6

MALARIA
M. FACHREZA SAPUTRA
6
BAB I
PENDAHULUAN
Malaria merupakan sala sa!u pen"aki! menular "an# san#a! $%minan $i $aera !r%pis $an
su& !r%pis ser!a $apa! mema!ikan a!au mem&unu le&i $ari sa!u 'u!a manusia $i seluru
$unia $ise!iap !aunn"a. Pen"e&aran malaria &er&e$a(&e$a $ari sa!u Ne#ara $en#an Ne#ara
lain $an $ari sa!u ka&upa!en a!au )ila"a $en#an )ila"a lain. Menuru! *H+, pa$a !aun
-../, 0/1 kasus $i A2rika, $an kel%mp%k p%!ensial !er'a$in"a pen"e&aran malaria
in$i#en%us $i Sem&ilan Ne#ara "ai!u3 In$ia, Bra4il, A2#anis!an, Sri Lan#ka, Tailan$,
In$%nesia, 5ie!nam, Cam&%$ia $an Cina. Plasm%$ium Fal6iparum a$ala spesies palin#
$%minan $en#an -7/ 'u!a kasus &aru per!aun, $an le&i $ari sa!u 'u!a kema!ian per!aun
se6ara #l%&al. Dalam !aun -.0. "an# lalu *H+ kem&ali men$eklarasikan penan##ulan#an
malaria men'a$i pri%ri!as #l%&al.
-
Di In$%nesia malaria mempen#arui an#ka kesaki!an $an kema!ian &a"i, anak &ali!a, i&u
melairkan $an pr%$uk!i8i!as sum&er $a"a manusia. Saa! ini $i!emui -9 'u!a pen$eri!a
malaria $en#an an#ka kema!ian :/ ri&u %ran# se!iap !aun, sein##a pemerin!a
mempri%ri!askan penan#ulan#an pen"aki! menular $an pen"ea!an Lin#kun#an.
-
Upa"a un!uk menekan an#ka kesaki!an $an kema!ian $ilakukan melalui pr%#ram
pem&eran!asan malaria "an# ke#ia!ann"a an!ara lain melipu!i $ia#n%sis $ini, pen#%&a!an
6epa! $an !epa!, sur8eilans $an pen#en$alian 8ek!%r "an# kesemuan"a $i!u'uk;n un!uk
memu!us ma!a ran!ai penularan malaria.
7
Se'ak !aun -.<: $i!emukan per!amakali a$an"a kasus resis!ensi P. 2al6iparum !era$ap
kl%r%kuin $i =aliman!an Timur Se'ak i!u kasus resis!ensi !era$ap kl%r%kuin "an# $ilap%rkan
semakin meluas Taun -../, $ilap%rkan !ela !er'a$i resis!ensi parasi! P. 2al6iparum !era$ap
kl%r%kuin $an seluru pr%8insi $i In$%nesia selain i!u, $ilap%rkan 'u#a a$an"a kasus
resis!ensi plasm%$ium !era$ap Sul2a$%ksin(Pirime!amin >SP? $i&e&erapa !empa! $i
In$%nesia =ea$aan seper!i ini $apa! menin#ka!kan m%r&i$i!as $an m%r!ali!as aki&a! pen"aki!
malaria +Ie se&a& i!u, upa"a un!uk menan##ulan#i masala resis!ensi !erse&u! >mul!iple
$ru#s resis!an6e?, maka pemerin!a !ela merek%men$asikan %&a! pilian pen##an!i
kl%r%kuin $an SP !era$ap P. 2al6iparum $en#an !erapi k%m&inasi ar!emisinin >ar!emisinin
6%m&ina!i%n !erap"?.
7
6
BAB II
PEMBAHASAN
2.1. DEFENISI
Malaria a$ala pen"aki! "an# men"eran# manusia, &urun#, kera $an prima!a lainn"a,
e)an mela!a $an e)an pen#era!, "an# $ise&a&kan %le in2eksi pr%!%4%a $ari #enus
Plasm%$ium $an mu$a $ikenali $ari #e'ala merian# >panas $in#in men##i#il? ser!a $emam
&erkepan'an#an.
:
Penyakit Malaria Yang Terjadi Pada Manusia
Pen"aki! malaria memiliki @ 'enis, $an masin#(masin# $ise&a&kan %le spesies parasi!
"an# &er&e$a. Ae'ala !iap(!iap 'enis &iasan"a &erupa merian#, panas $in#in men##i#il $an
kerin#a! $in#in. Dalam &e&erapa kasus "an# !i$ak $iser!ai pen#%&a!an, #e'ala(#e'ala ini
mun6ul kem&ali se6ara peri%$ik. Benis malaria palin# rin#an a$ala malaria !er!iana "an#
$ise&a&kan %le Plasm%$ium 8i8aC, $en#an #e'ala $emam $apa! !er'a$i se!iap $ua ari sekali
se!ela #e'ala per!ama !er'a$i >$apa! !er'a$i selama 7 min##u se!ela in2eksi?.
:
Demam rim&a >'un#le 2e8er ?, malaria aes!i8%(au!umnal a!au $ise&u! 'u#a malaria !r%pika,
$ise&a&kan %le Plasm%$ium 2al6iparum merupakan pen"e&a& se&a#ian &esar kema!ian
aki&a! malaria. +r#anisme &en!uk ini serin# men#alan#i 'alan $ara ke %!ak, men"e&a&kan
k%ma, men#i#au, ser!a kema!ian. Malaria kuar!ana "an# $ise&a&kan %le Plasm%$ium
malariae, memiliki masa inku&asi le&i lama $aripa$a pen"aki! malaria !er!iana a!au !r%pikaD
#e'ala per!ama &iasan"a !i$ak !er'a$i an!ara -0 sampai @/ ari se!ela in2eksi !er'a$i. Ae'ala
!erse&u! kemu$ian akan !erulan# kem&ali se!iap : ari. Benis ke empa! $an merupakan 'enis
malaria "an# palin# 'aran# $i!emukan, $ise&a&kan %le Plasm%$ium %8ale "an# mirip $en#an
malaria !er!iana.
:
Pa$a masa inku&asi malaria, pr%!%4%a !um&u $i$alam sel a!iD &e&erapa ari se&elum
#e'ala per!ama !er'a$i, %r#anisme !erse&u! men"eran# $an men#an6urkan sel $ara mera
se'alan $en#an perkem&an#an mereka, sein##a men"e&a&kan $emam.
:
2.2. ETIOLOGI
A$a 7 'enis makluk "an# &erperan &esar $alam penularan malaria "ai!u parasi! malaria
>"an# $ise&u! Plasm%$ium? $an n"amuk an%peles &e!ina. Pa$a kea$aan lain, malaria
6
&erkem&an# pas6a penularan !ransplasen!a a!au sesu$a !rans2use $ara "an# !erin2eksi,
$imana ke$uan"a mele)a!i 2ase pre(eri!r%ser perkem&an#an parasi! $alam a!i.
@
Parasit alaria
Parasi! malaria memiliki siklus i$up "an# k%mpleks, un!uk kelan#sun#an i$upn"a
parasi! !erse&u! mem&u!ukan %s! >!empa!n"a menumpan# i$up? &aik pa$a manusia
maupun n"amuk, "ai!u n"amuk an%peles. A$a empa! 'enis spesies parasi! malaria $i $unia
"an# $apa! men#in2eksi sel $ara mera manusia, "ai!u 3
-. Plasm%$ium 2al6iparum
7. Plasm%$ium 8i8aC
:. Plasm%$ium malariae
@. Plasm%$ium %8ale
=eempa! spesies parasi! malaria !erse&u! men"e&a&kan 'enis pen"aki! malaria "an#
&er&e$a, "ai!u3
-. Plasm%$ium 2al6iparum
Men"e&a&kan malaria 2alsiparum >$ise&u! 'u#a malaria !r%pika?, merupakan 'enis
pen"aki! malaria "an# !er&era! a!au palin# #anas, ka$ar parasi!emia palin# !in##i. Sa!u(
sa!un"a parasi! malaria "an# menim&ulkan pen"aki! mikr%8askular., karena $apa!
men"e&a&kan &er&a#ai k%mplikasi &era! seper!i 6ere&ral malaria >malaria %!ak?, anemia
&era!, s"%k, #a#al #in'al aku!, per$araan, sesak na2as, $ll.
@

