelidad no pod amos dudar .
6. Hay en nuest r a veci ndad un var n de fami l i a t r i buni -
ci a, l l amado Hes per i o. Posee en el t r mi no de Fus al a una
qui nt a, conoci da con el nombr e de Zubedi . Habi e ndo vi st o que
en su casa l os esp r i t us mal i gnos at or me nt aban a sus si er vos
y a sus ani mal es , rog a nues t r os sacer dot es, en aus enci a m a,
que se di r i gi er a al l al guno de el l os par a ahuyent ar l os con
sus or aci ones. Fu uno, ofreci al l el sacrificio del cuer po
de Cr i st o con l as ms fervi ent es or aci ones p ar a que cesara
l a vej aci n. Y al i nst ant e ces por l a mi s er i cor di a de Di os .
Hes per i o hab a r eci bi do de un ami go suyo un poco de tie-
r r a sant a t r a da de Jer usal n, donde Cr i st o fu s epul t ado y
r esuci t al t ercer d a. La hab a s us pendi do en su cuar t o par a
poner s e a sal vo de l as i ncur si ones demon acas . Cuando su casa
fu puri fi cada, pr egunt qu har a de aquel l a t i er r a, que no
quer a, por reverenci a, guar dar m s en su cuar t o. Sucedi al
azar que un buen d a mi col ega Maxi mi no, ent onces obi spo d
l a i gl esi a de Si ni t i [19], y yo nos hal l bamos en l as cer can as.
Hes per i o nos r og que fur amos a vi si t ar l e, y fui mos. Nos con-
t l o sucedi do y nos pi di ent er r ar esa t i er r a en u n l ugar en
que l os cr i st i anos se r euni er an p ar a t ener or aci n y cel ebr ar
l os mi st er i os de Di os. Nosot r os consent i mos en el l o, y as se
hi zo. Hab a al l un j oven campes i no par al t i co. O do est o, pi di
a sus padr es que le l l evar an sin di l aci n a aquel l ugar sant o.
Un a vez al l , or, y al moment o se al ej de al l por sus pr opi os
pies- , per fect ament e cur ado.
hoc comperissemus, iubente sancto episcopo Aurelio, etiam ut veniret
Carthaginem fecimus: quamvis a talibus prius audierimus, de quorum
fide dubitare non possemus.
6". Vir tribunitius Hesperius apud nos est; habet in territorio Fussa-
lensi fundum Zubedi appellatum: ubi cum afflictione animalium et ser-
vorum suorum domum suam spirituum malignorum vim noxiam perpeti
comperisset, rogavit nostros, me absent, presbyteros, ut aliquis eorum illo
pergeret, cuius orationibus cederent. Perrexit unus, obtulit ibi sacrificium
corpors Christi, orans quantum potuit, ut cessaret illa vexatio: Deo pro-
tinus miserante cessavit. Acceperat autem ab amico suo terram sanctam
de Ierosolymis allatam, ubi sepultus Christus die tertio resurrexit; eamque
suspenderat in cubiculo suo, ne quid mali etiam ipse pateretur. At ubi
domus eius ab illa infestatione purgata est, quid de illa trra fieret, co-
gitabat; quam diutius in cubiculo suo reverentiae causa habere nolebat.
Forte accidit, ut ego et collega tune meus episcopus Sinitensis ecclesiae
Maximinus, in prximo essemus: ut veniremus rogavit, et venimus. Cum-
que nobis omnia retulisset, etiam hoc petivit, ut infoderetur alicubi, atque
ibi orationum locus fieret, ubi etiam possent Christiani ad celebranda quae
Dei sunt congregari. Non restitimus: factum est. Erat ibi iuvenis paraly-
ticus rusticanus: hoc audito petivit a parentibus suis, ut illum ad eum
locum sanctum non cunctanter afferrent. Quo cum fuisset allatus, oravit,
atque inde continuo pedibus suis salvus abscessit.
/
'<">(> A CIUDAD DE DI OS XXU, 8, f
7. Vi ct or i ana [2 0 ] es el nombr e de una qui nt a que di st a
menos de t r ei nt a mi l l as de Hi pona la Real . Al l hay una me-
mor i a de l os mr t i r es de Mi l n Pr ot as i o y Ger vasi o. A el l a se
per s on un adol escent e que, es t ando a medi od a y en pl eno
ver ano baando su cabal l o en el r o, fu pose do por un de-
moni o. Es t aba al l t endi do, pr xi mo a l a muer t e o mu y se-
mej ant e a un mue r t o. La seor a del l ugar , al caer de la t ar de,
ent r , como de cos t umbr e, con sus cr i adas y al gunas r el i gi osas
a cant ar l os hi mnos vesper t i nos y a hacer sus or aci ones . Ent o-
nan l os hi mnos y si gue el cant o. El demoni o, como her i do por
esa voz y no pudi e ndo o no at r evi ndose a mover el al t ar , l o
as a con una conmoci n t er r i bl e, como si est uvi er a at ado o cla-
vado a l . Luego, r ogando con gr andes l ament os que le per do-
nasen, confesaba dnde, cundo y cmo hab a ent r ado en el
adol escent e. Po r fin, pr omet i endo que s al dr a de al l , nombr a-
ba cada uno de l os mi e mbr os y amenazaba que al sal i r l os cor-
t ar a. Y ent r e esas pal abr as sal i del j oven. Mas un oj o del
des di chado pend a de la mej i l l a, pr es o p o r una tenue, vena,
como de su ra z i nt er i or , y la pupi l a ant es "negra se t or n t oda
bl anca. Al ver est o l os ci r cunst ant es (pues hab an acudi do ot r o3
al o r l as voces y se hab an pos t r ado t ambi n en or aci n por
el) ,^ aunque gozosos p o r ver al j oven en su s ano j ui ci o, se
dol an p o r la p r di da del oj o y se dec an que er a pr eci so bus-
car al mdi co. En est o, el mar i do de su he r mana, que l o hab a
l l evado al l , di j o: Pode r os o es Di os, que ahuyent al demoni o
p o r l as or aci ones de l os sant os, par a devol ver l e l a vi st a [ 2 1] .
Luego col oc como pudo el oj o en su si t i o y lo at con el pa-
uel o [ 2 2 ] . As l o mant uvo dur ant e si et e d as . Al cabo de
7. . Victoriana dicitur villa, ab Hippone- Regio minus triginta millibus
abest. Memoria martyrum ibi est Mediolanensium Protasii et Gervasii.
Portatns est eo qudam adolescens, qui cura die medio tempore aestatis
equum ablueret in fluminis gurgite, daemonem incurrit Ibi cum iaceret
vel morti proximus, vel similmus mortuo, ad vespertinos illuc hymnos et
orationes cum ancillis suis et quibusdam sanctimonialibus ex more domina
possessionis intravit; atque hymnos cantare coeperunt Qua voce ille quasi
percussus, excussus est: et cum terribili fremitu altare apprehensum mo-
ver non audens sive non valens, tanquam eo fuer.it alligatus, aut affixus,
tenebat: et cum grandi eiulatu parci sibi rogans, eonfitebatur ubi ado-
lescentem, et quando, et quomodo invaserit. Postremo se exiturum esse
denuntians, membra eius singula nominaba!, quae se amputaturum exiens
. minabatur: atque nter haec verba discessit ab nomine. Sed oculus eius
in maxillam fusus, tenui vnula ab interiore quasi radice pendebat, to-
tumque eius mdium, quod nigellum fuerat, albicaverat. Quo viso qui
aderant (concurrerant autem etiam alii vocibus eius acciti, et se omnes
in orationem pro illo straverant) , quamvis eum sana mente stare gaude-
rent, rursus tamen propter oculum eius contristati, medicum quaerendum
esse dicebant. Ibi maritus sororis eius, qui eum illo detulerat, Potens
est, inquit, Deus, sanctorum orationibus, qui fugavit daemonem, lumen
reddere. Tune, sicut potuit, oculum lapsum atque pendentem, loco suo
revocarum ligavit orario: nec nisi post septem dies putavit esse solvenduro.
XXI I , 8, 10 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1651
el l os l o hal l per fect ament e c ur ado. En el mi s mo l ugar fuer on
cur ados ot r os, cuya enumer aci n ser a l ar ga.
8. Yo conozco una seor i t a de Hi pona que, habi ndos e
fr ot ado con el acei t e en que el sacer dot e que or aba p o r el l a
hab a mezcl ado sus l gr i mas , fu al i nst ant e l i br ada del di abl o.
S, adems , que l o mi s mo acaeci a un muc hac ho l a pr i mer a
vez que un obi spo, sin habe r l o vi st o, or por l .
9. Hab a en Hi pona un vi ej o l l amado Fl or enci o, hombr e
pobr e y pi ados o, que vi v a de su oficio de sast r e. Pe r di el
vest i do que le cubr a y, no t eni endo con qu c ompr ar s e ot r o,
cor r i a or ar a l a t umba de l os Vei nt e Mr t i r es , muy cl ebr e
ent r e nosot r os [ 2 3 ] , y l es pi di oue l o vi st i esen. Le oyer on
unos mozos bur l one s que es t aban al l por cas ual i dad, y al reti-
r ar se le segu an r i ndose de l , como si hubi e r a pedi do a
los mr t i r es ci ncuent a fol i es [24] par a c ompr ar un t r aj e. Pe r o
l , cont i nuando su cami no, vi o un erran pez que se r evol v a
sobr e l a r i ber a. Lo pesc con l a ayuda de l os mozal bet es y l o
vendi por t r esci ent os fol i es a un coci ner o por nombr e Cat o-
so, buen cr i st i ano, cont ndol e l o que hab a pas ado. Se dis-
pon a a c ompr ar con ese di ner o l ana par a que su esposa l e
hi ci er a, como pudi er a, al go con que vest i r se. Mas el coci ner o,
al abr i r el pez, hal l en su i nt er i or un ani l l o de or o y, movi do
a compas i n v con pi ados o t emor , l o devol vi al hombr e , di-
c i ndol e : Mi r a cmo te han vest i do l os Vei nt e M r t i r e s !
10. Ll evando el obi spo Pr evect o, j unt o a l os baos de Ti -
bi l i s [ 2 5] , l as r el i qui as del gl or i os si mo m r t i r San Es t eban,
sal i a su encuent r o y l e ac ompa un e r an concur s o de gent e.
Una muj er ci ega de l os al r ededor es pi di que l a l l evar an al
Quod cum fecisset, sanissimum invenir. Sanati sunt illie et alii. de quibus
dicere longum est.
8. Hipponensem quamdam virginem scio, cun se oleo perunxisset, cui
pro illa orans presbyter instillaverat lacrymas suas, mox a daemonio fuisse
sanatam. Scio eti*mi episcopum semel pro adolescente, quem non vidit,
orasse, illumque illico daemone caruisse.
9. Erat qudam senex Floientius Hipponensis noster, homo religiosus
et pauper; sartoris se arte pascebat, casulam perdiderat, et unde r.ibi
emeret non habebat: ad Viginti Martyres, quorum memoria apud nos esl
celebrrima, clara voce, ut vestiretur, oravit. Audierunt eum adolescentes,
qui forte aderant, irrisores; eumque discedentem exagitantes prosequeban-
tur; quasi a Martyribus quinquageno* folies, unde vestimentum emerel,
petivisset. At ille tacitus ambulans, eiectum grandem piscem palpitantem
vidit in littore, eumque illis faventibus atque adiuvantibus apprehendit,
et cuidam coquo Catoso nomine, bene cliristiano, ad coquinam condita-
riam, indicans quid gestuiu sit, trecentis follibus vendidit, laiiam compa-
rare inde disponens, ut uxor eius quomodo posset, ei quo indueretur, effi
ceret. Sed coquus coneidens piscem, annulum aureum in ventrculo eius
invenit, moxque mi?eratione flexus, et religione perterritus, homini eum
reddidit, dicens, Ecce ouomodo- Viginti Martyres te vestierunt.
10. Ad Aquas Tibilitanas episcopo affernte Praeiecto reliquias mar-
tyris gloriosissimi Stephani, ad eius memoriam veniebat magnae multitu-
dinis eoncursus et oceursus. Ibi eaeca mulier. ut ad episcopum portantem
1652 U CIUDAD DE DIOS XXII, 8, 1 3
obi s po que t r a a l as r el i qui as . Di o unas fl ores que l l evaba. Las
r eci bi , l as acer c a l os oj os, y al i nst ant e r ecobr la vi st a y,
con admi r ac i n de l os pr esent es, ant eced a a la pr ocesi n sal-
t ando de gozo. Tom l uego el cami no y no bus c m s al la-
zar i l l o.
11. Luci l o, obi s po de Si ni t i , vi l l a cer cana a Hi pona, lle-
vaba en pr ocesi n l as r el i qui as del mi s mo mr t i r , ac ompaado
del puebl o en mas a. Una f st ul a que le hac a sufr i r muc ho y ya
de t i empo at r s y que aguar daba la mano de un mdi co fami -
l i ar suyo, que la h a b a d e saj ar , fu cur ada al i nst ant e al con-
t ac t o de la s agr ada r el i qui a. En adel ant e no vol vi a br ot ar
en su cuer po.
12. Eucar i o, sacer dot e nat ur al de Es paa, que habi t a en
Cal ama, padec a desde ant i guo el mal de pi edr a. Y fu cur ado
por la relicfuia del mi s mo mr t i r , l l evada al l por su obi s po
Pos i di o [ 2 6] . El mi s mo sacer dot e, ot r a vez pr es a de una enfer-
medad que le dej t an abat i do que ya le hab an at ado l os pul -
gar es , r esuci t con l a gr aci a del di cho mr t i r . Ll evar on la t ni -
ca del sacer dot e par a t ocar l a r el i qui a, l a pus i er on s obr e el
cuer po del yacent e y al i nst ant e vol vi a la vi da.
13. Hab a al l un hombr e l l amado Mar ci al , el ms di st i n-
gui do en su or den, ya ent r ado en aos y muy enemi go de la
r el i gi n cr i st i ana. Ve r dad es que t en a una hi j a cr i st i ana y su
yer no hab a si do baut i zado el mi s mo ao. Est os, vi ndol o pos-
t r ado en su l echo enfer mo, le r ogar on con abundant e s l gr i mas
que se hi ci er a cr i st i ano. El l o r echaz de pl ano y l os apar t
de su l ado con t r bi da i ndi gnaci n. A su yer no se le ocur r i i r
a l a me mor i a de San Es t eban y or ar al l con t odas sus fuerzas
duceretur, oravit: flores quos ferebat dedit; recepit, oculis admovit, pro-
tinus vidit. Stupentibus qui aderant, praeibat exsultans, viam carpens, et
viae ducem ulterius non requirens.
11. Memorad memoriam martyris, quae posita est in castello Sinitensi,
quod Hipponensi coloniae vicimim est, eiusdem loci Lucillus episcopus,
populo praecedente atque sequente portabat. Fstula, cuius molestia iam
diu laboraverat, et familiarissimi sui medici, qui eam secaret, opperieba-
tur manus, illius piae sarcinae vectatione repente sanata est: nam deinceps
eam in suo corpore non invenit.
12. Eucharius est presbyter ex Hispania, Calamae habitat, veteri
morbo calculi laborabat; per memoriam supradicti martyris, quam Possi-
dius llo advexit episcopus, salvus factus est. dem ipse postea morbo alio
praevalescente, mortuus sic iacebat, ut ei- iam pollices ligarentur: opitula-
tione memorad martyris, cum de memoria eius reportata fuisset et super
acentis corpus missa ipsius presbyteri tnica, suscitatus est.
13. Fuit ibi vir in ordine suo primarius, nomine Martialis, aevo iam
gravis, et multum a religione abhorrens christiana. Habebat sane fidelem
filiam, et generum eodem anno baptizatum. Qui cum eum aegrotantem
multis et magnis lacrymis rogarent, ut christianus fieret, prorsus abnuit,
eosque a se trbida indignatione submovit. Visum est genero eius, ut iret
ad memoriam sancti Stephani, et illic pro eo quantum posset oraret, ut Deus
illi daret mentem bonam, qua oredere non differret in Christum. Fecit
XXI I , 8, 16 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1653
par a que Di os l e concedi er a l a gr aci a de l a conver s i n y no
di fi ri era cr eer en Cr i st o. Or en i nmens as l gr i mas y con un
afect o de pi edad s i ncer ament e ar di ent e. Des pus , al mar c har ,
t om unas fl or es del al t ar que le ofr eci er on y, como er a va de
noche, se l as pus o s obr e l a cabeza al enfer mo. El se fu a dor-
mi r . Y het e aqu que ant es del amanecer cl ama que vayan co-
r r i endo a l l amar al obi spo, que qui z est aba a l a sazn conmi go
e n Hi pona. Se le cont est que est aba ausent e, y pi di que vi ni e-
r an l os sacer dot es. Vi ni er on, di j o que cr e a, y ent r e l a admi r a-
ci n y el gozo de t odos fu baut i zado. Su fer vor fu t al , que
en su vi da no cay nunca de su boca est a p l e g ar i a: Cr i st o,
r eci be mi es p r i t u, sin saber que st as fuer on l as l t i mas pal a-
br as del bi enavent ur ado San Est eban cuando fu l api dado por
l os j ud os . Y st as fuer on t ambi n sus l t i mas pal abr as , pues
no muc ho despus mur i .
14. En el mi s mo l ugar fuer on cur ados por el mi s mo mr -
t i r dos got osos, uno c i udadano y ot r o ext r anj er o. El ci udadano
san del t odo y el ext r anj er o t uvo una r evel aci n que l e mos t r
el r emedi o que deb a apl i c ar cuando si nt i ese el dol or . Apl i caba
ese r emedi o, y el dol or se c al maba al i nst ant e.
15. Au d u r o es el n o mb r e de un pr edi o en el que hay u n a
i gl esi a y en el l a una me mor i a al m r t i r San Es t eban. Un d a
unos bueyes des mandados , que l l evaban un car r o, at r e pe l l ar on
c on l a r ueda a un ni o pequei t o que j ugaba en l a er a y l e
mat ar on. Su madr e , t om ndol o en br azos , l o col oc en l a mi s ma
memor i a, y el chi co no sl o r ecobr l a vi da, si no que apar eci
compl et ament e i l eso.
16. De una r el i gi osa que vi v a en una her edad veci na que
se l l ama Cas pal i ana, es t ando gr avement e enfer ma v des ahuci ada
hoc ingend gemitu et fletu, et sinceriter ardente pietatis affectu: deinde
abscedens, aliquid de altari florum, quod occurrit tulit; eique, cum iam
nox esset, ad caput posuit; tuin dormitum est. Et ecce ante, diluculum
elamat, ut ad episcopum curreretur, qui mecum forte tune erat apud
Hipponem. Cum ergo audisset eum absentem, venire presbyteros postula-
vit. Venerunt, credere se dixit, admirantibus atque gaudentibus mnibus,
baptizatus est. Hoc, quamdiu vixit, in ore habebat: Christe, accipe spiri-
rnm meum: cum haec verba beatissimi Stephani, quando lapidatus est a
ludaeis, ultima fuisse
20
nesciret; quae huic quoque ultima fuerunt: nam
non multo post etiam ipse defunctus est.
14. Sanati sunt illic per eumdem martyrem etiam podagri do, unus
civis, peregrinus unus; sed civis omni modo: peregrinus autem per reve-
lationem quid adhiberet quando doleret, audivit; et cum hoc fecerit, dolor
continuo conquiescit.
15. Audurus nomen est fund, ubi ecclesia est, et in ea memoria Ste-
phani martyris. Puerum quemdam parvulum, cum in rea luderet, exor-
bitantes boves qui vehiculnm trahebant, rota obtriverun
1
- et confestim
palpitavit expirans. Hunc mater arreptum ad eamdem meTioriam posuit;
et non solum revixit, verum etiam illaesus apparuit.
16. Sanctimonialis quaedam in vicina possessione, quae Caspaliana di-
-' Aot. 7,58.
1054 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 8, 20
de los mdicos, fu llevado su vestido a la misma memoria. La
religiosa muri antes de llegar el vestido tocado. No obstante.
sus padres cubrieron el cadver con ese vestido, y recobr el es-
pritu, y ciued curada.
17. En Hipona, un tal Baso, sirio de nacin, oraba en la
memoria del mismo mrt i r por una hija suya enferma de peli-
gro. Haba llevado con l el vestido de la chica. De pronto lle-
garon corriendo de casa los criados con la nueva de que haba
muerto. Pero, como l estaba en oracin, sus amigos los detu-
vieron y les prohibieron anuncirselo, por miedo a que llo-
rara por las calles. Regres a casa, y, cuando no se oa en ella
ms que lamentos, puso sobre su hija el vestido que llevaba,
y sta torn a la vida.
18. Anu mismo, entre nosotros, muri el hijo de un co-
brador, de Ireneo. Mientras se preparaban va con gemidos v l-
grimas los funerales, uno de los amigos del padre sugiri la
idea de unp:ir el cuerpo del hijo con el aceite del mismo mrtir.
Se hizo, v el nio resucit.
19. El antiguo tribuno Eleusino coloc a un hijo suyo,
muerto de enfermedad, sobre la memoria del mrtir sita en un
arrabal en que l viva. Despus de haber orado y vertido mu-
chas lgrimas por l. lo levant vivo.
20. Ou har? La promesa de dar fin a esta obra me ur<?e
y no me permite citar aqu todos los milagros que conozco. No
dudo eme muchos de los nuestros, cuando lean esto, se quejarn
de me he pasado por alto muchos milagros que conocen como
yo. Desde ahora les pido que me excusen y que consideren que
eitur, cun aeeritudine laborare!, ac desperaretur, ad eamdem memoriam
tnica eius allata est: quae antequam revocaretur, illa defuncta est Hac
tamen tnica operuerunt cadver eius parentes, et recepto spiritu salva
facta est.
17. Apnd Hipponem Bassus quidam Syrus ad memoriam eiusdem
martyris orabat pro aegrotante et periclitante filia, eoque secum vest'em
eius attulerat: cum ecce pueri de domo cucurrerunt, qui ei rnortuam nun-
tiarent. Sed cum, orante illo, ab amicis eius exciperentur, prohibuerunt
eos illi dicere. ne per publicum plangeret. Oui cum domum redisset iam
suorum eiulatibns personantem, et vestem filiae quam ferebat, super eam
proiecisset, reddita est vitae.
18. Rursus ibidem apud nos lrenaei, cuiusdam collectarii filius, aeeri-
tudine exstincttis est. Cumque corpus iaceret exanime, atque a lugentibus
et lamentantibus exsequiae pararentur, amicorum eius quidam nter alio-
i'ora consolantium verba suagessit, ut eiusdem martyris oleo corpus perun-
geretur. Factum est, et revixit.
19. Itemque apud nos vir tribunitius Eleusinus super memoriam Mar-
tyris, quae ir' suburbano eius est, aegritudine exanimatum posuit infantu-
lum flinm: ' post orationem, quam cum multis lacrymis ibi fudit, viven-
tem levavit.
20. Quid faciam? Urget hutus operis implendi promissio, ut non hic
possim omnia commemorare quae scio: et procul dubio plerique nostro-
rum, cum haec legent, dolebunt me tam multa praetermisisse. quae utiqup
XXI I , 8, 2 1 K,I, CIELO, FIN DF, LA CIUDAD DB DIOS
1655
requieren una obra larga, y yo en sta me veo constreido a
silenciarlos. Si quisiera referir solamente, por omitir otros, los
milagros de curaciones obradas por el glorioso mrtir San Es-
teban en Calama y aqu en Hipona, llenara muchos volmenes.
Y todava no sera capaz de recogerlos todos, sino solamente
aquellos de los que se. han escrito sus relaciones para leerlas al
pueblo. Tom esta decisin al ver que tambin en nuestros das
son corrientes milagros semejantes a los antiguos y que no de-
ben pasar inadvertidos.
No hace an dos aos que las reliquias de ese mrtir estn
en Hipona la Real [27]. Y si bien de muchos de los milagros
all realizados no se ha hecho relacin, se cuentan ya casi se-
tenta cuando yo escrib esto. En Calama, donde las reliquias
estn desde mucho antes y donde las relaciones son ms fre-
cuentes, el nmero asciende incomparablemente.
21. Sabemos adems que en Uzala, colonia vecina a Utica,
se han obrado muchas maravillas por intercesin de este mrtir.
Su obispo Evodio llev all sus reliquias mucho antes de traer-
las a Hipona. Mas en ese pas no existe, o mejor no exista,
porque quiz ahora ya existe la costumbre de escribir las rela-
ciones. No hace mucho, estando yo all, a una dama bien acomo-
dada, Petronia, milagrosamente curada en otro tiempo de una
enfermedad grave que haba agotado todos los recursos de loa
mdicos, la exhortamos, con el visto bueno del obispo del lu-
gar, a hacer una relacin para poder leerla al pueblo. Y obe-
deci obedientsimamente [28]. En la relacin puso un dato que
no puedo silenciar aqu, aunque me fuerza a acelerar el paso
mecum soiunt. Quos iam nunc, ut ignoscant, rogo; et cogitent quam pro-
lixi laboris sit facer, quod me hic non facer susoepti operis necessitas
cogit. Si enim miracula sanitatum, ut alia taceam, ea tantummodo velim
scribere, quae per huno martyrem, id est, gloriosissimum Stephanum,
facta sunt in colonia Calamensi, et in nostra, plurimi conficiendi sunt
libri; nec tamen omnia colligi poterunt, sed tantum de quibus libelli dati
sunt, qui recitarentur in populis. Id namque fieri voluimus, cum vide-
remus antiquis similia divinarum signa virtulura eliam nosiris temporihus
frequentari; et ea non deber multorum notitiae deperire. Nondum esi
autem biennium, ex quo apud Hipponem Regium coepit esse ista memo-
ria, et multis, quod nobis certissimum est, non datis libellis, de iis quae
mirabiliter facta sunt, illi ipsi qui dati sunt ad septuagmta ferme nu-
merum pervenerant, quando ista conscripsi. Calamae vero, ubi et ipsa
memoria prius esse coepit, et crebrius dantur, incomparabili multitudine
superant.
21. Uzali etiam, quae colonia Uticae vicina est, multa praeclara per
eumdem Martyrem facta cognovimus: cuius ibi memoria longe prius
quam apud nos, ab episcopo Evodio constitua est. Sed libellorum dando-
ruin ibi consuetudo non est. vel potis non fuit: nam fortasse nunc esse
iam coepit. Cum enim nuper illie essemus, Petroniam, clarissimam femi-
nam, quae ibi mirabiliter ex magno atque diuturno, in quo medicorum
adiutoria cuneta defecerant, languore sanata est, hortati sumus volente
supradicto loci episcopo, ut libelum daret, qui recitaretur in populo; et
obedientissime paruit. In quo posuit etiam, quod hic reticere non possura,
IU56 LA CIUDAD DE DIOS
xxn, 8,21
el fin de la obr a. Dec a que un j ud o la per s uadi a que l l evar a
al descubi er t o un c ngul o de pel o con un ani l l o que t en a baj o
el engast e una pi e dr a hal l ada en l os rones de un buey. La
seor a cei da con ese apar e nt e c ngul o ven a a la i gl esi a del
s ant o m r t i r . Pe r o un d a mar c h de Car t ago a vi vi r en una
qui nt a si t uada al bor de del r o Bagr ada [29J , y, al l evant ar se
par a e mpr e nde r el vi aj e, vi o, ent r e admi r aci ones , el ani l l o i
sus pi es. Tent su ci nt ur a p ar a ver si est aba cei da, y, hal l n-
dose bi en cei da, er eyt que el ani l l o se hab a r ot o y s al t ado.
Lo exami n, l o encont r per fect ament e ent er o y t om este pr o-
di gi o como pr e nda de su fut ur a cur aci n. Sol t su ci nt ur n y lo
ar r oj con el ani l l o al r o.
No cr een este mi l agr o l os que no cr een que nues t r o Seor
Jesucr i st o naci sin r ompe r l a i nt egr i dad vi r gi nal de su madr e
y se pr es ent ant e sus di s c pul os a puer t as cer r adas . I nfr mense
al menos del hecho r efer i do, y si l o hal l an ver dader o, cr anl o.
Es una dama mu y i l ust r e, de r eci o abol engo, cas ada con un
hombr e de pr o, y mor a en Car t ago. La ci udad es gr ande, y la
per s ona, conoci da, ci r cuns t anci as que no per mi t en ocul t ar el
hecho a l os i nqui s i dor es . El mr t i r , al menos, p o r cuya i nt erce-
si n se obr est e mi l agr o, cr ey en el Hi j o de l a Vi r gen siem-
p r e vi r gen, cr ey en Aquel que se per s on ant e sus di sc pul os
a pue r t as cer r adas . En una pal abr a, ya que t odo l o que veni mos
di ci endo se encami na a est o, cr ey en Aquel que subi al ci el o
con la car ne en que hab a r es uci t ado. Y el secr et o de que se
obr en p o r su i nt er cesi n t al es mar avi l l as es que ent r eg su vi da
p o r la fe.
Se r eal i zan, pues, an hoy muchos mi l agr os , y l os r eal i za el
quamvis ad ea quae hoc opus urgent, festinare compellar. A quodam
Iudaeo dixit sibi fuisse persuasum, ut annulum capillatio cingulo insere-
ret, quod sub omni veste ad nuda corporis cingeretur: qui annulus ha-
beret sub gemma lapidem in renibus inventum bovis. Hoc alligata quasi
remedio ad sancti Martyris limina veniebat. Sed profecta a Carthagne,
cum in confinio fluminis Bagradae in sua possessione mansisset, surgens
ut iter perageret, ante pedes suos illum iacentem annulum vidit, et ca-
pillatiam zonam qua fuerat alligatus, mirata tentavit. Quam cum omnino
suis nodis firmissimis, sicut fuerat, comperisset, adstrictam, crepuisse
atque exsiluisse annulum suspicata est: qui etiam ipse cum integerrimus
fuisset inventus, futurae salutis quodammodo pignus de tanto miraculo
se accepisse praesumpsit, atque illud vinculum solvens, simul cum eodem
annulo, proiecit in flumen. Non credunt hoc, qui etiam Dominum Iesum
per integra virginalia matris enixum, et ad discpulos ostiis clausis ingres-
sum fuisse non credunt: sed hoc certe quaerant, et, si verum invenerint,
illa credant. Clarissima femina est, nobiliter nata, nobiliter nupta, Cartha-
gini habitat: ampia civitas, ampia persona rem quaerentes latere non si-
nit. Martyr certe ipse, quo impetrante illa sanata est, in Filium perma-
nets virginis credidit, in eum qui ostiis clausis ad discpulos ingressus
est, credidit: postremo, propter quod omnia ista dicuntur a nobis, in eum
qui ascendit in caelum cum carne, in qua resurrexerat, credidit; et ideo
per eum tanta fiunt, quia pro ista fide animam posuiL Fiunt ergo etiam
XXI I , 8,22 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1657
mi s mo Di os que hi zo l os que l eemos y por l as per s onas que
gui er e y como qui er e. Pe r o est os l t i mos no son t an conoci dos
ni su l ect ur a fr ecuent e gol pea como gui j a l a me mor i a p ar a
que se i mpr i man en el l a. Po r qu e aun donde se t i ene l a di l i gen-
cia, que ha comenzado a t omar cuer po ent r e nos ot r os , de que l as
r el aci ones hechas por l os agr aci ados se l ean al puebl o, l os pr e-
sent es l as oyen una vez, per o muchos est n ausent es. Y l as per -
sonas que l as oyen, apenas l as r et i enen en l a me mor i a unos d as
y ape nas hay al guna que cuent e l o o do a qui en no asi st i a l a
l ect ur a.
22. Ha sucedi do ent r e nos ot r os un mi l agr o no mayor que
l os r efer i dos, per o t an conoci do, que cr eo que no hay per s ona
al guna en Hi pona que no l o haya vi st o o que no haya o do ha-
bl ar de l , y que j am s se b o r r ar de su me mor i a. Di ez her ma-
nos (siete var ones y t r es h e mb r as ) , or i undos de Cesr ea de Ca-
padoci a y de condi ci n no humi l de , habi e ndo si do r eci ent ement e
mal deci dos por su madr e por una i nj ur i a que l e hab an hecho
des pus de l a muer t e del padr e , fueron cast i gados con una pena
consi st ent e en un hor r i bl e t embl or de mi e mbr os . No pudi e ndo
s opor t ar l as mi r adas de sus pai s anos , se fuer on cada uno por su
si t i o, en vagabunde o p o r casi t odo el I mpe r i o r omano. Dos de
el l os l l egar on a nues t r a ci udad, un he r mano y una he r mana,
Pabl o v Pal adi a, conoci dos ya en ot r os muchos l ugar es p o r l a
publ i ci dad de su mi s er i a. Ll egar on unos qui nce d as ant es de l a
Pas cua. Vi s i t aban a di ar i o l a i gl esi a v en el l a l a me mor i a del
gl or i os si mo San Est eban, r ogando a Di os que se api adar a y les
devol vi ese l a s al ud. Al l y doqui er a que i ban se at r a an l as
mi r adas del pue bl o. Los que l os hab an vi st o en ot r a par t e y
nunc multa miracula, eodem Deo faciente per quos vult. et quemadmo-
dum vult, qui et illa quae legimus fecit: sed ista nec similiter innotescunt,
eque, ut non excidant animo, quasi glarea memoriae, crebra lectione tun-
duntur. Nam et ubi diligentia est, quae nunc apud nos esse coepit, ut
libelli eorum qui beneficia percipiunt. recitentur in populo, semel hoc au-
diunt qui adsunt, pluresque non adsunt, ut nec illi qui adfuerunt, post
aliquot dies, quod audierunt, mente retineant, et vix quisquam reperiatur
illorum, qui ei quem non adfuisse cognoverit, indicet quod audivit.
22. Unum est apud nos factum, non maius quam illa quae dixi, sed
tam clarum atque Ilustre miraculum, ut nullum arbitrer esse Hipponen-
sium, qui hoc non vel viderit, vel didicerit, nullum qui oblivisci ulla ra-
tione potuerit. Oecem quidam fratres (quorum septem sunt mares, tres
feminae) de Caesarea Cappadociae suorum civium non ignobiles, maledicto
matris recenti, patris eorum obitu destitutae, quae iniuriam sibi ab eis
factam acerbissime tulit, tali poena sunt divinitus coerciti, ut horribiliter
quaterentur omnes tremore membrorum: in qua foedissima specie oculos
suorum civium non ferentes, quaquaversum cuique ir visum est, toto pene
vagabantur orbe Romano. Ex his etiam ad nos venerunt do, frater et
sror, Paulus et Palladia, multis alus locis miseria diffamante iam cogni-
ti. Venerunt autem ante Pascha ferme dies quindecim, ecclesiam quotidie,
et in ea memoriam gloriosissimi Stephani frequentabant. orantes ut iam
sibi placaretur Deus, et salutem pristinam redderet. Et illie, et quacum-
1658
LA CIUDAD DK DIOS
xxn, 8,22
conoc an l a causa de su t e mbl or l o cont aban a l os dems a su
modo. Ll eg l a Pas cua, y el domi ngo por la maana, cuando ya
un gr an gent o l l enaba l a i gl esi a, el j oven, as i do a l as ver j as
del l ugar sant o donde es t aban l as r el i qui as del mr t i r , or ando,
cay de gol pe y qued t endi do como si dur mi er a. Mas no tem-
bl aba, como sol a hacer dur ant e el s ueo. El acci dent e i nfund a
u unos dol or y a ot r os t emor . Unos quer an l evant ar l o, per o
ot r os se lo pr ohi b an, di ci endo que er a me j or es per ar el desen-
l ace. Y he aqu que el j oven se l evant sin t embl or , por que
hab a cur ado y est aba per fect ament e, mi r ando a l os cur i osos.
