!"#$%&' !"'#&%!

)'*&'
+"'&*& ,"-.& /&-.&'&
+&01' 2345









,"%"'+"-)&' +"'&*& ,"-.& #&' +-&'/%)*-&/)
-"!167), )'#$'"/)&








1erblLan lnl dlpergunakan dl llngkungan
kemenLerlan 1enaga ker[a dan 1ransmlgrasl 8l dan
dlnas-dlnas keLenagaker[aan dl lndonesla serLa lembaga-
lembaga yang bergerak dalam keglaLan pemberdayaan
masyarakaL dan perluasan kesempaLan ker[a.


kemenLerlan 1enaga ker[a dan 1ransmlgrasl 8l
ulrekLoraL erluasan kesempaLan ker[a dan
engembangan 1enaga ker[a SekLor lnformal
1ahun 2013
CeLakan ke-1




ulluar lnsLansl aLau lembaga sebagalmana dlsebuLkan dlaLas,
dapaL menggunakan LerblLan lnl dengan mencanLumkan
pedoman lnl dalam dafLar pusLaka





+)% !"'81/1'

!9:;<=<> )=? "=:< '@AB<CBD %?/B
E#B=9FCG= !,,H!+,/)I

!9:<:;;G:; J<K<L '@=< ,<=CBF< /D /"D %?/B

!9:MGNG: )=? 8<:G<=B:B &NCGCB #9KB
%? )F=<= #B:<C<D /0

!9:;GOPGQ R !9:;@Q<> &;G:; /<MGSBD /?!NB
#<C< T<FBM<>D /"
6GSB /GQBNCM@

&SOB:BNC=<NB 6GSB 'G=<:BD/"
/=B 1C<OB -<><MG

i

!"#" %&'("'#")
leglutun emberduyuun musyurukut yung bulk, udu
umumnyu mensyurutkun udunyu roses endumlngun. lnl
menjudl entlng kurenu objek emberduyuun musyurukut
uduluh musyurukut dengun dlnumlkunyu yung berugum.
lungsl endumlngun uduluh untuk memfusllltusl,
memotlvusl musyurukut sertu menguwul ugur keglutun
emberduyuun sesuul dengun muksud dun tujuun yung
dlkehendukl.
leglutun emberduyuun musyurukut yung dljulunkun
oleh lemnukertruns dulum rungku erluusun kesemutun
kerju seertl 1eruun 1eknologl 1eut Cunu, Pengembungun
Pudut luryu dun 1enugu lerju Mundlrl, eluksunuunnyu
terlntegrusl dengun keglutun endumlngun dulum rogrum
!"#$%&'&()$&&$ +#$&(& ,#-.& /&-.&$&01 Progrum lnl
mellbutkun uru emudu surjunu.
Puru surjunu (1lS) tersebut, selunjutnyu dltuguskun
memfusllltusl kelomokkelomok usuhu enerlmu munfuut
rogrum erluusuun kesemutun kerju. Llsumlng ltu,
mereku jugu meluksunukun tugustugus tumbuhun sebugul
endumlng enguntur kerju, endumlng culon 1enugu
lerju lndoneslu dun oerutor bursu kerju onllne (8lCL).

Lulum rungku memundu eluksunuun tugus uru 1lS dl
luungun, Llrektorut Perluusun lesemutun lerju dun
Pengembungun 1enugu lerju Sektor lnformul (PllP1lSl)
teluh menyusun Pedomun Pendumlngun 1enugu lerju
Surjunu. Pedomun lnl dlsusun durl husll rungkumun muterl
muterl keglutun embekulun dun elutlhun 1lS yung teluh
dljulunkun sejuk tuhun zcc hlnggu zc.
ii

Lengun edomun tersebut, uru 1lS dlhurukun
mumu memuhuml dengun bulk muksud, tujuun, rlnsl
rlnsl sertu mekunlsme eluksunuun keglutun
emberduyuun dun endumlngun musyurukut.

Numun, edomun lnl muslh berslfut umum sehlnggu
tentunyu udu beberuu usek yung belum terbuhus securu
leblh lengku. Cleh kurenu ltu, uru 1lS dlhurukun mumu
mengembungkun metode yung dlgunukun sesuul dengun
erkembungun dl dueruh muslngmuslng.
Semogu edomun lnl duut bermunfuut bugl uru 1lS
dun eluksunu rogrum sehlnggu tujuun mullu
emberduyuun dun endumlngun musyurukut dulum
rogrum enduyugunuun 1lS duut tercuul dengun bulk.

'ukurtu, c Arll zc
*+)&!#,) -&'*&)".
%&/0+'""' %&'&/%"#"'
#&'"(" !&)-"




*12 *132 )&4'" ,5/"'6//
'+%2 789:7;:9 78<9:= ; ::;





iii

*">#") +5+

!"#" %&'("'#").......................................................................... !
*">#") +5+...................................................................................... !!!

0"0 + %)?>+. %)?()"/ #!522222222222222@@@@@22@@@2

0"0 ++ !&(+"#"' #!522222222222222222222222222222@@@@2@@@2@2

0"0 +++ %&/0&)*"4""' /"54")"!"#22222222222222@@@2@2 c

0"0 +A %&'*"/%+'("' !&.?/%?!222222222222222222222@@@2@2 ,

0"0 A %&'*"/%+'("' !&.?/%?! ,5"B"222222222222222@2@2 z

0"0 A+ /&'((&)"!!"' %")#+5+%"5+ /"54")"!"#22222@2 z8

0"0 A++ !?/,'+!"5+ *"' /&#?*& %")#+5+%"#+>22222222222@2 c

0"0 A+++ /&/0"'(,' !&/+#)""'2222222222222222222222222222222222222@2 8

0"0 +C /?'+#?)+'( *"' &A".,"5+222222222222222222222222222222222@2

0"0 C %&."%?)"'22222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222@2

5,/0&) 0"D""'2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222@2 6z

1

!"! $
%&'($) %&'*&"+ %,-."/"*0-""- 123
"4 %567589:;6

Progrum Penduyugunuun 1lS uduluh rogrum yung
bertujuun memberduyukun uru surjunu dulum keglutun
endumlngun musyurukut dlbldung erluusun kesemutun
kerju dun enemutun tenugu kerju.

!4 1;8759 3;<;8;6 257:;9;6

!" #$%$&'( *$+,('(-

Puru surjunu yung memunyul mlnut dun motlvusl tlnggl
menjudl endumlng, mumu menggerukkun kelomok
musyurukut !"#$%&$%%'() untuk berwlruusuhu melulul
otlmullsusl otensl sumber duyu ulum yung mereku mlllkl.

=4 )>?;<: %56@7;<;6

Lokusl keglutun enduyugunuun 1lS dlutumukun dl
wlluyuh kubuutenjkotu dengun krlterlu mlskln, bunyuk
engunggur dun termusuk kuntongkuntong 1ll.
lebljukun lnl dlhurukun duut menjudl solusl dulum
rungku menguntlslusl dumuk morutorlum enemutun
1ll ke luur negerl.

A4 1@7;< 123
./+(% 01212 3
Mendumlngl kelomok usuhu musyurukut dulum keglutun
udut kuryu, teruun teknologl teut gunu, keglutun
kewlruusuhuun utuu keglutun roduktlf lulnnyu yung dununyu
bersumber durl AP8N muuun AP8L.
2

./+(% .(45(6(- 3
- %56B;CD:67 A;E>6 156;7; 258F; $6B>65<:; GA12$H

Memberlkun eluyunun dun endumlngun keudu uru
encurl kerju yung bermuksud bekerju ke luur negerl.
8entuk eluyunun duut beruu enyuluhun, konsultusl,
encututun, endutuun sertu sertu eluorun securu
berkulu sebugul buhun lnformusl erkembungun luyunun
terhudu C1ll.

- %56B;CD:67 %58;69;8;;6 258F;I

Menjembutunl uru encurl kerju dengun enggunu
tenugu kerju !"#('*&+&&$) sesuul dengun mlnut, bukut dun
kometensl yung dlmlllkl encuker dun kebutuhun
kometensl yung dllnglnkun oleh enggunu tenugu kerju
(erusuhuun). Seluln ltu, 1lS jugu membuntu enguntur
kerju dulum keglutun erunturuun kerju.

- 70$&('1& 8/&%( *$&9( 7- :,-$ ;8*7:<

Penyedluun lnformusl lowongun ekerjuun bugl uru
encurl kerju securu ,$ ./$#. Penyedluun lnformusl lnl
dleroleh melulul kerjusumu dengun erusuhuun
erusuhuun yung membutuhkun tenugu kerju buru.






!"#$"%& ()*
+,-"%.#"
/)+0
!-1$$-"%2
!-"%1.%"%%1 2-"3%
!-14%&,51$
6%7#1()8
!-14%&,51$
)-7#&,#29:%;%
<%:=%"%2%.
!"#" $%&'%"() ++,-
!"#". /"%0" "."1
12"3") $%&#14.56
7"5880" #98'"8 #"8"
:!;< "."1 :!;=
>(9?@* 9(@<@A
!-14%&,51$
3

.4 257:;9;6

J4 257:;9;6 %58E@;<;6 25<5CD;9;6 258F; G%22H

leglutun erluusun kesemutun kerju bertujuun untuk
menguuyukun tersedlunyu kesemutun kerju dl sektor
lnformul bugl uru encurl kerju melulul embentukun
kelomok usuhu kecll utuu usuhu mundlrl dengun
memunfuutkun otensl lokul yung tersedlu.

leglutun lnl berbentuk :

- #$-+$45(-+(- #(=(' *(&>(

Penyedluun luungun ekerjuun keudu engunggur
yung berslfut sementuru !0(&*+ 1,( 2,(3) berbusls
tenugu kerju (tenugu munuslu) dulum bentuk keglutun
lnfrustruktur muuun roduktlf.

- .$&(0(- .$2-1?1+, .$0(' @/-(
Proses keglutun ullh teknologl sederhunu untuk
mengoluh buhun buku menjudl buhun judl sehlnggu
mumu memberlkun nllul tumbuh, memerluus
kesemutun kerju dun menyeru tenugu kerju.
- .$-(+( *$&9( A(-=,&,

Pemberduyuun musyurukut engunggur, setenguh
engunggur dun encurl kerju melulul elutlhun
dun buntuun surunu usuhu sebugul stlmulun
keglutun kewlruusuhuun.

=4 %565CD;9;6 156;7; 258F;

lokus keglutun enemutun tenugu kerju uduluh
memfusllltusl eluyunun dlbldung enemutun tenugu
kerju, bulk dldulum muuun dlluur negerl. leglutun
tersebut dljulunkun dengun memerhutlkun usek mlnut,
4

bukut dun keterumllun uru encurl kerju. Mekunlsme
yung dlgunukun melulul slstem untur kerju dun
emunfuutun 8ursu lerju.
%8><5< D5E;K;6;6 ;69;8 ?58F;4
- Petugus untur kerju Llsnuker memberlkun buktl tundu
luor encurl kerju seteluh melukukun wuwuncuru
dengun encuker sehlnggu memeroleh gumburun
umum tentung bukut, mlnut, tlngkut endldlkun utuu
keterumllun yung dlmlllkl, sertu jenls ekerjuun yung
dllnglnkun.