7. Plasm%$ium 8i8aC
Men"e&a&kan malaria !er!iana.
Tanpa pen#%&a!an3 &erakir $alam 7 E : &ulan. Relaps 9/1 $alam &e&erapa min##u E 9
!aun se!ela pen"aki! a)al.
@
:. Plasm%$ium malariae
Men"e&a&kan malaria Fuar!ana.
Asim!%ma!is $alam )ak!u lama.
@
@. Plasm%$ium %8ale
Benis ini 'aran# sekali $i'umpai, umumn"a &an"ak $i A2rika $an Pasi2ik Bara!.
Le&i rin#an. Serin#kali sem&u !anpa pen#%&a!an.
@
6
Se%ran# pen$eri!a $apa! $iin##api %le le&i $ari sa!u 'enis plasm%$ium. In2eksi
$emikian $ise&u! in2eksi 6ampuran >miCe$ in2e6!i%n?. Biasan"a 6ampuran P.Fal6iparum
$en#an P.5i8aC a!au P.Malariae. In2eksi 6ampuran !i#a 'enis sekali#us 'aran# sekali
!er'a$i. In2eksi 'enis ini &iasan"a !er'a$i $i $aera "an# !in##i an#ka penularann"a.
Malaria "an# $ise&a&kan %le P.5i8aC $an P.Malariae $apa! kam&u 'ika !i$ak $i%&a!i
$en#an &aik. Malaria "an# $ise&a&kan %le spesies selain P.Fal6iparum 'aran# &eraki&a!
2a!al, namun menurunkan k%n$isi !u&uD lema, men##i#il $an $emam "an# &iasan"a
&erlan#sun# -/(-@ ari.
@
Nyauk !n"#$eles
N"amuk "an# $apa! menularkan malaria pa$a manusia an"a n"amuk An%peles &e!ina.
Pa$a saa! men##i#i! pen$eri!a malaria >manusia "an# !erin2eksi malaria?, n"amuk An%peles
akan men#isap parasi! malaria >plasm%$ium? &ersamaan $en#an $ara, se&a& $i $alam $ara
manusia "an# !ela !erin2eksi malaria &an"ak !er$apa! parasi! malaria. Parasi! malaria
!erse&u! kemu$ian &erepr%$uksi $alam !u&u n"amuk An%peles, $an pa$a saa! men##i#i!
manusia lain >"an# !i$ak !erin2eksi malaria?, maka parasi! malaria masuk ke!u&u k%r&an
&ersamaan $en#an air liur n"amuk.
@
%ara #enularan &
N"amuk An%peles men##i#i! pen$eri!a malaria $an men#isap 'u#a parasi! malaria "an#
a$a $i $alam $ara pen$eri!a.
Parasi! malaria &erkem&an# &iak $i $alam !u&u n"amuk An%peles >men'a$i n"amuk
"an# in2ek!i2?
N"amuk An%peles "an# in2ek!i2 men##i#i! %ran# "an# sea! >&elum men$eri!a malaria?
Sesu$a G-7(:/ ari >&er8ariasi !er#an!un# spesies parasi!? kemu$ian, &ila $a"a !aan
!u&un"a !i$ak mampu mere$am pen"aki! ini maka %ran# sea! !s& &eru&a men'a$i saki!
malaria $an mulai !im&ul #e'ala malaria.
@
2.'. EPIDEMIOLOGI
Han"a pa$a $aera $imana %ran#(%ran# mempun"ai #ame!%si! $alam $aran"a $apa!
men'a$ikan n"amuk an%peles !erin2eksi. Anak(anak mun#kin !eru!ama pen!in# $alam al
ini. Penularan malaria !er'a$i pa$a ke&an"akan $aera !r%pis $an su&!r%pi6s, )alaupun
Amerika Serika!, =ana$a, Er%pa, Aus!ralia $an Israel sekaran# &e&as malaria l%6al, )a&a
6
se!empa! $apa! !er'a$i melalui in2eksi n"amuk l%6al %le )isa!a)an "an# $a!an# $ari $aera
en$emis.
9
Malaria 6%n#eni!al, $ise&a&kan %le penularan a#en pen"e&a& melalui &arier plasen!a,
'aran# a$a. Se&alikn"a malaria ne%na!es, a#ak serin# $an $apa! se&a#ai aki&a! $ari
pen6ampuran $ara i&u "an# !erin2eksi $en#an $ara &a"i selama pr%ses kelairan.
9
Aam&ar Pe!a Dis!ri&usi Malaria.
+, $aera $imana malaria !i$ak $i!emukan, !ela &erasil $iera$ikasi a!au !i$ak perna a$aD
G, $aera $en#an risik% ren$aD GG, $aera $imana !ransmisi !er'a$i
2.(. SI)L*S P!+!SIT M!L!+I!
=e!ika n"amuk an%ples &e!ina >"an# men#an$un#
parasi! malaria? men##i#i! manusia, akan keluar
sp%r%4%i! $ari kelen'ar lu$a n"amuk masuk ke $alam
$ara $an 'arin#an a!i. Dalam siklus i$upn"a parasi!
malaria mem&en!uk s!a$ium si4%n 'arin#an $alam sel
a!i >s!a$ium eks%(eri!r%si!er?. Se!ela sel a!i pe6a,
akan keluar mer%4%i!Hkrip!%4%i! "an# masuk ke eri!r%si!
mem&en!uk s!a$ium si4%n $alam eri!r%si! >s!a$ium
eri!r%si!er?. Disi!u mulai &en!uk !r%p%si! mu$a sampai
si4%n !uaHma!an# sein##a eri!r%si! pe6a $an keluar
mer%4%i!.
9
6
Se&a#ian &esar Mer%4%i! masuk kema&li ke eri!r%si! $an se&a#ian ke6il mem&en!uk
#ame!%si! 'an!an $an &e!ina "an# siap un!uk $iisap %le n"amuk malaria &e!ina $an
melan'u!kan siklus i$upn"a $i !u&u n"amuk >s!a$ium sp%r%#%ni?.
9
Di$alam lam&un# n"amuk, !er'a$i perka)inan an!ara sel #ame! 'an!an >mikr% #ame!? $an
sel #ame! &e!ina >makr% #ame!? "an# $ise&u! 4i#%!. Zi#%! &eru&a men'a$i %%kine!, kemu$ian
masuk ke $in$in# lam&un# n"amuk &eru&a men'a$i %%kis!a. Se!ela %%kis!a ma!an#
kemu$ian pe6a, keluar sp%r%4%i! "an# &erpin$a ke kelen'ar liur n"amuk $an siap un!uk
$i!ularkan ke manusia.
9
=usus P. 8i8aC $an P. %8ale pa$a siklus parasi!n"a $i 'arin#an a!i >si4%n 'arin#an?
se&a#ian parasi! "an# &era$a $alam sel a!i !i$ak melan'u!kan siklusn"a ke sel eri!r%si!, akan
!e!api !er!anam $i 'arin#an a!i E$ise&u! ipn%si!(. Ben!uk ipn%si! inila "an# men"e&a&kan
malaria relapse. Pa$a pen$eri!a "an# men#an$un# ipn%s%i!, apa&ila sua!u saa! $alam
kea$aan $a"a !aan !u&u menurun misaln"a aki&a! !erlalu lela, si&uk, s!ress a!au peru&aan
iklim >musim u'an?, ipn%s%i! $alam !u&un"a akan !eran#san# un!uk melan'u!kan siklus
parasi! $ari sel a!i ke eri!r%si!. Se!ela eri!r%si! "an# &erparasi! pe6a akan !im&ul kem&ali
#e'ala pen"aki!. Misaln"a - E 7 !aun se&elumn"a perna men$eri!a P. 8i8aCH%8ale $an
sem&u se!ela $i%&a!i, &ila kemu$ia men#alami kelelaan a!au s!ress, #e'ala malaria akan
mun6ul kem&ali sekalipun "an# &ersan#ku!an !i$ak $i#i#i! %le n"amuk an%peles. Bila
$ilakukan pemeriksaan, akan $i$apa!i SD p%si!i2 P. 8i8aCH%8ale.
9
Pa$a P. Fal6iparum seran#an $apa! meluas ke &er&a#ai %r#an !u&u lain $an menim&ulkan
kerusakan seper!i $i %!ak, #in'al, paru, a!i $an 'an!un#, "an# men#aki&a!kan !er'a$in"a
malaria &era! a!au k%mplikasi. Plasm%$ium Fal6iparum $alam 'arin#an "an# men#an$un#
parasi! !ua E &ila 'arin#an !erse&u! &era$a $i $alam %!ak( peris!i)a ini $ise&u! sekus!rasi. Pa$a
pen$eri!a malaria &era!, serin# !i$ak $i!emukan plasm%$ium $alam $ara !epi karena !ela
men#alami sekues!rasi. Meskipun an#ka kema!ian malaria sere&ral men6apai 7/(9/1 ampir
semua pen$eri!a "an# !er!%l%n# !i$ak menun'ukkan #e'ala sisa neur%l%#is >sekuele? pa$a
%ran# $e)asa. Malaria pa$a anak ke6il $apa! !er'a$i sekuel.
9