Qui n no al ab a Di os ent onces ? Una ol eada de voces, cla-
mor es y e nhor abue nas l l en l as naves de la i gl esi a. Cor r en
lacia m , que est aba ya di spuest o par a sal i r . Ven an unos t r as
ot r os, cont ando el l t i mo lo mi s mo que hab a cont ado el pr i -
mer o. Yo, al bor ozado y dando i nt er i or ment e gr aci as a Di os, vi
l l egar ent r e la mul t i t ud al agr aci ado. Se pos t r a mi s pi es, y yo
le abr ac y le l evant . Nos di r i gi mos al puebl o. Es t aba l a i gl esi a
de bot e en bot e. Res onaban l as voces de j bi l o y s ol ament e se
o an de aqu y de al l est as p al ab r as : Gr aci as a Di os ! Ben-
di t o sea Di os ! Sal ud al puebl o y se oy un nuevo cl amor an
ms fer vi ent e. Po r fin, ya en si l enci o, se l eyer on l as l ecci ones
de l a di vi na Es cr i t ur a. Al l l egar al pasaj e de mi s er mn di r i g
unas pal abr as segn el t i empo y la gr andeza de aquel l a al egr a,
pues pr et er que gust asen l a el ocuenci a de Di os en una obr a
t an gr andi os a a que escuchasen mi s pal abr as . El hombr e comi
eon Nos y nos cont al det al l e t oda la hi st or i a de su desgr aci a
y la de su madr e y he r manos .
que baiit, couvertebant in se civitatis aspectum. Nonnulli qui eos alibi
viderant, causamque tremoris eorum noverant, alus, ut cuique poterant,
indicabant Venit et Pascha, atque ipso die dominico mane, cum iam
frequens populus praesens esset, et loci sancti cancellos, ubi inartyriun
erat, dem iuvenis orans teneret, repente prostratus est, et dormienti si-
millimus iacuit: non tamen tremens, sicut etiam per sonmum solebat.
Stupentibus qui aderant, atque alus paventibtis, alus dolentibus, cum
eurn qudam vellent erigere, nonnulli prohibuerunt, et potius exitni
exspectandum esse dixerunt. Et ecce surrexit, et non tremebat, quoniam
sanatus erat, et stabat incolumis, intuens intuentes. Quis ergo se tenuit a
laudibus Dei? Clamantium gratulantiumque voeibus ecelesia usquequa-
que completa est. Inde ad me curritur, ubi sedebam iam processurus:
irruit alter quisque post alterum, omnis posterior quasi novum, quod alius
prior dixerat, nuntiantes: meque gaudente et apud me gratias Deo agen-
te, ingreditur etiam ipse cum pluribus, inclinatur ad genua mea, erigitur
ad osculum meum. Procedimus ad populum, plena erat ecelesia, perso-
nabat voeibus gaudiorum, Deo gratias! Deo laudes! nemine tcente, hie
atque inde clamantium. Salutavi poplum, et rursus eadem ferventiore
voee clamabant. Facto tndem silentio, Scripturarum divinarum sunt
lecta solemnia. Ubi autem ventum est ad mei sermonis locum, dixi pauca
pro tempore et pro illius iucunditate laetitiae. Magis enim eos in opere
divino quamdam Dei eloquentiam, non audire, sed considerare permisi.
Nobiscum homo prandit, et diligenter nobis omnem suae ac mtenme fra-
XXI I , 8, 22 BL CIELO, FIN DB LA CIUDAD DE DIOS 1659
Al d a si gui ent e, des pus del s er mn, pr omet al pue bl o
l eer l e l a r el aci n del suceso [ 3 0 ] . Al t er cer d a, despus del
domi ngo de Pas cua, al hacer l a l ect ur a pr ome t i da [ 3 1] , hi ce
col ocar al he r mano y a l a he r mana sobr e l as gr adas del pul pi -
to [32] desde donde yo sol a habl ar . Todo el puebl o l os mi r aba
at ent ament e, uno en una act i t ud t r anqui l a, y l a ot r a, t embl e-
que ando de pi es a cabeza. Y qui enes no l os hab an vi st o, ve an
en l a he r mana lo que hab a hecho en el he r mano l a di vi na mi se-
r i cor di a. Ve an qu deb a agr adecer s e en l y qu se deb a pe-
di r p ar a el l a. Y cuando t er mi n la l ect ur a de l a r el aci n, l os
mand r et i r ar de l a vi st a del pue bl o.
Hab a comenzado yo a hacer al gunas refl exi ones sobr e esa
hi st or i a, cuando he aqu que ent r e mi s pal abr as se oyen nuevas
voces de j bi l o, pr ocedent es de l a me mor i a del mr t i r . Se vol-
vi eron al l l os oyent es y se i ban acer cando en mas a. La j oven
hab a descendi do de l as gr adas y se hab a i do a or ar al m r t i r .
Apenas hubo t ocado l as r ej as , cay como en un sueo y se le-
vant s ana. Mi ent r as pr e gunt bamos qu hab a pas ado y a qu
se deb a ese al egr e gr i t er o, e nt r ar on con el l a en l a bas l i ca, l l e-
vndol a cur ada de la t umba del m r t i r . Ent onces una expl osi n
de j bi l o br ot de la boca de hombr e s y muj er es , y sus voces
mi t ad gozo, mi t ad l gr i mas s e pr ol ongar on i ndefi ni damen-
te [ 3 3 ] . Fu conduci da al l ugar donde poco ant es hab a est ado
t e mbl ando; y l os que ant es se hab an compadeci do de el l a,
ahor a s al t aban de gozo al ver l a. Al ab ab an a Di os por que an
no hab an or ado p o r el l a y ya hab a o do sus pl egar i as . Gri t a-
ternaeque calamitatis indicavit historiam. Sequenti itaque die, post ser-
monem redditum, narrationis eius libellum in crastinum populo ecitan-
dum promisi
21
. Quod cum ex dominico Paschae die tertio ieret in gra-
dibus exedrae, in qua de superiore loquebar loco, feci stare ambos fratres,
cum eorum legeretur libellus'". Intuebatur populus universus sexus utrius-
que, unum stantem sine deformi motu, alteram membris mnibus con-
trementem. Et qui ipsum non viderant, quid in eo divinae misericordiae
faetum esset, in eius sorore cernebant. Videbant enim quid in eo gratu-
landum, quid pro illa esset orandum. nter haec recitato eorum libello,
de conspectu populi abire eos praecepi; et de tota ipsa causa a'iquanto
diligentius coeperam disputare, cum ecce, me disputante, voces aliae de
memoria Martyris novae gratulationis audiuntur. Conversi sunt eo qui me
audiebant, coeperimtque concurrere. Illa enim ubi de gradibus descendit,
in quibns steterat, ad sanctum Martyrem orare perrexerat. Quae mox ut
cancellos attigit, collapsa similiter veiut in somnum, sana surrexit. Dum
ergo requireremus quid faetum fuerit, unde iste strepitus laetus exstiterit,
ingressi sunt cum illa iri basilicam, ubi eramus, adducentes eam sanam
de Martyris loco. Tum vero tantus ab utroque sexu admirationis clamor
exortus est, ut vox continuata cum lacrymis non videretur posse finiri
2S
.
Perducta est ad eum locum, ubi paulo ante steterat tremens. Exsultabant
eam similem ratri, cui doluerant remansisse dissimilem: et nondum fusas
preces suas pro illa, iam tamen praeviam voluntatem tam cito exauditam
yl
Serm. 321.
" Serm. 322.
" Cf, Serm. 323.
1660 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 9
ban en alabanza de Dios no palabras, sino voces sin sentido,
tan fuertes, que apenas nuestros odos podan aguantarlas. Qu
haba en los corazones de este pueblo tan jubiloso sino la fe de
Cristo, por la que San Esteban haba derramado su sangre?
C A P T L O I X
LOS MILAGROS DE LOS MRTIRES DAN TESTIMONIO DE SU FE
De qu dan fe estos milagros sino de la fe que predica a
Cristo resucitado y subido al cielo en cuerpo y al ma? Los mr-
tires han sido los mrtires, es decir, los testigos de esta verdad.
Y por ella han soportado un mundo hostil y cruel, y lo han
vencido no resistiendo, sino muriendo. En pro de esta fe mu-
rieron los que tuvieron la dicha de conseguir esta gracia del
Seor, por cuyo nombre fueron matados. En pro de esta fe pre-
cedi su admirable paciencia y sigui en estos milagros tan
grande potencia. Porque, si no es verdad que la resurreccin
fu manifestada primeramente en Cristo y debe efectuarse en
todos los hombres tal como lo ha anunciado Cristo y lo han
predicho los profetas, por quienes fu anunciado Cristo, por
qu los muertos martirizados por la fe que predica la resurree- ,
cin tienen tanto poder? En efecto, sea que Dios obre esos mi-
lagros segn el modo maravilloso que tiene el eterno de obrar
en los efectos temporales, sea que los obre por sus ministros;
y, en este ltimo caso, sea que emplee en unos como ministros
esse cernebant. Exsultabant in Dei laudem voce sine verbis, tanto sonitu,
quantum aures nostrae ierre vix possent. Quid erat in cordibus exsultan-
tium, nisi fides Christi, pro qua Stephani sanguis effusus est?
CAPUT IX
QUOD UNIVERSA MIRACULA, QAE PER MARTYRES IN CHRISTI NOMINE FIUNT,
El FIDEI TESTIMONIUM FERANT, QUA IN CHRISTUM MARTYRES CREDIDERUNT '
Cui, nisi huic fidei attestantur ista miracula, in qua praedieatur
Christus resurrexisse in carne, et in caelum ascendisse cun carne? Quia
et psi martyres huius fidei martyres, id est, huius fidei testes fuerunt,
huic fidei testimonium perhbentes mundum inimicissimum et crudelis-
simum pertulerunt; eumque, non repugnando, sed moriendo vicerunt. Pro
ista fide mortui sunt, qui haec a Domino impetrare possunt, propter
cuius nomen occisi sunt. Pro hac fide praecessit eorum mira patientia, ut
in his miraculis tanta ista potentia sequeretur. Nam si carnis in aeternum
resurrectio vel non praevenit in Christo, vel non ventura est, sicut prae-
nuntiatur a Christo, vel sicut praenuntiata est a Prophetis, a quibus prae-
nuntiatus est Christus; cur et mortui tanta possunt, qui pro ea fide, qua
haec resurrectio praedieatur, occisi sunt? Sive enim Deus ipse per se
ipsum miro modo, quo res temporales operatur aeternus, sive per suos
ministros ista faciat; et eadem ipsa quae per ministros facit, sive quae-
dam faciat etiam per Martyrum spiritus, sicut per nomines adhuc in cor-
XXI I , 10 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1661
a los espritus de los mrtires, como a hombres an con cuer-
pos, o en todos a los ngeles, a quienes manda invisible, in-
mutable e incorporalmente, interponiendo los mrtires sola-
mente sus preces, no su operacin; sea que los obre de cual-
quiera otra manera incomprensible para los mortales, lo cierto
es que siempre dan testimonio de la fe que predica la resurrec-
cin eterna de la carne.
C A P I T U L O X
SUPERIORIDAD DEL CULTO DE LOS MRTIRES SOBRE EL DE
LOS DEMONIOS
Quiz aqu los adversarios repliquen que sus dioses han
hecho tambin maravillas. Bien. Ya es algo comparar a sus
dioses con nuestros hombres muertos. Dirn que tambin ellos
tienen dioses hechos de hombres muertos, como Hrcules, como
Rmulo y otros muchos que creen elevados al rango de dioses?
Para nosotros, nuestros mrtires no son dioses, porque sabemos
que nuestro Dios y el de los mrtires es uno y el mismo. Y, sin
embargo, los milagros que los paganos pretenden que fueron
obrados por los templos de sus dioses no son comparables a l os
que se hacen por las memorias de nuestros mrtires. Mas, si al-
gunos parecen del mismo orden, nuestros mrtires superan a sus
dioses, como Moiss venci a los magos del Faran. Aqullos
pore constitutos; sive omnia ista per Angelos, quibus invisibiliter, im-
mutabiliter, et incorporaliter imperat, operetur; ut quae per Martyres fie-
ri dicuntur, eis orantibus tantum et impetrantibus, non etiam operantibus
fiant; sive alia istis, alia lilis modis, qui nnllo modo comprehendi a mor-
talibus possunt: ei tamen attestantur haec fidei. in qua carnis in aeter-
num resurrectio praedieatur.
CAPUT X
QANTO DIGNIUS HONORENTUR MARTYRES. QUI IDEO MULTA MIRA OBTINENT,
UT DEUS VERUS COLATUR, QUAM DAEMONES. QUI OB HOC QUAEDAM FACIUNT,
UT IPSI DII ESSE CREDANTUR
Hic forte dicturi sunt, etiam dos suos aliqua mira fecisse. Bene, si
iam incipiunt dos suos nostris mortuis hominibus comparare. An dicent
etiam se habere dos ex hominibus mortuis, sicut Herculem, sicut Ro-
mulum, sicut alios multos, quos in deorum numerum receptos opinantur?
Sed nobis martyres non sunt dii: quia unum eumdemque Deum et nostrum
scimus et martyrum. Nec tamen miraculis, quae per Memorias nostrorum
martyrum fiunt, ullo modo comparanda sunt miracula, quae facta per
templa perhibentur illorum. Verum si qua similia videntur, sicut a Myse
magi Pharaonis
z4
, sic eorum dii victi sunt a martyribus nostris. Fecerunt
autem illa daemones eo fastu impurae superbiae, quo eorum dii esse vo-
34
Ex. 8.
t.ii r-:
X
*>62 t,A CIUDAD DE DIOS XXI I , 10
l os hi ci er on l os demoni os con la ar r oganci a de su i mpur a sober-
bi a, que l es i nduj o a quer er ser sus di os es ; en cambi o, l os mr -
t i res hacen st os, o mej or , Di os, por la or aci n y ayuda de
el l os, con el fin de ext ender m s y m s l a fe que nos mueve
a cr eer no que l os mr t i r es son nues t r os di oses, si no que su
Di os es el mi s mo que el nues t r o. Fi nal ment e, l os paganos edi -
ficaron t empl os a sus di oses, les er i gi er on al t ar es , l es i nst i t uye-
r on sacer dot es y les ofr eci er on sacri fi ci os; nosot r os, e mpe r o, no
el evamos a nues t r os mr t i r es t empl os como a di oses, si no me-
mor i as como a hombr e s muer t os , cuyos esp r i t us vi ven del ant e
de Di os . No er i gi mos al t ar es a l os mr t i r es p ar a ofrecerl es sa-
crificios, si no al Di os ni co, Di os de l os mr t i r es y nues t r o. En
ese sacri fi ci o son nombr ados en su l ugar y en su or den como
hombr es de Di os que venci er on al mundo confesando su nada.
El sacer dot e que ofrece el sacrificio no l os i nvoca, por que l o
ofrece a Di os y no a el l os, aunque lo ofrezca en sus memor i as .
Es sacer dot e de Di os, no de l os mr t i r es . El sacri fi ci o es el cuer-
po de Cr i st o, que no se ofrece a l os mr t i r es , por que t ambi n
el l os son ese cuer po. A qui nes se debe cr eer ms cuando ha-
cen- mi l agr os , a aquel l os que ans i an que l os agr aci ados con el
mi l agr o l os t engan por di oses o a aquel l os que hacen sus mi l a-
gr os p ar a que se cr ea en Di os y, por t ant o, en Cr i s t o? A aque-
l l os que qui s i er on que se l es c ons agr ar an sus pr opi as t or pe-
zas o a aquel l os que no qui er en que se l es cons agr en ni sus
al abanzas , si no que anhe l an que sus aut nt i cos l oor es r edun-
den en gl or i a de Aquel en qui en se les al ab a? En el Seor son
al abadas sus al mas .
Cr eamos , pues , a l os que di cen ver dad y hacen mar avi l l as ,
luerunt: faciunt autem ista marryres, vel potius Deus aut orantibus aut
cooperantibus eis, ut fides illa proficiat, qua eos, non dos esse nostros,
sed unum Deum habere nobiscum credamus. Denique illi talibus diis suis
et templa aedificavenmt, et statuerunt aras, et sacerdotes instituerunt,
et sacrificia fecerunt: nos autem martyribus nostris non templa sicut
diis,^ sed Memorias sicut hominibus mortuis, quorum apud Deum vivunt
spintus, fabricamus; nec ibi erigimus altara, in quibus sacrificemus
martyribus, sed uni Deo et martyrum et nostro: ad quod sacrificium, sic-
ut nomines Dei, qui mundum in eius confessicne vicerunt, suo loco et r-
ame nominantur; non tamen a sacerdote, qui sacrificat, invocantur. Deo
quippe, non ipsis sacrificat, quamvis in Memoria sacrificet eorum: quia
Dei sacerdos est, non illorum. Ipsum vero sacrificium corpus est Christi,
quod non offertur ipsis, quia hoc sunt et ipsi. Quibus igitur potius ere-
dendum est miracula facientibus? eisne qui se ipsos volunt haberi dos ab
his quibus ea faciunt; an eis qui, ut in Deum credatur, quod et Christus
est, faciunt quidquid mirabile faciunt? eisne qui sacra sua etiam crimina
sua esse voluerunt; an eis qui nec laudes suas volunt esse sacra sua, sed
totum quod veraciter laudantur, ad eius gloriara proficere in quo lau-
dantur? In Domino quippe laudantur animae eorum
z5
. Credamus ergo eis
et vera dicentibus, et mira facientibus. Dicendo enm vera, passi gunt, ut
possent facer mira. In eis veris est praecipuum, quod Christus reeur-
35
P- 33,3
XXI I , 11, 1 EL CIELO, FIN DE I,A CIUDAD DE DIOS 1663
ya que p o r deci r l a ver dad han sufr i do y al canzado el hac e r
mar avi l l as . Ent r e est as ver dades , la pr i nci pal es que Cr i st o re-
suci t de ent r e l os muer t os y que dej a ver en su car ne l a in-
mor t al i dad de l a r esur r ecci n, que nos pr omet i p ar a el pr i n-
ci pi o del nuevo si gl o o p ar a el fin de st e.
C A P I T U L O X I
CONTRA LOS ARGUMENTOS DE LOS PLATNI COS EN QUE FUNDAN
LA NEGACI N P E LA RESURRECCI N DE LOS CUERPOS
1. Los r aci onal i s t as , cuyos pens ami ent os y vani dad conoce
el Seor , ar gume nt an cont r a est a gr aci a de Di os bas ados en l os
pesos de l os el ement os. Pl at n, su maes t r o, l es ense que los
dos el ement os del mundo mayor es y ms al ej ados uno del ot r o
est n uni dos y enl azados por ot r os dos i nt er medi os , el ai r e y el
agua. Y por es odi cen, como l a t i er r a en pr ogr es i n ascen-
dent e es el pr i me r o, el agua el segundo, el t er cer o el ai r e y el
cuar t o el ci el o, un cuer po t er r eno no pue de est ar en el ci el o,
Cada el ement o est ar ancel ado p o r sus pesos pr opi os , y as con-
ser va su equi l i br i o y l ugar . He aqu l os ar gume nt os que l a pre-
s unt uos a y vana debi l i dad de l os hombr e s opone a l a omni po-
t enci a de Di os .
Qu hacen, pues , t ant os cuer pos t er r enos en el ai r e, si endo
el ai r e el t er cer el ement o desde l a t i e r r a? Oui z se di ga que el
que di o a l os cuer pos t er r enos de l as aves, por l a l i ger eza en
pl umas y al as , vol ar por el ai r e, no puede dar a l os hombr es ,
rexit a mortuis, et immortalitatem resurrectionis in sua carne primus
ostendit, quam nobis adfuturam, vel in principio novi saeculi, vel in huius
fine promisit.
C A P U T XI
CONTRA PLATNICOS, yui DE NATUKALIBUS ELEMENTORUM PONUERIBUS
ARGUMENTANTUR TERRENUM CORPUS IN CELO ESSE NON POSSE
1. Contra quod magnum Dei donum ratiocinatores isti, quorum co-
gitationes novit Dominus quoniam vanae sunt
2
", de ponderibus elemen-
torum argumentan tur: quoniam scilicet magistro Platone didicerunt, mun-
di do corpora mxima atque postrema duobus mediis, aere scilicet et
aqua, esse coplala atque coniuncta. Ac per hoc, inquiunt, quoniam trra
abhinc sursum versus est prima, secunda aqua super terram, tertius aer
euper aquam, quartum super 3era caelum; non potest esse terrenum
corpus in celo. Momentis enim propriis, ut ordinem suum teneant, sin-
gula elementa librantur. Ecce qualibus argumentis omnipotentiae Dei hu-
mana contradicit infirmitas, quam possidet vanitas. Quid ergo faciunt in
aere terrena tot corpora, cum a trra sit aer tertius? Nisi forte, qui per
plumarum et pennarum levitatem donavit avium terrenis corporibus ut
portentur in aere, immortalibus factis corporibus hominum non poterit
56
Ps. 93,11
1664 U CIUDAD DE DIOS XXTt, H>

una vez i nmor t al es , vi r t ud y capaci dad par a mo r ar en el ciel*'
ms el evado! Los ani mal es t er r enos que no pueden vol ar , corU
0
son, ent r e ot r os, l os hombr es , deb an vi vi r baj o la t i er r a, cor o"
l os peces, que son ani mal es acut i cos y vi ven baj o el agua. P
o
qu, pues , un ani mal t er r eno no t oma su vi da si qui er a del s ^
gundo el ement o, que es el agua, y no del t e r c e r o? P o r qu
e
per t eneci endo a la t i er r a, si se le obl i ga a vi vi r en el segund*'
el ement o, en el agua, se ahoga, y, en cambi o, vive en el t er cer o
Hay acaso aqu un er r or en el or den de l os el ement os, o m
3
bi en est el fal l o no en la nat ur al eza de l as cosas, si no en l "
3
ar gument os de s t os ? Omi t o deci r lo que ya apunt en el H"
br o XI I I : que hay muchos cuer pos t er r enos pesados, como el
pl omo, a l os que el ar t e puede dar una for ma que les per mi t a
flotar sobr e el agua. Y s e ni ega al Artfice omni pot ent e el
poder dar al cuer po h u man o una cual i dad que lo el eve y l o re*
t enga en el ci el o?
2. Est os filsofos no hal l an ya nada que oponer a mi s con*
si der aci ones ant er i or es , aun ponde r ando el pr et endi do or den de
l os el ement os. Por que , si l a t i er r a ocupa el pr i me r puest o, el
agua el segundo, el ai r e el t er cer o, y el cuar t o el ci el o, s obr e
t odos el l os est la nat ur al eza del al ma. El mi s mo Ar i st t el es
di ce que es el qui nt o cuer po, y Pl at n ni ega que sea cuer po. Si
fuera el qui nt o, ci er t ament e ser a s uper i or a l os de m s ; per o,
no si endo cuer po, s obr epuj a con muc ho a t odos . Qu hace,
pues, en un cuer po t e r r e no? Qu hace el ser m s sut i l , m s
l i ger o y ms act i vo que t odos en est a mas a t an gr os er a, t an
donare virtutem, qua etiam in summo celo valeant habitare. Aniraalia
quoque ipsa terrena, quae volare non possunt, in quibus et nomines sunt,
sicut sub aqua pisces, quae sunt aquarum animalia, ita sub trra vivere
debuerunt. Cur ergo non saltero de secundo, id est, de aquis, sed de ele-
mento tertio terrenum animal carpit hanc vitam? quare cum pertineat ad
terram, in secundo, quod super terram est, elemento vivere si cogatur,
continuo suffocatur, et ut vivat, vivit in tertio? an errat liic ordo elemen-
torum, vel potius non in natura rerum, sed in istorum argumentationi-
bus dficit? Omitto dicere, quod iam in tertio dcimo libro dixi "\ quam
multa gravia terrena sint corpora, sicut plumbum, et formam tamen ab
artifice accipiant, qua natare valeant super aquam: et ut accipiat qua-
litatem corpus humanum, qua ferri in caelum, et esse possit in celo,
omnipotenti Artifici contradicitur?
2. Iam vero contra illud quod dixi superius, etiam istum consideran-
tes atque tractantes elementorum ordinem, quo confidunt, non inveniunt
omnino quod dicant. Sic est enim hinc sursum versus trra prima, aqua
secunda, tertius aer, quartum caelum, ut super omnia sit animae natura.
Nam et Aristteles quintum corpus eam dixit esse, et Plato nullum. Si
quintum esset, certe superius esset caeteris: cura vero nullum est, multo
magis superat omnia. In terreno ergo quid facit corpore? in hac mole
quid agit subtilior mnibus? in hoc pondere quid agit levior mnibus?
in hac tarditate quid agit celerior mnibus? Itane per huius tam excel-
lentis naturae meritum non poterit effici, ut corpus eius levetur in cae-
" C. 18.
XXI I , 11, 4 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1665
pes ada y t an i ner t e? No podr una nat ur al eza t an excel ent e
el evar su cuer po al ci el o? Y si ahor a los cuer pos t er r enos tie-
nen la vi r t ud de ret ener l as al mas aqu abaj o, l as al mas n o
podr n un d a l evant ar a su al t ur a l os cuer pos t er r enos ?
3. Si pas amos a los mi l agr os de sus di oses que oponen a
l os de nuest r os mr t i r es, no se hal l ar que l os hacen p o r
nosot r os y en pr ovecho nues t r o? Ent r e los gr andes mi l agr os
de sus di oses mer ece cont arse, si n duda, el r efer i do por Va-
r r n de una vi r gen vestal que, acus ada fal s ament e de habe r
vi ol ado su vot o de cast i dad, l l en un cedazo con agua del
T ber y lo l l ev a sus j ueces sin de r r amar ni una sol a got a.
Qui n sost en a el peso del agua sobr e el cedazo? Qui n
i mpi di que cayer a el agua por l os aguj er os ? Re s p o n d e r n :
Al gn di os o al gn demoni o. Si un di os, es mayor que el
Di os que hi zo el mu n d o ? Y si un demoni o, es ms poder os o
que el ngel que si rve a Di os, cr eador del mu n d o ? Si , pues ,
un di os i nferi or, ngel o demoni o, pudo sost ener el peso del
hmedo el ement o, de suert e que par ec a que el agua hab a
cambi ado de nat ur al eza, p o r vent ur a el Di os t odopoder os o, que
cre t odos los el ement os, no podr qui t ar al cuer po t er r eno
su pesant ez par a que habi t e el cuer po, ya vi vi fi cado, donde
qui er a el esp r i t u que lo vi vi fi ca?
4. Adems , si el ai re es medi o ent r e el fuego y el agua,
a qu se debe que con frecuenci a lo hal l e mos ent r e agua
y agua o ent r e el agua y l a t i e r r a? Ou son l as nubes acuo-
sas, segn el l os, ent r e l as cual es y l a t i er r a se hal l a el ai r e ?
P o r qu pe s opr e gunt oy por qu or den de el ement os l os
lum, et cum valeat nunc natura corporum terrenorum deprimere animas
deorsum, aliquando et animae levare sursum terrena corpora non va-
lebunt?
3. Iam si ad eorum miracula venlamus, quae facta a diis suis oppo-
nunt Martyribus nostris, nonne etiam ipsa pro nobis facer, et nobis re-
perientur omnino proficere? Nam nter magna miracula deorum suorum,
prefecto magnum illud est, quod Varro commemorat, Vestalem virginem,
cum periclitaretur falsa suspicione de stupro. cribrum implesse aqua de
Tiberi, et ad suos iudices nulla eius parte stillante portasse. Quis aquae
pondus supra cribrum tenuit? quis tot cave
r
nis patentibus nihil inde in
terram cadere permisit? Responsuri sunt, Aliquis deus, aut aliquis dae-
mon. Si deus, numquid maior est Deo qui fecit hunc mundum? Si daemon,
numquid potentior est Angelo, qui Deo servit, a quo factus est mundus?
Si ergo deus minor, vel ngelus, vel daemon potuit pondus humidi elementi
sic suspendere, ut aquarum videatur mutata f.uisse natura: itane Deus
omnipotens, qui omnia ipse ceavit elementa, terreno corpori grave pondus
auferre non poterit, ut in eodem elemento habitet vivificatum corpus, in
quo volnerit vivificans spiritus?
4. Deinde cum aera mdium ponant nter ignem desuper et aquam
subter, quid est quod eum nter aquam et aquam, et nter aquam et
terram saepe invenimus? Quid enim volunt esse aquosas nubes, nter quas
et maria aer medius reperitur? Quonam, quaeso, elementorum pondere
atque ordine efficitur, ut torrentes violentissimi atque undosissimi. ante-
quam sub aere in terris currant, super aera in nubibus pendeant? Cur
e A ~ ,* Ka
1666 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 11, 5
trrenles de agua muy impetuosos y abundantes penden en las
nubes, sobre el aire, antes de correr bajo el aire, sobre la tie-
r r a? En fin, por qu el aire est entre lo sumo del cielo
y lo desnudo de la tierra, en todas las partes del mundo, si su
lugar propi o es el medio entre el cielo y el agua, como el del
agua es el medio entre l y la tierra?
5. En una pal abra, si el orden de los elementos pide,
como dice Platn, que los dos extremos, el fuego y la tierra,
estn unidos por los dos medios, por el aire y el agua, y que
el fuego ocupe el lugar ms alto del cielo, y la tierra el ms
bajo del mundo, como fundamento de l, por lo cual la tie-
rra no puede estar en el cielo, por qu est el fuego en la
tierra? Segn este sistema, estos dos elementos, la tierra y
el fuego, el inferior y el superior, debieran ocupar sus lugares
propios, de suerte que, como el inferior no puede estar en el
superior, as el superior no pudiera estar en el inferior. Y como
piensan que no hay o no habr partcula alguna de tierra en
el cielo, as no debamos ver en la tierra porcin ninguna de
fuego. Sin embargo, vemos que el fuego no solamente est en
la tierra, sino que est tambin bajo ella y lo vomitan los picos
de los montes. Adems, vemos que los hombres emplean el
fuego en la tierra y le vemos nacer de la tierra, puesto que
nace de las maderas y de las piedras, que son, sin duda, cuer-
pos terrenos.
Mas ese fuegodicen elloses tranquilo, puro, inofensi-
vo, eterno, y este otro es turbulento, tarado, corruptible y co-
rruptor.
Y, no obstante, no corrompe los montes v las cavernas
de la tierra donde arde continuamente! Concedamos que este
fuego sea diferente de aqul, a fin de que nos sirva para
denique aer est medius inter summa caeli, et nuda terrarum, quaquaver-
sum orbis extenditur, si locus eius inter caelum et aquas, sicut aquarum
inter ipsum et trras est constitutus?
5. Postremo si ita est elementorum ordo dispositus, ut secundum Pla-
tanera duobus meds, id est aere et aqua, do extrema, id est ignis et
trra, iungantur, caelique obtineat ille summi locum, haec autem imi, velut
fundaminis mundi, et ideo in celo esse non potest trra; cur est ipse
ignis in trra? Secundum hanc quippe rationem ita ista do elementa in
locis propriis, imo ac summo, trra et ignis esse debuerunt, ut quemad-
modum nolunt in summo esse posse quod imi est, ita nec in imo posset
esse quod summi est. Sicut ergo nullam putant vel esse vel futuram esse
lerrae particulam in celo, ita nullam particulam videre debuimus ignis
in trra. Nunc vero non solum in terris, verum etiam sub terris ita est,
ut eum eructent vrtices montium; praeter quod in usibus hominum et
esse ignem in trra, et eum nasci videmus ex trra: quandoquidem et de
lignis et de lapidibus nascitur, quae sunt corpora sine dubitatione terrena.
Sed ille, inquiunt, ignis est tranquillus, purus, innoxius, sempiternus: iste
autem turbidus, fumeus, corruptibilis atque corruptor. Nec tamen corrum-
pit montes, in quibus iugiter aestuat, cavernasque terrarum. Verum esto,
sit lili iste dissimilis, ut terrenis habitationibus congruat: cur ergo nolunt
XXI I , 12, 1 EE CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1667
nuestras necesidades. Por qu no quieren que creamos que
la naturaleza de los cuerpos terrenos, tornada algn da in-
corruptible, pueda ponerse en armona con la del cielo, como
ahora el fuego corruptor lo est con la t i erra? Estos argu-
mentos, fundados en el orden y en el peso de los elementos,
no sirven para demostrar que es imposible al Omnipotente
modificar nuestros cuerpos de tal forma que puedan habitar en
el cielo.
C A P I T U L O X I I
CONTRA LAS CALUMNIAS BURLESCAS DE LOS INFIELES
1. Suelen tambin presentar una cuestin sin sentido y sar-
cstoca contra nuestra fe en la resurreccin de la carne. La
pregunta es sta: Resucitarn los fetos abortivos? Y como el
Seor dice: En verdad os digo que no perecer ni un solo ca-
bello de vuestra cabeza, aaden: Sern en todos iguales la
estatura y la robustez, o los cuerpos sern de diferente gran-
dor? En el primer caso, de dnde tomarn los seres aborta-
dos, supuesto que resuciten, lo que les faltaba al nacer? Y si
no resucitarn, porque no nacieron realmente, sino que fueron
expelidos, presentan la misma dificultad en los nios muertos
antes de su desarrollo total.
No podemos decir que no resucitarn esos seres que han
sido no slo generados, sino tambin regenerados.
Adems preguntan de qu estatura ser esa igualdad. Por-
que, si han de tener todos la altura y la grosura de aquellos
que han sido en vida los ms altos y robustos y si cada uno
ut credamus naturam corporum terrenorum aliquando incorruptibilem
factam celo convenientem futuram, sicut nunc ignis corruptibilis bis
convenit terris? Nihil igitur afferunt ex ponderibus atque ordine elemen-
torum, unde omnipotenti Deo, quominus aciat corpora nostra talia. ut
etiam in celo possint habitare, praescribant.
CAPUT XI )
CONTRA CALUMNIAS INFIDELIUM, QUIBUS CHRISTIANOS DE C.REDITA CARNIS
RESURRECTIONE IRRIDENT
1. Sed scrupulosissime quaerere, et fidem qua credimus resurrecturam
carnem, ita quaerendo, assolent irridere, Utrum fetus abortivi resurgant?
Et quoniam Dominus ait, Amen dico vobis, capillus capitis vestri non
peribit'": utrum statura et robur aequalia futura sint mnibus, an diver-
sae corporum quantitates? Si enim aequalitas corporum erit, unde habe-
bunt quod hic non habuerunt in mole corporis illi abortivi, si resurgent
et. ipsi? Aut si non resurgent, quia nec nati sunt, sed effusi, eamdeni
quaestionem de parvulis versant, unde ilis mensura corporis, quam mine
defuisse videmus, accedat, eum in hac aetate moriuntur. eque enim
dicturi sumus, eos non resurrecturos, qui non solum generationis. verum
etiam regenerationis capaces sunt. Deinde interrogant, quem modum ipsa
28
Le. aiji8
1668 ' tA CIUDAD DE DIOS XXII, 1 2, 2
r eci bi r l o que aqu t uvo, de dnde c obr ar n aqul l os l o
que les fal t a par a esa t al l a?