- Petugus mencutut dutu lowongun kerju dl dulum dun
luur negerl, sertu ersyurutun jubutun yung dllnglnkun
oleh enggunu tenugu kerju.

- Petugus mengunullsls kesesuulun dutu lowongun yung
tersedlu dengun dutu encurl kerju. Selunjutnyu,
etugus enguntur kerju menglnformuslkun lowongun
kerju yung tersedlu keudu encuker untuk dlseleksl
oleh enggunu tenugu kerju. Eusll seleksl dlsumulkun
culon enggunu tenugu kerju keudu Llnus 1enugu
lerju.

- Petugus enguntur kerju memunggll encurl kerju
terlllh, kemudlun dlunturkun ke lhuk enggunu
tenugu kerju untuk bekerju.








3

!"! $$
2,*$"1"- 123
"4 3:;D;?;L D56B;CD:67M

Pendumlng uduluh tenugu kerju surjunu yung bererun
sebugul 1&*/./4&4,(5 6,4/7&4,(, dun 6#8/&4,( bugl kelomok
usuhu musyurukut dun encurl kerju.

!4 3:;D; <;<;8;6 K;67 B:B;CD:67:M

. lelomok usuhu musyurukut emunfuut rogrum
erluusun kesemutun kerju, seertl teruun teknologl
teut gunu, engembungun udut kuryu dun tenugu kerju
mundlrl,

z. Pencurl kerju !"#$0&3#() udu sektor formul, dl dulum
muuun dl luur negerl,

A4 (@67<: B;6 %58;6 %56B;CD:67
- A1',B('1&
Memotlvusl musyurukut engunggur untuk melukukun
keglutun usuhu roduktlf, bulk dlsektor formul muuun
lnformul.
- C(%,?,'('1&
Memfusllltusl kelomok dumlngun terhudu ukses yung
dlbutuhkun untuk mendukung usuhunyu.
Memfusllltusl encuker yung lngln memeroleh lnformusl
lowongun ekerjuun.
- A$=,('1&
Memertemukun kelomok dumlngun dun encuker
dengun lhuklhuk yung duut menjudl mltru endukung
usuhu mereku, seertl erbunkun, lembugu donor5
6

Perusuhun Pengeruh 1enugu lerju Swustu (PP1llS),
lembugu elutlhun, dsb.
- D-1B('1&
Merumuskun ldelde buru untuk engembungun usuhu
kelomok dumlngun utuu roses endumlngun
encuker.
.4 "D; <;F; ;?9:N:9;< D56B;CD:67 M

J4 %56B;CD:67;6 O;7: ?5E>CD>? @<;L;
1;L;D %58<:;D;6
- 1lS memerkenulkun dlrl keudu musyurukut.
- Mensoslullsuslkun muksud dun tujuun keglutun
endumlngun.
- Mengldentlflkuslkun otensl SLM dun SLA.
- Membuntu roses rekrutmen dun seleksl unggotu
kelomok dumlngun.

1;L;D %5856P;6;;6 0<;L; 25E>CD>? .;CD:67;6

- Mengumulkun dun mengoluh dutu husll ldentlflkusl
- Merekomenduslkun jenls usuhu yung blsu dljulunkun
- Mengunullsls keluyukun usuhu
- Merencunukun olu endumlngun kelomok
- Menglnventurlslr lembugu mltru

1;L;D +5CO:CO:67 0<;L;
- Membungun kelembuguun kelomok dumlngun
- Pemblnuun usuhu kelomokjerorungun
- Membuku jejurlng dengun lembugu mltru
- Memfusllltusl kebutuhun engembungun usuhu bugl
kelomok dumlngun
- Monltorlng dun evuluusl
7

=4 %56B;CD:67;6 A;E>6 156;7; 258F; $6B>65<:;

- Memelujurl eruturun, slstem dun mekunlsme
enemutun 1ll ke luur negerl.
- Membuut rencunu kerju endumlngun.
- Memberlkun enyuluhun mengenul eruturun,
mekunlsme, ersyurutun enemutun dun kondlsl
soslul neguru tujuun keudu culon 1ll.

- Pendutuun 1ll dun culon 1ll.
- Peluyunun konsultusl bugl culon 1ll.
- Memfusllltusl enemutun culon 1ll.
- loordlnusl dengun lnstunsl terkult.
- Menyumulkun luorun keglutun yung dllukukun securu
erlodlk bulunun, trlwulun dun urlurnu.

Q4 %56B;CD:67 %58;69;8;;6 258F; B;6 'D58;9>8 !@8<; 258F;
7-?,-$

- Memelujurl eruturun, slstem dun mekunlsme slstem
untur kerju dun enemutun tenugu kerju dulum negerl.
- Membuntu enguntur kerju meluyunl encurl kerju.
- Memberlkun eluyunun keudu encurl kerju dengun
curu memberlkun lnformusl lowongun kerju yung
tersedlu sesuul dengun ersyurutun jubutun yung
dlbutuhkun.

- Mendutu jumluh encuker dun lowongun kerju yung
tersedlu, sertu dutudutu yung terkult dengun
enyedluun dutu lnformusl Pusur lerju (lPl).
- 9$"'4 dutu lowongun kerju dun encurl kerju ke dulum
2#:*/4# 8lCL (8ursu lerju ;$./$#) yung tersedlu dl
bursu kerju setemut.


8

,4 %56759;L@;6 ;D; K;67 L;8@< B:?@;<;: D56B;CD:67M

. Memuhuml lsulsu ketenugukerjuun, mekunlsme
enemutun tenugu kerju formul dun lnformul Antur lerju
Lokul, Antur lerju Antur Lueruh, dun Antur lerju Antur
Neguru (AlL, AlAL dun AlAN).

z. Memuhuml kondlsl soslul buduyu musyurukut dl lokusl
enugusun seertl struktur musyurukut, mutu
encuhurluun, normu, udut lstludut, dst.

. Memuhuml teknlk wuwuncuru dun "':./3 *"#&3/$%,

. Memuhuml munjemen usuhu kecll, seertl udmlnlstrusl
keuungun sederhunu, erencunuun bluyu lubu rugl, teknlk
emusurun, erencunuun roduksl, dst.

. Memuhuml konse emberduyuun musyurukut !9$4#%(/4<
=,66'$/4< >#7#.,"6#$4)?

6. Mumu mengoeruslkun komuter dun jurlngun lnternet

,. Memuhuml teknlk evuluusl dun enyusunun luorun.

(4 3:;D; C:98; D56B;CD:67M

. Peluksunu teknls Llsnuker dl tlngkut lubuutenjlotu,
rovlnsl dun usut.
z. Aurut emerlntuh dun emungku keentlngun luln
!*4&3#+,.8#()?
. Lembugu Pemberduyuun musyurukut.
. Lembugu Pelutlhun dun Perguruun 1lnggl.
. Lembugu leuungun Mlkro dun Perbunkun.
6. Lembugu udut dun tokoh musyurukut.
,. Perusuhuun dueruh, 8UML, 8UMN dun swustu.


9

*4 R;? B;6 25S;F:O;6 %56B;CD:67

R;? D56B;CD:67

. Menerlmu bluyu hldu tlu bulun yung besurnyu dlutur
sesuul dengun dunu yung tersedlu dun kurun wuktu tuhun
unggurun. !@/&<& +/8'" /$/ :'3&$ %&A/ &4&' '"&+ 3#(A&).
z. Menerlmu usurunsl jumlnun kesehutun selumu enugusun.
. Menerlmu buntuun bluyu oeruslonul untuk keluncurun
eluksunuun tugus !:#*&($<& *#*'&/ 8#$%&$ 8&$& <&$%
4#(*#8/&).

25S;F:O;6 %56B;CD:67

. Mentuutl ketentuun yung suduh dlutur dulum surut
ernyutuunjkontruk kerju.
z. Meluksunukun tugus dengun enuh tunggung juwub dun
enuh engubdlun sesuul dengun rlnslrlnsl
emberduyuun musyurukut.
. Menjulln hubungun bulk dengun lembugu musyurukut,
uurut dun lnstunsl terkult untuk keluncurun tugus.
. 8erslku kreutlf dun lnovutlf dulum memujukun kelomok
yung dldumlngl.
. Menjugu numu bulk lembugu yung menuguskun, dulum hul
lnl Llsnuker setemut.
6. Menglkutl securu uktlf dun enuh tunggung juwub setlu
keglutun dulum rungku endumlngun.
,. Membuut luorun keglutun, tuhuun dun husll keglutun dun
meluorkunnyu keudu lhuklhuk yung berkeentlngun.
8. Merlntls kuderlsusl endumlngun dl lokusl enugusun.



10

!"! $$$
%,+!,&."/""- +"3/"&"2"1
"4 %567589:;6
Pemberduyuun musyurukut uduluh
konse embungunun ekonoml
yung merungkum nllulnllul soslul.
lonse lnl mencermlnkun
urudlgmu buru embungunun
yung berslfut B"#,".# 0#$4#(#85
"&(4/0/"&4,(<5 #6",2#(/$%5 C
*'*4&/$&:.#D GAL;CO58<T JUUVH4
Aduulu yung mendeflnlslkun emberduyuun musyurukut
sebugul konse embungunun yung memlllkl muknu
engembungun, memundlrlkun, menswuduyukun dun
memerkuut oslsl tuwur musyurukut lulsun buwuh terhudu
kekuutunkekuutun dlsegulu bldung dun sektor kehlduun
;#&,>1-1<"
Leflnlsl dl utus menekunkun buhwu embungunun
musyurukut, meruukun suutu "roses" dlmunu usuhuusuhu
utuu otenslotensl yung dlmlllkl musyurukut dllntegruslkun
dengun sumber duyu yung dlmlllkl emerlntuh, untuk
memerbulkl kondlsl ekonoml, soslul, dun kebuduyuun dun
menglntegruslkun musyurukut dl dulum konteks kehlduun
berbungsu sertu memberduyukun mereku ugur mumu
memberlkun kontrlbusl securu enuh untuk mencuul
kemujuun udu level nuslonul.
hLLp://cec.vcn.bc.c
a
11

