Afyon Halk Kültürü

Halk sosyal bir varlktr.
Sosyal ve do-
al evre ile i iedir. O evrede yaar. Do-
al ve sosyal evre insan etkiler, yaamlar-
na yn verir, duygu ve dncelerini bes-
ler, o etkilere duyarl duruma gelir, tepki
gsterir. Bu etkileim halkta trl davran-
lar, zlemler, amalar, dilekler ve beklenti-
ler dourur, birikimler yaratr. Zaman iin-
de beslenen bu birikimler zorlama olma-
dan kurallar. Bylece halkta ortak duygu,
ortak dnce ve davranlar oluur. te
halkn yaamna yn veren bu ortak deer-
lere folklor denir. Folklor ya da dier syle-
nii ile halk bilimi, ngilizce halk anlamna
gelen folk ve bilim anlamna gelen lore
szcklerinden tremitir.
Folklor, halka ait her eyi iine alr. Gi-
yim kuamdan tutun da oyunlarna, ezgile-
rine, izgilerine, motiflerine, gnlk ya-
amdaki alkanlklarna, sanat rnlerinin
tmne kadar... Halk biliminin en arpc
zellii, halkn zn gstermesidir. Hal-
kn dnya grn, yaay biimini, ya-
am alglamasn, din anlayn ve inan-
larn, sanat zevkini, dn ve yaay
dzenini, bunlarla ilgili kurallam gele-
nek ve greneklerini bize yanstmasdr. O
nedenle halk bilimi, deer biilemez bir
kltr hazinesidir.
Afyonkarahisar ili bilinen 5 bin yllk ta-
rihinden szlp gelen folklorik elerle
kendine zg bir yaam biimi oluturur-
ken Hititlerden balayarak, Frigler, Romal-
lar, Bizansllar, Seluklular, Anadolu Bey-
likleri, Osmanllar ve son olarak Cumhuri-
yet Trkiyesinin izlerini Afyonkarahisar
folklorunun ierisinde bulabilmek mm-
kndr. Szgelimi, Hitit kabartmalarnda
grlen pabular ile Anadolunun bir ok
yresinde giyilen ucu kvrk yemeniler ara-
sndaki benzerlik, giyim konusunda da es-
ki kltrler ile yeni kltrler arasndaki
balarn olduka fazla olduunu gster-
mektedir
1
ki yakn bir gemie kadar Af-
yonkarahisarda bylesi yemenilerin retil-
dii ve son kalan birka usta tarafndan
retilmeye devam edildii bilinmektedir.
M.. 2000 yllarndan beri Anadoluda
ekilmekte olan hahan Hitit dilindeki kar-
l olan Hassika kelimesinin bugn
kullanlan haha kelimesi ile yaknl ilgi
ekicidir.
2
Hititlerin zengin ekmek eitleri
arasnda bulanan haha tohumlu, ball bir
ekmek eidi,
3
Afyonkarahisarda bu gn
bile eker ve hahala yaplarak byk bir
itahla yenilen hahal lokulun atas sa-
ylabilir.
Hdrellez sabah Kaleye kp Kz Kule-
sinden:
Ahtm, bahtm,
Altn tahtm,
Evlenecek vaktm
diye bararak kendilerine iyi bir ks-
met kmas dileinde bulunan kzlarla s-
nfn gemek isteyen rencilerin, ocuk
sahibi olmak isteyen gelinlerin ayn ekilde
bararak dileklerini Hzr ve lyasa du-
yurmaa altklar gelenek ise Haydar
405 Anadolunun Kilidi AFYON
* Gazeteci
1 Saadet zgndz, Afyon Yresi Kadn Giyimleri,
Trkeli Gazetesi, Say 7553, (Afyon 25 Haziran 1985) , s 2.
2 Eren Akiek, Anadolu Tp Tarihinde ve Halk He-
kimliinde Haha, 3. Afyonkarahisar Aratrmalar Sempoz-
yumu Bildirileri, Afyon 1994, s. 62.
3 Akiek, a.g.m. s. 62.
I. AFYONKARAHSAR FLOKLORUNUN
GENEL ZELLKLER
brahim YKSEL*
zdemire gre, Afyonkarahisarda M..
750 yllarndan itibaren egemen olan Frig-
ler dneminde Ana Tanra Kbele erefine
yaplan ayinlerin farknda olunmadan sr-
drlegelen bir devamdr.
4
nk o d-
nemlerde Ana Tanra Kbelenin doann
ve zellikle byk kaya ktlelerinin iinde
olduuna inanan Frigler, Karahisar Kale-
sini de bir tapnma merkezi durumuna ge-
tirmiler ve doann canland baharn ilk
gnlerinde Kalenin etrafnda Kbelenin
bolluk, bereket ve mutluluk datmas iin
lenler ve ayinler yaparak seslerini ana
tanraya duyurmaya almlardr. Af-
yonkarahisarn Trk-islm egemenliine
gemesinden sonra insanlar bu kez Hzr
ve lyastan da ayn beklentiler ierisinde
Kale ve evresinde elence yapmaktadrlar.
1071 Malazgirt Savandan sonra Ana-
dolunun kaplarnn Trklere almasyla
Seluklu Trkmenleriyle birlikte Kafkas-
yadan ve Orta Asyadan Trk gleri olur-
ken bunlarn bir ksm da Afyonkarahisara
yerlemilerdir. Trk boylar Anadoluya ve
Afyonkarahisara gelirken beraberlerinde ge-
lenek ve greneklerini de getirmilerdir. Ni-
tekim bugn Afyonkarahisarda dokunan
hal ve kilimlerdeki motiflere Orta Asya ve
Kafkasyada da rastlanmaktadr.
5
Bunun gibi
Orta Asya oyunlarnn figrleriyle byk
benzerlik arz eden halk oyunlarmzn figr-
lerinde de amanizmin izlerine rastlanr.
6
Aslnda Orta Asya kaynakl bir Dede Korkut
hikyesi olan Beybrek, Afyonkarahisarn
yerel motifleri ve yerel meknlar ile sslene-
rek gnmzde bile anlatlan ve ilgi ile din-
lenen halk hikyelerinden biridir.
Yukarda belirttiimiz birka rnekten
de anlalaca zere Afyonkarahisar folk-
loru, tarih boyunca ili yurt tutan btn top-
lumlarn geldikleri yerlerden tadklar
kltr eleriyle, kendilerinden nce yaa-
m olan toplumlarn kltr elerinin bir
sentezi olarak karmza kmaktadr.
Tarihsel srecin yan sra corafi konum
da Afyonkarahisar folklorunu etkileyen
nemli unsurlardandr. Ege Blgesinin
Bat Anadolu blmnde yer alan Af-
yonkarahisar ili Marmara ve Anadolu
blgelerini Ege ve Akdeniz blgelerine
balayan bir geit, bir eik durumunda ol-
mas nedeniyle de evresindeki blgelerin
folklorik elerinden nemli lde etki-
lenmitir. Szgelimi Afyonkarahisar oyun-
larnn genel karakterlerine bakldnda
oyunlarda Egenin zeybek figrleri ve zey-
bek oyunlarnn yaval, durular gr-
lr. Buna karlk ayn oyunlarda Anado-
lunun kvrak ve hareketli figrlerine de
rastlanr. ve Gney Anadolu oyunlarnn
karakteristii olan kak Afyonkarahisar
oyunlarna girmitir. Dinar ve Dazkr ev-
resindeki oyunlar, teke yresinin oyunlar-
n andrr. Sincanl, Dinar ve Dazkr evre-
sindeki zeybekler Egenin etkisini gsterir.
Sultanda, ay, Bolvadin ve Emirda
oyunlarndaki Orta Anadolu kak havala-
rnn etkisi aktr. Afyonkarahisar oyunla-
rndaki bu eitlilik, halkbilimi yntemle-
riyle deerlendirildiinde, yre halknn
evresine etkin bir biimde baz eyler ver-
diini, evreden de bir ok deerler ald-
n kantlar nitelikte olduu grlr.
7
Afyonkarahisar folklorunda corafi ko-
ullarn da nemli bir rol oynad aktr.
Karasal bir iklime sahip oluu nedeniyle
4 Haydar zdemir, Bahtm!.. Bahtm!..., Tapnar
Dergisi, Say 1, (Austos-1963), s. 20-21.
5 rfan nver Nasrattnolu, Trk Dnyas Kavram
ve Trk Dnyasnda Afyonkarahisarn Yeri, V. Afyonkara-
hisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar
2000, s. 31.
6 Nasrattnolu, a.g.m., s. 31.
7 brahim Yksel-Recep Yaayacak, Afyonkarahisar
Halk Bilimi, Ankara 2003, s.190.
klar olduka souk, yazlar ise scak ve
kurak geen Afyonkarahisarda insanlar
barndklar meknlar ve giysilerini bu
iklim koullarna gre tasarlamlardr.
Emirda yresinde kadnlarn giydikleri
saya ad verilen ve 9 kattan oluan giy-
si, yazn sca, kn ise souu geirme-
yecek bir giyim tarzdr.
lin ekonomik durumu da folklorik
gelerin olumasnda byk bir etken ol-
mutur. Corafi yaps nedeniyle tarih bo-
yunca balca geim kayna tarm ve hay-
vanclk olan Afyonkarahisarn beslenme
kltr de tarm ve hayvancla paralel
olarak gelimitir. Et ve et rnleri ile ya-
plm yiyeceklerle hamur ilerinin youn-
luu, Afyonkarahisar mutfann temel
zelliidir. Yrede yetitirilen haha ve
manda stnden retilen kaymak, mutfak
kltrnn vazgeilmezleri arasnda yer
almaktadr. Bunun yannda kentin tarm
ve hayvancla dayal olan ekonomisine
paralel olarak geleneksel halk sanatlarnn
da bu alanlarda gelitii bir gerektir. Ya-
kn bir gemie kadar bir deri ve ayakkab
retim merkezi olan Afyonkarahisarda ke-
ecilik, yemenicilik, debbalk ve mutaflk,
at arabacl, kilimcilik, halclk, yn r-
gcl gibi belli bal el sanatlar, bu
folklorik elerin yrenin ekonomik koul-
larna bal olarak ortaya kp gnmze
kadar geldiini gstermektedir.
Btn bunlarn yannda Afyonkarahi-
sar topraklarnda yaayanlar tarih boyun-
ca, ulusu iin savaan kahramanlar des-
tanlatrm, halkn gerek yaam ykle-
rini halk hikayesi olarak kulaktan kulaa
nakletmitir. Duygularn, dncelerini,
aklarn, zlemlerini sevgilerini hibir nota
ve iir bilgisi olmamasna ramen deme
mzisyenlere ve airlere ta kartrcasna
trklere, manilere, halk iirlerine dkm;
lm, ayrlk, doal ykm gibi aclarn
atlarla paylamaya almtr. Toplum-
sal yaam etkileyen olaylar manzum des-
tanlarla bir belgesel havasnda gnmzde
aktarrken; bunca ciddi konular arasnda
gerek yaam yklerinden esinlenerek te-
melinde nkte, glmece, eletiri ve hiciv
bulunan fkralarla dinleyenleri kssadan
hisse karmaya yneltmitir. Sosyal yaa-
mn inand deerler dorultusunda yn-
lendirmi, bu balamda bir dizi yazl ol-
mayan kurallar btn, gelenek ve gre-
nekler gelitirmitir. Sevinlerini, mutlu-
luklarn, kazandklar zaferleri, dans ede-
rek, oynayarak kutlayan Afyonkarahisarl-
lar Dam Bana Aga Goymu Galbr
oyunundaki kartal gibi durularla ve Daz-
kr-Dinar yresindeki oyunlarda keklik gi-
bi sekip, teke gibi sramalarla hayvan tak-
litlerini oyunlarnn ierisine sokarken,
Eri adl oyunda iki elti arasndaki eki-
meyi oyunlatrmtr. Trkmen Kz
oyununda da inek sama, yayk yayma, ha-
mur yourma gibi gnlk yaamn izlerine
rastlamak mmkndr.
Ksaca belirtmek gerekirse, Afyonkara-
hisar folkloru, tarihsel sre, corafi ko-
num ve ekonomik yapnn yan sra, halkn
deer yarglar, duygu ve dnceleri, din
anlay ve inanlar, yaam biimi, toplum-
sal rgtlenmeler, yaanlan evreyi etkile-
yen olaylar ya da kiiler, sanat anlay gibi
kaynaklardan beslenerek insanlarn yaa-
dklar doal ve sosyal evre ierisinde
yzyllarn birikimi ile olumu; halkn or-
tak duygu, dnce ve davranlarna yn
veren, ancak yazl olmayan kurallar bt-
n, zgn bir halk kltr olarak karm-
za kmaktadr.
Halk oyunlar, milletlerin kltr deer-
lerinin vazgeilmez elerinden biridir.
Her milletin kltr kuaktan kuaa ge-
erken, o milletin deerlerinin tmn de
birlikte gtrmtr.
Kltr, bir milletin, tarihi boyunca,
maddi ve manevi ihtiyalarnn sonucu or-
taya kmtr. Bu bakmdan insan elinden
ve dilinden kan her ey kltrdr. Bu un-
surlar dilde olduu gibi bir sistem ierisin-
de birbirine baldr. Bunun iin, bu unsur-
lar zerinde oynamak, tahrip yapmak do-
ru deildir. Milletleri millet yapan deerle-
rin banda kltr gelir. Bunun iinde dil,
edebiyat, musiki, resim, dans, mimari, spor,
halk oyunlar, yemekler ve giyimler, inan-
lar ve yaaylar bulunur. Bu adan bakt-
mzda kltrn milletten millete deiti-
ini, her milletin kendine has kltr deer-
lerinin bulunduunu grrz
1
.
Anadolu topraklar, zerinde zengin
kltrler yaam, ayrca dou ve bat kl-
trleri arasnda bir kpr vazifesi grm-
tr. Bundan dolay lkemizde ok eitli
kltrler bir arada yaatlmaktadr. Afyon-
karahisar, Frig, Roma, Bizans, Seluklu ve
Osmanl gibi byk devletlerin hkm
srd corafya zerinde yer almas ne-
deniyle eitli kltrlerin mirass olarak
zengin bir birikime sahiptir.
Ege Blgesinin Bat Anadolu Bl-
mnde yer alan Afyon ili, corafi konum
itibariyle Marmara ve Anadolu Blgele-
rini Ege ve Akdeniz Blgelerine balayan
bir gei, bir eik durumundadr. Bu ba-
kmdan Afyon, halk oyunlarnda da cora-
fi etkileim nemli bir rol oynamtr. Genel
karakterlerine bakldnda oyunlarda
Egenin zeybek figrleri ve zeybek oyunla-
rnn yaval, durular grlr. Buna
karlk ayn oyunlarda Anadolunun
kvrak ve hareketli figrlerine de rastlanr.
ve Gney Anadolu oyunlarnn karakte-
ristii olan kak da Afyonkarahisar
oyunlarna girmitir. Dinar ve Dazkr ev-
resindeki oyunlar, teke yresinin oyunlar-
n andrr. Sinanpaa, Dinar ve Dazkr ev-
resindeki zeybekler Egenin etkisini gste-
rir. Sultanda, ay, Bolvadin ve Emirda
oyunlarnda Orta Anadolu kak havalar-
nn etkisi aktr. Afyonkarahisar oyunla-
rndaki bu eitlilik, halk bilimi yntemle-
riyle deerlendirildiinde, yre halknn
evresine etkin bir biimde baz deerler
verdiini, evreden de birok deer ald-
n kantlar nitelikte olduu grlr.
2
Yrenin genelinde oynanan zeybekler
yerli ve yabanc zeybekler olarak adlandr-
lr. Zira ok etki altnda kalm bir blge
* Afyon Kocatepe niversitesi Trk Dili Okutman ve
Halk Oyunlar niversite Temsilcisi.
1 Grer Glsevin vd., Trk Dili ve Kompozisyon, Afyon
2003, s. 6.
Halk Bilimi, Ankara 2003, s. 190
II. AFYONKARAHSAR YRES HALK OYUNLARI
Vedat BALKAN*
Cumhuriyetin lk Yllarnda Kl Kalkan Ekibi
olarak Balkesir zeybeklerinden Pamuku
Bengisi, yine gney ve Gneybatnn teke
oyunlaryla teke zortlatmalarnn oynand-
grlmektedir. Ayrca blgede Mula
Zeybei, Tavas Zeybei de dtan geldii
halde blgeye mal edilmitir. Yerli zeybek-
ler ise dz zeybekler, kakl zeybekler ve
teke zortlatmas zeybekler gibi blmlere
ayrlabilir. Ayrca blgede kadn ve erkek
zeybekleri olarak doal bir ayrm yerle-
mitir
3
.
Sadi Yaver Atamann belirledii Hal-
koyunlar Blgeleri Haritasna gre Trki-
ye yedi blgede incelenmitir
4
.
1. Zeybek Blgesi
2. Seymen -Efe ve Davullu
Oyunlar Blgesi
3. Hora Blgesi
4. Karlama ve Horon Blgesi
5. Kak ve Oturak Blgesi
6. Halay Blgesi
7. Bar Blgesi
Bu snflandrmaya gre Afyon, Zeybek
Blgesi ile Kak ve Oturak Blgesinde yer
almaktadr. Kak Yresinde dizililer; ele-
re tutunmakszn daire veya elerin kar-
lkl dzen almalar eklindedir. Oyuncula-
rn kendi etraflarnda dnleri de olduka
fazladr. Oyun srasnda oyuncularn elle-
rindeki tahta kaklar ritm arac olarak kul-
lanlr. Oyunlar saz, klarnet, kak, keman,
davul eliinde oynanr.
Zeybek oyunlar, elere tutunmakszn,
grupa, daire eklinde, eli veya tek olarak
oynanr. Oyunlarn karakterinde savalk,
yiitlik ve mertlik vardr. Bireyin doa ve
dmanla mcadelesi oyunlarda aka g-
rlr. Oyunlara ou zaman davul-zurna,
klarnet, kabak kemene, saz ve tahta kak-
la elik edilir
5
.
A) Afyonkarahisarda Yaayan nsan-
larn Kltrleri
Afyonkarahisar halk oyunlarn ele alr-
ken, il merkezi, ile ve kylerinde yaayan
insanlarmzn kltrlerini;
1-ehirliler
2-Trkmenler
3-Yrkler
4-Aleviler
5-Gmenler
olmak zere 5 grup altnda incelemenin
yararl olaca kanaatindeyiz.