Y si , como di ce el Aps t ol , hemos de l ogr ar t odos l a me-
dida de la plenitud de la edad de Cristo; y si, segn est o o t r o :
Dios ha predestinado para hacer conformes a la imagen de su
Hijo, se ent i ende que el cuer po de Cr i st o ser l a t al l a y l a
medi da de t odos l os cuer pos humanos en su r ei no, es pr eci so
di c e n e l l os r e baj ar a muchos su al t ur a y es cuadr ar l es su
gr os or . En este caso, c mo se c umpl i r n est as p al ab r as : No
perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza si per ecer par t e
de l a mas a cor por al ?
Po r lo que hace a l os cabel l os, puede t ambi n pr e gunt ar s e
si r ecobr ar emos cuant os han ca do a manos del pe l uque r o.
Pe r o, en este caso, qui n no se hor r or i z ar de t al de f or mi dad?
Est o mi s mo, si endo consecuent es, debe apl i car s e a l as uas .
Dnde que dar el decor o y l a bel l eza, que debe t ener sus
der echos m s en l a i nmor t al i dad que en l a c or r upc i n? Y si
t odo est o no lo r e c obr ar n l os r esuci t ados, per ecer , y c mo
pr et ender que no per ecer ni un sol o cabel l o de la cabeza?
Las mi s mas di fi cul t ades pr es ent an sobr e l a fl aqueza y l a gor-
dur a. Si t odos l os r esuci t ados ser n i gual es, no h ab r unos fla-
ot r os se l es qui t ar . Luego, a unos se l es aadi r al go y a
ot r os se les qui t ar . Po r consi gui ent e, no r eci bi r cada uno l o
que t uvo, si no que unos ganar n lo que no t en an y ot r os per -
der n l o que t en an [ 3 4] .
2. No menor pol var eda l evant an, fundados en l a3 cor r up-
aequalitas habitura sit. Si enim tam magni et tam longi erunt omnes,
quam fuerunt quicumque hic fuerunt maximi atque longissimi, non solum
de parvulis, sed de plurimis quaerunt, unde illis accessurum sit, quod hic
defuit, si hoc quisque recipiet, quod hic habuit. Si autem, quod ait Apo-
stolus, occursuros nos omnes in mensuram aetatis plenitudinis Christi
2
';
et illud alterum, Quos praedestinavit conformes imaginis Filii sui
30
, sic
intelligendum est, ut statura et modus Christi corporis omnium qui in
regno eius erunt, bumanorum corporum sit futurus: Multis erit, inquiunt,
de magnitudine et longitudine corporis detrahendum: et ubi iam erit,
Capillas capitis vestri non perihit, si de ipsa corporis quantitate tam mul-
tum peribit? Quamvis et de ipsis capillis possit inquir, utrum redeat
quidquid tondentibus decidit. Quod si rediturum est, quis non exhorreat
illam deformitatem ? Nam hoc et de unguibus videtur necessario secutu-
rum, ut redeat tam multurn quod corporis curatura desecuit. Et ubi erit
decus? quod certe maius, quam in ista esse corruptione potuit, in illa
iam immortalitate esse debebit. Si autem non redibit, ergo peribit: quo-
modo ergo, inquiunt, capillus capitis non peribit? De macie quoque vel
pinguedine similiter disputant. Nam si aequales omnes erunt; non utique
alii macri, alii pingues erunt. Accedet ergo alus aliquid, alus minuetur.
Ac per hoc, non quod erat recipiendum, sed alicubi addendum est, quod
non fuit; et alicubi perdendum, quod fuit.
2. De ipsis etiam corruptionibus et dilapsionibus corporum mortuorum.
" Ep h . 4,13-
3 0
Ro m. 8,29.
XXII, 1 2 , 2 El, CIEtO, FIN DE W CIUDAD DE DIOS 1 689
ci ones y descomposi ci ones de l os cuer pos muer t os , de l os cua-
les par t e se desvanece en pol vo, par t e se evapor a en ai r e. Unos
son comi dos por las best i as, y ot r os cons umi dos por el fuego,
y ot r os per ecen en un naufr agi o o, de ot r o modo, en el agua,
y se. cor r ompen y se l i can. El l os no cr een que t odo est o pue-
da ser r euni do y r ei nt egr ado al cuer po.
Ape l an t ambi n a ci er t as feal dades o defect os, sean de na-
ci mi ent o o adqui r i dos . En est e punt o al egan l os par t os mons -
t r uosos, y pr egunt an con ai r e i r ni co si l os cuer pos cont r a-
hechos r esuci t ar n en su defor mi dad. Si r es pondemos que des-
apar ecer t odo eso en el cuer po r esuci t ado, cr een que nues t r a
r espuest a pueden cont r adeci r l a mos t r ando l as ci cat r i ces y l as
l l agas de nuest r o Seor , pue s pr e di c amos que r esuci t con
el l as.
Ent r e t odas estas cuest i ones pl ant e an una, l a m s di f ci l , en
est os t r mi nos : A qui n vol ver l a car ne de un h o mb r e que
se ha conver t i do en subst anci a de ot r o que l o devor acos ado
por el h amb r e ? Esa car ne fu as i mi l ada y conver t i da en l a
car ne de aquel que vi ve a sus expens as y ha l l enado con el l a
l os vac os debi dos en l a su debi l i dad. Con el fin de pone r en
r i d cul o la fe en la r esur r ecci n, pr e gunt an si t or nar al pr i -
me r hombr e que la pos ey o al que l a as i mi l . Y as , o per-
mi t en al al ma humana, como Pl at n, ve r dade r as i nfel i ci dades
y fal sas fel i ci dades en al t er nat i va const ant e, o confi esan con
Porfi ri o que, despus de di ver sas r evol uci ones a t r avs de l os
cuer pos, t er mi nar n al gn d a l as mi s er i as y no t or nar n m s
a e l l as ; per o no t omando un cuer po i nmor t al , si no huye ndo
t odo cuer po.
cum aliud vertatur in pulvercm, in auras aliud exhaletur; sint quos bes-
tiae, sint quos ignis absumat; naufragio vel quibuscumque aquis ita qu-
dam pereant, ut eorum carnes in humorem putredo dissolvat; non me-
diocriter permoventur, atque omnia ista recolligi in carnem et redintegrari
posse non credunt. Consectantur etiam quasque foeditates et vitia, sive
accedant, sive nascantur: ubi et monstrosos partus cum horrore atque
irrisione commemorant, et requirunt quaenam cuiusque deformitatis re-
surrectio sit futura. Si enim nihil tale redir in corpus hominis dixerimus,
responsionem nostram de locis vulnerum, cum quibus Dominum Christum
resurrexisse praedicamus, se confutaturos esse praesumunt. Sed inter haec
omnia quaestio difficillima illa proponitur, in cuius carnem reditura sit
caro, qua corpus alterius, vescentis humana viscera fame compellente, nu-
tritur. In carnem quippe conversa est eius, qui talibus vixit alimentis; et
ea quae macies ostenderat detrimenta, supplevit. Utrum ergo illi redeat
homini cuius caro prius fuit, an illi potius cuius postea facta est, ad hoo
percontantur, ut fidem resurrectionis illudant: ac sic animae humanae,
aut alternantes, scut Plato, veras infelicitates falsasque promittant beat-
tudines; aut post multas itdem per diversa corpora revolutiones, aliquan-
do tamen eam, sicut Porphyrius, finir miserias, et ad eas nunquam redir
fateantur; non tamen corpus habendo immortale, sed corpus omne ru-
giendo.
1670 U CIUDAD DE DIOS XXI I , 13
C A P I T U L O X I I I
RESPUESTA A LA DIFICULTAD DE LOS FETOS ABORTIVOS
Voy a responder, prestando la misericordia de Dios ayuda
a mis esfuerzos, a las objeciones que he puesto en boca de mis
adversarios. No me atrevo a afirmar, pero tampoco a negar,
que los fetos abortivos que hayan vivido en el tero materno
y hayan muerto all han de resucitar. Sin embargo, no veo
por qu, si no se les excluye del nmero de los muertos, ha de
exclurselos de la resurreccin. Porque una de dos: o no
resucitarn todos los muertos y habr almas humanas que
permanecern eternamente sin cuerpos, como las que han
vivido en el tero mat erno; o, si todas las almas humanas to-
marn, para resucitar, los cuerpos que hayan tenido, de cual-
quier lugar en que lo hayan dejado, no hallo razn para ex-
cluir de la resurreccin a los nios que han muerto en el tero
materno. A cualquier sentir que se atenga cada cual, lo que
dijsemos de los infantes ya nacidos, eso mismo debe aplicarse
a los fetos si resucitaren [35].
C A P U T X I I I
AN ABORTIVI NON PERTINEANT AD RESURRECTIONEM, SI PEBTINENT
AD NUMERUM MORTUORUM
Ad haec ergo quae ab eorum parte contraria, me dirigente, mihi vi-
dentur opposita, misericordia Dei meis nisibus opem ferente, respondeam.
Abortivos fetus, qui, cum iam vixissent in tero, ibi sunt mortui, resur-
recturos ut affirmare, ita negare non audeo: quamvis non videam quoftiu-
do ad eos non pertineat resurrectio mortuorum, si non eximuntur de
numero mortuorum. Aut enim non omnes mortui resurgent, et erunt ali-
quae humanae animae sine corporibus in aeternum, quae corpora humana,
quamvis iiitra viscera materna, gestarunt: aut si omnes animae humanae
recipient resurgentia sua corpora, quae habuerunt ubicumque viventia, et
morientia reliquerunt, non invenio quemadmodum dicam ad resurrectionem
noh pertinere mortuorum, quoscumque mortuos etiam in uteris matrum.
Sed utrumlibet de his quisque sentiat, quod de iam natis infantibus dixe-
rimus, hoc etiam de illis intelligendum est, si resurgent.
XXH, 1 4 EL CIELO, ElN DE LA CIUDAD DE DIOS 1 671
C A P I T U L O X I V
QU DECIR SOBRE LA RESURRECCIN DE LOS INFANTES?
Qu diremos de los infantes sino que resucitarn, y no
en la pequenez de cuerpo en que muri eron? Recibirn en un
instante, por la omnipotencia de Dios, el crecimiento que al-
canzaran con el tiempo. Las palabras del Seor: No perecer
ni un solo cabello de vuestra cabeza, afirman que no se perder
nada de lo que se tenga, pero no niegan que pueda recibirse
lo que no se tena. Al nio que muere le falta el desarrollo
completo. Al nio perfecto le falta ciertamente la perfeccin
del tamao corporal y no lo lograr hasta que llegue al tr-
mino de su crecimiento. Esta perfeccin la poseemos todos des-
de que somos concebidos, pero la poseemos en potencia, no de
hecho [36], al igual que todos los miembros estn latentes en
el semen aunque falten an muchos a los recin nacidos, como
son los dientes y otros por el estilo. En esta razn, impresa
en la materia corporal, parece estar ya, en cierto modo, incoa-
do, por decirlo as, lo que an no existe, o por mejor decir,
lo que est oculto, pero existir, o mejor, aparecer a su tiem-
po. En ella, el nio, que ser un da grande o pequeo, es ya
pequeo o grande. Segn esa razn, sin duda en la resurreccin
del cuerpo no tememos perder nada, porque, aunque resucite-
mos todos iguales y con talla de gigantes, los mayores no per-
C A P U T XI V
AN INFANTES IN EA SINT RESURRECTURI HABITUINE CORPORIS, QUAM
HABITURI ERANT AETATIS ACCESS
Quid ergo de infantibus dicturi sumus, nisi quia non in ea resurrecturi
sunt corporis exiguitate, qua mortui; sed quod eis tardius accessurum
erat tempore, hoc sunt illo Dei opere miro atque celrrimo recepturi? In
sententia quippe Domini, ubi ait, Capillas capitis vestri non peribit ,
dictum est non defuturum esse quod fuit, non autem negatum est adfu-
turum esse quod defuit. Defuit autem infanti mortuo perfecta quantitas sui
corporis: perfecto quippe infanti deest utique perfectio magnitudinis cor-
poralis; quae cum accesserit, iam statura longior esse non possit. Hunc
perfectionis modum sic habent omnes, ut cum illo concipiantur atque nas-
cantur; sed habent in ratione, non in mole: sicut ipsa iam membra omnia
sunt latenter in semine, cum etiam natis nonnulla adhuc desint, sicut den-
tes, ac si quid eiusmodi. In qua ratione uniuscuiusque materiae indita cor-
poral!, iam quodammodo, ut ita dicam, liciatum esse videtur, quod nondum
est, imo quod latet, sed accessu temporis erit, vel potius apparebit. In hac
ergo infans iam brevis aut longus est, qui brevis longusve futurs est. Se-
cundum hanc rationem profecto in resurrectione corporis detrimenta corpo-
ris non timemus: quia, etsi aequalitas futura esset omnium, ita ut omnes
3
' Le . 3i*i?.
1 672 t i CIUDAD DI DIOS XXII, 1 5
dern nada ni se reducirn, porque eso ira contra la sentencia
de Cristo, que dijo que no haba de perecer ni un solo cabello
de la cabeza. En cuanto a los otros, cmo podra faltar a la
omnipotencia del Creador, que hizo todas las cosas de la nada,
materia para aadir, como artfice maravilloso, lo que viera
ser necesario?
C A P I T U L O X V
SERN TODOS LOS CUERPOS RESUCITADOS DE LA TALLA DEL
CUERPO DEL SALVADOR?
Una cosa es cierta: que Cristo resucit con la misma esta-
tura que tena al morir, y no est permitido decir que, en lle-
gando el tiempo de la resurreccin universal, tomar, para
igualarse a los ms altos, un tamao que no tena cuando se
apareci a sus discpulos en la forma en que lo haban conoci-
do. Si decimos, por el contrario, que los cuerpos mayores han
de reducirse a la talla del cuerpo del Seor, habr que quitar a
muchos parte de su cuerpo, contra la promesa de que no pere-
cer ni un solo cabello. Resta, pues, decir que cada cual reci-
bir su talla, la que tuvo, o en la juventud, aunque haya muer-
to viejo, o la que haba de tener si le arrebat una muerte pre-
matura. En cuanto a las pal abras del Apstol sobre la medida
de la edad perfecta de Cristo, es preciso decir que o tienen otro
motivo, cual sera que la medida perfecta de la cabeza mstica
usque ad giganteas magnitudines pervenirent, ne lili qui maximi fuerunt,
minus haberent aliquid in statura, quod eis contra sententiam Christi pe-
riret, qui dixit, neo capillum capitis esse periturum; Creatori utique qui
creavit cuneta de nihilo, quomodo deesse posset, unde adderet quod adden-
dum esse mirus artifex nosset?
CAPUT XV
AN AD DOMINICI CORPORIS MODUM OMNIUM MORTUORUM RESURRECTRA
SINT CORPORA
Sed utique Christus in ea mensura corporis, in qua est mortuus, re-
surrexit, nec fas est dicere, cum resurrectionis omnium tempus venerit,
accessuram corpori eius eam magnitudinem, quam non habuit, quando
in ea discipulis, in qua illis erat notus, apparuit, ut longssimis fieri
possit aequalis. Si autem dixerimus ad Dominici corporis modum etiam
quorumque maiora corpora redigenda, peribit de multorum corporibus
plurimum, cum ipse nec capillum periturum esse promiserit. Restat ergo,
ut suam recipiat quisque mensuram, quam vel habuit in iuventute, etiamsi
senex est mortuus; vel fuerat habiturus, si est ante defunctus. Atque illud
quod commemoravit Apostolus de mensura aetatis plenitudinis Christi
32
,
aut propter aliud intelligamus dictum esse, id est, ut illi capiti in populis
Christianis accedente omnium perectione membrorum aetatis eius mensura
Eph. 4,13.
XXn, 1 6 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1673
halla su complemento en la perfeccin de sus miembros, de
todo el pueblo cristiano; o, si las entendemos de la resurrec-
cin de los muertos, hay que creer que los cuerpos no resucita-
rn ni sobre ni bajo la forma juvenil, sino en la edad y en la
robustez a que sabemos que lleg Cristo. Los ms sabios de los
paganos han fijado la perfeccin de la juventud hacia los trein-
ta aos. Despus el hombre va en declive y avanza hacia la
vejez, edad ya grave. A este tenor, el Apstol no di j o: A la me-
dida del cuerpo, o: A la medida de la estatura, si no: A la medi-
da de la edad perfecta de Cristo.
C A P I T U L O X V I
CMO DEBE ENTENDERSE LA CONFORMACIN DE LOS SANTOS
CON LA IMAGEN DEL HI J O DE DI OS ?
Cuando habla de los predestinados a hacerse conformes a la
imagen del Hijo de Dios, puede entenderse del hombre interior.
Por eso en otro lugar nos dice: No queris conformaros con
este siglo, antes bien reformaos por la renovacin de vuestro
espritu. En cuanto nos reformamos para no conformarnos con
este siglo, en tanto nos conformamos con el Hijo de Dios.
Pueden entenderse tambin esas palabras en el sentido de
que, como l se hace conforme con nosotros por la mortalidad,
as nosotros nos hagamos conformes a El por la inmortalidad.
Esto dice tambin relacin con la resurreccin de los muertos.
compleatur; aut, si hoc de resurrectione corporum dictum est, sic accipia-
mus dictum, ut nec ultra, nec infra iuvenilem formam resurgant corpora
mortuorum; sed in eius aetate et robore, usque ad quam Christum hic
pervenisse cognovimus. Circa triginta quippe annos definierunt esse etiam
saeculi huius doctissimi nomines iuventutem: quae cum fuerit spatio
proprio terminata, inde iam hominem in detrimenta vergere gravioris ac
senilis aetatis. Et ideo non esse dictum, In mensuram corporis; vel, In
mensuram staturae: sed, in mensuram aetatis plenitudinis Christi.
CAP UT XVI
QALIS INTELLICENDA SIT SANCTORUM CONFORMATIO AD IMAGINEM FlLII EI
Illud etiam quod ait, praedestinatos conformes imaginis Filii Dei
ss
,
potest et secundum interiorem hominem intelligi. Unde nobis alio loco
dicit, Nolite conforman huic saeculo, sed reformamini in novitale ments
vestrae". Ubi ergo reformamur, ne conformemur huic saeculo, ibi con-
formamur Dei Filio. Potest et sic accipi, ut, quemadmodum ille nobis
mortalitate, ita nos illi efficiamur immortalitate conformes: quod quidem
et ad ipsam resurrectionem corporum pertinet. Si autem etiam in his
verbis, qua forma resurrectra sint corpora sumus admoniti; gicut illa
" Rom. 8,29.
34
ibid., 13,3.
1674
LA CIUDAD DE DIOS
XXII, 17
Mas, si en estas pal abras se nos dice la forma en que han de
resucitar los cuerpos, esta conformacin como la medida de
que he hablado debe entenderse en edad, no en talla. Cada cual
resucitar como era o haba de ser en su juventud. Y en cuanto
a la forma, importar poco que sea la de un nio o la de
un viejo, pues all ni el espritu ni el cuerpo estarn ya sujetos
a flaqueza alguna. De aqu que, si alguien sostiene que cada
uno resucitar en la misma talla corporal que tena cuando
muri, no se debe luchar contra l en una laboriosa discusin.
C A P I T U L O X V I I
RESUCITARN LAS MUJERES EN SU SEXO PROPI O?
Algunos, basados en estos dos testimonios: Hasta que arri-
bemos todos al estado de un varn, perfecto, a la medida de la
edad perfecta de Cristo, y: Conformes a la imagen del Hijo de
Dios, han concluido que las mujeres no resucitarn en su sexo,
sino en el del hombre [37]. Dios hizo slo al varn del barro,
y a la mujer la form del varn. Tengo para m que la verdad,
est de parte de quienes creen que resucitarn los dos sexos.
All no habr ya la libido, que es la causa de la confusin. En
efecto, antes de pecar el varn y la mujer estaban desnudos v
no se avergonzaban el uno del otro. Entonces los vicios que-
darn suprimidos de los cuerpos, pero la naturaleza de stos
subsistir. Ahora bien, el sexo femenino no es en la mujer vicio,
mensura, ita et ista conformatio, non quantitatis intelligenda est, sed
aetatis. Resurgent itaque omnes tam magni corpore, quam vel erant, vel
futuri erant in iuvenili aetate, quamvis nihil oberit, etiamsi erit infantilis
vel senilis corporis forma, ubi nec ments, nec ipsius corporis ulla rema-
nebit infirmitas. Unde etiam si quis in eo corporis modo, in quo defunctus
est, resurrecturum unumquemque contendit, non est cum illo laboriosa
contradiotione pugnandum.
CAPUT XVI I
AN IN Sl!0 SEXU RESUSCITANDA ATQUE MANSBA S1NT CORPORA FEMINARUM
Nonnulli propter hoc quod dictum est, Doee oceurramus omnes in
virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi
ss
; et, confor-
mes imaginis Filii Dei; nec in sexu femneo resurrecturas feminas cre-
dunt, sed in virili omnes aiunt; quoniam Deus solum virum fecit ex limo,
feminam ex viro. Sed mihi melius sapere videntur, qui utrumque sexum
resurrecturum esse non dubitant. Non enim libido ibi erit, quae confu-
sionis est causa. Nam priusquam peccassent, nudi erant, et non confun-
debantur vir et femina. Corporibus ergo illis vitia detrahentur, natura
servabitur. Non est autem vitium sexus femineus: sed natura: quae tune
quidem et a concubitu et a partu immunis erit: erunt tamen membra
Epfc. 4.1 3-
XXI I , 17 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1675
sino naturaleza. Adems, entonces no habr ni comercio car-
nal ni parto. Los miembros de la mujer sern aptos no para
el uso antiguo, sino para la nueva belleza, que no excitar la
concupiscencia del que mire, sino que glorificar la sabidura
y la clemencia de Dios, que hizo lo que no exista y libr de la
corrupcin lo que hizo. Al principio del gnero humano con-
vena que la mujer fuera formada de una costilla del varn
dormido, pues esto era un smbolo proftico de Cristo y de la
Iglesia. El sueo de Adn significaba la muerte de Cristo [38],
cuyo costado fu atravesado por la lanza sobre la cruz des-
pus de haber expirado, y man de l sangre y agua, que son
figura de los sacramentos, con que se edifica la Iglesia. La Es-
critura us esta pal abra. No dice: Form o fingi, si no: La
edific en mujer. Por eso el Apstol llama a la Iglesia edificio
del cuerpo de Cristo.
La mujer es, por consiguiente, criatura de Dios como el
varn; pero fu hecha del varn para encarecer la unidad,
y fu hecha de ese modo para figurar, como queda dicho, a
Cristo y a la Iglesia. El que cre a los dos sexos, a los dos los
restablecer. Adems, Jess mismo, preguntado por los sadu-
ceos, que negaban la resurreccin, a cul de los siete hermanos
perteneca la mujer que los haba tenido a todos por marido,
pues cada uno haba querido, segn el mandato de la Ley, per-
petuar la posteridad de su hermano, dice: Andis errados
por no entender las Escrituras ni el poder de Dios. Y en una
ocasin tan propicia para decir que era una pregunta sin senti-
do, porque la mujer no seria ya mujer, sino varn, no dijo
eso, sino que aadi : En la resurreccin ni se enmaridarn ni
femnea, non accommodata usui veteri, sed decori novo, quo non alliciatur
aspicientis concupiscentia, quae nulla erit, sed Dei laudetur sapientia
atque clementia, qui et quod non erat fecit, et liberavit a corruptione quod
fecit. Ut enim in exordio generis humani de latere viri dormientis costa
detracta femina fieret, Christum et Ecclesiam tali facto iam tune prophe-
tari oportebat. Sopor quippe ille viri
36
, mors erat Christi, cuius exanimis
in cruce pendentis Iatus lancea perforatum est, atque inde sanguis et
aqua profluxit": quae sacramenta esse novimus, quibus aedificatur Ec-
clesia. Nam hoc etiam verbo Scriptura usa est, ubi non legitur, Formavit,
aut Finxit; sed, Aedijicavit eam in mulierem": unde et Apostolus aedi-
ficationem dicit corporis Christi
so
, quod est Ecclesia. Creatura est ergo
Dei femina, sicut vir: sed ut de viro fieret, unitas commendata; ut autem
illo modo fieret, Christus, ut dictum est, et Ecclesia figurata est. Qui ergo
utrumque sexum instituit, utrumque restituet. Denique et ipse Iesus inter-
rogatus a Sadducaeis, qui negaban! resurrectionem, cuius septem fratrum
erit uxor, quam singuli habuerunt, dum quisque eorum vellet defuncti
semen, sicut Lex praeceperat, excitare: Erratis, inquit, nescientes Scriptu-
ras, eque virtutem Dei"". Et cum locus esset, ut diceret, De qua enim
me mterrogatis, vir erit etiam ipsa, non mulier; non hoc dixit: sed dixit,
30
Gen. 2,2. " E ph. 4, 1 2.
37
lo. 19,34- " Mt . 22,29.
" Gen. 2,22. '
1 678 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 18
se desposarn, sino que sern como los ngeles de Dios en el
cielo. Ser n i gual es a l os ngel es, es ci er t o; per o por l a in-
mor t al i dad y l a fel i ci dad, no por l a car ne ni por la r esur r ec-
ci n, ya que l os ngel es no t uvi er on necesi dad de el l as, pues
no pudi e r on mor i r . El Seor neg que hubi er a nupci as en l a
r es ur r ecci n, no que hubi er a muj er es . Y lo neg en t al coyun-
t ur a, que hubi er a r esuel t o la cuest i n de un pl umaz o con ne-
gar l a exi st enci a del sexo femeni no, si conoc a que no l o hab a.
M s an, confi rm l a exi st enci a de l os dos sexos, al de c i r :
No se enmaridarn, l o cual at ae a l as muj er es , ni se despo-
sarn, ffue respect a a l os var ones . Po r consi gui ent e, t ant o l as
que suel en e nmar i dar s e como l os que se des pos an est ar n en
l a r esur r ecci n, pe r o al l no h ab r t al es cont r at os .
C A P I T U L O X V I I I
CRI S TO, EL VARN P ERF ECTO, Y LA I GLESI A, S U CUERPO
Par a c ompr e nde r l o que di ce el Aps t ol , que t odos ar r i ba-
r emos a l a edad del h o mb r e per fect o, deber nos cons i der ar el
cont ext o t odo y l a ci r cuns t anci a. Suena as : El que descendi,
ese mismo es el que ascendi sobre todos los cielos para dar
cumplimiento a todas las cosas. Y as, ese mismo ha constituido
a unos apstoles; a otros, profetas; a otros, evangelistas; a
otros, pastores y doctores. A fin de que trabajen en la perfec-
cin de los santos en las funciones de su ministerio, en la edi-
In resurrectione enim eque nubent, eque uxores ducent, sed sunt sicut
Angel Dei in celo". Aequales utique Angelis immortalitate ac felic-
tate, non carne: sicut nec resurrectione, qua non indiguerunt Angel:
quoniam nec mor potuerunt. Nuptias ergo Dominus futuras negavit esse
in resurrectione, non feminas: et ibi negavit, ubi talis quaestio verteba-
tur, ut eara negato sexu muliebri celeriore faciltate dissolveret, si eum
ibi praenosceret non futurum: imo etiam futurum esse firmavit dicendo,
Non nubent, quod ad feminas pertinet; eque uxores ducent, quod ad
viros. Erunt ergo, quae vel nul ere hic solent, vel ducere uxores: sed ibi
hoc non facient.
C A P U T X V I I I
DE VIRO PERFECTO, ID EST CHRISTO, ET CORPORE EIUS, ID EST ECCLESIA,
QDAE EST IPSIUS PLENITDDO
Proinde quod ait Apostolus, occursuros nos omnes in virum perfectum,
totius ipsius circumstantiam lectionis considerare debemus, quae ita se
habet: Qui descendit, inquit, ipse est et qui ascendit super omnes celos,
ut adimpleret omnia. Et ipse dedit quosdam quidem Apostlos, quosdam
autem Prophetas, quosdam vero Evangelistas, quosdam autem pastores et
doctores, ad consummationem sanctorum, in opus minsterii, in aedificatio-
nem corporis Christi, doee oceurramas omnes in unitatem fidei, et agnitio-
41
Ibid,, 30.
XXII, 18 EL CIELO, FI N DE LA CIUDAD DE DIOS 1 677
ficacin del cuerpo de Cristo. Hasta que arribemos todos a la
unidad de una misma fe y de un mismo conocimiento del Hijo
de Dios, al estado de un varn perfecto, a la medida de la edad
perfecta de Cristo. De manera que ya no seamos nios fluc-
tuantes ni nos dejemos llevar aqu y all de todos los vientos
de opiniones por la malignidad de los hombres, que engaan
con astucia para introducir el error. Antes bien, siguiendo la
verdad con caridad, en todo vayamos creciendo en Cristo, que
es nuestra cabeza y de quien todo el cuerpo, trabado y conexo
entre s, recibe, por todos los vasos y conductos de comunica-
cin, segn la medida correspondiente a cada miembro, el au-
mento propio del cuerpo para su perfeccin mediante la ca-
ridad. He aqu cul es el hombr e per fect o: l a cabeza y el
cuer po, compues t o de t odos l os mi embr os , que r eci bi r n l a
per fecci n a su t i empo. Cada d a se van j unt ando a este cuer po
nuevos el ement os mi ent r as se edifica l a I gl esi a, a l a que se
di ce: Vosotros sois el cuerpo de Cristo y sus miembros. Y en
ot r a p ar t e : Por su cuerpo, que es la Iglesia. Y as i mi s mo: Aun-
que muchos somos un solo pan, un solo cuerpo. Del edificio de
este cuer po se di j o aqu : A fin de que trabajen en la perfec-
cin de los santos, en las funciones de su ministerio, en la edi-
ficacin del cuerpo de Cristo. Luego aade el pas aj e que nos
o c u p a: Hasta que arribemos todos a la unidad de fe y al co-
nocimiento del Hijo de Dios, al estado del hombre perfecto, a
la medida de la edad perfecta de Cristo, et c. Y al fin mues t r a
de qu cuer po debe ent ender se esa medi da, con est as p al ab r as :
En todo vayamos creciendo en Cristo, que es la cabeza y de
quien todo el cuerpo, trabado y conexo entre s, recibe, segn
la medida y la capacidad de cada miembro, el desarrollo que le
nem Filii Dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Chris-
ti: ut ultra non simas pnrvuli, iactati et circumlati omni vento doctrinae, in
illusione hominum, in astutia ad machinationem erroris: veritatem autem
jacientes in chntate augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus;
ex quo totum corpus connexum, et compactum per omnem tactum submi-
nistrationis, secundum operationem in mensuram uniuscuiusque parts, in-
crementum corporis jacit in aedificationem sui, in chntate
42
. Ecce qui est
vir perfectus, caput et corpus, quod constat mnibus membris, quae suo
tempore complebuntur. Quotidie tamen eidem corpori accedunt, dum aedi-
ficatur Ecclesia, cui dicitur, Vos autem estis corpus Christi, et membra .
Et alibi, Pro corpore, inquit, eius, quod est Ecclesia " . Itemque alibi,
Unus pais, unum corpas multi sumus
4S
. De cuius corporis aedificatione
et hic dictum est, Ad consummationem sanctorum, in opus ministerii, in
aedificationem corporis Christi, ac deinde subiectum unde nunc agimus,
Doee occurramus omnes in unitaiem fidei, et agnitionem Filii Dei, in
virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi, et caetera;
doee eadem mensura in corpore intelligenda esset, ostenderet, dicens:
Augeamur in illo per omnia, qui est caput Christus; ex quo totum corpus
connexum, et compactum per omnem tactum subministrationis, secundum
42
Eph. 4,10-16.
"" 1 Cor. 13,37.
44
Col. 1,24.
M
r Cor. 10,17.
16T8 LA CIUDAD DE DIOS XXII, 19,1
conviene. Luego, como hay una me di da de cada par t e, hay t am-
bi en una me di da de t odo el cuer po, compues t o de t odas esas
par t es . Y sa es l a medi da de l a pl eni t ud de que se di j o: A la
medida de la plenitud de la edad de Cristo. Est a pl eni t ud l a
nombr t ambi n en aquel l ugar en que, habl ando de Cr i st o,
di ce: Y le ha constituido sobre todas las cosas cabeza de la
Iglesia, que es su cuerpo y su plenitud, el que consuma todo en
todas las cosas. Pe r o, si est e pas aj e debi er a r efer i r se a l a f or ma
de r esur r ecci n, qu nos i mpedi r a apl i car a l a muj e r l o que
se di ce del var n, en cuyo caso se habr a puest o var n en l ugar
de h o mb r e ? As , en un s al mo se di c e : Dichoso el varn que
teme al Seor. Y en l est n, i ndudabl ement e, i ncl ui das l as mu-
j er es que le t emen.
C A P I T U L O X I X
E N LA RESURRECCI N S E EMBELLECERN TODAS LAS FEALDADES
1. Qu r es ponder ahor a a l as obj eci ones fundadas en l os
cabel l os y en l as u as ? Un a vez s ent ado que no per ecer nada
de nues t r o cuer po, con el fin de que no haya en l nada defor-
me, se c ompr e nde r t ambi n fci l ment e que l o que const i t u a
una mons t r uos a defor mi dad no se aadi r en aquel l as par t es en
que t al adi ci n afee l a bel l eza de l os mi e mbr os . Se hace, por
ej empl o, un vaso de ar ci l l a y l uego se le qui er e fundi r par a
hacer l o de nuevo, y no es necesar i o que, al fundi r l o, l a ar ci l l a
operationem in mensuram uniuscuiusque parts. Sicut est ergo mensura
uniuscuiusque parts; ita totius corporis, quod mnibus suis partibus
constat, est utique mensura plenitudinis, de qua dictum est: n mensuram
aetatis plenitudinis Christi. Quam plenitudinem etiam illo commemoravit
loco, ubi ait de Christo: Et ipsum dedit capul super omnia Ecclesiae, quae
est corpus eius, plenitudo eius, qui omnia in mnibus impletur
46
. Verum
si hoc ad resurrectionis formanr, in qua erit unusquisque, referendum
esset; quid nos impediret nominalo viro intelligere et feminam, ut virum
pro nomine positum acciperemus? Sicut in eo quod dictum est, Beatus vir
qui timet Dominum,": utique ibi sunt et feminae, quae timent Dominum.
C A P U T XI X
QUOD OMNIA CORPORIS VITIA, QUAE IN HAC VITA HUMANO CONTHAKIA SUNT
DECORI, IN RESURRECTIONE NON SINT FUTURA, UBI MANENTE NATURALI SUB-
STANTIA, IN UNAM PULCHRITUDINEM ET QUALITAS CONCURRET ET QUANTITAS
1. Quid iam respondeam de capillis atque unguibus? Semel quippc
intellecto ita nihil periturum esse de corpore, ut deforme nihil sit in
corpore, simul intelligitur ea quae deformem factura fuerant enormita-
tem, massae ipsi accessura esse, non locis in quibus membrorum forma
turpetur. Velut si de limo vas fieret, quod rursus in eumdem limum red-
actum totum de toto iterum fieret, non esset necesse ut illa pars limi,
46
Eph. 1,22 et 23.