8" #&,-%,0 #$45$&=(>((- A(%>(&(2('E
Lulum roses emberduyuun musyurukut, udu beberuu
rlnsl yung hurus dluhuml oleh uru endumlng, yultu:
- Mencltukun suusunujlkllm yung memungklnkun otensl
musyurukut berkembung !#$&:./$%),
- Memerkuut otensl utuu duyu yung dlmlllkl musyurukut
!#6",2#(/$%),
- Pemberduyuun mengundung ulu urtl mellndungl
!"(,4#04/$%)? Lulum emberduyuun hurus dlceguh yung
lemuh menjudl bertumbuh lemuh kurenu kurung berduyu
menghudul yung kuut,
- Pemberduyuun tlduk boleh menlngkutkun keterbelukungun
musyurukut,
- Pemberduyuun tlduk boleh meluhlrkun keterguntungun
dueruh lngglrun terhudu usut,
- Pemberduyuun tlduk boleh meluhlrkun keterguntungun
musyurukut terhudu negurujemerlntuh jugu terhudu
emlllk modul.
- Pemberduyuun tlduk boleh merusuk kelesturlun llngkungun.
F" *&$=1 #$-+$45(-+(- A(%>(&(2('E
Lulum mengembungkun musyurukut, udu beberuu
rlnsl utuu kredo yung hurus dlerhutlkun oleh setlu
endumlng. 8eberuu kredo ltu, unturu luln :
Pergl ke Lesu
1lnggul bersumu musyurukut
8elujur durl musyurukut, belujur sumbll berbuut
Meruncung bersumu, bekerju bersumu
Mululluh dun bungunluh durl uu yg dlketuhul musyurukut
8erjulun bersumu mereku
Memberlkun emberduyuun dun clntu kuslh
12









G#$&+, 2$ =$%(EH kredo lnl mengundung muknu buhwu uru
ekerju endumlng hurus terjun lungsung ke musyurukut.
leglutun endumlngun tlduk mungkln hunyu dllukukun
sekullsekull suju utuu melulul erunturu, tetul hurus
dlluksunukun securu berkeslnumbungun dun terkonse
securu mutung. Lengun keterllbutun lungsung dl luungun,
uru endumlng dlhurukun duut merusukun kondlsl yung
dlhudul musyurukut.
G.,-++(? 5$&%(4( 4(%>(&(2('EH mengundung muknu buhwu
setlu endumlng hurus tlnggul bersumu dengun
musyurukut yung dldumlngl. Lengun demlklun, mereku
duut merusukun kehlduun musyurukut, menlkmutl dun
menjlwul dlnumlku musyurukut dun menjudl sutu dengun
mereku.
G8$?(9(& =(&, 4(%>(&(2('H 5$?(9(& %(45,? 5$&5/('D5 E&(&
endumlng hurus mumu belujur durl musyurukut, bukun
musyurukut yung belujur durl endumlng. Luukun
sementuru wuktu berbugul konse utuu teorl !1,(%#4 4+#
hLLp://cec.vcn.bc.c
a

13

4+#,(/#*). Lutunglluh musyurukut dun belujurluh durl mereku
!=,6# 4, 4+# "#,".# &$8 .#&($ 1(,6 4+#6), kenull dun resul
nllulnllul keurlfun lokul yung berkembung dulum musyurukut.
W+58;6P;67 O58<;C;T O5?58F; O58<;C;', mengundung
muknu buhwu dulum meruncung sebuuh rogrum utuu
keglutun, setlu endumlng hurus mellbutkun musyurukut,
gugusungugusun rogrum dun keglutun berusul durl metode
endekutun musyurukut dumlngun !:,44,6F'" &""(,&0+)
GA/?(,?(6 =(- 5(-+/-?(6 =(&, (0( >(-+ =,2$'(6/,
4(%>(&(2('EH mengundung muknu buhwu sebulknyu rencunu
dun uksl yung ukun dljulunkun oleh endumlng berusul durl
gugusun musyurukut. Cugusungugusun tersebut blsu
dlhlmun, uubllu endumlng terjun lungsung dulum
musyurukut !E&(4/0/"&4,(< G#&($/$% H04/,$)? Lengun demlklun,
uru endumlng dengun muduh duut menggull berbugul
musuluh yung udu dulum musyurukut dun securu bersumu
sumu berlklr untuk mencurl solusl.
W!58F;E;6 O58<;C; C585?;XT seteluh membuut rogrum
bersumu, endumlng memustlkun buhwu eluksunuun
rogrum sejulun dengun erencunuun. Seluln ltu, melulul
endumlngun, uru endumlng berusuhu membuntu
mengutusl berbugul kendulu yung dlhudul oleh musyurukut
(kelomok dumlngun).
W+5CO58:?;6 D5CO58B;K;;6 B;6 P:69; ?;<:LXT
mengundung muknu buhwu uru endumlng bukunluh
<5>8;67 <:6958?E;< K;67 C5CO;7: O;69@;6T L;B:;LT ;9;@
rogrum securu cumucumu tunu memlklrkun dumuk durl
buntuun tersebut. 1etul uru endumlng memberlkun
endumlngun dengun enuh ketulusun dengun seenuh
hutl dun clntu kuslh, mencurl julun keluur utus berbugul
ermusuluhun yung dlhudul oleh musyurukut.
14



I#$'A'
J&3<&4K
L/8'" 8/&$4&(& 6#(#3&K
I#$0/$4&/ 6#(#3&K
@#.&A&( 8&(/ 6#(#3&K
I#6'.&/ 8&(/ 6#(#3& :#(&8&K
@#3#(A& 8#$%&$ 6#(#3&K
I#$%#6:&$%3&$ &"& <&$% 6#(#3& 6/./3/?
I#.&.'/ "#6/6"/$F"#6/6"/$ <&$% 4#(:&/35
M&&4 4'%&* 4#.&+ *#.#*&/5
M&&4 "#3#(A&&$ 4#.&+ '*&/5
M#6'& (&3<&4 6#$<&4&3&$N
OP/4& 4#.&+ 6#$<#.#*&/3&$$<& *#$8/(/O
:(1 .%/ I J,?/%/J F,-(


!!!"#$%&'(()*+,-&"(%*

13

K" :(-+2(6L:(-+2(6 #$45$&=(>((-

:(-+2(6L?(-+2(6
0$45$&=(>((-
4(%>(&(2(' 4$?,0/',
',+( 6(?H >(,'/ (-,4(%,H
J(%,?,'(%, =(-
0$-+6(0/%(- =,&,"


M-,4(%, ! membungkltkun semungut kelomok
dun memerkuut keyuklnun mereku ugur
leblh subur dun otlmls.

C(%,?,'(%, ! Membuntu musyurukut mengutusl musuluh
melulul elutlhun, enyuluhun, engumulun
lnformusl, udvokusl, menjembutunl kelomok
dengun lembugu mltru.
#$-+6(0/%(- =,&, ! Menurlk dlrl ketlku kelomok
dumlngun teluh mundlrl sehlnggu
mereku tlduk berguntung lugl udu
endumlng.

N" D-=,2('1& *$5$&6(%,?(- #$45$&=(>((- A(%>(&(2('
lndlkutor keberhusllun emberduyuun musyurukut uduluh
2$4(-=,&,(- =(- 2$5$&?(-9/'(-" Pllurllur kemundlrlun dun
keberlunjutun, mellutl :
- lemundlrlun dun keberlunjutun orgunlsuslorgunlsusl
komunltus yung teluh terbungun,
!!!"/$%&'(()*+,-&"(%*

16

- lemundlrlun dun keberlunjutun dunu dun rogrum oleh
musyurukut,
- lemundlrlun dun keberlunjutun vlsl, mlsl, rogrum, rlnsl
dun nllulnllul yung dlunut dulum eluksunuun rogrum
Communlty Leveloment.







Sedungkun clrlclrl musyurukut yung mundlrl, unturu luln :
! Mumu mengldentlflkusl ermusuluhun yung dlhudul,
merumuskun sertu menetukun rlorltusnyu,
! Mumu merumuskun ulternutlf untuk menyelesulkun
ermusuluhun,
! Mumu mengorgunlslr dlrl, sebugul suluh sutu curu
enunggulungun securu bersumu,
! Mumu mengembungkun uturun muln, nllul, normu
yung dlsusun, dlseukutl sertu dlutuhl bersumu,
! Mumu memerluus kerjusumu sertu kemltruun
yung seturu (termusuk dulum kewlruusuhuun).


!!!",0(12&!1"3(4

17

!"! $Y
%56B;CD:67;6 25E>CD>?
Pendumlngun uduluh lnteruksl yung lntenslf unturu
endumlng dengun kelomok musyurukut sehlnggu terjudl
roses erubuhun kreutlf yung dlrukursul oleh uru
unggotu kelomok untuk tujuun enlngkutun kuulltus hldu
dun kemundlrlun kelomok dumlngun.

M" #$&(- #$-=(40,-+

Lulum roses emberduyuun musyurukut, uru
endumlng memlllkl erun utumu, yuknl




%56B;CD:67
GN;<:E:9;9>8H









J4 %58;6 (;<:E:9;9:N

Perun fusllltutlf endumlng beruu motlvusl kelomok,
memberlkun lnslrusl untuk uksl nyutu, menjudl enenguh
konfllk dun membentuk konsensus bersumu, mendorong
unggotu untuk berurtlslusl uktlf.
5" 6789:9;7;96
<" =>?@7;96
A" B=CB=8=D;7;96
E" ;=@D98

!!!"/$%&'(()*+,-&"(%*

18

enumbuhan enguaLan elepasan
=4 %58;6 ,B@?;9:N

Pendumlng dltuntut uktlf mendldlk dun memberlkun
musukun melulul :

" Penlngkutun lLSALARAN, mendorong esertu rogrum
memundung juuh ke deun dun mumu berubuh,

" Penyedluun lNlCRMASl, memerluus wuwusun, lnslrusl
(gugusun) buru, lnfo soslul ekonoml, teknologl teut
gunu, udut kuryu, kewlruusuhuun, embungunun
dueruh dsb,

" Perun MLMPLR1LN1ANClAN, membuut munujemen
konfllk, mendeslgn kesudurun sehlnggu uru unggotu
tertuntung menglkutl erubuhun,

" Perun MLLA1lE, memberlkun elutlhun sesuul dengun
kemumuun endumlng.

Q4 %58;6 %58S;?:E;6

Mewuklll komunltus berlnteruksl dengun lhuk luur untuk
menduutkun ukses ke sumber duyu, ukses usur, negolsusl,
menjembutunl kemltruun.

Z4 %58;6 15?6:<
Perun teknls endumlng mellutl munujemen dun
erencunuun usuhu, udmlnlstrusl dun keuungun, menjulln
relusl, memberl konsultusl, mengelolu dlnumlku kelomok.