1) ehirliler
Trk boylar Anadoluya ve Afyonkara-
hisara gelirken beraberlerinde kltrlerini,
gelenek ve greneklerini de getirmilerdir.
Halk oyunlarmzdaki figrler, Orta Asya
oyunlarnn figrleriyle byk bir benzer-
lik arz eder. Bu figrlerde amanizmin izle-
rine de rastlanr. Anadolumuzun bir ok
yrelerinde ate etrafnda oynanan Sin-Sin
veya Sim-Sim oyunlarmz bunlara en g-
zel rnektir. Oyunlarmzda, bilindii gibi,
kollar kartal kanad gibi aktr
6
.
2) Trkmenler
Orta Asyadan dalgalar halinde gelen
Ouz boylar yerleirken yeni kurulan ky-
ler zaman zaman; kuran boyun, airetin,
cemaatin ismini tad. Afyonkarahisar ilin-
de 24 ouz boyunun ismini tayan 36 ky
ve mevki ismi vardr. Ayrca Trk boylar-
nn totem olarak kullandklar hayvanlarn
3 Niyazi Ylmaz, Afyonkarahisar Trkleri ve Dili, Anka-
ra 1996, s. 351.
4 Sadi Yaver Ataman, 100 Trk Halk Oyunu, stanbul
1975, s. 5.
5 Enver Keskin, Enver Keskinle Halk Oyunlar retimi,
Ankara 1975,s. 6.
6 rfan nver Nasrattnolu, Trk Dnyas Kavram
ve Trk Dnyasnda Afyonkarahisarn Yeri V.Afyonkarahi-
sar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 13-
14 Nisan 2000, s. 31.
ismini tayan 41 ky, mezra ve yerleim bi-
rimi vardr
7
.
Afyon ve yresinde isimlerini Ouz
boylarndan alan yaygn bir Trkmen yer-
leimi vardr. Emirda, Bolvadin, ay ,San-
dkl, Sincanl ile ve kylerinde Trkmen
yerleimi youn olarak grlr. Pek ok
yerleim yeri Bayat, Knk, Der, Avar,
Alayunt, Yreir, Salar... gibi geldii boyun
ismini almtr
8
.
Dinar ilesinde Trkmenler ve Yrkler
genellikle kylerde yaarlar. Bugn dahi
Trkmen kylleri Dinar pazarna geldik-
lerinde kendi yaaylarndan ve gelenekle-
rinden kopmam grnm iindedirler.
Zamanmzda Dinar ilesinin Deveci Kona-
ve Ilca Mahallesinde all-yeilli ba
balamal, geleneksel giysili Trkmen ka-
dnlar grmek mmkndr. zellikle Di-
nar ile Afyonkarahisar arasndaki lovas
Trkmen Ovas mevkii tamamen Trk-
men geleneinin korunduu bir yerdir
9
.
3) Yrkler
Afyon corafyas incelendiinde, Y-
rklerin bu yrede youn olarak iskan edil-
dii grlr. zellikle Emirda, Bayat, Bol-
vadin, Sultanda ilelerinin kyleri, ay
ve uhut ileleriyle snr olan kyler, hsa-
niye ilesinin Eskiehir ile snr olan kyle-
ri, uhut ilesinin Karaadilli Beldesi evre-
sindeki kyleri, Dinar ilesinin lova-
snda yer alan kyleri, Yrklerin yerle-
meleriyle kurulmulardr
10
. Her sene
Sincanl ilesinin atkuyu ve scehisar ile-
sinin Olukpnar kylerinde Yrk enlikle-
ri yaplmaktadr.
Karatekeli airetinden olan atkuyu ve
deli Kyleri z kltrlerini devam ettirir-
ler. Bir kltr rnei olan dokumacln
btn malzemelerini kendi imkanlaryla
hazrlarlar. Kirmanla erilmi yn ipler,
kk boyayla boyanarak star denilen tez-
gahlarda dokunur. Dokumalara, kobuy-
nuzu, dik yan, eri yan, kutu yan, tay
kula, nlk ba, kolan, alapalaz, farda
kilim, kl uval, hal heybe ...vb. isimleri ve-
rilir
11
.
4) Aleviler
Afyon merkezinde, ile ve kylerinde
Alevi kltrn srdren insanlarmz ya-
amaktadr. scehisar ilesi Alanyurt (Ba-
vurdu) beldesi, Eymir Ky ile Selimiye
(Sarayr) kylerinde ikamet etmektedir-
ler. Sarayr kynde yakn zamana kadar
Ahska Trkleri yayordu, imdi ise sade-
ce bir iki hane kalmtr. Kyn kalan ale-
vilerden olumaktadr
12
. Sinanpaa ilesi-
nin Akaar ky ile Sandkl ilesinin Ak-
dede Mahallesinde, Seluk ve Dutaac
Kylerinde yaayan Aleviler zengin bir
kltre sahiptirler. uhut ilesinin Gney-
tepe (An,Akin), Tekke, Bozan (Bozanck)
kyleri, Balkhisar beldesinin Tekke ma-
hallesinde, Kayabelen
13
beldesinde Alevi
vatandalarmz ikamet etmektedirler. Her
yl Kayabelen beldesinde Mays aynn ilk
haftas ile son haftas arasnda enlikler d-
zenlenir. Trkiyenin deiik yrelerinden
Aleviler bu enliklerde buluur. Oyunlar
oynanr. Yemekler yenilir. Semah treni
7 Muharrem Bayar, Afyonkarahisar line skan Ol-
mu Airetler ve Karabal Trkmen Airetinin skan, Sos-
yal Kltrel Yaantlar IV.Afyonkarahisar Aratrmalar Sem-
pozyumu Bildirileri, Afyonkarahisar 29-30 Eyll 1995, Afyon
ty., s. 179.
8 Yer isimleri iin bkz., Mustafa Karazeybek, Osman-
l Dneminde dari Yap Afyonkarahisar Kt, C.I., Afyon
2001, s. 196-201.
9 Mazlum Nusret Klkran, Dinar Halk Oyunlar
1.Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon
10-11 Mays 1990, s. 21.
10 Musa Seyirci, Afyonkarahisar Yrkleri, Kltr ve
Sanat Dergisi, Say 21, Ankara Mart 1994, s. 45.
11 Ahmet Ay, atkuyu Kynden 1953 doumlu.
12 Veli Karatay, Alanyurt beldesinden Taksici, 1957 do-
umlu.
13Eski ad Bede olup, pnar anlamna gelen, kyn is-
mi Aliler Pnar yani Alilerin ok olduu yer anlamnda
kullanlmtr
yaplr. Halk oyunlar olarak Afyonkarahi-
sar yre oyunlar ile Saridem, Madmak,
Krolu ve iftetelli oyunlar oynanr
14
.
Emirda le merkezinde, Tezky, Dereky,
Karacalar ve Balam kylerinde bir miktar,
Gneysaray Kynde ise tamamen Alevi
halkmz ikamet etmektedir
15
.
5) Gmenler
Trk boylarndan eitli zamanlarda
Kafkasya ve Balkanlardan g ederek Af-
yon iline yerleenler beraberlerinde kendi
kltrlerini de getirmilerdir. Gmenleri
Kafkasya ve Azerbaycan blgesinden gele-
rek ilimize yerleenler, Balkanlardan gele-
rek ilimize yerleenler (Selanik, Yugoslavya
ve Bulgaristan blgesinden gelen gmen-
ler) olmak zere iki grupta toplayabiliriz.
a. Kafkasya ve Azerbaycan Blgesin-
den Gelerek Afyonkarahisara Yerleenler
a.1-Karaay Balkar (Malkar) Trkleri:
Afyon il merkezinde, Bolvadin ilesi Aa-
gkeyayla ve Yukargkeyayla mahalle-
lerine, scehisar ilesinin Dolat kynde
yerlemilerdir. Kafkas kltrn devam
ettirmektedirler. Dnlerine Toy ad ve-
rilir. Mzikler akordeon eliindedir. Ka-
dnlar ve erkekler dnlerde birlikte oy-
narlar. Tz, Apsuva, Cangz, Ksha, Kafe-
teyna, Ziyabiy, Vig, eyh amil (Kazaska,
Lezginka)... oynanan oyunlarn bazlarnn
isimleridir.
a.2- Adigeler (erkezler): Afyon merke-
zinde, hsaniye ilesinin Sarcaova veYeni-
ce kylerinde, Sultanda ilesinin Akbaba
kynde, Dinar ilesinin Gencali ve Yapa-
l kylerinde ikamet etmilerdir. Kafkas
kltrn devam ettirmektedirler. Mzik-
ler akordeon eliindedir. Kadnlar ve
14 Selahattin Aydoan, Kayabelen Belediye Bakan
1950 doumlu, Kz Sevgi Aydoan 1980 doumlu.
15 emsettin Kubat(Ak Yoksul Dervi) 1943 doum-
lu.
Karacalar Ky Camii ve Yatr
erkekler dnlerde birlikte oynarlar. Ka-
afe, Apsuva, een,Vig, eyh amil (Kazas-
ka,Lezginka)... gibi oyunlar oynanr.
a.3- Ahska Trkleri: Kafkasyada Ahs-
ka Blgesinden gelerek Afyon il merkezi ile
scehisar ilesinin Bahecik ve Merkez ile-
nin Deirmendere (Kumrall) kylerinde
ikamet etmektedirler. scehisar ilesinin Se-
limiye (Sarayr) kyn de Ahska Trk-
leri kurmulardr. Bu gn ise kydeki arazi-
lerini Alanyurt (Bavurdu) ky halkna sa-
tarak kyden ayrlmlardr. Bu kyde sa-
dece bir iki hane Ahska Trk kalmtr
16
.
a.4- Karaba Trkleri: Azerbaycann
Karaba blgesinden gelerek, Bolvadine
bal; Bykkaraba, Derekaraba, Orta-
karaba kyleri ile Sultanda ilesine ba-
l ukurcak ve Yenikaraba kylerine yer-
lemilerdir
17
.
Emirda lesine bal Karaba yerle-
imleri ise unlardr: Akayarmlar (mez-
ra), Aa Aliomakl, Aapiribeyli, Av-
dan, Aydemir (mezra), Balam, Bademli
(Kasaba), Belkuyu (mezra) Byk Tulu,
atall, eneler (mezra), Davulga (Kasaba),
Pancar (mezra), Daydal, Dadibi (mezra),
Dereky, Erefli, Gveci, Gelincik, ncik,
Hac Ahmetli, Karakuyu, Leylekli, Yeniky,
renky, Sarn, Trkmen, Tokluca, Yark-
kaya...
18
.
b. Balkanlardan Gelerek Afyonkarahi-
sara Yerleenler
1877-1878 OsmanlRus Sava (93 Har-
bi) sonrasnda Bulgaristann Silistre blge-
sinin Pazarck ilesine bal ahinler k-
ynden gelen gmenlerin yerlemesiyle
hsaniye 1888 ylnda ky olarak kurulmu-
tur. Kurulduunda ad Belcemeedir. De-
miryolu gemesi ve istasyona hsaniye de-
nilmesiyle Belcemeenin ad hsaniye ola-
rak deitirilmitir. hsaniye ilesine bal
Balkan Trklerinin yaad muhacir ky-
leri: Oulbeyli (Kabalar), Susuz Osmaniye,
Yiitpnar (Kabapnar) Orhanl (Maz-
lk)...tr.
19
Bir araya gelerek Afyonun zengin kl-
trn oluturan bu boylarn her biri ayr
bir aratrma konusu olabilir. Halk oyunla-
rnn ve giysilerinin buna gre incelenmesi-
nin kltr zenginlii asndan daha yarar-
l olacan dnyoruz.
M. Tekin Kokar, alar Boyunca letiim
Sanat olarak Dans ve Halk Danslar isimli ki-
tabnda Anadolu halk oyunlarnn kme-
lendirilmesini yaparken Afyon halk oyun-
larn da bu kmelendirmenin iine alarak,
meyve ve bitkileri konu alan danslarna -
de Dallar (Afyon)
20
; gnlk yaam ve re-
tim ilikilerini konu alan danslara Harman
Yeri (Afyon); tr zelliine gre halk oyun-
larna Kakl Danslar (Afyon)
21
rneklerini
vermitir. Yine alg zelliine gre halk
oyunlar anlatlrken balama elikli dans-
lar ksmnda Afyon Zeybei, Hatam k-
m, Zabbak (Afyon); Sipsi elikli danslar-
dan bahsederken Serenler, de Dallar
(Afyon)
22
rnekleri verilmitir.
B) Afyonkarahisar Yresinde Oyna-
nan Halk Oyunlar
23
Afyonda kadnlara ve erkeklere has
oyunlar olduu gibi kadn ve erkeklerin
birlikte oynad oyunlar da vardr.
16 Ycel Ocak, Selimiye(Sarayr) 1964.
17 Osman Gker, Bolvadin Karaballar ve Azlar,
V.Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Af-
yonkarahisar 13-14 Nisan 2000, s. 295.
18 Bayar, a.g.m., s. 179.
19 rfan Bilim, hsaniye, 1968 doumlu.
20 M. Tekin Kokar, alar Boyunca letiim Sanat Ola-
rak Dans ve Halk Danslar, Ankara 1998, s. 73.
21 Kokar, a.g.e., s. 76.
22 Kokar, a.g.e., s. 81.
23 Afyonkarahisar Yresinde oynanan Halk Oyunlar
ile ilgili bu bilgiler Afyonkarahisar Halk Oyunlar l Dzen-
leme Kurulu 2002 yl raporundan alnmtr.(Halk Oyunla-
r l Dzenleme Kutulu yeleri: rfan Erdoan, Genlik
Spor l Mdr Y.; Ali hsan Eri, Genlik Merkezi Md-
r Y.; Enver Deniz, Halk Oyunlar l Temsilcisi; Vedat Bal-
kan, Afyon Kocatepe niversitesi Temsilcisi; .Dinay Do-
ar, Milli Eitim Mdr Temsilcisi; Cengiz Bozkurt, Kl-
tr l Mdrl Temsilcisi; Kazm engelci, Turizm l M-
dr; Faruk Kln, Afyon Belediye Bakanl Temsilcisi)
1) Erkek Oyunlar
Efelerin Ua, Dam Ba, Hezin Hezin,
Karahisar Kalesi, Cevizin Yapra, Har-
mandal, Afyon Zeybei, Serenler Zeybei,
Ar ve Krk zeybekler, Arap Oyunu, Ay-
dn Zeybei, Bas Bas, Deniz Kz, Sepeti-
olu, Topal Oyunu....
2) Kadn Oyunlar
Efelerin Ua, Sandklnn Biberi, Dam
Ba, Cemilem, Cevizin Yapra, Karahisar
Kalesi, Haydi Gzelim, Kz Salarn, Keklik
(Kadlar Yolu), Harmandal, Hatem, de
Dal, maretin Servisi, Minarenin Alemi,
Dabandan, Afyon Zeybei, iil iil, He-
zin Hezin, Knas Karlr Tasta, Kna Hava-
s, Karada Koun Boynuzu, Harmana Se-
rerler, Dodan Ahmet, Zalm Poyraz, Mezar
Arasnda (Kzm), Kumalar Da, mm,
Kandasn Gelin mm...
3) Kadn ve Erkeklerin Beraber Oyna-
d Halk Oyunlar
Efelerin Ua, Dam Ba, Karahisar Ka-
lesi, Cevizin Yapra, Harmandal, Afyon
Zeybei...
a. Afyon Merkezi: Afyon, merkez ve
kylerinde oynanan Afyon Zeybei, Seren-
ler Zeybei, Ar ve Krk Zeybekler (Kadn
ve Erkek Zeybekleri) , krk oyun havalar,
kerem havalar, yiitleme koaklama (K-
rolu, slamolu, Sinanolu...gibi) , teke ha-
valar, ile bir kltr denizidir. Bunlarn ba-
nda Ar Zeybek , Dambana Asagoy-
mu Galbr ve Hezin Hezin Gir Gapdan
(Fadik) szleriyle balayan (Krk Zeybek)
oyunlar gelir
24
. Krk oyun havalar oyna-
nrken, kesinlikle dizler iyice ne bklerek
veya hoplayp zplayarak oynanmaz. G-
bek de hareket ettirilmez. Oyun oynanrken
dizler hafif ne doru bklr. Gvde de
arkaya dorudur. Sol ayak yana alrken,
sa ayak da onun yanna getirilir. Gvde,
dizlerin hafif bklmesiyle saa ve sola ha-
fif sallanarak oynanr. Kollar, dirsekten yu-
kar ve aa hafif ve yumuak hareketlerle
bklerek oyun ayn figrlerle seyrini de-
vam ettirir
25
. Kadn Oyunlarnn banda
ember havas, Harman Yeri, de Dallar,
Urgan, Trkmen Kz, Yekte gibi oyunlar
gelmektedir. Bu oyunlar ehir merkezinde
olduu gibi merkeze bal kylerde de ay-
nen oynanmaktadr.
b. hsaniye Yresi: Afyon genelinde oy-
nanan zeybek oyunlarnn yan sra corafi
konum itibariyle etkilendii Ktahya Zeybe-
i, Ferayi Zeybei, Eskiehir (Krka) Zeybei,
Sepetiolu ve Krolu oyunlar da oyna-
nr
26
.hsaniye yresinde Oynanan kadn
oyunlar, il genelinde oynanan oyunlardr.
Ayr olarak yrenin kendine ait kadn oyunu
olan Eri oyunu oynanmaktadr.
c. Sincanl Yresi: Afyon genelinde oy-
nanan zeybek oyunlar ve Krk Hava
oyunlar oynanr. Oyunlar genelde kak ile
oynanmaktadr. Yreye has oyun yoktur
27
.
24 Ylmaz, a.g.e., s. 75.
25 Nazm Bursalolu, Afyonkarahisar Yresi Trkleri,
(Geniletilmi 2. Bask) Antakya 1993, s. 74.
26 Yksel -Yaayacak, a.g.e., s. 201.
27 brahim Zeybek, Sinanpaa Belgeseli, Afyonkarahi-
sar, s. 80.
hsaniye
Sincanl yresinde kadnlar Dz Oyunla-
r oynarlar.