Pa$a $aera iperen$emis a!au immuni!as !in##i apa&ila $ilakukan pemeriksaan SD
serin# $i'umpai SD p%si!i2 !anpa #e'ala klinis pa$a le&i $ari 6/1 pen$u$uk.
9
6
2.,. P!TOGENESIS M!L!+I!
-. Demam
Akibat ruptur eritrosit merozoit dilepas ke sirkulasi
Pelepasan mer%4%i! pa$a !empa! $imana sirkulasi melam&a! mempermu$a in2asi sel
$ara "an# &er$eka!an, sein##a parasi!emia 2alsi2arum mun#kin le&i &esar $aripa$a
parasi!emia spesies lain, $imana r%&ekan ski4%n !er'a$i pa$a sirkulasi "an# ak!i2. Se$an#kan
plasm%$ium 2alsi2arum men#in8asi semua eri!r%si! !anpa meman$an# umur, plasm%$ium
8i8aC men"eran# !eru!ama re!ikul%si!, $an plasm%$ium malariae men#in8asi sel $ara mera
ma!an#, si2a!(si2a! ini "an# 6en$erun# mem&a!asi parasi!emia $ari $ua &en!uk !erakir $ia!as
sampai kuran# $ari 7/./// sel $ara mera Hmm:. In2eksi 2alsi2arum pa$a anak n%n imun
$apa! men6apai kepa$a!an in##a 9//./// parasi!Hmm:.
9

7. Anemia
Akibat hemolisis, sekuestrasi eritrosit di limpa dan organ lain, dan depresi sumsum tulang
Hem%lisis serin# men"e&a&kan kenaikan $alam &illiru&in serum, $an pa$a malaria
2alsi2arum ia $apa! 6ukup kua! un!uk men#aki&a!kan em%#l%&inuria >&la6k)a!er 2e8er?.
Peru&aan au!%an!i#en "an# $iasilkan $alam sel $ara mera %le parasi! mun#kin !uru!
men"e&a&kan em%lisis, peru&aan(peru&aan ini $an penin#ka!an 2ra#ili!as %sm%!i6 !er'a$i
pa$a semua eri!r%si!, apaka !erin2eksi apa !i$ak. Hem%lisis $apa! 'u#a $iin$uksi %le kuinin
a!au primakuin pa$a %ran#(%ran# $en#an $e2isiensi #luk%sa(6(2%s2a! $ei$r%#enase
ere$i!er.
9
Pi#men "an# keluar ke$alam sirkulasi pa$a pen#an6uran sel $ara mera &erakumulasi
$alam sel re!ikul%en$%!elial lim2a, $imana 2%likeln"a men'a$i iperplas!ik $an ka$an#(
ka$an# nekr%!ik, $alam sel kup22er a!i $an $alam sumsum !ulan#, %!ak, $an %r#an lain.
Pen#en$apan pi#men $an em%si$erin "an# 6ukup men#aki&a!kan )arna a&u(a&u ke&iruan
pa$a %r#an.
9

:. =e'a$ian immun%pa!%l%#i
Aktivasi poliklonal hipergamaglobulinemia, pembentukan kompleks imun, depresi immun,
pelepasan sitokin seperti TNF
Ben!uk imuni!as !era$ap malaria $apa! $i&e$akan a!as 3
a? Imuni!as alamia n%n imun%l%#is
Berupa kelainan(kelainan #ene!i6 p%lim%r2isme "an# $ikai!kan $en#an resis!ensi !era$ap
malaria, misaln"a3 H& S, H& C, H& E, !allasemin ala2a(&e!a, $e2isiensi #luk%sa 6(2%s2a!
6
$ei$r%#enase, #%lin#an $ara $u22" ne#a!i8e ke&al !era$ap in2eksi plasm%$ium 8i8aC,
in$i8i$u $en#an HLA(B) 9: le&i ren!an !era$ap malaria $an melin$un#i !era$ap malaria
&era!.
&? Imuni!as $i$apa! n%n spesi2ik
Sp%r%4%i! "an# masuk ke$alam $ara se#era $ia$api %le resp%n imun n%n spesi2ik "an#
!eru!ama $ilakukan %le ma#r%2a# $an m%n%si!, "an# men#asilkan si!%kin(si!%kin seper!i
TNF, IL-, IL7, IL@, IL6, IL0, $an IL-/, se6ara lan#sun# men#am&a! per!um&uan parasi!
>si!%s!a!ik?, mem&unu parasi! >si!%!%ksik?.
9
6? Imuni!as $i$apa! spesi2ik.
Merupakan !an##apan s"s!em imun !era$ap in2eksi malaria mempun"ai si2a! spesies
spesi2ik, s!rain spesi2ik, $an s!a#e spesi2ik.
9
@. An%Cia 'arin#an
parasi! P. 2al6iparum ma!ur3 !im&ul kn%& pa$a permukaan sel $ara mera &erparasi! "an#
mem2asili!asi 6"!%a$eren6e P. 2al6iparum(parasi!i4e$ re$ 6ells ke sel(sel en$%!el 8askular
%!ak, #inal, %r#an "an# !erkena lainn"a ; %&s!ruksi aliran $ara I kerusakan kapiler ; leaka#e
pr%!ein $an 6airan 8askular, e$ema, ser!a an%Cia 'arin#an %!ak, 'an!un#, paru, usus, #in'al.
P. 8i8aC $an P. %8ale 3 men"eran# eri!r%si! ima!ur
P. malariae3 men"eran# eri!r%si! ma!ur
P. 2al6iparum3 men"eran# eri!r%si! ma!ur I ima!ur parasi!emia le&i &era!
=eren!anan &er8ariasi se6ara #ene!ik, &e&erapa 2en%!ip sel $ara mera3
Hem%#l%&in S
Hem%#l%&in F
Talassemia
Resis!en >parsial? !era$ap in2eksi P. 2al6iparum.
9

2.-. M!NIFEST!SI )LINIS
Menuru! &era!(rin#ann"a #e'ala malaria $apa! $i&a#i men'a$i 7 'enis3
A. Ae'ala malaria rin#an >malaria !anpa k%mplikasi?
Meskipun $ise&u! malaria rin#an, se&enarn"a #e'ala "an# $irasakan pen$eri!an"a
6ukup men"iksa >alias 6ukup &era!?. Ae'ala malaria "an# u!ama "ai!u3 $emam, $an
men##i#il, 'u#a $apa! $iser!ai saki! kepala, mual, mun!a, $iare, n"eri %!%! a!au pe#al(
6
pe#al. Ae'ala(#e'ala "an# !im&ul $apa! &er8ariasi !er#an!un# $a"a !aan !u&u pen$eri!a
$an #e'ala spesi2ik $ari mana parasi! &erasal.
@
Ae'ala malaria "an# klasik !er$iri $ari !i#a s!a$ium &eruru!an "an# $ise&u! !rias
malaria, "ai!u 3
-. S!a$ium $in#in >6%l$ s!a#e?
S!a$ium ini &erlan#sun# G -9 meni! sampai $en#an - 'am. Dimulai $en#an men##i#il
$an perasaan san#a! $in#in, #i#i #emere!ak, na$i 6epa! !e!api lema, &i&ir $an 'ari('ari
pu6a! ke&iru(&iruan >sian%!ik?, kuli! kerin# $an !erka$an# $iser!ai mun!a.
@
7. S!a$ium $emam >%! s!a#e?
S!a$ium ini &erlan#sun# G 7 E @ 'am. Pen$eri!a merasa kepanasan. Muka mera, kuli!
kerin#, saki! kepala $an serin# kali mun!a. Na$i men'a$i kua! kem&ali, merasa
san#a! aus $an suu !u&u $apa! menin#ka! in##a @-%C a!au le&i. Pa$a anak(anak,
suu !u&u "an# san#a! !in##i $apa! menim&ulkan ke'an#(ke'an#.
@
:. S!a$ium &erkerin#a! >s)ea!in# s!a#e?
S!a$ium ini &erlan#sun# G 7 E @ 'am. Pen$eri!a &erkerin#a! san#a! &an"ak. Suu
!u&u kem&ali !urun, ka$an#(ka$an# sampai $i &a)a n%rmal. Se!ela i!u &iasan"a
pen$eri!a &eris!iraa! in##a !er!i$ur. Se!ela &an#un !i$ur pen$eri!a merasa lema
!e!api !i$ak a$a #e'ala lain sein##a $apa! kem&ali melakukan ke#ia!an seari(ari.
@