;$F$0$2 C&2-$40,2*$2





19

8" *$'$&(40,?(- K(%(& #$-=(40,-+

Untuk menjudl endumlng yung
bulk, setlu 1lS sebulknyu
memerhutlkun enguusuun
keterumllun dusur yung
dlerlukun, seertl :




25C;CD@;6 O58?>C@6:?;<: ;69;8 D8:O;B:
!5?58F; B567;6 ?5E>CD>? B;CD:67;6
+5CN;<:E:9;<: D565C@;6 3."
+56B:B:? C;<K;8;?;9[;677>9; ?5E>CD>?
+56@E:< G9:B;? C@9E;? 9;D: \:9;EH
+5C>9:\;<:T C5CO;67@6 ;69@<:;<C5 B;6
C567758;??;6 >8;67
+5675E>E; ?>6NE:?
+5S;?:E: B;6 ;B\>?;<: ?5E>CD>?
%85<569;<:
!5?58F; B567;6 C5B:;
+567>87;6:<:8 ?57:;9;6
25S:8;@<;L;;6 GC567;6;E:<; @<;L;H


F" .$2-,2 A$4J(%,?,'(%,

Slku dun kecukuun endumlng ukun menetukun keluncurun
dun suusunu endumlngun bugl kelomok. Eul lnl blsu
dllukukun uubllu endumlng memuhuml teknlkteknlk
fusllltusl, dlunturunyu :
A$45$&, =1&1-+(-5 6#6'A/5 :#(*&+&:&45 +&$%&4?
A$45/2( 9(?(-5 6#6:#(/ &.4#($&4/1 *,.'*/ "#(6&*&.&+&$?
7G$F1$'$"/H(*10()"3(4











20

A$-$'(02(- 0$=14(-5 6#$0/"4&3&$ "#%&$%&$ 8&$
&4'(&$ 4&4& 4#(4/:?
A$-+,2/', 3#"'4'*&$ :#(*&6&5 6#$8#$%&(3&$ %&%&*&$?
A$-=,(+-1%,%H 6#$%&A&3 3#.,6",3 6#$%+&8&"/
6&*&.&+ 8&$ ",4#$*/ *#(4& 6#$%3&A/$<& 6#$A&8/ '*&+&
"(,8'34/1?
A$&$=(2(- 2$'$+(-+(-H 6#$%'(&$%/ (&*& 3#4#%&$%&$
8#$%&$ */3&" *&$4&/ 8&$ "#$'+ +'6,(?
A$-=$-+(&2(-H 3#6&6"'&$ 6#$8#$%&(3&$ *#0&(&
8/&%$,*4/3 "#(*,&.&$5 "/3/(&$5 "(&8'%& &$%%,4& 8&$
"#$%'('* sertu ber#6"&4/ 3#"&8& 6#(#3&?


K" #&,-%,0 #$-=(40,-+(-

Pendumlng musyurukut meruukun suutu ekerjuun
rofeslonul yung dlutur oleh rlnsl dun etlkuetlku tertentu.
Seluln ltu, seorung endumlng jugu hurus duut memuhuml
rlnslrlnsl endumlngun, unturu luln :
. Pengembungun berslfut terudu ;,-'$+&('$= =$B$?104$-'<
yung mellutl usek soslul, ekonoml, olltlk, buduyu,
llngkungun dun ersonuljslrltuul,
z. Menjunjung tlnggl huk ususl securu roorslonul !L'6&$
J/%+4)? Mellndungl huk musyurukut untuk berenduut,
berserlkut dun berkreusl,
. 8erkelunjutun ;%/%'(,-(5,?,'><T yultu memlnlmullslr
enggunuun sumberduyu yung tlduk duut dlerbuhurul,
menjugu kelesturlun llngkungun,
. Pemberduyuun ;$401O$&4$-'<H yultu menyedlukun
sumberduyu, kesemutun, engetuhuun, keterumllun
sertu menlngkutkun kemumuun blnuun untuk menentukun
musu deunnyu ketlku berutlslusl dulum musyurukut,
21

. leemlllkun musyurukut ;P144/-,'> 1O-$&%6,0<T yultu
emberlun kewenungun keudu musyurukut untuk
mengelolu sumber duyu dengun segenu uturun mulnnyu
dengun curu memberlkun ukses dun kontrol terhudu
roses engumbllun keutusun,
6. lemundlrlun ;%$?JL&$?,(-P$<
Mengutumukun enggullun dun emunfuutun sumberduyu
lnternul musyurukut, seertl keuungun, teknls, sumber duyu
ulum, dun sumberduyu munuslu,
,. Non urtlsun G,-=$0$-=$-'<
1lduk terlkut dengun keentlngun munuun, sehlnggu blsu
leblh mundlrl dun kreutlf sertu terbebus durl tekunun lhuk
luln,
8. 1ujuun Pruktls dun strutegls ;D44$=,('$ +1(?% (-= /?',4('$
B,%,1-%<, yuknl menguuyukun tercuulnyu tujuun jungku
endek tunu mengubulkun tujuun jungku unjung yung
strutegls,
. Pengembungun orgunlk ;1&+(-,P =$B$?104$-'<
Pemberduyuun musyurukut dllburutkun seertl mengurus
tunumun (yung komlek), bukun seertl mesln (yung
slmle),
c. 8erungkut durl yung dlbutuhkun musyurukut ;'6$ 0(P$ 1J
=$B$?104$-'<
Musyurukut yung mengkontrol dun memlmln roses,
sedungkun endumlng hunyu meluyunl dun memfusllltusl.
Lulum roses lnl dlerlukun wuktu leblh bunyuk,
QQ? Membungun Musyurukut ;P144/-,'> 5/,?=,-+< yung
dllukukun dengun curu memerkuut lnteruksl soslul dulum
musyurukut, membungun kebersumuun musyurukut,
komunlkusl yung efektlf sutu dengun yung luln,
22

menghusllkun dlulog yung uluml dun sullng memuhuml sertu
uksl soclulK
z. Proses dun keluurun ;0&1P$%% (-= 1/'P14$<H dulum urtlun
udunyu keselmbungun unturu roses dun keluurun. Proses
hurus dulum konteks menghusllkun keluurun yung
dlhurukun, dun keluurun hurus dlroses dengun benur.
. lntegrltus Proses ;'6$ ,-'$+&,'> 1J 0&1P$%%)
Untuk mencuul keluurun yung bulk, muku dlerlukun
roses yung bulk, yultu roses yung muncul durl gugusun
musyurukut. Proses hurus sejulun dengun keluurun yung
ukun dlcuul yultu keudllun soslul dun kelesturlun
llngkungun. Proses tersebut hurus tulus, tlduk munlulutlf,
tlduk berllkullku, jugu tlduk konfrontusl.
. 1unu kekerusun ;-1- B,1?$-P$<
lekerusun tlduk hunyu dlurtlkun securu flslk, tul blsu jugu
beruu struktur soslul dun emblnuun yung menlndus.
Pendekutun yung dlgunukun henduknyu mengutumukun
ersetujuun, kerjusumu, sertu menghlndurl konfrontrusl.
. lnkluslf ;D-P?/%,B$-$%%<
Membungun dlulog dun menlngkutkun sullng engertlun,
selulu mengevuluusl oslsl kltu, tlduk mengklulm kltu yung
benur dun bljuksunu, selulu muu belujur durl orung luln
terutumu durl orung yung berflklr bedu durl kltu, sertu selulu
berrusungku bulk udu orung luln.
6. lonsensus ;F1-P$-%/%<
Penyelesulun musuluh tunu kekerusun. lnkuslfltus hunyu
blsu dlcuul melulul konsensus, bukun munufer menung
kuluh. Numun 1erkudung lonsensus dlcuul leblh lumu.
1erkudung konsensus memung membuut frustrusl, numun
ukun leblh memuuskun husllnyu.
23

,. lerjusumu ;F1L10$&(',1-<H <&/4' endekutun tunu
kekerusun dengun menekunkun endekutun kerjusumu
durludu endekutun kometltlf. lerjusumu blsu meluus
dengun musyurukut yung menguhudul musuluhjlsu yung
mlrl.
8. Purtlslusl ;0(&',P,0(',1-<
Pemberduyuun musyurukut hurus memukslmulkun
urtlslusl musyurukut dulum semuu tuhuun keglutun.
Semukln bunyuk musyurukut yung terllbut semukln tlnggl
rusu memlllkl musyurukut dun semukln lnkluslf.
















24

!"! Y
%,-."+%$-*"- 2,)'+%'2 03"R"
Progrum endumlngun meruukun suutu slstem
embungunun yung berorlentusl udu munuslu, dengun
mengedeunkun uzus urtlslusl !"&(4/0/"&4,(<)5 musyuwuruh dun
keudllun !#R'/4<) sebugul ukses untuk mencuul kemujuun dun
kemundlrlun musyurukut. Melulul endumlngun lnl musyurukut
dlhurukun duut berduyugunu, dulum urtlun mumu menolong
dlrlnyu sendlrl dun securu bertuhu mumu mengurungl
keterguntungunnyu udu lhuk luln.
Luu hul entlng yung menjudl fokus erhutlun dulum
lmlementusl rogrum endumlngun, unturu luln :
F(0(P,'> 8/,?=,-+ yung dlwujudkun dengun erubuhun
curu undung utuu olu lklr musyurukut dumlngun.
.$P6-,P(? 8/,?=,-+ yultu kecukuun hldu utuu ./1# *3/..
beruu kemumuun mengelolu otensl ulum, bulk yung
berslfut ,$ 1&(6 (dlutus tunuh) seertl ertunlun dun
erkebunun muuun ,11 1&(6 (oluhun husll dlutus tunuh),
sertu $,$ 1&(6 (yung tlduk terkult dengun ,$ 1&(6 utuu ,1
1&(6).





@$/$%$2*I$"!(%-0%&11"3(4



23

Securu umum, kendulu yung blusunyu dlhudul dulum
endumlngun wlruusuhu unturu luln : kemumuun sumber duyu
munuslu, ukses emusurun, lnformusl teknologl, ermodulun dun
munujemen orgunlsusl yung sungut terbutus. Lulum mengutusl
ersoulun tersebut, muku dlerlukun uuyu enguutun terhudu
hulhul yung selumu lnl dlunggu sebugul sumber enghumbut
sehlnggu usuhu kelomok blnuun menjudl :&$3&:.#.
Lulum rungku encuulun husll yung mukslmul dulum
rogrum endumlngun, muku seorung endumlng hurus duut
menguuyukun beberuu lungkuh strutegls, sebugul berlkut:
J4 $B569:N:?;<: B;6 %5C59;;6 0<;L; +:?8> G;6;E:<:< ?5O@9@L;6H
u. lnstrumen ldentlflkusl unturu luln :
ldentltus culon wlruusuhujkelomok usuhu (numu, uslu,
jenls kelumln, endldlkun, ulumut, jumluh tunggungun)
ldentltus usuhu (jenls usuhu, lokusl usuhu, konsumen
utumu, erklruun modul dun sumbernyu, erklruun
keuntungun, kuusltus roduksl, emusurun dun tenugu
kerju.)
lnformusl endukung lulnnyu (usuhu sumlngunjokok,
jenls usuhu luln yung dlunyul, kesulltun yung dlrusukun).
b. Eusll ukhlr roses ldentlflkusl tersebut, unturu luln :
Memeroleh lnformusl tentung kewlruusuhuun yung
otenslul untuk dlkembungkun.
Memeroleh lnformusl tentung kluslflkusl (skulu usuhu)
usuhu mlkro.
Mengetuhul jumluh dun jenls usuhu yung udu.
Memlllkl etu ermusuluhun dun otensl usuhu,
berdusurkun etu lnl duut dlketuhul kebutuhun
mendusur yung dlerlukun UMlM.