" Ps. 111,1
XXII, 19, 1 KI, CIELO, FIN DK I.A CUIDAD DE DIOS 1 679
que hab a est ado en el asa vuel va al asa, o l a que f or maba el
fondo t or ne de nuevo a for mar l o, con t al de que t oda t or ne a
t odo l , es deci r, t oda l a ar ci l l a a t odo el vaso, si n per der ni
una pe que a par t e de el l a. Si , pues , l os cabel l os y l as uas ,
t ant as veces cor t ados , no pueden t or nar a su l ugar si n pr oduci r
una feal dad, no t or nar n. Y, si n e mbar go, no s er n ani qui l a-
dos, pues s er n cambi ados en l a mi s ma car ne a que per t enec an,
a fin de conser var l a ar mon a de l as par t es y mant e ne r al l cada
par t e e n su l ugar p r o p i o .
No se me ocul t a que est as pal abr as del Se o r : No perecer
ni un solo cabello de vuestra cabeza, pue de n ent ender s e con
ms pr opi e dad del nme r o de cabel l os que de su l ar gur a. En
este sent i do di ce en ot r a p ar t e : Todos los cabellos de vuestra
cabeza estn contados. Est o no qui er e deci r que yo pi ense que
al gn cuer po pe r de r al go de l o que nat ur al me nt e t en a. Qui er o
s ol ament e hacer ver que l o defor me (que mues t r a l a condi ci n
penal de l os mor t al es ) ser r est i t ui do de t al modo a su subst an-
ci a, que, cons er vada l a i nt egr i dad, des apar ecer l a defor mi dad.
Si un ar t i st a pue de fundi r una est at ua mal hecha y dar l e nueva
for ma y si pue de mezcl ar y c ombi nar l o defor me y poco con-
for me con el ar t e, si n apar t ar l o del t odo, evi t ando l a feal dad y
cons er vando l a cant i dad, qu debe pens ar s e del Art fi ce t odo-
pode r os o? No podr s upr i mi r y s e par ar de l os cuer pos hu-
manos sus defor mi dades nat ur al es o mons t r uos as , que son una
t ar a de est a vi da mi s er abl e, pe r o que no est n a t ono con l a
quae in ansa fuerat, ad ansam rediret, aut quae fundum fecerat, ipsa
rursus faceret fundum; dum tamen totum reverteretur in totum, id est,
totus ule limus in totum vas nulla sui perdita parte remearet. Quapropter
si capilli toties tonsi unguesve desecti ad loca sua deformiter redeunt,
non redibunt: nec tamen cuique resurgenti peribunt, quia in eamdem car-
nem, ut quemcumque ibi locum corporis teneant, servata partium con-
gruentia, materiae mutabilitate vertentur. Quamvis quod ait Dominus,
Capillus capitis vestri non peribit", non de longitudine, sed de numero
capillorum dictum multo aptius possit intelligi. Unde et alibi dicit, Capilli
capitis vestri numerati sunt omnes'". eque hoc ideo dixerim, quod ali-
quid existimem corpori cuiquam periturum, quod naturaliter inerat; sed
quod deforme natum fuerat (non utique ob aliud, nisi ut hinc quoque
ostenderetur, quam sit poenalis conditio ista mortalium) , sic esse redi-
turum, ut servata integritate substantiae, deformitas pereat. Si enim sta-
tuam potest artifex homo, quam propter aliquam causam deformem fece-
rat, confiare, et pulcherrimam reddere, ita ut nihil inde substantiae, sed
sola deformitas pereat, ac si quid in illa figura priore indecenter exsta-
bat, nec parilitate partium congruebat, non de toto, unde fecerat, ampu-
tare atque separare, sed ita conspergere universo atque miscere, ut nec
foeditatem faciat, nec minuat quantitatem; quid de omnipotente Artfice
sentiendum est? Ergone non poterit quasque deformitates humanorum cor-
porum, non modo usitatas, verum etiam raras atque monstrosas, quae huic
miserae vitae congruunt, abhorrent autem ab illa futura felictate sancto-
rum, sic auferre ac perder, ut quascumque earum faciunt, etsi naturalia,
Le . 311,18.
Le. 12,7.
1680 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 19, 2
fut ur a fel i ci dad de l os sant os, como esos apndi ces nat ur al es ,
per o i ndecor osos, de nues t r o cuer po, si n di s mi nui r en nada su
subst anci a ?
2. Po r consi gui ent e, no debe t emer se por l os flacos o por
l os gor dos que sean al l cual es, si pudi es en, no qui s i er an ser l o
ni aqu . La he r mos ur a del cuer po es la ar mon a de sus par t es
con ci ert a s uavi dad de col or [ 3 9] . Donde no hay ar mon a de
par t es hay al go que ofende, o por que es mal o, o por que es poco,
o por que es demas i ado. Est a defor mi dad que r es ul t a de la des-
pr opor c i n de l as par t es del cuer po des apar ecer cuando el
Cr eador , por l os medi os que El conoce, s upl i r l a defi ci enci a
o qui t ar lo super fl uo y ender ezar lo mal o.
Cu nt a ser la s uavi dad del col or , donde l os j us t os r es pl an-
decer n como el sol en el r ei no de su P ad r e ? Es de cr eer que
Cr i st o escondi er a 3 l os oj os de sus di sc pul os l a cl ar i dad de su
cuer po cuando se les apar eci despus de l a r es ur r ecci n. La
dbi l mi r ada humana, que deb a fijar su at enci n en Cr i st o re-
suci t ado, no la s opor t ar a. Po r est a mi s ma r azn dej t ocar l as
ci cat r i ces de sus l l agas , comi y bebi con el l os no por nece-
si dad, si no por pos i bi l i dad. El est ado en que no se ve un obj et o
pr es ent e vi endo ot r os obj et os i gual ment e pr esent es, como suce-
di a l os di sc pul os, que no ve an la cl ar i dad de Cr i st o y ve an
ot r as cosas, se l l ama en gr i ego opaoict, pal abr a que l os l at i nos
han t r aduci do en el Gnesi s por caecitas (ceguer a) , a fal t a de
ot r a equi val ent e. Est a ceguer a la padeci er on los s odomi t as cuan-
do bus caban l as puer t as del var n j ust o y no daban con el l as .
tamen indecora excrementa substantiae corporalis, nulla eius diminutione
tollantur?
2. Ac per hoc non est macris pinguibusve metuendum, ne ibi etiam
tales sint, quales, si possent, nec hic esse voluissent. Omnis enim corporis
pulchritudo est partium congruentia cura quadara colors suavitate. Ubi
autem non est partium congruentia, aut ideo quid offendit, quia pravum
est, aut ideo quia parum, aut ideo quia nimium. Proinde nulla erit de-
formitas, quam facit incongruentia partium, ubi et quae prava sunt cor-
rigen tur; et quod minus est quam decet, unde Creator novit, inde sup-
plebitur; et quod plus est quam decet, materiae servata integritate, detra-
hetur. Colors porro suavitas quanta erit, ubi iusti fulgebunt sicut sol in
regno Patris sui?
5
" Quae claritas in Christi corpore, cum resurrexit, ab
oculis discipulorum potius abscondita fuisse, quam defuisse credenda est.
Non enim eam ferret humanus atque infirmus aspectus, quando ille a
suis ita deberet attendi, ut posset agnosci. Quo pertinuit etiam, ut con-
trectantibus ostenderet suorum vulnerum cicatrices; ut etiam cibum po-
tumque sumeret, non alimentorum indigentia, sed ea qua et hoc poterat
potestate. Cum autem aliquid non videtur, quamvis adsit, a quibus alia,
quae pariter adsunt, videntur, sicut illam claritatem dicimus adfuisse non
visam, a quibus alia videbantur, opaaa graece dicitur: quod nostri in-
terpretes latine dicere non valentes, in libro Geneseos caecitatem inter-
pretad sunt. Hanc enim passi sunl Sodomitae, quando quaerebant ostium
iusti viri, nec poterant invenire " . Quae si caecitas fuisset, qua fit ut ni-
Mt . 13,43.
41
Gen. 19,11.
XXI I , 20, 1 El, CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1681
En efecto, si hubi e r a si do una ve r dade r a ceguer a, como es la
que i mpi de ver, no bus car an l a puer t a de ent r ada, si no gu as
o l azar i l l os par a sal i r de al l [ 40 ] .
3. No s cmo, per o es ci er t o que nues t r o afect o haci a los
bi enavent ur ados mr t i r es nos hace desear ver en el ci el o las
ci cat r i ces de l as l l agas r eci bi das en sus cuer pos por el nombr e
de Cr i st o. Y qui z l as veamos . Eso no ser defor mi dad en sus
cuer pos , si no una mar c a de honor . Br i l l ar ci ert a bel l eza en
sus cuer pos , per o no de l os cuer pos , si no de l a gl or i a. No debe
cr eer se t ampoco que l os mi e mbr os que fueren cor t ados a los
mr t i r es l es fal t ar n en l a r es ur r ecci n de l os muer t os , pues a
el l os se di j o: No perecer ni un solo cabello de vuestra cabeza.
Mas, si exi ge l a bel l eza que en el nuevo si gl o se vean l as mar-
cas gl or i osas de l os mr t i r es gr abadas en su car ne i nmor t al , es
de cr eer que l os mi e mbr os que hayan si do her i dos o mut i l ados
cons er var n l as ci cat r i ces, y l os pe r di dos no dej ar n de recibir-
l os. Si es ver dad que l os defect os de nues t r o cuer po no apa-
r ecer n en l a ot r a vi da, t ambi n lo es que l as mar c as de la
vi r t ud no deben ser cons i der adas como defect os.
C A P I T U L O X X
/CMO SE EFECTUAR LA RESURRECCIN DE LOS CUERPOS?
1. Lej os, pues , de nos ot r os pens ar que l a omni pot enci a del
Cr eador no puede r euni r , p ar a r esuci t ar l os cuer pos y t or nar l os
a l a vi da, t odas l as par t es que hayan si do devor adas por l as
best i as, o cons umi das por el fuego, o deshechas en pol vo y ce-
hil possit videri, non ostium quo ingrederentur, sed duces itineris a qui-
bus inde abducerentur, inquirerent.
3. [XX.] Nescio quo autem modo sic afficimur amore martyrum
beatorum, ut velimus in illo regno in eorum corporibus videre vulnerum
cicatrices, quae pro Christi nomine pertulerunt: et fortasse videbimus.
Non enim deformitas in eis, sed dignitas erit, et quaedam, quamvis in
corpore, non corporis, sed virtutis pulchritudo fulgebit. Nec ideo tamen
si aliqua martyribus amputata et ablata sunt membra, sine ipsis membris
erunt in resurrectione mortuorum, quibus dictum est, Capillus capias
vestri non peribit. Sed si hoc decebit in illo novo saeculo, ut indicia glo-
riosorum vulnerum in illa immortali carne cernantur, ubi membra, ut
praeciderentur, percussa vel secta sunt, ibi cicatrices, sed tamen eisdem
membris redditis, non perditis, apparebunt. Quamvis itaque omnia quae
acciderunt corpori vitia, tune non erunt; non sunt tamen deputanda vel
appellanda vitia virtutis indicia.
C A P U T XX
QOD IN RESURRECTIONE MORTUORUM NATURA CORPORUM QUIBSLIBET
MODIS DISSir- ATORUM IN INTEGRUM UNDECUMQUE REVOCANDA SIT
1. Absit autem ut ad resuscitanda corpora vitaeque reddenda non
possit omnipotentia Creatoris omnia revocare, quae vel bestiae, vel ignis
absumpsit, vel in pulverem cineremve collapsum, vel in humorem eolu-
1682 LA CIUDAD DK DIOS XXII, 20, 2
niza, o disueltas en agua, o disipadas en aire. Lejos de nosotros
pensar que haya algo tan oculto y tan alejado de nuestros sen-
tidos en el ser de la naturaleza, que pueda escapar al conoci-
miento y al poder del Creador. Cicern, cuya autoridad es mxi-
ma para nuestros adversarios, queriendo definir a Dios a su
modo, di ce: Es un espritu independiente y libre, ajeno a toda
compaa, que conoce y mueve todas las cosas y que est dotado
de un movimiento eterno. Y se inspira en los grandes filsofos.
Para emplear su lenguaje, puede pasar algo inadvertido al
que lo conoce todo o escapar jams al que lo mueve todo?
2. Esto me lleva como de la mano a solucionar la cuestin
siguiente, que parece la ms difcil de t odas: Cuando la carne
de un hombre muerto se ha convertido en carne de otro vivien-
te, a cul de los dos pertenecer en la resurreccin? Suponga-
mos que un desgraciado, presa del hambre y forzado por ella,
come de la carne de un hombre muertoextremo al que, segn
la historia, se ha llegado alguna vez y del que nuestros desdi-
chados tiempos presentan ms de un ejemplo [41], puede
sostenerse con algn fundamento que fu toda esa substancia
eliminada por los conductos inferiores y que no fu asimilada
parte, siendo as que la debilidad que exista y no existe est
indicando asaz las prdidas reparadas por aquellos alimentos?
Ya he propuesto ms arriba algunos puntos para la solucin
de esta dificultad. Todas las carnes que el hombre ha consumi-
do han sido evaporadas en el aire, y hemos reconocido que el
Dios omnipotente puede reunir todo lo desvanecido. Esa carne
ser, pues, devuelta a aquel en que comenz a ser carne hu-
mana, puesto que el otro la tena como prestada, y, como mone-
tum, vel in auras est exhalatum. Absit ut sinus ullus secretumque naturae
ita recipiat aliquid subtractum sensibus nostris, ut omnium Creatoris aut
lateat cognitionem, aut effugiat potestatem. Deum certe volens, sicut pot-
erat, definir. Cicero tantus auctor ipsorum, Mens quaedam, inquit,
est soluta et libera, secreta ab omni concretione mortali, omnia sentiens
et movens, ipsaque praedita motu sempiterno
6=
. Hoc autem reperit in
doctrinis magnorum philosophorum. L't igitur secundum ipsos loquar,
quomodo aliquid vel latet omnia sentientem, vel irrevocabiliter fugit
omnia moventem?
2. Unde iam etiam quaestio illa solvenda est, quae difficilior videtu
caeteris: ubi quaeritur, cum caro mortui hominis etiam alterius fit vi-
ventis caro, cui potius eorum in resurrectione reddatur. Si enim quispiam
confectus fame atque compulsus vescatur cadaveribus hominum, quod ma-
lura aliquoties accidisse, et vetus testatur historia, et nostrorum tem-
porum infelicia experimenta docuerunt; num quisquam veridica ratione
contendet, totum digestum fuisse per irnos meatus, nihil inde in eius
carnem mutatum atque conversum, cum ipsa macies quae fuit et non est,
satis indicet quae illis escis detrmenta suppleta sint? Iam itaque aliqua
paulo ante praemisi, quae ad istum quoque nodum solvendum valere de-
bebunt. Quidquid enim caridura exhausit fames, utique in auras est exha-
latum: unde diximus omnipotentem Deum posse revocare quod fugit. Red-
*' Tuscul. l.i c.27.
XXII, 20, 3 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1683
da ajena, debe restituirla a su dueo. La suya, de que el hambre
le haba despojado, le ser devuelta por Aquel que puede jun-
tar a su antojo la desaparecida. Y, dado caso que fuera ani-
quilada y no quedaran ni rastros en los ocultos senos de la
naturaleza, el Omnipotente la reparara de cualquier modo.
Mas, habiendo declarado la Verdad que no perecer ni un solo
cabello de vuestra cabeza, es absurdo pensar que, no pudiendo
perecer un cabello del hombre, hayan podido perecer tantas
carnes devoradas o consumidas por el hambre.
3. Ponderadas y examinadas todas estas cuestiones segn
nuestra capacidad, llegamos a la conclusin de que los cuerpos
en la resurreccin tendrn la misma talla que tenan en su ju-
ventud o en la razn seminal de la misma, con la belleza y la
proporcin de todos sus miembros. Con el fin de conservar la
proporcin, es lgico que, si se hubiera substrado algo a algn
monstruoso apndice, se distribuya por todo el cuerpo para
que no perezca ni eso y se mantenga en todo la armona de las
partes. As, no es absurdo creer que de eso pueda aadirse algo
a la talla del cuerpo al distribuir a todas las partes del cuerpo,
por causa de la belleza, ese abultamiento que en una sola sera
una deformidad. Y si alguno sostiene que cada uno resucitar
en la misma estatura que tena al morir, no se le debe resistir
con ardimiento, con tal de que excluva toda deformidad, toda
debilidad, toda pesadez, toda corrupcin y todo aquello que sea
contrario a la hermosura de ese reino en el que los hijos de la
resurreccin y de la promesa sern iguales a los ngeles de
Dios, si no por cuerpo ni por edad, s por la felicidad.
detur ergo caro illa homini, in quo esse caro humana primitus coepit.
Ab illo quippe altero tanquam mutuo sumpta deputanda est: quae sicut
aes alienum, ei redhibenda est, unde sumpta est. Sua vero illi, quem fa-
mes exinanierat, ab eo qui potest etiam exhalata revocare, reddetur.
Quamvis etsi mnibus perisset modis, nec ulla eius materies in ullis na-
turae latebris remansisset, unde vellet, eam repararet Omnipotens. Sed
propter sententiam Veritatis, qua distum est, Capillas capitis vestri non
peribit; absurdum est ut putemus, cum capillus hominis perire non pos-
sit, tantas carnes fame depastas atque consumptas perire potuisse.
3. Quibus mnibus pro nostro modulo conderatis atque tractatis,
haec summa conficitur, ut in resurrectione carnis in aeternum eas mensu-
ras habeat corporum magnitudo, quas habebat perficiendae sive perfectae
cuiusque indita corpori ratio iuventutis, in membrorum quoque omnium
modulis congruo decore servato. Quod decus ut servetur, si aliquid demp-
tum fuerit indecemi alicui granditati in parte aliqua constitutae, quod
per totuir, spargatur, ut eque id pereat, et congruentia partium ubique
leneatur, non est absurdum, ut aliquid inde etiam staturae corporis addi
posse credamus; cum mnibus partibus, ut decorem custodiant, id distri-
buitur, quod si enormiter in una esset, utique non deceret. Aut si conten-
uitur in ea quemque statura corporis resurrecturum esse, in qua defunctus
est, non pugnaciter resistendum est; tantum absit omnis deformitas, om-
nis infirmitas, cmnis tarditas, omnisque corruptio, et si quid aliud illud
non decet regnum, in quo resurrectionis et promissionis filii aequales
erunt Angelis Dei, si non corpore, non aetate, certe felieitate.
1 684 LA CIUDAD DE DIOS x x n , 2 i
C A P I T U L O X X I
NOVEDAD DEL CUERPO ESPI RI TUAL RESUCI TADO
Todo cuant o per di er on l os cuer pos vi vos o l os cadver es
despus de l a muer t e les ser r est i t ui do j unt ame nt e con lo que
dej ar on en el s epul cr o. Y r es uci t ar t r ocado de l a vet ust ez del
cuer po ani mal en la novedad del cuer po es pi r i t ual , r evest i do de
i ncor r upci n y de i nmor t al i dad. Mas , aunque, o por al gn ac-
ci dent e gr ave o p o r l a cr uel dad de l os enemi gos, un cuer po haya
si do r educi do t odo a pol vo y di s i pado en ai r e o en agua, no se
hal l ar a de l ni una par t cul a, no puede ser s ubs t r a do a l a
omni pot enci a del Cr eador y no per ecer ni un sol o cabel l o de
su cabeza. La car ne es pi r i t ual est ar somet i da al e s p r i t u; pe r o
ser car ne no esp r i t u, al i gual que el es p r i t u car nal est uvo
s omet i do a l a car ne si endo esp r i t u, no car ne. La exper i enci a
de est o la t enemos en l a defor mi dad de nues t r a pena. No er an
car nal es segn l a car ne, si no segn el esp r i t u, aquel l os a qui e-
nes se di r i g a el Aps t ol en est os t r mi nos : No he podido ha-
blaros como a hombres espirituales, sino como a carnales. El
hombr e es pi r i t ual en esta vi da es car nal t odav a segn el cuer po
y ve en sus mi e mbr os una l ey que resi st e a l a l ey de su esp r i -
t u. Ser t ambi n es pi r i t ual segn el cuer po cuando l a car ne
haya r esuci t ado, cumpl i ndos e est as pal abr as del Aps t ol : Se
siembra un cuerpo animal y resucitar un cuerpo espiritual.
Cul es y cunt as ser n l as per fecci ones del cuer po espi r i -
C A P U T XXI
DE NOVITATE CORPORIS SPIRITUALIS, IN QUAM SANCTORUM CARO MUTABITUR
Restituetur ergo et quidquid de corporibus vivis, vel post mortem de
cadaveribus periit, et simul cum eo quod in sepulcris remansit, in spiritua-
lis corporis novitatem ex animalis corporis vetustate mutatum resurget,
incorruptione atque immortalitate vestitum. Sed etsi vel casu aliquo gra-
vi vel inimicorum immanitate totum penitus conteratur in pulverem, at-
que in auras vel in aquas dispersum quantum fieri potest, nusquam esse
sinatur omnino, nullo modo subtrahi poterit omnipotentiae Creatoris, sed
capilhis in eo capitis non peribit. Erit ergo spiritui subdita caro spiritua-
lis, sed tamen caro, non spiritus: sicut carni subditus fuit spiritus ipse
carnalis, sed tamen spiritus, non caro. Cuius rei habemus experimentum
in nostrae poenae deformitate. Non enim secundum carnem, sed utique se-
cundum spiritum carnales erant, quibus ait Apostolus: Non potui vobis
loqui quasi spiritualibus, sed quasi carnalibus
ss
. Et homo spiritualis sic
in hac vita dicitur, ut tamen corpore adhuc carnalis sit, et videat aliam
legem in membris suis repugnantem legi ments suae
54
: erit autem etiam
corpore spiritualis, cum eadem caro sic resurrexerit, ut fat quod scriptum
M
i Cor. ,x.
54
Rom. 7,23.
XXH, 22, 1 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1 6 8 5
t ual ? Como an no t enemos exper i enci a de el l o, t emo ser t eme-
r ar i o en mi s pal abr as . Si n e mbar go, puest o que l a gl or i a de
Di os exi ge que no se ocul t e el gozo de nues t r a es per anza, y

iuesto que el Sal mi s t a, desde l o nt i mo del cor azn, ar di e ndo en


l amas de amor , es cr i bi : Seor, yo he amado el decoro de tu
casa, r as t r ear , con la ayuda de Di os y segn mi s pos i bi l i dades ,
l as gr aci as que hace a l os buenos y a l os mal os en est a mi -
s r r i ma vi da y l a gr andeza de aquel l a de l a que no pode-
mos habl ar di gnament e por que no l a hemos p r o b ad o . Omi t o el
t i empo en que Di os cre al hombr e r ect o, pas o por al t o l a vi da
feliz de l os dos cnyuges en l as del i ci as del par a s o, pues que
fu t an br eve, que ni sus hi j os t uvi er on l a di cha de gus t ar l a.
Habl o s ol ament e de est a condi ci n mi s er abl e que conocemos y
en l a cual vi vi mos, que est expuest a a t ent aci ones si n cuent o,
o mej or , a una sol a t ent aci n cont i nuada, p o r ms pr ogr es os
S
ue- hagamos . Qui n p o d r expl i car l os si gnos de bondad que
dos mues t r a al gner o h u man o ?
C A P I T U L O X X I I
MI S E RI AS Y MALES QUE SI GUI ERON A LA PRI MERA PREVARI CACI N
1. Est a vi da, si mer ece t al nombr e , t an l l ena de mal es , es
t est i go de que t oda l a r aza h u man a fu condenada en su pr i me r
or i gen. Qu ot r a cosa i ndi ca est a pr ofunda i gnor anci a en que
est, Seminatur corpas anmale, resurget corpus spirituale
5S
. Quae sit au-
tem, et quam magna spiritualis corporis gratia, quoniam nondum venit in
experimentum, vereor ne temerarium sit omne quod de illa profertur
eloquium. Verumtamen quia spei nostrae gaudium propter Dei laudem non
est tacendum, et de intimis ardentis sancti amoris medullis dictum est,
Domine, dilexi decorem domus tuae ": de donis eius quae in hac aerumno-
sissima vita bonis malisque largitur, ipso adiuvante, coniiciamus, ut pos-
sumus, quantum sit illud, quod nondum experti, utique digne eloqui non
valemus. Omitto enim quando fecit hominem rectum; omitto vitam illam
duorum coniugum in paradisi fecunditate felicem, quoniam tam brevis
fuit, ut ad nascentium sensum nec ipsa pervenerit: in hac quam novimus,
in qua adhuc sumus, cuius tentationes, imo quam totam tentationem,
quamdiu in ea sumus, quantumlibet proficiamus, perpeti non desinimus,
quae sint indicia circa genus humanum bonitatis Dei, quis poterit ex-
plicare?
C A P U T X X I I
DE M'ISERIIS AC MALIS, QUIBUS HUMANUM GENUS MRITO PRIMAE PRAEVA-
RICATIONIS OBNOXIUM EST, ET A QUIBUS NEMO NISI PER C H R I S T I
GRATIAM LIBERATUR
1. Nam quod ad primam originem pertinet, omnem mortalium pro-
geniem fuisse damnatam, haec ipsa vita, si vita dicenda est, tot et tantis
53
i Cor . 15,42.
"> Ps . 25,8.
1686 h.\ CIUDAD DE DIOS XXII, 22, 2
nacen implicados todos los hijos de Adn, principio de todos
los errores y de la que el .hombre no puede librarse sin el tra-
bajo, el dolor y el temor? Qu significan tantas afecciones va-
nas y nocivas, de donde nacen las mordaces preocupaciones, las
inquietudes, las tristezas, los temores, los falsos goces, las dis-
cordias, los altercados, las guerras, las traiciones, los enojos, las
enemistades, los engaos, las adulaciones, el fraude, el robo, la
rapia, la perfidia, la soberbia, la ambicin, la envidia, los ho-
micidios, los parricidios, la crueldad, la inhumanidad, la mal-
dad, la lujuria, la petulancia, la desvergenza, la deshonesti-
dad, las fornicaciones, los adulterios, los incestos y tantos otros
estupros y pecados contra la naturaleza de uno y otro sexo,
que slo el citarlos causa horror; los sacrilegios, las herejas,
las blasfemias, los perjurios, las opresiones de inocentes, ca-
lumnias, circunvenciones, prevaricaciones, falsos testimonios,
juicios injustos, violencias, latrocinios y otros males semejantes
que no afloran ahora al pensamiento, pero que sitian y cercan
la vida de los hombres? [42]. Verdad es que estos crmenes
son obras de los malos, pero proceden todos de la raz de la
ignorancia y del amor perverso con que nace todo hijo de Adn.
Quin ignora, en efecto, con qu ignorancia de la verdad, ma-
nifiesta va en los infantes, y con cuntas cupididades, que se van
desarrollando en la niez, viene el hombre a este mundo? Si se
le permitiera vivir a su antojo y hacer cuanto le pluguiere, ven-
dra a dar en todos o en muchos de los crmenes mencionados
y en otros no recordados.
2. Mas, por un consejo de la divina Providencia, que no
abandona del todo a los condenados y que, a despecho de su
malis plena testatur. Quid enim aliad indicat horrenda quaedam profundi-
tas ignorantiae, ex qua ornnis error existit, qui omnes filios Adam tene-
broso quodam sinu suscipit, ixt homo ab illo liberari sine labore, dolore.
timore non possit? Quid amor ipse tot rerum vanarum atque noxiarum, et
ex hoc rnordaces curae, perturbationes, moerores, formidines, insana gan-
da, discordiae, lites, bella, insidiae, iracundiae, inimicitiae, fallada, adu-
lado, fraus, furtuin, rapia, perfidia, superbia, ambitio, invidentia, ho-
micidia, parricidia, crudelitas, saevitia, nequitia, luxuria, petulantia, im-
pudentia, impudicitia, fornicationes, adulteria, incesta, et contra naturam
utriusquc sexus tot stupra atque immunditiae, quas turpe est etiam dicere,
sacrilegia, haereses, blasphemiae, periuria, oppressiones innocentium, ca-
lumniae, circumventiones, praevaricationes, falsa testimonia, iniqua iudi-
cia, violentiae, latrocinia, et quidquid talium malorum in mentem non
venit, et tamen de vita ista hominum non recedit? Verum haec hominum
sunt malorum. ab illa tamen erroris et perversi amoris radice venientia,
cura qua omnis filius Adam nascitur. Nam quis ignorat cum quanta igno-
rantia veritatis, quae iam in infantibus manifesta est; et cum quanta
abundantia vanae cupiditatis, quae in pueris incipit apparere, homo ve-
niat in hanc vitara, ita ut si dimittatur vivere ut velit, et facer quidquid
velit, in haec facinora et flagitia quae commemoravi, et quae comme-
morare non potui, vel cuneta vel multa perveniat?
2. Sed divina gubernatione non omni modo deserente damnatos, et
XXII, 22, 3 I;I, ctiii.o, FIN DI; I,A CIUDAD DI; DIOS 1687
ira, no detiene el curso de su misericordia, la ley y la instruc-
cin velan en los sentidos de los hombres contra estas tinieblas
y se oponen a estos mpetus. Es una accin inestimable, pero
que no se efecta sin trabajos y dolores. Qu pretenden las
mil amenazas que se hacen a los nios para retraerlos de sus
vanidades? Qu los pedagogos, qu los maestros, qu las fru-
las, qu las varas, qu las correas, qu la disciplina, de la que
la santa Escritura dice que debe usarse con el hijo amado por
temor a que crezca indmito y, una vez endurecido, apenas
pueda o quiz ya no pueda ser corregido? Qu persiguen to-
das estas penas sino destruir la ignorancia y refrenar la mala
cupididad, taras con que venimos al mundo? A qu se debe
que cuanto recordamos con trabajo lo olvidamos sin l ; cuanto
aprendemos con trabajo, lo ignoramos sin l ; que nos cueste
tanto ser diligentes y tan poco ser perezosos? No denota esto
claramente a qu es proclive e inclinada la naturaleza, viciada
por sus propios pasos, y de cunta ayuda necesita para verse
libre de todo esto? La desidia, la flojedad, la pereza y la negli-
gencia son vicios que huyen el trabajo. El mismo trabajo, por
til que sea, es una pena.
3. Amn de las penas de la infancia, sin las que no puede
aprenderse lo que quieren los padres, que es raro que deseen
algo til [43], quin ser capaz de expresar y quin suscep-
tible de comprender la infinidad y la enormidad de las penas
a que est sujeto el gnero humano, y que son patrimonio, no
de la malicia y de la maldad de los buenos, sino de la triste
condicin humana? Cunta es la aprehensin y el dolor que
Deo non continente in ira sua miserationes suas ", in ipsis sensibus gene-
ris humani prohibido et eruditio contra istas, cum quibus nascimur, te-
nebras vigilant, et contra hos mpetus opponuntur, plenae tamen etiam
ipsae laborum et dolorum. Quid enim sibi volunt multimodae formidines,
quae cohibendis parvulorum vanitatibus adhibentur? quid paedagogi,
quid magistri, quid ferulae, quid lora, quid virgae, quid disciplina illa
qua Scriptura sancta dicit di'iecti filii -latera esse tundenda, ne crescat
indomitus, domarique iam durus aut vix possit, aut fortasse nec possit? "
Quid agitur his poenis mnibus, nisi ut debelletur imperitia, et prava
cupiditas infrenetur, cum quibus malis in hoc saeculum venimus? Quid
est enim, quod cum labore meminimus, sine labore obliviscimur; cum la-
bore discimus, sine labore nescimus; cum labore strenui, sine labore iner-
tes sumus? Nonne hinc apparet in quid velut pondere suo proclivis et
prona sit vitiosa natura, et quanta ope, ut hinc liberetur, indigeat? Desi-
dia, segnities, pigritia, negligentia, vitia sunt utique quibus labor fugitur,
cum labor ipse, etiam qui est utilis, poena sit.
3. Sed praeter pueriles poenas, sine quibus disci non potest quod
maiores volunt, qui vix aliquid utiliter volunt, quot et quantis poenis
gems agitetur humanum, quae non ad malitiam nequitiamque iniquorum,
sed ad conditionem pertinent miseriamque communem, quis ullo sermone
digerit, quis ulla cogitatione comprehendit? Qnantus est metus, quanta
" Ps . 76,10.
J S
Eccl i . 30,rs.
1688 LA CIUDAD DE DIOS
xxn, 22,3
nos caus an l as or fandades y l os duel os, l os daos y l as conde-
nas , l os engaos y l as ment i r as de l os hombr e s , l as fal sas
sospechas, l os cr menes con vi ol enci a y l as bel l aquer as aj e-
n as ? [ 44] . De st as pr oceden el pi l l aj e y el caut i ver i o, l as pr i -
si ones y l as cr cel es, l os dest i er r os y l os t or ment os , l a mut i l a-
ci n, el r apt o y la br ut al i dad y ot r os mi l act os hor r e ndos por
el est i l o. Qu di r ant e la mul t i t ud de acci dent es que se t emen
del ext er i or si n t omar par t e en el l os ? A st os per t enecen el ca-
l or , el fr o, l as t or ment as , l as l l uvi as, l as i nundaci ones , l os
r ayos , l os t r uenos, el gr ani zo, l os t er r emot os , l os r es quebr aj a-
mi ent os de la t i er r a, l os de r r umbami e nt os de casas, l os t r opi e-
zos, el es capar s e l as cabal l er as , l os venenos de l as fr ut as, de l as
aguas , del ai r e y de l os ani mal es . Ent r e st os se cuent an t am-
bi n l as mor de dur as mor t al es o mol est as de l as fieras, l a r abi a de
un pe r r o r abi os o, ese ani mal t an apaci bl e y t an ami go del hom-
br e, que a veces se hace ms t emi bl e y fiero que l os l eones y l os
dr agones y hace al hombr e que mue r de ms t emi bl e par a sus
padr es , esposa e hi j os que l a fiera m s fer oz.
Qu mal es sufren l os navegant es y cul es l os que vi aj an
a pi e ? Qui n puede vi aj ar si n exponer s e a al gn acci dent e
i mpr e vi s t o? Un hombr e mu y sano, un d a, al vol ver de l a pl a-
za, cay, se r ompi una pi er na, y esa her i da le val i la muer t e.
Hay pos t ur a ms segur a, al par ecer , que est ar s e nt ado? El
sacer dot e Hel cay de su asi ent o y se mat .