Ae'ala klasik >!rias malaria? &erlan#sun# selama 6 E -/ 'am, &iasan"a $ialami %le
pen$eri!a "an# &erasal $ari $aera n%n en$emis malaria, pen$eri!a "an# &elum
mempun"ai keke&alan >immuni!as? !era$ap malaria a!au pen$eri!a "an# &aru per!ama
kali men$eri!a malaria.
@
Di $aera en$emik malaria $imana pen$eri!a !ela mempun"ai keke&alan >imuni!as?
!era$ap malaria, #e'ala klasik !im&ul !i$ak &eruru!an, &akan !i$ak selalu a$a, $an
serin#kali &er8ariasi !er#an!un# spesies parasi! $an imuni!as pen$eri!a. Di $aera "an#
mempun"ai !in#ka! penularan san#a! !in##i >iperen$emik? serin#kali pen$eri!a !i$ak
men#alami $emam, !e!api $apa! mun6ul #e'ala lain, misaln"a3 $iare $an pe#al(pe#al. Hal
ini $ise&u! se&a#ai #e'ala malaria "an# &ersi2a! l%kal spesi2ik.
@
Ae'ala klasik >!rias malaria? le&i serin# $ialami pen$eri!a malaria 8i8aC, se$an#kan
pa$a malaria 2al6iparum, #e'ala men##i#il $apa! &erlan#sun# &era! a!au mala !i$ak a$a.
Dian!ara 7 peri%$e $emam !er$apa! peri%$e !i$ak $emam "an# &erlan#sun# selama -7
'am pa$a malaria 2al6iparum, :6 'am pa$a malaria 8i8aC $an %8ale, $an 6/ 'am pa$a
6
malaria malariae. Per&e$aan kur8a suu !u&u pen$eri!a malaria 2as6iparum, malaria
8i8aC, $an malaria malariae $apa! $ilia! pa$a #ra2ik $i &a)a ini.
@
Gra.ik 1. )ur/a te#eratur #ada #enderita alaria .al0i#aru.
Gra.ik 2. )ur/a te#eratur #ada #enderita alaria /i/a1.
Gra.ik '. )ur/a te#eratur #ada #enderita alaria alariae.
B. Ae'ala malaria &era! >malaria $en#an k%mplikasi?
Pen$eri!a $ika!akan men$eri!a malaria &era! &ila $i $alam $aran"a $i!emukan parasi!
malaria melalui pemeriksaan la&%ra!%rium Se$iaan Dara Tepi a!au Rapi$ Dia#n%s!i6 Tes!
>RDT? $an $iser!ai memiliki sa!u a!au &e&erapa #e'alaHk%mplikasi &eriku! ini3
6
-? Aan##uan kesa$aran $alam &er&a#ai $era'a! >mulai $ari k%ma sampai penurunan
kesa$aran le&i rin#an $en#an mani2es!asi seper!i3 men#i#au, &i6ara sala, !i$ur !erus,
$iam sa'a, !in#ka laku &eru&a?
@
7? =ea$aan umum "an# san#a! lema >!i$ak &isa $u$ukH&er$iri?
:? =e'an#(ke'an#
@? Panas san#a! !in##i
9? Ma!a a!au !u&u kunin#
6? Tan$a(!an$a $ei$rasi >ma!a 6ekun#, !ur#%r $an elas!isi!as kuli! &erkuran#, &i&ir
kerin#, pr%$uksi air seni &erkuran#?
<? Per$araan i$un#, #usi a!au saluran pen6ernaan
0? Na2as 6epa! a!au sesak na2as
.? Mun!a !erus menerus $an !i$ak $apa! makan minum
-/? *arna air seni seper!i !e !ua $an $apa! sampai kei!aman
--? Bumla air seni kuran# sampai !i$ak a$a air seni
-7? Telapak !an#an san#a! pu6a! >anemia $en#an ka$ar H& kuran# $ari 9 #1?
Pen$eri!a malaria &era! arus se#era $i&a)aH$iru'uk ke 2asili!as kesea!an un!uk
men$apa!kan penan#anan semes!in"a.
2.2. DI!GNOSIS
1. !nanesis
=eluan u!ama 3 $emam, men##i#il, $apa! $iser!ai saki! kepala, mual, mun!a, $iare
$an n"eri %!%! a!au pe#al(pe#al.
Ri)a"a! &erkun'un# $an &ermalam -(@ min##u "an# lalu ke $aera en$emik malaria.
Ri)a"a! !in##al $i$aera en$emik malaria.
Ri)a"a! saki! malaria.
Ri)a"a! minum %&a! malaria sa!u &ulan !erakir.
Ri)a"a! men$apa! !rans2usi $ara.
Ae'ala klinis pa$a anak $apa! !i$ak 'elas.
7
2. Peeriksaan .isik
a. Malaria Rin#an
Demam >pen#ukuran $en#an !erm%me!er J :<,9KC?
6
=%n'un#!i8a a!au !elapak !an#an pu6a!
Pem&esaran limpa >splen%me#ali?
Pem&esaran a!i >epa!%me#ali?.
7
&. Malaria Bera!
M%r!ali!as3
Hampir -//1 !anpa pen#%&a!an,
Ta!alaksana a$ekua!3 7/1
De2inisi3 In2eksi P. falciparum $iser!ai $en#an sala sa!u a!au le&i kelainan &eriku!3
Malaria sere&ral
Aan##uan s!a!us men!al
=e'an# mul!ipel
=%ma
Hip%#likemia3 #ula $ara L 9/ m#H$L
Dis!ress perna2asan
Tempera!ur M @/
%
C, !i$ak resp%nsi2 $en#an ase!amin%2en
Hip%!ensi
+li#uria a!au anuria
Anemia3 ema!%kri! L7/1 a!au menurun $en#an 6epa!
=rea!inin M -,9 m#H$L
Parasi!emia M 91
Ben!uk Lan'u! >!r%p%4%i! lan'u! a!au s6i4%n!? P. 2al6iparum pa$a apusan $ara
!epi
Hem%#l%&inuria
Per$araan sp%n!an
=unin#
9
'. Peeriksaan la3"rat"riu
a. Pemeriksaan $en#an mikr%sk%p
Pemeriksaan se$iaan $ara >SD? !e&al $an !ipis $i PuskesmasHIapan#anHruma saki! un!uk
menen!ukan3
o A$a !i$akn"a parasi! malaria >p%si!i2 a!au ne#a!i2?.
6
o Spesies $an s!a$ium plasm%$ium
o =epa$a!an parasi!
Un!uk pen$eri!a !ersan#ka malaria &era! perlu mempera!ikan al(al se&a#ai &eriku!3
-? Bila pemeriksaan se$iaan $ara per!ama ne#a!i2, perlu $iperiksa ulan# se!iap 6 'am
sampai : ari &er!uru!(!uru!.
7? Bila asil pemeriksaan se$iaan $ara !e&al selama : ari &er!uru!(!uru! !i$ak
$i!emukan parasi! maka $ia#n%sis malaria $isin#kirkan.
&. Pemeriksaan $en#an !es $ia#n%s!ik 6epa! >Rapi$ Dia#n%s!i6 Tes!?
Mekanisme ker'a !es ini &er$asarkan $e!eksi an!i#en parasi! malaria, $en#an
men##unakan me!%$a imun%kr%ma!%#ra2i, $alam &en!uk $ips!ik Tes ini san#a!
&erman2aa! pa$a uni! #a)a! $arura!, pa$a saa! !er'a$i ke'a$ian luar &iasa $an $i $aera
!erpen6il "an# !i$ak !erse$ia 2asili!as la& ser!a un!uk sur8e" !er!en!u.
Hal "an# pen!in# lainn"a a$ala pen"impanan RDT ini se&aikn"a $alam lemari es
!e!api !i$ak $alam 2ree4er pen$in#in.
6. Pemeriksaan penun'an# un!uk malaria &era!3
-? Dara ru!in
7? =imia $ara lain >#ula $ara, serum &iliru&in, SA+T I SAPT, alkali 2%s2a!ase,
al&uminH#l%&ulin, ureum, krea!inin, na!rium $an kalium, anaIisis #as $ara.
:? E=A
@? F%!% !%raks
9? Analisis 6airan sere&r%spinalis
6? Biakan $ara $an u'i ser%l%#i
<? Urinalisis.
6
Aam&ar. Apus $ara !e&al
Aam&ar. S!a$ium $ara parasi!, apus
$ara !ipis
A&r. -3 sel $ara mera n%rmalD A&r. 7(
-03 Tr%p%4%i! >A&r. 7(-/ merupakan
!r%p%4%i! s!a$ium 6in6in?D A&r. -.(763
Ski4%n >A&r. 76 ski4%n rup!ur?D A&r.
7<,703 makr%#ame!%si$ ma!ur >N?D A&r.
7., :/3 mikr%#ame!%si$ ma!ur >O?.
6
AAMBAR. S!a$ium(s!a$ium $alam siklus i$up P. falciparum. A3 Ben!uk 6in6in >!r%p%4%i$
a)al?. B3 S6i4%n! ma!ur, 'aran# !erlia! $i se$iaan apus $ara peri2er karen sekues!rasi
mikr%8askular. C3 Aame!%si$, &en!uk pisan#. Sum&er3 Di8isi%n %2 Parasi!i6 Diseases, US
Cen!ers 2%r Disease C%n!r%l an$ Pre8en!i%n, A!lan!a.
2.4. PENGO5!T!N
Pen#%&a!an "an# $i&erikan a$ala pen#%&a!an ra$ikal malaria $en#an mem&unu semua
s!a$ium parasi! "an# a$a $i $alam !u&u manusia. A$apun !u'uan pen#%&a!an ra$ikal un!uk
men$apa! kesem&uan kilinis $an parasi!%l%#ik ser!a memu!uskan ran!ai penularan.
7
Semua %&a! an!i malaria !i$ak &%le $i&erikan $alam kea$aan peru! k%s%n# karena
&ersi2a! iri!asi lam&un#, %le se&a& i!u pen$eri!a arus makan !erle&i $aulu se!iap akan
minum %&a! an!i malaria.
7
2.4.1. Peng"3atan Malaria Tan#a )"#likasi.
-. Malaria Falsiparum
Lini per!ama pen#%&a!an malaria 2alsiparum a$ala seper!i "an# !er!era $i&a)a ini3
Lini #ertaa 6 !rtesunat 7 !"diakuin 7 Priakuin
Se!iap kemasan Ar!esuna! G Am%$iakuin !er$iri $ari 7 &lis!er, "ai!u &lis!er am%$iakuin
!er$iri $ari -7 !a&le! P 7// m# Q -9: m# am%$iakuin &asa, $an &lis!er ar!esuna! !er$iri $ari
-7 !a&le! P 9/ m#. +&a! k%m&inasi $i&erikan per(%ral selama !i#a ari $en#an $%sis !un##al
arian se&a#ai &eriku!3
Am%$iakuin &asa Q -/ m#Hk#&& $an Ar!esuna! Q @ m#Hk#&&.
Primakuin !i$ak &%le $i&erikan kepa$a3
l&u amil
Ba"i L - !aun
Pen$eri!a $e2isiensi A6(PD
7
Ta&el III.-.-.
Pen#%&a!an lini per!ama malaria 2alsiparum menuru! kel%mp%k
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(-
Bulan
7(--
Bulan
-(@
Taun
9(.
Taun
-/(-@
Taun
J-9
Taun
- Ar!esuna! -H@ -H7 - 7 : @
Am%$iakuin -H@ -H7 - 7 : @
6
Primakuin R? R? S - -H7 7 7(:
7 Ar!esuna! -H@ -H7 - 7 : @
Am%$iakuin -H@ -H7 - 7 : @
: Ar!esuna! -H@ -H7 - 7 : @
Am%$iakuin -H@ -H7 - 7 : @