. Emirda ve Bayat Yresi: Bu yrede
oynanan erkek oyunlar Zeybek, ve krk
hava trndeki Tabandan, ki Turna, Ali-
me, Devleki, Maa Kz, Krt Ali, Krolu,
Anadolu, Olan Olan, Sarkz ve Bolvadin
Havasdr. Yekte, Yamadan Gel, gibi hare-
ketli oyunlarda ise, ilenin dou komusu
olan Konyann ve dolaysyla Orta Anado-
lunun kak havalarnn etkisi vardr
28
. Y-
rede Oynanan kadn oyunlarndan Dz
Oyunda kaksz oynamak tercih edilir.
Parmaklarn sesi kuvvetli olmaldr. Ayak-
lar ok az hareket eder. Gaydalama, figr
olarak dz oyunun aynsdr. Fakat bu
oyun daha hareketli ve kvraktr. Oyunda
iki eye dikkat edilir: Birincisi, algdaki
hareketlilie, figrlere uymak; dieri ise iki
oyuncunun ayn figrleri ayn anda yap-
masdr
29
.Ayrca Krolu ve nceayr
oyunlar da yrede oynanan oyunlardan-
dr.
d. Sandkl Yresi: Sandkl, Hocalar ve
Kzlren ilelerinde Sandkl Zeybei oy-
nanr. Mahalli kyafetle ve klla Krolu
oyunu da oynanr
30
. ember Havas (Bir
kadn zeybeidir), Sandklnn Biberi
oyunlar kadn oyunlarnn banda gelir.
e. Dinar Yresi: Dinar ve Bamak ile-
lerinde Dinar Zeybei, Ar Zeybekler, Te-
ke Zortlatmalar, Kvrak Zeybekler ve Sipsi
Havalar, Bas Bas Zeybei, Kasm Zeybei
(Kasap), Meeli Zeybei, Mula Zeybei,
Serenler Zeybei, Deniz Kz Zeybei, Bu-
hurcular Zeybei, Sar Zeybek oyunlar oy-
nanr.
Dinar Zeybei: Dinar, ncesu kynde
oynanan bir zeybektir. Blgede bu zeybee
Ar Zeybek ad da verilmektedir. Heykel-
leme denilen bir yavalkta oynanmakta-
dr.
Bengi Zeybei: Dinar ncesu yresinde
sadece erkeklerin oynad bir oyundur.
Haam (Haticem) Zeybei de denilir.
Meeli Zeybei: Afyon, Dinar, ncesu k-
ynde kakla oynanan zeybeklerdendir.
Erkek oyunudur.
Serenler Zeybei: Afyonkarahisar, Dinar,
Dazkr, ncesu ky ve dolaylarnda oy-
nanmaktadr. Kak kullanlmaz
Deniz Kz Zeybei: Afyonkarahisar, Di-
nar, Dazkr, ncesu ky ve dolaylarnda
erkekler tarafndan kakla oynanan bir
zeybek oyunudur.
Kzm Zeybei: Dinar, ncesu yresinde
erkekler tarafndan oynanan oyunlardan-
dr. Blgede dier ad da Kasaptr
31
.
Kadn Oyunlarndan olan Hatem Di-
nar yresine ait olduu halde il genelinde
oynanan kadn oyunlarnn banda gelir.
Haydi Gzelim Kunduran Tek Tek Bas
szleriyle balayan krk zeybek Dinar y-
resine ait bir kadn oyun havasdr.
f. Dazkr Yresi: Develi Asba Zeybe-
i, Dazkr Zeybei, Krk havalar, Bas Bas
28 Yksel -Yaayacak, a.g.e., s. 155.
29 Metin Akn, Dnden Bugne Emirda, y.t.y., s. 175.
30 Ylmaz, a.g.e., s. 110.
31 Niyazi Ylmaz, Afyonkarahisar Sandklda Kltr ve
Sanat, Ankara 2001, s. 133-134.
Bir Grup renci Yerel Kyafetleriyle
(Sincanl-Klarslan)
Zeybei, Harmandal ve Krolu oyunlar
oynanr.
g. Evciler Yresi: Bahelerde Brlce,
trdak, oban Keisi, Evree Yollar, Fn-
dk Dallar, Gmen Yaylas, Kz Oyunu,
Krolu, Srtme... gibi kadn oyunlarnn
yan sra; Ar Zeybek, Arap Oyunu, Aydn
Zeybei, Bas Bas, Deniz Kz, Develer, Har-
mandal, Kak Oyunu, Kordon, Krt Oyu-
nu, Mula Zeybei, Pervane, Sepetiolu,
Svari Zeybei, Tavas Krmas, Topal Oyu-
nu, Uzun Tavas
32
... gibi erkek oyunlar oy-
nanr.
. Bolvadin Yresi: Bolvadin yresinde
tespit edilebilen 14 oyun vardr ve bunlarn
13 toplu oynanr; bir tanesi ikili ve yer de-
itirmelidir. Oyunlar kakl ve zeybek t-
rndedir. ki ve daha fazla oyuncu tarafn-
dan oynanr. ehir Ba Zeybei, Acem K-
z, Akna, ember, Diviti Var, Turnalar,
Hamam Havas, Mavili, Menekesi Biim
Biim, Palazm, Penceresi Kanat Kanat, Su-
da Balk Yan Gider ve ehriban yrenin er-
kek oyunlardr
33
.
h. ay Yresi: Kadnlar Afyon yresi
oyunlarn oynarlar. En ok tercih edilen
oyunlar Acem Kz, Hezin Hezin, Kap Ar-
dna szleriyle balayan oyunlardr
34
.
. scehisar Yresi: Yrede oynanan
oyunlar Afyon genelinde oynanan oyun-
lardr. Bunun haricinde Yelleme adl y-
reye zg bir halk oyunu da oynanmakta-
dr.
i. uhut Yresi: Yrenin kendisine z-
g bir halk oyunu tespit edilememitir. Af-
yon yresinde oynanan kadn ve erkek
oyunlar blgede oynanr.
C) Afyonkarahisar Yresi Halkoyunla-
r Kyafetleri
35
1) Erkek Kyafetleri
Afyonda erkek halk oyunlar efe, zey-
bek, seymen geleneini srdren; il iinde
her yrede ayn olan bir beraberlii yans-
tr. Giyim de buna ayak uydurmutur.
a. Baa Giyilenler:
a.1. Terlik: Bezden dikilmitir. Fesin ksa
srede kirlenmesini nlemek amacyla gi-
yilir.
a.2. Fes: Bordo keeden kalp zerine
geirilerek yaplmtr.
a.3. Yazma (Yemeni): Pamuklu kuma
zerine boya ilemeli, kenarlar oya ileme-
lidir.
a.4. Sark (Pou): Siyah renkte kaliteli
ipekten pskll olarak yaplmtr.
a.5. Keyfiye: ou kez gmlek (mintan)
rengiyle uyumlu kaliteli ipekten pskll
olarak yaplmtr. Boyuna sarlr.
b. Bedene Giyilenler:
b.1. lik: Amerikan kaput bezinden, bol
yakasz, nden gse kadar ak, kala ile
diz kapaklar arasna kadar uzunlukta, kol-
lu, bir i giyim parasdr.
b.2. Gmlek (Mintan): nce yollu keten
kumatan nde dmeli, kollu, hakim ya-
kal bir i giyim parasdr.
b.3. Yelek: Kolsuz giyim parasdr.
b.4. Bel Kua: Pamuklu, ince dokuma,
beli tutmak iin kullanlr.
b.5. Camadan: Mavi veya gri uhadan
kollu, astarl, gmlek zerine giyilen giyim
parasdr. uhann zeri ve kanatlar kay-
tana ilemelidir.
b.6. Cepken (Kartal Kanat): Mavi veya gri
uhadan kolsuz, astarl, camadan zerine
giyilen giyim parasdr. uhann zeri ve
kanatlar tamamen kaytana ilemelidir.
32 Hasan Basri Karakaya, Dnden Bugne Evciler, z-
mir 1995, s. 89.
33 Yksel-Yaayacak, a.g.e., s. 201.
34 1967 Afyon l Yll, stanbul 1968, s. 185.
35 Yresel kadn ve erkek kyafetleri hakkndaki bilgi-
ler Afyonkarahisarl Halk Oyunlar altrcs Ali hsan
Eriten alnmtr.
b.7. D Kuak: Ynl dokumadan yapl-
m bel kuadr. Deseni yollu olup, yollar
arasnda iek ve badem motifleri dokun-
mutur. Kare eklinde olup, katlanarak be-
le sarlp, zerine kayl silahlk balanr.
b.8. alvar (Potur): Gbek alt bol bzgl,
ukurla bal, a geni ve rahat harekete elve-
rili, blge sert iklimine uygun diz kapaklar-
n rtecek uzunluktadr. Uzun paal olmayp,
iine uzun paal veya tayt giyilmez.
b.9. Silahlk: Deriden arkalar kayl ya-
plm, d kua balamak ve kama, ya-
lk, toplu tabanca, vb. eyleri arasna koy-
mak iin kullanlr.
b.10. Kama: ki taraf da keskin bir eit
baktr. Kn ve sap ksm ilemelidir
b.11. Saldrma: Tek taraf keskin olan e-
ri kamadr.
b.12. Toplu Tabanca: Alt mermi alan ve
kabzas ilemeli olan tabancadr.
b.13. Yalk : Mendil
b.14. Tek Tfek : Tek namlusu olan ve tek
at yapan bir tfektir.
c. Ayaa Giyilenler:
c.1. orap: Ynden rlmtr, diz ka-
paklarna kadar uzunlukta olup, genelde be-
yaz ve siyah renklerde kendinden desenlidir.
c.2. izme: Uzun konlu, alt ksele ta-
banl, ksa topukludur.
c.3. Kundura: Alt ksele tabanl, yksek
topukludur.
c.4. Dizlik (Tozluk): Diz kapana kadar
gelip n kesiminde dizin yere temas duru-
munda yerdeki izici ve krc eylerden ko-
rumas iin giyilir.
2) Kadn Kyafetleri
36
a. Baa Giyilenler:
Balk: Trkmenlerde giyimin tamamla-
yc unsuru olan ba sslemesine byk
nem verilmitir. Bir bakma kadnn top-
lumdaki yeri ba balama biiminden anla-
lmaktadr. 10-12 cm yksekliinde bordo
uhadan yaplan fes zerine gm veya
bafon tepelik yerletirilir. Salar ince rg-
lerle ayrlmtr. Bir beze dizilen altnlar al-
na ve yanaklara ikier sra olmak zere di-
zilirler Bunlara penez denilir. Yanlara sar-
kanlar duluk bast adn alrlar. Baz yer-
lerde duluk bastlar eitli renkte boncuk-
tan yaplan ssler biimindedir. Yreye ve
ekonomik duruma gre altnlarn cinsi ve
adedi deimektedir.
Penez: Aln ssleme altnlar
Yazma: Beyaz rt ile ba balanr
Pou: Alna dolanr
Terlik: Bezden yaplan, zeri boncuk ve
pullarla ili olduu gibi iki yanna zlf
asks denilen boncuk ssler de dikilen, ii
astarl bir eit takkedir. Baz kylerde iril
de denilmektedir. Madeni zincir ve taklar-
la ssl fesin zerine taklr.
Zlf Asks: Mavi boncuktan yaplarak
terliin iki yanna dikilen veya iki yandaki
dmelere ilmikle geirilerek zlf stleri-
ne doru sarkan sslere zlf asks den-
dii gibi kylere gre duluk bast, du-
luk toplusu adlar verilmektedir. Bunun
altndan olanlarna ise duluk altn denir.
Boncuk ss akaklara sallandrlr.
Tas: Fesin zerine, yazmann altna ko-
nur ba ykseltilir.
a: Baz Trkmen kylerinde gelin
bana taklan renkli tylerden oluan
taa, a-toza-toz a veya trlk adlar
verilmektedir.
eki: Fes zerine dizilen altnlarn st
ksmna renkli oyal kreplerden meydana
gelen, alna ekilen, kylere gre eki, erbi,
utu, gibi adlar alan ipek earplardr.
oru emberi: Fes zerine rtlen, tav-
an kan denilen krmz bir yazma veya
36 Afyonkarahisarn yresel kadn giyimi zerine ya-
plan aratrmalar Emirda lesi: Davulga, Alck, Dal-
gan kyleri; uhut lesi: Uzunpnar, Karaadilli, Demirbel
kyleri; Sandkl lesi: Ballk, epni kyleri; Dinar lesi:
l ovasndaki Haydarl, Tatarl, Ocakl, Baclar, iekte-
pe, Knk kylerinde yaplmtr.
rt boynun altndan tepeye doru bala-
np zerine aln ksmna dolanan oyal yaz-
ma veya earplara oru emberi veya has
ember denilmektedir.
Gremis : Yrenin ekonomik gcne gre
7-9 tane olan altn, boyun ve gs ssler.
b. Bedene Giyilenler:
Gynek: El dokumas pamuklu veya b-
rmcektendir. Yakasz, nden yarya kadar
ak olup yaka ve kol azlar kvrlarak
oyalanm, boy olduka uzun tutulmutur.
Skma, Delme: Sfr yakal, nden ak,
kolsuz, ksa yelektir. n ksm al veya yeil
kadifeden yapld gibi pul ve boncuklarla
ilenerek ssl bir grnm verilmektedir.
etek iine giyildii gibi, dna da giyilir.
Fonksiyonu ayn olmakla beraber kylere
gre skma, canskt, cameden gibi adlar alr.
Gergi: Yn, el dokumasndan zeri yol
desenli, kenarlar veya etei pskll, bel
ba (Kolan) ile bele tutturulan bir nevi n-
lktr. Baz kylerde ncek veya pe-
tal ad ile anlr.
al Kuak: Ynl dokumadan yaplm
bel kuadr. Deseni yollu olup yollar ara-
snda iek ve badem motifleri dokunmu-
tur. Kare eklinde olup ikiye katlanarak -
gen ksm arkaya gelecek ekilde baland-
gibi, gen sarktlmadan dz olarak da
balanr. Tokal kuan kullanld yerde
kullanlmamaktadr.
Diz Bezi (alvar): A dar ve ksa, paa-
lar lastikli bir nevi alvardr. A ksa oldu-
u iin bele kadar karlmayp kalalar
zerine dokuma ukurla balanr. Bu par-
aya baz kylerde top don ad da veril-
mektedir.
Sarka (Cepken): Kadife zeri sim ve sr-
ma ile ili, nden ak, yakasz ve kollu-k-
sa cepkendir. uha ile yaplm olanlara
gdk denilmektedir. Baz kylerde fer-
mane denildii de olur. Delme stne gi-
yildii gibi etek stne de giyilir.
Etek: itari, kutnu veya altyarmak-
tan (Renkli yollu kuma) iki yanlar yrt-
mal, nden ak, kenarlar makramelerle
ssldr. Arka etek ve yan etekler eitli
motiflerle ilendii gibi suta ve kumatan
kertmelerle de ssleme yaplmtr. Kol a-
z genellikle yrtmal, ii astarldr.
Bel Ba (Kolan): 2-3 metre uzunluun-
da, 2-3 cm eninde, eitli renk ve desende
arpana ile dokunmu, ularna ynden ve-
ya kldan renkli pskl ve boncuklar dikil-
mi, ncei belde tutturmak iin kullanlan
bir nevi kuaktr. Bele birka kez dolanarak
arkada sarkmas salanr.
Kapak Kuak: Tokas gm ve bafon-
dan, dier taraf bezden yaplan kemere
kapak kuak veya muncuk kemer de-
nilmektedir. Bez zerine eitli boncuktan
ssler, dmeler, gz boncuklar, iril, n-
gl denilen madeni ssler dikilerek zengin
bir grnm verilir. Baz kylerde buna tas
kuak da denilmektedir.
c. Ayaa Giyilenler:
Garn: Ayaa giyilen yemeni biimli
kunduraya garn denilmektedir. Baz yer-
lerde buna kara yemeni de denilmektedir.
orap: Ynden rlm, eitli renk ve
desende oraplar giyilir.
Prof. Dr. Oktay Sinanolu bir konuma-
snda kltrle ilgili olarak unlar sylyor:
nsanlar insan yapan iki ey vardr. Akl ve
Gnl. nsanlardan oluan bir toplumun da
kendine gre hayat ve zellikleri vardr. Toplu-
mun gnlnn adna da kltr denir. O toplu-
mun nasl bir toplum olduuna karar veren
ynlendiren kltrdr.
Kltr yozlaan milletler dnya mil-
letleri arasnda benliklerini yitirerek tarih
sahnesinden silinmilerdir. Kltr zengin-
liklerimizi yozlatrmadan, kaybetmeden
gelecek kuaklara aktarmalyz.
Her ulusun kendi halknn genel folk-
lor kurallar iinde oluan bir sanat vardr.
rf, adet ve gelenekler iinde doan bu
halk sanat; ezgi ve ritimden olumusa
halk mzii, sz ve iirden olumusa halk
edebiyat ve bir takm ritmik hareketlerden
olumusa halk oyunlar ad altnda kltr
varln gsterir.
1
Toplumlarn btn bo-
yutlaryla hayatndan kaynaklanan duygu,
dnce ve zevklerini ileyerek dile geti-
ren, ait olduklar toplumlarn kltrn
yanstan szl ve szsz ezgiler halk mzi-
inin temelini oluturur
2
. Bugn halk m-
zii denince; bir yandan halkn yaratt,
te yandan da halkn sevdii, beendii,
ounlukla dinledii mzik anlalmakta-
dr. Halk mzii; drtyle, sezgiyle, ig-
dyle, doatan yaplan, hem de evrenin
alkanlklarn gzeterek uygulanlan bir
mzik olduu iin, ulusal nitelikler denen
elerin bir yanks saylr.
3
Halk mzii;
halkn ortak duygu ve dncelerini, se-
vinlerini, zntlerini, aclarn, sla zle-
mini, glerini ve kahramanlklarn yans-
tr. Yaratlnda hibir sanat endiesi duy-
madan, yaln ve iten gelen ezgilerle kimi
zaman krk ve kimi zaman uzun hava ola-
rak, kimi zaman szl ve kimi zaman ise
sadece szsz ezgilerden oluan, halkn
iinden kan kiilerin yaratmalardr.