Qu acci dent es no t emen l os l abr ador es , me j or di r a, t odos
l os hombr e s , t ant o de par t e del ci el o y de la t i er r a como de l os
ani mal es noci vos ? Cuando han r ecogi do y ent r oj ado su cose-
calamitas ab orbitatibus atque luctu, a damnis et damnationibus, a de-
ceptionibus et mendaciis hominum, a suspicionibus falsis, ab mnibus
violentis facinoribus et sceleribus alienis? quandoquidem ab eif et de-
praedatio, et captivitas, et vincula, et carceres, et exsilia, et cruciatus, et
amputado membrorum, et privatio sensuum, et oppressio corporis ad obsce-
nam libidinem opprimentis explendam, et alia multa horrenda saepe con-
tingunt. Quid ab innumeris casibus qui forinsecus corpori formidantur,
aestibus et frigoribus, tempestatibus, imbribus, alluvionibus, coruscatione,
tonitru, grandine, fulmine, motbus biatibusque terrarum, oppressionibus
ruinarum, ab offensione et pavore vel etiam malitia iumentorum, a tot
venenis fruticum, aquarum, aurarum, bestiarum, a ferarum vel tantum-
modo molestis vel etiam mortiferis morsibus, a rabie quae contingit ex
rbido cae, ut etiam blanda et rnica suo domino bestia nonnunquam
vehementius et amarius quam leones draconesque metuatur, faciatque ho-
minem, quem forte attaminaverit, contagione pestfera ita rabiosum, ut a
parentibus, coniuge, filiis, peius omni bestia formidetur? Quae mala pa-
tiuntur navigantes? quae, terrena itinera gradientes? Quis ambulat ubi-
cumque non inopinatis subiacens casibus? De foro qudam rediens do-
mum sanis pedibus suis, cecidit, pedem fregit, et ex illo vulnere finivit
hanc vitam. Quid videtur sedente securius? De sella in qua sedebat ce-
cidit Heli sacerdos, et mortuus est
s
". Agricolae, imo vero omnes homi-
nes quot et quantos a celo et trra, vel a perniciosis animalibus casus
i Res, 4,18.
XXI I , 22, 3 Et CIELO, PIN DE tA CIUDAD DE DIOS
1689
cha, ent onces cr een ya as egur ado el ao. Pe r o yo s y conozco
que en ci ert a ocasi n una r i ada i mpr evi s t a se l l ev del gr ane r o
la cosecha, buena por ci er t o, y l os hombr e s huye r on par a li-
br ar se. Qui n puede confi ar est ar a sal vo por su i nocenci a de
las mi l efor mes i ncur s i ones de l os demoni os ? A fin de que nadi e
confe, at or ment an, por per mi s i n de Di os, de una mane r a t an
cruel a l os ni os baut i zados , l as cr i at ur as ms i nocent es del mun-
do. Di os, al per mi t i r l o, nos ensea a de pl or ar l a mi ser i a de est a
vida y a desear l a fel i ci dad de l a ot r a. El cuer po est suj et o a
t ant as enfer medades , que ni l os l i br os de l os mdi cos l as con-
tienen t odas. La mayor par t e de l os r emedi os y medi ci nas son
otros t ant os t or ment os par a l i br ar al hombr e de una pena con
la ayuda de ot r a. Y la sed, no ha obl i gado a al gunos hombr e s
a beber su pr opi a or i na o l a aj e na? No ha i nduci do el ham-
bre a al gunos no sl o a al i ment ar s e de cadver es humanos , si no
a mat ar a sus semej ant es con ese fin? Y, l o que es ms , n o h a
habi do madr e s que con i ncr e bl e cr uel dad, fr ut o de un h amb r e
cani na, han comi do a sus pr opi os hi j os ? En fin, qui n expl i -
car l a i nqui et ud del sueo, l l amado pr opi ame nt e qui et ud, cuan-
do va ac ompaado de vi si ones espant osas, que at er r an al al ma,
y sus i magi naci ones son t an vi vas, aunque fal sas, que no pode-
mos di s t i ngui r l as de l as ve r dade r as ? En ci er t as enfer medades ,
estas vi si ones fant st i cas at or ment an con m s ar dor a l os que
estn en vel a. No habl o de pr ops i t o de l as i l usi ones de que se
sirven l os demoni os par a e ngaar a l os hombr e s per fect ament e
sanos con el fin de t ur bar l os sent i dos con ese pr ur i t o de per-
metuunt agrorum fructibus? Solent tamen de frumentis tndem collectis
et reconditis esse securi. Sed quibusdaim, quod novimus, proventum opti-
mum frumentorum fluvius improvisus, fugientibus hominibus, de horris
eiecit atque abstulit. Contra milleformes daemonum incursus, quis in-
nocentia sua fidit? quandoquidem ne quis fideret, etiam prvulos bapti-
zatos, quibus certe nihil est innocentius, aliquando sic vexant, ut in eis
mxime Deo sinente, ista monstretur huius vitae flenda calamitas, et alte-
rius desideranda felicitas. Iam vero de ipso corpore tot existunt mor-
borum mala, ut nec libris medicorum cuneta comprehensa sint. Tn quorum
pluribus ac pene mnibus etiam ipsa adiumenta et medicamenta tormen-
ta sunt, ut homines a poenarum exilio poenali eruantur auxilio. Nonne
ad hoc perduxit sitientes homines ardor immanis, ut urinam quoque hu-
manam vel etiam suam biberent? nonne ad hoc fames, ut a carnibus ho-
minum abstinere se non possent, nec inventos homines mortuos, sed prop-
ter hoc a se occisos, nec quoslibet alenos, verum etiam filios matres in-
credibili crudelitate, quam rbida esuries faciebat, absumerent? Ipse pos-
tremo somnus, qui proprie quietis nomen accepit, quis verbis explicet
saepe somniorum visis quam sit inquietus; et quam magnis, licet falsa-
ruin rerum, terroribus, quas ita exhibet, et quodammodo exprimit, ut a
veris eas discernere nequeamus, animam miseram sensusque perturbet?
Qua falsitate visorum etiam vigilantes in quibusdam morbis et venenis
miserabilius agitantur: quamvis multimoda varietate fallaciae homines
etiam sanos maligni daemones nonnunquam decipiant talibus visis, ut.
1690 LA CIUDAD DE DIOS
xxa, 22,4
s uadi r l a fal sedad, aunque no pue dan r educi r l os p o r ese medi o
a su par t i do.
4. Sl o l a gr aci a del Sal vador , Cr i st o nues t r o Seor , l i br a
del i nfi erno de est a vi da mi s er abl e. Su mi s mo nombr e Jess
significa eso, Sal vador . Debemos pedi r l e, s obr e t odo, que des-
pus de l a vi da act ual nos l i br e de l a ot r a m s mi s er abl e y et er-
na, que no es vi da, si no mue r t e . Aqu abaj o, aunque hal l emos
gr andes sol aces a nues t r os mal es en l as cosas s ant as y en l a
i nt er cesi n de l os sant os, si n e mbar go, l os que pi den es as gra-
ci as no s i empr e l as obt i enen. La Pr ovi denci a l o qui er e as a fi n
de que un mot i vo t e mpor al no l l eve a segui r una r el i gi n que
es pr eci so abr az ar m s p o r l a ot r a vi da, donde ya no h ab r
mal es . Po r eso, l a gr aci a ayuda a l os mej or es en medi o de l os
mal es, p ar a que l os t ol er en t ant o ms fuer t ement e cuant o con
ms fe [ 45] .
Los sabi os de este mundo pr et enden que l a filosofa es t i l
par a ese punt o, esa filosofa que l os di oses, segn Tul i o, di er on
en su pur eza a un r educi do nme r o de hombr e s . Y no h an dado
a ad e n i podr n dar a l os hombr e s un bi en mayor . Est o
pr ueba que l os mi s mos adver s ar i os se ven for zados a confesar
a su modo que l a gr aci a di vi na es necesar i a p ar a adqui r i r no
una filosofa cual qui er a, si no l a aut nt i ca y ver dader a. Po r t an-
t o, si l a ver dader a filosofa, que es el ni co r ecur s o cont r a l as
mi ser i as de est a vi da, fu dada a unos pocos hombr e s , est o
pr ue ba bas t ant e que l as mi s er i as son l as penas a que est n con-
denados l os hombr e s . Y as c omos e gn confesi n de e l l os
no hay don m s pr eci oso que st e, as es pr eci so cr eer que no
puede pr oceder de ot r o Di os que de Aquel que l os ador ador e s
de muchos di oses r econocen como el mayor de t odos .
etiamsi eos per haec ad sua traducere non potuerint, sensus tamen eorum
solo appetitu qualitercumque persuadendae falsitatis illudant.
4. Ab huius tam miserae quasi quibusdam infers vitae, non liberal
nisi gratia Salvators Christi, Dei ac Domini nostri. Hoc enim nomen est
ipse Iesus; interpretatur quippe Salvator: mxime ne post hanc miserior
ac sempiterna suscipiat, non vita, sed mors. Nam in ista quamvis sint
per sancta ac sanctos curationum magna solatia; tamen ideo non semper
etiam ipsa beneficia tribuuntur petentibus, ne propter hoc religio quaera-
tur, quae propter aliam magis vitam, ubi mala non erunt omnino ulla,
quaerenda est: et ad hoc meliores quosque in his malis adiuvat gratia, ut
quanto fideliore, tanto fortiore corde tolerentur. Ad quam rem etiam phi-
losophiam prodesse dicunt docti huius saeculi, quam dii quibusdam pall-
is, ait Tullius, veram dederunt. Nec hominibus, inquit, ab his aut datum
est donum maius, aut potuit ullum dari: usque adeo et ipsi, contra quos
agimus, quoquo modo compulsi sunt in habenda, non quacumque, sed vera
philosophia divinam gratiam confiten. Porro si paucis divinitus datum
est verae philosophiae contra miserias huius vitae unicum auxilium, satis
et hinc apparet humanum gems ad luendas miseriarum poenas esse dam-
natum. Sicut autem hoc, ut fatentur, nullum divinum maius est donum,
sic a nullo deo dari credendum est, nisi ab illo, quo et ipsi qui multos
dos colunt, nullum dicunt esse maiorem.
XXI I , 2 3 EL CIELO, FIN D8 LA CIUDAD DE DIOS 1691
C A P I T U L O X X I I I
LAS MI SERI AS PROPI AS DE LOS J US T OS
Am n de est os mal es de l a vi da pr esent e comunes a buenos
y a mal os , l os j us t os t i enen ot r os pr opi os y pecul i ar es , que
son l a guer r a cont i nua cont r a l as pas i ones y una vi da ent r e ries-
gos y pe l i gr os . Las r ebel i ones de l a car ne cont r a el es p r i t u y
del esp r i t u cont r a l a car ne son m s o menos fuert es, pe r o no
cesan nunca. Y, no pudi e ndo hacer nunca lo que quer emos y dar
al t r ast e de una vez con l a concupi scenci a mal a, sl o nos rest a
l uchar cont r a el l a, en cuant o est de nues t r a par t e, ayudados de
la gr aci a di vi na, y vi vi r en cont i nua vi gi l anci a. Est o h ar que
l a fal sa apar i enci a no nos engae, que el di scur so art i fi ci oso
no nos seduzca, que l as t i ni ebl as del e r r or no ci eguen nues t r o
esp r i t u, que no t omemos lo bue no por mal o o lo mal o por
bueno. Est o har que el t emor no nos apar t e de hacer l o que
debemos, que el deseo no nos l l eve a hacer lo que no debemos ,
que el sol no se ponga sobr e nues t r a i r a, que l as enemi st ades
no nos i nduzcan a devol ver mal por mal , que una t r i st eza exce-
siva o des or denada no nos ahogue, que no seamos i ngr at os por
l os benefi ci os r eci bi dos y que l os r umor e s mal fi cos no t ur ben
nuest r a bue na conci enci a. Est o i mpe di r que hagamos j ui ci os
t emer ar i os , que s eamos suscept i bl es a l os que hagan de nos-
ot r os, que el pecado r ei ne en nues t r o cuer po mor t al s ecundando
sus deseos, que hagamos de nues t r os mi e mbr os i ns t r ument os de
CAPUT XXI 12
D E HIS QUAE, PHAETER IL'LA MALA QUAE BONIS MALISQUE COMMNIA SUNT,
AD ISTORM LABOREM SPECIALITER PERTINENT
Praeter haec autem mala huins vitae bonis marisque communia, ha-
bent in ea iusti etiam proprios quosdam labores suos, quibus adversus
vitia militant, et in talium praeliorum tentationibus periculisque versantur.
Aliquando enim concitatius, aliquando remissius, non tamen desinit caro
concupiscere adversus spiritum, et spiritus adversus carnem, ut non ea
quae volumus faciamus ", omnem malam concupiscentiam consumendo;
sed eam nobis, quantum divinitus adiuti possumus, non ei consentiendo
subdamus, vigiliis continuis excubantes, ne opinio veri similis fallat, ne
decipiat sermo versutus, ne se tenebrae alicuius erroris offundant, ne quod
bonum est malum, aut quod malum est bonum esse credatur, ne ab his
quae agenda sunt metus revocet, ne in ea quae agenda non sunt cupido
praecipitet, ne super iracundiam sol occidat"', ne inimicitiae provocent
ad retributionem mali pro malo, ne absorbeat in honesta vel immoderata
tristitia, ne impertiendorum beneficiorum ingerat mens ingrata torporem,
ne maledicis rumoribus bona conseientia fatigetur, ne temeraria de alio
*" Gal . 5,17.
" Kph. 4,36.
1 692 w CIUDAD DE DIOS XXII, 23
iniquidad para el pecado, que el ojo siga los deseos desordena-
dos, que nos venza el ansia de venganza, que detengamos nuestra
imaginacin en cosas ilcitas. En fin, esto impedir que oigamos
de buen grado palabras injuriosas o deshonestas, que hagamos
lo ilcito aunque nos agrade, que esperemos de nuestras pro-
pias fuerzas la victoria en esa guerra tan llena de peligros y de
pesares, o que, una vez lograda, la atribuyamos a nuestro
poder y no a la gracia de Aquel de quien dice el Apst ol :
Demos gracias a Dios, que nos ha dado la victoria por nuestro
Seor Jesucristo. Y en otro l ugar: En medio de todo esto
triunfamos por la gracia de aquel que nos am. Pero no olvi-
demos que, por ms fuerza y virtud que empleemos en oponer-
nos a los vicios y aunque triunfemos y los sometamos, mientras
estemos en este cuerpo, no pueden carsenos de la boca estas
pal abras por alguna ofensa hecha a Di os: Perdnanos nuestras
deudas.
Mas en aquel reino en que permaneceremos eternamente, ves-
tidos de cuerpos inmortales, no libraremos ms guerras ni ten-
dremos ms deudas, que nunca hubieran existido si nuestra
naturaleza se hubiera mantenido en la rectitud en que fu
creada. As, este nuestro combate, en el que corremos riesgo
y del que deseamos vernos libres por la victoria final, integra
los males de esta vida, que hemos visto, por las miserias ci-
tadas, que est condenada por decreto divino.
suspicio nos riostra decipiat, ne aliena de nobis falsa nos frangat, ne
regnet peccatum in nostro mortali corpore ad obediendum desideriis eius,
ne niembra nostra exhibeantur iniquitatis arma peccato
62
, ne oculus se-
quatur concupiscentiam, ne vindicandi cupiditas vincat, ne in eo quod
male delectat, vel visio vel cogitatio remoretur, ne improbum aut indecens
verbura libenter audiatur, ne fiat quod non licet, etiamsi lbet, ne in hoo
bello laborum periculorumque plenissimo vel de viribus nostris speretur
facienda victoria, vel viribus nostris facta tribuatur, sed eius gratiae, de
quo ait Apostolus: Gracias autem Deo, qt dat nobis victoriam per Do-
minum nostrum Iesum Ckristum
6S
. Qui et alio loco, In his, inquit, mni-
bus supervincimus per eum qui dilexit nos " . Sciamus tamen quantalibet
virtute praeliandi vitiis repugnemus, vel etiam vitia superemus et subiu-
gemus, quamdiu sumus in hoc corpore, nobis deesse non posse unde di-
camus Deo, Dimitte nobis debita nostra
6b
. In illo autem regno ubi sem-
per cum corporibus immortalibus erimus, nec praelia nobis erunt ulla,
nec debita; quae nusquam et nunquam essent, si natura nostra, sicut
recta creata est, permaneret. Ac per hoc etiam noster iste conflictus, in
quo periclitamur, et de quo nos victoria novissima cupimus liberari, ad
vitae huius mala pertinet, quam tot tantorumque testimonio malorum pro-
bamus esse damnatam.
B
'

Rom. 6,12.13.
" i Cor. 15,57.
"
4
Rom. 8,37.
55
Mt. 6,.
XXXI, 24, 1 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1 693
C A P I T U L O X X I V
TAMBI N LA VIDA TIENE SUS ENCANTOS, BIENES RECIBIDOS
DEL CREADOR
1. Ahora debemos alabar la justicia del Creador en las
mismas miserias que afligen al gnero humano, al considerar
la inmensidad de bienes de que ha colmado la bondad de Dios
la presente vida. En primer lugar no quiso impedir despus
del pecado los efectos de la bendicin que hizo a los hombres
con estas pal abras: Creced y multiplicaos y llenad la tierra.
La fecundidad subsisti en esa raza justamente condenada.
Y, aunque el pecado nos impuso la necesidad de morir, no nos
ha podido quitar esta virtud admirable de los grmenes, ni esa
virtud, ms admirable an, que produce los mismos grmenes
y que est profundamente enraizada y como engastada en el
cuerpo humano. Y en este ro o corriente que va engrosando las
generaciones humanas, corren parejas el mal, que procede del
padre, y el bien, que es don del Creador. En el mal original
hay dos cosas: el pecado y la pena. Y otras dos en el bi en: la
propagacin y la conformacin. Ya he hablado bastante en lo
tocante a mi intencin de los males, o sea del pecado, que es
fruto de nuestra audacia, y de la pena, que es efecto del juicio
de Dios. Ahora me he propuesto hablar de los bienes que Dios
ha comunicado o comunica a la naturaleza, viciada y condena-
CAPUT XXI V
vi
DE BONIS QUIBUS ETIAM HANC VITAM DAMNATIONI OBNOXIAM
CREATOR IMPLEVIT
1. Iam nune considerandum est, hanc ipsam miseriam generis hu-
mani, in qua laudatur iustitia punientis, qualibus et quam multis im-
pleverit bonis eiusdem bonitas, cuneta quae creavit administrantis. Pri-
mum benedictionem illam quam protulerat ante peccatum, dicens, Cresci-
te, et multiplicamini, et replete terram ", nec post peccatum voluit inhi-
bere, mansitque in stirpe damnata donata fecunditas; nec illam vim
mirabilem seminum, imo etiam mirabiliorem qua efficiuntur et semina,
inditam corporibus humanis et quodammodo intextam, peccati vitium
potuit auferre, quo nobis impacta est etiam necessitas mortis: sed utrum-
que simul currit isto quasi fluvio atque torrente generis humani; malum
quod a prente trahitur, et bonum quod a creante tribuitur. In originali
malo do sunt, peccatum atque supplicium: in originali bono alia do,
propagatio et conformatio. Sed quantum ad praesentem pertinet inten-
tionem nostram, de malis, quorum unum de nostra venit audacia, id est
peccatum, alterum de iudicio Dei, id est supplicium, iam satis diximus.
Nune de bonis Dei, quae ipsi quoque vitiatae damnataeque naturae con-
tulit, sive usque nune confert, dicere institu. eque enim damnando aut
66
Gen. 1,28.
1694 ' LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 24, 2
da. Al condenar l a, ni la pr i v de cuant o le hab a dadode ot r a
suer t e ya no s e r ani l a i ndependi z de su pode r al s uj et ar l a
al demoni o par a cast i gar l a, pues no ha enaj enado de su i mper i o
ni al mi s mo demoni o. La nat ur al eza del di abl o no subsi s-
l i r a sin Aquel que es en s umo gr ado y es el pr i nci pi o de
t odo ser.
2. De esos dos bi enes que man an de su b o n d ad como de
una fuent e abundant e y caen sobr e l a nat ur al eza vi ci ada por l
pecado y condenada p o r pena, el pr i me r o, l a pr opagaci n, l o
di o al bendeci r al hombr e despus de su cr eaci n. El d a sp-
t i mo descans de esas pr i me r as obr as . La confor maci n r adi ca
en esa acci n s uya que cont i na hast a ahor a. Si subst r ae su
poder eficaz a l os ser es, no podr n ni des ar r ol l ar s e, ni compl e-
t ar la dur aci n de sus medi dos movi mi ent os , ni conser var el ser
que r eci bi er on. Di os cr e al h o mb r e y l e di o ci er t a fecundi dad
par a pr opagar s e , y a est o l e i nduc a el poder , no l a necesi dad.
El qui t est e pode r a l os hombr e s que qui so, haci ndol os est-
r i l es, si n que est o vaya en menos cabo del gner o h u man o en l a
bendi ci n a l os dos pr i me r os padr es . No obst ant e, aunque est a
facul t ad se haya dej ado al hombr e , a pes ar del pecado, no es
t al cual hubi e r a si do de no habe r pecado. Por que , despus que
e] hombr e , el evado a honor , del i nqui , se as emej a l as best i as
y engendr a como el l as, cons er vndos e s i empr e en l una cente-
l l i ca de r azn que hace apar ecer l a i magen de Di os en l . Mas ,
si l a confor maci n no se uni er a a l a pr opagaci n, t ampoc o el l a
pr ocedi er a como es di gno de l a for ma subst anci a] de su gner o.
Si l os hombr e s no hubi e r an cohabi t ado y Di os hubi e r a quer i do
totum abstulit quod dederat, alioquin nec esset omnino; aut eam removit
a sua potesfate, etiam cum diabolo poenaliter subdidit, cum nec ipsum
diabolum a suo alienaverit imperio; quandoquidem ut ipsius quoque dia-
boli natura subsistat, ille facit qui summe est, et facit esse quidquid ali-
quo modo est.
2. Duorum igitur illorum, quae diximus bona etiam in naluram pec-
cato vitiatam supplicioque damnatam de bontatis eius quodam veluti
fonte manare, propagationem in primis mundi operibus benedictione lar-
gitus est, a quibus operibus die sptimo requievit. Conformatio vero in
illo eius est opere, quo usque nunc operatur "'. Efficacem quippe poten-
tiam suam si rebus subtrahat, nec progredi poterimt et suis dimensis mo-
libus peragere tmpora, nec prorsus in eo quod creatae sunt aliquatenus
permanebunt. Sic ergo creavit hominem Deus, xtt illi adderet fertilitatem
quamdam, qua nomines alios propagaret, congenerans eis ipsam etiam
propagandi possibilitatem, non necessitatem, quibus tamen voluit homi-
nibus abstulit eam Deus, et steriles fuerunt: non tamen generi humano
abstulit semel datam primis duobus coniugibus benedictionem generandi.
Haec ergo propagatio quamvis peccato ablata non fuerit, non tamen etiam
ipsa talis est, qualis fuisset, si nemo peccasset. Ex quo enim homo in
honore positus, posteaquam deliquit, comparatus est pecoribus
6S
, simi-
liter generat: non in eo tamen penitus exstincta est quaedam velut scintil-
" l o. 6,17.
" Ps . 48,13.
XXI I , 24, 3 EL CIEI,O, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1695
p o b l ar l a t i er r a de hombr e s , pod a cr ear l os a t odos como cr e
el pr i me r o. Al pr esent e el hombr e y l a muj e r pue de n cohabi t ar ,
per o no engendr ar , si n l a acci n cr eador a de Di os . Como di ce
el Aps t ol de l a cr eaci n es pi r i t ual que const i t uye al hombr e
en l a pi edad y en l a j us t i c i a: Ni el que planta es algo ni el que
riega, sino Dios, que da el incremento, as puede deci r se en l a
uni n c onyugal : Ni el que cohabi t a es al go ni el que s i embr a,
si no Di os , que da el ser . O t amb i n : Ni l a mad r e que l l eva en
su seno l o concebi do es al go, si no Di os, que l e da el cr eci mi en-
t o. El sol o, por la acci n que obr a has t a ahor a, hace que l as
s emi l l as despl i eguen sus nme r os y s al gan de sus pl i egues la-
t ent es e i nvi si bl es par a exponer a nues t r os oj os l as bel l ezas
vi si bl es que admi r amos . El sol o une de un mo d o mar avi l l os o
l a nat ur al eza c or pr e a y l a i ncor pr ea, u n a p ar a man d ar y ot r a
p ar a obedecer , y hace el ser ani mal . Est a obr a es t an admi r abl e
y t an es t upenda, que no sl o el hombr e , que es un ani mal ra-
ci onal , y, por consi gui ent e, m s excel ent e y nobl e que t odos
l os dems ani mal es t er r enos , si no has t a l a m s di mi nut a mos-
qui l l a no puede ser at ent ament e cons i der ada si n s or pr e nde r la
ment e y mover a al abar al Cr eador .
3. El es qui en di o al al ma h u man a esa ment e en l a que
l a r azn y l a i nt el i genci a est n como dor mi das en el i nfant e,
como si no exi st i er an, par a des per t ar y ej er ci t ar s e con l a edad.
Ent onces se capaci t ar p ar a adcmi r i r l a ci enci a y l a doct r i na
y se habi l i t ar par a l a per cepci n de l a ve r dad y p ar a el amo r
del bi en. Con esa capaci dad l ogr ar l a s abi dur a y adqui r i r
la rationis, in qua factus est ad imaginem Dei. Huic autem propagationi
si conformatio non adhiberetur, nec ipsa in sui generis formas modosque
procederet. Si enim non concubuissent nomines^ et nihilo minus Deus
vellet implere trras hominibus; quomodo creavit unum sine commixtione
maris et feminae, sic posset omnes: concumbentes vero nisi illo creante
generantes esse non possunt. Sicut ergo ait Apostolus de institutione
spirituali, qua homo ad pietatem iustitamque formatur. eque qui planta!
est aliquid, eque qui rigat; sed qui incrementum dat Deus"" ita etiam
hic dici potest, Nec qui concumbit, nec qui seminat, est aliquid: sed qui
format Deus. Nec mater quae conceptum portat, et partum nutrit, est
aliquid; sed qui incrementum dat Deus. Ipse namque operatione, qua nunc
usque operatur, facit ut nmeros suos explicent semina, et a quibusdam
latentibus atque invisibilibus involucris in formas visibiles huius quod
aspicimus decoris evolvant. Ipse incorpoream corporeamque naturam, illam
praepositam, istam subiectam, miris modis copulans et connectens, ani-
mantem facit. Quod opus eius tam magnum et mirabile est, ut non Solum
in nomine, quod est animal rationale, et ex hoc cunctis terrenis animan-
tibus excellentius atque praestantius, sed in qualibet minutissima muscula
bene consideranti stuporem mentis ingerat, laudemque pariat Creatoris.
3. Ipse taque animae humanae mentem dedit, ubi ratio et intelligen-
tia in infante sopita est quodammodo, quasi nulla sit, excitanda scilicet
atque exserenda aetatis accessu, qua sit scientiae capax atque doctrinae,
et habilis perceptioni veritatis et amoris boni: qua capacitate hauriat sa-
j Cor. 3,7.
1696 IA CIUDAD DB DIOS X X H, 24, 3
las virtudes, la prudencia, la fortaleza, la templanza y la jus-
ticia, para combatir los errores y ios dems vicios naturales.
Los vencer nicamente con el deseo del Bien inmutable y
sumo [46]. Y aunque esa capacidad no consiga sus efectos,
quin podr expresar o solamente concebir la grandeza del
bien encerrado en esta maravillosa obra del Omnipotente?
Fuera del arte del bien vivir y de arribar a la felicidad in-
mortal, arte sublime que se llama virtud, y que la gracia de
Dios por Jesucristo da a los hiios de la promesa y del reino,
el ingenio humano, no ha inventado y probado una infinidad
de artes, en parte necesarias y en parte deleitosas, que hacen
ver que un entendimiento tan excelente y extendido en cosas
superfluas, peligrosas y hasta nocivas, tiene un gran fondo de
bien con su naturaleza, pues con l ha podido inventar, apren-
der y ejercitar todo eso?
i Cunto ha progresado en la agricultura y en la jiavega-
cin! Cunta imaginacin y perfeccin derrochada en vasos
de todas las formas y en la variada policroma de estatuas y
pi nt uras! Qu maravillas ha compuesto y llevado a las tablas,
extraas para los espectadores e increbles para los oyentes!
Cules y cuntos recursos y arteras para cazar, matar y
domar a las bestias salvajes! Cuntas clases de venenos, de
armas, de mquinas, han inventado los hombres contra los hom-
bres mismos! Cuntos remedios o medicinas para conservar o
recobrar la salud! Cuntos condimentos y manjares exquisitos
ha preparado para el placer de la boca y para excitar el apeti-
t o! Qu diversidad de signos para expresar los pensamientos,
pientiam virtutibusque sit praedita, quibus prudenter, fortiter, temperan-
tes et iuste, adversus errores et caetera ingenerata vitia dimicet, eaque
nullius re desiderio nisi boni illius summi atque immutabilis vincat. Quod
etsi non faciat, ipsa talium bonorum capacitas in natura rationali divinitus
instituta quantum sit boni, quam mirabile opus Omnipotentis, quis com-
peten ter effatur, aut cogitat? Praeter enim artes bene vivendi et ad im-
mortalem perveniendi felicitatem, quae virtutes vooantur, et sola Dei gra-
tia, quae in Christo est, filiis promissionis regnique donantur, nonne hu-
mano ingenio tot tantaeque artes sunt inventae et exercitae, partim ne-
cessariae, partim voluptariae, ut tam excellens vis ments atque rationis
in his etiam rebus quas superfluas, imo et periculosas perniciosasque appe-
tit, quantum bonum habeat in natura, unde ista potuit vel invenire, vel
discere, vel exercere, testetur? Vestimentorum et aedificiorum ad opera
quam mirabilia, quam stupenda, industria humana pervenerit: quo in
agricultura, quo in navigatione profecerit; quae in fabricatione quorum-
que vasorum, vel etiam statuarum et picturarum varietate excogitaverit et
impleverit; quae in theatris mirabilia spectantibus, audientibus incredibi-
lia facienda et exhibenda molita sit; in capiendis, occidendis, domandis
irrationalibus animantibus quae et quanta repererit: adversus ipsos nomi-
nes tot genera venenorum, tot armorum, tot machinamentorum, et pro sa-
lute mortali hienda atque reparanda quot medicamenta atque adiumenta
comprehenderit: pro voluptate faucium quot condimenta et gulae irrita-
menta repererit: ad indicandas et suadendas cogitationes, quam multitu-
XXI I , 24, 4 EL CIELO, KIN DB LA CIUDAD DE DIOS 1697
entre los cuales destacan la pal abra y la escritura! Qu ri-
queza de adornos en la elocuencia y en la poesa para deleitar
el espritu! Y para agradar al odo, cuntos instrumentos de
msica y qu diversidad de cantos ha compuesto! Qu admi-
rable conocimiento de las medidas y de los nmeros! Y qu
sagacidad en el descubrimiento de las armonas y de los giros
de los astros! En fin, quin podra decir todos los conocimien-
tos de que se ha enriquecido el espritu, tocantes a las cosas na-
turales, sobre todo si quisiramos insistir en cada uno en par-
ticular, no referirlas todas en general? Y quin se bastar a
ponderar la grandeza de ingenio que han mostrado filsofos y
herejes al defender sus errores y falsedades? Al presente ha-
blamos de la naturaleza de la mente humana, como dote de la
vida mortal, no de la fe y del camino de la verdad, con las
cuales se adquiere la vida inmortal. Es cierto que una natura-
leza tan excelente, teniendo a Dios por autor y administrador,
sumamente justo y poderoso, nunca jams hubiera cado en es-
tas miserias, si por estas miserias no incurriera en las eternas,
exceptuados los justos que son librados, si no hubiera precedi-
do en el primer hombre, del que procedemos los dems, un pe-
cado enorme en demasa.
4. Si consideramos nuestro cuerpoaunque muere como
el de las bestias y es ms dbil que el de muchas de ellas,
cunta bondad y cunta providencia de Dios brilla en cada
una de sus partes! Los rganos de los sentidos y los dems
miembros, no estn tan bien dispuestos, y su belleza, su for-
ma y su modo tan bien ordenados, que indican a las claras que
fueron hechos para el servicio de un alma racional? El hombre
dinem varietatemque signorum, ubi praecipuum locum verba et litterae
tenent; ad delectan dos nimos, quos elocutp'nis ornatus, quam diverso-
rum carminum copiam; ad mulcendas aures, quot organa msica, quos
cantilenae modos excogitaverit: quantam peritiam dimensionum atque nu-
merorum, meatusque et ordines siderum quanta sagacitate comprehende-
rit: quam multa rerum mundanarum cognitione se impleverit, quis possit
eloqui, mxime si velimus non acervatim cuneta congerere, sed in singulis
immorari? In ipsis postremo erroribus et falsitatibus defendendis, quam
magna claruerint ingenia philosophorum atque haereticoruin, quis aesti-
mare sufficiat? Loquimur enim nunc de natura ments humanae, qua
ista vita mortalis ornatur, non de fide atque itinere veritatis, qua illa
immortalis acquiritur. Huius tantae naturae conditor cun sit utique Deus
verus et summus, ipso cuneta quae fecit administrante et summara potes-
tatem summamque habente iustitiam, nunquam proferto in has miserias
decidisset, atque ex his, praeter eos solos qui liberabuntur, in aeternas
esset itura, nisi nimis grande pe'ccatum in homine primo, de quo caeteri
exorti sunt, praecessisset.
4. Iam vero in ipso corpore, quamvis nobis sit cum belluis mortali-
tate commune, multisque earum reperiatur infirmius, quanta Dei bonitas,
quanta providentia tanti Creatoris apparet? Nonne ita sunt in eo loca
sensuum et caetera membra disposita, speciesque ipsa ac figura et statura
totius corporis ita modifcala, ut ad minsterium animae rationalis se in-
S. Ag. ib 54
I60S LA CIUDAD DE DIOS x x n , 24,4
no lia sido inclinado hacia la tierra como los animales irracio-
nales, sino que la forma de su cuerpo, firme y erguida, le ad-
vierte que guste las cosas de arriba. Adems, es maravillosa
agilidad dada a la lengua y a las manos para hablar, y para
escribir, y para ejecutar tantas obras de arte, no muestran
acaso lo bastante a qu alma debe servir tal cuerpo? Aunque
el hombre no tuviera necesidad de obrar, la armona de sus
partes es tan perfecta y sus proporciones tan hermosas, que es
difcil definir si, al crearlo, Dios tuvo ms en cuenta la utilidad
que la belleza. Verdad es que en el cuerpo no hallamos nada
til que no sea a la vez bello. Esto nos resultara ms claro si
conociramos los nmeros y las medidas que unen entre s to-
das las partes. Quiz a base de esfuerzos la industria humana
pudiera descubrir algo por lo que ve de fuera. Empero, los
miembros ocultos y alejados de nuestra mirada, como la unin
de las venas, de los nervios y de los msculos y fibras, nadie
puede conocerlos. En efecto, aunque la cruel diligencia de los
mdicos llamados anatomistas despedacen los cadveres o los
cuerpos de quienes se les mueren entre las manos, y corten, y
examinen, y busquen y rebusquen en las carnes humanas, asaz
inhumanamente por cierto, 'todos los entresijos para saber qu,
cmo y en qu lugares debe hacerse la cura, con todo, los n-
meros de que hablo, que componen interior y exteriormente
esa coaptacin que se llama en griego dpuova, tanto del cuerpo
en general como de sus rganos en particular, qu di r?, na-
die ha podido hallarlos, porque nadie ha osado buscarlos. Si
pudieran ser conocidos en las mismas entraas, al parecer sin
dicet factum? Non enim ut animalia rationis expertia prona esse videmus
in terram, ita creatus est homo: sed erecta in caelum corporis forma admo-
net eum quae sursum sunt sapere. Porro mira mobilitas, quae linguae ac
manibus attributa est, ad loquendum et scribendum apta atque conve-
niens, et ad opera artiun plurimarum officiorumque complenda, nonne
-satis ostendit, quali animae ut serviret tale sit corpus adiunctum? Quan-
quam et detractis necessitatibus operandi, ita omnium partium congruen-
tia numerosa sit, et pulchra sibi parilitate respondeat, ut nescias utrum
in eo condendo maior sit utilitatis habita ratio, quam decoris. Certe enim
nihil creatum videmus in corpore utilitatis causa, quod non habeat etiam
decoris Iocum. Plus autem nobis id appareret, si nmeros mensurarum,
quibus inter se cuneta connexa sunt et coaptata, nossemus: quos forsitati
data opera in his quae foris eminent, humana posset vestigare solertia;
quae vero tecta sunt, atque a nostris remota conspectibus, sicuti est tanta
perplexitas venarum atque nervorum et viscerum, secreta vitaliuni, inve-
nire nullus potest. Quia etsi medicorum diligentia nonnulla crudelis, quos
anatmicos appellant, laniavit corpora mortuorum, sive etiam inter manus
secantis perscrutantisque morientium, atque in carnibus humanis satis in-
humano abdita cuneta rimata est, ut quid, et qomodo, quibus locis cu-
randum esset addisceret; nmeros tamen de quibus loquor, quibu;-
coaptatio, quae ptiovice graece dicitur, tanquam cuiusdam organi, extrin-
secus atque intrinsecus totius corporis constat, quid dicam, nemo valuit
invenire, quos nemo ausus est quaerere? Qui si noti esse potuissent, in
interioribus quoque visceribus, quae nullum ostendant decus, ita delecta-
XXI I , 24, 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS J g g g
belleza, se descubrira algo tan bello, que la razn que usa
de los ojos lo preferira a esa belleza aparente que agrada i
la vista.