Pen#%&a!an lini ke$ua malaria 2alsiparum $i&erikan, 'ika pen#%&a!an lini per!ama !i$ak
e2ek!i2 $imana $i!emukan3 #e'ala klinis !i$ak mem&uruk !e!api parasi! aseksual !i$ak
&erkuran# >persis!en? a!au !im&ul kem&ali >rekru$esensi?.
7

Lini kedua 6 )ina 7 D"ksisiklin atau Tetrasiklin 7 Priakuin
)ina ta3let
=ina $i&erikan per(%ral, : kali seari $en#an $%sis -/ m#Hk#&&Hkali selama <>!u'u? ari.
7
D"ksisiklin
D%ksisiklin $i&erikan 7 kali per(ari selama < >!u'u? ari, $en#an $%sis %ran# $e)asa a$ala
@ m#H=#&&Hari, se$an#kan un!uk anak usia 0(-@ !aun a$ala 7 m#Hk#&&Hari. D%ksisiklin
!i$ak $i&erikan pa$a i&u amil $an anak usia L0 !aun. Bila !i$ak a$a $%ksisiklin, $apa!
$i#unakan !e!rasiklin.
7

Tetrasiklin
Te!rasiklin $i&erikan @ kali perari selama < >!u'u? ari, $en#an $%sis @( 9 m#Hk#&&Hkali
Seper!i aln"a $%ksisiklin, !e!rasiklin !i$ak &%le $i&erikan pa$a anak $en#an umur $i &a)a.
0 !aun $an i&u amil.
7

Priakuin
Pen#%&a!an $en#an primakuin $i&erikan seper!i pa$a lini per!ama.
7
Ta&el III.-.7.
Pen#%&a!an Lini =e$ua Un!uk Malaria Falsiparum
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(-- Bulan -(@ Taun 9(. Taun -/(-@ Taun M-9 Taun
- =ina R? : T -H7 : T - : T --H7 : T >7(:?
D%ksisiklin ( ( ( 7 T -RR? 7 T -RR?
Primakuin ( S --H7 7 7(:
6
7 =ina R? : T -H7 : T - : T --H7 : T >7(:?
D%ksisiklin ( ( ( 7 T -RR? 7 T -RR?
R? D%sis $i&erikan k#H&&
RR? 7C9/ m# D%ksisiklin
RRR? 7C-// m# D%ksisiklin
Ta&el III.-.:.
Pen#%&a!an lini ke$ua un!uk malaria 2aliparum
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(-- Bulan -(@ Taun 9(. Taun -/(-@ Taun M-9 Taun
- =ina R? : T U : T - : T --H7 : T >7(:?
Te!rasiklin ( ( ( R? @ T -RR?
Primakuin ( S --H7 7 7(:
7 (
<
=ina R? : T U : T - : T --H7 : T >7(:?
Te!rasiklin ( ( ( R? @ T -RR?
R? D%sis $i&erikan k#H&&
RR? @C79/ m# Ta!rasiklin
Un!uk pen$eri!a malaria miC >P.2al6iparum G P.8i8aC? $apa! $i&erikan pen#%&a!an %&a!
k%m&inasi per%ral selama !i#a ari $en#an $%sis !un##al arian se&a#ai &eriku!3
!"diakuin 3asa 6 18 g9kg33 dan !rtesunat 6 ( g9kg33 dita3a$ dengan
#riakuin 8:2, g9 kg33 selaa 1( $ari.
7
Malaria i1 6 !rtesunat 7 !"diakuin 7 Priakuin

Ta&el III.-.@
Pen#%&a!an malaria miC >P. Fal6iparum G P. 5i8aC?
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- Bulan 7(-- Bulan -(@ Tn 9(. Tn -/(-@ Tn M-9 Tn
- Ar!esuna! -H@ U - 7 : @
Am%$iakuin -H@ U - 7 : @
Primakuin ( (? -H7 - - -H7 7
7 Ar!esuna! -H@ U - 7 : @
Am%$iakuin -H@ U - 7 : @
Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7
: Ar!esuna! -H@ U - 7 : @
Am%$iakuin -H@ U - 7 : @
6
:(-@ Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7
7. Pen#%&a!an malaria 8i8aks, malaria %8ale, malaria malariae
A. Malaria 8i8aks $an %8ale
Lini per!ama pen#%&a!an malaria 8i8aks $an malaria %8ale a$ala seper!i "an# !er!era
$i&a)a ini3
Lini Pertaa 6 )l"r"kuin 7 Priakuin
=%m&inasi ini $i#unakan se&a#ai pilian u!ama un!uk pen#%&a!an malaria 8i8aks $an malaria
%8ale.
7

)l"r"kuin
=l%r%kuin $i&erikan - kali per(ari selama : ari, $en#an $%sis !%!al 79 m# &asaHk#&&.
7
Priakuin
D%sis Primakuin a$ala /.79 m#Hk#&& per ari "an# $i&erikan selama -@ ari $an $i&erikan
&ersama kl%r%kuin.Seper!i pen#%&a!an malaria 2alsiparum, primakuin !i$ak &%le $i&erikan
kepa$a3 i&u amil, &a"i L- !aun, $an pen$eri!a $e2isiensi A6(PD.
7
Ta&el III.7.-.
Pen#%&a!an malaria 8i8aks $an malaria %8ale
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(-
Bulan
7(-- Bulan -(@
Taun
9(. Taun -/(-@
Taun
M-9 Taun
- =l%r%kuin -H@ U - 7 : :(@
Primakuin ( ( -H@ -H7 :H@ -
7 =l%r%kuin -H@ U - 7 : :(@
Primakuin ( ( -H@ -H7 :H@ -
: =l%r%kuin -H0 V -H7 - - -H7 7
Primakuin ( ( -H@ -H7 :H@ -
@(-@ Primakuin ( ( -H@ -H7 :H@ -
Pen#%&a!an malaria 8i8aks resis!en kl%r%kuin
Lini kedua & )ina 7 Priakuin
6