Afyonkarahisar halk mziinin gele-
neksel Trk halk mzii iersindeki yeri ve
nemi nemsenecek kadar byktr. Af-
yonkarahisar halk mziinin ezgi yaps,
sz zenginlii, kaliteli ve sistemli icras ile
geleneksel halk mzii iinde sekin bir ye-
ri vardr. Afyonkarahisarn geleneksel halk
mziinin ieriini incelediimizde, trk-
ler, atlar ve ninnilerden olutuunu gr-
rz. Konu itibariyle genelde ak ve sevda,
ayrlk, yiitlik ve kahramanlk temalar i-
lenir ve bu temalar sanatsal deeri yksek
ustalkla ilenmi halk edebiyat rn-
leridir. Kendi iinde barndrd az
yaps sz ve ezgi btnlemesi ustalkla
kullanlmtr.
Kaynanda temel motif olarak ayrl-
n yatt atlar, Afyonkarahisar halk m-
zii iinde ayr bir yere sahiptir. Yabana gi-
den erkein geri dnmeyii, askere giden
gencin ehit dmesi, kavgalar dvler
sonrasnda sevilenlerden ayrllar, doal
afetlerin neden olduu can kayplar, in-
sanlarn ruhlarnda eitli frtnalar meyda-
na getirir ve isyan olarak dile gelen buruk,
zc, yrek yakc bu trkler at adn
alr. Atlar uzun ve krk hava ad verilen
ezgilerle sylenir. Afyonkarahisar trkle-
rinden Cezayir Trks Cezayirde ehit
den Yaylaba ky genlerinden Meh-
met iin, nianls tarafndan yaklm bir
attr. hsaniye ilesinin Der kasabas
yaknlarnda bir dn srasnda gelin gi-
derken boularak len mm adl gelin
iin Gelin mm ad yaklmtr. uhut
ilesinde kskanlk sonucu bir grup gen
tarafndan ldrlen Molla Ahmet iin
halk Molla Ahmet trksn yakmtr.
rneklerini oaltmak mmkndr.
4
* Afyon Kocatepe niversitesi Devlet Konservatuar
retim Grevlisi.
1 Mustafa Hosu, Geleneksel Trk Halk Mzii Nazariya-
t, zmir1997.
2Mzik Ansiklopedisi, Halk Mzii, Cilt II, s. 577.
3 lhan Mimarolu, Mzik Tarihi, stanbul1987, s. 253-
255.
Halk Bilimi, Afyon Kocatepe niversitesi ESBAV Yayn
No:14, Ankara 2003, s 111.
III. AFYONKARAHSAR GELENEKSEL HALK MZ
Servet YAAR*
Afyonkarahisar trklerinin gnmze
kadar gelmesinde Gezek kltrnn ve
Afyon Musiki Derneinin byk rol
vardr. Sazl ve szl elencelerin de oldu-
u bu gezekler halk arasnda keyif gezek-
leri adn alr. zellikle Cumhuriyet dne-
minden nceki ve bu dnemi izleyen yllar-
da keyif gezekleri nemini ve varln ko-
rumutur. Haftann belli bir gnnde, her
seferinde farkl birinin evinde toplanp ye-
mekler yenir, ikiler iilir ve bu esnada tr-
kler ve arklar icra edilirdi. ark diyo-
ruz, nk keyif gezeklerinde sadece halk
mzii deil Trk sanat mziinden de bi-
linen eserler sylenirdi. Keyif gezeklerinde
zellikle usta-rak ilikisinin de yeri ol-
duka nemlidir.
Geleneksel Trk halk mziinin kuak-
tan kuaa, babadan oula ve ustadan ra-
a geerek gnmze kadar varln sr-
drdn dnrsek keyif gezeklerin-
deki usta-rak ilikisinin nemini daha da
iyi anlayabiliriz. Keyif gezekleri, 1980li yl-
larda bir takm nedenlerle durmu, ilerle-
yen yllarda ise televizyonun ve medyann
toplum iine girmesiyle nemini kaybet-
mitir. Ancak; 1960 ylnda kurulan Afyon
Musiki Derneinin almalaryla da tr-
klerimiz varln korumu ve gnmze
kadar gelmitir. Bu dernek, 1955 ylnda, ilk
olarak Afyon Musiki Cemiyeti ad altn-
da kurulmu, 1960 ylnda ise Cemiyet
kelimesinin kaldrlmasyla Afyon Musiki
Dernei olarak ad deitirilmitir.
Afyonkarahisar trklerini, geleneksel
halk mzii usulleri iersinde deerlendirdi-
imizde, yredeki trkler, 9 zamanl birle-
ik usulde karmza kmaktadr. zellikle 9
zamanl birleik usullerin, hemen hemen b-
tn tiplerine rastlanlmaktadr. Yrede, halk
arasnda 9 zamanl alnp sylenen trklere
Krk hava ad verilir. Corafi konum itiba-
riyle Ege Blgesinde bulunan Afyonkarahi-
sar, halk mzii ve halk oyunlar icrasnda,
zeybek trnn zelliklerini tar. Afyonka-
rahisar halk oyunlarnda, zeybek oyunlar-
nn yan sra karlkl kak oyunlar, Gayda-
lama ve Krolu oyunlar da oynanr. Bu
oyunlarn haricinde, en ok Bolvadin ilesin-
de grlen, erkeklerin kadn klna girip
dnlerde ve kna gecelerinde oynadklar
Kek oyununa rastlanlmaktadr. Yrede
9 zamanl birleik usullerin yan sra 2, 4 ve 5
zamanl geleneksel halk mzii usulleri de
kullanlmaktadr.
Yre, bulunduu corafi konum itiba-
riyle komu illerdeki yerel mziklerin etki-
sinde kalmtr. zellikle Dinar, Dazkr ve
Sandkl ilelerimizin trklerinde, Ege ve
Teke yrelerine has ezgiler, arlkla kulla-
nlr.
rnein; Teke yresinin Avar Beyle-
ri trks, Sandkl evresinin nce Meh-
met trks, hatta hsaniye blgemize ait
Gelin mm trksnde, benzer ezgi
motifleri bulunmaktadr.
5
Ayn ekilde,
Emirda ilemizin trkleri, Orta Anadolu
trklerinin zelliklerini iinde barndrr.
Afyonkarahisar trklerinde, anlam, tavr
ve ezgi yaps gibi birok zenginlie sahip
olan Emirda trklerinin, ayr bir yeri
vardr. Konar-ger Trkmen Airetlerinin
yaad Emirdada, yayla ve askerlik tr-
kleri nemli bir yere sahiptir.
6
Ayrca; Af-
yonda Alevilerin ounlukla yaad
Emirda ve uhut ilelerinde, Afyon trk-
lerinin yan sra, henz Trk halk mzii
repertuarlarna gememi birok deyi ve
semahlar da bulunmaktadr. zellikle de-
yiler ve semahlar konusunda, Emirda
5 Yksel-Yaayacak, a.g.e., s. 83.
6 mer Faruk Yaldzkaya, Emirda Trkleri, IV.
Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon
Belediyesi Yaynlar: 7, Afyon 1995, s.164.
Karacalar Kynde bulunan Ak Yoksul
Dervi (emseddin Kubat) ve uhut
Kayabelen beldesinden Hamza akr yaa-
yan ve faydalanlmas gereken iyi bir kay-
naktr.
Afyonkarahisar ve evresinde syle-
nen trklerde, heceler name ile uzatl-
maz. Alaturkadan gelen bir tesirle uzatla
gelen kelimeler, zellikle de kafiyeler, Af-
yonkarahisar trklerinde, uzatlmadan
sylenir. Bunun yerine tekrarlar olur. Mese-
la; Bahar Trksnde (Ah) yine dalar
(aman aman) yeillendi msranda olduu gi-
bi, msran bana bir (Ah) getirildikten
sonra, ortasna bir (aman aman) getirilmek
suretiyle uzatmann nne geilmi olunur.
Bu durum, birok trkde grlr. Kap()
ardna asa ko(y)mu elei msranda da (asa-
aaa) diye uzatmamak iin (asa asa) eklin-
de kelimenin tekrarlanmas tercih edilir.
Bylelikle, hem msra kuvvetlenmi, trk
zellii belirmi, hem de (asa) kelimesinin
sonundaki (a) sesi uzatlmam olur.
7
Afyonkarahisar trklerini, geleneksel
halk mzii dizileri bakmndan inceledi-
imizde, en ok kullanlan diziler, oun-
luk srasna gre: Karcar (Kerem), Hsey-
ni, Hicaz (Garip) ve Krdi dizileridir. Yre-
de okunan atlar da dnrsek, bu at-
larn hemen hemen hepsi Bozlak dizisin-
de kendini gsterir. Demek oluyor ki; Af-
yonkarahisar halk mziinde Zeybek
trnn yansra bir de Bozlak trne
rastlanlr. zellikle de Bozlaklar, Emirda
ilesinde sylenen trklerde ve Afyonka-
rahisar genelindeki atlarda grlr. Yre-
ye has ninnilerde ise sylenen ezgiler: saba
(kalenderi) ve hicaz dizileriyle oluturul-
mutur
8
. TRT Trk halk mzii repertuar-
n incelediimizde bu dizilerde Afyonkara-
hisara ait 70e yakn Trk mevcuttur.
Yrede, zellikle de ehir merkezinde,
geleneksel halk mzii alglar ve gele-
neksel sanat mzii alglar, halk mzii
icralarnda, genelde beraber kullanlmtr.
Keyif gezeklerinde, Afyon Musiki Derne-
inin icralarnda, dnlerde ve kna ge-
celerinde genellikle halk mzii ve sanat
mzii alglar birlikte kullanlmtr. Ky-
lerde ise bu icra ou zaman balamayla
yaplmtr. Afyonkarahisar yresinde kul-
lanlan alglar; balama, tef, zurna, zil, ka-
k, oban dd, sipsi, mey, mansur,
mansur mabeyni, ah, davut, davut mabey-
ni, bol ahenk, aktere, siprde, mstahzen,
mstahsen mabeyni, kz neyi, kz neyi ma-
beyni, grnata, nay, klarnet, kemene, ud,
cmb, tanbur, cura, kanun, mandolin,
cura balama, davul, meydan saz, kak
darbukadr
9
. Gnmzde ise, balamann
yaygnlamas ve daha iyi tannmas sonu-
cunda, Afyonkarahisar halk mzii icrasn-
da artk geleneksel Trk halk mzii alg-
lar kullanlmaya balanlmtr.
Afyonkarahisarn yetitirdii, Trk
halk mziine saz ve sz ile katkda bu-
lunan sanatlarmz saylamayacak kadar
oktur. Bunlar srasyla : Murat elebi, Hu-
lusi Yamaner, Cemal Altnine, Emin Hoca,
Ahmet Sivritepe, Mehmet Kavruk, Kazm
nas, akal Ali, Bayan S.E., Bayan Fadime
zalp, Muharrem epniolu, Mehmet
Okur, Kazgzolu, Ali Badur, Ahmet e-
nesiz, Gdkolu Ali Osman Gider, mer
Irmak, Ceritolu, Mehmet alar, Ahmet
7 Osman Attila, Afyonkarahisar Trkleri, Ankara 1966, s.29.
8 F. Reyhan Altnay, Afyonkarahisar Mzik Folkloru, (Ba-
slmam Lisans Bitirme Tezi) 1990, s.179.
9 Altnay, a.g.e., s. 43.
emsettin Kubat (Yoksul Dervi)
Kksal, brahim enbaba, Karadirek Ahmet
avu, Ekrem Taknsel, Ylmaz nar, S-
leyman Ulusoy, Sleyman Boyacolu, Ab-
dullah Uluelik, Selahattin Yamaner, kr
Hanl, Fuat, Kamil Karanfil, Kadir ztrk,
mer Ltf Torun, Mustafa Kiti, Mehmet
Bozkurt, Niyazi Ylmaz, Ali Yari, Cafer
Arkan, Tl Murat adl ahslardr
10
.
Gnmzde Afyonkarahisar halk mzi-
iyle ilgili almalara baktmzda, 1960tan
bugne kadar varln srdren Afyon
Musiki Dernei, Milli Eitim Bakanlna
bal olarak 1961de kurulan Afyon Halk
Eitim Merkezi, 1987 ylnda Afyon Beledi-
yesinin himayesinde kurulan Afyon Bele-
diyesi Musiki Eitim Merkezi, 2001 ylnda
kurulmu olan Afyon Kocatepe niversite-
si Trk Halk Mzii Korosu ve 2002 ylnda
kurulan Afyon Halk Oyunlar Mzik Kl-
tr Aratrma ve Yaatma Derneinin (AF-
KDER) zaman zaman, halka ak yapm
olduklar halk mzii etkinlikleriyle Afyon-
karahisar halk mzii korunmu ve gelecek
kuaklara aktarlmaya allmtr.
TRT Trk halk mzii repertuarnda bu-
lunan Afyonkarahisar trkleri unlardr: Ay-
enin Evleri Yayla Yolunda, Attm Tabancam
Ate Almad, Arpalktan Arpa Bier, Evim Ki-
re Tutmuyor, Kapardna Asagoymu Kalb-
r, ayr Deil imenlikte Evim Var, rdek
Suya Dal da Gel, Kprnn Alt Pnar, Dertli
Kerem Der ki aln Sazlar, Uzun Olur Fesli-
enin Dallar, Fadimemi Doru Taya Bindir-
dim, amlbelden de kt Krolu, Ard
Arasnda Biten Budaklar, Gorunun Annac
Gumalar Da, Nazillinin Hanlar, Susadan
Giden Yayl, Aamadm Bergamann Belin-
den, Haydi Gzelim Kundurana Tek Tek Bas,
Su Gelir Gldr Gldr, Al Kadifenin Topu,
Evlerinin n Bir Kt Yoku, Erzurumdan
evirdiler Yolumu, Evlerinin n Yoldur (Al
Fadimem), mm Seni Hanaylardan Atarlar,
All Gelin Taban Yol Eder, Yeil Olur
Sandklnn Biberi, Kumalar Danda G
Katar Katar, Entarine Pe Olam, Karanfil Dal-
lanr m, Benim Sam Uzun Olur Daranmaz,
Dam Bana Asagoymu Galburu, Afyonun
Ortasnda Galesi, Merduvann Bandaym,
Ben Giderim Oduna, Hezin Hezir Gir Kap-
dan, Yassya Varmadan Gveyi Koyarlar, K-
nas Karlr Tasta, Kara Koun Boynuzu, AGz
Senin Adn Dudu, Kandasn mm Gelin
Kanda, Sahan Sahan Hmerim, Mapusha-
ne Dedikleri, irvan Kayfede Yatyor, embe-
rim Dalda Kald, ki de Dervi Gelir Postu
Postundan, slamolu Kale Yapar Tanan,
Ben Yarimi Gln Dibinde Buldum, Feracem
de Drt Duvarda, Salih de Ata Biner Gck
Bey Gibi, Kara da Goun Boynuzu, Cevizin
Yapra Dal Arasnda, Haydin Arkadalar K-
na Yakalm, ekin Kratm Nalbant Nallasn,
Hatam km Gl Dalna, Krmz Glden
Dal Kestim, Haydin Gzelim At Olur da Tep-
mez mi, Dut Aac Dut Verir, Sinanolu Der-
ler Benim Adma, Karahisar Oyun Havas,
Oyun Havas, Karahisar Kalesi (Bayram Tr-
ks), Ey Da Delik Da, arn Efeleri,
Guuduk Uardk Havada, ay Kenarnda,
Harman da Yeri Kademeli, attlar Gazan Ta-
n, te Yakann Bulutu
11
Bu trklerin dn-
da, yrede daha derlenmemi ve tespiti yapl-
mam birok trk, deyi, semah ve oyun
havalarna rastlamak mmkndr.
10 Osman Attila, Afyonkarahisar Trkleri, Ankara
1957.
11 TRT Trk Halk Mzii Repertuar Kitab, TRT Mzik
Dairesi Bakanl, Ankara 1991, s. 3-4.
Afyonda Geleneksel Halk Mzii almalar
Efsaneler, edebi bakmdan evrenin do-
al dzeninin kurulmasn, tanr ve doa
st varlklar, hayvanlar, gksel yaratk-
lar, doa st olaylar, kiileri, yerleri ko-
nu edinen anlatmalardr. Dz konuma di-
li ile anlatldklarndan efsanelerde sz sa-
natlar ve slp kaygs yoktur. Kendilerine
zg bir deyi, gnlk konuma diline ba-
l bir syleyi zellii vardr. Efsanelerin en
arpc zellii, kii ve yer adlarnn belirtil-
mesi ile anlatanlarn ve dinleyenlerin ona
gerekten olmu gibi inanmalardr.
1
Efsa-
nelerin bir yan az ok tarihe dayanmakla
beraber, inanlmaz olaylarla ssldrler.
2
Tarihleri yzyllar, belki de binyllar n-
cesine dayanan efsaneler, yazan ve syle-
yeni belli olmayan anonim folklor rn
olduklar iin farkl yrelerde benzer efsa-
nelerin anlatld da bir gerektir. Ancak
yresel adlar ve yresel meknlarla bezene-
rek yerelletirilmilerdir. Afyonkarahi-
sarda sylenen Eek Kulakl Midas Efsane-
si, Gazlgl Efsanesi, Hdai Efsanesi, Kara
Kuyu Efsanesi gibi efsaneler, yaklak bir
tarihi belli ederken; yine de abartlm tip-
ler, olaanst olaylar, bunlarn vazgeil-
mez unsurlardr. ahitler Kayas, Erenler
Pnar, Kara Kuyu gibi efsanelerin konusu
da gnmzde de var olan bu doa para-
larnn oluumu ile ilgilidir. Buna benzer
bir kpr, bir ev, belki bir ulu aa da efsa-
nelerin konusu olabilir.
Efsane kahramanlar, insan olsun, hay-
van olsun ya da bir doa paras olsun, al-
lan manta uygun ller iinde deil-
dir. Benzerlerinden farkl, stn zellikler
tarlar. Gazlgl ve Hdai efsanelerinde
suyun ifa datmas, Erenler Pnar efsane-
sinde kuyu suyunun kendiliinden kayna-
mas, Erenler Pnar efsanesinde pnarn
zerini yosunlarla rterek dmanlara su
vermek istememesi gibi ayrntlar, efsane-
lerde baka bir tat, baka bir kurulu ve t-
reti olduunu gstermektedir. Yazan, sy-
leyeni belli olmayan efsaneler, yzyllar
sonra bir eli kalem tutann dzenlemesi
olarak yazl metin durumuna getirilmi-
lerdir.
A) Kadnana Efsanesi
3
Efsaneye gemeden nce, Kadnanann
ne anlama geldii konusunda bir fikir ver-
mek gereklidir. Afyonkarahisarda gzel,
alkan, becerikli, gler yzl bayanlara
kadn denilir.