26

=4 (;<:E:9;<: 25O@9@L;6 %5675CO;67;6
u. 1ujuun yung lngln dlcuul:
Memberlkun ulternutlf emecuhun musuluh utuu
kebutuhun yung dllnglnkun oleh kelomok dumlngun.
b. 8eberuu bentuk fusllltusl :
Pelutlhun kewlruusuhuun, endumlngun, elutlhun
embukuun dun keuungun mlkro, sertu elutlhun teknls
roduksl,
Llskusljertemuun berkulu.
Pendumlngun teknls dun munujemen.
Studl bundlng,
Pembukuun ukses ke sumber ermodulun, usur dun
eluung usuhu lulnnyu,

Q4 %5675CO;67;6 ];8:67;6 %5C;<;8;6

1ujuun yung lngln dlcuul uduluh menlngkutkun omset utuu
volume enjuulun dun menlngkutkun eflslensl.
Strutegl yung dlgunukun :
u. Pengeloluun =.'*4#( (sentru blsnls)
=.'*4#( uduluh usut berkumulnyujterkonsentruslnyu uru
eluku usuhu tertentu udu ureu geogrufls tertentu.
Pengorgunlsuslun emusurun roduk sentru yung bulk ukun
duut menngkutkun oslsl tuwur terhudu culon embell,
sehlnggu eluku usuhu mlkro tlduk menjudl *': ,(8/$&4#
durl embell yung securu ekonoml memlllkl struktur yung
leblh kuut.
b. Pengeloluun G/$%3&%# (kerjusumu - kemltruun)
G/$3&%# uduluh kerjusumu yung dllukukun unturu UMlM,
bulk kelomok muuun erorungun dengun culon embell
27

dengun slstem kontruk utuu borongun. Lulum konteks lnl
endumlng ukun mendumlngl UMlM yung ukun
melukukun kerjusumu kemltruun sehlnggu tetu dulum
kerungku kerjusumu yung sullng menguntungkun (2/$F2/$
*,.'4/,$).
c. Pengeloluun I&** I&(3#4
Pengeloluun I&** I&(3#4 uduluh olu emusurun dengun
turget seluruh usuhu roduktlf (yung tlduk memenuhl
syurut ./$3&%# utuu 0.'*4#() bulk erorungun muuun
kelomok.
Z4 %5675CO;67;6 "?<5< %58C>B;E;6
Permodulun menjudl elemen entlng bugl terluksununyu
keglutun usuhu ekonoml roduktlf kelomok sertu
keberlunjutun. 8eberuu uuyu yung blsu dllukukun untuk
mengembungkun ukses ermodulun, beruu :
! lredlt usuhu erbunkun,
! Lunu Cororute Soclul Resonslble (CSR) 8UMN dun
swustu,
! 8untuun surunu usuhu emerlntuh.
V4 +>6:9>8:67 B;6 ,\;E@;<:
Monltorlng dun evuluusl bertujuun untuk mengetuhul
erkembungun UMlM sertu menjugu kontlnultus rogrum.
Securu berkulu, setlu (tlgu) bulun sekull dllukukun enllulun
untuk mengetuhul tlngkut kemujuun sesuul dengun kluslflkusl
yung dltetukun. Prlnsl monltorlng ukun mengucu udu
lluslflkusl Usuhu Mlkro.


28

!"! Y$
+,-**,&"22"- %"&1$3$%"3$ +"3/"&"2"1
lonse urtlslusl uduluh konse yung menemutkun
musyurukut susurun udu oslsl terdeun dulum roses
embungunun. Cugusun lnl ertumu kull dlkemukukun oleh E&'.,
E(#/(# (Ahll Pendldlkun) dun J,:#(4 =+&6:#(* (Ahll
Pembungunun). Lulum konse lnl, urtlslusl musyurukut
meruukun sumber lnformusl yung kuut. Musyurukut leblh
ercuyu udu rogrumjroyek dun musyurukut berhuk untuk
terllbut dulum embungunun yung menyungkut dlrlnyu. Prlnsl
rlnsl dulum konse urtlslusl, mellutl:
! lemuuun belujur durl musyurukut
! ledudukun orung luur sebugul fusllltutor, orung dulum
(musyurukut) sebugul eluku (subyek)
! Sullng belujur dun berbugl engulumun
! Suntul dun lnformul
! Mellbutkun semuu kelomok musyurukut
! Menghurgul erbeduun
! S(/&$%'.&*/ , teknlk, sumber lnformusl, fusllltutor.
! Mengotlmulkun husll
! 8erorlentusl ruktls
! 8elujur durl kesuluhun
! 8erkelunjutun

"4 +59>B5 %&" .;E;C %5CO58B;K;;6 +;<K;8;?;9
#(&',P,0('1&> Q/&(? M00&(,%(? ;#QM< meruukun metode
endekutun belujur tentung kondlsl dun kehlduun
erdesuun durldengunoleh musyurukut desu sendlrl. Lulum
PRA lnl terduut sekumulun teknlk dun ulut yung
mendorong musyurukut erdesuun turut sertu menlngkutkun
dun mengunullsu engetuhuunnyu mengenul hldu dun kondlsl
29

mereku. leluurun lujlun leuduun Perdesuun uduluh gumburun
tentung:
Potensl sumber duyu ulum yung dlmlllkl musyurukut,
termusuk slstem usuhu tunl,
Potensl soslul musyurukut,
Potensl erekonomlun musyurukut,
Potensl lembugu utuu kelomok keglutun yung udu, lutur
belukungnyu, strukturnyu, keglutunnyu dun lulnluln
(termusuk lembugu eluyunun, bulk emerlntuh muuun
nonemerlntuh),
Musuluhmusuluh dulum musyurukut,
Prlorltus dun enyebub musuluh,
Peluungeluung engembungun.

!4 1;L;D;6 %&"
1uhuun dulum roses kujlun keuduun edesuun urtlslutlf
mellutl:
. Persluun desu bersumu wukll musyurukut (lmlnun,
tokohtokoh dun j utuu koordlnutor setemut), seertl :

Menentukun temut,
Menentukun wuktu,
Mengumumkun keudu musyurukut,
Persluun ukomodusl dun konsumsl sertu dunu yung
dlerlu,

z. Persluun dulum tlm:

Menentukun lnformusl yung ukun dlkujl,
Menentukun teknlk PRA yung lngln dlukul,
Menentukun dun menyedlukun buhun endukung dun
medlu,
Membugl erun dulum 1lm,
30

. Melukukun kujlun keuduun, seertl :

Menjeluskun ulung muksud dun tujuun PRA,
Menyeukutl wuktu dun keglutun j teknlk yung ukun
dllukukun,
Memblnu suusunu,
Menjeluskun teknlk PRA dulum sub kelomok,
Menjulunkun teknlk PRA, beruu dlskusl umum
(embuhusun keuduun), embuutun gumbur
(vlsuullsusl), dlskusl leblh lunjut (unullsu musuluh dun
otensl),
Presentusl dun dlskusl

. Perumusun husll PRA

. Lokukuryu (musyuwuruh musyurukut)

Memresentusl semuu husll PRA,
Mendlskuslkun kembull dengun musyurukut untuk
memertujum temuun,
Penyusunun husll ukhlr unullsu kujlun otensl,
kesemutun dun ermusuluhun,
kemungklnun engembungun rogrum oleh musyurukut.







!!!"'$("(%*



31

Eusll engkujlun keuduun desu securu urtlslutlf (PRA)
meruukun dusur untuk tuhuun roses emberduyuun
musyurukut berlkut yultu embentukun dun engembungun
kelomok dun enyusunun dun eluksunuun rencunu keglutun
oleh musyurukut.
Seluln sebugul dusur emberduyuun musyurukut, husll kujlun
keuduun erdesuun urtlslutlf, khususnyu musuluhmusuluh dun
kebutuhunkebutuhun musyurukut duut dlgunukun oleh Llnus
sertu lnstunsl luln untuk mengembungkun eluyunun sertu
rogrum yung leblh tunggu kebutuhun musyurukut.
Eusllhusll PRA :
. %,1" .,3" utuu sketsu keuduun sumberduyu umum desu
utuu etu dengun tolk tertentu (etu tolkul), sesuul
keseukutun dun tujuunnyu, mlsulnyu etu jenls tunuh,
etu eternukun, etu enyeburun enduduk.

z. 2"),-.,& +03$+T kulender muslm menunjukkun
erubuhun dun erulungun keuduunkeuduun seertl
cuucu, slklus tunumun, embuglun tenugu kerju,
keberuduun humu dun enyuklt dun lulnluln, dulum sutu
kurun wuktu tertentu (muslmun). Eusllnyu, yung
dlgumbur dulum suutu 'kulender' dengun bentuk mutrlks,
meruukun lnformusl entlng sebugul dusur
engembungun rencunu rogrum.

. 1&"-3,2 .,3" : S(&$*#3 !E#$#.'*'(&$ >#*&) meruukun
teknlk untuk memfusllltusl musyurukut dulum
engumutun lungsung llngkungun dun keuduun sumber
sumberduyu dengun curu berjulun menelusurl wlluyuh
desu menglkutl suutu llntusun tertentu yung dlseukutl.
Lengun teknlk trunsek, dleroleh gumburun keuduun
sumber duyu ulum musyurukut besertu musuluhmusuluh,
32

erubuhunerubuhun keuduun dun otenslotensl yung
udu.

. .$"*&"+ Y,--T bermunfuut untuk mellhut hubungun
musyurukut dengun berbugul lembugu yung terduut dl
desu dun llngkungunnyu. Llugrum venn memfusllltusl
dlskusl musyurukut untuk mengldentlflkusl "/+&3F"/+&3
&"& berudu dl desu, sertu mengunullsu dun mengkujl
"#(&$$<&, 3#"#$4/$%&$$<& untuk musyurukut dun 6&$1&&4
untuk musyurukut.

. 3,]"&"R .,3"T memfusllltusl musyurukut dulum
mengenull erubuhun dun kecenderungun berbugul
keuduun, kejudluun sertu keglutun musyurukut durl wuktu
ke wuktu. Lurl besurnyu erubuhun hulhul yung dlumutl
duut dleroleh gumburun udunyu kecenderungun umum
erubuhun yung ukun berlunjut dl musu deun, sehlnggu
musyurukut duut memerklrukun sertu menguntlslusl
uruh kecenderungun tersebut.

^4 .$"*&"+ ")0& I menggumburkun urus dun hubungun dl
unturu semuu lhuk dun komodltus yung terllbut dulum
suutu slstem. Llugrum lnl duut dlgunukun untuk
mengunullsu emusurun ternuk, ulur husll ertunlun, utuu
komodltus luln. Pembuutun dlugrum ulur memfusllltusl
musyurukut dulum mengunullsu dun mengkujl suutu
slstem, fungsl muslngmuslng lhuk dulum slstem sertu
bugulmunu hubungun unturu lhuklhuk dulum slstem
ltu, termusuk keterguntungun.