Priakuin
D%sis Primakuin a$ala /,79 m#Hk#&& per ari "an# $i&erikan selama -@ ari. Seper!i
pen#%&a!an malaria pa$a umumn"a, primakuin !i$ak &%le $i&erikan kepa$a I&u amil, &a"i
L -!aun, $an pen$eri!a $e2isiensi A6(PD.
R? D%sis kina a$ala :/m#Hk#&&Hari "an# $i&erikan : kali per ari. Pem&erian kina pa$a
anak usia $i &a)a - !aun arus $ii!un# &er$asarkan &era! &a$an.
D%sis $an 6ara pem&erian primakuin a$ala sama $en#an 6ara pem&erian primakuin pa$a
malaria 8i8aks !er$aulu "ai!u /.79 m#Hk#&& perari selama -@ ari.
7
Ta&el III.7.7
Pen#%&a!an malaria 8i8aks resis!en kl%r%kuin
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- Bln 7(-- Bln -(@ Tn 9(. Tn -/(-@ Tn M-9 Tn
-(< =ina R? R? : T -H7 : T - : T - -H7 : T :
-(-@ Primakuin ( ( -H@ -H7 :H@ -

R? D%sis $i&erikan k#H&&
B. Pen#%&a!an malaria 8i8aks "an# relaps
Pen#%&a!an kasus malaria 8i8aks relaps >kam&u? sama $en#an re#imen se&elumn"a
an"a $%sis perimakuin $i!in#ka!kan =l%r%kuin $i&erikan - kali per(ari selama : ari,
$en#an $%sis !%!al 79 m# &asaHk#&& $an primakuin $i&erikan selama -@ ari $en#an $%sis /,9
m#Hk#&&Hari. D%sis %&a! 'u#a $apa! $i!aksir $en#an memakai !a&el $%sis &er$asarkan
#%l%n#an Umur pen$eri!a !a&el III.7.:.
7
Ta&el III.7.:.
Pen#%&a!an malaria 8i8aks "an# relaps >kam&u?
6
Hari Benis +&a! Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- Bln 7(-- Bln -(@ Tn 9(. Tn -/(-@ Tn M-9 Tn
- =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7
7 =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7
: =l%r%kuin -H0 -H@ -H7 - - -H7 7
Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7
@ (-@ Primakuin ( ( -H7 - - -H7 7

=usus. un!uk pen$eri!a $e2isiensi en4im A6PD "an# $apa! $ike!aui melalui anamnesis
a$a keluan a!au ri)a"a! )arna urin 6%kla! kei!aman se!ela minum %&a! >#%l%n#an sul2a,
primakuin, kina, kl%r%kuin $an lain(lain?, maka pen#%&a!an $i&erikan se6ara min##uan.
7
=l%r%kuin $i&erikan - kali per(min##u selama 0 sampai $en#an -7 min##u, $en#an $%sis
-/ m# &asaHk#&&Hkali Primakuin 'u#a $i&erikan &ersamaan $en#an kl%r%kuin se!iap min##u
$en#an $%sis /,<6 m#Hk#&&Hkali.
7

Ta&el3 III.7..:.-.
Pen#%&a!an malaria 8i8aks pen$eri!a $e2islensi A6PD
Lama
min##u
Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- Bln 7(--
Bln
-(@
Tn
9(. Tn -/(-@
Tn
M-9 Tn
0 sH$-7 =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
0 sH$-7 Primakuin ( ( :H@ - -H7 7 -H@ :
C. Pen#%&a!an malaria malariae
Pen#%&a!an malaria malariae 6ukup $i&erikan $en#an kl%r%kuin - kali per(ari selama :
ari, $en#an $%sis !%!al 79 m# &asaHk#&& Pen#%&a!an 'u#a $apa! $i&erikan &er$asarkan
#%l%n#an umur pen$eri!a !a&lel III.7.@.
7
Ta&el III.7.@.
Pen#%&a!an malaria malariae
Hari Benis +&a! Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- 7(-- -(@ Tn 9(. Tn -/(-@ M-9
6
Bln Bln Tn Tn
- =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
7 =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
: =l%r%kuin -H0 -H@ -H7 - - -H7 7

:. Ca!a!an
a. Fasili!as pela"anan kesea!an $en#an sarana $ia#n%s!ik malaria $an &elum !erse$ia
%&a! k%m&inasi ar!esuna! G am%$iakuin, Pen$eri!a $en#an in2eksi Plasrn%$ium 2al6iparurn
$i%&a!i $en#an sul2a$%ksinpirime!amin >SP? un!uk mem&unu parasi! s!a$ium aseksual.
+&a! ini $i&erikan $en#an $%si !un##al sul2a$%ksin 79 m#Hk#&& a!au &er$asarkan $%sis
pirime!amin -,79 m#Hk#&& Primakuin 'u#a $i&erikan un!uk mem&unu parasi! s!a$ium
seksual $en#an $%sis !un##al /,<9 m#Hk#&& Pen#%&a!an 'u#a $apa! $i&erikan &er$asarkan
#%l%n#an umur pen$eri!a seper!i pa$a !a&el III.:.-.
7
Ta&el III.:.-.
Pen#%&a!an malaria 2alsiparum $i sarana kesea!an !anpa !erse$ia %&a! ar!esuna!(am%$iakuin
Hari Benis +&a!
Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
L- Taun -(@ Taun 9(. Taun -/(-@
Taun
M-9 Taun
H- SP ( :H@ - -H7 7 :
Primakuin ( :H@ - -H7 7 7(:

Peng"3atan alaria .alsi#aru gagal atau alergi SP
Bika pen#%&a!an $en#an SP !i$ak e2ek!i2 >#e'ala klinis !i$ak mem&uruk !e!api parasi! aseksual
!i$ak &erkuran# a!au !im&ul kem&ali? a!au pen$eri!a mempun"ai ri)a"a! aler#i !era$ap SP
a!au #%l%n#an sul2a lainn"a, pen$eri!a $i&eri re#imen kina G $%ksisiklinH!e!rasiklin G
primakuin.
7
Peng"3atan alter.lati. 6 )ina 7 D"ksisiklin atau Tetrasiklin 7 Priakuin
Pem&erian %&a! $apa! $i&erikan &er$asarkan #%l%n#an umur seper!i !er!era pa$a !a&el III.:.7.
$an !a&el III.:.: D%sis maksimal pen$eri!a $e)asa "an# $apa!$i&erikan un!uk kina . !a&le!,
$an primakuin : !a&le!. Selain pem&erian $%sis &er$asarkan &era! &a$an pen$eri!a, %&a! $apa!
$i&erika &er$asarkan #%l%n#an umur seper!i !er!era pa$a !a&le III.:.7.
7
6
Ta&el III.:.7.
Pen#%&a!an lini ke$ua un!uk malaria 2alsiparum
Hari Benis +&a! Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
L- Taun - ( @ Taun 9 ( .
Taun
-/ ( -@
Taun
M-9 Taun
- =ina R? : T -H7 : T - : T - -H7 : T >7(:?
D%sisiklin ( ( ( 7 T -RR? 7 T - RRR?
Primakuin ( :H@ - -H7 7 7(:
7 =ina R? : T -H7 : T - : T - -H7 : T >7(:?
D%sisiklin ( ( ( 7 T -RR? 7 T -RRR?
R? D%sis $i&erikan k#H&&
RR? 7C 9/m# D%ksisiklin
RRR? 7C-// m# D%ksisiklin
Ta&el III.:.:.
Pen#%&a!an lini ke$ua un!uk malaria 2alsiparum
Hari Benis +&a! Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
L- Taun -(@ Taun 9(. Taun -/(-@
Taun
M-9 Taun
- =ina R? : T -H7 : T - : T - -H7 : T >7(:?
Te!rasiklin ( ( ( R? @ T -RR?
Primakuin ( :H@ - -H7 7 7(:
7 =ina R? : T -H7 : T - : T - -H7 : T >7(:?
Te!rasiklin ( ( ( R? @ C -RR?
R? D%sis $i&erikan k#H&&
RR? @C 79/ m# Te!rasiklin