4
Bir bayan hakknda verile-
bilecek en gzel referans Pek Kadndr.
Bu, sz edilen kz ya da kadnn drt drt-
lk olduunu belirten bir ifadedir. te Ka-
dnanalara da, Afyonkarahisara ve halkna
yaptklar iyilikler ve gzel hizmetlerinden
dolay bu adn verildii dnlmektedir.
Tarihi Kaytlara gre, Kadnanalar, Mo-
ollar tarafndan ldrlen Seluklu Sulta-
n Alaeddin Keykubad bin Feramuz (Alaed-
din Keykubat III)n kzlardr. Mool teh-
likesinden kurtulmak amacyla, Konyadan
Afyonkarahisara kaan Melek Peyker, Na-
ime Gevher ve Asiye adlarndaki kz kar-
de, sadk adamlar mer Aa ve yardmc-
larnn eliinde salimen Afyonkarahisara
gelip burada yerleirler. Beraberlerinde
*Emekli retmen-Gazeteci
1 Halk Kltr Belgelii Kmeleme Klavuzu, Ankara-
2001, s. 24
2 Seyit Kemal Karaaliolu, Edebiyat Terimleri Klavuzu,
stanbul 1975, s. 99
Halk Bilimi, Ankara-2003, s. 41
4 rfan nver Nasrattnolu, Afyonkarahisar Efsaneleri,
Ankara-1973, s. 22-23
IV. AFYONKARAHSAR EFSANELER
Recep YAAYACAK*
getirdikleri hazineleri Afyonkarahisar halk
iin hayr hizmetlerine adayan kz kar-
de, halkn byk sevgi ve saygsn kaza-
nrlar ve Kadnanalar olarak adlandrlrlar.
Kadnanalarn yaptklar saysz iyilik ve
hizmetlerin ierisinde en by kukusuz
bu gn bile kent halk tarafndan beenile-
rek iilen Kadnana memba suyunu kente
kapal kanallar iinde getirmeleridir.
5
Kad-
nana Efsanesi de bu suyun kente getirilme-
si ile ilgilidir.
Konyadan kap Karahisara yerleen
Alaeddin Keykubad bin Feramuzun kzla-
r Melek Peyker, Naime Gevher ve Asiye
sultanlar ksa srede kent halk ile kayna-
p, burann yaamna almakta gecikmez-
ler. O dnemde kent halk byk bir su s-
knts yaamaktadr. Halkn byk oun-
luu kuyu suyu ierken, Klack ky ya-
knlarndan st ak bir kanalla ehre geti-
rilen su ise yeterli olmad gibi, halk sal-
n tehdit etmektedir. Hanm sultanlar Kara-
hisar halknn ektikleri sknty yrekleri-
nin derinliklerinde hissetmekte ancak hi-
bir ey yapamamann ezikliini yaamak-
tadrlar.
Scak bir temmuz gnnde Klack k-
y yaknlarndaki irin Pnar mevkiine gi-
dip buradaki bir kr evinde yaklak 20 gn
kalan hanm sultanlar, evreyi gezerken
ehre gelen suyun kaynan da grme ola-
nan bulurlar. Kaynaktaki su boldur, an-
cak ak kanallardan geldii iin kirlen-
mekte ve byk blm ziyan olmaktadr.
Bu durum zntlerini daha da arttrr.
Akam eve dndklerinde, yemekten son-
ra bahedeki ardakta otururken, sz dner
dolar su konusuna gelir. Bunun zerine
Melek Peyker kardelerine yle der:
-Bu dnya hepimizin bildii gibi fani-
dir, gelip geicidir. Gnler, aylar, yllar ge-
lip geiyor. Bizler de bu fani dnyadan g-
eceiz. Onun iin elimizde imkn varken
faydal almalar yapalm. Bu ekilde hi
olmazsa kyamete kadar rahmetle anlrz.
Dier kardeler bu fikre katlrlar, neler
yaplabilecei konusunda fikir retmeye
balarlar. Abla Melek Peyker, bu konuda
acele edilmemesini, ertesi gn akama ka-
dar dnmelerini ve ondan sonra bir ka-
rara varmalarn nerir. Ertesi gn daha ak-
am olmadan, bu konuyu grmek zere
toplanrlar. Fikirler aklandnda grlr
ki, de ayn eyi dnmlerdir: Ka-
rahisar halkn susuzluktan kurtarmak.
Hemen Karahisara dnerler ve suyun
sahibini aratrrlar. Suyun sahibi bir Erme-
nidir. Kadnanalar, at ve arabann kama-
d sarp tepeler zerinde bulunan suyun
kaynana iki buuk saat yryerek ular-
lar ve Ermeni ile pazarla otururlar. Erme-
ni suyu satmak niyetinde deildir, ii yoku-
a srer. Pazarlk uzun srer ve Melek Pey-
ker Hanm Ermeniye geri eviremeyecei
bir teklifte bulunur. Yanlarnda bulunan di-
er kiilerin akn baklar arasnda bir
mlek altn karl bir mlek su almak
zere anlamaya varrlar. Melek Peyker
Hanm, Ermeniye:
-Sana bir mlek altn veriyorum, kar-
lnda bu mlek dolana kadar su alaca-
m deil mi? diyerek pazarl kesinleti-
rir.
Suyun sahibi Ermeni, Melek Peyker Ha-
nmn szlerini onaylar. Bir mlek altn
karl bir mlek su... nanlmaz krl bir
al veri yapt dncesindedir.
Melek Peyker Hanm, bir mlek altn
Ermeniye verir, adamlarndan da suyu ala-
ca mlei doldurmak zere kaynaa
yerletirmelerini ister. mlek kaynaa
5 Mehmet Saadettin Aygen, Afyondaki Kadnana, Af-
yon-1986, s .13
yanatrlr, iine su dolmaya balad an-
da mlein dibine var gc ile bir tekme
atar. mlein dibi olduu gibi alr ve su
Karahisara doru akmaya balar. Bu ekil-
de mlein dolmas mmkn deildir.
mlee giren su, ak olan dibinden akp
gitmektedir. Pazarlk mlek su dolana ka-
dar olduuna gre, su artk sonsuza kadar
Karahisarllarn olacaktr. te o an Ermeni,
ava giderken avland anlar, ama szn-
den dnemez.
Kadnanalar, satn aldklar suyu iki yl
sren hummal almalar sonunda kapal
kanallar ierisinde Karahisara getirtirler.
Hdrlkta bir depo yaptrrlar ve suyu bu-
radan ehirdeki emelere datrlar. Byle-
likle Karahisar halk, imdi bile beenerek
itii salkl, bol ve gzel ime suyuna ka-
vuur. Bu hizmeti yapan hanm sultanlara
Kadnanalar denilir, suya da Kadnana su-
yu ad verilir.
Kadnanalarn mezarlar Afyonkarahi-
sardadr. Asiye Sultan Kadnana lkoku-
lunun yanndaki, Melek Peyker ve Naime
Gevher hanmlar ise Mevlevi Camii yakn-
larndaki trbelerinde yatmakta ve Karahi-
sar halk tarafndan rahmetle anlmaktadr-
lar.
B) Hdai (Hzai) Efsanesi
6
ifal sularnn okluundan dolay Bi-
zansllar dneminde Salutaris ad verilen
Afyonkarahisarn nemli termal tedavi
merkezlerinden biri olan Hdai Kaplcas,
Sandkl ilesinin 9 kilometre kadar gney-
batsndadr. Kaplcadaki eski hamamlar
Bizans dneminden kalmadr. Kaplcann
bulunmasyla ilgili efsane yledir:
Zamann birinde bir kentin ok mutlu
bir hkmdar varm. Halk onu, o da hal-
kn severmi. Varlklym. Her istedii eli-
nin altnda imi.
Hkmdarn bunca mutluluunu gl-
geleyen tek derdi, ocuunun olmayy-
m. nand tanrsna gece gndz dur-
madan yalvarr, yakarr bir yavru istermi.
Gzellerden gzel, nur gibi, servi gibi, peri
gibi bir de kars varm. Bu gzel kadn,
hkmdarna bir ocuk verememenin ac-
syla yanp tutuurmu.
Nasl olmu, nice olmu bilinmez bu
gzel kadn gebe kalm. Zaman geldiin-
de nur topu gibi bir olan dourmu. Evin
mutluluu tamamlanm. Gnler lokum gi-
bi, erez gibi tatl ve kl ilerlerken h-
kmdar amansz bir derde dm. He-
kimlerin uras bir ie yaramam, sonun-
da lm. Aclar iinde, yaslar iinde kalan
kralie btn sevgisini oluna vermi. Onu
gren gzden kskanr olmu.
Kraln tahtna, stelik gzeller gzeli
karsna gz diken kt ruhlu veziri bu o-
cuktan nasl kurtulacann hilesini, tuza-
n dnm gnlerce. Kralienin oluna
olan dknlnden ve analk duygusun-
dan yararlanarak bir plan uygulamay ka-
rarlatrm.
Bir gn kralienin huzuruna varm:
-Sevgili kraliem, olunuzu gznz-
den sakndnz biliyorum. O nedenle ge-
lecein hkmdarn daha gvenli bir yer-
de bytmeliyiz. Yedi yana gelince de
halkmza kralln duyururuz. nerim u:
Olunuzu altn bir sanda koyalm, orada
bysn. Kimsenin kt gz de grme-
mi olur, demi.
Kafasnda hibir kt dnce olmayan
kralie, bu neriyi kabullenmi. ocuu al-
tn sanda koymular. ocuk orada hava-
szlktan ve hareketsizlikten gelime gste-
rememi. Clz kalm, hastalkl olmu.
Ayaklar tutmaz olmu. Olunun durumu-
nu gren kralie san ban yolmu, ala-
m, szlam, analk yrei gm gm
6 Yksel-Yaayacak, age., s. 39
atm. Ama olunda da kral olacak bir du-
rum grememi. Gnlerce dnm. So-
nunda bir akl vermesi iin vezirine dan-
m:
-Syle vezir! Bu ne hal? Ben bu iin iin-
den kamadm. Bu ocuktan hkmdar
olur mu?
Zaten vezirin istedii de buymu.
-Sevgili kraliem, ana yreinin ne ol-
duunu bilemem ama derdinizi anlayabili-
yorum. ok ac ektiiniz kesin. Bir yanda
yavrunuz, bir yanda lkeniz... Bana kalrsa
barnza ta basp bu ocuu feda etmeli-
siniz. Sakat ve gelimemi bir ocuktan kral
olmaz. diye akl vermi.
Kralie vezirin sylediklerini doru
bulmu, ocuun ldrlmesi iin emir
vermi. Bir seyis armlar ona vermiler
ocuu. Krda bir yere gtr bu ocuu l-
dr! demiler.
Yal, ak sal, yardmsever bir kii olan
seyis, gtrm ocuu dalara, ldrme-
ye kyamam. Bir dereye brakp, saraya
dnm.
Kralie iin iin yas tutmu, barna ta
basm, bu acya katlanm.
lmeyecek olan Allah ldrmez der-
ler ya Tanrnn krnda ocuu bir kadn
bulmu. Evine gtrm. Onu doyurmu,
yedirmi, iirmi. Bu kadnn da bir derdi
varm, dizleri iermi. O derdine derman
olur diye Hdai sularn imek ve iinde
immek (ykanmak) iin her gn buraya
gelirmi. ocuu da yanndan brakmaz-
m. Kadn sular ierken ve ykanrken o-
cuk da suya girer, ykanr, amurlarla oy-
narm. Zamanla kadnn dizlerinin ii
kaybolmu, salna kavumu. O arada
bir baka mucize de olmu. Ktrm olan
canlanmaya, dzgn yrmeye ve geli-
meye balam. Bu durumu gren kadn,
srekli olarak ocuu suya gtrmeye
balam. Zamanla ocuk iyilemi, normal
geliim izgisine girmi, gl kuvvetli as-
lan gibi bir delikanl olmu.
Seyis, saraydan ayrldktan sonra za-
man zaman ocuu brakt yerlere urar,
izini bulmaa, ne olduunu bilmeye alr-
m. Bir gn kadn ve ocukla karlanca
onlara sormu:
-Yllar nce buralarda bir sakat ocuk
brakmtm. Acaba gren oldu mu, bilen,
duyan var m kadn?
-Aradn ocuk budur, demi kadn.
Ben buldum. urada bir scak su kaynar,
oraya gider gelirdim. ocuk yolumun st-
ne rastlad. Aldm kucama. Onu da gtr-
dm suya. O ifal sular ocua da iyi geldi.
te bak, u delikanl o sakat ocuktur.
Seyis olan kapt gibi saraya gtr-
m. Kralieye durumu anlatm. Dnyalar
kralienin olmu, ocuunu barna bas-
m, sevmi, okam, hasret gidermi. Erte-
si gn de kral ilan etmiler. O arada Hdai
kaplcalarna bir bina yaplm, ifa datt-
evreye duyurulmu. O gndr, bu gn-
dr Hdai Kaplcas ifa datma grevini
srdrr olmu.
C) Erenler Pnar Efsanesi
7
Sincanl ilesine bal Dzaa kyn-
de kaynayp coan bir pnar vardr. Sylen-
diine gre bu pnar, Anadolunun Trk-
lemesi srasnda ulu kiilerin banda ko-
nakladklar bir suymu. Bu yzden adna
Erenler Pnar denilirmi. ifalym, temiz-
mi, debisi yksekmi. evresinde ayrlar,
imenler, aalar yetiirmi. O suyun ya-
nnda Dzaa ky kurulmu.
Osmanl Devletinin I. Dnya Savan
kaybetmesinin ardndan zmire kan Yu-
nanllar, Anadolunun ilerine doru iler-
lerken, Dzaa kyn de igal etmiler.
Dmann bir taburu kye yerleerek ka-
rargh kurmu.
7 Yksel-Yaayacak, age. s. 46
Yzyllardr alayp coan, kyllerin
su ihtiyacn karlayp ifa datan Erenler
Pnar, igalle birlikte mateme ve karalara
brnen ky halk gibi zerini sazlarla ve
otlarla rtm, kendini gizlemi. Anado-
luyu Trkletirmeye gelen alperenlere co-
arak, alayarak verdii suyunu, esirge-
mi igalci Yunanllardan. Bir damlasn bi-
le vermemi.
Byk Taarruz balayp Trk askerleri
dman Dumlupnar taraflarna srd
zaman Erenler Pnar da otlardan, sazlar-
dan arnm, ayna gibi, temiz, prl prl su-
yuyla karlam Trk askerlerini. Askerler
kana kana imiler Erenler Pnarnn su-
yundan. Suyu ien askerler alayp co-
mu, dman nlerine kattklar gibi z-
mire kadar kovalayp denize dkm.
Askerler itikte su oalm, bir deir-
meni evirecek kadar bym. Suyun
ayana deirmenler kurulmu. Yakn za-
mana kadar alan deirmenler, sanayinin
ilerlemesiyle yklm, harap olmu.
D) Kara Kuyu Efsanesi
8
obanlar ilesine bal Gynk ky,
adn bu efsaneden almaktadr. Gyn-
mek yanma noktasna varncaya kadar su-
samak anlamndadr.
Fatih Sultan Mehmetin hocalarndan
Akemsettin, Hicaza gitmek zere 1458 y-
lnda yola km. Bugnk Gynk ky-
nn bulunduu yere gelindiinde yannda-
kiler iyice susadklarn belirtmek iin
Gyndk demiler. Akemsettin elinde-
ki asay yere defa vurmu, oradan bir su
fkrm. Temiz, bol, souk bir suymu. Su-
sayanlar kana kana imiler. O suyun ba-
nda konaklamlar bir sre. O arada Ak-
emsettin hastalanp lm. Vasiyeti zeri-
ne oraya gmmler. Kara Kuyu hala bol
suyu, temiz suyu ile kyllerin susuzluu-
nu gidermektedir. zellikle Ramazan ayn-
da her aile orularn Kara Kuyunun su-
yuyla amak isterler. Kuyu banda kalaba-
lk kuyruklar oluur.
E) ahitler Kayas Efsanesi
Afyon il merkezinin kuzey batsnda ve
Gazlgl-Seyitgazi-Eskiehir yolunun ehir
knda hye benzer kk bir tepecik
vardr. Afyon Kocatepe niversitesi Ahmet
Necdet Sezer Kampsne varmadan yo-
lun solundaki bu tepecik ve evresi bugn
bile ahitler Kayas adyla anlmaktadr. Ef-
sane, tepenin ehre bakan eteinde pe pe-
e sralanm kaya paralar ile ilgilidir.
Haydar zdemir tarafndan derlenen efsa-
ne yledir:
9
Vaktiyle Afyonkarahisar halknn s-
rlarn gden bir oban varm. Pek az bir
cretle nne katlan hayvanlar bahardan
kasm ayna kadar bugn apak ayr de-
nilen yaylakta gder, otlatrm. obann
hayvanlara kar sevgisi pek fazla imi.
Hayvancklar da oban severlermi.
Bir gn obann yanna yal bir yolcu
uram, onun hayvanlara olan sevgisini
anlam.
-Olum, sen bu hayvanlarn bu kadar
seviyorsun onlar da seni seviyorlar, szn
dinliyorlar m bari? diye sormu.
oban hi dnmeden:
-Evet dinliyorlar, diye cevap vermi.
Tam bu srada hayvanlarn bir ksm ci-
vardaki Akaraya doru gidiyorlarm.
Yal adam:
-Peki yle ise, bak hayvanlarn gidiyor-
lar. Bar da onlar topla, demi.
oban hemen ayaa kalkm ve yksek
sesle Dn! diye barm. Gerekten de
birbuuklu (Hayvann ya) beyaz bir dana-
dan baka btn hayvanlar geri dnp ya-
va yava onlara doru gelmeye balamlar.
8 Yksel-Yaayacak, age., S 47
9 Haydar zdemir, ahit Kayalar, Tapnar Dergisi,
Afyon-1945, Say 128-131
Bunun zerine ihtiyar:
-Peki o kk dana szn niye dinle-
medi? diye sormu. O vakit oban ban
yere emi ve utanarak u cevab vermi:
-O dana buza idi. Anasn saan kadn
bir gn beni ala ard. Gen ve gzeldi.
oban! u buzay biraz tutuver de inei
rahat saaym. dedi. Kr eytan bizi kan-
drd, kadn ptm. Buza bunu grm-
t. Ta o gnden beri ben onun gznde g-
nahkrm. mrmde ilediim tek gnah
budur.
htiyar da ona:
-zlme olum, sen doru bir adamsn.