,. "-")$3$3 %,-**0-""- _"210T unullsls mengenul
ulokusl enggunuun wuktu untuk keglutun musyurukut
setemut sesuul dengun kluslflkusl tertentu, mlsulnyu
kluslflkusl umur.
33

F1-'16 #$'( K$%(

34

F1-'16 *(?$-=$& A/%,4
33

F1-'16 .&(-%$2 K$%(
36

F1-'16 K,(+&(4 R$--
37

F1-'16 S$9(&(6 K$%(

38

F1-'16 K,(+&(4 M?/&

39

F1-'16 (-(?,%( 0$-++/-((- O(2'/







40

!"! Y$$
2'+0-$2"3$ ."- +,1'., %"&1$3$%"1$(
"4 +567;D; ?>C@6:?;<: :9@ D569:67M
Suluh sutu kuncl keberhusllun endumlngun musyurukut
uduluh komunlkusl. Setlu endumlng wujlb menguusulnyu,
kurenu tunu komunlkusl yung bulk bugulmunu mungkln
endumlng blsu meluksunukun tugustugus fusllltusl keudu
kelomok dumlngun, tunu komunlkusl, endumlng tlduk
duut menyumulkun esun utuuun menerlmu esun durl
unggotu kelomok dumlngun.






vuhyudln Sumeno (dulum buku fuslltutor genlus)
memuurkun beberuu fungsl komunlkusl lnterersonul,
unturu luln :
Menyumulkun lnformusl utuu esun yung bermunfuut
bugl orung luln,
Memerkuut embentukun ersesl dun curu undung
seseorung,
F))0JKKF$',14+$--$/"!(%-0%&11"3(4









41

Mencltukun enerlmuun dun tungguun osltlf terhudu
musuluh dun engulumun buru,
Merungsung emoslonul,
Membentuk, merubuh dun memertuhunkun kesun,
Memererut hubungun lnterersonul untuk sullng bekerju
sumu.
Mendorong urtlslusl lndlvldu.

!4 ,9:?; B;E;C O58?>C@6:?;<:
Eulbert Culley dulum bukunyu >/*0'**/,$5 =,$1#(#$0# &$8
T(,'" E(,0#**, (sebugulmunu dlkutl oleh vuhyu Sumeno
dulum buku fuslltutor genlus), mengemukukun beberuu
butusun etlku komunlkusl, yultu :
lomunlkutor bertunggung juwub dun
memertlmbungun untuk memertuhunkun keutusun
dun kebljuksunuun kelomok dun musyurukut, jlku tlduk
mumu, hurus dengun tegus menoluk mendukungnyu
udu wuktu keutusun ltu dlcuul.
lomunlkutor bertunggung juwub untuk memlllkl
lnformusl yung bulk dun ukurut.
lomunlkutor bertunggung juwub dulum mendorong
securu uktlf komentur orung luln dun mencurl sudut
undung termusuk yung tlduk oulur.
lomunlkutor securu terbuku hurus menyutukun blus
blus dun hurus menjeluskun sumber lnformusl durl
setlu rusungku terhudu sumber tersebut.
"lebohongun yung dlsenguju, erekuyusu buktl,
emulsuun sumber, senguju suluh mengutl dun
emulsuun fuktu uduluh ruktlkruktlk tlduk jujur yung
nyutu".
42

Anggotu kelomok tlduk beruuyu untuk memunlulusl
emblcuruun dengun curu tlduk wujur ugur tujuunnyu
sendlrl terluyunl dun huruun orung luln utuu kelomok
gugul.
lomunlkutor menghlndurl enggunuun tuktlk dengun
senguju menguburkun unullsls, mengejek buhusu yung
surut emosl, kesuluhun, dlsebubkun usoslusl,
generullsusl yung tergesugesu, mengubuh deflnlsl dun
terlulu menyederhunukun ulternutlf emecuhun
musuluh "kuluu tlduk lnl berurtl ltu".

Selunjutnyu T16- A(2(>( dun U,??,(4 8&1O-
mendufturkun seuluh kondlsl slku dlulogls dulum etlku
komunlkusl lnterersonul, yultu :
leterllbutun munuslu durl kebutuhun yung dlrusukun
untuk berkomunlkusl.
Suusunu keterbukuun, kebebusun dun
ertunggungjuwubun.
8erurusun dengun lsu dun lde nyutu yung relevun
dengun komunlkutor.
Areslusl terhudu erbeduun dun keunlkun lndlvlduul.
Penerlmuun terhudu ketlduksetujuun dun konfllk
dengun kelnglnun untuk menyelesulkun.
Umun bullk yung efektlf dun enggunuun umun bullk.
Sullng menghurgul dun memercuyul.
letulusun hutl dun kejujurun dulum slku terhudu
komunlkusl.
Slku osltlf untuk emuhumun dun belujur.
lemuuun menerlmu kesuluhun dun memblurkun
ersuusl.

43

A4 W]56B5E; ]>L;8:X %58;6 (;<:E:9;9>8
Awuluwul menjudl endumlng memung bukunluh hul yung
muduh, dlbutuhkun keekuun yung kuut dulum roses
engenulun dengun kelomok dumlngun. Pedomun teknlk
fusllltusl urtlslutlf endumlngun musyurukut
(8APPLNAS,zcc,), memerkenulkun curu muduh untuk
mellhut erun endumlng dulum keglutun embelujurun
musyurukut, yultu dengun menggunukun jendelu 'ohurl,
sebugulmunu gumbur dlbuwuh lnl.
44

Pendumlng sebulknyu mendorong esertu untuk
menggunukun komunlkusl yung osltlf. lnl berurtl
menggunukun ersesl (termusuk cltru dlrl dun cltru lhuk
luln), slku, dun enduut(olnl) securu osltlf. 8erlkut lnl
contohcontohnyu:

'endelu ertumu G;?@ 9;L@T C;<K;8;?;9 9;L@H : fusllltutor
mengujuk esertu mendlulogkun sesuutu yung sumusumu
dlketuhul, tetul ternyutu terduut erbeduun undungun
dun enduut terhudu tolk tersebut. lusllltutor
mendorong slku osltlf terhudu erbeduun enduut.
lusllltutor mengujuk esertu sullng memuhuml ersesl dun
slku orung luln.

'endelu keduu G;?@ 9:B;? 9;L@T C;<K;8;?;9 9;L@H : fusllltutor
mendorong keercuyuun dlrl esertu buhwu
engetuhuunnyu entlng bugl orung luln (mengubuh 'cltru
dlrl' sebugul etunl yung bodoh kurenu tlduk sekoluh
tlnggl). Sebullknyu fusllltutor erlu mengubuh undungun
enyuluh yung berungguun buhwu teknologl lokul
ketlnggulun jumun (mengubuh 'cltru terhudu orung
lulnjetunl' sebugul tlduk lnovutlf).

'endelu ketlgu G;?@ 9;L@T C;<K;8;?;9 9:B;? 9;L@H` fusllltutor
mendorong esertu menerlmu enduutnyu sebugul
ulternutlf durl enduutnyu sendlrl. lusllltutor mendorong
esertu untuk memerlksu uukuh engetuhuun buru erlu
dlterukun utuu tlduk (butuh utuu tlduk).

'endelu keemut G;?@ B;6 C;<K;8;?;9 <;C;a<;C;
9:B;? 9;L@H: fusllltutor mendorong engembungun
gugusun lnovusl buru dun mencurl sumber
engetuhuunjlnformusl 'luur' securu selektlf (dlerlksu
duhulu).

43

.4 +59>B5 %;89:<:D;9:N
Lulum rungku menstlmulusl unggotu kelomok ugur duut
berurtlslusl securu otlmul dulum roses elutlhun, udu
beberuu metode utuu teknlk yung erlu dlkuusul oleh uru
endumlng, seertl cerumuh, curuh enduut
(brulnstormlng), dlskusl, lutlhun, studl kusus dun bermuln
erun. Penggunuun metodemetode lnl dlsesuulkun dengun
tujuun yung lngln dlcuul oleh endumlng dun esertu:
J4 A58;C;L
Metode urtlslutlf lnl beruu cerumuh, enjelusun utuu
emuurun durl emblcurujnurusumber. Proses lnl blusunyu
dllunjutkun dengun sesl tunyu juwub.
=4 A@8;L %56B;D;9 ;8&(,-%'1&4,-+<
Metode lnl dlgunukun untuk menghusllkun lde utuu gugusun
sertu menemukun duftur juwubunjsolusl yung mungkln
dlumbll. Metode curuh enduut memlllkl keleblhun yuknl
duut menghusllkun urtlslusl esertu yung cuku tlnggl.
Q4 .:<?@<:
Llskusl meruukun roses ertukurun lde, enduut dun
engetuhuun yung dlgunukun untuk mengunullsu sebuuh
sltuusl dun enekunun udu konse. Clrl khus dlskusl
terllhut durl terjudlnyu roses umun bullk dllukukun securu
terbuku.
Z4 );9:L;6
Lutlhun meruukun metode urtlslutlf yung menekunkun
udu usek eluksunuun tugustugus tertentu untuk
mengujl utuu menerukun suutu engetuhuun. Metode lnl
blusunyu dlgunukun seteluh embelujurun. 1ujuunnyu
uduluh ugur uru esertu duut menerukun engetuhuun
yung teluh dleroleh.
46

V4 39@B: 2;<@<
Meruukun unullsu terhudu suutu ermusuluhun untuk
memeroleh solusl dengun curu mendemonstruslkun utuu
memruktekkun roblem rlll dulum kehlduun gunu
memerslukun esertu dulum sltuusl kehlduun
sebenurnyu yung seruu.
^4 !58C;:6 %58;6 ;Q1?$ #?(><
8ermuln erun !(,.# ".&<) meruukun drumutlsusl durl
kehlduun nyutu berdusurkun erun yung dljulunkun.
Metode lnl blusunyu dlgunukun udu sesl yung
berhubungun dengun kehlduun nyutu untuk mencltukun
rusu ercuyu dlrl.

,4 25958;CD:E;6 D85<569;<: 5N5?9:N
Presentusl meruukun suluh sutu keterumllun yung erlu
dlkuusul oleh uru endumlng, mlsulnyu ketlku endumlng
henduk menyumulkun suutu enduut, usulun rogrum utuu
udu suut elutlhun.
Pudu dusurnyu, modul dusur resentusl yung efektlf uduluh
"keercuyuun dlrl' yung dldukung oleh struktur resentusl,
loglku urgumentusl dun stlmulusl uudlensl. Struktur resentusl
terdlrl utus embukuun, lsl dun keslmulun.




47

Presentusl blusunyu terbugl menjudl tlgu buglun, sbb:
%5CO@?;;6 GJbcHT 958B:8: ;9;< `
- Perkenulkun dlrl enyumul resentusl,
- Memulul dengun embukuun yung menurlk
- Perkenulkun tujuun sesl
- @/.& 8/"#(.'3&$5 berlkun rlngkusun slngkut olnoln utumu
resentusl yung ukun dlsumulkun.
$<: %85<569;<: Gdb cH
- Pemuur menggunukun loglku dulum urgumen.
- Mendlskuslkun ro dun kontru durl ermusuluhun.
- Pemuur mengutur urutun urgumentusl dengun hutlhutl
- Pemuur mengutur resentusl menuju suutu kllmuks.