&. Fasili!as pela"anan kesea!an !anpa sarana $ia#n%s!ik malaria. Pen$eri!a $en#an #e'ala
klinis malaria $apa! $i%&a!i semen!ara $en#an re#imen kl%r%kuin $an primakuin. Pem&erian
kl%r%kuin - kali per(ari selama : ari, $en#an $%sis !%!al 79 m# &asaHk#&&. Primakuin
$i&erikan &ersamaan $en#an kl%r%kuin pa$a ari per!arna $en#an $%sis /,<9 m#Hk#&&.
Pen#%&a!an 'u#a $apa! $i&erikan &er$asarkan #%l%n#an umur pen$eri!a seper!i pa$a !a&el
III.:.@.
7
Ta&el III.:.@.
6
Pen#%&a!an !era$ap pen$eri!a suspek malaria
Hari Benis +&a! Bumla !a&le! perari menuru! kel%mp%k umur
/(- Bln 7(-- Bln -(@
Tn
9(.
Tn
-/(-@
Tn
M-9
Tn
- =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : :(@
Primakuin ( ( S - -H7 7 7(:
7 =l%r%kuin -H@ -H7 - 7 : @
: =l%r%kuin -H0 -H@ U - - -H7 7

2.4.2. Peng"3atan Malaria Dengan )"#likasi
De2inisi malaria &era!Hk%mplikasi a$ala $i!emukann"a Plasm%$ium 2al6iparum s!a$ium
aseksual $en#an sa!u a!au &e&erapa mani2es!asi klinis $i&a)a ini >*H+,-..<?3
-? Malaria sere&ral >malaria %!ak?
7? Anemia &era! >H&L9 #r1 a!au ema!%kri! L-91?
:? Aa#al #in'al aku! >urinL@// mIH7@ 'am pa$a %ran# $e)asa a!auL- mlHk#&&H'am pa$W anak
se!ela $ilakukari rei$rasiD $en#an krea!inin $ara M: m#1?.
@? E$ema paru a!au A6u!e Respira!%r" Dis!ress S"n$r%me.
9? Hip%#likemi3 #ula $araL @/ m#1.
6? Aa#al sirkulasi a!au s"%k3 !ekanan sis!%lik L</ mm H# >pa$a anak3 !ekanan na$iX Y7/
rnmH#?D $iser!ai kerin#a! $in#in.
<? Per$araan sp%n!an $ari i$un#, #usi, ala! pen6ernaan $anHa!au $iser!ai kelainan
la&%ra!%rik a$an"a #an##uan k%a#ulas! in!ra8askuler
0? =e'an# &erulan# M 7 kali per 7@ 'am se!ela pen$in#inan pa$a iper!ermia
.? Asi$emia >pH3L <,79? a!au asi$%sis >&ikar&%na! plasma L -9 mm%lHL?.
-/? Makr%sk%pik em%#l%&inuri %le karena in2eksi malaria aku! >&ukan karena %&a! an!i
malaria pa$a se%ran# $en#an $e2isiensi A(6(PD?.
7
Be&erapa kea$aan lain "an# 'u#a $i#%l%n#kan se&a#ai malaria &era!3
-. Aan##uan kesa$aran rin#an >ACS L -9?
7. =elemaan %!%! >!ak &isa $u$ukH&er'alan? !anpa kelainan neur%l%#ik
:. Hiperparasi!emia M 9 1.
@. lk!erus >ka$;r &iliru&in $ara M : m#1?
9. Hiperpireksia >!empera!ur rek!al M @/K C pa$a %ran# $e)asa, M@-K C pa$a anak?
7
Per&e$aan mani2es!asi malaria &era! pa$a anak $an $e)asa $apa! $ilia! pa$a !a&el III.@.-
Mani.estasi alaria 3erat #ada !nak Mani.estasi alaria 3erat #ada De;asa
6
=%ma >malaria sere&ral?
Dis!res perna2asan
Hip%#likemia >se&elum !erapi kina?
Anemia &era!
=e'an# umum "an# &er!ulan#
Asi$%sis me!a&%lik
=%laps sirkulasi, s"%k ip%8%lemia,
ip%!ensi >!ek. sis!%likL9/mmH#?
Aan##uan kesa$aran selain k%ma
=elemaan "an# san#a! >se8ere pr%s!a!i%n?
Hiperparasi!emia
Ik!erus
Hiperpireksia >SUuM@-/C?
Hem%#l%&inuria >&la6k)a!er 2e8er?
Per$araan sp%n!an
Aa#al #in'al
=%mplikasi !er&an"ak pa$a anak 3
Hip%#likemia >se&elum pen#%&a!an kina?
Anemia &era!.
=e!eran#an 3
Anemia &era! > H&L9 #1, H!L-91? Serin#
pa$a anak umur -(7 !aun.
Aula $ara L@/m#1 le&i serin# pa$a anak
L: !aun.
=%ma >malaria sere&ral?
Aa#al #in'al aku!
E$em paru, !ermasuk ARDSZ
Hip%#likaemia >umumn"a sesu$a !erapi
kina?
Anemia &era! >L 9 #r1?
=e'an# umum "an# &erulan#
Asi$%sis me!a&%lik
=%laps sirkulasi, s"%k
Hip%8%lemia, ip%!ensi
Per$araan sp%n!an
Aan##uan kesa$aran selain k%ma
Hem%#l%&inuria >&la6k)a!er 2e8er?
Hiperparasi!emia >M91?
Ik!erus >Biliru&in !%!al M: m#1?
Hiperpireksia >Suu M@/C?
=%mplikasi $i&a)a ini le&i serin# pa$a
$e)asa3
Aa#al #in'al aku!
E$em paru
Malaria sere&ral Ik!erus
Z A$ul! Respira!%r" Dis!ress S"n$r%m
Pen#%&a!an malaria &era! $i!u'ukan pa$a pasien "an# $a!an# $en#an mani2es!asi klinis
&era! !ermasuk "an# #a#al $en#an pen#%&a!an lini per!ama.
Apa&ila 2asili!as !i$ak a!au kuran# memun#kinkan, maka pen$eri!a $ipersiapkan un!uk
$iru'uk ke ruma saki! a!au 2asili!as pela"anan "an# le&i len#kap.
7
Pena!alaksanaan kasus malaria &era! pa$a prinsipn"a melipu!i3
-? Tin$akan umum
7? Pen#%&a!an simp!%ma!ik
:? Pem&erian %&a! an!i malaria
@? Penan#anan k%mplikasi
Pilian u!ama 3 $eri8a! ar!emisinin paren!eral
Ar!esuna! In!ra8ena a!au in!ramuskular
6
Ar!eme!er In!ramuskular
Pe3erian "3at anti alaria 3erat
Ar!esuna! paren!eral $irek%men$asikan un!uk $i#unakan $i Ruma Saki! a!au Puskesmas
pera)a!an, se$an#kan ar!eme!er in!ramuskular $irek%men$asikan un!uk $i lapan#an a!au
Puskesmas !anpa 2asili!as pera)a!an. +&a! ini !i$ak &%le $i&erikan pa$a i&u amil !rimes!er
- "an# men$eri!a malaria &era!.
7