Allah yardmcn olsun, diyerek iltifatta bu-
lunduktan sonra yoluna devam etmi.
Yllardr kimseden takdir grmemi
olan oban ihtiyarn bu szleri pek mem-
nun etmi. Fakat aradan ok gemeden ne-
esini karan olaanst bir olay olmu.
Bir inek dier inei boynuzlam, boynuz-
lanan hayvan da kaarken dp bacan
krm. oban hem hayvana olan sevgisin-
den ve hem de hayvann pek aksi bir sahi-
bi oluundan dolay byk bir zntye
kaplm. Akam zeri srsnn arkasn-
dan ayakl inekle dertlee dertlee ehre
girmi, hayvan evine kadar gtrm.
Hayvann sahibi durumu grnce oba-
na svp saymaya balam:
-Bunu sen yaptn, vurdun da krdn!
Vallahi dinlemem. Hem sana paran verme-
yeceim, hem de dava edip inein diyetini
alacam! diyormu.
Zavall oban Hakka tevekklden ba-
ka bir are bulamam, ertesi gn, daha er-
tesi gn krlarda hep bu tasa ile dolam.
Nihayet bir gn oban mahkemeden ar-
mlar. oban olay hakime olduu gibi an-
latm fakat hakim:
-Bunu senden baka gren var m, ahit
gsterebilecek misin? deyince saf oban sa-
rarm, dnm, dnm:
-Beyim Allahn krnda talardan, otlar-
dan baka ne olur ki?
Bunun zerine hakim:
-yle ise Allahn talar sana ahitlik
etsinler, demi.
oban da byk bir inanla:
-Ederler! diye cevap vermi.
Hakimler ve dinleyiciler glmler,
alay olsun diye:
-Hadi d nmze. demiler.
oban ne dm, ehrin dna kadar
yrmler. Onlarn amac bir hava almak-
m. Oradan da ileriye gitmeye niyetleri ol-
madndan hakim durmu:
-Haydi bakalm, ar ahitlerini! diye
obana seslenmi. oban arkasna bile bak-
madan birka adm daha gitmi ve uzakla-
ra doru yle barm:
-Ey talar!... Kayalar!... Sar inein aya-
n ben mi krdm? Baknz bu ii benden
biliyorlar. Allah rzas iin gelin bana ahit-
lik edin!
Bunun zerine yukardaki tepecein
zerinden birka kaya aaya doru arka
arkaya yuvarlanmaya balam.
Hakim ve izleyiciler byk bir korku ile
ehre kamlar. oban da kayalara doru
gitmi.
O gn, bu gn bu kayalarn ad
ahitler Kayas olarak anlmaktadr.
ahitler Kayas.
Arkadalar, dostlar, ayn meslekten kii-
ler veya toplumun eitli kesimlerinden ki-
iler, kendi aralarnda oluturduklar grup-
larla; srayla evlerde, ky odalarnda, ba-
larda, bahelerde, elenme, sohbet, yar-
dmlama, dayanma gibi amalarla topla-
nrlar. Bu tr organizasyonlara Trk klt-
r ve geleneinde Gezek ad verilmitir.
Anadolunun hemen her yresinde d-
zenlenen gezekler Afyonda da varln
srdrmektedir. Rasgele, dzensiz toplan-
tlar deil, aksine belli kurallar olan, disip-
linli ve ekici organizasyonlar olagelmiler-
dir gezekler.
Az nfuslu, gelenek ve greneklerine s-
k skya bal bireylerden oluan Afyonda
hemen herkesin birbirini tand dnemler-
de (4-5 yzyl nce) gezeklerin dzenlendi-
i, bu gezeklerde o gnk toplum kurallar-
n ihll etmeyen elenmelerin yapld, k-
k gezek gruplarnn belli gnlerde topla-
narak kendilerine ait sorunlar tarttklar,
sohbet ettikleri Mesnevi, Ahmediye,
Muhammediye, Vahdetname trnden
eserlerin okunduu bilinmektedir.
Cumhuriyetin ilnn izleyen yllarda
gezeklerin daha da yaygnlat ve ou-
nun sazl szl elenceye ynelik olduu
kaynak kiilerce belirtilmektedir. Afyonun
Yunan igalinden kurtuluu, yllarca sren
savalarn sona ermesi, yeni ve modern bir
toplumsal yaama gei ve bu yaamn ge-
tirdii rahatlk, huzur ve gven ortam
olumas gibi nedenlerle toplumun elence
arlkl gezeklere itibr ettiini sylemek
mmkndr. Sazl szl gezeklerin yan s-
ra daha ok sohbetlere ynelik, esnaf ve sa-
natkrlarn sorunlarnn konuulduu ge-
zekler de varlklarn srdrmlerdir. Bu
yllarda gezeklere katlan kaynak kiilerin
anlattklarna gre: On-on iki yeni yetme
(delikanl) szleirler, toplandktan sonra arala-
rnda kura ekilir ve toplanma gnleri sraya
konulurdu. lk toplantda gezein disiplinli ve
uygun gemesi iin bir kolba tayin edilirdi. O
kolba toplant sona erene kadar trl ikyet
ve dilekleri usulne gre yrtr, icabnda ceza
koyar, riayet etmeyeni gezekten ihra eder, onun
sz kanun gibi geerdi. Toplantya ikili gel-
mek yok. Dini bilgiler, tler verilir, icabnda
zaman zaman saz alanlar davet edilir, gzel
trkler arlr, oyunlar oynanr, gece ge va-
kit umumi arzu zerine katmer yaplr, birka
kilo pekmez veya dahan (tahin) sofraya konur,
hep birlikte yenir, bundan sonra 11-12 pekirle
yssk (yzk) oynanr.
zellikle genlerin katld gezeklerde na-
diren kavga kard. Kavga ksa bile genler
birbirlerine kyamazlard. fkelenen delikanl-
lar silhlklarndan (Mein gzl kuak) ektik-
leri baklarnn srtlarn birbirlerine vururlar-
d. Irz meselesi olmadka kan akmazd.
Gezeklerin genellikle haftada bir kez ol-
mak zere cumartesi gnleri yaplma d-
zeni bugn de sryor. Kimi gezeklerin 15
gnde bir yapldn da belirtelim.
Gezeklerin, gezekiler tarafndan seil-
mi bir bakan ve bakan yardmcs bulu-
nur. Bakan gezek organizesini yapar, y-
rtr; gezekle ilgili kurallarn uygulanma-
sndan sorumludur. Kurallara uymayanlar
iin eitli cezalar belirlenmitir. Bu cezalar
arasnda para cezas da vardr. Toplanan ce-
za paralaryla son gezekten sonra ziyafet
ekilir veya eitli eyalar alnarak katlm-
clara datlr.
* Afyon Kocatepe niversitesi Emekli retim Grevlisi.
V. AFYON GEZEKLER
M. Agh BIYIKOLU*
Toplumsal yaamn renkli bir esi olan
gezeklerde kurallara uymaya alan gen-
ler, ileride disiplinli ve sorumlu bir yaam
iinde zorluk ekmemilerdir. Gezeklerde
kurulan arkadalk balar kkl ve salam
biimde uzun yllar srmtr.
Yemeksiz gezekler olduu gibi yemekli
gezekler de teden beri varlklarn srdre
gelmilerdir. Yemekli gezeklerin kendine
zg sofra elenceleri olmutur. Mesela,
yemeklerin padiah denen ve tatldan
sonra mideyi bastrsn gerekesiyle sofraya
konan bamyann yenilii srasnda ipiyle
piirilen bir dizi bamya kimin kana ge-
lirse o kii nceden tespit edilen bir miktar
para cezasna arptrlrd. Talihsiz bamyac
paray hemen orackta demek zorunday-
d. Bu komik olay yemek yiyenlerin gl-
melerine yol aard. Yemekli gezeklerin
sazl szl olanlar, nadiren de olsa iki ii-
lenleri vard. Bu tr gezeklerde fasllar ge-
ilir, sevilen ark ve trkler, zellikle Af-
yon trkleri sylenirdi. Bu gezekler saye-
sinde Afyon trkleri unutulmaktan kur-
tulmu ve kuaktan kuaa geerek gn-
mze kadar gelmitir.
zellikle son 40-50 yldr bilimsel ve te-
nolojik gelimelerle ba dndrc bir hz-
la deien dnya ve Trkiye, deien deer
yarglar, gelenekler, grenekler... Bu dei-
imlerden doaldr ki gezekler de etkilen-
mi deien artlara gre tekrar tekrar e-
killenmitir.
Sanayileen, maddileen ve gittike ac-
masz, dayanma ruhunun azald toplu-
mun bireyleri, gezekleri, birer toplumsal
iletiim arac haline getirmek, toplumsal
bask grubu olarak kullanmak amalarna
yneltmilerdir. Bu sre iinde gezeklerin
elence fonksiyonlar giderek azalmtr;
ancak yerel kltr elerini kuaktan kua-
a aktardklar da yadsnamaz.
Son 40-50 yldr gezek gruplar eitle-
nerek, yeni yeni biimler alarak varlklarn
srdrmektedirler. Bu sre iinde Afyon
gezeklerini geirdikleri aamalara gre s-
ralamak veya tasnif etmek mmkndr:
A) Akraba Gezekleri
Akraba bireyleri arasnda kaynamay,
dayanmay salamak amacyla haftada
ya da on be gnde bir genellikle yemekli
olarak dzenlenen gezeklerdir. Yeni evlilik-
lerin, yeni doumlarn ve katlmlarn ge-
nilettii, ancak akrabalk ilikilerinin gide-
rek zayflad gnmzde bu tr toplant-
lar toplumsal bir kalkan grevi stlenmi-
lerdir.
B) Arkada Gezekleri
Gezekler bir yerde arkadalk kurumu-
nun yaratt organizasyonlardr. Mahalle-
de, okulda, askerde, spor kulplerinde ku-
rulan arkadalklar gezekler yoluyla yaam
boyu srmtr. Bu tr gezeklerin yemek-
li, elenceli olanlar, yemeksiz olanlar sre
gelmitir. Arkada gezeklerinde en ok oy-
nanan oyun tombaladr ki bu oyun bugn-
k saysal lotoya benzer.
C) Esnaf Gezekleri
Trk hilik kurumunun bir uzants ol-
duu anlalan esnaf gezekleri varln
teden beri srdren ve esnafn eitli ke-
simlerinde yaygn olan bir gezek trdr.
Bu gezekler esnaf arasnda dayanma ve
yardmlamay, bilgi al veriini salama
ynnden esnafn ilgi gsterdii organizas-
yonlardr.
D) Dini Gezekler
Esnaf, memur, ii, tccar gibi her trl
meslek erbabnn ilgi duyduu 15-20 kii
arasnda organize edilen dini gezekler, 50-
60 yldr dikkat ekici bir biimde gelien
organizasyonlardr. Sohbetlerin dini konu-
larda younlat, dini bilgilerin verildii
bu gezeklerde Kuran okunur, yet ve ha-
disler nakledilir, aklanr. Dini gezekler ii-
ne alabileceimiz bir gezek tr de dini ce-
maatlerin dzenledikleri gecelerdir. Son
20-30 yldr fiilen ortaya kan eitli dini
cemaatler ve bunlarn kollarna mensup
olanlar; kendi aralarnda gezekler dzenle-
mekte bu gezeklerde dini eitim vermekte
ve siyasal bask grubu olma yolunda aama
kaydetme iindedirler.
E) Ky Gezekleri
Afyon civarndaki kylerde de uzun
yllardan beri gezekler dzenlendii bilin-
mektedir. Bunlara Ferfene denmitir.
zellikle ka girerken yatlarn tekil et-
tikleri 8-10 kiilik gruplarla dzenlenen fer-
fenelerde ky genleri gnn koullarna
gre elenmilerdir. Deien toplum ve ko-
ullar gnmzde ferfenelerin srmesini
engellemektedir.
F) Yerel Kltr Yaatma Gezekleri
Afyonun kaybolan, unutulan kltr
deerlerini, kltr varlklarn canlandr-
ma, bunlar kitapta, CDlerde toplama ve
gelecek kuaklara aktarma hevesindeki bir
ksm Afyon sevdals insanlar tarafndan
dzenlenen gezeklerdir. Bu gezeklere kat-
lanlar Afyonun yerel kltrne ilgi duyan,
bu kltr deerlerini gn na karma-
ya ve onlar tantmaya alan, tccar, i
adam, gazeteci, memur, st dzey yneti-
ci, emekli gibi eitli statlerde olup hemen
hepsi birikimli kiilerdir. Bu gezeklere za-
man zaman bakan, milletvekili, rektr, de-
kan, genel mdr dzeyindeki Afyonlular
misafir olarak katlmlardr. Bu gezek gru-
bu Arap Mescit Mahallesinde Esbabemini
(Levazm Subay) Tevfik Efendinin 1986
ylnda restore edilen konanda dzenli
olarak on be gnde bir toplanm, toplan-
tlar Afyon Turizm Mdrlnce kayda
alnmtr.
Gezeklerde Arap a ve helva ek-
me, yemekli gezeklerde sra yemei ik-
ram edilmesi, teden beri gelenektir. Ye-
mekli olsun, yemeksiz olsun gezeklerde
Arap a denilen bir tr hamur ii ikram
etmek vazgeilmez bir gelenek halini al-
mtr. Son yllarn gezeklerinde pek grl-
meyen Arap a, lokma halinde inenme-
den yutulurdu. Bu an sindirim sistemini
temizledii sylenir.
Gezeklerin bir elencesi de helva ek-
medir. Bu i de eski gezeklerin solan renk-
leri arasnda kalmtr. Bu helva, tel helva
olup zmitin nl pimaniyesine benzer
bir tatldr. Helva ekme zel bir bilgi ve be-
ceri isteyen bir itir.
Sonu:
Kesin bir kural olmamakla birlikte bir
gezek grubuna katlabilmek iin evrede iyi
ahlkl drst bir insan olmak gerekir. Ge-
zek yeleri toplumca kt kabul edilen
davranlardan saknrlar, iyi davranlara
ynelirler. zellikle son 15-20 yldr geve-
yen akrabalk ilikilerinin, arkada ve dost
sohbetlerinin yeniden scak ve iten bir ha-
le gelmesinde, haftalardr, aylardr birbirle-
rini grmeyen akraba ve arkadalarn bir
araya gelmek suretiyle balarn glendir-
mede gezeklerin nemli bir rol oynad or-
taya kmtr. Gezekler sayesinde Af-
yonun yerel kltr unutulmaktan kurtul-
mutur. Tarihi geliim sreci iinde gezek-
ler de toplumsal deimelerden etkilenmi
ve eitlilik kazanmtr.
nsanolunun yokluunda yaamn
srdremeyecei nemli yaamsal ihti-
yacndan birisi olan beslenme, yemek kl-
tr olarak da dnyadaki en byk zevk-
lerinden birisidir.
Beslenme, iinde bulunulan kltrel,
corafi, ekonomik, ekolojik yapya ve tarih-
sel srece gre ekillenir ve mutfak olarak
adlandrlr. Mutfak bir toplumun yiyecek
iecekleri, bunlarn hazrlanmas, kullan-
lan ara-gereler ve yemek ile ilgili trele-
rinden olumaktadr. Her milletin kltrel
yapsnda mutlaka beslenme ile ilgili bir
blm bulunmaktadr
1
.
Trk mutfa, kendine zg yemekleri
ve eit zenginlii asndan in ve Fransz
Mutfaklar ile birlikte dnyann en nemli
ilk mutfa arasnda gsterilmektedir.
Uzun tarih birikimine sahip Trk mutfa-
ndaki eit zenginlii bir ok etkene ba-
ldr.
Bunlar arasnda;
- Orta Asyadan balayp Anadoluya
kadar devam eden bir gn gerekleme-
si,
- Smerlerin, Etilerin, Frigyallarn, Ro-
mallarn, yonyallarn kltr miraslar
olmalar,
- Uzun tarihsel srete pek ok lkenin
fethedilmesi yoluyla birok farkl kltrle
yaanan etkileim,
- Seluklu ve Osmanl gibi imparator-
luklarn saraylarnda gelien yeni tatlar,
saylabilir
2
.
znde her eyin; ama akla gelebilecek
her trl yiyecein mutlaka tazesini, mev-
siminde olann kullanmak esas yatan
Trk mutfa,
3
yourt, pekmez, bulgur gibi
kendine zg yiyecek eitlerini de ortaya
karmtr.
Orta Anadolu ile Ege Blgesinin birle-
tii noktada bulunan Afyon, Anadolu gele-
nek ve greneklerini koruyarak, gnmze
kadar getiren sayl illerimizden birisidir.
Afyon il snrlar ierisinde, yerli halk ile
birlikte, Trkmenlerin eitli boylar, er-
kezler, Azeriler vb. gibi, Trk milletinin e-
itli kollarna mensup insanlar yaamakta-
dr. Bu sebeple, ilin her ile ve kasabasnn
kendine zg mutfa vardr. Ama, yemek-
lerin pek ou mterek olduu gibi, sofra
adab ve buna bal gelenekler byk l-
de birbirine benzemektedir
4
.
Afyonun yemek gelenek ve grenek-
lerini incelemek Trk damak zevkinin,
Trk Mutfann inceliklerini tespit etmek
asndan nemlidir
5
.
A) Afyon Mutfann zellikleri
Afyon yresi yemekleri incelendiinde,
et yemekleri, hamur ileri ve sebze yemek-
lerinin yaygn olarak yapld grlmekte-
dir. Blgeye zg baz rnlerin ( rnein
haha) yre yemeklerinde youn olarak
kullanlmas eit zenginliinin olumasn-
da etkilidir.
* AK Afyon Meslek Yksek Okulu retim Grevlisi
1 Peyker Sagun, Geleneksel Afyon Mutfa, Kltr
ve Sanat Dergisi, stanbul (Mart, 1994), s.37.
2 lker Grman Mutfak ve Yemek Temel Bilgileri,Alfa Ya-
ynlar, Ankara 1993, s. 2.
3 Turul avkay, Az Tad, Hrriyet Gazetesi Pazar
Eki, 1 Ekim 2000, s.19.
4 rfan nver Nasrattnolu, Anamn Yemekleri, Nasrat-
tnolu Yaynlar No.5, 1974
5 Nuren Yasak, Geleneksel Afyonkarahisar Davetle-
rinde Sra Yemekleri, III. Afyonkarahisar Aratrmalar Sem-
pozyumu Bildirileri, Afyon Belediyesi Yaynlar No.6, Afyon
1993, s. 359.