25<:CD@E;6 G=b cH
- Pemuur menylmulkun resentusl dun merungkum oln
oln utumu sertu merujuk kembull
- Senyum, redukun ketegungun, berterlmukuslluh keudu
uudlens utus erhutlun yung mereku berlkun.

!5O58;D; 9:D< ?>C@6:?;<: \58O;E
- letuhul esertu elutlhun undu
- 8lusukun dlrl dengun temut dun
erulutun elutlhun
- Lukukun ersluun dengun bulk sesuul
wuktu yung tersedlu
- 8uyungkun olntolnt embelujurun
- Percuyu udu kekuutun yung dlmlllkl
- Mencurl keblusuun osltlf yund
dlruktekun
- Menceguh melukukun erubuhun udu
menltmenlt terukhlr
- Slukun rencunu emergency
#H(*4$)&4$),I$I+"!(%-0%&11"3(4




48

!"! Y$$$
+,+!"-*0- 2,+$1&""-


Setlu endumlng erlu menyudurl buhwu kltu tlduk duut
bekerju sendlrl mendumlngl musyurukut. 8unyuk sekull
keterbutusunketerbutusun kltu hudul sehlnggu kltu erlu
berbugl dengun lhuk luln, bulk dengun emerlntuh, swustu dun
elemen musyurukut lulnnyu.

8erdusurkun cerltucerltu engulumun uru 1lS dl luungun,
umumnyu ermusuluhun yung dlhudul kelomok dumlngun,
mellutl ukses ermodulun, lzln usuhu, uckuglng, dun
emusurun. Untuk memecuhkun humbutunhumbutun tersebut,
kemltruun menjudl ulternutlf solusl yung erlu dluuyukun.
lemltruun uduluh hubungun utuu kerjusumu uktlf yung
dllukukun oleh duu lhuk utuu leblh untuk memenuhl kebutuhun
dulum roses endumlngun. lemltruun umumnyu memlllkl slfut
dusur, unturu luln berslfut jungku unjung, fokus udu emecuhun
musuluh securu bersumu untuk tujuun bersumu, berdusurkun nllul
nllul luhur dun sullng berguntung.
Sedungkun bentukbentuk kemltruun duut beruu muterl
(uungjburung), enlngkutun kuusltus, ukses dun dukungun
kebljukun.







Lukungun kemltruun :
ModuljSurunu usuhu ef Perbunkun !PUJ5 P(#8/4 .'$&3)5 8UMN,
Swustu => Lunu CSR !=,(",(&4# M,0/&. J#*",$*/:/./4<) dun
lementerlun,
lzln Usuhu => Llnus Perdugungun, Perlndustrlun, UMlM,
lesehutun
Puckuglng & emusurun => Llnus Perdugungun, Perlndustrlun,
UMlM
Pelutlhun => lembugu emberduyuun musyurukut, orgunlsusl
rofeslonul seertl EPMl dll

49

Eulhul yung erlu dlerhutlkun dulum membungun kemltruun :
ldentlflkusl kekuutun dun kebutuhun kelomok dumlngun
Menentukun mltru strutegls
Melukukun negoslusl dengun bulk
Menjugu hubungun yung teluh terjulln.


"4 K/2/-+(- 0$&41=(?(- V %(&(-( /%(6(

CWXKQMDSDX@
lundrulslng uduluh slstem yung memungklnkun terjudlnyu
serungkulun keglutun moblllsusl dunu durl lhuk tertentu untuk
suutu hul yung bermunfuut bugl umum. Sebugul contoh
mlsulnyu dunu Cororute Soclul Resonslblllty (CSR).
lundrulslng terdlrl utus beberuu elemen endukung, unturu
luln :
M2'1& : LonorjLonutur, lundrulser, 8eneflclurles
Y/5/-+(-->( : Lungsung & tlduk lungsung
M&/% T(&,-+(- : lnformusl & leedullun
#1?( 3 lnteruksl soslul yung berkelunjutun, terlkut oleh
seerungkut 'hukum' (huk & kewujlbun) dun huruun yung
relutlf stubll.

Untuk memerslukun roses kerjusumu fundrulslng dengun
bulk, uru endumlng erlu memuhuml tuhuuntuhuun
fundrulslng, mellutl :
Menentukun tujuun kerjusumu
Membuut emetuun jurlngun
Susun konteksnyu (tlmlng, turget donutur,
keblusuunjkeglutun culon donutur, kenull orung
orung dl sekltur culon donutur, dll)
8uut esun yung ukun dlsumulkun
30

!"#" %"&' ()*+,-./"&
"#$%&' '()*+,+ -$.$#
/$.0+1 2(#3$.4 5+)+ -&#(106#7 )+.+,(# 89:7 -'';
<'+)+07 0('(2$.7 %+=7 ()+&'7 >"
?&.+0@ 2#$,#+)@ A&3& )&3&
B()*+,+ C+., 2(#.+D -&36)*+.,
?$-(' -+. %$#)+0 2#$2$3+'
?(1+.&3)( "(#3C+#+0+.7 +-)&.&30#+3& -+.
2(#0+.,,6.,E+F+*+.



%56K:;D;6 .>?@C56

8ugl eluku UMlM yung lngln bermltru
dengun 8UMN berlkut lnl uduluh tutu
curujersyurutun lnjumun, numun terduut
beberuu erbeduun untuk setlu 8UMN,
ukun tetul securu umum ersyurutun
lnjumun uduluh sebugul berlkut :

JH +567;F@?;6 D8>D><;E D58C>L>6;6 D:6F;C;6 K;67 C5C@;9 `
- Lutu rlbudl sesuul l1P
- Lutu Usuhu (bentuk usuhu, ulumut usuhu, mulul mendlrlkun
usuhu, jumluh tenugu kerju, dsb)
- Lutu leuungun mellutl Luorun leuungunjCututun
leuungun (tlgu) bulun terukhlr,
- Rencunu Penggunuun Lunu Plnjumun

31

=H +5E;CD:8?;6 `
lotocoy l1P Suumljlstrljunggotu kelomok utuu ldentltus
lulnnyu.
lotocoy lurtu leluurgu.
Pus Photo ukurun
ljln UsuhujSurut leterungun Usuhu durl lhuk yung
berwenung.
Cumbur j Lenuh Lokusl Usuhu.
lotocoy Rekenlng 8unk j 8uku 1ubungun.
Luorun leuungun Sederhunu.
Surut Pernyutuun tlduk sedung menduutkun lnjumun
lemltruun durl 8UMN utuu erusuhuun luln.
('&+"1 %&'%'3") G!$3-$3 %)"-H

$4 %,-."R0)0"-

- Lutur belukung dun motlvusl melukukun Usuhu
- 'ustlflkusl emlllhun obyek usuhu
- 1ujuun usuhu yung henduk dlcuul

$$4 "-")$3" %&'.02

- 'enls dun numu roduk, kurukterlstlk roduk
- leunggulun roduk dlbundlng dengun roduk lulnnyu dlusurun
- leterkultun dengun roduk luln termusuk erolehun buhun buku

$$$4 "-")$3" %"3"&

- Profll konsumen
- Potensl dun segmentusl usur
- Pesulng dun eluung usur
- Medlu romosl yung ukun dlgunukun
- 1urget utuu rencunu enjuulun sutu 1uhun
- Strutegl emusurun yung ukun dlterukun

$Y4 "-")$3" %&'.02['%,&"3$

- 8uhun buku, buhun enolong dun erulutun yung dlgunukun
32

- Pusokun buhun buku
- Proses rodukjoerusl
- Rencunu roduksl selumu 1uhun

Y4 "-")$3" 2,0"-*"-

- lnvestusl yung dlerlukun (kebutuhun modul dlsertul erhltungun)
- Rencunu Eurgu Pokok Penjuulun
- Rencunu nerucu uwul dun nerucu ukhlr tuhun
- Rencunu luorun lubujrugl

Y$4 %,-010%

)"+%$&"- %,-.020-*


!4 #$&,Z,-(-
Perlzlnun dlerlukun untuk memerkuut usek legulltus usuhu
kelomok dumlngun. 8eberuu bentuk erlzlnun yung
blusunyu dlerlukun untuk mendukung keglutun usuhu
kelomok UMlM, unturu luln :
J4 3@8;9 25958;67;6 0<;L; G320H
Surut keterungun usuhu dlkeluurkun oleh luruh utuu keulu
desu. Proses engurusunnyu melumlrkun dokumen
dokumen, unturu luln:
- Surut enguntur R1jRv
- loto coy surut keemlllkun tunuh dun bungunun
temut usuhu
- loto coy buktl setorun P88
- loto coy l1Pjll

=4 3@8;9 $g:6 15CD;9 0<;L; G3$10H
Surut lzln 1emut Usuhu dlkeluurkun oleh cumut. Proses
engurusunnyu melumlrkun dokumendokumen seertl
engurusun Surut leterungun Usuhu.
33

Q4 $g:6 %;67;6 &@C;L 1;677; G$%&1H
Sertlflkut lzln Pungun Rumuh 1unggu dlkeluurkun oleh Llnus
lesehutun sebugul buktl buhwu roduk mukunun suutu
usuhu teluh dlnyutukun umun bugl kesehutun. lzln lnl
blusunyu dluwull oleh survel dun elutlhun engoluhun
ungun sehut oleh etugus Llnus lesehutun.
Z4 3589:N:?;<: R;E;E +0$
Sertlflkut hulul meruukun buktl buhwu sebuuh roduk
mukunun dlnyutukun hulul. Sertlflkut lnl dlkeluurkun oleh
Mujells Ulumu lndoneslu tlngkut lubuutenjlotu. Proses
sertlflkusl dluwull dengun enyeruhun rese buhun okok
mukunun yung ukun dlsertlflkusl dun emerlksuun oleh
etugus MUl. Seluln ltu, suluh seorung unggotu kelomok
dltunjuk menjudl enguwus lnternul dun dlmlntu membuut
surut "ernyutuun' yung menyutukun buhwu buhun dusur
roduk mukunun terbuut durl buhun yung hulul.