Hay algunas partes en el cuerpo que solamente son para
ornato y no tienen utilidad, como son las mamilas en el hom-
bre y la barba. Y que no son para defensa, sino para ornato en
el hombre, lo indican esos rostros lampios de l as mujeres, a
los que en realidad, por ser ms dbiles, les sera ms necesaria
la defensa. Si, pues, no hay miembro alguno de los que vemos
(y nadie duda de ello) que, siendo til, no sea a la vez decoroso,
y hay algunos slo decorosos, no tiles, estimo que es fcil com-
prender que en la creacin del cuerpo se antepuso la dignidad
a la necesidad [47]. La necesidad pasar y vendr el tiempo
en que gocemos slo de la belleza mutua sin ninguna concu-
piscencia. Este es el objeto ms digno de las alabanzas del
Creador, al que se dice en un sal mo: Te has revestido de gloria
y de decoro.
5. Y en qu discurso podr encarnarse esa hermosura y
utilidad otorgada por la liberalidad de Dios, que sin duda no
falta en el hombre, aunque arrojado entre miserias y trabajos
y condenado a ellos? Yo hablara de l a variada hermosura del
cielo y de la tierra y del mar ; de la abundancia y majestuosi-
dad de la luz, del sol, de la luna y de las estrellas; de las fron-
dosidades de los bosques, de los colores y de los olores de las
flores, de la diversidad y muchedumbre de aves parl eras y pin-
tadas, de esos mil gneros de animales, tanto ms maravillosos
cuanto ms pequeos (pues admiramos ms el cuerpo de las:
ret pulchritudo rationis, ut omni formae apparenti quae oculis placet.
ipsius ments, quae oculis Utitur, praeferretur arbitrio. Sunt vero quaedam
ita posita in eorpore, ut tantummodo decorem habeant, non. et usum: sicut
habet pectus virile mamillas, sicut facies barbam, quam non esse muni-
mento, sed virili ornamento, indicant purae facies feninarum, quas utiqu
infirmiores muniri tutius conveniret. Si ergo nullum membrum est, in his
quidem conspicuis (unde ambigit nemo) , quod ita sit alicui operi accom-
modatum, ut non etiam sit decorum; sunt autem nonnulla, quorum solura
decus, et nullus est usus: puto facile intelligi in conditione corporis digni.
tatem necessitatz fuisse praelatam. Transitura est quippe necessitas, tetii-
pusque venturum quahdo sola invicm pulchritudine sine ua libdine per-
fruamur: quod mxime ad laudem referendum est Conditoris, cui dicitur
in Psalmo, Confessionem et decorem induisti
,0
.
5. Iam caetera pulchritudo et utilitas creaturae, quae homini, licet in
istos labores miseriasque proiecto atque damnato, spectanda atque sumen-
do divina largitate concessa est, quo sermone terminari potest? in caeli
et terrae et maris multimoda et varia pulchritudine, in ipsius lucis tanta
copia tamque mirabili specie, in sol ac luna et sideribus, in opacitatibus
nemorum, in coloribus et odoribus florum, in diversitate ac multitudirte
volucrum garrularum atque pictarum, in multiformi specie tot tantorum-
que animantium, quorum illa plus habent admirationis, quae niolis m-
nimum (plus enim formcularum et apicularam opera stupemus, quam
' F?. 103,1
1700 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 24, 5
hormigas y de las abejas que el inmenso cuerpo de las balle-
nas ) ; del enorme espectculo del mar cuando se viste su traje
de mil colores, a veces verde con varios matices, a veces prpu-
ra, a veces azul. Con qu placer se le contempla tambin
cuando se enfurece, y luego nace la calma, porque recrea al
espectador con tal que no abata y combata al navegante! [48].
Qu dir de la diversidad de manjares contra el hambre y de
los diferentes condimentos que nos ofrece la liberalidad de la
naturaleza contra el fastidio sin recurrir al arte culinario?
Cuntos remedios para conservar y recobrar la salud! Cuan
agradable la alternacin del da y de la noche! Cuan suave el
oreo de las auras! Cunto material nos ofrecen los rbo-
les y los animales para la confeccin de vestidos! Quin puede
describirlo t odo? Si quiera ampliar cada una de estas cosas
que he reducido y encuadrarla en estas lneas, cunto tiempo
me llevara cada una?
Todo esto son solaces de los miserables y condenados, no
premios de los bienaventurados. Cules sern, pues, los pre-
mios, si son tales y tales los solaces? Qu dar Dios a los que
predestin a la vida, si dio esto a los que predestin a la
muerte? De qu bienes colmar en la vida dichosa a aquellos
por quienes quiso que su Hijo unignito padeciera hasta la
muerte tantos males en esta vida miserable? De aqu que el
Apstol, hablando de los predestinados al reino de los cielos,
di ga: El que no perdon a su propio Hijo, sino que lo entreg
por todos nosotros, cmo no nos dar con l cualquier otra
immensa corpora balaenarum) ; in ipsius quoque maris tam grandi spec-
taculo, cum sese diversis coloribus induit velut vestibus, et aliquando vi-
ride, atque hoc multis modis, aliquando purpureum, aliquando caeruleum
est. Quam porro delectabiliter spectatur etiam quandocumque turbatur, et
fit inde maior suavitas, quia sic demulcet intuentem, ut non iactet et
quatiat navigantem? Quid ciborum usquequaque copia contra famem?
quid saporum diversitas contra fastidium, naturae diffusa divitiis, non
coquorum arte ac labore quaesita? Quanta in tam multis rebus tuendae
ac recuperandae salutis auxilia? Quam grata vicissitudo diei alternantis
et noctis? Aurarum quam blanda temperies? In fructicibus et pecoribus
indumentorum conficiendorum quanta materies? Omnia commemorare quis
possit? Haec autem sola, quae a me velut in quemdam aggerem sunt
coarctat, si vellem velut colligata involucra solvere atque discutere, quan-
ta mihi mora esset in singulis, quibus plurima continentur? Et haec
omnia miserorum sunt damnatorumque solatia, non praemia beatorum.
Quae igitur illa sunt, si tot ac talia ct tanta sunt ista? Quid dabit eis
quos praedestinavit ad vitam, qui haec dedit etiam eis quos praedestinavit
ad moitem? quae bona in illa beata vita faciet eos suniere, pro quibus
in hac misera unigenitum Filium suum voluit usque ad mortem mala
tanta perferre? Unde apostolus de ipsis in illud regnum praedestinatis
loquens, Qui proprio, inquit, Filio non pepercit, sed pro nobis mnibus
tradidit eum, quomodo non ct cum illo omnia nobis donabit". Cum haec
promissio complebitur, quid erimus? quales erimus? Quae bona in illo
" Rom. ?,;,!.
\
X X H , 2 5 EL CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 17 0 1
cosa? Qu seremos cuando se cumpla esta promesa? Cmo
seremos? Qu bienes recibiremos en aquel reino, habiendo
recibido ya por prenda la muerte de Cristo? Cmo estar el
espritu del hombre sin vicios a los que est sometido y a los
que se rinda, ni pasiones que combatir ni siquiera loablemente,
en un estado de paz perfecta? Cunta, cuan hermosa y cuan
cierta ser la ciencia de todas las cosas sin error y sin trabajo
all donde la sabidura sea bebida en su fuente con suma feli-
cidad y sin dificultad! Cmo ser el cuerpo cuando, plena-
mente sometido al espritu y suficientemente vivificado Dor l,
no tenga necesidad de alimentos? No ser ya animal, sino
espiritual, conservando, es pierto, la substancia de la carne,
pero exento de toda corrupcin carnal [49].
C A P I T U L O X X V
PERTINACIA Y OBSTINACIN DE ALGUNOS EN IMPUGNAR LA RESU-
RRECCIN DE LA CARNE CONTRA EL SENTIR UNNIME DEL MUNDO
Los ms famosos filsofos estn acordes con nosotros sobre
los bienes que el alma dichosa gozar despus de esta vida.
Combaten, sin embargo, la resurreccin de la carne y la niegan
con todas sus fuerzas. El gran nmero de los que la creen hace
reducir enormemente el nmero de los que la niegan. Doctos
e indoctos, sabios e ignorantes, se convirtieron fielmente a Cris-
to, que ha mostrado su resurreccinverdad que a los incrdu-
los parece absurda. El mundo crey la prediccin de Dios, v
regno accepturi sumus, quandoquidem Christo moriente pro nobis tale
iam pignus accepimus? Qualis erit spiritus hominis, nullum oimiino ha-
beos vitium, nec sub quo iaceat, nec cui cedat, nec pntra quod saltem
laudabiliter dimicet, pacaissima virtute perfectus? Rerum ibi omnium
quanta, quam speciosa, quam certa scientia, sine errore aliquo vel labore,
ubi Dei sapientia de ipso suo fonte potabitur, cum summa felictate, sine
ulla diffcutate? Quale erit corpus, quod omni modo spiritui subditum,
et eo sufficienter vivificatum, nullis alimoniis indigebit? Non enim an-
male, sed spiritual erit, habens quidem carnis, sed sine ulla earnali eof-
ruptione substantiam.
C A P U T XXV
n* DE PERVKACIA QUOHUMDAM, QUI RESUKRECTIONEM CARNIS, QUAM, SICDT
PKAEDICTUM EST, TOTUS MUNUUS CREDIT, IMPUGNANT
Verum de animi bonis, quibus post hanc vitam beatissimus perfruetur,
non a nobis dissentiunt philosophi nobiles: de carnis resurrectione con-
tendunt; hanc quantum possunt negant. Sed credentes multi, negantes
paucissimos reliquerunt, et ad Christum, qui hoc quod istis videtur absur-
dum, in sua resurrectione monstravit, fideli corde conversi sunt. docti et
indocti, sapientes mundi et insipientes. Hoc enim credidit mundus, quod
1702 W CIUDAD DE DIOS XXI I , 25
la fe del mundo en esta verdad tambin estaba predcha. Estas
predicciones no pueden atribuirse a los maleficios de Pedro,
pues le han precedido muchos aos [50]. Este es el Dios a
quiencomo he dicho ya varias veces y no me canso de repe-
tir, segn propi a confesin de Porfirio, que quera probarl o
con los orculos de sus dioses, temen las mismas divinidades.
El lleg a dar a Dios el nombre de Padre y de Rey. Guard-
monos de entender lo que l predijo como quieren entenderlo
los que no comparten con el mundo esta fe. Por qu no lo
entendern, desde luego, como lo entiende el mundo, cuya fe fu
predicha tanto tiempo antes, no como la entienden estos pocos
charlatanes que no han querido creer en el mundo ? En efecto, s
dicen que debe entenderse de otra manera, para no hacer injuria
a ese Dios del que dan testimonio tan esclarecido, diciendo que
su prediccin es vana, la injuria que le irrogan es mayor al de-
cir que debe entenderse de otra manera a como lo entendi el
mundo, cuya fe la alab El , la prometi y la cumpli.
Es que no puede hacer que resucite la carne y viva ter- ,
mente? O es que sa es una obra mala e indigna de Di os?
De su omnipotencia, que obra tantos y tan admirables mila-
gros, ya hemos hablado largamente. Queris saber algo que
no puede el Omnipotente? Helo aqu. Yo os lo di r : No puede
mentir. Creamos, pues, lo que puede, no creyendo lo que no
puede. No creyendo que puede mentir, creed, pues, que har l
que prometi que haba de hacer. Y creedlo como lo crey ei
mundo, cuya fe la predijo, la alab, la prometi y ha mostrado
que ya crey.
praedixit Deus; qui etiam hoc praedixit, quod hanc reni mundus fuerat
crediturus. eque enim Petri maleficiis eam cum laude credentium tanto
ante praenuntiare compulsus est Ule est enim Deus, quem (sicut iam di
aliquoties, nec commemorare me piget) , confitente Porphyrio, atque id
oraculis deorum suorum probare cupiente, ipsa numina perhorrescunt -.
quem sic laudavit, ut eum et Deum patrem et regem vocaret A.bsit enim,
ut sic intelligenda sint quae praedixit, quomodo volunt hi qui hoc cum
mundo non crediderunt, quod mundum crediturum esse praedixit. Cur
enim non potius ita, sicut crediturus tanto ante praedictU3 est mundus,
non sicut paucissimi garriunt, qui hoc cum mundo, quod crediturus prae-
dictus est, credere noluerunt? Si enim propterea dicunt alio modo esso
credenda, ne, si dixerint vana esse conscripta, iniuriam faciant illi Deo,
cui tam magnum perhibent testimonium; tantam prorsus ei vel etian
graviorem faciunt iniuriam, si aliter dicunt esse intelligenda, non sicut
mundus ea credidit, quem crediturum ipse laudavit, ipse promisit, ipse
complevit. Utrum enim non potest facer ut resurgat caro, et vivat in
aeternum; an propterea credendum non est id eum esse facturum, quia
malum est atque indignum Deo? Sed de omnipotentia eius, qua tot et
tanta facit incredibilia, iam multa diximus. Si volunt invenire quod om-
nipotens non potest, habent prorsus: ego dicam, Mentiri non potest. Cre-
damus ergo quod potest, non credendo quod non potest. Non itaque ere-
dntes quod mentiri possit, credant esse facturum quod se facturum esse
promisit: et sic credant, sicut credidit mundus, quem crediturum esse
praedixit. quem crediturum esse laudavit, quem crediturum esse
1
promisi,
XXTI, 26 El CIELO, FIN BE U CIUDAD DE DIOS 1 70 3
Cmo demuestran que esto es mal o? All no habr co-
rrupcin alguna, nico mal del cuerpo.
Adems, ya hemos hablado del orden de los elementos y dis-
cutido las dems objeciones sobre este punt o. En el libro XI I I
ya hemos hecho ver suficientemente cmo los movimientos
del cuerpo incorruptible sern flexibles y fciles, a juzgar pol-
lo que vemos ahora, cuando el cuerpo est sano, si bien su sa-
lud actual no es comparable a la inmortalidad. Los que no
hayan ledo esta obra o los que quieran recordar lo dicho, t-
mense la molestia de t ornar a leerla.
C A P I T U L O X X V I
CONTRADICCIN ENTRE PORFI RI O Y PLATN RESPECTO DE LAS
ALMAS DICHOSAS
Porfirio dicereplican stosque el alma, para ser dicho-
sa, debe hui r de todo cuerpo. Es, pues, vano pretender que el
cuerpo ser incorruptible si el alma no ser dichosa sino a
condicin de hui r todo cuerpo.
A esta objecin ya he respondido lo bastante en el libro
antes citado. Aadir aqu solamente una cosa: que corrija
Platn, maestro de todos estos filsofos, sus libros, y diga que
los dioses dejen sus cuerpos para ser dichosos, es.decir, mue-
ran, ya que l dijo que estn encerrados en cuerpos celestes.
quem credidisse iam ostendit. Hoc autem malum esse, unde demonstrant?
Non erit illie olla corruptio, quod est eorporis malum. De ordine elemeri-
tofum iam disputavimus, de alus hominum coniecturis satis diximus:
quanta sit futura in corpore incorruptibili facilitas motus, de praesentis
bonae valetudinis temperamento, quae utique millo modo illi comparanda
est immortalitati, in libro tertio dcimo satis, ut opinar, ostendimus. Le-
gant superior operis huius, qui vel non legerunr, vel volunt recolere quod
Jegerunt.
CAPI S T XXVI
QOMODO POKPFFYRII DEF1MTIO, QA BEATIS ANIMIS PUTAT CORPUS OMNE
FCIENDUM, IPSIUS PJLATONIS SENTENTIA DESTRUATUR, QUT DICIT SUMMUM
DEUM MIS PROMISISSE, UT NUNQUAM CORPORIBUS EXUERENTUR
Sed Porphyrius ait, inquiunt, ut beata sit anima, corpus omne esse
fugiendum. Nihil ergo prodest quia incorruptibile diximus futurum corpus,
si anima beata non erit, nisi corpas omne effugerit. Sed iam et hinc in
libro memralo quantum oportuit disputavi
7t
: verum hic unum inde tan-
tum commemorabo. Emendet libros suos istorum omnium magister Plato;
t dicat eorum dos, ut beati sint, sua corpora fugituros, id est, esse mo-
r toros, quos in caelestibus corporibus dixit inclusos; quibus lamen Deus,
s quo facti sunt, quo possent esse feecuri, immortalitatem, id est, in eisdem
c-orporibus aetemanl permangioiiero, non eorum natura id habente, sed
" '
I,:
?- i.p iit ra> .iiitoifdstssi oioqi.i.) iiiduqirmKmi ?iHlr;:in>?nor>
1 7 0 4 ,A CUIDAD DB DI OS
l
XXII, 26
Adems di ce que Di os, su aut or , les pr omet i , par a su segur i -
dad, l a i nmor t al i dad, es deci r , una pe r mane nc i a et er na en sus
cuer pos , si bi en est o no se debe a la nat ur al eza de l os mi s mos ,
si no a l a vol unt ad de Di os . Est o echa t ambi n p o r t i er r a aque-
l l o de que l a r es ur r ecci n de l a car ne no debe cr eer se por que
es i mpos i bl e [51J . En efect o, segn el mi s mo filsofo, cuando
el Di os i ncr eado pr omet i l a i nmor t al i dad a l os di oses, l es
di j o que hab a de hac e r una cosa i mpos i bl e. He aqu l as pal a-
br as que Pl at n pone en boca de Di os : Cmo habi s comen-
zado a ser, no podi s ser i nmor t al es e i ndi s ol ubl es . Pe r o no os
di sol ver i s ni hado al guno de muer t e os qui t ar la vi da, por que
no ser ms poder os o que mi vol unt ad, que es un l azo m s
fuert e par a vuest r a pe r pe t ui dad que el hado a que quedast ei s
l i gados al comenzar vuest r a exi st enci a. Si no sl o son ab-
s ur dos y s or dos l os que oyen est o, no dudar n que el Di os
cr eador , segn Pl at n, pr omet i a l os di oses cr eados al go i m-
pos i bl e. Qui en di c e : Vosot r os no podi s ser i nmor t al es , per o
ser i s i nmor t al es por vol unt ad m a, qu ot r a cosa di ce s i no:
Yo h ar que sei s lo que no podi s s e r ?
Res uci t ar , por t ant o, l a car ne i ncor r upt i bl e, i nmor t al , es-
pi r i t ual , aquel que, segn Pl at n, pr omet i que hab a de hacer
l o i mpos i bl e. A qu vi ene, pues , el gr i t ar que lo que Di os ha
pr omet i do y lo que el mundo ent er o cr ey, es i mpos i bl e, mxi -
me si se pr omet i t ambi n la fe del mundo en e l l o? Nos ot r os
deci mos adems que el Di os que, segn Pl at n, hace cosas
i mpos i bl es , har st a. Luego, p ar a que l as al mas sean di cho-
sas, no debe hui r s e t odo cuer po, si no r eci bi r se un cuer po in-
cor r upt i bl e. Y e n qu cuer po i ncor r upt i bl e se al egr ar n m s
que en el cuer po cor r upt i bl e en que gi mi e r on? As no ser
suo consilio praevalente, promisit. Ubi etiam evertit illud quod dicunt,
quoniam est impossibilis, ideo resurrectionem carnis non esse credendam.
Apertissime quippe iuxta eumdem philosophum, ubi diis a se factis pro-
misit Deus non faetus immortalitatem. quod impossibile est, se dixit esse
facturum. Sic enim eum locutum narrat Plato: Quoniam estis orti, inquit,
immortales esse et indissolubiles non potestis: non tamen dissolvemini,
eque vos ulla mortis fata periment, nec erunt valentiora, quam consilium
meum, quod maius est vinculum ad perpetuitatem vestram, quam illa qui-
bus estis colligati. Si, non solum absurdi, sed surdi non sunt qui haeo
audiunt, non utique dubitant diis factis, ab illo deo qui eos fecit, secun-
dum Platonem, quod est impossibile fuisse promissum. Qui enim dicit,
Vos quidem immortales esse non potestis, sed mea volntate immortales
eritis: quid aliud dicit, quam id quod fieri non potest, me faciente tamen
eritis? lile igitur carnem incorruptibilem, imraortalem, spiritualem resuscir
tabit, qui iuxta Platonem, id quod impossibile est, se facturum esse pro-
misit. Quid adhuc, quod promisit Deus, quod Deo promittenti credidit
mundus, qui etiam ipse promissus est crediturus, esse impossibile clamant?
Quandoquidem nos Deum, qui etiam secundum Platonem facit impossibi-
lia, id facturum esse clamamus. Non ergo, ut beatae sint animae, corpus
est omne fugiendum, sed corpus incorruptibile recipiendum. Et in quo
convenientius incorruptibili corpore laetabuntur, quam in quo corrupti-
X X H , 2 7 El, CIELO, FI N DE EA CIUDAD DE DI OS 1 7 0 5
p ar a el l os cr cel aquel deseo que Vi r gi l i o s eal a at r i buyndol o
a Pl at n :
Y tornen a querer entrar en crceles humanas.
Di go que no t e ndr n el deseo de t or nar a l os cuer pos cuando
t engan consi go l os cuer pos a que desean r e t or nar . Y l os t en-
dr n par a no dej ar l os ms , ni se ver n obl i gadas a abandonar -
l os por la muer t e ni dur ant e el ms br eve es paci o de t i empo.
C A P T U L O X X V I I
L A VERDAD E.N I.A CONCORDI A ENTRE P l . AT N Y P o R F T R t O
Pl at n y Por fi r i o han c ompr e ndi do cada uno por su cuent a
al gunas ver dades , y si pudi e r an ent ender s e ent r e s, qui z se
hi ci er an cr i st i anos. Pl at n di j o que l as al mas no pueden est ar
et er nament e si n l os cuer pos . Y, l gi cament e, l as al mas de l os
sabi os, segn l , despus de al gn t i empo, por l ar go que sea,
t or nar n a sus cuer pos . Por fi r i o, en cambi o, pr opus o que el
al ma per fect ament e pur i fi cada, una vez que r et or ne al Padr e ,
no vol ver j am s a l as mi s er i as de est a vi da. Si la ver dad que
Pl at n vi o l a hubi e r a ofreci do a Por fi r i o, a saber , que l as al mas
pl enament e pur i fi cadas de l os j us t os y de l os sabi os hab an de
t or nar a l os cuer pos humanos , y a su vez la ver dad vi st a por
Por fi r i o la hubi e r a comuni cado ste a Pl at n, es deci r , que l as
bili gemuerunt? Sic enim non in eis erit illa dir cupiditas, quam posuit
ex Platone Virglius, ubi ait:
ISnrMis et nci p; r; nt - n corporri vel k' i vv - rt i
T3
.
Sic, inquam, cupiditatem revertendi ad corpora non hah'ebunt, curt cor-
pora, in quae revert eupiunt, secum habebunt; et sic liabebunt, ut nun-
quam non habeant, nunquam ea prorsus vel ad oxifftuini quamlHirt tcm-
pu* ulla morte deponant.
C A l ' H T X X V I I
l) K CONTRARI1S nEKINl TIOMBIIS Pl.ATOMTS Vlf.IJK PoRI ' l l Vmi . 7N l?!7JB!'S
SI UTEHUE ALTERI CKERET, A VER1TATE NErlTER PEVTARET
Singula quaedain dixenint Plato ique Porpliyrius, quae si nter se
communicare potuissent, fact! essent fortasse Christiani. Plato dixit, sne
eorporibus animas in acternum esse non posse. Ideo enim dixit, etiam
sapientium animas post qoamlihet longum tempu*. tamen ad corpora re- 1
(lituras. Porpliyrius autem dixit, aiiimam purgatissimam. o.nm redierit ad
Patrem, ad haec mala rnundi nunquam esse rediturani. Ac per hoe, quod
verum vidit Plato, si dedis.-et Porphyrio, etiam itistorum atque sapientium
purgatissimas animas ad humana corpora reditura- ;;'rursus quod verum
vidit Porphyrius, si dedisset Platoni, nunquam reditura^ d mi r r i as <:<T-
73
Acne-U. 1.6 v.75r.
1706 ' A CIUDAD DE DIOS XXI I , 2 8
almas santas nunca han de volver a las miserias del cuerpo
corruptible, diciendo los dos ambas ideas, no cada uno la suya,
estoy en que veran ser ya lgico que las almas tornarn a los
cuerpos y recibirn los cuerpos para vivir dichosa e inmortal,
mente. Segn Platn, las almas santas t ornarn a los cuerpos
humanos, y, segn Porfirio, no tornarn a los males de este
mundo. Diga, pues, Porfirio con Pl at n: Tornarn a los cuerpos.
Y Platn con Porfirio. No t ornarn a los males. Y as coin-
cidirn en que tornan a los cuerpos, y no sufren ya males.
Y esto es, ni ms ni menos, lo que Dios promete que ha de dar
a las almas en un cuerpo eterno la felicidad eterna. Ahora,
una vez concedido que las almas de los santos tornarn a los
cuerpos inmortales, pienso que no tendrn inconveniente en ad-
mitir que tornen a sus cuerpos propios, es decir, a aquellos en
que soportaron Ibs males de este mundo y en los cuales sir-
vieron piadosa y fielmente a Dios para verse libres de esos
males [52].
C A P I T [T I, O X X V I I I
CONTRIBUCIN A LA VERDADERA FE EN LA RESURRECCIN EN LA
CONCORDIA ENTRE PLATN, L A B E N Y V A R R O N
Al gunos de l os nues t r os , que aman a Pl at n por la bel l eza
de su est i l o y p o r al gunas ver dades es par ci das p o r sus escr i t os,
di cen que pi ens a al go semej ant e a nos ot r os s obr e l a r esur r ec-
ci n de l os mue r t os . Ci cer n al ude a est o en sus cuat r o li-
ruptibilis corporis animas sanctas: ut non singuli haec singula, sed ambo
et singuli utrumque dicerent, puto quod viderent esse iam consequens, ut
et redirent animae ad corpora, et talia reciperent corpora, in quibus beate
atque immortaliter viverent. Quoniam secundum Platonem, etiam sanctae
animae ad humana corpora redibunt; secundum Porphyrium, ad mala
mundi huius sanctae animae non redibunt. Dicat itaque cum Platone Por-
phyrius, Redibunt ad corpora: dicat Plato cum Porphyrio, Non redibunt
ad mala: et ad ea corpora redir consentient, in quibus nulla patiantur
mala. Haec itaque non erunt nisi illa quae promittit Deus, beatas animas
in aeternum cum sua aeterna carne facturus. Hoc enini, quantum existimo,
iam facile nobis concederent ambo, ut qui faterentur ad immortalia cor-
pora redituras animas esse sanctorum, ad sua illas redir permitterent, im
quibus mala huius saeculi pertulerunt, in quibus Deum, ut his malis ca
rerent, pie fideliterque coluerunt.
C A P U T X X V I I I
QUID AD VERAM RESURRECTIONIS FIDEM VEL PLATO, VEL LABEO, VEL ETIAM
VARRO CONFERRE SIBI FOTUEKINT, SI OPINIONES EORM IN UNAM SENTENTIAM
CONVENISSENT
Nonnulli nostri, propter quoddam praeclarissimum loquendi genus, et
propter nonnulla quae veraciter sensit, amantes Platonem, dicunt euro
aliquid simile nobis etiam de mortuorum resurrectione sensisse. Quod
XXII, 28
N
EL CIELO, f IN DE LA CIUDAD DK DIOS 17 0 7
bros Sobre la repblica, en los que trata ms de chancearse
que de decir algo verdadero. En su obra introduce a un hom-
bre resucitado que cuenta cosas conformes con el sentir de los
platnicos.
Laben refiere tambin que dos hombres muertos, un da
se encontraron* en una encrucijada y que en seguida, habiendo
recibido la orden de tornar a sus cuerpos, se j uraron vivir en
perfecta amistad, que dur hasta que murieron de nuevo. Mas
esta clase de resurrecciones narradas por estos autores son
como las de aquellas personas que conocemos que han resuci-
tado y vuelto a esta vida, pero para no morir ms.
Marco Varrn profiere algo ms maravilloso en sus libros
Sobre el origen del pueblo romano. Y, para ser fiel, he aqu
sus mismas pal abr as: Algunos astrlogos escribieron que los
hombres estn destinados a un renacimiento, que los griegos
llaman TraAtyyEVEcrctv. Y fijan su fecha cuatrocientos cuarenta
aos despus de la muerte. En este momento, el cuerpo y el
alma que un da estuvieron unidos en el hombre, tornarn a
juntarse de nuevo.
Varrn y esos astrlogos (no s quines, pues no da sus
nombres al admitir su opinin) dicen algo que, aunque sea fal-
so, ya que las almas, una vez unidas por segunda vez a sus cuer-
pos, no los abandonarn jams, tambalea y echa por tierra
muchos de los argumentos que nuestros adversarios nos propo-
nen basados en la imposibilidad. En efecto, los que son o han
sido de esta opinin no han estimado que sea imposible que los
cadveres trocados en aire, en polvo, en ceniza, en agua, en
quidem sic tangit in libris de Repblica Tulius, ut eum lusisse potius,
quam quod id verum esset, affirmet dicere voluisse. Inducit enim homi-
nem revixisse, et narrasse quaedam quae Platonicis disputationibus con-
gruebant. Labeo etiam dos dicit uno die fuisse defunctos, et occurrisse
invicem in quodam compito, deinde ad corpora sua iussos fuisse remeare,
et constituase nter se amicos se esse victuros, atque ita*esse factum, doee
postea morerentur. Sed isti auctores talem resurrectionem corporis factam
fuisse narrarunt, quales fuerunt eorum quos resurrexisse novimus, et huic
quidem redditos vitae, sed non eo modo ut non morerentur ulterius. Mi-
rabilius autem quiddam Marcus Varro ponit in libris, quod conscripsit
de Gente populi Romani: cuius putavi verba ipsa esse ponenda. Gene-
thliaci qudam scripserunt, inquit, esse in renascendis hominibus quam
appellant TrocAiyysvEalav Graeci: hanc scripserunt confici in annis numero
quadringentis quadraginta, ut idem corpus et eadem anima, quae fuerint
coniuncta in homine aliquando, eadem rursus redeant in coniunctionem.
Iste Varro quidem, sive illi Genethliaci nescio qui (non enim nomina
eorum prodidit, quorum commemoravit sententiam) , aliquid dixerunt, quod
licet falsum sit (cum enim semel ad eadem corpora quae gesserunt, ani-
mae redierint, nunquam ea postea sunt relicturae) ; tamen multa illius
impossibilitatis, qua contra nos isti garriunt, argumenta convellit, et
destruit. Qui enim hoc sentiunt, sive senserunt, non eis visum est fieri
non posse, ut dilapsa cadavera in auras, in pulverem, in cinerem, in
humores, in corpora vescentium bstiarum, vel ipsorum queque hominum;
ad id rursus redeant, quod fuerunt. Quapropter Plato et Porphyrius, vel
1708 M CIUDAD DE DIOS XXI I , 29, 1
car ne de ot r as best i as o de ot r os hombr e s , t or nen a l o que fue-
r on. P o r ende, si l os admi r ador e s de Pl at n y de Por fi r i o que
an vi ven nos admi t en que l as al mas sant as vol ver n a i os
cuer pos , como di ce Pl at n, y que no t or nar n a l os mal es , como
di ce Por fi r i o, de aqu r econs t r u mos l a fe cr i st i ana, que di ce
que r eci bi r n l os cuer pos par a vi vi r et er na y fel i zment e si n
mal al guno. Y acept en t ambi n con Var r n que vol ver n a l os
mi s mos cuer pos que t uvi er on. De este mo d o quedar ' r esuel t a
ent r e el l os l a cuest i n s obr e l a r esur r ecci n de !a car ne.
C A P T U L O X X I X
L A ys i N JU: Di o s EX T.A OTRA VUIA
1. Ve amos ahor a, cuant o el Seor se di gne i l umi nar nos ,
qu han de hacer l os sant os en sus cuer pos i nmor t al es y es-
pi r i t ual es cuando su car ne vi vi r no car nal , si no es pi r i t ual -
ment e. Y si he de habl ar con fr anqueza, no s cul ser
esa acci n, o mej or , esa qui et ud y ese oci o. Los sent i dos del
cuer po nunc a me l o han mos t r ado. Si di go que lo he vi st o
con mi ment e o mi i nt el i genci a, qu es nues t r a i nt el i genci a
en c ompar ac i n de t al excel enci a? Es l a mans i n en que r ei na-
r l a paz de Di os, que, segn el Aps t ol , supera todo entendi-
miento. Cu l si no el nues t r o o el de l os nge l e s ? El de Di os ,
es cl ar o que no. Si , pues , l os sant os vi vi r n en la paz de Di os,
es i ndudabl e que l a paz en que deben vi vi r s obr epuj a t odo en-
potius quicumqtie illos diligunt e adhuc vivunt, si nobis consentan
etiam sanctas animas ad corpora redituras, sicut ait Plato, nec tamen ad
mala ulla redituras, sicut ait Porphyrius; ut ex his fiat consequens quod
fides praedicat christiana, talia corpora recepturas in quibus sine ullo
malo in aeternum feliciter vivant; assumant etiam hoc de Varrone, ut ad
eadem corpora redeant, in quibus antea fuerunt; et apud eos tota quaestio
de carnis in aeternum resurrectione solvetur. "
C A P l ' T X X I X
D E QfJALITATE VISIONIS, QUA IN FUTURO SAECUI.O SANCTI EUM VIDEBNT
1. Nunc iam quid acturi sint in corporilms imtnortalibus atque spiri-
tualibus sancti, non adhuc eorum carne camaliter, sed spiritualiter iam
vvente, quantum Dominus dignatur diuvare, videamus. Et illa quidem
actio, vel potius quies atque otium quale futurum sit, si verum velirn
dicere, nescio. Non enim hoc unquam per sensus corporis vidi. Si autem
mente, id est intelligentia, vidisse me dicam, quantum est, aut quid est
nostra intelligentia ad illam excelleatiam? Ibi est enim pax Dei, quae,
sicut ait Apostolus, superat omnem intellectum " : quera nisi nostrum, aut
fortasse etiam sanctorum Angelorum? non enim et Dei. Si ergo sancti in
Dei pace victuri sunt, prefecto in ea pace yicturi sunt, quae superas
" r h i i . ',,?