VI. AFYON YEMEK KLTR VE MUTFAI
Ahmet BAYTOK*
Afyon mutfann genel zellikleri u
ekilde sralanabilir:
- Haha ve haha ya yaygn olarak
kullanlr (zellikle hamur ilerinde).
6
- Yresel yemeklerde et kullanm yay-
gndr. Afyon mutfanda et yemeklerinde
kullanlan etler yal olduu iin et yemek-
leri hazrlanrken ayrca ya ilavesi yapl-
maz, etin ya ile yemekler piirilir. Et ye-
meklerinin pime sresinin uzun tutulmas
yemeklere ayr bir lezzet katmaktadr. (r-
nein: Paa 4, kekek 12 saat piirilmekte-
dir.)
- Yrede nohut, budaydan elde edilen
gce ve d ( ince ekilmi bulgur) ye-
meklerde en ok kullanlan yiyeceklerdir.
rnein nohut btn musakkalara katlr.
- Yemeklerde i ya ( yresel dilde don
ya) kullanlr. Margarin tercih edilmez.
(Trk mutfann eski tadnn olmaynn
nedeni olarak gsterilen malzemedeki de-
iime bal olarak eski yalarn kullanl-
mamas eletirisi dnldnde Afyon
mutfann Trk Yemek Kltrnn ko-
runmas asndan nemi daha iyi anlala-
caktr).
7
- Hamur ileri Afyon mutfanda nem-
li yere sahiptir. ounlukla haha ilavesi
ile hazrlanan hamur ilerinde, bata merci-
mek olmak zere peynir, patates ve kyma
i malzemesi olarak kullanlr.
- Afyon mutfanda birok sebzenin ye-
mei yaplmaktadr. Patlcan, kabak, prasa
ve maydanoz musakkas yaplan sebzeler-
dir. Patlcan nemli bir yere sahiptir ve
6 rfan nver Nasrattnolu, Afyonkarahisar Folklor-
Edebiyat-Tarih Aratrmalar, Afyon Belediyesi Yaynlar: 11,
Afyonkarahisar 2003, s. 112.
7 Atilla Dorsay, Az Tadyla, Varlk Yaynlar, stanbul
1993, s. 50.
Haha Tohumlar Hamur leri
Sarma ve Dolma eitleri
20den fazla eitte yemei yaplmaktadr.
8
Bunlardan patlcan brei Afyona zg
bir yemektir.
- Kaymak, Afyona zg bir rndr ve
Afyon mutfann vazgeilmezleri arasn-
da yer alr. Kaymak, bal ve reel ile kahval-
tlk olarak tketildii gibi meyvelerden ya-
plan tatllar ile birlikte ekmek kadayfnda
kullanlr.
- Afyonda sade pilav pek yaplmaz. Pi-
lavlar domates, havu, patlcan gibi sebze-
lerle veya mercimek, nohut gibi kuru bak-
lagillerle birlikte piirilir.
Afyon yemekleri beslenme ve salk y-
nnden incelendiinde, enerji ynnden
olduka zengin olduklar gzlenir. Bunun
yannda tek ynl beslenme sz konusu
deildir. ou kez bir kap yemek, besin
elerinin birounu ierir. rnein pilav-
lar hibir zaman sadece tahl ve ya ier-
mez. Tahl, et veya kuru baklagil ve sebze
birlikte kullanldndan dengeli bir yemek
ortaya kar. Afyon yresi yemeklerinde
grlen en nemli hatal uygulama sebze-
lerin ve etin yada kzartlmasdr. Kzart-
ma ile yemeklerin enerji deerleri ykseldi-
inden nemli bir salk sorunu olan i-
manln olumasnda bir faktrdr
9
.
B) Afyon Yemek Kltr
Afyon mutfana zg yemekler, ye-
mek gruplarna gre aadaki gibi sayla-
bilir:
10
- orbalar ( Sakala arpan, Toga, Gce
Tarhanas vb.)
- Et yemekleri (Btm Et, Ramazan Ke-
bab, Pak, Duvakl vb.)
- Sebze yemekleri ( Patlcan Brei, li-
bada Dolmas, Patlcan Musakka, Prasa
Musakka, Maydanoz Musakka, Kabak Mu-
sakka, Dl Yaprak Dolmas, Ekili
Bamya vb.)
- Hamur ileri (Araba, Az Ak, Bk-
me, Hageli Brek, Ocak Bkmesi, Kat-
mer, Czdrma, me vb.)
- Pilavlar ( zbek Pilav, Hahal Bul-
gur, Mercimekli Bulgur )
- Tatllar ( Ekmek Kadayf, Frma Bak-
lavas, Kaymakl eker, Glla vb.)
- Salatalar ( Afiyan Salatas )
- Turular ( Salatalk, Lahana, Biber, Ke-
lek vb.)
- Kompostolar ( Vine, Erik, Elma, Kay-
s vb.)
Afyon yemek kltrnde yemekler al-
lagelmi mnden farkl olarak sunulur.
Meydan sofralarnda toplu yenen bu yeme-
e sra yemei ad verilir. Sra yemeinde
yemek eidi, verilen davetin zelliine g-
re 10-15 eit yemekten 40 eit yemee ka-
dar kabilmektedir. Sra yemeinde veri-
len yemeklerin fazla sayda olmasnn yara-
taca sindirim sorunlarn gidermek ama-
cyla yemeklerin sonunda Bamya ( bamya
orbas) verilmesi Afyon yemek kltr-
nn nemli bir farklldr.
11
Afyonda grlen yemekli toplantlar ve
davetler arasnda aadakiler saylabilir
12
;
- Doum daveti,
- lm yemekleri,
- Snnet dn ve daveti,
- Hac daveti,
- Zinard daveti,
- Olan knas daveti,
- Gveyi koyma daveti,
- El pme ve eyiz indirme daveti,
- Gezekler.
8 Aye Baysal, Afyonkarahisarn Beslenme Kltr,
II.Afyonkarahisar Aratrmalar Sempozyumu Bildirileri, Afyon
Belediyesi Yaynlar No.5, Afyon, 1991, s. 87.
9 Baysal, a.g.m., s. 89.
10 Afyonkarahisar Mutfa, Afyon Kocatepe niversite-
si Eitim Salk ve Bilimsel aratrma Vakf Yayn No: 10,
Ankara 2001, s. 12.
11 Ahmet Baytok, Afyonkarahisar Yemek Kltr,
Afyonkarahisar Kt II, Afyon Kocatepe niversitesi Ya-
yn no: 35, Ankara 2002, s. 166.
12 Yasak, a.g.m., s. 359.
Bu davetlerde, davetin zelliine gre
misafirlere farkl sunumlar yaplmaktadr.
1) Doum Daveti
Yakn akrabalardan gelen yemeklerle
yaplr. Ad koyma davetinde de yemekler
akrabalar tarafndan getirilir. Doumda
misafirlere ikram edilen sra yemeklerine
Takm, bu ie Takm Dzme denir. Do-
um takmnda orba, Palize, Kaymak, Ta-
vuk veya Et, rek ve Meyve bulunur.
2) lm Yemekleri
Doum davetinde olduu gibi, yemek-
ler yakn dost ve akrabalar tarafndan ha-
zrlanr. Yakn akrabalar ve komular sra
yemei hazrlarken, uzak olanlar brek ve
hoaf gnderirler. Sra yemeinde orba,
Kebap, Musakka, Dolma, Glla, Bamya ve
Brek bulunur.
3) Snnet Dn ve Daveti
Afyonda dnlerde yemekleri alar
yapar. Snnet dnnde dier davetler-
den farkl olarak sra yemei yerine pilav
st et veya zbek Pilav, Hoaf, Brek,
Tatl veya mevsimine gre Meyve, Bamya
ikram edilir. Afyonda nian ve dnlerde
sra yemei olarak; orba, ifte Hindi, Pa-
a, Elma Tufanesi, Patlcan Musakka, Ten-
cere Kebab, Muhallebi, Yalanc Dolma,
Glla Dolmas, Tavuk Yahnisi, Brek, Eri-
te Baklavas, Bamya, Pilav ve Hoaf ikram
edilir.
Grld gibi, sofraya tam on be e-
it yemek gelmektedir. Bu yemekler arasn-
da drt eit et yemei, drt eit tatl olma-
s kurallamtr. Yemek Kurtarma ad ve-
rilen yemeklerin sofraya geli srasn d-
zenleme iini a yardmcs stlenmekte-
dir.
4) Hac Daveti
Hacca gitmeden nce veya geldikten
sonra yakn akraba ve dostlarn davet edil-
dii davette, aynen snnet dnnde ol-
duu gibi Pilav, Brek, ve Hoaf sunulur.
Nadir olarak Sra Yemei ikram edilir.
5) Zinard Daveti
Niandan sonra olan evinin kz evine
gelip kaynvalidenin ve kz tarafnn tak
takmas mnasebetiyle yaplan davettir.
Afyon adetlerine gre olan ve kz tarafla-
rnn nian iin birbirlerine kyafet almala-
rna Esbap Dzme denir. Esbap Dz-
mede alnan kyafetler nian gecesi sini
(tepsi) ierisinde, gelenlere gsterilir. Bu
davet de nian gecesinin ertesi gn yapl-
dndan Zinard Daveti olarak adlandr-
lr.
6) Olan Knas Daveti
Olan knas, olan evinde, olan ve ar-
kadalarnn dzenledikleri bir elencedir.
Olan askere giderken de byle bir davet
verilir. Sra yemeinin yan sra meze eit-
leri ve iki de sunulur. Olan knas dave-
tinde, Pirin orbas, Btm Et, Patlcan
Musakka, Yalanc Dolma, Kaymakl Ekmek
Kadayf veya Baklava ve son olarak Bam-
ya getirilir.
7) Gveyi Koyma Daveti
Bu davete kz tarafndan kimse katl-
maz. Olan tarafnn yallar ve olann
sadcnn bulunduu bu davette sra ye-
mei sunulur.
8) El pme ve eyiz ndirme Daveti
Afyon davetleri iinde yemek eidi
olarak en iddial davetler el pme ve eyiz
indirmedir. El pme daveti kz evi tarafn-
dan, eyiz indirme daveti olan evi tara-
fndan yaplr. Her iki davette de yemekler
a tarafndan hazrlanr. Davetlerde sra
yemei sunulur. Sra yemeinde Pirin
orbas, Btm Et, Musakka, Muhallebi,
Paa, Nohutlu Tavuk Yahnisi, Baklava,
Bamya, Taze fasulye veya bunun yerine
kk tabaklara kapanm pirin pilav,
Mevsimine gre meyve bulunur. El pme
ve eyiz indirme davetlerinde en az eit
et yemei, eit de tatl vardr. El pme
davetinde kz evi yukarda saylan yemek-
lere ilave olarak Yahni, Brek, Pilav, Hoaf,
Muhallebi, Glla Dolmas v.b. yaklak 40
eit yemek ve tatl ikramnda bulunabil-
mektedir.
Afyonda yukarda saylan davetler d-
nda Ramazan davetleri, hdrellez davetleri,
asker davetleri, bayram davetleri ve gelin
davetleri de vardr. Bu davetlerde verilen s-
ra yemekleri iinde orba, Kebap, Musakka,
Dolma, Muhallebi, Taze Fasulye, Tatl (Ek-
mek Kadayf, Baklava) ve Bamya sunulur.
9) Gezekler
Afyonun sosyal hayatnda nemli yeri
olan gezekler, ok ynl bir dayanma ve
yardmlama faaliyeti olarak gnmzde
de srmektedir. Gnmzden elli altm
yl nce gezeklerin ou yemekli olarak ya-
plrd. Eski Afyon gezeklerinde sra yeme-
i olarak Pirin orbas, Btm Et, Musak-
ka (Nohutlu kabak ve patlcan musakka),
Muhallebi, Elmasiye, Baklava, Bamya ve
mevsimine gre meyve bulunurdu. Gezek-
lerde sra yemeinde baz yemeklerin yeri-
ne baka yemekler de gelebilirdi. rnein
orbadan sonra zbek Pilav, daha sonra
tepsiyle Brek ve Az Ak, Bkme, Hoaf
(vine veya kays), Zeytinyal Sarma, tatl
olarak Tel Kadayf, Kaymakl Ekmek Kada-
yf v.b. 1930lu 1940l yllarda gezeklerde
hindi kesilmesi adetti. Pimi hindinin ze-
rine rtlen yufka nedeniyle bunlara du-
vakl denirdi. Eski Afyon gezeklerinde ya-
plan ve yenilen dier iki nemli yemek
Araba ve Tel Helvadr
13
.
C) Afyon Mutfanda Kullanlan Ara
ve Gereler
Afyon mutfanda kullanlan ara ve
gereler Anadolu mutfanda kullanlan
ara ve gerelerle benzerlik gstermekle
birlikte isimlendirmede baz yresel farkl-
lklar grlmektedir. Afyon mutfanda
nemli bir yer tutan hamur ilerinde kulla-
nlan ara ve gereler, dier yrelere gre
eitlilik arzeder.
Afyon mutfanda kullanlan baz ara
ve gereler arasnda; Tekne, Eysinti, Ura
Gab, Eysran, Biirge, Oklava, Sinit, Brek
ve Baklava Tepsileri, Bakr Tencere, Tava
(Dan), Haha Ta (hage da), Bakr
Tabak (mertibane), Kk Tencere (Tnga),
Kazan ve Gve saylabilir.
D) Afyon Mutfa Yemek rnekleri
1) Sakala arpan (Sakala Sarkan) orbas
Hazrlanmasnda gerekli ana malzeme-
ler yeil mercimek, ev makarnas, soan, te-
reya, un, tuz ve nanedir.
Hazrlan: Mercimekler ykanr, halanr
ve suyu szlr. Ayr bir yerde ince ince
doranan soan, iki yemek ka yala bir-
likte ksk atete ara sra kartrlarak kavru-
lur. Un katlarak bir iki defa daha evrilir.
Mercimek, tuz ve et suyu eklenir. Kaynayn-
ca ev makarnas
14
ilave edilir. 15-20 dakika
13 M. Agh Bykolu, Afyon Gezekleri, (Afyon Kocate-
pe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi) s. 131.
14 Ev makarnas yerine yarm su barda ehriye de
kullanlabilir. Arzu edilirse nane yerine limon ilave edilir.
Erite
daha piirilir. ki yemek ka ya bir tava-
da eritilir iine nane eklenir ve orbann
zerine gezdirilir.
2) Ramazan Kebab
Afyon kebab olarak da bilinir. Genel-
likle Ramazan aynda iftar yemeinde ye-
nildii iin Ramazan Kebab denmektedir.
Hazrlanmasnda ana malzeme olarak ku-
ba et, kebaplk pide, maydanoz ve tuz
kullanlr.
Hazrlan: Kuba et suyunu ekene
kadar kavrulur. zerini rtecek kadar su
konup tuzu ilave edilerek tekrar piirilir.
Dier tarafta pideler kare eklinde dora-
nr. Pideler istenirse arzuya gre frnda s-
tlabilir. Pien kuba etin suyu szlr. Et
suyu
15
, pideleri slatmak iin kullanlr. Is-
latlan pideler servis tepsisine alnr. zeri-
ne etler yerletirilip istenirse bir kepe et
suyu gezdirilir. Yaklak 5 dakika kadar f-
rnda dinlendirildikten sonra zerine ince
doranm maydanoz serpilerek servis ya-
plr.
3) Patlcan Brei
Afyonda Patlcan szc Badl-
can olarak kullanlr. Bu yemee yresel
dilde Badlcan Brei denilir. Afyona z-
g bir yemektir. Hazrlanmasnda kullan-
lan ana malzemeler patlcan, yumurta, ky-
ma, maydanoz, sv ya, domates, tuz, ka-
rabiber ve krmzbiberdir.
15 stenirse et suyunun iine veya kavrulmakta olan
kuba etin iine bir tatl ka karabiber ilave edilebilir.
Sakala arpan orbas
Ramazan Kebab Malzemesi
Patlcan Kebab Malzemesi
Ramazan Kebab
Hazrlan: Patlcanlar boyuna alacal
soyulur. Bakla birka yerinden delinerek,
btn olarak kzartlr. Dier tarafta kyma,
maydanoz, yumurta, karabiber, krmzbi-
ber ve tuz kartrlarak har hazrlanr. K-
zaran patlcanlar bakla ufak ufak kylr.
ine 1 kk domates kk kk dora-
nr ve hazrlanan harcn yars ilave edile-
rek, iyice kartrlr. Kenar yksek bir tep-
siye hazrlanan patlcanl karm yaylr.
zerine kalan kymal har ilave edilir ve
zeri halka eklinde dilimlenmi domates
dilimleri ve yeil biberle sslenerek 30 da-
kika frnlanr.
4) Bamya
Afyon yemek kltrnn bir farkll-
dr. orba zellii tamasna ramen sra
yemeklerinin sonunda verilir. Ekili bamya
sra yemeinde verilen ar yemeklerin
yaratt sindirim sorunlarn giderir. Ha-
zrlanmasnda kullanlan ana malzemeler
bamya, kuba et, soan, tereya domates
limon suyu, karabiber ve tuzdur.
Hazrlan: Kuru bamya halanr. So-
an, kp eklinde doranr yada ksk
atete kapa kapal olarak ve ara sra kar-
trlarak 4-5 dakika kavrulur. Domatesler
ykanp kabuklar soyulur. Kk kpler
eklinde doranarak soann zerine ekle-
nir. Karmn iine nceden halanm olan
et, et suyu ve tuz ilave edilerek kaynatlr.
Halanm bamya ile limon suyu kaynayan
bu karma eklenir. Bamyalar yumuayn-
caya kadar piirilir. stenirse zerine kara-
biber serpilerek servis edilebilir
16
.
5) Az Ak
Afyonun en mehur hamur ii yemek-
lerinden birisidir. Un, i ya, kyma, sv
ya, yumurta, maydanoz, limon suyu ve
tuz ile hazrlanr.
Hazrlan: Un, limon suyu, tuz ve su ile
iyice yorularak sert bir hamur hazrlanr.
Hazrlanan hamur drt paraya blnr.
16 Bu ekilde hazrlanan bamya mutlaka baklava, ka-
dayf vb. tatllardan sonra ikram edilir. Bunun nedeni, ar
yemein sonunda yenen bamyann sindirimi kolaylatrd-
na inanlmasdr.