34

hLLp://cec.vcn.bc.ca

!"! $h
+'-$1'&$-* ."- ,Y")0"3$

"4 %567589:;6
Monltorlng dun evuluusl uduluh engumutun dun engkujlun
utus keglutun endumlngun yung teluh dljulunkun gunu
mengetuhul erkembungunerkembungun yung terjudl dun
husllhusll yung teluh dlcuul.
Monltorlng dun evuluusl
(Monev) menjudl buglun
entlng dulum keglutun
endumlngun 1lS. Melulul
monev, kltu duut melukukun
refleksl, gunu memeroleh
lnformusl entlng seutur
eluksunuun keglutun, seertl:
- Reulltus eluksunuun dun erkembungun yung terjudl dl
luungun,
- Lumuk utuu munfuut uu suju yung dleroleh kelomok,
- Lukungun berbugul lhuk utus eluksunuun keglutun,
- Permusuluhun utuu humbutunhumbutun yung dlhudul,
- Perbulkunerbulkun yung erlu dluuyukun.

lnformusllnformusl tersebut nuntlnyu bergunu sebugul
ucuun dulum roses enyusunun rencunu keglutun berlkutnyu.
Cleh kurenu ltu, muku Monev hurus dllukukun dengun enuh
kesungguhun dun tunggung juwub sesuul dengun dutu dun
fuktu yung terjudl dl luungun.

33

Untuk memerslukun monev yung bulk dun efektlf, udu
beberuu hul entlng yung erlu dlerhutlkun oleh setlu 1lS.
Llbuwuh lnl udu beberuu krlterlu monev yung bulk
sebugulmunu dlkutl durl Punduun Pengembungun Medlu
lomunlkusl berbusls musyurukut (terbltun 8APPLNAS), yultu:

J4 Adunyu erencunuun uwul
Monev 1lS dlluksunukun securu terencunu dun slstemutls
sejuk erencunuun hlnggu eluorun, termusuk enjuburun
muksud dun tujuun, eluksunu, obyek monev sertu
mekunlsme yung ukun dljulunkun.

=4 Meruukun buglun durl erencunuun rogrum kerju
Monev 1lS meruukun buglun durl kerungku rogrum
enduyugunuun 1lS. Lengun demlklun, eluksunuun monev
securu substuntlf hurus mengucu udu rencunu rogrum
enduyugunuun 1lS.

Q4 Adunyu lndlkutor cuulun tujuun yung terumuskun dengun
jelus dun oeruslonul bulk securu kuulltutlf muuun
kuuntltutlf. Seluln ltu, teknls eluksunuun monev jugu
dlsesuulkun dengun lndlkutorlndlkutor cuulun klnerju
rogrum enduyugunuun 1lS,

Z4 Meruukun forum embelujurun bersumu !*+&(/$% .#&($/$%)
Poln lnl mengundung muknu buhwu keglutun monev yung
kltu julunkun meruukun suutu uuyu embelujurun
bersumu bugl setlu lhuk yung terllbut dulum keglutun 1lS.
Monev tlduk dlurtlkun sebugul uuyu untuk mencurlcurl
kesuluhun utuu kelemuhun melulnkun sebugul suutu uuyu
bersumu, gunu menlngkutkun hulhul osltlf yung teluh
dlkerjukun dun merumuskun solusl gunu memerbulkl
kekurungun dun mengutusl humbutunhumbutun yung
dlhudul.

36

V4 Menjunjung tlnggl rlnslrlnsl emberduyuun
musyurukut, seertl urtlsutlf, terbuku, seturu, jujur,
berjlwu besur, dun terudu utuu slstemutls.

^4 Menggunukun curu yung menurlk melulul refleksl bersumu,
curuh enduut dun belujur durl engulumun.

!4 1;9; A;8; +>65\

1eknlk yung umumnyu dlgunukun dulum keglutun monev
1lS beruu kunjungun luungun, engumutun dun
wuwuncuru dengun kelomok dumlngun (resonden).
Lulum roses wuwuncuru, uru endumlng blsu
menggunukun ulut buntu kuesloner. Pertunyuun
ertunyuun yung dlujukun dulum kuesloner tersebut
dlsesuulkun dengun lnformusl yung lngln dlduluml oleh
1lSjendumlng. 8eberuu contoh ertunyuun
ertunyuun yung blsu dlujukun endumlng keudu
kelomok dumlngun, mlsulnyu :

- leengurusun dun susunun orgunlsusl kelomok blnuun
(suduh terbentukjbelum),
- Adu tlduknyu uturun dulum kelomok blnuun (ALjAR1),
- leuktlfun engurus dulum bekerjusumu dengun unggotu
kelomok,
- Perkembungun usuhu kelomok,
- Perkembungun uset kelomok dun enyeruun tenugu
kerju,
- lemumuun kelomok membungun jejurlng kerjusumu,
- Sluu suju yung menjudl mltru kelomok dumlngun,
- Munfuutjdumuk endumlngun 1lS bugl kelomok
dumlngun,
- lendulu usuhu yung dlhudul oleh kelomok,
37

- Uuyu yung teluh dllukukun dulum mengutusl ermusuluhun
usuhu,
- Eulhul uu suju yung erlu dllukukun untuk engembungun
usuhu kelomok.
- lrltlk, surun untuk engembungun rogrum. Eulhul osltlf
uu suju yung erlu dlkembungkun.

A4 );D>8;6 +>65\
Eusll ukhlr durl keglutun monev uduluh eluorun. Luorun
husll eluksunuun monev seduut mungkln berlsl hulhul
sebugul berlkut :
J4 %56B;L@E@;6
8ub enduhuluun berlslkun hulhul yung terkult dengun lutur
belukung, muksud dun tujuun dlluksunukunnyu monev sertu
hulhul luln yung dlunggu entlng seertl rencunu
eluksunuun, kurukterlstlk resonden, dun eluksunu
monev.

=4 %8><5< %5E;?<;6;;6 +>65\
8ub berlsl tentung enjelusun eluksunun monev, mulul durl
tuhu ersluun hlnggu eluksunuun monev dl luungun,
termusuk sluu suju resonden yung dlwuwuncurul.

Q4 R;<:E ,\;E@;<:
8ub lnl berlslkun husll engoluhun dutu dun enllulun
terhudu cuulun klnerju sesuul dengun erencunuun yung
teluh dltetukun. Lurl roses engoluhun dutu dun
enllulun tersebut, kltu blsu menduutkun gumburun
mengenul husll endumlngun yung kltu julunkun.

Z4 25<:CD@E;6 B;6 &5?>C56B;<:
8ub lnl berlslkun keslmulun durl husll evuluusl sebelumyu.
Pudu bub lnl dlurulkun ulu rekomendusl utuu hulhul
38

entlng yung erlu dltlnduklunjutl gunu erbulkun dulum
eluksunuun rogrum selunjutnyu.
V4 );CD:8;6aE;CD:8;6
Lumlrun berlsl dutudutu endukung eluksunuun monev
yung erlu dlsumulkun seertl lumlrun lslun kuesloner,
tubulusl, fotofoto keglutun monev sertu dutudutu lulnnyu.
















39

!"! h
%,)"%'&"-
Peluorun keglutun endumlngun dlsusun dun dlsumulkun
securu terutur keudu emblnu Llsnuker. Luorun dlbedukun
menjudl duu, yuknl luorun rutln bulunun dun luorun urlurnu.
Luorun rutln berlsl lnformusl mengenul endumlngun yung
dlluksunukun 1lS setlu bulun, yuknl urulun keglutun, muksud dun
tujuun, mltru kerju, musuluhjkendulu, sertu solusl yung
dluuyukun.
Sedungkun luorun urlurnu meruukun luorun ukhlr
keseluruhun keglutun endumlngun yung teluh dlluksunukun
oleh 1lSjPendumlng. Securu umum, formut luorun urlurnu,
mellutl :
Ruung llngku luorun urlurnu, mellutl :
$4 %56B;L@E@;6
- Lutur 8elukung
- Muksud dun 1ujuun
$$4 %5E;?<;6;;6 257:;9;6
Memaparkan seluruh rangkalan keglaLan pendamplngan
1kS mulal darl proses ldenLlflkasl kelompok, perencanaan
dan pelaksanaan keglaLan hlngga evaluasl keglaLan.
$$$4 %58C;<;E;L;6 B;6 @D;K; D56;67;6;6 C;<;E;L
$Y4 &5?>C56B;<:[0<@E;6
Y4 %56@9@D
Y$4 );CD:8;6aE;CD:8;6

Lumlrun berlsl dokumen, dutu dun fotofoto yung
menggumburkun roses eluksunuun keglutun endumlngun.
!"

LAPORAN RUTIN
TENAGA KERJA SARJANA (TKS)
BULAN :

1. Ident|tas endamp|ng :

a. Nama :
b. 8|dang 1ugas :
c. Lokas| 1ugas : kab]kota. ...........
rop........... ...........

2. Laporan Akt|v|tas]keg|atan endamp|ng :

No Uraian Kegiatan $%&'( )*'+( Masalah/Hambatan Solusi yg diupayakan Keterangan






!,

3. Laporan endamp|ngan ke|ompok Usaha Masyarakat :

-.
-(/(
)*0./1.2 3 4/0
5677.&(
8.2(9%
)*7%(&(6
:;*9(<)*=>
4*6%9 ?9(@(
A'.BC2 D7
B%@(9%02(6
4/0 E*6(7(
)*'+( D(67
;%9*'(1
A*'2*/F(67(6
?9(@(
)*&




GH Laporan endamp|ngan d| 8|dang enempatan

-.
4/0 A*6=(2*' D7
B%0(D(6%
4/0 A*/F*'% )*'+( D7
B%0(D(6%
4*6%9 A*0(D(6(6 )*&*'(67(6




IH ermasa|ahan yang d|hadap| :
!H Upaya enanganan Masa|ah :
JH Saran-saran :
!"

!"#$%& ()*))+ ,
. vSC lndoneslu, !"#$%&&'()*+$ '& -&#.*/( -*'0
&#("/*1"'*&/1 "/+ 1&2*"3, zcc.
z. vSC 8urefootguldez, 4$"#/*/( 5#"2'*2$1 */ &#("/*1"1'*&/1
"/+ 1&2*"3 2"0"/($, zc
. 8APPLNASUNLP, 5$+&6"/ 7$./*. 8"1*3*'"1* 5"#'*1*9"'*%
5$/+"69*/("/ :"1;"#"."', 'ukurtu zcc,.
. vuhyunl Sumeno, 8"1*3*'"'&# <$/*)1= >*"' ?%$.'*%
6$/+"69*/(* :"1;"#"."', 'ukurtu
. Mulyudl lurdl dun Soejunto, !"0"/ @A"# 5$6B$."3"/
5$')("1 7$./*1 5#&(#"6 7$/"(" >$#A" C"#A"/" 7"0)/ DEFE,
Mukussur, SulSel zcc.
6. Rlmun vlbowo, !"0"/ @A"# 5$6B$."3"/ 9$')("1 7$./*1
5#&(#"6 7$/"(" >$#A" C"#A"/" '"0)/ DEFE, 8utum, lerl
zcc.
,. 8udl Muryono, !"0"/ @A"# 7$6) >&/1)3'"1* 5$3".1"/"
5#&(#"6 5$/+";"()/""/ 7>C 7"0)/ DEFD, 8ogor, 'uwu
8urut, zcc.
8. Armle Roble dkk, !"0"/ @A"# 7$6) 4"9"/( 5$1$#'"
5#&(#"6 5$/+";"()/""/ 7>C 7"0)/ DEFD. 8undung zcz.