XXI I , 29, 1 KI, CIEIO, FIN DI! I,A CIUDAD DJ! DIOS 1709
t endi mi ent o. Que s obr epuj a el nues t r o, no h a y' d u d a ; per o que
1
s obr epuj a t ambi n el de l os ngel es , me par ece dar l o a ent en-
der en est as p al ab r as : todo entendimiento, no except uando ni n-
guno. Es pr eci so apl i c ar sus pal abr as a l a paz de" Di os, que
hace a Di os apaci bl e, y deci r que ni nos ot r os ni l os ngel es
la pode mos conocer como Di os l a conoce. Supera, pues, todo
entendimiento, a excepci n, cl ar o est , del suyo. Pe r o, como
nosot r os par t i c i par e mos al gn d a, segn, nues t r a dbi l capaci -
dad, de esa paz s uma, sea en nosot r os, sea ent r e nos ot r os , sea
con Di os, en cuant o que es nues t r o s umo Bi en, as l os ngel es
la conocen ahor a cuant o son capaces, y l os hombr e s , per o mu-
cho menos que el l os, p o r m s avanzados que est n er l a vi r t ud.
Qu gr an var n er a aquel que de c a: Ahora conocemos en
parte y en parte profetizamos hasta que llegue lo perfecto; y
t ambi n: Al presente no vemos sino por espejo y en enigma,
pero entonces veremos cara a cara! De est e l t i mo modo l o ven
ya l os sant os ngel es , l l amados t ambi n nues t r os ngel es, por -
que, des pus de l i br ados del poder de l as t i ni ebl as y t r ansfer i -
dos al r ei no de Cr i st o en vi r t ud de l a pr e nda r eci bi da del Es-
p r i t u Sant o, comenzamos a per t enecer a aquel l os ngel es con
qui enes pos eer emos en comn l a sant a y dul c s i ma Ci udad de
Di os, s obr e l a cual hemos escr i t o t ant os l i br os .
Los ngel es de Di os son nues t r os ngel es, como el Cr i st o
de Di os es nues t r o Cr i st o. Son de Di os, por que no abandonar on
a Di os, y son nues t r os , por que comenzamos a ser conci udadanos
suyos. Est o ha hecho deci r a nues t r o Se or : Cuidado con des-
preciar a alguno de estos pequeitos, porque os hago saber
que sus ngeles en los cielos ven el rostro de mi Padre celestial:
omnem intellectum. Quoniam nostrum quidem superat, non est dubium:
si autem superat et Angelorum, ut nec ipsos excepisse videatur, qui ait,
omnem intellectum; secundum hoc dictum esse debemus accipere, quia
pacem Dei, qua ipse Deus pacatus est, sicut novit Deus, non eam nos sic
possumus nosse, nec ulli Angel. Superat itaque o'mnem intellectum, non
dubium quod praeter suum. Sed quia et nos pro modo nostro pacis eius
participes facti summam in nobis atque inter i(os et cum ipso pacem,
quantum nostrum summum est, obtinebimus: isto modo pro suo modo
sciunt eam sancti Angel, nomines autem nunc longe infra, quantumlibet
provectu ments excellant. Considerandum est enim quantus vir dicebat.
Ex parte scimus, et ex parte prophetamus, doee veniat quod perfectum
est
76
-; et, Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad
faciem'". Sic iam vident sancti" Angeli, qui etiam nostri Angel dicti sunt,
quia eruti de potestate tenebrarum, et accepto Spiritus pignore translati
ad regnum Christi, ad eos Angeles iam coepimus pertinere, cum quibus
nobis erit sancta atque dulcissima, de qua iam tot libros scripsimus, Dei
civitas ipsa communis. Sic sunt ergo Angeli nostri, qui sunt Angeli Dei,
quemadmodum Christus Dei, Christus est noster. Dei sunt, quia Deum
non reliquerunt: nostri sunt, quia suos cives nos habere coeperunt. Dixit
autem Dominus Iesus, Videte ne contemnatis unum de pusillis istis. Dito
enim vobis, quia Angeli eorum in caelis semper vident faciem Patris mei,
15
i Cor. 13,9.10. " Ibid., u .
3.710
LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 29, 2
Nosotros veremos como ven ellos, pero an no vemos as. De
aqu las pal abras del Apstol ya ci t adas: Al presente no vemos
sino en espejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara.
Esa visin se nos reserva como premio de nuestra fe, y San
Juan habla as de el l a: Cuando se manifestare, seremos seme-
jantes a l, pues le veremos como l es. Por rostro de Dios debe
entenderse su manifestacin, no esa parte del cuerpo a la que
nosotros damos tal nombre [53].
2. Por eso, cuando se me pregunta qu liarn los santos
en el cuerpo espiritual, no digo lo que veo, sino lo que creo,
segn aquello del sal mo: Cre, y eso me ha hecho hablar. Digo,
pues, que vern a Dios en este mismo cuerpo; pero saber si lo
vern por l mismo, como ahora vemos el sol, la luna, las estre-
llas, el mar, la tierra y cuanto hay en ellos, no es cuestin
fcil. Es duro decir que los santos no podrn entonces abrir y
cerrar los ojos cuando quieran. Y es ms duro decir que el que
cierre los ojos all no ver a Dios. Si el profeta Eliseo, corpo-
ralmente ausente, creyendo que nadie lo vea, vio a su criado
Giezi, que reciba los presentes de Naamn el sir, a quien
el profeta haba curado de su lepra, cunto ms fcilmente
los santos vern en el cuerpo espiritual todas las cosas no slo
con los ojos cerrados, sino estando corporalmente auseates?
Ese ser el tiempo de la perfeccin de que habla el Apst ol :
Conocemos en parte y en parte profclisamos; mas, cuando lle-
gue lo perfecto, desaparecer lo que era en parte. Y luego, para
qui in caelis est". Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus: sed
nondum ita videmus. Propter quod ait Apostolus, quod paulo ante dixi,
Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad faciem.
Praemium itaque fidei nobis visio ista servatur, de qua et Ioannes aposto-
lus loquens, Cum apparuerit, inquit, smiles ei erimus, quoniam videbimus
eum sicuti est". Facies autem Dei manifestado eius intelligenda est, non
aliquod tale membrum, quale nos habemus in corpore, atque isto nomine
nuncupamus.
2. Quapropter cum ex me quaeritur, quid acturi sint sancti ii illo
corpore spirituali, non dico quod iam video, sed dico quod credo: secun-
dum illud quod in Psalmo lego, Credidi, propter quod locutus sum " . Dico
taque, Visuri sunt Deum in ipso corpore: sed utrum per ipsum, sicut per
corpus nunc videmus solem, lunam, stellas, mare, ac terram, et quae sunt
in ea, non parva quaestio est. Durum est enim dicere quod sancti talia
corpora tune habebunt, ut non possint oculos claudere atque aperire cum
volent. Durius autem, quod ibi Deum, quisqus oculos clauserit, non vide-
bit. Si enim propheta Elisaeus puerum suum Giezi absens corpore vidit
accipientem muera, quae dedit ei Naaman Syrus, quem propheta memo-
ratus a leprae deformitate mundaverat, quod servus nequam domino suo
non vidente, latenter se fecisse put averat
M
; quanto magis in illo corpore
pirituali videbunt sancti omnia, non solum si oculos claudant, verum
tiam unde sunt corpore absentes? Tune enim erit perfectum illud, de
quo loquens Apostolus, Ex parte, inquit, scimus, et ex parte prophetamus;
cum,' autem venerit quod perfectum est, quod ex parte est evacuabitur.
" M
f
. rS.Io. ' ' Ps. 115,10 '
'" 1 lo. 3(2 so 4 Rer. 5,8-47. , . , . , , . .
XXII, 29, 2 F.t, CIELO, FIN DE I.A CIUDAD DE DIOS 1711
mostrar con una especie de comparacin cunto se diferencia
esta vida de la futura, por ms que sea el avance en la virtud,
aade: Cuando era nio, jugaba como nio, hablaba como
nio, pensaba como nio. Pero, cuando fui ya hombre hecho,
di de mano a las cosas de nio. Al presente vemos slo en es-
pejo y en enigma, pero entonces veremos cara a cara. Ahora co-
nozco en parte, mas entonces conocer como soy yo conocido.
Si en esta vida, donde el conocimiento de los ms sobresalien-
tes profetas no merece ser comparado a la vida futura ms que.
como un nio es comparable a un joven, Eliseo vio a su siervo,
donde no estaba, tomando los dones, diremos que, cuando vea-
mos lo que es perfecto y cuando el cuerpo corruptible no apes-
gar al alma, sino que ser incorruptible, los santos necesitarn
para ver los ojos corpreos, de que Eliseo no tena necesidad?
Segn los Setenta, stas son las palabras del profeta a Giezi:
Iba acaso mi espritu contigo cuando sali a tu encuentro y,
bajando de un carro, le recibiste el dinero? 0 segn la versin
directa del presbtero Jerni mo: Pues qu? No estaba yo
presente en espritu cuando aquel hombre salt de su coche
para ir a tu encuentro? El profeta dice que lo vio con su es-
pritu, ayudado, sin duda, extraordinariamente, es decir, divi-
namente. Cunta ms razn habr para que entonces reciban
todos ese don, cuando Dios ser todo en t odos! No obstante,
los ojos del cuerpo tendrn tambin su funcin y estarn en su
lugar, y el espritu usar de ellos por medio del cuerpo espiri-
tual. Que el profeta Eliseo no los necesitara para ver a sn
Deinde ut, quomodo posset, aliqua similitudine ostenderet, quantum ab
illa quae futura est distet haec vita, non qualiumeumque hominum, verum
etiam qui praecipua hic sanctitate sunt praediti: Cum essem, inquit, par-
vulus, quasi parvulus sapiebam, quasi parvulus loquebar, quasi parvulus
cogitabam; cum autem factus sum vir, evacuavi ea quae. parvuli erant.
Videmus nunc per speculum in aenigmate, tune autem facie ad faciem.
Nunc scio ex parte, tune autem cognoscam sicut Ht cognitus sum". Si
ergo in hac vita, ubi hominum mirabilium prophetia ita comparanda est
illi vitae quasi parvuli ad iuvenem, vidit tamen Elisaeus accipientem mu-
era servum suum, ubi ipse non erat; itane cum venerit quod perfectum
est, nec iam corpus corruptibile aggravabit animam, sed incorruptibile*
nihil impediet, illi sancti ad ea quae videnda sunt oculis corporeis, quibus
Elisaeus absens ad servum suum videndum non indiguit, indigebunt? Nam
secundum interpretes Septuaginta, ista sunt ad Giezi verba Prophetae:
Nonne cor meum iit tecum, quando conversus est vir de curru suo in
obviam tib, et accepisti pecuniam?
82
et caetera. Sicut autem ex Hebraeo
interpretatus est presbyter Hieronymus, Nonne cor meum, inquit, in prae-
senti erat, quando reversus est homo de curru suo in oceursum tui? Corde
suo se dixit hoc vidisse Propheta, adiuto quidem mirabiliter, nullo dubi-
tante, divinitus. Sed quanto amplius tune omnes muere isto abundabunt,
cum Deus erit omnia in mnibus?
8S
Habebunt tamen etiam illi oculi-
corporei officium suum, et in loco suo erunt, uteturque illis spiritus per
spirituale corpus. eque enim et Ule Propheta, quia non eis indiguit ut
" i Cor. 13,11.13.
M
i Cor. 15,38.
*
2
4 Regr. 5,36.
1712 \ A CIUDAD DE DIOS XXI I , 29- 3
siervo ausente, no quiere decir que no los us para ver los ob-
jetos presentes, que poda verlos tambin con el espritu, aun-
que los cerrara, como vio los ausentes que estaban lejos de l.
Lejos, pues, de nosotros decir que los santos no vern a Dios
en a otra vida teniendo cerrados los ojos, pues le vern con
el espritu.
3. La cuestin es saber si lo vern tambin con los ojos
del cuerpo cuando no los tengan abiertos. Si sus ojos espiritua-
les, que estarn en su cuerpo espiritual, tendrn la misma vir-
tud que tienen los nuestros ahora, es cierto que no podrn ver
a Dios con ellos. Tendrn, pues, una potencia muy superior
si por ellos ser vista la naturaleza incorprea que no est
contenida en un lugar determinado, sino que est toda en todas
partes. Aunque decimos que Dios est en el cielo y en la tierra
(El mismo dice por el profeta: Yo lleno el cielo y la tierra).
no por eso podemos decir que tiene una parte en el cielo y
otra en la tierra, sino que El est todo en el cielo y todo en
la tierra, no en tiempos diversos, sino simultneamente, cosa
que no puede ninguna naturaleza corporal [54]. Los ojos de
los santos tendrn una potencia mayor, no para que vean con
ms agudeza que lo hacen las serpientes o las guilas (pues
los animales, por ms aguda que sea su vista, no pueden ver
ms que cuerpos) , sino para que vean tambin las cosas incor-
porales. Quiz esta gran potencialidad de visin fu dada por
un momento al santo patriarca Job an en el cuerpo mortal,
cuando dice a Di os: De odas te conoca primeramente, pero
ahora te veo con mis propios ojos. Por eso me despreci a m
mismo y me deshice y me estim polvo y ceniza. No obstante.
videret absentem, non eis usus est ad videnda praesentia; quae tamen spi-
ritu videre posset, etiamsi illos clauderet, sicut vidit absentia, ubi curo
eis ipse non erat. Absit ergo, ut dicamus illos sanctos in illa vita Deum
clausis oculis non visuros, quem spiritu semper videbunt.
3. Sed utrum videbunt et per oculos crporis, cura eos apertos babe-
bunt, inde quaestio est. Si enim tantum poteriint in corpore spirituali eo
modo utique etiam ipsi or.uli spirituales, quantum possunt isti quales
nunc habemus: procu] dubio per eos Deus videii non poterit. Longe ta-
que alterius erunt potentiae, si per eos videbitur incorprea illa natura,
quae non continetur loco, sed ubique tota est. Non enim quia dicimus
Deum et in celo esse, et in trra (ipse quippe ait per Prophetam, Cae-
lum et terram ego impleo"), aliam partem dicturi sumus eum in celo
habere, et in trra aliam: sed totus in celo est, totus in trra; non alter-
nis temporibus, sed u tronique simul, quod milla natura corporalis potest.
Vis taque praepollentior oculorum erit llorum, non ut acrius videant.
quam qudam perhibentur videre serpentes vel aquilae (quantalibet enim
acrimonia cernendi eadem quoque animalia nihil aliud possunt videre
qiiam eorpora) : sed ut videant et incorporalia. Et- fortasse ista virtus
magna cernendi data fuerit ad horam etiam in isto mortali corpore oculis
sticti viri Iob, quando ait ad Deum, In obauditu auris audiebam te prias,
niincutem omits meus videt te: proptera despexi mem.etipsu.in, et. dista-
* l T. 2\,U
XXI I , 29, 4 EL CIELO, FIN BE LA CIUDAD DE DIOS 1713
pueden tambin entenderse aqu los ojos del corazn, de los
cuales dice el Apst ol : Tened iluminados los ojos de vuestro
corazn. Y que Dios ser visto con estos ojos es una verdad
que no duda ningn cristiano que acepte las palabras del di-
vino Maestro: Bienaventurados los limpios de corazn, porque
ellos vern a Dios. Mas la cuestin es saber si lo veremos
tambin con los ojos corporales.
4. Estas pal abr as: Y ver toda carne la salud de Dios,
pueden entenderse, sin ningn inconveniente, de este modo:
Y todo hombre ver el Cristo de Dios, que fu visto en el cuer-
po y ser visto en la misma forma cuando juzgare a los vivos
y a los muertos. Que l es la salud de Dios lo atestiguan mil
otros pasajes de las Escrituras. El ms claro se halla en las
palabras del venerable viejo Simen, que, habiendo recibido a
Cristo nio en sus brazos, di j o: Ahora puedes ya, Seor, sacar
a tu siervo en paz de este mundo, segn tu promesa, porque
fian visto mis ojos tu salud. Las pal abras citadas de Job. tal
como se hallan en los ejemplares hebreos: Y en mi carne ver
a Dios, son una profeca de la resurreccin de la carne. Ntese
que no di j o: Por mi carne. Si lo hubiera dicho, podra enten-
derse Cristo Dios, que por medio de la carne ser visto en car-
ne. Sin embargo, pueden tomarse estas pal abr as: En mi carne
ver a Dios, como si dijera: Estar en mi carne cuando ver
a Dios. Y aquello que dice el Apstol: Cara a cara, no nos
obliga a creer que veremos a Dios por esta parte del cuerpo
donde estn los ojos corporales, ya que veremos con el espritu
hui. el exiuimavi me terram et cinerem". Quamvis hic nihil prohibeat
oculum cordis intelligi, de qnibus oculis ait Apostolus: /Ilumnalos oculos
habere cordis vestri
B6
. Ipsis autem videri Deum, cum videbitur, Christia-
nus ambigit nemo, qni fideliter accipit, quod ait Deus lie magister: Beati
nmndi carde., quoniam ipsiDeum videbunt". Sed ntrum etiam oorporali-
bus oculis ibi videatur, hoc in ista quaestione versamus.
4. lllud enim quod scriptum est, .Et videbit omnis caro salutare Dei
6
",
sine ullius nodo difficultatis sic intelligi potest. "Stc si dictum fuerit, Et
videbit omnis homo Christum Dei: qui utique in corpore visus est, et in
corpore videbitur, quando vivos et momios iudicabit. Quod autem jrse sit
salutare Dei, multa sunt ct alia testimonia Scripturarum: sed evidentius
verierandi illius senis Simeonis verba declarant, qui cum infantem Chris-
tum accepisset in manus suas, Nunc, inquit, dimittis servum tuum, Domi-
ne, secundum verbum tuum, in pace; quoniam vid erunt oculi mei salutare
tuum
89
. Uhid etiam quod ait supra memoratus Job, sicut in exemplari-
bus quae ex Hebraeo sunt invenitur. Et in. carne mea videbo Deum'"':
resurrectionem quidem carnis sine dubio prophetavit; non tamen dixit
Per earnem mcam. Quod quidem si dixisset, posset Deus Christus intel-
ligi. qui per earnem in carne videbitur: nunc vero potest ct sic accipi
In carne mea videbo Deum; ac si dixisset, In carne mea ero, cun videbo'
Deum. Et illud quod ait Apostolus. Facie ad faciem", non cogit ut DPDID
"
5
Job 42,5 ct 6, sec. O X . " Ibirt., I,JO.- ,O.
86
Bpti. 1,18. " Job 10,26, seo. Vu1ira*a"i
"' Mt. 5,R.
,J1
1 Cor. u,! 2.
" I * >,(.
1714 - I,A CIUDAD riE DIOS XXtT, 29, 5
sin interrupcin. En efecto, si el hombre interior no tuviera su
faz, no dijera el mismo Apst ol : As es que todos nosotros,
contemplando a cara descubierta, como en un espejo, al Seor,
somos transformados en la misma imagen de claridad en cla-
ridad como por el espritu del Seor. No entendemos de otra
suerte las pal abras del sal mo: Acercaos a El y seris ilumina-
dos, y el rubor no cubrir vuestro rostro. Por la fe nos acerca-
mos a Dios, y la fe pertenece al corazn, no al cuerpo. Como
ignoramos a qu grado de perfeccin llegar el cuerpo espiri-
tual (hablamos de una cosa que no hemos experimentado) ,
cuando la Escritura en su autoridad clara no venga en nuestro
socorro, es necesario que se realice en nosotros lo que se lee
en la Sabi dur a: Los pensamientos de los hombres son tmidos
e inciertas nuestras providencias.
5. Si el razonamiento de los filsofos, de que los objetos
inteligibles y los sensibles o corporales son de tal naturaleza
que no se pueden ver los inteligibles por el cuerpo, ni los cor-
porales puede contemplarlos la mente por s misma, si este
razonamiento, digo, fuera verdadero, cierto que no podramos
ver a Dios por los ojos del cuerpo, aunque fueran espiritua-
les. Mas este raciocinio lo ridiculiza la verdadera razn y la
autoridad proftica. Quin ser tan poco cuerdo que se atre-
va a decir que Dios desconoce las cosas corporales? Y. sin
embargo, El no tiene cuerpo para poder verlas. Adems, lo
que he citado poco ha del profeta Elseo, no indica bastante
per hanc faciem corporalem, ubi sunt oculi corporales, nos visuros esse
credamus, quem spiritu sine intermissione videbimus. Nisi enim esset
etiam interioris hominis facies, non diceret dem apostolus, Nos autem
revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginera transfor-
mamuT de gloria in gloriam, tanquam a Domini spiritu ~. Nec aliter intel-
ligimus quod in Psalmo canitur, Accedite ad eum, et illuminamini, et
facies vestrae non erubescent "
3
. Fide quippe acceditur ad Deum, quam
cordis constat esse, non corporis. Sed quia spirituale corpus nescimus
quantos habebit accessus (de re quippe inexperta loquimur) ; ubi aliqua,
quae aliter intelligi nequeat, divinarum Scripturarum non occurrit et
succurrit auctoritas, necesse est ut contingat in nobis quod legitur in libro
Sapieritiae: Cogitationes mortalium timidae, et incertae providentiae
nostrae " .
5. Ratiocinatio quippe illa philosophorum, qua disputant ita ments
aspectu intelligibilia videri, et sensu corporis sensibilia, id est, corporalia,
ut nec intelligibilia per corpus, nec corporalia per se ipsam mens valeat
intueri, si posset nobis esse certissima, proferto certum esset per oculos
corporis etiam spiritualis nullo modo posse videri Deum, Sed istam ra-
tiocinationem et vera ratio et prophetica irridet auctoritas. Quis enim ita
sit aversus a vero, ut dicere audeat Deum corporalia ista nescire? Num-
quid ergo corpus habet, per cuius oculos ea possit addiscere? Deinde quod
de propheta Elisaeo paulo ante diximus, nonne satis indicat etiam spiritu
non per corpus, corporalia posse cerni? Quando enim servus Ule muera

2
2 Cor. 3,i8.
" Ps. 28,6.
** Sap. 9,14.
XXI I , 29, 6 EL CIELO, FIN DE U CIUDAD DE DIOS 17X5
que las cosas corporales pueden ser vistas por el espritu sin
necesidad del cuerpo? Cuando el siervo recibi los dones, rea-
liz un hecho corporal, y el profeta lo vio no por el cuerpo,
sino por el espritu. Ahora bien, constando que el cuerpo es
visto por el espritu, por qu no puede ser que la potencia
del cuerpo espiritual sea tal que se vea el espritu por el cuer-
po? Dios es espritu. Cada cual conoce por el sentido interior,
y no por los ojos del cuerpo, la vida que le anima y le vegeta.
En cambio, la vida del prjimo, siendo invisible, la ve por el
cuerpo. Cmo discernimos los cuerpos vivientes de los no
vivientes, sino porque vemos a la vez los cuerpos y las vidas,
que no podemos verlas sino por el cuerpo? Mas la vida sin
el cuerpo escapa a los ojos corporales.
6. As es posible y muy creble que en la otra vida vere-
mos de tal manera los cuerpos mundanos del cielo nuevo y de
la tierra nueva, que veremos con una claridad asombrosa a
Dios, presente en todas partes y que gobierna todas las cosas
corporales, por medio de los cuerpos que llevemos, y que los
veremos doquiera volvamos los ojos. Y veremos esto no como
vernos ahora las cosas invisibles de Dios, por las cosas crea-
das, en espejo, en enigma y en parte, y donde vale ms la fe
con que creemos que la especie de las cosas corporales que ve-
mos por los ojos corpreos. Veremos como vemos a los hombres
que viven y ejecutan movimientos vitales y entre los cuales vivi-
mos. Y no creemos que viven, lo vemos, aunque no podemos
ver sin el cuerpo su vida, que contemplamos en ellos sin ambi-
accepit, utique corporaliter gestum est; quod tamen Propheta non per
corpus, sed per spiritum vidit. Sicut ergo constat videri corpora spiritu;
quid si tanta erit potentia spiritualis corporis, ut corpore videatur et spi-
ritus? Spiritus enim est Deus. Deinde vitam quidem suam, quae nunc
vivit in corpore, et haec terrena membra vegetal facitque viventia, inte-
rior sensu quisque, non per corpreos oculos, novit: aliorum vero vitas,
eum sint invisibiles, per corpus videt. Nam unde viventia discernimus a
non viventibus corpora, nisi corpora simul vitasque videamus, quas nisi
per corpus videre non possumus? Vitas autem sine
a
corporibus corporeis
culis non videmus.
6. Quamobrem fieri polest, valdeque credibile est, sic nos esse vi-
saros mundana tune corpora caeli novi et terrae novae, ut Deum ubique
praesentem et universa etiam corporalia gubernantem, per corpora quae
gestabimus, et quae conspiciemus quaquaversum oculos duxerimus, claris-
sima perspicuitate videamus: non sicut nunc invisibilia Dei, per ea quae
facta sunt, intellecta conspiciuntur
95
per speculum in aenigmate, et ex
parte *", ubi plus in nobis valet fides qua credimus, quam rerum cor-
poralium species quam per oculos cernimus corporales. Sed sicut nomi-
nes, inter quos viventes motusque vitales exserentes vivimus, mox ut as-
picimus, non credimus vivere, sed videmus; eum eorum vitam sine cor-
poribus videre nequeamus, quam tamen in eis per corpora remota omni
ambiguitate conspicimus: ita quacumqe spiritualia illa lumina corpo-
nim nostrorum circumferemus, incorporeum Deum omnia regentem, etiam
3a
Rom. r,2.
v,i
i Cor. F3,l2.
1716 I.A CIUDAD DE DIOS XXI X, 30, 1
gedad alguna por los cuerpos apartados. Doquiera que lleve-
mos estas luces espirituales de nuestros cuerpos, veremos por el
cuerpo al Dios incorpreo que gobierna todas las cosas. Luego
veremos a Dios por medio de unos ojos que se asemejarn en
excelencia a la mente, viendo tambin la naturaleza incorprea,
cosa difcil o imposible de justificar por testimonios de las di-
vinas Escrituras; o lo que es ms fcil de entender, Dios nos
ser tan conocido y tan visible, que le veremos con el espritu
en nosotros, en los otros, en lo otro, en s mismo, en el cielo
nuevo y en la tierra nueva y en todo ser subsistente entonces.
Lo veremos tambin por el cuerpo en todo cuerpo dondequiera
que la aguja de nuestros ojos espirituales ponga su punto de
mira. Y nuestros pensamientos sern patentes a todos y mutua^
mente. Entonces se cumplirn las palabras del Apst ol : No juz-
guis antes de tiempo hasta que el Seor venga e ilumine los
escondrijos de las tinieblas y descubra los pensamientos del co-
razn, y entonces cada uno ser alabado por Dios.
C A P I T U L O X X X
LA FELICIDAD ETERNA DE LA CIUDAD DE DI OS Y EL
SBADO PERPETUO
1. Cunta ser la dicha de esa vida, en la que habr des-
aparecido todo mal, en la que no habr bien oculto alguno y
en la que no habr ms obra que al abar a Dios, que ser visto
en todas las cosas! No s qu otra cosa va a hacerse en un
per corpora contiiebimur. Aut ergo per illos oculos sic videbitur Deus, ut
aliquid habeant in tanta excellentia menti simile, quo et incorprea na-
tura cernatur, quod ullis exemplis sive Scripturarum testimoniis divina-
ruin vel difficile vel impossibile est ostendere: aut quod est ad intel-
ligendum facilius, ita Deus nobis erit notus atque conspicuus, ut videa-
tur spiritu a singulis nobis in singulis nobis, videatur ab altero in altero,
videatur in se ipso, videatur in celo novo et in trra nova, atque in omni
quae tune fuerit creatura: videatur et per corpora in omni corpore quo-
cumque fuerint spiritualis corporis oculi acie perveniente directi. Pate-
bnt etiam cogitationes nostrae invicem nobis. Tune enim implebitur quod
Apostolus cun dixisset, Nolite ante tempus indicare quidquam; mox ad-
didit, doee venial Dominas, et illuminet abscondita tenebrarum, et ma-
nifestabit cogitationes coris, et tune laus erit unicuique a Deo ",
CAP t T XXX
DE AETERNA FELICTATE CIVITATIS DEI, SABBATOQUE PERPETUO
1. Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit
bonum, vacabitur Dei laudibus, qui erit omnia in mnibus! Nam quid
aliud agatur, ubi eque ulla desidia ces3abitur, eque ulla indigentia la-
" i Cor. 4,5.
XXI I , 30, 1 1L CIELO, FIN DR l,\ CIUDAD DE DIOS 1717
lugar donde no se dar ni la pereza ni la indigencia. A esto
me induce el sagrado Cntico, que dice: Bienaventurados los
que moran en tu casa, Seor; por los siglos de los siglos te
alabarn. Todas las partes del cuerpo incorruptible, destina-
das ahora a ciertos usos necesarios a la vida, no tendrn otra
funcin que la alabanza divina, porque entonces ya no ha-
br necesidad, sino una felicidad perfecta, cierta, segura y
eterna. Todos los nmeros de la armona corporal, de que
he hablado y que se nos ocultan, aparecern entonces a nues-
tros ojos maravillosamente ordenados por todos los miembros
del cuerpo. Y, juntamente, las dems cosas admirables y ex-
traas que veremos, inflamarn las mentes racionales con el
deleite de la belleza racional a alabar a tan gran Artfice. No
me atrevo a determinar cmo sern los movimientos de los
cuerpos espirituales, porque no puedo ni imaginarlo. Pero de
seguro que el movimiento, la actitud v la misma especie, sea
cual fuere, sern armnicos, pues all lo que no sea armnico
no existir. Es cierto tambin que el cuerpo se presentar al
instante donde el espritu quiera, y que el espritu no querr
o que sea contrario a la belleza del cuerpo o a la suya. La
gloria all ser verdadera, porque no habr ni error ni adula-
cin en los panegiristas. Habr honor verdadero, que no se
negar a ninguno digno de l ni se dar a ningn indigno, no
pudendo ningn indigno merodear por aquellas mansiones, ex-
clusivas del que es digno. All habr verdadera paz, donde na-
die sufrir contrariedad alguna, ni de s mismo ni de otro.
El premio de la virtud ser el Dador de la misma, que pro-
meti darse a s mismo, superior y mayor que el cual no puede
haber nada. Qu significa lo que dijo por el profet a: Yo ser
borabitur, nescio. Admoneor etiam sancto Cntico, ubi lego, vel audio,
Beati qui liabitant in domo toa, Domine, in saecula saeculorum lauda-
bunt te
8
. Omnia membra et viscera incorruptibilis corporis, quae nunc
videmus per usus necessitatis varios distributa, quoniam tune non erit
ipsa necessitas, sed plena, certa, secura, sempiterna felicitas, proficient
in laudibus Dei. Omnes quippe illi, de quibus iam sum locutus, qui nunc
latent, harmoniac corporalis numeri non latebunt, intrinsecus et extrin-
secus per corporis cuneta dispositi; et cum caeteris rebus, quae ibi magnae
atque mirabiles' videbuntur, rationales mentes in tan ti artificis laudem
rationabilis pulchritudinis delectatione succendent. Qui motus illie ta-
lium corporum sint futuri temer definir non audeo, quod excogitare non
valeo. Tamen et motus et status, sicut ipsa species, decens erit, quicum-
que erit, ubi quod non decebit, non erit. Certe ubi volet spritus, ibi
protinus erit Corpus: nec volet aliquid spiritus, quod nec spiritum possit
decere, nec Corpus. Vera ibi gloria erit, ubi laudan tis nec erro re quis-
quam, nec adulatione laudabitur. Verus honor, qui nulli negabitur digno,
itulli deferetur indigno: sed neo ad eum ambiet ullus indignus, ubi nullus
permittetur es.se nisi dignus. Vera pax, ubi nihil adversi, nec a se ipso,.
nec ab alio quisquam patietur. Praemium virtutis erit ipse qui virtutem
dedit, eique se ipsum, quo melius et maius nihil possit esse, promisit.
18
Ps. 83,5.
1718 . ; , , . U CIUDAD DE DIOS ' XXI I , 30; 3
su Dios y ellos sern mi pueblo, si no: Yo ser el objeto que
colmar sus ansias, yo ser cuanto los hombres pueden hones-
tamente desear: vida, salud, comida, riqueza, gloria, honor, paz
y todos los bienes? Este es el sentido recto de aquello del Aps-
tol : A fin de que Dios sea todo en todas las cosas. El ser el
fin de nuestros deseos, y ser visto sin fin, amado sin hasto
y alabado sin cansancio. Este don, este afecto, esta ocupacin,
ser comn a todos, como la vida eterna [55 j .
2. Por lo dems, quin se siente con fuerzas para ima-
ginarse, cunto menos para expresar, los grados que habr Ac
gloria y de honor en proporcin con los mritos? Que habr
grados, no puede ponerse en duda. Y uno de los grandes bie-
nes de la dichosa Ciudad ser el ver que nadie envidiar a otro,
ni el inferior al superior, como ahora los ngeles no envidian
a los arcngeles. Y nadie desear poseer lo que no ha recibido,
aunque est perfecta y concordemente unido a Aquel que lo ha
recibido, como en el cuerpo el dedo no quiere ser el ojo, aun-
queque el ojo y el dedo integran la estructura del mismo cuerpo.
Cada uno poseer su don, uno mayor y otro menor, de tal suer-
te que tendr, adems, el don de no desear ms de lo que tiene.
3. Y no se crea que no tendrn libre albedro porque no
podrn deleitarles los pecados. Sern tanto ms libres cuanto
ms libres se vean del placer de pecar hasta conseguir el pla-
cer indeclinable de no pecar. El primer libre albedro que se
dio al hombre cuando Dios lo cre recto, consista en poder
no pecar; pero poda tambin pecar. El ltimo ser superior
Quid est enim aliud quod per Prophetam dixit, Ero illorum Deus, et ips
erunt mihi plebs"; nisi, Ego ero unde satientur, ego ero quaecumque
ab hominibus honeste desiderantur, et vita, et salus, et victus, et copia, et
gloria, et honor, et pax, et omnia bona? Sic enim et illud recte intelligi-
tur, quod ait Apostolus, ut sit Deus omnia in mnibus
10
. Ipse finis crit
desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fastidio amabitur.
sine fatigatione laudabitur. Hoc munus, hic affectus, hic actus profecto
erit mnibus, sicut ipsa vita aeterna, communis.
2. Caeterum qui futuri sint pro meritis praemiorum etiam gradus
honorum atque gloriarum, quis est idoneus cogitare, quanto magis dicere?