Patlcan Kebab
Bamya orbas
Her bir para, hazr yufka byklnde
alp, zerine stlm sv ya ve i ya
srlr. Yufka boha eklinde katlanarak
tekrar oklava ile inceltilir ve yalanr. Bu i-
lem birka kez tekrarlandktan sonra boha
eklindeki hamur kk paralara blnr.
Dier tarafta kyma, yumurta, maydanoz
kartrlarak har yaplr. Kesilen paralar,
ortas kaln, kenarlar ince olacak ekilde
yuvarlak bir ekilde alr. Ortasna bir mik-
tar har konularak kenarlar pile eklinde
birbiri stne bindirilerek katlanr. Yalan-
m tepsiye aralkl olarak dizilip zeri ya-
lanarak 200 derecede stlm frnda 40 da-
kika piirilir.
6) Bkme
Adn, katlama eklinden alr. Vine ho-
afyla, yaz aylarnda ise, kavun ve karpuz-
la yenilebilir. Un, sv ya, don ya (i ya),
yeil mercimek, haha, soan, tuz, karabi-
ber ile hazrlanr.
Hazrlan: Un ve tuz, su ile kartrla-
rak, kulak memesinden daha sert bir ha-
mur elde edilene kadar yorulur. Hamur
iki paraya blnr. lk para alp i ya-
la yalandktan sonra zerine, sv yala
kartrlm haha srlr ve boha hali-
ne getirilerek bir kenara alnr. Dier para
da ayn ekilde alp yalandktan sonra
katlanan ilk para alnp bu hamurun orta-
sna konur. Tekrar boha eklinde katlanr.
Dier tarafta, halanm mercimein
17
ie-
risine ince doranm ve yada kavrulmu
soan katlp tuz ve karabiber ilavesi ile iyi-
ce kartrlr. Dinlenen hamur kk par-
alar halinde kesilir. Her para, oklava ile
dikdrtgen eklinde alr. Ortasna, hazr-
lanan mercimek karm konularak kar-
lkl iki kenar u uca gelecek ekilde kapa-
tlr. Bu ilem tamamlandktan sonra ha-
murlarn zeri yalanp 200 derecede stl-
m frnda 40 dakika piirilir.
7) Kaymakl Ekmek Kadayf
ok bilinen bir Afyon tatlsdr. Hazr-
lanmasnda hazr ekmek kadayf, toz e-
ker, kaymak, su ve limon suyu kullanlr.
17 Mercimein yerine i malzemesi olarak patates de
kullanlabilir.
Az Ak
Bkme
Kaymakl Ekmek Kadayf
Hazrlan: n hazrlk olarak eker, li-
mon suyu ve su kaynatlarak erbet hazrla-
nr. Dier tarafta, ekmek kadayf, piirme
tepsisinin iinde 10-15 dakika lk su ile sla-
tlr ve kabarmas salanr. Suyu szlen ek-
mek kadayf ocaa konur. zerine, hazrla-
nan scak erbet dklr. Piirme ilemi de-
vam ederken, kadayf ile tepsinin kenar ara-
snda biriken erbet, kepe yardm ile kada-
yfn zerinde gezdirilir. Bu ilem kadayf,
erbetin tamamn ekinceye kadar devam
eder. Ekmek kadayf ters evrilerek, piiril-
dii tepsiden daha kk bir tepsiye alnr.
Soumaya braklr. Souyunca zerine kay-
mak konularak servis yaplr.
E) Afyonun Tannm Yensel rnleri
1) Kaymak
Afyona zg bir st rndr. Manda
ve inek stnden elde edilir. Ancak manda
stnden elde edileni tercih edilir. nk
manda stnden elde edilen kaymak daha
lezzetli ve dayankldr.
2) Sucuk
Trklerin pastrma ve kavurma ile bir-
likte Orta Asyadan beri tkettii et rnle-
rinden olan sucuk, Afyon ili ile zdelemi
rnlerden birisidir. Sucuk yapmnn esas
pastrma yapmnda olduu gibi i etin,
tuz ve baharatla piiriliidir. Yapm iin
Vineli Ekmek Kadayf
Sucuk Hazrlan
Sucuk malat
Sucuk malat
Afyon Kayma
en uygun dnem Ekim ve Kasm aylardr.
Sucuk yapm iin, pastrma yapmaya elve-
rili olmayan kk et paralar kullanlr
veya bykba hayvan kesilerek sucuk el-
de edilir.
18
Sucuk retiminde orta yal ka-
saplk hayvanlar kullanlmaldr. Yal ve
gen hayvanlarn etleri verim ve lezzet a-
sndan sucuk retimi iin uygun deildir.
Hazrlan: Kesilerek kuba bykl-
ne getirilen etler, karabiber, krmz bi-
ber, zencefil, yenibahar ve sarmsakla kar-
trldktan sonra ince delikli kyma makine-
sinden birka kez geirilir. Sucuk yal ky-
ma ile yaplmaldr, aksi halde sert olur.
Hazrlama srasnda et scakl ( 2) derece
civarnda olursa daha kaliteli sucuk elde
edilir. Tuz, aamal olarak ete katlarak, etin
souk ortamda bir gece boyunca dinlenme-
si salanr. Hamur haline gelen karm, n-
ceden temizlenmi ve kurutulmu bar-
saklara doldurulur. Bu karm, belirli yer-
lerinden boum boum balanan barsak-
larda dinlendirildikten sonra gnete 2-3
gn sre ile kurutulur.
3) Lokum
Lokumun geleneksel bir Trk tatls ol-
duu ve btn dnyaya Trklerden yayl-
d bilinmektedir. Lokumun, meyve zleri
katlarak meyvelisi, bademlisi, fndkls,
fstkls, cevizlisi, kaymakls, glls gibi
deiik eitleri yaplabilir. Bu katk malze-
meleri, lokum ateten indirilmeden evvel
konulur. Afyon bu geleneksel lezzetin yay-
gn bir ekilde retildii illerimizdendir.
4) Kaymakl Lokum
Bir kapta 10 kg eker, 2 litre su ve limon
tuzu kaynatlr. Bir baka kapta 1 litre su ile
600 gr niasta kartrlarak ilave edilir. Ku-
lak memesi yumuaklna gelinceye kadar
kartrlarak piirilir. Kvama gelen lokum
yapmamas iin, nceden niasta ile s-
vanm bir tepsiye alnr. Hafif souduktan
sonra mermer tezgaha dklerek niasta ile
birlikte merdane yardmyla yarm parmak
kalnlnda alr. Alan lokum dinlenme-
ye ve soumaya braklr. Dinlenmi ve so-
umu olan lokum zerine kaymak sr-
lr. Rulo halinde sarlarak zeri hafife sla-
tlp Hindistan cevizinin zerinde yuvarla-
nr. Kayman erimemesi iin buzdolabn-
da dinlenmeye braklr. Yarm saat sonra
yenmeye hazr hale gelir.
5) Cevizli Lokum
Bir kapta 10 kg eker, 2 litre su ve limon
tuzu kaynatlr. Bir baka kapta 1 litre su ile
600 gr niasta kartrlarak ilave edilir. Ku-
lak memesi yumuaklna gelinceye kadar
kartrlarak piirilir. Kvama gelen lokum,
kapta biraz dinlendirilir. Dier tarafta, ipe
dizilerek hazrlanan yarm cevizler bu kaba
batrlarak her tarafnn lokumla kaplanma-
s salanr. Lokumla kaplanan cevizler bir
18 Nihal Kadolu, Pastrma Sucuk Kavurmann
Geleneksel retimi ve Mutfak Kltrmzdeki Yeri, Stan-
dart Dergisi, Geleneksel Trk Et rnleri zel Says, Yl.36,
TSE, (Austos 1995), s. 82.
Lokum
Kaymakl Lokum
yere aslr. pte asl olan lokum souyup
dinlendikten sonra slak bir sngerle slat-
larak Hindistan cevizi ierisinde yuvarla-
nr. Bylece lokumlar yenmeye hazr hale
getirilir.
6) Kaymakl eker
Afyonun ekonomisinde nemli bir yer
tutan Kaymakl eker, 20. yzyln balarn-
da ekerci Salih Usta tarafndan yaplm
bir ekerlemedir. stenilen nitelikte bir kay-
makl eker, kaliteli kaymaktan yaplr. Ka-
liteli kaymak ise, iyi besili mandalardan el-
de edilir. En iyi besi yemi de haha kspe-
sidir. Afyonda haha ekiminin snrland-
rlmas Afyon kaymann kalitesinin d-
mesine neden olmutur. Kayman, alcla-
ra deiik biimlerde sunulabilmesi ama-
cyla son yllarda kaymakl eker yapmn-
da kakao ve Hindistan cevizi gibi maddeler
kullanlmakta, kaymakl lokum gibi e-
kerlemeler yaplmaktadr. Bu ekilde yap-
lan ekerlemeler daha ok satlmasna ra-
men, bu tr maddelerin katlmas kaymak-
l ekerin zelliini yitirmesine neden ol-
maktadr.
Yapl: Bakr bir tencereye 10 kg eker ve
1.5-2 lt su konularak orta atete kaynatlr.
Kaynama srasnda ekerin tamamen erimesi
iin srekli olarak kartrlr. ine, bir baka
tencerede 1 lt suda eritilmi olan limon tuzun-
dan 2-3 tatl ka eklenir. urup kvamna ge-
lince, zeytinya ile yalanm mermer tezga-
ha dklr ve soumaya braklr. Ele alnabi-
lecek ekilde souduktan sonra katlanp uzat-
larak halat biimine sokulur ve beyazlatrlr.
Sonra iine 500 gr kaymak ve bir miktar vanil-
ya eklenerek ayn ekilde yorulur. stenirse
kvam salamak iin su katlabilir. nceden
ii yalanm ya da naylonla kapl zel kapla-
ra elle bastrlarak doldurulur. Serin yerde so-
umaya braklan kaymakl eker donduktan
sonra yenilebilecek duruma gelir.
Cevizli Lokum
Kaymakl eker Antep Fstkl Ezme
Antep Fstkl Sultan
F) Afyon Kayma ve retim
Teknolojisi
Zeki GRLER
*
Afyon kayma, manda stnn en iyi
deerlendirildii ve beeniyle tketilen
besin deeri yksek, Trkiyeye zg y-
resel bir rndr. Trkiyede, genellikle
manda ineinin fazla bulunduu yreler-
de (rn., Afyon, Edirne, Kocaeli, stanbul,
Bursa ve Ankara) kk aile iletmelerin-
de retilir. Kayman, retildii yrede
allagelen yapm tekniine bal olarak,
eitli tipleri (rn., Afyon kayma, lle-
kayma) mevcuttur. Afyon kaymann
balca retim ve ticari merkezi Afyon ili-
dir. retim, Afyonda sulak alanlarda
manda yetitiriciliinin ksmen yaygn
olarak yapld yerlerde yaplmaktadr.
Son yllarda Afyonda sulak alanlarn
azalmas manda verim zelliklerinin yete-
rince gelitirilememesi, manda saysnda,
dolaysyla yreye zg sade manda kay-
ma retiminde, nemli azalmalara yol
amtr.Afyon kayma, Afyonun, mer-
kezinde ve bal kylerinde (Erkmen, a-
yrky, Kkobanl, Beyaz ve Akin),
ay, Bolvadin, Sultanda, Sandkl, Di-
nar, ve bu ilelerin bal kylerinde retil-
mektedir.
Afyonun corafi konumu, daha ak
bir ifadeyle Orta ve Bat Anadoluyu ba-
layan nemli bir kavakta olmas, gda ti-
caretinin canl olmasn salamaktadr. Bu
balamda, yol gzergahndaki sat nok-
talarnda ve dinlenme tesislerinde kay-
mak tketiminin son yllarda nemli bir
art gstermektedir.
retim Teknolojisi
Kaymak yapmnda, en nemli faktr-
lerden biri kullanlacak stn nitelikleri-
dir. Stteki ya oran ne kadar fazla olur-
sa birim stten alnan kaymak miktar da
o lde fazla olur. Stn, kimyasal bile-
imi yan sra, lezzet ve aromas manda-
nn rasyonuyla yakndan ilgilidir. Manda
st, inek stne gre, yada znen vi-
taminler bakmndan zengindir ve bir gli-
koprotein olan laktoferrini yksek oran-
da ierdiinden bozulma riski dierlerine
gre daha dktr. Manda stnn bu
zellii, soutma imkanlarndan ksmen
yoksun bulunan yrelerde inek stne
gre avantaj salamaktadr.Ayrca manda
stnden yaplan kayman rengi beyaz
olmaktadr. Son zamanlarda yeterli man-
da stnn bulunmamas nedeniyle inek
st ve kremasyla da kaymak yaplmak-
tadr.Bundan dolay kayman rengi sa-
man sars renginde olmaktadr. Manda
style yaplan kaymaklar rengi ve lezze-
ti bakmndan inek st ve kremasyla
yaplan kaymaklardan ok daha deerli
olup beenilmektedir.
Afyonda kaymak retiminin modern
ara ve gerelerden yoksun iletmelerde
geleneksel teknik(ler)le yaplmas, re-
timde fazla tecrbe ve beceriyi gerektirir.
Afyonda genellikle kk aile iletmele-
rinde alla gelen yntemlerle yapm
yaklak 36 saat sren kayman retim il-
keleri Tablo 1de gsterilmektedir.
Kaliteli manda st (ya oran yksek)
ile tekniine uygun olarak retilen kay-
makta stteki yan %70-75 (ortalama
%67.5)i bulunur; 2.5-3.0 litre stten 350-450
g kaymak elde edilir. Dier bir ifadeyle,
* A.K.. Emirda Meslek Yksek Okulu retim
Grevlisi
manda stnn kaymak randman %13-
17dir.
Kaliteli retilen kaymaklarn duyusal
zellikleri,kendine zg lezzetinin, aro-
masnn, renginin ve kvamnn (revakl)
olmasdr. Kaymak manda stnn beyaz
olmasndan dolay kendine zg beyaz
bir renge sahiptir. Revak ise, kayman a-
talla alnmak istendiinde hemen kopma-
mas, hafife uzamas ve kvaml bir yap
gstermesidir. Kullanlan stn kuru
madde ve ya oranlarnn miktar kayma-
n tekstr ve revak zellikleri zerinde
doru orantl olarak etki etmektedir. Ba-
zen Afyon kaymanda kullanlan stn
zelliine ve yapm tekniine bal olarak
istenmeyen kusurlar olumaktadr.Szge-
limi; manda stne inek st kartrld-
nda retilen kayman rengi sararmakta
, daha ince ve krlgan olmaktadr.Bunla-
rn yan sra, grn prtkl ve kumlu
olabilmektedir.Ayrca, kayman ceviz ii
tad, yank bir tat veya kfl bir aromaya
sahip olabilir. Kayman retimi ve sak-
lanmas srasnda gerekli olan hijyen ku-
rallarna uyulmadnda mikrobiyolojik
etkilere bal olarak kayman tad eki-
mi ve alam olabilir.
Lezzeti ve aromasndan dolay zevkle
tketilen Afyon kayma, retiminin zah-
metli bir i olmas ve yeterli manda st
bulunamamas nedeniyle eski kalitesi git-
tike azalmtr.Ayrca kaymak retimi ta-
mamen tecrbe isteyen bir st rn za-
naat dna karlamamtr. retim ge-
nellikle hijyenik koullardan yoksun k-
k aile iletmelerinde standart olmayan
teknik(ler)le yaplmakta; muhafaza ve pa-
zarlanmasna da gerekli zen gsterilme-
mektedir. Usta rak ilikisine dayanan
retim teknolojisinin ve kalitesinin geli-
tirilememesi bir dizi aratrmalarn yapl-
masn zorunlu klmaktadr.
Afyon Kayma
Kaymak
Tablo 1. Afyon Kaymann Yapm lkeleri
Stn Szlmesi
Stler saldktan hemen sonra te-
miz slatlm tlbentlerden kaymak ta-
valarna szlerek aktarlr.
Stn lk Piirilmesi lemi
nce akam stleri kaymak tavala-
rnda btan gaz ocak zerinde hafif
atete tamayacak ekilde 30 dkda 95 C
dereceye kadar stlr. Sttn scakl
95 C dereceye ulanca, dier bir ifadey-
le gbek balama olarak isimlendirilen
st kabarmas oluunca, stma ilemine
son verilir.
Stn Soutulmas ve Dinlendiril-
mesi lemi
Serin bir yerde kaymak tavalar ze-
rine st dallarndan yaplm seleler
kapatlr zerine temiz bir bez rtlerek
sabaha kadar bekletilirler.
Stn kinci Piirilmesi lemi
Kaymak tavalarnda sabaha kadar
oluan kaymak tabakasn bozmadan sa-
bah st ilave edilir. Bu amala kaymak
tabakasnn etraf bir ine ile izilerek
kayman tabakadan ayrlmas salanr.
Salan ve szlen sabah st, kaymakla
tava arasndan yava yava tavaya ilave
edilir. Daha sonra stn ilk piirilmesin-
deki ilemler tekrar edilir.
Stn Soutulmas ve Dinlendiril-
mesi lemi
Stn ikinci piirme ileminden
sonra, stn zerine tekrar seleler ka-
patlr. Tavadaki kayman terlemesini
ve s transferini salamak iin selelerin
zerine birka katl bez rtlr. Seleler,
yazn le saatlerinde, kn ikindi vak-
tinde alr. Kaymak balam tavalar
kn souk bir yere, yazn buzdolabna
yerletirilir. Ertesi gn sabah 6.30a ka-
dar bekletilir.
Kayman Kesilip Tabaklara Aln-
mas lemi
Sabah saat 6.30 7.00 arasnda kay-
mak tavalar soutma yerinden alnr.
Bir yorgan inesi ile nce kayman
tava ile balants kesilir. Sonra daire
eklindeki kaymak drt eit paraya
blnr. Her drt para elle ters evri-
lerek alnr ve dz bir tabaa drt par-
a bir daire oluturacak ekilde yerle-
tirilir.
Pazarlama
Tabaklara yerletirilen kaymaklar,
tenekeden veya satan yaplm kapak-
l birka rafl kutulara yerletirilerek
sata karlr.

Afyon Halk Kültürü

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Afyon Halk Kültürü

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Halk sosyal bir varlktr.

Anda mungkin juga menyukai