)easan dan 0ara #e3erian artesunat
Ar!esuna! paren!eral !erse$ia $alam 8ial "an# &erisi 6/ m# ser&uk kerin# asam ar!esunik
$an pelaru! $alam ampul "an# &erisi /,6 ml na!rium &ikar&%na! 91. Un!uk mem&ua! laru!an
ar!esuna! $en#an men6ampur 6/ m# ser&uk kerin# ar!esunik $en#an laru!an /,6 ml na!rium
&ikar&%na! 91. =emu$ian $i!am&a laru!an DeC!r%se 91 se&an"ak :(9 ml. Ar!esuna!
$i&erikan $en#an l%a$in# $%se se6ara &%lus3 7,@ m#Hk#&& per(i8 selama [ 7 meni!, $an
$iulan# se!ela -7 'am $en#an $%sis "an# sama. Selan'u!n"a ar!esuna! $i&erikan 7,@ m#Hk#&&
per(i8 sa!u kali seari sampai pen$eri!a mampu minum %&a!. Laru!an ar!esuna! ini 'u#a &isa
$i&erikan se6ara in!ramuskular >i.m.? $en#an $%sis "an# sama.
7
Bila pen$eri!a su$a $apa! minum %&a!, maka pen#%&a!an $ilan'u!kan $en#an re#imen
ar!esuna! G am%$iakuin G primakuin >Lia! $%sis pen#%&a!an lini per!ama malaria 2alsiparum
!anpa k%mplikasi?.
7
)easan dan 0ara #e3erian arteeter
Ar!eme!er in!ramuskular !erse$ia $alam ampul "an# &erisi 0/ m# ar!eme!er $alam laru!an
min"ak Ar!eme!er $i&erikan $en#an l%a$in# $%se3 :,7m#Hk#&& in!ramuskular Selan'u!n"a
ar!eme!er $i&erikan -,6 m#Hk#&& in!ramuskular sa!u kali seari sampai pen$eri!a mampu
minum %&a!.
7
Bila pen$eri!a su$a $apa! minum %&a!, maka pen#%&a!an $ilan'u!kan $en#an re#imen
ar!esuna! G am%$iakuin G primakuin >Lia! $%sis pen#%&a!an lini per!ama malaria 2alsiparum
!anpa k%mplikasi?.
7
+&a! al!erna!i2 malaria &era!
)ina di$idr"kl"rida #arenteral
)easan dan 0ara #e3erian kina #arenteral
6
=ina per(in2us masi merupakan %&a! al!erna!i2 un!uk malaria &era! pa$a $aera "an# !i$ak
!erse$ia $eri8a! ar!emisinin paren!eral, $an pa$a i&u amil !rimes!er per!ama +&a! ini
$ikemas $alam &en!uk ampul kina $ii$r%kl%ri$a 791, Sa!u ampul&erisi 9// m# H7 ml.
7

D"sis dan 0ara #e3erian kina #ada "rang de;asa terasuk untuk i3u $ail&
L"ading d"se & 7/ m# #aramHk#&& $ilaru!kan $alam 9// ml $eC!r%se 91 a!au NaCI /,.1
$i&erikan selama @ 'am per!ama. Selan'u!n"\ selama @ 'am ke($ua an"a $i&erikan 6airan
$eC!r%se 91 a!au NaCl /,.1. Se!ela i!u, $i&erikan kina $en#an $%sis main!enan6e -/
m#Hk#&& $alam laru!an 9// ml $eks!r%se 9 1 a!au NaCI selama @ 'am Empa! 'am
selan'u!n"a, an"a $i&erikan la#i 6airan $eC!r%se 91 a!au NaCl /,.1 Se!ela i!u $i&erikan
la#i $%sis main!enan6e seper!i $ia!as sampai pen$eri!a $apa! minum kina per(%ral. Bila su$a
sa$ar H $apa! minum %&a! pem&erian kina i8 $i#an!i $en#an kina !a&le! per(%ral $en#an $%sis
-/ m#Hk#&&Hkali, pem&erian : C seari >$en#an !%!al $%sis < ari $ii!un# se'ak pem&erian
kina perin2us "an# per!ama?.
7
D"sis anak<anak& =ina.HCI 79 1 >per(in2us? $%sis -/ m#Hk#&& >&ila umur L 7 &ulan 3 6(0
m#Hk# &&? $ien6erkan $en#an $eks!r%sa 9 1 a!au NaCI /,. 1 se&an"ak 9(-/ 66Hk#&&
$i&erikan selama @ 'am, $iulan# se!iap 0 'am sampai pen$eri!a sa$ar $an $apa! minum %&a!.
7

)ina di$idr"ki"rida #ada kasus #ra<rujukan&
Apa&ila !i$ak memun#kinkan pem&erian kina per(iri2us, maka $apa! $i&erikan kina
$ii$r%kl%ri$a -/ m#Hk#&& in!ramuskular $en#an masin#(masin# -H7 $%sis pa$a paa $epan
kiri(kanan >'an#an $i&erikan pa$a &%k%n#? Un!uk pemakaian in!ramuskular, kina $ien6erkan
$en#an 9(0 66 NaCI /,.1 un!uk men$apa!kan k%nsen!rasi 6/(-// m#Hml.
7

Ca!a!an 3
=ina !i$ak &%le $i&erikan se6ara &%lus in!ra 8ena, karena !%ksik &a#i 'an!un# $an $apa!
menim&ulkan kema!ian
Pa$a pen$eri!a $en#an #a#al #in'al, l%a$in# $%se !i$ak $i&erikan $an $%sis main!enan6e
kina $i!urunkan -H7 n"a
Pa$a ari per!ama pem&erian kina %ral, &erikan primakuin $en#an $%sis /,<9 m#Hk#&&.
D%sis rnaksimum $e)asa 3 7./// m#Hari.
7
6
2.=. PEN%EG!>!N ?)EMOP+OFlL!)SIS@
=em%pr%2ilaksis &er!u'uan un!uk. men#uran#i resik% !erin2eksi malaria sein##a &ila
!erin2eksi maka #e'ala klinisn"a !i$ak &era! =em%pr%2ilaksis ini $i!u'ukan kepa$a %ran# "an#
&eper#ian ke $aera en$emis malaria $alam )ak!u "an# !i$ak !erlalu lama, seper!i !uris,
peneli!i, pe#a)ai keu!anan $an lain(lain Un!uk kel%mp%k a!au in$i8i$u "an# akan
&eper#ianH!u#as $alam 'an#ka )ak!u "an# lama, se&aikn"a men##unakan pers%naI pr%!e6!i%n
seper!i pemakaian kelam&u, repellen!, ka)a! kassa $an Iain(lain.
7
Seu&un#an $en#an lap%ran !in##in"a !in#ka! resis!ensi Plasm%$ium 2al6iparum !era$ap
kl%r%kuin, maka $%ksisiklin men'a$i pilian un!uk kem%pr%2ilaksis D%ksisiklin $i&erikan
se!iap ari $en#an $%sis 7 m#Hk#&& selama !i$ak Ie&i $ari @(6 min##u. D%ksisiklin !i$ak
&%le $i&erikan kepa$a anak umur L 0 !aun $an i&u amil.
7
=em%pr%2ilaksis un!uk Plasm%$ium 8i8aC $apa! $i&erikan kl%r%kuin $en#an $%sis 9
m#Hk#&& se!iap min##u. +&a! !erse&u! $iminum sa!u min##u se&elum masuk ke $aera
en$emis sampai @ min##u se!ela kem&ali. Dian'urkan !i$ak men##unakan kl%r%kuin le&i
$an :(6 &ulan.
7
2.18. P+OGNOSIS
-? Pr%#n%sis malaria &era! !er#an!un# ke6epa!an $ia#n%sa $an ke!epa!an I ke6epa!an
pen#%&a!an.
7? Pa$a malaria &era! "an# !i$ak $i!an##ulan#i, maka m%r!ali!as "an# $ilap%rkan pa$a anak(
anak -9 1, $e)asa 7/ 1, $an pa$a keamilan menin#ka! sampai 9/ 1.
:? Pr%#n%sis malaria &era! $en#an ke#a#alan sa!u 2un#si %r#an le&i &aik $aripa$a
ke#a#alan 7 2un#si %r#an
M%r!ali!as $en#an ke#a#alan : 2un#si %r#an, a$ala M 9/ 1
M%r!ali!as $en#an ke#a#alan @ a!au le&i 2un#si %r#an, a$ala M <9 1
A$an"a k%relasi an!ara kepa$a!an parasi! $en#an klinis malaria &era! "ai!u3
=epa$a!an parasi! L -//.///, maka m%r!ali!as L - 1
=epa$a!an parasi! M -//.///, maka m%r!ali!as M - 1
=epa$a!an parasi! M 9//.///, maka m%r!ali!as M 9/ 1
@
2.11. +*A*)!N PENDE+IT!
6
Semua pen$eri!a malaria &era! $iru'uk H $i!an#ani RS =a&upa!en. Apa&ila pen$eri!a !i$ak
&erse$ia $iru'uk $apa! $ira)a! $i puskesmas ra)a! inap $en#an k%nsul!asi kepa$a $%k!er RS
=a&upa!en. Bila perlu RS ka&upa!en $apa! pula meru'uk kepa$a RS Pr%pinsi.
Cara meruuk !
-? Se!iap meru'uk pen$eri!a arus $iser!akan sura! ru'ukan "an# &erisi !en!an# $ia#n%sa,
ri)a"a! pen"aki!, pemeriksaan "an# !ela $ilakukan $an !in$akan "an# su$a $i&erikan.
7? Apa&ila $i&ua! prepara! SD malaria, arus $iiku!ser!akan.
"riteria penderita malaria #ang dira$at inap !
Bila sala sa!u a!au le&i $ari #e'ala $i&a)a ini 3
-? Malaria $en#an k%mplikasi
7? Malaria 6%n#eni!al pa$a &a"i
:? Hiperparasi!emia. >Parasi!emia M 9 1?
9