Quod tamen futuri sint, non est ambigendum. Atque id etiam beata ci-
vitas illa magnum in se bonum videbit, quod nulli superiori ullus inferior
invidebit, sicut nunc non invident Archangelis Angel caeteri: tamque
nolet esse unusquisque quod non accepit, quamvis sit pacatissimo con-
cordiae vinculo ei qui accepit obstrictus, quam nec in corpore vult oculus
esse qui est digitus, cum membrum utrumque contineat totius carnis
pacata compago. Sic taque habebit donum alius alio minus, ut hoc quo-
que donum habeat, ne velit amplius.
3. Nec ideo liberum arbitrium non habebunt, quia peccata eos de-
lectare non poterunt. Magis quippe erit liberum, a delectatione peccandi
usque ad delectationem non peccandi indeclnabilem liberatum. Nam pri-
mum liberum arbitrium, quod homin datum est, quando primum creatus
est- rectas, potuit non peccare, sed petuit et peccare: hoc autem novissi-
" Lev. 26,11.
' ""> i Cor. i5iiS.
X X H , 30, 4 IX CIELO, FIN DE LA CIUDAD DE DIOS 1710
a aqul y consistir en no poder pecar. Y ste ser tambin
don de Dios, no posibilidad de su naturaleza. Porque una cosa
es ser Dios, y otra, ser particionero de Dios. Dios, por natura-
leza, no puede pecar; en cambio, el que participa de Dios
slo recibe de El la gracia de no poder pecar. Guardar esta
gradacin es propi o del don divino: dar primero un libre al-
bedro por el que el hombre pudiera no pecar y, al fin, otro
por el que no pudiera pecar. El primero permita la adquisi-
cin de mritos, y el ltimo, la recepcin de premios. Mas,
porque esta naturaleza pec cuando poda pecar, es librada
por una gracia ms liberal para arri bar a la libertad en que
no pueda pecar [56]. As como la primera inmortalidad, que
Adn perdi pecando, consisti en poder no morir, y la lti-
ma consistir en no poder morir, as el primer libre albedro
consisti en poder no pecar, y el ltimo consistir en no po-
der pecar. Y la voluntad de piedad y de equidad ser tan
inamisible como la felicidad. Es cierto que al pecar no con-
servamos ni la piedad ni la felicidad; empero, el querer la
felicidad no lo perdimos ni cuando perdimos l a felicidad.
Hemos de negar a Dios libre albedro porque no puede pe-
car? Todos los miembros de la Ciudad santa tendrn una
voluntad libre, exenta de todo mal y llena de todo bien, go-
zando indeficientemente de la jocundidad de los goces eternos,
olvidada de las culpas y de las penas, pero sin olvidarse de
su liberacin para no ser ingrata con su Libertador.
4. El alma se acordar de los males pasados, pero inte-
lectualmente y sin sentirlos. Un mdico bien instruido, por
ejemplo, conoce casi todas las enfermedades del cuerpo por su
3uum eo potentius erit, quo peccare non poterit. Verum hoc quoque Dei
muere, non suae possibilitate naturae. Aliud est enim, esse Deum; aliud,
participem Dei. Deus natura peccare non potest; particeps vero Dei ab illo
accipit, ut peccare non 'possit. Servandi autem gradus erant divini mune-
ris, ut primum daretur liberum arbitrium, quo non peccare posset homo;
novissimum, quo peccare non posset: atque ilkid ad comparandum me-
ritum, hoc ad iecipiendum praemium pertineret. Sed quia peccavit isla
natura cum peccare potuit, largiore gratia liberatur, ut ad eam perduca-
tur libertatem, in qua peccare non possit. Sicut enim prima immortalitas
fuit, quam peccando Adam perdidit, posse non mori, novissima erit non.
posse mori: ita primum liberum arbitrium posse non peccare, novissi-
mum non posse peccare. Sic enim erit inamissibilis voluntas pietatis et
aequitatis, quomodo est felicitatis. Nam utique peccando nec pietatem
nec felicitatem tenuimus, voluntatem vero felicitatis nec perdita felictate
perdidimus. Certe Deus ipse numquid, quoniam peccare non potest, ideo
liberum arbitrium habere negandus est? Erit ergo illius civitatis et una in
mnibus, et inseparabilis in singulis voluntas libera, ab omni malo libe-
rata, et impleta omni bono, fruens indeficienter aetemorum iucunditate
gaudiorum, oblita culparum, oblita poenarum; nec tamen ideo suae li-
berationis oblita, ut liberatori suo non sit grata.
4. Quantum ergo attinet ad scientiam rationalem, menor praeterito-
rum etiam malorum suorum; quantum autem ad experientis sensum, pror-
sus immemor. Nam et peritissimus medicus, sicut arte sciuntur, omnea
1720 LA CIUDAD DE DIOS XXI I , 30, 4
ar t e ; per o muc has , l as que no ha sufr i do, l as desconoce expe-
r i ment al ment e. As , l os mal e s se pueden conocer de dos mane-
r as : por ci enci a i nt el ect ual o por exper i enci a c or por al . De
una mane r a conoce l os vi ci os la s abi dur a del hombr e de bi en,
y de ot r a, l a vi da r ot a del l i ber t i no. Y pueden ol vi dar s e t am-
bi n de dos mane r as . De una mane r a l os ol vi da el sabi o y el
est udi oso, y de ot r a, el que l os ha s ufr i do: aqul l os ol vi da
des cui dando el est udi o, y st e, des poj ado de su mi s er i a. Segn
este l t i mo ol vi do, l os sant os no se ac or dar n de l os ni al es
pas ados . Es t ar n exent os de t odos l os mal es, si n que les rest e
el me nor sent i do, y, no obst ant e, l a ci enci a que ent onces po-
seer n en mayor gr ado no sl o no l es ocul t ar sus mal es pa-
sados, si no ni la mi ser i a et er na de l os condenados . En efect o,
si no r ecor dar an que fuer on mi s er abl es , c mo, segn di ce el
Sal mo, cant ar n et er nament e l as mi s er i cor di as del Se or ? Sa-
bemos que la mayor al egr a de est a Ci udad ser cant ar un
cnt i co de gl or i a a l a gr aci a de Cr i st o, que nos l i ber t con su
s angr e.
Al l se c umpl i r e s t o: Descansad y ved que yo soy el Se-
or. Est e ser r eal ment e el gr an s bado que no t endr t ar de,
ese s bado encar eci do por el Seor en l as pr i me r as obr as de
su cr eaci n al de c i r : Dios descans el da sptimo de todas sus
obras y lo bendijo y lo santific, porque en l repos de todas
las obras que haba emprendido. Nos ot r os mi s mos ser emos al l
el d a spt i mo cuando seamos l l enos v col mados de la bendi -
ci n y de la sant i fi caci n de Di os. Al l , en qui et ud, ver emos
fere morbos corporis novit: sicut autem corpore sentiuntur, plurimos
nescit, quos ipse non passus est. Ut ergo scientiae malorum duae sunt;
una, qua potentiam ments non latent: altera, qua experientis sensibus
inhacrent (aliter quippe sciuntur omnia vitia per sapientiae doctrinam,
aliter per insipientis pessimam vitam) : ita et obliviones malorum duae
sunt. Aliter ea namque obliviscitur eruditus et doctus, aliter expertus et
passus-: ille. si peritiam negligat; iste. si miseria careat. Secundum hane
oblivionem quam posteriore loco posui, non erunt memores sancti prae
feriloriim malorum: oarebunt enini mnibus, ita ut penitus delcantur de
sensibus corum. Ea tamen potentia scientiae, quae magna in eis erit, non
solum sua practerita. sed etiam damnatorum eos sempiterna miseria non
latebit. Alioquin si se fuisse miseros nescituri sunt, quomodo, sicut ait
I'salmus. misericordias Domini in aeternum cantabunt?
101
Quo cntico in
srloriam gratlae Christi, ouius sanguine liberati sumus, nihil erit piofecto
illi iucundius civitati. Ibi perficietur, Vacate, et videte quoniam ego suw
Deus '
J
. Quod erit ver mximum sabbatum non habens vesperam, quod
commendavit Dominus in primis operibus mundi, ubi legitnr: Et requievit
Deus die sptimo ab mnibus operibus suis, quae fecit: et benedixit Deus
diem septimum. et mnetifiravit eitni, quia. in eo requievit ab mnibus ope-
ribus suis, quae inrhoavit Deus facer
j

3
. Dies enim sptimas etiam nos
ipsi erimus, quando eius fuerimus benedictione et sanctificatione pleni
atqtie refecti, Jbi vacantes videbimus quoniam ipse est Deus: quod nobis
01 - i s j,<) .,
102
Ps. 45,'u.
' "" < ", ' -n. 2.2.1 .
XXI I , 30, 5 El, CIELO, FIN* DE LA CIUDAD DE DIOS 1721
que El es Di os, cual i dad que qui s i mos u s u r p ar c uando lo aban-
donamos si gui endo el seuel o de est as p al ab r as : Seris como
dioses. Y nos apar t amos del Di os ver dader o, que nos har a
di oses por par t i ci paci n de El , no por deser ci n. Qu hemos
hecho sin El si no des hacer nos en su I r a? Re par ados por El y
cons umados por una gr aci a ms abundant e , des cans ar emos
et er nament e vi endo que El es Di os, y ser emos l l enos de El
c uando El ser t odo en t odos . Nues t r as mi s mas obr as buenas ,
cuando l as cons i der amos m s de El que nues t r as , ent onces se
nos i mput an par a el l ogr o de est e s bado. En cambi o, si nos
l as at r i bu mos a nos ot r os , s er n obr as ser vi l es. Del s bado se
di c e : No haris en l obra alguna servil. A est e t enor di ce
t ambi n el pr ofet a Ez e qui e l : Y les he dado mi sbado como
signo de alianza entre ellos y yo, a fin de que conozcan que yo
soy el Seor
1
, que los santific. Est o l o s abr emos c uando este-
mos en per fect a qui et ud y veamos per fect ament e que El es Di os .
5. Est e s abat i s mo apar e c e r m s cl ar o si se c omput a el
nme r o de edades como ot r os t ant os d as, segn l as Es cr i t ur as ,
pues que se hal l a ser j us t ament e el d a s pt i mo. La pr i me r a
edad, como el pr i me r d a, se cuent a desde Ad n has t a el di l u-
vi o; l a s egunda, desde el di l uvi o has t a Abr ah n, au n qu e no
c ompr e nde i gual dur aci n que l a pr i me r a, pe r o s i gual n-
mer o de gener aci ones , que son di ez. Desde Ab r ah n has t a
Cr i st o, el evangel i st a San Mat eo cuent a t r es edades , que abar c a
cada una cat or ce gener aci ones : una, desde Ab r ah n has t a Da-
vi d; ot r a, desde Davi d has t a l a caut i vi dad de Babi l oni a, y l a
ipsi esse voluimus, quando ab illo cecidimus, audientes a seductpre, Eritis
sicut dii"
A
; et recedentes a vero Deo, quo faciente d essemus eius par-
ticipatione, non desertione. Quid enim sine illo fecimus, nisi quod in ira
eius defecimus? "" A quo refecti, et gratia maiore perfecti, vaeabimus
in aeternum, videntes quia ipse est Deus, quo pleni erimus, quando ipse
erit omnia in mnibus. Nam et ipsa bona opera nostra, quando ipsius
potius intelliguntur esse quam nostra, tune nobis ad hoc sabbatum adi-
piscendum imputantur. Quia si nobis ea tribuCtimus, servilia erunt ; cum
de sabbato dicatur, Omne opus servile in eo non jacietis ''"'. Propter quod
et per Ezechielem prophetam dicitur, Et sabbata mea dedi eis in signum
nter me et inter eos, ut scirent quia ego Dominus qui sanctifico eos "".
Hoc perfecte tune sciemus, quando perfecte vaeabimus, et perfecte vide-
bimus quia ipse est Deus.
5. Ipse etiam numerus aetatum, veluti dierum, si secundum eos ar-
tculos temporis computetur, qui in Scripturis videntur expressi, iste sab-
batismus evidentius apparebit, quoniam septimus invenitur: ut prima aetas
tanquam dies primus sit ab Adam usque ad diluvium, secunda inde usque
ad Abraham, non aequalitate temporum, sed numero generationum: denas
quippe habere reperiuntur. Hinc iam, sicut Matthaeus evangelista deter-
minat, tres aetates U9que ad Christi subsequuntur adventum, quae singulae
denis et quaternis generationibus explican tur: ab Abraham usque v
A
Da-
' Ibid., 3,5
105
Ps. 89,9.
"
,B
Deut. 5,14.
">' Ez . 20,12.
J722 M CIUDAD DE DIOS XXI I , 30, 6
tercera, desde la cautividad hasta el nacimiento temporal de
Cristo. Tenemos ya cinco. La sexta transcurre ahora y no debe
ser coartada a un nmero determinado de generaciones, por
razn de estas pal abr as: No os corresponde a vosotros conocer
los tiempos que el Padre tiene reservados a su poder. Tras sta,
Dios descansar como en el da sptimo v har descansar en s
mismo al da sptimo, que seremos nosotros.
Sera muy largo t rat ar ahora al detalle de cada una de estas
edades. Baste decir que la sptima ser nuestro sbado, que no
tendr tarde, que concluir en el da dominical, octavo da v
da eterno, consagrado por la resurreccin de Cristo y que fi-
gura el descanso eterno no slo del espritu, sino tambin del
cuerpo. All descansaremos y veremos; veremos y amaremos:
amaremos y alabaremos. He aqu la esencia del fin sin fin.
Y qu fin ms nuestro que arri bar al reino que no tendr
fin! [57].
6. Estoy en que ya he saldado, con la ayuda de Dios y con
esta inmensa obra, la deuda contrada. Quienes con sta tengan
poco o demasiado, que me perdonen. Y quienes estn satisfe-
chos, agradecidos den gracias no a m, sino a Dios conmigo.
As sea.
vid una, altera inde usque ad transmigrationem in Babyloniam, tertia inde
usque ad Christi carnalem nativitatem. Fiunt itaque omnes quinqu.
Sexta nunc agitur, nullo generationum numero metienda, propter id quod
dictum est, Non est vestrum scire tmpora, quae Pater posuit in sua po-
testate "
B
. Post hanc tanquam in die sptimo requiescet Deus, cum eum-
dem septimum diem, quod nos erimus, in se ipso Deo faciet requiescere.
De istis porro aettibus singulis nunc diligenter longum est disputare.
Haec tamen sptima erit sabbatum nostrum, cuius fins non erit vespera.
sed dominicus dies velut octavus aeternus, qui Christi resurrectione sa-
cratus est, aeternam non solum spiritus, verum etiam corporis rquiem
praefigurans. Ibi vacabimus, et videbimus; videbimus, et amabimus; ama-
Wmus, et laudabimus. Ecce quod erit in fine sine fine. Nam quis alius
noster est finis, nisi pervenire ad regnum, cuius nullus est finis?
6. Videor mihi debitum ingentis huius operis, adiuvante Domino,
reddidisse. Quibus parum, vel quibus nimium est, mihi ignoseant: qui-
bus autem satis est, non mihi, sed Deo mecum grafas congratulantes
agant Amen.
'*" Act. 7,y.
NOTAS AL LIBRO XXII <
,
:
[1] Este libro fu escrito probabilsimamente a principios del 427-
[2] He aqu el gran fundamento de la providencia de Dios sobre el
mundo. Dios no permitira que hubiera males en el mundo si no fuera
para sacar mayores bienes. Aunque la razn humana se resista a acata*
esto, es preciso confesar que es as. Esta misma idea la vemos expresada
en De Genesi ad litteram (XI 9,12; 10,13-14 ss.) y ms tarde recogida
por el Maestro de las Sentencias (Sententiarum 1.2 dist.23 e l ) .
[3] Ya hemos hablado varas veces del concepto del mal que tent
Agustn y cmo todas las naturalezas, en cuanto naturalezas, son buenas,
y que el mal no es ms que la privacin de bien. Remitimos al lector a
los lugares citados en otra parte y ya comunes, y como algo ms concreto
al Enchiridion (12- 15,4) .
[43 Gf. Ench. 28-32,9.
[5] Estas apreciaciones sobre la eficacia del conocimiento y poder de
Dios han pasado a ser patrimonio de la escuela. Santo Toms las recoge
y las transmite a la posteridad, y en su tratado de la Summa theologica
titulado de Deo uno hace de ellas una aplicacin maravillosa.
[6] Solet autem, nos dice el Santo en De fide et Symbolo 6,13,
quosdam ojfendere vel impos gentiles vel haereticos, quod credamus as-
sumptum terrenum corpus in caelum. Sed gentiles plerumque philoso-
phorum argumentis nobiscum agere student, ut dicant, terrenum aliquid
in celo esse non posse. Nostras enim Scripturas non noverunt, nec sciun
quomodo dictum sit: Seminatur corpus anmale, surget corpus spiritale.
[7] En la epstola 137 (3,11) presenta el mismo problema de uni
al tratar de la encarnacin del Verbo. Y recurre tambin a la misma
comparacin. La persona humana es una mezcla de alma y de cuerpo;
a persona de Cristo es una mezcla de hombre y de Dios. Cuando el Ver-
bo de Dios se uni a un alma que ya tena su cuerpo, tom conjuntamen-
te el alma y el cuerpo. Lo uno se realiza cada da cuando se engendra un
hombre; lo otro acaeci una vez para libertar a los hombres. Con todo,
la mezcla de dos cosas incorpreas debi creerse con mayor facilidad que
la de una cosa corprea con otra incorprea. Si el alma no se engaa
respecto a su propia ndole, comprender que es incorprea; pues mu-
cho ms incorpreo es el Verbo de Dios.
[8] Este milagro de la fe ha sido siempre para San Agustn un ar-
gumento poderoso a favor de la Iglesia y de la virtud divina que la anima.
Si lo que propone a la creencia de los fieles es creble, es increble que
no lo crean algunos; y si lo que propone es increble, es tambin incre-
ble cmo lo creen tantos. He aqu el paradjico argumento que va a ex-
poner en el presente captulo.
[9] Esta imagen es digna de pasar a la literatura cristiana. Cristo
envi al mundo a unos pescadores con las redes de la fe. Este es el mayor
de los milagros: que estos ignorantes se ganaron al mundo sencillamente
con lanzar las redes de su fe al fondo.
[10] La subsistencia de la religin cristiana en sus dogmas funda-
mentales, la resurreccin y la ascensin de Cristo, es el argumento ms
fuerte de su divinidad. Es un hecho que la creencia en estos dos dogma
est arraigada en un gran nmero de hombres, de cristianos por ser cris-
1724 ' LA CIUDAD DE DIOS
tianos y de no cristianos, para desbaratar y dar al traste con esta creen-
cia, lo cual prueba que tambin creen en ella, puesto que tratan de la-
ceria desaparecer, y si no creyeran en ella, no les interesara lo ms m-
nimo. San Agustn va buscando argumentos de experiencia y sabidos, pero
que son los que gozan de mayor fuerza, para probar la divinidad de la
Iglesia y de su doctrina.
[11] Esta pgina, digna del apologista Agustn, merece una larga
meditacin. La contraposicin prueba la divinidad de Cristo. Los mrtires
son el argumento ms contundente contra los paganos. El Santo amon-
tona verbos para expresar sus tormentos, y, con todo, la Iglesia se mul-
tiplicaba, segua lozana y boyante. Sparsum est semen sanguinisgri-
taba l como lo hiciera otrora Tertuliano, surrexit segas Erclcsiae
(Serm. 22,4) .
[12] Vives piensa que debe leerse ante Scipionem, es decir, PJmilia-
no, que es el interlocutor de los libros De repblica. Los lovanienses,
siguiendo su conjetura, probaron enmendar el texto; pero es ir contra to-
das las ediciones y contra otros manuscritos. As Migne en nota.
[13] La resurreccin como dogma fundamenta!" de nuestra sagrada
religin ha sido el ms impamente atacado siempre por los racionalistas.
San Agustn se afana en estos captulos por proponer argumentos fci-
les, a fortiori y ad homiiiem, pero que son de un valor irrefragable.
[14] Estas aparentes paradojas dan fe de la gran psicologa del
Santo en orden a la credulidad y pedagoga del pueblo. Ms adelante nos-
dir que esos libelos que mandaban hacer se lean tambin al pueblo por
el mismo motivo que la Escritura. Al principio, en los primeros aos del
cristianismo, los fieles eran ms sencillos y ms fciles a creer que ahora.
Y entonces la Escritura era la ltima palabra. Ella daba fe de los mila-
gros, y, al ver los milagros, se percataban de que era verdad lo que las
Escrituras intimaban. Y esto es lo que quiere decir en estas contraposi-
ciones Agustn.
[15] Referencias de este milagro hallamos en los lugares siguientes:
Confess. IX 7,16; Serm. 318,1; Retract. I 13,7. El mismo San Ambrosio
nos da fe de l en la epstola 85 y en el sermn 91.
[16] Sabido es que, en la antigedad, la poca del bautismo en la
Iglesia catlica, fuera del caso de necesidad, eran Pascua y Pentecosts.
As leemos en Tertuliano, en su obra De baptismo (c.19) : Diem Baptismo
solemniorem Pascha praestat, cum et passio Dornini, in qua tingimur.
adimpleta est. Exinde Pentecoste (id est, ut loquitur n libro De corona
militis c.3, a die Paschae usque ad Pentecosten) , ordinandis Iavdcris
latissimum spatium est: quo et Domini resurrectio inter Discpulos fre-
quentata est, et gratia Spiritus sancti dedicata.
[17] Se daba el nombre de cirrati a los jvenes de ambos sexos has-
ta la edad de la pubertad, y aun a las mujeres solteras, porque hasta di-
cha edad no se cortaban el pelo.
[18] Curubis o Corubis era una ciudad famosa del frica propia,
llamada hoy Kurbah.
[19] No conocemos la situacin geogrfica de Sinit, pero bien pode-
mos suponer, por lo que aqu se dice, que estaba cercana a Hipona.
[20] Es difcil identificar esta quinta. nicamente tenemos la refe-
rencia que de ella nos da Agustn, y por ella deducimos que distaba muy
poco de la sede de su dicesis propia, de Hipona.
[21] Roys y Rozas, guiado tambin de la deficiente puntuacin del
texto latino, ha traducido: Poderoso es, dice el Seor que ahuyento, etc.
Creemos, empero, que la coma debe ir despus de dice, tal como lo hemos
hecho en nuestra versin. , , ... ,....,,,,.; .,..,, ... <,.,>-..!<
NOTAS AL LIBRO XXII JYgK
[22] La palabra latina empleada, orarium, es justamente el pauelo
destinado a limpiarse la cara.
[23] En su honor va dirigido el sermn 325.
[24] Traducimos folies, neologismo en nuestra lengua, porque no ].
mos hallado una palabra apropiada para esta clase de moneda. Los folies
se llaman as por la bolsa en que iban guardados. Las monedas, unas eran
de cobre y otras de plata. Su valor determinado nos es desconocido, a
pesar de que sobre ^1 han hecho ya varias conjeturas Sirmondo y Suidas.
[25] En la carta 112,1 se menciona esta ciudad. Cuando viniste a
Tibirisle dice al ex- procnsul Donatopor razones de administracin,
no pude verte, aunque mucho lo deseaba.
[26] San Posidio, obispo de Calama, no necesita presentacin. Es
uno de los discpulos predilectos del maestro y el autor de la Vita Au-
gustini.
[27] Esto nos deja ertrever que el presente libro est escrito a fine?,
del 426 o principios del 427. En este tiempo exista ya la memoria del
protomrtir San Esteban. La curacin que aqu narra pertenece al 425,
segn se puede colegir por el sermn 322, que trata de ello. La crono-
loga eclesistica sobre la fecha de la Pascua nos lleva justamente a esta
conclusin. Nos creemos dispensados de hacer aqu el cmputo, cosa que
queda al entender de los estudiosos en la materia.
[28] Cf. los sermones 318 al 324.
[29] Hoy es tambin imposible la identificacin de este ro con al-
guno actual. Han pasado ya muchos aos y ha cambiado mucho la geo-
grafa del terreno.
130] Esta narracin tan vivida nos da a entender el cario y la emo-
cin con que Agustn la escribe. Tena alma de poeta, decimos al final.
Y es verdad. Cf. Serm. 321.
[31] Cf. Serm. 322, que es el comentario y la lectura de este hecho.
[32] La palabra latina exedra indica propiamente el lugar o el de-
partamento abierto en los prticos al sol y al aire y en forma de semi-
crculo. Haba en l sillas todo alrededor y vena a ser una especie de
sala de conversacin.
[33] Cf. Serm. 323. Aprovechamos esta nota para hacer ciertas con-
sideraciones sobre los milagros en el pensamiento agustiniano. En primer
trmino es preciso decir que en la aceptacin de los mismos por su parte
h habido una evolucin bastante pronunciada. Su primera poca de
racionalista le llev a dudar de casi todo? ellos. En De vera religione
parece indicar que la poca de los milagros ha desaparecido ya. Y as
ha ido evolucionando a medida que el cristianismo profundiz en su
alma. Al final les admita ya, y para dar fe de ello, mand (se cree
que l- fu el inspirador de ese canon del concilio de Cartago) que se
levantaran los libelli para dar fe de lo sucedido. Cf. COUKCELLE, P.,
Recherches sur les Confessions de Saint-Augustin (Pars 1950) , pp.139- 153;
DELEHAYE, H., Les origines du cuite des martyrs 2.
a
ed. (Bruxelles 1933) ;
DE VOOGHT, D.- P., Les miracles dans la vie de Saint Augustin: Recher-
ches de Thologie Ancienne et Mdivale, t.11 (1939) , p.5- 16, sobre
todo p.9 n.17.
L34] Tanto las objeciones de este captulo como las del precedente
son justamente ridiculas, porque parten de un concepto rastrero y mate-
rialista de la otra vida. Quiz la mejor respuesta a ellas fuera la que
Cristo dio a los saduceos que le preguntaban de quin sera la mujer
que haba tenido siete maridos: En la otra vida ni se casarn ni tomarn
maridos. Sern todos como ngeles de Dios. Y esta observacin valga ya
1726
W CIUDAD DE DIOS
para todos los captulos tocantes a la resurreccin. As lo explica, p
fin, en el captulo 27.
[35] En el Enchiridion 84-89ss.,23 se presenta una serie de puntos
resolver sobre la resurreccin. La solucin que all da est compltame!*
te de acuerdo con las alegadas aqu. Cf. tambin De Gen. ad lili
III 14,23.
[36] As lo explica su teora de las razones seminales, que implican
un evolucionismo mitigado, muy conforme con las Jeyes generales de 1"
historia humana.
[37] Segn San Jernimo en su Epstola ad Pammachium, este error
procede de Orgenes. Guido el Carmelita atribuye este error tambin u
os rmenos, como suscitadores del mismo y queriendo hacer revivir el
antiguo error de Orgenes.
[38] Sobre el significado y el simbolismo de estos hechos puede ver-
se De Gen. contra Manich. II 25,38-39.
[39] Esta es la ya clsica definicin de belleza dada por Agustn.
As, en la carta 3.
a
, que va dirigida a Nebridio, dice: Qu es lo que
se alaba en el cuerpo? Nada laudable descubro en l si no es la her-
mosura. Y qu es la hermosura del cuerpo? Armona de partes con
cierta suavidad de color (n.4) . Textos paralelos pueden verse, por ejem-
plo, en De ver. relig. 22,42; 30,56; 32,59; 39,72; 40,74; De div. quaest. 83
q.44; Confess. IV 13,20; De nat. bon. 8; De civ. Dei XI 22; Epist. 18,2.
[40] Cf. Quaest. in Hept. I q.42-43.
[41] Sin duda alguna alude al hambre que padecieron los romanea
durante -el asedio de Alarico, el ao 409, de la cual hablan Sozomeno en
su Historia eclesistica 1.9 c.8, y San Jernimo en la Epstola 16 ad Prin-
cipiam, donde dice entre otras cosas: Ad nefandos cibos erupit estiren-
tium rabies, et sua invicem membra laniarunt, et mater non parcit lac-
tanti infanti, et suo recipit tero, quem paulo ante effuderat.
[42] Las dos grandes taras con que nace el hombre, heredadas del
pecado del primer hombre, son la concupiscencia y la ignorancia, ya cl-
sicas en el agustinanismo. Los efectos de las mismas los cita en este pa-
saje, casi diramos de una manera exhaustiva. La imagen que aqu nos
pinta parece desmentir el conocido optimismo de San Agustn; sin em-
bargo, habla de cosas sabidas sin excederse, simplemente ponindonos ante
los ojos los mil y mil vicios de que adolecemos. Luego vendr el contraste
a decirnos que en la vida no todo son penas, sino que tambin tiene sus
solaces y sus consuelos.
[43] Parece estar haciendo referencia a su propio padre, que en sus
primeros aos de estudiante llevaba una mira completamente humana. De
ello se queja en las Confessiones (I 12,19) en estos trminos: Tampoco
los que me urgan (a estudiar) obraban bien; antes todo el bien que
reciba me vena de ti, Dios mo, porque ellos no vean otro fin a que yo
pudiera encaminar aquellos conocimientos que me obligaban a aprender
sino a saciar el insaciable apetito de una insaciable escasez y de una glo-
ria ignominiosa.
[44] San Agustn nos describe en este apartado un mundo real de
un ambiente ordinario y comn entre la gente vulgar y aun entre la que
no lo es tanto. Esto nos permite hacernos una idea de la circunstancia
ambiental de que viva rodeado y del mundo que respiraba en aquella
poca, ya un poco decadente. La visin es fatalista y pesimista, si se
quiere, pero muy real y muy humana, porque la visin del Genio haba
profundizado en todos los lares de su poca.
[45] Esta es la economa de la Providencia. Sus leyes nos son desco-
nocidas, pero podemos rastrearlas con nuestra pobre inteligencia y ver
NOTAS At LIBRO XXII 1727
que est muy conforme con ella el ayudar, permitir y rechazar muchas
acciones de los hombres. El providencialismo es caracterstica bsica del
Santo, de tal forma que se le ha llegado a considerar como el fundador
de la escuela providencialista.
[46] Este es el proceso psicolgico de la espiritualidad cristiana para
San Agustn. El alma racional, la mente, tiene ciertos principios preonto-
lgioos, inconscientes, que no estn sujetos a la moral, porque son ante-
riores a ella y ella los supone. Cuando la razn cae en la cuenta de esos
principios, entonces comienza su obra moral y asctica, porque la asc-
tica agustiniana, como ha dicho el P. Lope, es una teologa asctica.
[47] Tena que llegar a esta conclusin por temperamento. Ya lo
hemos dicho: era un artista, y basta, pues vea la mano de Dios y la
belleza en todo. Hojese, si no, el libro De ordine, una de sus primeras
obras, y se descubrir el corazn abierto a las hermosuras, creadas e in-
creadas. El hombre siempre fu para l algo milagroso tanto corporal
como anmicamente.
[48] Su alma de poeta deja vibrar el arpa de su imaginacin medi-
terrnea. Parcenos asistir a aquellas imgenes que ms tarde consagrar
el poeta agustino fray Luis de Len, poeta del mar sin nunca haberlo
visto. La imagen de Agustn no puede ser ms expresiva. El mar cambia
continuamente su vestido, y qu variedad la suya! Qu poesa brotara
de sus labios cuando parti para Roma desde Cartago y tambin cuando
despidi a su amada en el puerto!
[49] Qu diferente panorama el pintado en este captulo y el des-
crito en el anterior! Su aparente pesimismo se ha trocado aqu en un
optimismo cristiano y redentor. S, tambin el mundo tiene sus encantos;
pero sus deleites son ms bien solaces de los miserables que premio de
los dichosos.
[50) Cf. 1.18 c.53.
[51] El retorqueo argumentum es irrebatible. Si los dioses no son
por naturaleza inmortales y Dios les da la inmortalidad, es que no es
imposible para Dios obrar contra o al margen de la misma naturaleza.
Y si esto lo hace con los dioses, por qu no puede hacerlo con los
hombres?
[52] Aunque se ha querido negar el empeo de Agustn por cristia-
nizar a los filsofos paganos, su conato es innegable. Su espritu eclctico,
y, por tanto, de seleccin, le llevaba necesariamente a eso. Es cierto e
indubitable que l nos ha dado una doctrina muy original y muy suya;
pero no prescinde de la corriente eclctica y tiende a concordar y a armo-
nizar a los filsofos con la religin. Este captulo es un caso tpico de
tal hecho.
[53] En la carta 147, dirigida a Paulina, trata largamente este pro-
Mema de la visin de Dios y de la manifestacin de Dios a los hombres.
A ella nos remitimos.
[54] Estas expresiones nos recuerdan aquellas preguntas que l se
haca en las Confesiones (I 3,3) , etc.: Abarcante por ventura el cielo
y la tierra por el hecho de que los llenas? O es, ms bien, que los
Sienas y aun sobra por no poderte abrazar? Y dnde habrs de echar
eso que sobra de ti una vez llenos el cielo y la tierra? Pero es que
tienes t acaso necesidad de ser contenido en un lugar, t que contienes
todas las cosas, puesto que las que llenas las llenas contenindolas?
[55] He aqu expresado en este nmero el objeto y el fin de la otra
vida. En ella habr en grado eminente cuanto hay de bueno en sta.
Habr gloria, paz, luz, verdad, bondad, majestad, todo verdadera y real-
mente. Y de todo ello gozarn los bienaventurados.
1 7 2 8 LA CIUDAD DE DI OS
156.1 Cl. Ench. 104-108 n.28, donde se tratan ampliamente todos los
problemas referentes a la voluntad en orden a la posibilidad de pecar.
[57] Estas felices expresiones, que cierran con broche de oro una de
las obras ms grandiosas que han visto los siglos, nos dicen algo de o mu-
cho que podra decirse de la vida eterna, de la eterna felicidad. Agustn se
presenta el tema desde el punte de vista meramente humano, por parte
del hombre, y por eso le anima con la esperanza del gozo, del amor, de la
alabanza y del descanso eterno en ese amor, en esa alabanza y en ese
gozo. Por algo escribi en la Enarracin al salmo 103 (3,17) que la
vida de la vida mortal es la esperanza de la vida inmortal. Los ciuda-
danos de la Ciudad de Dios deben aspirar a esa meta, y el que no llegue
no ha sabido vivir la jornada en su peregrinaje. Estas expresiones: vaca-
bimus, videbimus, amabimus et laudabimus, son las que dan cumplido
a la inquietud del hombre agustiniano. Unido el prtico de las Confesio-
nes: Et inquietum est cor nostrum doee requiescat in te, con el eplogo
de la Ciudad de Dios: Ibi vacabimus, et videbimus; videbimus, et amabi-
mus; amabimus et laudabimus, tenemos resuelto el problema de la an-
gustia existencial de hoy y de la eterna inquietud de Agustn. El
requiescere implica la visin, el amor y la alabanza. Y este es el fin de
la Ciudad de Dios, y un fin que no tendr fin.
ACABSE DE I MPRI MI R ESTE DECIMOSEXTO VOLU-
MEN DR LAS OBRAS DK SAN AGUSTN, nfc
LA BIBLIOTECA BE AUTORES CRISTIANOS,
EL DA 21 DK ABRIL DK 1958, FIESTA
DR SAN ANSELMO, KN LOS TA-
LLERES DK LA EDITORIAL CA-
TLICA, S. A., ALFON-
SO XI , 4, MADRID
LAS DEO VIRGlNiQUE MATRJ

Anda mungkin juga menyukai